&

¥

BALBOA SALGADO. Anton io

Gallaecla nas fontes clásicas / Antonio Balboa Salgado. — Santiago de Compostela: Universidade. Servido de Publicacións e Intercambio Cientifico. II9961. — 186 p. : il. : 19 cm. — (Biblioteca de Divulgación ; 19. Serie Galicia). — Bibliogr.: p. 185-186. — D.L. C-1267-1996. — ISBN 84-8121-512-0

1. Galicia-Historia antiga-Fontes. I. Universidade de Santiago de Compostela. Servido de Publicacións e Intercambio Cienti-fico. ed. II. Serie

9 3 1 ( 4 6 1 . 1 )

O Universidade de Santiago de Compostela. 1996 Edita: Servlclo de Publicacións

da Universidade de Santiago de Compostela Campus Universitário Sur

Imprime: Imprenta Unlversltarla Pavlllón de Servidos

Campus Universitário Sur ISBN: 84-8121-512-0

D«P- Legal: C-1267-1996

ÍNDICE XERAL

NOTA PREVIA 9

INTRODUCCIÓN 13

CAPÍTULO I. O OCCIDENTE NAS PRIMEIRAS FONTES GREGAS (ss.VIII-V a.C.) 19

1. Homero e Hesíodo 20 2. Heródoto 23 3. A escuridade e alonxamento dos confins ... 34 4. As riquezas do occidente. O âmbar e o estano 36 5. O Océano occidental 40 6. Os puntos especiais emprazados no Océano:

montes e illas 46

CAPÍTULO II. A XEOGRAFÍA HELENÍSTICA E O OCCIDENTE 51

1. A renovación xeográfica helenística 52 2. Polibio 55 3. Posidonio 57 4. A literatura utópica de época helenística ... 60

CAPÍTULO III. ESTRABÓN 6 9 1. Estrabón e a tradición xeográfica 69 2. As concepcións naturais en Gallaecia 71

- As características espaciais 71 - As condicións naturais g j - Os recursos do territorio 89

3. As diversas concepcións etnográficas de Gallaecia 93 - A barbaric no mundo antigo e en Gallaecia 93 - O mundo feminino 107 - As principais características etnográficas

de Gallaecia 115 y - Os diferentes estratos informativos sobre os

pobos do Noroeste 122

7

CAPÍTULO IV. OS CONTACTOS E A INTEGRACIÓN DE GALL/ECIA NO MUNDO CLÁSICO 131

1. Os fenícios 132 2. A presencia grega: Hércules e os nostoi 133 3. As expedicións romanas 145 4. A integración definitiva: Plínio e Ptolomeo. . 151

|>( CAPÍTULO V. CONCLUSIÓN 157

G LO SARI O DE TERMOS GREGOS E LATINOS .... 171

GLOSARIO DE NOMES E COUSAS 173

CADRO SINÓPTICO 181

BIBLIOGRAFIA 185

8

NOTA PREVIA

Este libro é o resultado do traballo de investigación que co título orixinal de Natureza e etnografia do noroeste da Península Ibérica nas fontes clàsicas ganou o Premio de Investigación "Xesús Taboada Chivite" 1993, na súa 7a

edición, convocado polo Concello de Verin. Esta convoca-toria, de periodicidade anual e que premia traballos sobre arqueoloxía, historia antiga ou antropoloxía de Galicia e Portugal, honra á institución que a promove e que con-segue mante-lo premio máis importante destas caracterís-ticas en Galicia.

Nesta edición fixéronse algunhas modificacións especialmente formais: suprimironse as notas a pé de páxina, introducíronse diversos fragmentos de fontes clá-sicas que ilustran o texto, e procurouse simplificar e alixeira-los contidos, incluíndose ademais glosarios e un cadro sinóptico para facilita-la lectura. Os textos clásicos citados están tomados do libro de A. Romero Masiá e X.M. Pose Mesura: Galicia nos textos clásicos, A Coruna, Museu Arqueolóxico, 1988, e tenen a intención de ilustra-los diversos temas que se tratan. A complexidade e escaseza dos textos clásicos sobre Gallaicia fai que existan fragmentos con referencias múltiples, das que se tentou escolma-las máis significativas, pêro facendo notar que moitas das citas reproducidas tenen diversas vertentes.

9

Respectáronse as denominacións de diversos topónimos ou pobos, ainda que nós usaremos denominacións máis simplificadas. Os fragmentos citados aparecen intercala-dos no texto segundo o seu grao de interese para esclareceren ou ilustraren os temas que están a tratarse. anque os autores sexan de épocas diferentes, pois. como se verá, unha das premisas deste traballo consiste na defensa da continuidade ó longo da xeograíia clásica dunha serie de temas e formas características.

Debo agradecer a J. C. Bermejo e a M.V. Garcia Quintela a lectura do orixinal, así como ó Servicio de Publicacións da Universidade de Santiago a acollida dis-pensada e a publicación deste libro. Espero que esta pequena achega permita profundar un pouco máis no camino iniciado por estudiosos como X. Taboada Chivite e todos aqueles que se preocuparon de conecer e de dar a conocer un pouco máis e mellor Galicia.

10

Intentos de escrarecer as citas literários Jbcéronse dabondo

e síguense facendo.

Xesús Taboada Chivite. Historia de Galiza

INTRODUCCIÓN

Este libro pretende desenvolver unha reflexión sobre a concepción, representación e integración do territorio e dos pobos do~hòròéste da Península Ibérica (a Gallazcia antiga) no mundo clásico a través das fontes escritas, entendenâo por tales os textos que nos foron transmitidos pola Antigüidade grega e latina.

Dentro do estúdio debemos distinguir diversos níveis de análise. Cronoloxicamente examinaranse as diversas concepcíóns que sobre o extremo occidente se formaron ó longo da tradición clásica, sobre todo a través da tradición grega, que é a máis importante. Pode darse o caso, sobre todo nas fontes anteriores a Heródoto, de que o noso obxecto de estúdio non apareza ben individualizado. En tal circunstancia haberá que botar man de temas relacionados, como as concepcións xerais sobre o occiden-te ou os territorios oceânicos, ou de referencias a outras zonas cercanas, como o sur da Península, tratando de comprobar se tales concepcións perduran e de que forma na tradición posterior.

Logo examinaremos dous temas centrais en diver-sos autores: a natureza e a etnografia das zonas occiden-tais. Trataremos primeiro a Heródoto e as testemuftas da época arcaica e clásica grega, pasando de seguido ós

13

autores que xa escriben nun âmbito romano e tes temunan a integración destes pobos dentro do Império (dende a época helenística. con Polibio e Posidonio, ata Estrabón ou Plínio). Tales procesos de integración examinaranse seguindo os textos e atendendo á s diversas concepcións que sobre a zona se posuíron na Antigüidade, sobre todo no referido ó espacio. coas s ú a s concrecións na natureza e no territorio (solos, clima, orografía, recursos naturais, metais, océano, sol. rios, montes.. .) e no que respecta á presencia humana da zona (condicións históricas, evolu-ción cronolóxica, aspectos sociais, políticos, económicos , costumes, etc).

Dous puntos máis acoutarán. ainda, a nosa análise: as condicións do discurso xeográfico dos diversos autores tratados, incidindo sobre todo nos máis significativos, como Estrabón; e a caracterización dos diversos médios de contacto entre ámbolos mundos, no caso dos gregos cos nostoi (os retornos dos heroes que loitaron n a guerra de Tróia, que se rexistran tamén en Gallaecia), ou coas expe-dicións científicas ou exploratórias, e, no caso dos roma-nos, coas expedicións militares.

O âmbito espacial de estúdio vai se-lo noroeste da Península Ibérica. Gallaecia, entendendo esta n u n sentido amplo. Alguns pobos son característicos desta zona, como os Galaicos, os Lusitanos ou os Ártabros. Pero antes de chegar a estas construccións etnográficas, debe pasarse por unha etapa na que o concepto xenérico de limite ou do occidente (cos seus elementos engadidos) dará sentido á zona, influindo nas construccións posteriores. Ó m e s m o tempo, o que acontece noutras áreas, como no sur da

enmsu a, vai ser tamén extremadamente importante.

Non descenderemos á realidade arqueolóxica. Usa-^ S e . S 0 £ S * l ? í 0 S c l á s i c o s - Unicamente no capítulo

dicado a Estrabón introdúcense referencias á realidade O U ! f o s m c d i ° s . por se-lo autor que mellor

Cinn H#» e a zona e porque posúe informa-P1 í ™ ? m a n S 0 b r c e s t a « P e r o e s t e estúdio

constituese fundamentalmente como unha investigación

14

de tipo textual, xa que entendemos que as fontes escritas que nos subministran información deben ser analizadas dende a súa mesma perspectiva, na confrontación cun entorno textual que lie confira un certo sentido ás novas que tradicionalmente se venen considerando aplicables á antiga Gallaecia. E dicimos •tradicionalmente* porque hai algún tipo de noticias que se venen aplicando sen ningún tipo de base a esta área así como outras que deben tratarse en profundidade, pois afectan en xeral a todo o occidente da ccumene. da terra habitada, dentro da cal debemos situar tódolos territorios emprazados neste occidente difuso. E isto non debe facerse tanto pola información específica en si, canto porque incidirá posteriormente en certas informacións, permitíndonos rastrexa-la orixe e o sentido destas.

Das primeiras concepcións cosmogónicas, míticas, xeográficas ou poéticas, pouco será o que se aplique ó que se poderia considerar un conecemento real desta zona. Pero o seu estúdio, contra o que poida parecer, reviste unha enorme importancia, xa que fará que algúns tópicos continúen funcionando, evolucionando e modificándose. No que respecta ás zonas noroccidentais da ecumene, en conxunto, a súa situación de terras oceânicas, con tódolos rexistros que isto leva engadido (terras do ponente. da morte, da noite...) terá un peso importante nas elaboracións posteriores, incluso nas mesmas construccións etnográficas que se comezan a establecer, como no caso dos Celtas, pobo por excelencia do oeste.

Os textos clásicos que tratan sobre o occidente e, por reducción, da Gallaecia poucas veces foron tratados coa profundidade que merecen, tendo en conta ademais os máis recentes avances bibliográficos. Dende as grandes obras de investigación elaboradas por autores como Taboada Chivite, López Cuevillas ou Bouza Brey, que entre ouIràsTõnSasTíyêron o cnorme mcrlto de introducir unha bibliografia nova e unha metodoloxia curopea no estúdio da HiStoria~Ahtiga^3e Galicia^ non moito máis merecente de interese foi escrito sobre o campo específico das fontes clásicas. Houbo certos tratamentos parciais das fontes,

15

alguns deles extremadamente interesantes. como os de J.C. Bermejo e M.V. Garcia Quintela, incidindo en temas especilicos eomo o do rflTCéthes ou o cuest ionàmento das infm-mártóns de Estrabón.~Pretêndese~aquí ampliar e sistematizar en certos sentidos todas es tas informacións, anque haberá alguns temas que serán deixados á parte, prestando a outros especial atención.

È importante facermos, ainda, algunhas acoutacións que nos parecen básicas na metodoloxia de partida que debe guiar este estúdio. Tradicionalmente consideráronse as fontes clásicas como o rellexo iiel da realidãdê7"Pero debe terse en conta que entre a realidade. aTnrormación recollida sobre a mesma na que inflúen factores psicolóxicos e socioculturais e a imaxe que se transmite non se pode

^establecer unha relación automática. Os limites que afectan á información. principiando pola propia distancia cronolòxica dende a que falnn mnitoç; autores, son en moitos casos insalvables. As fontes, e moito máis para esta zona. son inseguras, revisten formas sospeitosas (míticas OU épicas), con claras tpruripnrinc; E conjjêfsfiO.-necementos admitidos (caso de Heródoto e Plinio). o cal fai que a prevención sobre a realidade das informacións transmitidas (e da cal carecen moitos dos tratamentos tradicionais) deba ser un inevitable punto de partida. A información sobre a realidade vese moi limitada.

òQue podemos entón esperar do estúdio das fontes clásicas? Pois sobre todo saber o que nos din -fuxindo dun empirismo empobrecedor que as segue o pé da letra-, e por que o din. Se as mensaxes son de natureza simbólica, como ocorre en moitos casos coas informacións transmi-

e f t e r r i t o r i o s « pobos do occidenlc. o contexto adquire a maxlma importancla. Isto poderia dar a entender que todalas informacións que posuimos son de tipo ideolóxico. e que nada reai se poderia s a " dela Pero iso dependera do que entendamos p o r ideoloxia e

16

Evitando entrarmos en consideracións inútiles neste momento, pódese coincidir en que o ideolóxico non é un tipo de discurso, senón unha dimensión de tódolos discursos producidos no interior dunha formación social. Polo tanto, o estúdio das informacións de tipo textual que unha sociedade produce son unha manifgstación dunha clêterrftinada realidadéfentendídã coma tal por parte desta sociedade. Verbo dos textos histórico-xeográficos posúen

"-ainda urT"meirande interese, pois entran dentro dunha reflexión sobre espacios, territorios e pobos alleos que permitirán definir e contrasta-las características propias. Estes debates sitúanse nunha interacción na que as novas informacións son afectadas por tradicións (míticas, épicas) anteriores, que inciden tamén na transformación xeral dos conceptos sobre estes espacios extremos. Todo texto,

_enmárease, de feito, nun proceso no que adquire sentido, e constrúe unha realidade que non pode entenderse como ohvonuva «t\ mesma, senõn^ como unha consêcuencia

^directa das condicións de elaboración e mailo contexto do propio texto.

É de vital importancia, en efecto, examinarmo-los entornos de~~produccion~cíos diversos~3iscursos que se concretan~nós~ distintos^textos.^pois só se pode deílni-lo nivel dé pertinência dunha lectura en relación coas súas condicións de partida. A historia dun texto consiste, pois. nun proceso de alteracións sistemáticas ó longo do tempo das relacións entre a «gramática» de producción por parte do autor e a «gramática» de recepción por parte dos lectores. Achegar no máximo posible a segunda á primeira é o obxectivo central deste libro.

17

CAPÍTULO I

O OCCIDENTE NAS PRIMEIRAS FONTES GREGAS (ss. V m - V a.C.)

Existe unha base mítica e textual que contén moitos elementos espaciais e territoriais que serviron de modelo e punto de referencia a toda a xeografia posterior. A base deste conecemento foi o mundo dos mitos e da poesia épica, do cal xurdiron certas concepcións xerais sobre a natureza, sobre certos elementos e o seu emprazamento, asi como sobre a integración dos novos espacios poios heroes gregos. Posteriormente diversas achegas intelectuais reformularon os vellos temas, os antigos debates, como a cuestión sobre as condicións naturais e o seu influxo no carácter dos diversos pobos. sobre a existencia e carac-terísticas dos pobos estranos dos extremos do mundo, sobre variadas cuestións xeográficas e cartográficas, como son a extensión da terra habitada, da ecumene, a súa lonxitude e anchura, a extensión do Océano e as zonas climáticas, etc. Este tipo de cuestións remataron sendo típicas da ciência xeográfica a partir da época helenística, nos séculos IV-II a.C.

No mundo específico dos mitos e da épica, certos elementos naturais (como o Sol. o Océano. as illas e montes míticos...), ou etnográficos (a existencia de pobos

19

como os Hiperbóreos e os Celtas) iníluíron no futuro dentro dun longo proceso que coneceu diversas modiflcacións e reactualizacións. Do mesmo xeito que variaron os temas tamén variaron os entomos intelectuais. No caso da xeografia. como poderemos comprobar, o desenvolve-mento da escola aristotélica, da cartografia e xeografia alexandrinas, das construccións utópicas e marabillosas. con movementos ideolóxicos como o estoicismo ou co xurdimento dunha ideoloxía imperialista en Roma formu-lada basicamente por intelectuais gregos, van ser puntos cruciais no progreso do saber xeográfico.

Debemos detemos previamente no tratamento dunha serie de cuestións que conceden sentido á s diversas imaxes e ós diferentes elementos que caracterizan nes tes primeiros autores os novos espacios occidentais. Unha das ideas principais que debe ser destacada é o feito de que estas imaxes non xorden de ningures. senón dendc unha base épica e mítica que serviu de modelo ás diversas elaboracións xeográficas, h i s tór icas , e t n o g r á f i c a s , cartográficas ou politicas que se desenvolveron progresi-vamente sobre esta área.

1. Homero e Hesíodo

A primeira fonte importante é Homero, considerado pai da cultura grega, que coa Ilíada e a Odisea, obras n a s que narra a loita entre Gregos e Troianos e as posteriores aventuras de Ulises polo Mediterrráneo, vai servir de modelo e de referente a toda a cultura grega e antiga en xeral. No que respecta ó mundo Occidental, a Odisea foi a obra que marcou moitas das imaxes naturais e etnográficas posteriores. Nas súas viaxes Ulises atópase e convive con mulleres con poderes especiais (Circe e

a pso) que viven en illas. Atópase tamén con pobos absolutamente marabillosos (como os Feacios), con seres ^rribles (corno os Lestrigóns e os Ciclopes), e con âmbitos ^tranos próximos ó mundo dos deuses ou da morte (a illa . t . ' ° a e s 0 Oceano, mundo da alteridade -do estrano- por excelencia).

20

O que se pretende é marca-los limites da cultura e da sociabilidade grega normalizada, destacando mediante diferenciacións e inversións fisicas, alimentícias, sexuais ou nos costumes, a normalidade representada polo mundo grego. Este mundo dos confins non ten porque ser totalmente negativo, convivindo elementos tanto positivos coma aberrantes. O mundo da mítica e da épica grega, con obras como as de Homero, que xa de por si foron modelos de longa perduración (e ainda máis en autores posteriores coma Estrabón), subministraron unha guia ás descricións naturais e etnográficas sobre estas zonas pouco conecidas.

O mesmo Homero e o valor da súa xeografia. sobre todo no referido ás viaxes de Ulises, foron elementos de debate moi controvertidos entre as diversas escolas xeográficas. Unha polémica típica da xeografia antiga versa sobre a negación ou a afirmación da historicidade das viaxes daquel. Algún autor incluso defendeu o emprazamento das súas andainas no Océano Atlântico. Esta teoria, conecida como 'exoceanismo', foi defendida durante a época helenística na cidade de Pérgamo. oponéndose á escola xeográfica de Alexandria, que consideraba aquelas unha invención poética. O mesmo Estrabón. o autor máis importante para conece-los pobos de Ibéria no cambio de era. tratou amplamente esta cuestión, sobre todo nos dous primeiros libros da súa Xeograjía. Pero parece claro que non se pode defender unha exacta correspondência entre as viaxes de Ulises e mailas realidades xeográficas do mundo actual. Tódolos intentos neste sentido fracasaron. Polo tanto nada sobre o occidente do mundo pode derivarse de obras como a Ilíada ou a Odisea e haberá que agardar ata o século VI a.C. para posuír certas referencias máis ou menos concretas a estas áreas. O debate sobre Homero e o valor da poesia como fonte xeográfica ilustra as profundas discusións xurdidas dentro da ciência grega sobre os novos espacios e territorios (cos seus elementos físicos e etnográficos relacionados) que se descobren no occidente.

No mundo antigo moitos mitos gregos situáronse nun difuso e lonxano occidente, pouco a pouco identift-

21

cado coa xeografia real da Península Ibérica ou do norte de África. Homero ofreceu unha enorme riqueza na formulación dunha serie de caracteres xerais ou particu-lares que determinaron moitas das ímaxcs posteriores que existlron sobre esta área. Pero estes modelos son rastre-xados tamén en autores coma Hesíodo. pouco posterior a Homero, que na súa Teogonia tratou de sistematiza-lo panteón grego. En Hesíodo aparece, por exemplo, a pri-meira referencia a Eritia. illa onde vivia Xerión co s eu gando e na que foi derrotado por Hércules nun dos s e u s Traballos. Eritia entrou posteriormente nun proceso de mutación histórica e xeográfica. relacionándose con Gades -Cádiz- e co sur de Ibéria. Formalizouse tamén unha mitoloxía grega, parte da cal se emprazou progresivamente nos limites da ecumene ou terra habitada (como sucede con seres como Atlas, as Gorgonas ou as Hespérides), chegando a situarse ó final no sur da Península Ibérica, no norte de Africa e nas áreas oceânicas adxacentes, sobre todo nas africanas. As Gorgonas viven alcn do occidente, nos extremos da Noite, preto de onde viven as Hespérides. Outro ser é Atlas, que sostina o Ceo no extremo do Océano. fronte ás Hespérides. En occidente, segundo Homero e Hesíodo, habitaban tamén os Titáns, pechados por portas de bronce.

En todas estas zonas pode afirmarsc que se empra-zaron mitos gregos, e dende logo non é posible defende--la existencia de tradicións indíxenas, que posteriormente serían recollidas poios gregos. Os mitos viaxaron cara ó occidente cos navegantes gregos helenizando este espacio idealmente e anticipando as viaxes dos nostoi, os retornos dos heroes que loitaron na Guerra de Tróia, que aparecen documentados por algúns autores na Península Ibérica, c tamén en Gallaecia.

Outros mitos que tiveron unha longa perduración e foron moi significativos na posterior construcción mítica do occidente foron o mito da Idade de Ouro e o dos Campos Elisios, asociado a aquel. A illa dos Benaventurados, por exemplo, constitúese nunha utopia de pacífica benavcn-turanza na Idade de Ouro. como un lugar tranquilo, onde

22

non hai traballo, cunha terra fértil e dunha productividade automática, de vida feliz e bo morrer. Moitas destas características foron comúns ós rasgos míticos e utópicos que tamén definiron certas imaxes posteriores, sobre todo na época helenística, cando se produciu un forte pulo da literatura utópica e paradoxográfica na cal se narran cousas e feitos marabillosos. Pero no mundo grego non só se situaron algúns mitos neste extremo occidental senón que se desenvolveu unha reflexión xeral sobre estes espacios liminares ou extremos, sobre os elementos que os caracterizan ou que poden aparecer aqui. Na xeografia mítica dos confins confiuían certos espacios singulares, como o país dos deuses, onde é incluso posible o contacto con eles. dos froitos marabillosos e tamén o da Idade de Ouro xunto co dos mortos.

Así, no occidente, que aparece nun principio con caracteres difusos, emprazáronse tanto pobos coma os Hiperbóreos ou os Cimerios, pobos con caracteres mara-billosos. coma elementos míticos especificamente gregos, por exemplo a illa dos Benaventurados. o Hades ou Eritia (illa cualificada de vermella, que parece emparentarse co solpor).

2. Heródoto

Anteriormente a Heródoto rexístranse algunhas referencias concretas e ilíadas sobre o occidente. Podemos destaca-la Ora marítima de Avieno. un autor que escribe no século IV d.C., pêro que redactou varias obras nas que recolle fontes moi antigas. Nesta obra de 700 versos des-cribe as costas da Península Ibérica e do sur de Francia. É un texto moi polémico pêro extremadamente importante porque parece que contén as informacións máis antigas posuidas sobre o occidente, recollendo un ou vários périplos ou descricións das costas do scculo VI a.C., anteriores, xa que logo, a Heródoto. Con respecto ó occidente, destacan as súas alusións a algúns pobos logo desconecidos (como os Oestrimnios. Saefes e Draganos), a elementos xeográficos sacros ou sobre os que se emprazan

23

templos e a fenómenos marabillosos (mirabilia) do Oceano. A imaxe que se traza sobre o extremo occidente é extremadamente arcaica.

[Avieno. 164-1711* Logo está a illa Pelaxia, abondosa de herbas e consagrada a Saturno. Pero hai nela unha forza natural tan grande que se alguén chegara a ela navegando. axlna se enfurece o mar preto da illa. estremecéndose ela mesma e todo o mar se ergue tremendo profundamente. mentres o resto da mar garda silencio como un estanque. w. 183-196. ...O pe sitúase a Illa chamada Achale poios seus habitantes. Dificilmente se lie pode dar creto á narración polo asombroso, pero con que frecuencla os feitos se sostenen enormemente; din que nos confins desta illa o mar non ten un aspecto semellante ó resto, que por todas partes hai nas ondas un esplendor próximo ó brillo do vidro, e polo fondo é certo que hai nas augas un azulado aspecto de mármore. Recordan os antigos que ali o mar está revolto por un lodo sucio e que as turbias augas sempre se pegan como lamas.

Un elemento significativo da obra é a narración da loita entre o pobo dos Oestrimnios e as serpes, que tradicionalmente se interpretou como unha representa-ción da loita entre un pobo ligur e outro celta (representado polo seu animal simbólico), pero que pode entenderse

Como se indica no prefacio, os textos clásicos citados están tomados de A Romero Masiá-X.M.Pose Mesura. Galicia nos - AI ,• ÍC^S" ^ ^orufla. 1988. Incluir a referencia concreta as c c ons das fontes clásicas. a maior parte delas comple-amente inasequibles para o grande público, pareceu ós

1 J C S i,eSlej 0 u n r e c u r so de desproporcionada erudición nunha obra de carácter divulgativo (N.do £.)

24

dentro doutras narracións que falan de países míticos dos confins onde as serpes e outros animais fantásticos posúen moita importancia.

[Avieno. 152-571 É tanta a extensión de Ophiusa canto oíches que era a illa de Pélope en terras dos gregos; ésta primeiro chamouse Oestrymniam, habitando os Oestrymnios os seus lugares e campos: logo moita serpe obrigou a fuxir ós habitantes; e deulle o seu nome á terra baleira.

Ata chegar a autores gregos coma Hecateo ou Heródoto, que traballaron nos séculos VI-V a.C., a penas nada seguro se conece sobre o occidente que se estende alén do mundo grego. A mesma información que aparece reflectida nestes dous escritores debe ser tomada con moita prevención. Tratan sobre todo do que se estende nas costas mediterrâneas de Francia c da Península Ibérica, destacando as referencias ó rico reino de Tartessos e a diversos elementos relacionados con este e situados no sur de Ibéria. Estes son considerados os primeiros autores que tratan sobre o occidente. Proceden da rexión de Xonia, na costa de Asia Menor, onde nesta época ten lugar un amplo movemento comercial e intelectual. Este move-mento comercial posibilitou o contacto e o intercse noutras zonas alonxadas, así como o entorno intelectual incitou á formulación de novas preguntas. facilitando novos modelos de análise e de crítica. Nas cidades xonias situouse tradicionalmente o nacemento da filosofia, que comezou a preguntarse dun novo xeito polas últimas causas e realidades do mundo. Dentro deste ambiente xurdiron a historia e maila xeografia xonias.

Heródoto recolleu moitas das informacións de Hecateo. Dentro das súas Historias- unha obra ampla e complexa que trata sobre as Guerras Médicas entre gregos e persas- fai diversas mencións sobre o que se poderia considera-lo extremo occidente, entre elas varias sobre a zona de Tartessos, sobre o seu rei Argantonio. rico e lonxevo. e sobre certos navegantes gregos que chegan a a ali.

2 5

O mundo segundo Hecateo (tomado de A. PeretU, II périplo dl Scilace. Pisa. 1979).

Enmarcando ainda máis o noso campo de visión, podemos observa-las diversas referencias de Heródoto e alguns autores anteriores á Península Ibérica c ós territorios próximos. As referencias de Heródoto son varias, e amosan uns temas que serán característicos na tradlción posterior. Afirma que os Focenses foron os primeiros gregos en descubri-la Península. Nesta atópase Argantonio. rei en Tartessos, que gobernou durante 8 0 anos. Tartessos, como tópico, posuíu unha longa pervi-vencia, asumindo diversos contidos e perspectivas ó longo das fontes. Heródoto tamén afirma que os Celtas son veciftos dos Cinesios, e que os dous pobos viven alén das

26

Columnas de Hércules nas dúas beiras do Estreito de Xibraltar. Cita tamén a \1axe de Coleo de Samos a Tartessos. Este aparece cualificado como un territorio non explotado. contradicíndose en certo modo coa súa mención como lugar comercial.

Moitas narracións coloniais ou comerciais, como as que hai nas fontes literarias sobre a presencia grega no sur da Península, asentan en utopias de terras paradi-síacas, xa presentes na Odisea, coa descrición dos Campos Elisios, cunha imaxe do occidente feliz, cun territorio abundante, fértil, unha morte doce e a protección dos deuses coloniais (como Apolo). Heródoto, á parte da viaxe dos foceos e de Coleo. escribe que a morada de Xerión está nunha illa que os gregos denominan Eritia. preto de Gades e alén das Columnas.

Pero as referencias sobre as que nos imos deter especialmente aqui van se-las mencións que fai. dentro do seu tratamento acerca dos extremos (eschatiaí) da terra, sobre o Océano noroccidental c sobre dous elementos que el considera definitorios do que se pode atopar nesta zona: as illas Cassitérides e o rio Eridano. Estes elementos son citados cando trata sobre os limites do mundo habitado, onde se atopan as cousas máis raras e marabillosas. o cal fai que sexan cousas salientables e polo tanto dignas de seren recollidas. Pero a súa lonxanía. o seu carácter fan-tástico ou o feito de non ler probas directas da súa existência fanlle dubidar da súa realidade.

Estes elementos son moi significativos, pois o Eridano relaciónase co comercio do âmbar, que chegaba a Grécia dende o norte de Europa, mentres que, xa máis concretamente, o Océano ou as Cassitérides van estar moi relacionados con Gallsecia. As Cassitérides, citadas por varias autores como illas de onde procede o estano. tiveron 0 seu emprazamento moi debatido dende a mesma Antigüidade entre as costas galegas, a Bretana francesa °u as Illas Britânicas, zonas ricas en estano. oceânicas e con presencia de illas.

27

(Heródoto. III. 115) Pero sobre os países máis oecidentais de Europa non podo falar con exactitude. Porque nin admito que se chame poios bárbaros Eridano un rio que desemboca no mar do Norte e do que se di que recibimo-lo âmbar, nin sei nada das illas Kassltcrides. das que nos chega o estano.

O tratamento a fondo dunha serie de cuest ións relacionadas, como as ideas xerais sobre os extremos do mundo, o nacemento da cartografia ou a s formas de cofiecemento e razoamento usadas por Heródoto e que pervlvirán en xeógrafos posteriores serán útiles pois ilustrarán cuestións similares que afectarán a autores que si van tratar especificamente sobre Gallaecia.

As eschatial os confins da terra habitada, son tamén o nome dos limites do territorio das cidades. Son unha zona non cultivada, cunha natureza salvaxe; espacio de caza. pastoral, marcado por santuarios no campo e coa protección de divindades especificas (como Artemisa. Hermes ou Pan). Os limites da terra levan ó nível xeográíico a estraneza e o salvaxismo das marxes da cidade. Nestes extremos é onde se sitúan as marabillas. asi como a fauna exótica e os pobos con costumes sorprendentes. En Heródoto, as eschatial os extremos do mundo, configúranse como un tópico onde se sitúan as cousas máis raras e preciosas, e que polo tanto, debe ser recollido. Pola contra, e fronte a esta marabillosidade dos extremos, Grécia posúe o clima máis temperado.

As súas referencias tanto ó Océano setentrional, como ás illas Cassitérides ou ó rio Eridano enmárcanse dentro dun tratamento máis xeral sobre os extremos da ecumene. A descrición destes comeza pola índia. Na rexión desértica que se estende no seu limite viven baixo terra unhas formigas xigantes. As persoas que viven n a s proximidades desta rexión van ó deserto a buscar ouro cando fai moita calor, que é cando as formigas están baixo terra. A índia é o derradeiro país habitado cara ó Oriente. Nei os animais son meirandes que noutras latitudes e hai ouro en grandes cantidades. Parte extráese do solo, parte

28

é levado poios rios e parte atópase no deserto da forma que dixemos anteriormente. No sur. a derradeira terra habitada é Arabia. Este é o único país do mundo que produce incenso, mirra, canela, cinamono e láudano. O incenso e a mirra son conseguidos con moitas penas, enfrontándose con animais alados, entre eles serpes, que oponen unha gran resistencia e emiten berros arrepiantes. O cinamono. pola contra, debe ser conseguido nas alturas, a onde o levan uns grandes paxaros para construi-los seus ninos, en zonas dificilmente accesibles. Mediante o engano, estes venen abaixo e conséguese recolle-lo cina-mono sen maiores problemas. A terra de Arabia mantivo en toda a Antiguidade fama de benaventurada. Un dos elementos que axudou a forma-la súa imaxe foi posuir un arrecendo de suavidade marabillosa. No sur esténdese Etiópia, a derradeira terra habitada nesa zona. Entre os productos que posúe están o ouro. elefantes enormes, árbores de ébano e os homes máis grandes, fermosos e lonxevos (herdando a conccpción positiva sobre os Etíopes de Homero, onde aparecen como homes xustos).

Describe logo as extremidades de Europa, cara ó ponente. con respecto ás cales reconece non poder falar con exactitude, pois non admite que os bárbaros chamen Eridano a un rio que desemboca no Océano setentrional, de onde acostuma dicirse que chega o âmbar, c reconece tamén ignora-la existencia das illas Cassitérides. dende onde chegaria o estano. Continúa a falar do rio Eridano. denunciando o seu nome como grego e non bárbaro, asegurando que debeu ser inventado por calquera poeta. Tamén di non ter atopado unha persoa que vira cos seus °llos o mar que teoricamente deberia estenderse nos confins de Europa. Pero ainda así considera un feito que 0 estano e o âmbar chegan dun extremo do mundo.

Tamén afirma que é certo que no norte de Europa é onde se atopa máis ouro. A forma de obtelo non é segura. Cóntase que é substraído ós Grifóns (animais fantásticos, nótese a similitude coas formigas indias) poios Arimas-P°s, homes dun só ollo. Heródoto non está moi convenci o

Que existan persoas cun só ollo, xa que ninguén os u.

29

Como conclusión. remata afirmando que parece que a s rexlóns extremas que rodean e pechan o resto do mundo posúen as cousas máis fermosas e raras. Nesta concepción percíbese un esquema simétrico racionalista que permite explicar, por exemplo, a riqueza de Tartessos en occidente así como o ouro da Escitia e da Cólquide no oriente.

» O relato ten unha orde e lóxica evidentes. Vai narrando segundo unha sucesión cardinal leste-sur-oeste-norte. En esencia son espacios xeográficos marxinais. cunha presencia de elementos orográficos, climáticos e animais que dificultan a vida humana. A única forma de acceder a eles é de maneiras non normalizadas e por poucos intervalos de tempo. Se alguns pobos habitan neses territorios, son pobos anormais, con defectos físicos e que pola súa propia imperfección ou marabillosidade poden desenvolve-la súa existencia nun médio estrano. Os territorios extremos poden ser enormemente ricos, por exemplo en recursos minerais ou en productos raros e marabillosos. Pero a marabillosidade vai acompanada tamén de perigosidade. A enorme abundancia en matérias preciosas ten a súa contraposición no perigo que pode supofie-la súa adquisición por parte dos indíxenas.

Heródoto opina sobre a verosimilitude do que el escribe. O importante é o intento de sistematización que tenta facer. Trata de atopar unha estructura que resuma e dea sentido ó que existe nunhas zonas mal conecidas poios gregos. O centro normalizado e equilibrado formaria así cos extremos fantásticos e fermosos unha relación simétrica.

Dentro do mundo antigo, certos pobos tenderon a simbolizar determinados territorios. Para o espacio seten-trional, o pobo representativo é o dos Hiperbóreos, mentres que, no oeste, son os Celtas. Chegan a establecerse relacións entre ámbolos dous pobos. Os Hiperbóreos son o pobo que vive no extremo norte, os máis setentrionais. A súa situación tamén variou ó longo de toda a tradición clásica. Están moi relacionados con Apolo e son conside-rados un pobo sagrado que vive nunha terra fértil cun

30

clima agradable, ignorantes das enfermidades, lon-xevos. felices e pacíficos. As súas connotacións marabillosas envolveron a moitos espacios e pobos destas terras occi-dentais e setentrionais. Outro pobo. o dos Cimerios, asumiu o carácter representativo dun pobo que vive nun norte extremadamente frio e escuro, en contraposición ideal ó entorno benigno que rodea ós Hiperbóreos. Tamén existe unha relación nidia nas fontes clásicas entre estes e o comercio do âmbar.

En canto ós Celtas, as referencias a eles son múl-tiples en todo o mundo antigo. Son o pobo por excelencia do oeste, ainda que cunhas características menos desenvolvidas que no caso dos Hiperbóreos nestas épocas arcaicas. Menciónase incluso a existencia de pobos cél-ticos en Gallaecia nunha época tardia (en Plínio). En Hecateo e en Heródoto os celtas xa aparecen como o pobo situado no extremo occidente, en relación coas Columnas de Hércules ou con Tartessos. Son o grupo étnico definidor desta gran zona noroeste, en Francia e en Ibéria, que agora se está a descubrir. Os bárbaros do occidente non tenen etnografia, a maioria son un simple nome (como no caso dos Celtas). Domina deste xeito a xeografia sobre a etno-grafia. Os xeógrafos clásicos tratan máis dos territorios que dos pobos. O motivo é a ausência de información de primeira man, polo tanto adoitan ser áreas sen pobos ou pobos sen etnografia ou sen personalidades destacadas (coa excepción de Argantonio, mítico rei de Tartessos).

Outros pobos que se situaron en zonas extremas foron os Pigmeos e os Etíopes. Este tipo de concepcións que tenden a emprazar a diversos pobos en conexión privilexiada con certas áreas ten a súa máxima expresión con Éforo, no século IV a.C. Éforo emprazou de forma esquemática, e con influxos das concepcións cartográficas, ós Escitas no norte, ós Celtas no oeste, ós índios no leste, e ós Etíopes no sur. relacionándoos cos diversos ventos e co percorrido do sol.

En canto ás dúbidas ou ós rexeitamentos destas informacións sobre o occidente por parte de Heródoto.

31

como son a existencia dun Oceano, das illas Cassitérides ou do rio Eridano. deben entendcrse como unha conse-cuencia lóxica dos novos métodos de critica da realidade e das súas imaxes que están a nacer en Grécia. Este rexeitamento vén dado pola critica que desenvolve Heródoto no conxunto da súa obra. Na atención especial que lie concede ós nomes e topónimos, denuncia que o nome do Eridano é grego e non bárbaro, probablemente inventado por calquera poeta. Heródoto afirma que el non conece a ninguén que vira cos seus ollos o mar que teoricamente existiria nos confins de Europa. O ollo. ou sexa. a exis-tencia dunha testemuna que ateste a veracidade falia para estes espacios liminares, polo que nada se pode dicir sobre estes elementos presentes, baixo esas formas xeográficas, dentro do mundo grego. Acaba reconecendo que anque hada fixo se pode dicir, é un feito que o estano e o âmbar venen dun extremo do mundo.

O elemento fundamental dentro da investigación histórica emprendida por Heródoto é o recurso á s teste-munas e a través delas, a obtención dun conecemento autêntico dos feitos do pasado que a testemuna presenciou. Despois do labor de recollida. selecciona ou opina sobre o que para el garda un significado histórico. Heródoto preocúpase pola obxectividade. que é unha condición indispensable para acada-la verdade, distinguindo clara-mente o fictício do verdadeiro e o verosímil do inverosímil, afirmando que: «Debo dicir o que se conta, mais non debo creio absolutamente» (Heródoto, VII, 152). No proemio afirma así mesmo que: «É esta unha exposición da inves-tigación a fin de que nin o realizado poios homes se esqueza co tempo, nin queden sen gloria as obras dos homes*.

O que é visto cos propios ollos ou cos de outros, constituídos en testemunas, adquire meirande importan-cia que aquilo que conecemos de oídas. Heródoto u s a os médios de información típicos: a vista (opsis) e o oído ( oé). Hai unha predilección pola experiencia directa, que e a ase máis segura da Información. Esta experiencia

recta que permite a opsis é o que lie dá máis importancia

32

có oído. Pero tamén pode usarse este médio de información se non se pode ter unha experiencia directa, debido a que está demasiado alonxado tanto no tempo coma no espacio. A información é entón de segunda man, o que ocorre coas Cassitérides. producindo unha desconfianza cara á fiabilidade deste tipo de información. Cem tas máis peneiras haxa na información, canto menos directa sexa. menos fiabilidade terá.

O que ninguén viu non pode ser postulado como verdadeiro, rexeitando as narracións que funcionan baixo esta forma. Cítanse porque debían circular estes tópicos pêro non reúnen as características esenciais para a súa fiabilidade. Como estes elementos entran dentro do desco-necido, nada se pode afirmar ou negar sobre eles. Heródoto afirma que os culpables desta situación son a maioria das veces os poetas que desfasan totalmente as informacións. materializando seres e fenómenos en lugares que moitas das veces posúen só o valor do seu nome. Así. o mesmo Eridano demostra pola forma do seu nome que é grego, non, polo tanto, un elemento indixena e ninguén estivo aló para se informar, entre outras cosas, do seu verdadeiro nome. O estúdio dos nomes c das verbas adquire gran significación c convértese nun instrumento importante de análise.

En resumo, cando escribe Heródoto xa hai estable-cido dende antigo un comercio e unhas rutas comerciais ben documentadas entre o mundo grego e o mundo Occidental. Pódese debater sobre a data na cal comezan ou se estabilizan tales rutas pêro non se pode dubidar de que existen unha serie de circuitos económicos e culturais de contacto no Atlântico europeo xa dende unha época moi remota. As inencións das illas Cassitérides ou do rio Eridano tenen validez como lugar xenérico do occidente. como representación que se fai dun lugar do oeste dende o cal chegan productos preciosos e que ten que ser representado dunha forma concreta. As Cassitérides remataron P<>r emprazarse fronte ás costas galegas (en Estrabón e Plolomeo).

33

A mitoloxia, e tódalas formas literarias convencio-nalmente vencelladas (a xeografia. a literatura, a historia, a filosofia...), infiuíron no artellamento dunhas imaxes coherentes coa tradición. na que están inmersos o autor e os lectores. Non tenen porque ter unha correspondência •real» cun elemento xeográfico.

A falia de testemunas que atesten a existencia real de tales elementos levan a Heródoto a dubidar ou negar a existencia dos mesmos. Polo tanto, podemos concluir que antes de Heródoto a penas nada se conece do occidente e do que logo será Gallaecia. Asistimos a u n h a s primeiras informacións que nos falan de certos elementos xeográficos. humanos e divinos que axudan a caracterizar uns novos espacios occidentais que agora se están a descubrir. Isto vese favorecido polo desenvolvemento de novos modelos e métodos de conecemento, entre eles o xurdimento da cartografia como ciência. É importante conecer previamente certas imaxes que se desenvolven dende a época arcaica porque marcaron o conecemento posterior de Gallaecia. sobre todo as que nos falan das connotacións do extremo occidente como espacio perifé-rico. nocturno, rico en metais e totalmente oceânico.

3 . A escuridade e alonxamento d o s c o n f i n s

Os elementos fantásticos dos limites reforzan o equilíbrio e a orde do centro. No extremo norte, por exemplo, hai tanto pobos marabillosos que viven nunha perpetua felicidade, en comunón cos deuses (caso dos Hiperbóreos). coma pobos bárbaros e monstruosos (máis cara ó leste). Difuminase o limite entre o real e o imaxinario e concédeselle deste xeito unha supravaloración ó mundo grego. Este aparece como unha zona con características moderadas, tanto políticas coma climáticas, opostas ás anormalidades dos territorios periféricos.

A tradición marcou as ideas posteriores, e es tas primeiras diferenclacíóns entre espacios centrais e perifé-ricos mediante o recurso a cosmogonias ou mitoloxías

34

mantivéronse posteriormente. Os deuses e seres da mitoloxia grega vironse substituídos por unha maior pre-sencia das características naturais e etnográficas destes territorios. acompariadas por unha progresiva recolocación das anteriores informacións mitolóxicas. que nun momen-to dado asócianse a diversas zonas agora conecidas. É o caso de Hércules e as suas aventuras no sur da Península. Moitos escritores discutiron sobre a existencia ou a natureza da illa de Eritia, onde Hércules matou a Xerión, ou sobre a situación das propias Columnas.

As diversas informacións míticas, xeográficas ou históricas non introduciron grandes trocos na concepción xeral da zona, que mantivo pola contra unha forte cohe-rencia global. No occidente atopámonos ante un espacio que pode ser cualificado de periférico, no âmbito dos limites. A nova orde que implantan os deuses olímpicos reestructurou espacios c xerarquias. adquirindo moitas destas divindades connotacións que as asocian, terri-torialmente ou no seu espirito, con estes espacios que se moven nunha interacción entre mito e realidade. Sitúansc no occidente unha serie de divindades distintas, normal-mente pertencentes a épocas primixenias, e que así son localizadas e integradas dentro da nova orde olímpica (como os Titáns, as Gorgonas, as Hespérides ou Atlas).

Así mesmo, a escuridade destes espacios recorda a escuridade do ambiente en que viven certos pobos nas súas ribeiras, como os Cimerios. que viven nunha total escuridade, contrastando con outras referencias a pobos felices (os Hiperbóreos) ou lugares onde sopra o tenro Céfiro, como os Campos Elisios. Preto do Océano tamén se atopa o país dos sonos, que supón un limite cun estado de inconsciência e descontrol. Estas características inci-den nun elemento central na caracterización destes espacios oceânicos e occidentais: o seu carácter de nocturnidade e escuridade.

Ademais do Océano. dentro das CÍ cosmolóxicas gregas, a Noite cumpre un imptàant l papel '• director, con elementos característicos ^ c i a ^ y ^ i |

35 V v e w u o r c c A

Homero, a Noite aparece venccliada co sono. a paixón amorosa, o engano ou o xuramento. Noutras fontes, como na Teogonia de Hesíodo. certos elementos relaciónanse tamén estreitamente coa Noite, como o esquecemento. a paixón ou a mentira. Os adxectivos hesiódicos da noite son negativos: temible. negra, tenebrosa ou dominante. O mundo da noite relaciónase tamén co mundo do esque-cemento. o que debemos ter presente para a posterior análise do caso do rio Lethes. que non por casualidade se vai emprazar no Limia. ás portas da Gallaecia. que representa un territorio extremo e liminar.

O nocturno é terrible. coa presencia tamén de monstros. Neste reino das tebras e turbillóns, as direccións confúndense, e os ventos arrasan. sen dirección definida. Estas características asociadas ó mundo dos extremos fai que no occidente se emprazen certos elementos relaciona-dos coa imaxe xeral de escuridade que venen incidir na súa anormalidade, ben indo cara á marabillosidade ou ben cara á perigosidade de elementos emprazados desarte-lladamente. descncravados. xustapostos e en movemento perpetuo. Un típico rasgo presente nos pobos occidentais é que os seus habitantes vistan de negro, como afirma tamén Estrabón respecto ós habitantes do norte de Ibéria. A propia irracionalidade destes pobos. a súa negatividade e esterilidade psíquica, achégaos a este tipo de imaxes.

(Estrabón. III, 3. 7J Todos van vestidos de negro, a maioria con sagos, cos que dormen en leitos de palia.

4. As riquezas do occidente. O âmbar e o e s tano

Duas características son claramente definidoras estes espacios extremos: a súa fertilidade e a inquietude

que producen. A propia riqueza é un concepto que aparece repetido mesmo en Heródoto, que empraza as cousas máis raras e fermosas nos extremos do mundo.

36

Dentro dalgunhas fontes sobre o occidente aparecen rexistradas certas informacións que parecen representa-tivas da idea de riqueza xeral que posúcn estes territorios. As rexións atlânticas son famosas pola riqueza en pastos, pero tamén son países que brillan gracias ós metais raros, como a prata, o estano ou o ouro. Así. non é casual que Heródoto se refira a dous elementos xeográficos (o rio Eridano e as illas Cassitérides) veneellados moi estrei-tamente con dúas matérias tan preciosas coma o estano ou o âmbar. O occidente foi asumindo progresivamente unha imaxe de zona rica, sobre todo en metais, como podemos observar nas referencias a Tartessos, cun rei extremadamente rico como Argantonio ou coa chegada de estranxeiros, como Coleo de Samos, que quedan abraiados ante a riqueza deste emporio.

O âmbar, como é sabido, relaciónase estreitamente co rio Eridano. que debe á súa vez relacionarse co mito sobre Factón. filio de Helios. A causa da súa imprudência ó conduci-lo carro do Sol. Faetón prccipítase no rio Eri-dano. As bágoas das súas irmás orixinarán o âmbar. Os lugares de orixe do âmbar adoitan situarse no Océano setentrional, moitas das veces en illas, nas que se produce ou a onde é levado e comercializado. Dende os inícios do século V a.C.. o Eridano comezou a ser identificado co rio Po. Outros relacionano con elementos nidiamente occiden-tais, como o rio Ródano, a Galia, os Celtas ou os Pirincos."

No que respccta ó estano, este tamén está presente dende moi cedo en diversas fontes arcaicas, sobreposto sobre diversos accidcntes naturais. En xeral. estes elementos naturais son rios. como o Tartessos, montes (o Casio e o Arxentario. cerca de Tartessos). ou illas. nas que se produce ou dende as que c comercializado. Son célebres as illas Oestrininidas, as Cassitérides ou as illas de Ictis e Vectis, preto das illas Britânicas. No caso das illas Ocslrímnidas, os seus habitantes rccollen c ncgocian co metal, de igual forma que farán as mullcres dos Ártabros; son unha mostra dos pobos indixenas que explotan e negocian con estes productos naturais.

37

Hai alguns outros relatos nos que os metais, que se atopan preto da superfície, se queiman e funden, saindo cara ó exterior. Diodoro de Sicilia, no século I a.C., expón o descubrimento dos metais, concretamente da prata, na Península Ibérica, gradas á queima dos Pireneos. Tamén Posidonio e Estrabón falaron abondo sobre a riqueza mineira de Ibéria, e citan o mesmo método de descubrimento dos metais mediante a queima dos bosques e das montarias* Estrabón menciona do mesmo xeito a idea de Posidonio de que o estano se extra* do solo, contra a idea estendida anteriormente de que este se atopa na super-fície. tanto nas illas Cassitérides coma no territorio dos Artabros. O mesmo asegura Avieno ó falar do monte Arxentario e do rio Tartessos. nos cales o estano brilla. é evidente.

[Avieno. 90-1081 E aqui xorde a cabeza dun cabo prominente. a antigüidade chamoulle a éste Oestrymnin e a alta mole de afiada pedra dá na meirande parte ó tépedo Noto. Pois ben. ó pé deste sainte o golfo Oestrymnico ábrese ós habitantes e nel amósasenlle as illas Oestrymnlcas de ampla extensión e ricas en metal de estano e chumbo: aqui a xente ten moita forza. espírito e eficaz astúcia, xunguidos todos pola preocupación do comercio, e coas entretecidas barcas sucan o mar enormemente axitado e o abismo do Océano poboado de monstros. Dende logo. estes non construíron as lanchas de pino e desconecen o pradairo. nin. como é costume, curvan as lanchas con abeto, senón que. cousa pasmosa. sempre preparan as embarcacións con peles xuntas e co coiro, moitas veces, percorren o vasto mar.

[Diodoro. V. 381 En moitos lugares de Ibéria aparece tamén o estano. mais non se atopa na superfície, como dixeron alguns nas súas historias, senon escavando e fundindoo como a prata e o ouro. Hai moitas minas de estario máis arriba de Lusltania. nas illas situadas fronte a Ibéria, no Océano, que por iso se chaman Kassiterides.

O âmbar e mailo estano están relacionados co sol, no caso do rio Eridano moi directamente. Estes dous

3 8

elementos venen dende extremos occidentais caracteriza-dos por diversas circunstancias. Sé-Io mundo da noite, da morte ou do sono incide nunha característica común: a súa escuridade. Pola contra, o estano e o âmbar son dous elementos brillantes, preciosos e cobizados no mundo grego, destacando deste xeito sobre a escuridade reinante. Dixemos que neste mundo dos limites sitúanse sen solución de continuidade cousas horrendas c marabillosas. Isto é a mellor proba. Pero ademais do seu carácter brillante compre destacar un segundo factor: o seu carácter evidente, a súa superficialidade, como un elemento dado. e dado pola propia natureza (estando a pouca profundidade do solo. sendo aportado poios rios ou o mar ou mediante a queima de montes), que nalgúns casos están construindo e formando parte de imaxes utópicas.

Nun primeiro momento, cando o desconecemento desta área oceânica é maior, as súas características parecen singulares e evidentes. O caso dos metais é exemplar. Emprázanse sobre accidentes xeográficos moi ben definidos, como rios, illas ou montes, ou aportados polo mar. Ademais do seu emprazamento revelan o automatismo da natureza, a súa productividade. que fai innecesaria a intervención humana, tanto dos indixenas coma dos fenícios, por exemplo. Esta imaxe variará en autores posteriores como Posidonio que afirmarán que, en contra do que se vina afirmando, os metais no occidente deben extraerse do solo. e rematando en Plinio que cuali-fica as anteriores narracións como 'fabulosas', preferindo describi-la explotación contemporânea e normalizada das minas poios romanos. A natureza, e os diversos elementos que a forman, que nun principio están cargados de significados marabillosas. vannos ir perdendo progresiva-mente (como pasará tamén no caso do Océano ou do rio Lethes).

Polo tanto estamos diante de elementos cobizados. brillantes e evidentes, producto de espacios nos que a natureza, territorializada mediante accidentes específicos e singulares como montes e illas arnosa tales elementos

39

sobre si mesma ou os produce. Son matérias raras, comuns nos limites occidentais e relacionadas co sol. Nestes extremos c limites concéntranse riquezas que non posúen os gregos pêro. debido á carência dun equilibrio fisico e climático que forme adecuadamente o carácter dos indíxenas, que os capacite para aproveitar tales condicións. aquelas son desaproveitadas.

5. O Océano occidental

O elemento central que está presente e define os espacios liminares e. por reducción, o extremo occidental é o Océano. O Océano foi considerado durante moito tempo como un rio que circundaba o mundo habitado, non como un amplo mar. Esta concepción pervivirá nos primeiros mapas elaborados en Xonia no século VI a.C. por autores coma Anaximandro ou Hecateo. e nos que a terra habitada é redonda, rodeada polo Océano. O mesmo Heródoto reac-cionou contra estes mapas rexeitando o debuxo do mundo coma un círculo pechado dentro dun Océano circular. A Heródoto parécenlle irreais, pois neles dominan a s ideas xeométricas, a priori, que suplen a falia de conecementos reais, obtidos mediante a observación directa.

A partir do século VII a.C. comezan as primeiras viaxes e informacións sobre o Océano. Entre estas están as viaxes de Coleo de Samos a Tartessos, ou a viaxe dos Fenícios por orde do faraón Necao, circunnavegando África. Conécense tamén dúas expedicións púnicas co-mandadas por Hanón c Hímilcón que terian lugar a fins do século VI a.C. A máis interesante é a expedición de Himilcón, xa que percorreu as costas oceânicas atlânticas, anticipando a expedición do marsellés Piteas, dous séculos despois. A información transmitida como proveniente de Himilcón e conecida como «terrores do Océano» marcou profundamente, incluso ata épocas modernas, a imaxe po-suída sobre o Océano occidental. O Océano aparece como unha extensión sen limites, con abondosas néboas, mons-tros, sen a penas profundidade, sen ventos. Unha imaxe terrible. en suma. e que incapacita para a navegación.

40

(Avieno. 117-130) O cartaxinés Himllcón asegura poder contar, xa que el mesmo o probou. que para esta navegación a penas chegan catro meses, xa que en amplos espacios ningún vento empuxa ó barco, pois unha lenta corrente do preguizoso mar queda paralizada. Engádese tamén a isto que moito argazo (correón) frota entre as ondas e que unha e outra vez montóns delas reteiien o barco. Conta tamén este que a profundidade do mar non é moita c moi pouca cantidade de auga cobre o fondo. Que as feras do mar aparecen aqui e acolá, que as naves van navegando lentas e inesperadamente lânguidas entre os monstros.

Con respecto a estas condicións de navegación. podemos atopar certos paralelismos que nos remiten ó mundo da Odisea. Nesta obra o mar aparece como inevi-table e perigoso O bo piloto é o que sabe sair dereito dun espacio que está continuamente en movemento, onde os ventos e os puntos de orientación non son fixos. Ante situacións novas e cambiantes é necesario que o piloto posúa unha forma de intelixencia que os gregos coneceron baixo o nome de meíis. intelixencia rápida e adaptable ás diversas circunstancias. O home prototipo con metis é Ulíses. Hai puntos fundamentais de orientamento. como son o curso do sol. as estrelas e os ventos. O sol e o seu curso son fundamentais, co levante (eos) e o ponente [zophos). Pero máis que puntos cardinais, delimitan espacios diferentes. O ponente. que é o que máis nos inte-resa, representa o mundo sen sol. o mundo inferior, dos mortos e do Hades. E por eso é perigosa a mar, xa que un pode perderse neses espacios.

Nos limites dos espacios habitados da Odisea, nas fronteiras, atopamos pobos con certas características especiais, que sobrepasan ós simples mortais. Son nor-malmente espacios sen limites. Nestes espacios, e sintoma-ticamente en illas, aparecen certos seres especiais, como Circe, os Ciclopes ou os Lestrigóns, que lies confiren un carácter especial, pois son asociais. habitan no alto das montarias e en covas profundas. Tamén cabe destaca-lo feito de que Circe e Calipso son mulleres con poderes

42

especiais. Os Lestrigóns son salvaxes, caníbales e xigan-tescos. habitan un espacio onde o dia e a noite son vecinos. Os Cimerios, na ecumene homérica, emprázanse ó norte, onde non brilla o sol. O illamento e a soidade son típicos destas zonas onde institucións fundamentais dentro do mundo grego como a hospitalidade, así como os al imentos civilizados ou os sacrificios. non tenen vixencia. O m e s m o tempo é un mundo inmóbil, sen pasado nin memoria. O espacio nestas zonas non está artellado, separado e con escalas intermedias, senón que se concibe como unha simple xustaposición de lugares a penas sen transición. Nin os deuses nin os mortos son moi lonxanos. É u n espacio estrano, vecino da Idade de Ouro, con caracterís-ticas desviadas, ó mesmo tempo salvaxe e próximo ós deuses. Tamén compre escapar da morte anónima e s en gloria que acontece nos espacios marinos.

Certos seres como as Sereas habitan o Océano, pero atendendo ó seu canto enganoso un perde a gloria e o camino de retorno, caindo no esquecemento e na morte. As Sereas participan nun fenómeno de manifestación divina, atopándose dentro do mundo do máxico. sendo preanunciadas por outra muller. Circe, que pode transfor-mar ós homes en animais. Nelas, o canto posúe u n h a connotación negativa. Hai sons vencellados á voz humana, mentres que outros son sons inartellados e inintelixibles como nos di Estrabón sobre alguns dos nomes dos pobos que habitan en Gallaecia. A calma do mar cando a nave de Uliscs se achega á illa non é obra do canto das Sereas. senon que é unha forma de preanuncia-la súa aparición mentres que na tradición presente en Hesiodo posúeri unha capacidade de desenvolver poderes sobre os elemen-tos (como na illa do Sena habitada por mulleres que

w r i f é r i T 0 3 T M C l a ) ' - Á S S e r e a s ' e m P r a z a d a s n u n h a zona periférica, atraian os marinciros cara a un m u n d o dislocado espacial e temporalmente, vencellado coa morte A presencia destes seres no extremo occidente anticipa a gran importancia que terá o elemento feminino nes tas mesmas areas e tamén en Galleecia.

43

Estes enfoques axudan a enmarca-la euestión. Diversos rexistros poden aparecer representados nestas consideracións sobre os estranos fenómenos oceânicos. O Océano ten connotacións de lugar de desfase por excelencia, onde reina o imaxinario: é símbolo e materia-lización do que está nos limites do mundo conecido. Nesta zona conflúen características que están a falarmos do mundo da noite, da morte, da escuridade, do esquecemento; onde é posible incluso unha transposición de niveis espaciais, cara ó mundo dos deuses ou dos mortos. Ademais afectan neste caso a unha das actividades civili-zadas por excelencia. a da navegación. Tódalas condicións que a posibilitan atópanse negadas. O mar é pouco profundo, sen ondas, con excesivas algas e incluso coa presencia de monstros marinos. Ademais hai néboas e non sopran ventos. Parece que. fronte ás primixenias tradi-cións míticas que presentaban ó Océano como lugar cun movemento constante e de ventos desenfreados, primaron aqui unha serie de características contrapostas, tamén recollidas na tradición mítica, pero que. en definitiva nos falan do mesmo, pois sexa por exceso ou por defecto son espacios igualmente perigosos para a navegación. E difícil atopa-la ruta. non hai ventos, a néboa non permite orientarse. e ainda que se puidera, os baixos fondos fan moi dificultosa a travesía. O mesmo Himilcón reconece que son necesarios polo menos uns catro meses para percorrer este espacio, o cal é unha medida desproporcionada. Incluso a calma perigosa e sorprendente que se produce pode chegar a relembrar certas manifestacións divinas, onde é posible unha confusión de niveis. Aqui incidimos unha vez máis na natureza presente nestes espacios. tan cargada de significados e sentidos.

v Non só existe unha confusión de niveis. senón que se constata tamén unha contaminación entre os diversos elementos, como a terra e a auga (o mar ten pouca profundidade), ou a néboa. que fan que as características normais que deberían posuír os espacios normalizados, s e vexan aqui negadas. En definitiva, as categorias que axudan a concibi-la realidade definense segundo u n s critérios diferentes, Inversos ou arbitrarios: perigosos, en

44

suma. Nos arredores da illa de Thule, como nos di Estra-bón, situada nos limites do océano setentrional, s u c e d e algo parecido. Non hai propiamente terra, mar. nin aire, senón unha matéria compacta que imposibilita a navega-ción.

Pouco tempo despois produciuse un cambio radical na consideración sobre as características do Océano. E isto debeuse fundamentalmente a dous personaxes, Piteas (s.IV a.C.) e Posidonio (s.II-I a.C.), que coneceron e s ta zona e que foron a orixe dun novo tópico que cualificará dende entón ó Océano: o fenómeno das marcas, e os movementos do mar. Unha mesma característica, como c a s ú a forza. pode entenderse como manifestación da corrente fluvial que o informa ou ben como mostra dun fenómeno, o d a s mareas que. dende época helenistica. vai ser abundante-mente estudiado.

No século V a.C. comezan a s dúbidas sobre a existência deste Océano circular. Heródoto mostrase escéptico. A fins do IV século a.C. sucederon dous feitos que ampliaron o horizonte xeográfico grego: as conquis tas de Alexandre e a viaxe de Piteas, quen, partindo dende Marsclla, percorreu as costas atlânticas de Europa ata o s mares setentrionais. O debate sobre a veracidade de Piteas e da súa viaxe foi unha das grandes cuest ións da xeografia antiga, ó igual que o debate sobre Homero, sobre todo n o que respecta ós diversos autores que tratan sobre o occidente do mundo conecido.

O elemento, polo tanto, que definiu propiamente ó occidente dende as primeiras construccións míticas, a ta chegar ás construccións xeográficas posteriores, foi o Océano. Na época arcaica é cualificado como rio, c u n h a corrente circular, cunha orixe c fin en si mesma. Aparece vencellado coa saída e co percorrido circular do sol A s ú a propia circularidade, cun movemento permanente , s e n orixe, percorrido nin final, caracteriza a e s t e s e spac ios liminares. As coordenadas espaciais e temporais normais perden aqui o seu sentido. Incluso o perde a orde espacial , a súa concepción normal, e o seu encadeamento. N e s t e s

4 5

espacios. os diversos elementos xeográficos aparecen illa-dos. moitas veces xustapostos. sen sentido. O que acon-tece nestes espacios non necesita xustiflcación, non ten mesura, trátase dunha natureza ou de certos elementos xeográficos desestabilizados (as augas son incesanles e os ventos inestables). ou de territorios onde é posible o contacto directo entre homes e deuses.

6. Os puntos especiais emprazados no Océano: m o n t e s e illas

Certos elementos xeográficos que se sitúan no occidente son o soporte espacial privilexiado para enmarca--los diversos fenómenos e seres mítico-xeográficos. Estes «puntos onfálicos» ou especiais son fundamentalmente illas e montanas. onde é posible a comunicación entre diversos âmbitos, humanos, celestes e subterrâneos. Pola súa propia función. é lóxico que se sitúen nos limites.

A montaria constitúese así nun elemento físico, nunha figuración que serve de soporte ás representacións situadas nos extremos. Ademais, posúe connotacións de lugar onde son posibles as conexións entre diversos niveis e onde é posible acceder ó mundo dos mortos e da escuridade. As montanas concíbense como aberturas ou columnas celestes. A xeografia únese deste xeito estreitamente á mitoloxía. Como exemplo da importancia que posúen estes elementos montanosos no occidente (coas súas derivacións en cabos, illas-montanas ou Columnas), temos o caso central de Atlas que se situou dende moi cedo no occidente, preto do Xardín das Hes-pérides, na corrente do Océano. Heródoto tamén describe a Atlas coma unha montana, redonda por todas partes, no extremo occidental de África. Estrabón confunde a Atlas co Rif, e Plinio afirma que é o monte máis fabuloso de toda África, antes do cal o espacio é inmenso e desconecido. Mela sitúao fronte ás illas Afortunadas, as Canarias. Podemos apreciar como un personaxe mítico como Atlas sufríu un proceso de progresiva territorialización ó longo do tempo. Xunto con outros mitos como a s

46

Hespérides ou as Gorgonas. Atlas foi finalmente situado nas costas oceânicas africanas, zona estrana ó mundo grego pois estivo controlada poios fenícios e cartaxineses ata a chegada dos romanos.

Á parte das montanas, as augas e fontes tamén posúen fortes contidos míticos. A auga vivifica, sobre todo nos rios remotos. En Etiópia, estes elementos están á beira de olores agradables típicos dos países míticos, como a mesma Etiópia ou Arabia. En GallcCCia, temos o caso do rio Lethes, corrente íluvial que contén unha serie de imaxes que a asocian co mundo dos mitos.

O terceiro elemento xcográfico, despois dos montes e os rios, é extremadamente importante e posuirá amplos significados míticos. Son as illas. Como poderemos apreciar, as illas como lugar onde poden residir e suceder seres e cousas anormais, forman unha concepción moi espallada dentro do imaxinario grego, con conUnuidade nas utopias helcnísticas. Xa dende a Odisea, dende Hesíodo ou nos mesmos mitos, existe todo un abano de illas, que se convcrten nun lugar privilexiado onde pode ter lugar o estrano, o marabilloso e o mítico.

As illas rochosas, con vcxetación salvaxe. escuras ou luminosas, onde habitan determinados seres divinos ou monstruosos, alleos ó Panteón olímpico, son algo normal. Temos, por exemplo, diversas illas na Odisea, como a illa de Calipso, a illa de Circe, ou a illa de Helios. Dentro das illas. as Hespérides constituíronse, o mesmo que Atlas para o caso das montanas, como elemento fundamental nesta zona e como símbolo do occidente. cn unión co mundo da escuridade, da néboa e da bruma. O mesmo nome de Hespérides é sinónimo de occidentais, situándose alén do Océano.

Outras illas importantes do occidente son as illas dos Benaventurados, onde ó principio ían os heroes mortos. Xa en Homero. Menelao acccdeu ós Campos Elisios, no extremo da terra, onde non hai néboas, nin inverno, nin chuvia, c onde sopra o Céfiro benigno, que chega dende o Océano. En Hesíodo. Crono, rei na Idade

47

de Ouro. reina sobre os heroes na illa dos Benaventurados ó ser destronado por Zeus. Dase un intercambio de caracteres entre os Campos Elisios e as illas dos Benaventurados. adoptando formas parellas e con carac-terísticas semellantes ás das Hespérides.

Tamén se poden sublinar algunhas outras illas significativas como Eritia ou Cerne, esta última vencellada cos Etíopes. Eritia tivo diversas localizacións. A súa localización típica vai ser no extremo occidente. preto do Estreito de Xibraltar. rematando por ser identificada con Gades ou unha illa cercana.

Estas conexións entre a prosperidade natural pre-sente en certas illas especiais e as esferas ultraterreas dase dende moi cedo e continuarase en época helenística con tódolos mitos utópicos e paradoxográficos. que desenvolven ideas anteriores (bo clima, auga como elemento de vida. lonxcvidade dos habitantes, automatismo da natureza subministradora de recursos, etc). Incluso nos tratados de tipo xeográfico. dentro da lina eratosténica e postaris-totélica. preocupadas polas cuestións fisicas e xeolóxicas. as illas ocuparán un lugar central no dcsenvolvemento de diversos fenómenos anormais, coma terremotos ou mare-motos, e incluso chegaron a ser consideradas un aparte dentro das estructuras dos mapas.

A mesma idea de insularidade vai ser decisiva nas ideas e imaxes posteriores sobre a natureza e os pobos situados no occidente do mundo habitado. Xa dende Homero pode trazarse unha analoxía entre a illa e certos elementos como os centros sagrados (omphalós). A mon-taria supón unha relación natural entre o Ceo e a Terra, entre o mundo olímpico e o mundo dos homes. A illa, no imaxinario dos gregos, e como elemento simbólico, rela-ciónase con outras representacións imaxinarias que poden pensarse a través desta noción de insularidade, como son os conceptos de morte, de prisión, de trampa, ou tamén de soberania.

48

Xa na época homérica superpónense conceptos coma o espacio circular ou imaxes femininas, que apare-cen tamén relacionados nas representacións das áreas occidenlais en autores posteriores.

Dentro das concepcións da insularidade destacan as ideas sobre a soberania, nas que hai tamén unha converxencia entre ideas de circularidade e verticalidade. O Rei sitúase no centro dos outros reis e do seu pobo. A terra circular é como un coro. grupo de danza. onde o rei pode expresa-la súa superí aridade. Na tradición homé-rica. as imaxes verticais das carreiras c acrobacias dentro dun circulo de danza. por exemplo, acadan a súa maior eficacia e beleza dentro de illas. Ali é onde amosan a aptitude dos seres humanos para alonxarse da animali-dade. Tamén destaca o carácter colectivo das competicións. nunha idade cn que os homes deben amosa-la súa vertica-lidade. paso prévio para a integración no mundo dos adultos. Hai máis casos, como o de Alexandre, correndo cos seus companeiros, espidos, arredor da tumba de Aquiles.

Mesmo un elemento material como o escudo res-ponde ás csixcncias dun pensamento bastante mítico. A idea do escudo relaciónase co mundo da guerra e das iniciacións guerreiras. Con respecto ás iniciacións, a illa. debido á súa forma circular, é o lugar ideal para a cele-bración dos ritos de pasaxe. Nas costas ou nas montanas é onde adoitan descnvolvcrse estes ritos. O iniciado ten armas salvaxcs, alimentándose do que rouba. A verticalidade da arma, así como o seu brillo. posúe unha función de mediación entre dous âmbitos, entre o heroe e o mundo celeste. Algunhas actividades relacionadas co mundo da guerra son certamente especiais, asi pode afirmarse que a guerra e a danza son dúas actividades complementarias.

A illa e todo o que esta representa introdúcese dentro das concepcións xcográficas xcrais sobre o extremo occidente. Estes elementos xeográficos tan especiais

49

emprázanse nos espacios liminares, ós cales Heródoto lie adiça unha atención especial. Incluso Estrabón. devoto de Homero, vai describir Italia e Hispania usando o vocabu-lário insular da Odisea. Ademais, no uso de certas imaxes descritivas sobre a natureza de Gallaecia e os s eus pobos. este Influxo resultam patente, como sublinaremos máis adiante.

/ • L . P Í L A G I A I / Berlengo Vj

ROPHIUSSAt: C. Roca

K J A R F E S S U S

P.ARYIUM CSMeiro

\P.CYN£TICUM SX5.Vincenzo ..

G A D I R . Cadice

P 5 A C R U M C.Trafalgar

I .NOCT I L U C A

J O Í A I P ^ G I T O L T E R V ^ ' I A B I I A - G e k e l Musa

O Occidente da Península segundo Avieno (tomado de PerettJ. op. clL).

50

CAPÍTULO II

A XEOGRAFÍA HELENÍSTICA E O OCCIDENTE

Entre a cpoca clásica grega e as seguintes fontes significativas para o occidente. que pasamos a analizar de seguido, prodúcense fortes transformacións políticas e intelectuais que infiuíron enormemente na xeografia. variando moitos dos seus contidos e formas. Mentres que a época de desenvolvemento da colonización grega non deixou excesivas informacións sobre a Península Ibérica, e moito menos sobre o noroeste da mesma, na época helenística asistimos a un forte pulo das expedicións gre-gas cara a Ibéria, levadas a cabo, ademais, por homes preocupados por cuestións 'científicas* (como Piteas. a fins

.do século IV a.C., ou Posidonio, a princípios do século 1 a.C.). Asístese, de igual xeito, a un salto cualitativo na ciência en xeral, así como nas metodoloxías usadas no estúdio concreto das cuestións estrictamente xeográficas. Foron sobre todo Aristóteles e a súa escola os que posi-bilitaron o uso de certos saberes que nese intre se están a consolidar (a fisica, a astronomia ou a botânica), e que transformaron fondamente as tradicionais imaxes de tipo xeográfico. A mesma xeografia. coma tal ciência autó-noma e con relacións estreitas coa cartografia naceu na Alexandria helenística da man de sábios como Era-tóstenes.

51

1. A renovación xeográf ica h e l e n i s t i c a

Aristóteles e a súa escola marcaron un punto de inílexión no desenvolvemento do saber xeográfico, sobre todo no que respecta ós estúdios de xeografia fisica, co tratamento da consütución da terra c a s ú a historia xeoló-xica. Iniciouse unha busca das causas , tanto próximas coma lonxanas. que expliquen o porquê da realidade contemporânea. Procurouse explicar cuest ións como a actividade sísmica, o desprazamento das augas c as terras, o fenómeno das mareas, etc. Nd Liceo aristotélico existiu unha autêntica vocación enciclopédica, tratando dende cuestións como a zooloxia ou a botânica ata a s dist intas constitucións politicas.gregas. Discípulos des tacados de Aristóteles foron Teofrasto (que se adicou á zooloxia e á botânica) ou Estratón (que estudiou cues t ións de xeografia fisica). A escola aristotélica busca a ordc do m u n d o coa clasificación e clarificación dos diversos fenómenos , reflexionando sobre a relación entre espacios e modos de vida.

No século IV a.C. dous fitos fundamentais trocaron a imaxe que se posuía sobre a ecumene: a s conquistas de Alexandre o Grande, conquistando o enorme Império Persa que se estendia cara ó leste, e a viaxe de Piteas. un mar-sellés que percorreu as costas oceânicas de Europa, chegando ata o Mar do Norte. Calculou a s localizacións e distancias entre diversos puntos, como Marsella, a s Columnas de Hércules, o Promontorio Sagrado (actual cabo San Vicente) ou o cabo dos Ártabros (no xenérico extremo noroeste da actual Galicia). que foron recollidas posteriormente por Eratóstenes. Continuou a s ú a viaxe cara Bretafia. chegando a divisar unha illa nomeada en toda a Antigüidade: Thule. A súa localización. como a d a s illas Cassitérides. é moi polémica e deu lugar a fortes discusións entre especialistas que tratan de identificala en Noruega. Islandla ou nas Illas Britânicas. En todo caso, serviu como elemento representativo dun gran norte moi frio. plenamente oceânico, preto de moitas illas setentrionais que están relacionadas co comercio do âmbar e dun mar que é cualificado coma «mar xclado», «mar concreto» ou

52

está composto por unha rara mestura dos diversos elementos da natureza (terra, aire e auga) que recordan o caos primixenio e impiden a navegación. O exacto perco-rrido de Piteas poios mares do norte ou polo Báltico é desconccido, pêro marcou a reputación de terror do Océano ata o século I d.C. Os mesmos soldados romanos chegan a amotinarse no 4 3 d.C. para non cruza-lo Atlântico cando se dirixian á conquista de Britania.

A expcdición de Piteas foi moi discutida en toda a Antigüidade. En Gades fixo observacións astronómicas c estudiou o fenómeno das mareas. Escribiu un tratado xeográfico. Sobre o Océano. no que tratou diversas cues-tións de tipo xeográfico, incluindo observac ións astronómicas. As súas opinións, ó se-Io primeiro grego que deixou información sobre estas zonas, foron extremada-mente debatidas. Mentres xeógrafos como Eratóstenes, por exemplo, admiliron a súa viaxe e $ súa veracidade, outros, como Polibio ou Estrabón. rexeitaron fortemente as informacións de Piteas. Isto debeuse tanto a moti-vos científicos como a outros de sentido común, pois parecia imposible que un home só acometera semellante aventura, resultando demasiado incrible para lie conceder creto.

Pode que Piteas fora tamén rcxcitado por Polibio e por Estrabón por suponer unha competencia inaceptablc para o prestixio de Roma e dos diversos emperadores e militares que conquistan as zonas occidentais e seten-trionais de Europa. Estes non podian atribuirse polo tanto o descubrimento da zona oceânica da ecumene. e tendo en conta ademais que Piteas é un particular, parecia dubidoso que puidera levar adiante, el só semellante expedición, sen apoio do Estado.

lEstrabón, I. 4. 51 Todo iso é setentrional c céltico, non ibérico, mellor ainda. son fantasias de Piteas.

O gran pulo que contribuiu a forma-la 'xeografia' antiga como un saber con certas particularidades propias

5 3

Uvo. lugar na época helenistica con Eratóstenes, que viviu e traballou no maior centro intelectual desta época. Alexandria, entre fins do século III e inicios do século II a.C. Este amosou posuír un espírito interesado por todo. desenvolvendo diversas actividades intelectuais coma xeógrafo ou mesmo gramático na Biblioteca de Alexandria, que se constituiu nun centro intelectual de primeira magnitude. Escribiu unha obra. unha Xeografia en tres libros. estudiando a constitución e transformación do globo terrestre, os movementos das augas (mareas. correntes), así como certos temas de xeografia matemática, comentando o trazamento do mapa da terra. A cartografia alexandrina supuxo unha revolución de imaxes. concep-tos. linguaxe e metodoloxía. Comezaron a situarse unha serie de linas imaxinarias: os meridianos e paralelos. Os eixes fundamentais eran o paralelo que cruzaba polo centro do Mediterrâneo, dende as Columnas de Hércules, no Estreito de Xibraltar. ata o leste, e o meridiano principal que se trazaba seguindo o curso do Nilo e continuando logo por Alexandria. Rodas e Bizâncio. Outros paralelos significativos eran o que cruzaba por Irlanda, ou o que cruzaba a Bética. En canto ós meridianos destacaba o que unia as Columnas co cabo Nerio (o extremo noroccidental de Gallaecia). e o máis saínte. que atravesaba o Pro-montorio Sagrado na Lusitania.

O mundo habitado ocupa un cuarto da esfera terrestre, cunha forma de illa rodeada polo Océano con forma de clâmide (capa curta grega), acurtada nos extremos, ôs~que se lies concede ben pouca importancia. No oeste o limite vén marcado polo Océano e por certos cabos que sobresaen. caso do Promontorio Sagrado. O u s o de meridianos e paralelos permitia medi-las formas e distancias das costas, como vai suceder nas costas peninsulares co trazamento de linas entre diversos puntos significativos como as Columnas. o Promontorio sagrado, o cabo Nerio ou os Pireneos. Téndese a reduci-la comple-xidade do espacio a formas elementais. ben visibles e memorizables. Cando non se conecc algunha zona conslderábase válido trazar unha lina entre dous puntos coflecidos.

54

Os autores que máis nos interesan aqui son os gregos que si deixaron numerosas informacións sobre a Península Ibérica, e foron fonte de autores como Estrabón ou Plinio.\ O seu influxo determinou as construccións naturais e etnográficas sobre este extremo da ecumene, así como a súa progresiva introducción dentro do mundo romano. Fundamentalmente ímonos deter en Pollbio e Posidonio. Dúas características dcben ser destacadas: a súa relación cunha ideoloxia moi importante na Anti-güidade. o estoicismo (sobre todo Posidonio). e a súa conexión co novo gran poder emerxente no Mediterrâneo: Roma. Eles scrvirán de síntese entre o mundo e a ciência grega e as necesidades e realidades políticas e territoriais do nova potencia emerxente. o cal afectará a Gallaecia cando esta sexa conquistada e descrita.

2. Polibio

. Polibio. historiador e xeógrafo que viviu no século II a.C., foi refén romano, o cal arnosa a protección das clases altas romanas sobre os intelectuais gregos. Escribiu unha Historia en 40 libros dos que se conservan completos cinco (o resto conécese por Estrabón). describindo na súa obra o asccnso do poder de Roma. Tamén trata sobre cuestións de xeografia física. É innovador ó fundi-la historia do Mediterrâneo nunha unidade, considerando Roma e o seu dominio como a síntese c a culminación de anteriores procesos históricos illados. Interésalle especial-mente a forma en que Roma conseguiu domina-lo mundo conccido en tan curto cspaclo de tempo.

Polibio estivo a mediados do século II a.C. na Galia e Hispania. A xeografia nesta época era fundamentalmente costeira, cun escaso conecemento do interior dos conti-nentes. Anque Polibio non prestou especial atención ós pobos occldentais dominados por Roma, si é un dos primeiros en tratar sobre os mesmos, chegando a conecelos persoalmente. Afirma que a zona do Atlântico é prácticamentc dcscofiecida. c que foi visitada anteriormen-te só por Piteas. Polibio en persoa recibiu o encargo de

55

Escipión de visita-lo Mar Exterior que bana as costas Hispanas Galas no 151 a.C, nas mesmas condicións nas que Artemidoro c Posidonio percorreron posteriormente a s costas da Península Ibérica sobre inícios do s.I -fins do II s. a.C. Estivo en Numancia e no sur da Península. Describe idilicamente a Lusitania (que abrangue toda a costa oeste ibérica) cun clima suave, cunha fertilidade automática da natureza e con pobos fclices que desconecen a moeda. Con Polibio naceu a xeografia rexional que define unidades formadas por vastos complexos naturais. Tamén transmite información sobre a expedición de Décimo Xunio Bruto a Gallaecia e menciona as riquezas minerais da zona, trazando un cadro bastante idealizado da Península Ibé-rica. especialmente da costa lusitana. As súas informacións. xunto coas de Posidonio. foron recollidas por Estrabón. a través do que conecemos moitas novas súas .

Alexandre e o poder romano conseguiron que grandes territorios foran accesibles. tanto no leste coma no oeste, sendo deber dos sábios acadar un mellor conecemento destes novos espacios conecidos ou conquis-tados. As viaxes de Polibio. polo occidente. tiveron como fin corrixi-la ignorancia e as malas informacións sobre estas zonas. Polibio arnosa desconfianza dos mercadercs e comerciantes como Piteas. O mesmo Estrabón di que todo home que conta a súa propia viaxe é un farfallán. Concédelle preeminencia á observación directa sobre ós relatos de mercaderes.

Polibio tratou especialmente cinco cuest ións típicas, canónicas, da xeografia antiga e discutidas poios contem-porâneos: a xeografia homérica, a oceanografia, a exten-sión da ecumene, a vida nas zonas extremas da mesma e a figura do mar Mediterrâneo. Este conecemento xeográ-fico era considerado importante porque debía servir en parte a unha finalidade de formación política e militar. O estratega debía conecer dúas nocións fundamentais: o conecemento dos traxectos a percorrer c dos lugares de acción. Coftecer ámbalas dúas cousas evilaba os fracasos. Este foi un dos motivos principais no desenvolvemento da

56

xeografia no mundo romano, pois permitia conecer mellor un territorio que debera ser conquistado ou administrado.

3. Posidonio

Posidonio é outro xeógrafo moi importante porque foi recollido en bastantes fragmentos de Estrabón, sendo a súa fonte principal na descrición da Península Ibérica, ainda que non é doado distinguir o que deriva de cada un. Posidonio. que viviu entre o século II e I a.C. foi un sábio grego que rematou cstablecéndose na illa de Rodas, a cal substituiu como centro intelectual a Alexandria. Posidonio xa está plenamente integrado dentro do mundo romano. E tanto un filósofo como un home de acción. Ademais de vivir en Rodas, viaxou, ó igual que Polibio. polo Medite-rrâneo occidental e a Península Ibérica, aproximadamente entre o 101 e o 91 a.C. Os motivos deberon ser vários (científicos, económico e políticos). O desenvolvemento da súa viaxe é discutida, pêro parece que debeu visitar Gades (Cádiz) e Marsella. É posible que fixera expedicións ó interior das dúas zonas, seguindo os rios Ródano e Guadalquivir.

Nas súas Historias fai referencias a pobos seten-trionais como os Galos e os Xermanos. Concédelle aten-ción á dccadencia do Oriente helenístico e ó debilitamento de poder romano pola corrupción dos costumes. Por contra, destaca o vigor e a resistencia que posúen os pobos da periferia. Tamén autores posteriores como Tácito continuarán gabando as virtudes xermanas fronte á deca-dência romana.

Posidonio continuou á escola aristotélica no estúdio de problemas de xeografia fisica. Son salicntables tres novos elementos: a súa descrición das paisaxes (trazando a orografia, a vexetación, os animais e a presencia humana), as súas xcrallzacións, elaborando teorias para explica-los diversos fenómenos, e a súa análise estructural do cspacio, estudiando a ecumene por zonas, non seguindo Unas ou itinerários. Reticula o espacio descrito en dúas

57

dimensións, algo que influirá en Estrabón. que describe os territorios complexamente, superando en parte a s con-cepcións lineais tradicionais.

Este tipo de descricións lineais atópanse ainda en autores como Artemidoro, un pouco anterior a época de Posidonio. que tratou tamén sobre a Península Ibérica e as distancias entre os principais puntos desta. Artemidoro parece que visitou a Ibéria Meridional c o norte de Libia pouco antes que Posidonio. Ámbolos dous son citados xuntos en Estrabón. Posidonio parece tomar posición sobre cuestións onde Artemidoro seria o seu último interlocutor (como os cursos de auga por Libia. a posta de sol no Océano. a fonte do templo de Hércules en Gades ou a existencia dunha cidade chamada Odisea no sur da Península Ibérica). Tamén aparece mencionado un autor algo anterior. Asclepíades de Mirlea, que ensinou gramá-tica na Bética e publicou unha relación detallada sobre os pobos turdetanos do sur de Ibéria.

As informacións principais dc Posidonio sobre Galla?cia refirense ás cuestións económicas, sobre todo á explotación dos metais, ou tamén sobre a presencia dc abundantes correntes fluviais na costa lusitana. En xeral o seu interese vai dirixido a cuestións económicas, como son a explotación dos metais, dos animais, dos cultivos, así como ós médios de transporte.

(Estrabón. III.2.9J (Posidoniol dl que o estafio non se atopa na superfície, como contan os historiadores senón ó cavar. Prodúcese entre os bárbaros de máis alô dos Lusitanos e nas illas Kasslterides. e transpórtase dende as illas Britânicas a Marsella. Entre osÁrtabros. que son os últimos de Lusita-nla cara ó Noroeste, dl (Posidoniol que a terra florece de prata, de estafto e de ouro branco, xa que está mesturado con prata e que os rios arrastran esta terra e que as mulle-res remóvena con angazx)s e lávana en cribos tecidos en forma de cestos. Isto é o que dixo (Posidonio) sobre as minas.

Posidonio estivo tamén en Gades, como Piteas, e escribiu do mesmo xeito un tratado titulado Sobre o

58

Océano. estudiando diversos fenómenos naturais: as mareas, o sol. o influxo da lúa. a división en zonas terres-tres. as consecuencias da esfericidade da terra. etc. Trata de busca-las causas dos acontecementos. Coa división da superfície terrestre en zonas puxo a base de que as condicións animais, vexetais e climáticas varian coa lati-tude. extremo que logo se espallou no mundo helenístico gracias ós traballos da Medicina Hipocrática.

Posidonio tratou as modificacións físicas da terra no curso do tempo, como os movementos do solo, o afun-dimento de illas e continentes, os desprazamentos de costas ou as migracións de pobos. Na superfície marítima describe o movemento das augas. sobre todo no que res-pecta ás correntes e ás mareas. As mareas, un fenómeno Upicamente oceânico, danse tanto do Atlântico coma no Indico. Posidonio observounas no Templo de Gades. un dos puntos privilexiados para a observación deste tipo de fenómenos. Segundo a tradición. Piteas foi o primeiro en observa-la correlación entre a lúa e as mareas oceânicas. O estúdio desta cuestión converteuse nunha cuestión típica da xeografia antiga. Estrabón e Plinio inspiráronse en Posidonio no estúdio deste tipo de cuestións. coma noutras moitas cousas sobre estes espacios occidentais.

Outro fenómeno moi unido co extremo occidente e que tamén observa Posidonio é o sol por no océano Occi-dental. tratando de cxplicalo fisicamente. Trátanse de localizar metodicamente os fenómenos terrestres usando a astronomia c a física. Posidonio tenta facer familiar o mundo ós homes. contemplando a orde das cousas e a harmonia de lodo o universo mediante unha simpatia uni-versal. Así o clima e a orografia dun territorio. por exemplo, determinarian o carácter dos pobos instalados ncl.

No mundo antigo foise tomando en consideración unha realidade nova. o mundo bárbaro. Este seria o legado de Posidonio. Pola súa banda, a nova formulación ideo-lóxica do estoicismo lexitimou ás clases propietarias de Roma na súa expansión territorial. Ademais deste desenvolvemento de certas novas formas do saber e do

59

conecemento do occidente por parte dalguns sábios gregos, na xeografia da época helenística influiu fondamente a incrible progresión de temas utópicos e marabillosos que tamén marcaron as formas descritivas en autores poste-riores como Estrabón.

• IIU* Caiauírvlcs IlUs Trileucas

Imaxe ideai da forma que se atribuiria á Península a partir do séc. III a.C. Engádese a locallzación de certos elementos significativos mencionados no libro.

4. A literatura utópica de época he len í s t i ca

Unha característica crucial da época helenística para a historia e a xeografia antigas foi o enorme desenvolvemento de toda unha literatura con caracteres

60

utópicos, marabillosos ou paradoxográficos. As illas marabillosas e os pobos felices foron dous lugares comuns nas obras litcrarias desta época/ que sinalan câmbios fundamentais nas concepcións naturais e etnográficas. Prodúcese unha forte crise politica coa desaparición da polis, da cidade, como forma política básica e co nace-mento dos grandes estados helenisticos. Desenvólvcnse tamén novos conceptos como os do 'bo salvaxe* ou o da unidade do xénero humano, superando a tradicional división entre gregos e bárbaros. Todo isto, xunto cos ideais escapistas ou o debate sobre conceptos como natu-reza c cultura, por exemplo, enmarcarán as informacións transmitidas poios escritores helenisticos.

Coas expedicións de Alexandre, que abriron o horizonte fisico do mundo grego cara ó leste coa conquista do enorme Império Persa, chegando ata a índia, e coa sucesión de grandes descubrimentos xeográficos, fixose posible a utopia. A realidade que se ia conecendo era tan estrana que concedeu verosimilitude ás utopias. As diferencias entre o real e o irreal difumináronse. Tampouco se atopaba na mente dos lectores a preocupación por determina-la realidade ou falsidade das narracións. A literatura paradoxográfica, entendida nun sentido amplo, emerxeu con estas conquistas orientais de Alexandre que descubriron territorios inmensos e moitos pobos. Agora, as historias máis fantásticas podian ser localizables. derivando cara a unha literatura pseudohistórica. popular e escapista. A literatura resultante consta dunha mestura enorme, onde se unen o exótico, o anormal, os mitos, os heroes, a historia local, a xeografia. etc. A proliferación de narracións que describían a vida que se desenvolvia en illas afortunadas nos confins da terra foi tan importante que chegou a orixina-la parodia de autores como Luciano de Samósata. Neste sentido, o titulo que deu a unha das súas obras (A Historia verdadeira) onde narra feitos desta índole é irónico.

Alexandre realizou o ideal global que posteriormente defenderon os estoicos. Pretendeu englobar tódolos pobos nunha única ecumene. nun todo mesturado. Tralos

61

debates que se deron sobre a cidade-estado ideal en Aristóteles e Platón no século IV a.C. entrouse nun mundo totalmente alleo composto por imaxes utópicas. As utopias convertéronse en puras narracións escapistas. sen ningunha base ou cstructura racional, usando elementos como as illas dos Benaventurados ou os Campos Elisios. emprazados agora nun entorno exótico.

A utopia helenística. influída pola moral privada do estoicismo e do epicureísmo. reflecte unha areia por acadar un estado privado de tranquilidade, rexcitando as privacións de corpo e espírito. Todo isto é a resposta a dous fenómenos cruciais desta época: a caída de tódolos limites físicos tradicionais do mundo grego (vaise cara á univer-salización; o mesmo estoicismo é unha mostra disto), e os problemas internos das cidades e estados helenísticos. Os lazos da comunidadç política reláxanse, orixinando un sentimento difuso de fraternidade universal. Ademais, os autores helenísticos non se preocuparon nin debateron sobre as institucións sociais, adicándose á evocación de disposicións anímicas utópicas. Os pobos s i tuados nos extremos, que adoitan ter alteracións físicas, con membros desproporcionados ou inexistentes (algo xa presente tamén na tradición grega) exáltanse como algo máis próximo á natureza ou á primixenia Idade de Ouro do mundo.

No período helenístico, a propia investigación his-tórica recuperou formas narrativas tradicionais, perdendo a súa forte componente política anterior. Admitiuse a Homero como fonte histórica e xeográfica, así como a s fases lexendarias da prehistoria e protohistoria de Grécia, cun recurso ás xenealoxías e divindades.

A historia dotouse, ó mesmo tempo, dun maior contido 'dramático'. Pode atribuírse a causa deste cambio ós lectores, en número enormemente incrementado nos novos reinos helenísticos. Os seus intereses variaron, pois agora non son de niveis sociais elevados. É interesante considerar certas cuestións sobre esta 'historia tráxica'. intimamente relacionada coas construccións míticas,

62

utópicas e paradoxográficas. Este tipo de historia desen-volveuse na escola aristotélica, onde se mesturan a poesia e a historia, sobre todo gradas a autores como Duris e Filarco. Estes, que senten unha gran curiosidade pola etnografia e poios factores sociais e económicos, desenvol-veron a devandita 'historia tráxica'. na que a emoción posúe unha grande importancia. Polibio atacou duramen-te ós historiadores tráxicos. El prima a utilidade e a historia pragmática.

As narracións etnográficas normalmente compren-den a natureza, os costumes, as marabillas e a historia política. Na historia dramática son típicas as descricións de grandes batallas, con mulleres morrendo, por exemplo, nunha conxunción entre a épica e a traxedia. Diversos elementos que recordan as características da historia tráxica poden sinalarse na narración de Estrabón e doutros autores da mesma época, herdeiros da historia helenística. Están, por exemplo, os suicidios sistemáticos dos indíxenas, tanto individuais coma colectivos, ou descricións do terror perante o solpor na desembocadura do rio Mino por Bruto, que é o primeiro en chegar a estas terras, ou o dos habitantes de Brigantio ante a flota romana de César, ou a referencia ós habitantes das illas Cassitérides como parecidos ás terribles Erinias.

(Estrabón. III.4.171 Así. unhas nais, mataron ós seus fillos antes de que ca?ran prisioneiros, nas guerras cántabras, e un neno. por orde do seu pai. matou a este e ós seus irmáns que estaban prisioneiros cun ferro que collera e unha muller matou ós demáis prisioneiros; e un (deles) chamado onde uns (soldados) borrachos lanzouse a unha fogueira. Estas características son comuns ós pobos Célticos. Trácios e Esciticos.

[Aplano. Iber.741 ...e tamén loitan con eles (cos Brácarosl as mulleres armadas e morren con valentia sen que ninguén retroceda nin volva a espalda nin se queixe. Das mulleres que eran apresadas, unhas matábanse a si mesmas c outras dego-laban ós seus fillos cas suas propias mans preferindo a morte á escravitude.

63

(Floro. II. 33. 50) En terceiro lugar, a fortaleza de Aracello resiste fortemente; pero. ó final, tuvo lugar o acoso de Monte Medulio. ó que se cercou cun foxo continuo de qulnce mil las para conqulstalo. avanzando o romano por todas partes ó mesmo tempo. Logo de que os bárbaros ven que o fin é chegado, teima-damente. entre festas, déronse morte con lume. espada e veleno que ali extra? a xente dos teixos, e a meirande parte librouse da cautividade. que lies parecia peor cá morte ós que ata ese momento non foran dominados.

lOrosio. V. 5. 121 Mentres tanto. Bruto, na Hispania Ulterior, derrotou a sesenta mil Galegos, que viftan para auxiliar ós Lusitanos, nunha batalla cruel e difícil, a pesar de que foron cercados por sorpresa) nesta batalla morreron cincuenta mil. seis mil se calcula que foron cautivos e moi poucos pulderon escaparse.

IDion Casio. 37. 53) E dende ali. (César) navegando ó longo da costa, cara Bri-gantio. cidade da Callascia. atemorizounos e someteunos polo ruxido da navegación xa que endexamais viran unha escuadra.

No mundo helenístico a historia ten sentido en canto experiencia ollada; imitándose a realidade coma nun espectáculo o lector experimenta o mesmo que se estivera presente. A toma dunha cidade, por exemplo, c algo típico dos terrores helenisticos. O sentimento é importante neste tipo de descricións. Representalas como se sucederan diante dos ollos é a mellor forma de describilas, normal-mente situadas nos extremos do mundo. É importante ollar a marabilla, pois ollala e clasificala produce un efecto do real. Certos episodios que trataremos de seguido, como o paso do rio Lethes por Décimo Xunio Bruto, os raros fenómenos que suceden no Promontorio Sagrado ou a pro-pia narración que segue a lóxica descritiva dos périplos, descríbense como se estivesen a suceder diante dos ollos. O ollo da testemuna é o que dá fe dunha cousa. A visión leva por tanto á persuasión; a consecuencia disto, debe facerse ver nun texto o que se di, servindo entón a narra-ción así escrita como unha testemuna que está contando algo verdadeiro.

64

Fronte á opinión verdadeira atópase o mito. o engano. Para Plinio, escritor romano do s. I d.C., mito é todo o anterior, porque forma parte dun sistema, dun paradigma diferente, xa periclitado. O mito equipárase co pracer. ó cal se opón a historia seria (con representantes como Tucidides c Polibio). A forma mítica implica o marabilloso, procurando acada-la persuasión polo mito. e ademais nos domínios escuros e ignorados, desviándose da verdadeira forma histórica.

O tratamento deste tipo de cuestións. que ponen en contacto dúas sociedades diferentes, esixe un labor dc traducción cultural, no caso do occidente do mundo por parte de escritores gregos. Só poden compararse dous elementos, cando están dentro dun mesmo sistema, o que fai factible o eslablecemento dc relaeións. Tradúcese e aprehéndcse información sobre o outro usando a inversión c a diferencia respecto ó propio. A inversión convértese nunha operación de traducción da alteridade, do mesmo xeito que a comparación, a clasificación ou a analoxia. Unha comparación permite discernir se existen máis. Por exemplo, costumes similares entre diversos pobos, como entre os Montaneses de Estrabón (que engloban ós habitantes do norte da Península Ibérica) permite a exten-sión do conecemento entre elementos próximos, mediante un proceso de analoxia. Se se conccen os costumes dun deses pobos. entón poden aplicarse ós próximos con bastante confianza./faai problemas de comparación coas institucións ou fenómenos que non existen na sociedade de referencia, e que polo tanto, como sucede algunhas veces na Península, fan que sexan vistas como costumes raros, estranos ou desviados. Se non existe contacto posible considéranse cousas intelixibles ou escuras.

Neste proceso de aprehensión do outro, denominar é moi importante, pois os nomes amosan a realidade das cousas. Denominar é tamén unha forma de clasificación, de ordenación do espacio. A non importancia dos nomes implica a non importancia das cousas. Cando hai nomes gregos entre os indíxenas, estes representan un resto

65

grego. Tamén existen nomes intranscribibles: a súa rareza e cativez ilustra a dos pobos que nomean.

Hai un caso típico onde se constata o doado que é pasar do científico ó fantástico, é o caso das illas; que se conectan con toda a literatura utópica e paradoxográfica. As illas convertéronse nun eido típico da erudición helenística. pois a illa foi considerada un lugar privilexiado onde o exótico, raro ou marabilloso podia suceder. Empa-réntase deste xeito con toda a tradición mítica e literaria anterior ó helenismo, dotando de novos contidos e va-riando as formas destes elementos xeográficos que. ainda que conserven nalgúns casos o seu carácter de "puntos centrais*, agora vense percorridos e definidos por novos contidos que os resituarán dentro da xeografia occidental. Os componentes do interese nas illas son vários. A obser-vación dos fenómenos naturais (mareas. terremotos, emer-xencia ou afundimento de illas. por exemplo), provocaron unha ampla refiexión cientifica. As illas. debido a estes fenómenos, requeriron unha especial atención.

As illas concibíronse normalmente como algo á parte e inaccesible. non tocado pola corrupción. Nelas é onde se colocan propiamente as razas ideais fóra do mundo, ás que se lie atribúen costumes e formas sociais e políticas non existentes no mundo grego.

c Algunhas utopias con sona s i tuadas en illas foron a de Evemero. a inícios do século III a.C., onde non existe propiedade privada ou a de Iambulo, a mediados do mesmo século, coa illa do Sol, no ecuador, que é moi fértil. A eudaimonía (felicidade) presente nestes territorios con-verteuse nun elemento idealizado. Tamén hai máis relatos moi parellos. sobre illas descubertas no Océano, que son dadas a conecer; pero os que tentan instalarse nelas (caso dos Etruscos ou de colonos púnicos) son expulsados ou asasinados poios Cartaxineses. que as queren preservar para non enturbia-la sua eudaimonía.

A literatura paradoxográfica está constituída por narraclóns extraordinarias, mírabilia, que testemunan, na

66

súa rareza, as curiosidades e aberracións do mundo natu-ral, aquilo que perturba a imaxinación e o entendemento.

Nas fontes gregas posteriores á época helenística, por exemplo Estrabón, que describen zonas alleas ó mundo conecido, xogan un papel importante este tipo de formas e contidos. As digrcsións sobre feitos raros, mara-billosos, a representación de esccnas como se sucederan diante dos ollos, como se se estíveran a ollar, ou o recurso á emoción, con descricións que nos achegan ós métodos da 'historia tráxica', son moi abundantes nestes escritores. O mesmo Estrabón, recollendo fontes helenisticas, vese influído fondamente por este tipo de cuestións ó tratar sobre os pobos do occidente da terra, como xa vimos e como imos desenvolver a continuación.

67

CAPÍTULO ra

ESTRABÓN

1. Estrabón e a tradición xeográfica

Neste capítulo false referencia a Estrabón xa que é a principal fonte no conecemento de Galkccia. Existen máis autores que mencionan informacións sobre o Noroeste, pêro as súas fontes son case sempre as mesmas e o seu interese é menor. Cítanse algúns de aqui en diante cando se considere interesante faceio, pero a base son as novas estrabonianas.

Estrabón escribiu a súa Xeografia aproximadamen-te no cambio de era, coincidindo coa expansión do Império Romano baixo Augusto, gracias ó cal aumentaron os conecementos xeográficos. A expansión do Império Roma-no, que unificou moitos territorios dentro dun enorme Império, permitiu un mellor conecemento daqueles. A Xeograjia, ó ser conservada, foi unha obra inapreciable no conecemento das terras que vai narrando, incluso perante moito tempo despois. Nesa mesma época, Augusto remata a conquista do norte da Península Ibérica coas Guerras Cántabras, co que toda Hispania está xa baixo domínio romano. A Xeografia de Estrabón testemuna estas trans-formacións, xunto con informacións moi anteriores. Pode

69

afirmarse que as representacións dos bárbaros serven de lexitimación da conquista romana, algo evidente en Estra-bón, que moitas veces compara a situación pasada. trazada con caracteres moi negativos, co progreso contem-porâneo representado poios romanos.

Con respecto á barbarie, Estrabón non explica moi claramente as súas propias concepcións. O carácter de país bárbaro ou civilizado estaria xa implícito en gran medida na súa orograíla, montanosa ou non, anque non é a única variable usada, como comprobaremos.

Estrabón selecciona as súas fontes, cxtraendo fragmentos de diversos autores e engadindo informacións adicionais. Para a Península Ibérica usou sobre todo a Posidonio e. probablemente ó seu través, a certos autores como Asclepíades, Artemidoro ou Polibio e os informes das campanas romanas, como a de Décimo Xunio Bruto no 137 a.C. A imaxe resultante é unha curiosa mestura de datos contemporâneos e outros anteriores, moitos dos cales pertencen ós séculos II e 1 a.C. As dúas maiores influencias quê recibe Estrabón venen da época helenística, tanto da escola aristotélica coma de Posidonio e a súa descrición das razas bárbaras, o que lie proporcionou os médios para observa-las diferencias na evolución humana dende un punto de vista romano, nunha oposición entre mundo civilizado e mundo bárbaro.

No caso da Península Ibérica, existen diversas referencias en Estrabón a autores gregos xa conecidos, como Artemidoro, Posidonio o Polibio. Moitas ocasións en que se citan é para corrixir ou manifestar unha opinión contraria, ás veces coincidente, con outro autor. Os casos salientables de determinados fenómenos físicos, como o solpor no extremo occidente, a cxplotación dos metais ou o fenómeno das mareas e dos pozos en Gades, é unha boa proba disto. Todas estas son cuestións que preocuparon profundamente á xeografia antiga, e que foron moi tratadas.

70

No que respecta ó propio concepto do saber que posúe Estrabón, este móstrase en contra dos saberes demasiado especializados, xa que Homero, o seu ideal en canto ó saber, non necesitou de cálculos complicados nin dun exceso de datos para conecer e expresa-la verdade do mundo. Homero transformou os feitos gracias á fabulación poética, xa que a realidade presenta caracteres que fan que estea moi próxima da ficción. A xeografia debe se-la obra dun filósofo. Debe dirixirse a todos, ser capaz de instruir. Estrabón condena explicitamente ós xeógrafos matemáticos, que son demasiado especializados, o que provoca que sexan demasiado áridos e incapaces de ter acceso ó verdadeiro conecemento. que pasa pola elabora-ción de visións abstractas.

Con respecto ós poemas homéricos, para os representantes da xeografia máis técnica, como Eratóstenes. Aristarco de Samos e os seus sucesores. son literários e non deben ser usados. Estrabón. pola contra, como pode observarse claramente ó longo dos dous primeiros libros da súa obra, critica fortemente a todos estes autores anteriores que posúen miras demasiado estreitas. Consi-dera que Homero coneceu o occidente pêro transformou a realidade mediante a poesia, acadando un conecemento moi superior, o cal é moi significativo para Estrabón, tendo en conta a importancia que concede á finalidade didáctica.

2. As concepcións naturais en Gallaecia

As características espaciais

A orde xeográfica que se segue na descrición de Estrabón sobre a Península Ibérica é dc oeste a leste, engadindo as illas veeinas, que se adxuntan ás terras das cales dependen, como sucede coas Cassitérides (111,5,11). citadas tras Gades, ó final do libro adicado á Península Ibérica. Os dous eixes cardinais que guían as descricións son de tipo xeográfico (seguindo a dirccción oeste-leste).

71

e de tipo humano (describíndosc as zonas máis civilizadas e logo as máis bárbaras). En cada zona. primeiro especlíícase o litoral e logo o interior do territorio, que se describe seguindo determinados eixes, case sempre os rios. Como punto de referencias costeiras úsanse os cabos e esteiros, que permiten ir trazando a costa. Na costa occidental de Ibéria, os cabos e os rios constitúen os puntos de referencia fundamentais na descrición.

Rexístranse dous tipos de exposición: primeiro un desenvolvemento xeral, cunha descrición detallada e unha subdivisión en grupos diferentes. Posteriormente, hai introduccións a cada pais e a cada rexión. Estrabón non é sistemático, hai tanto desenvolvementos xerais coma detallados, sen solución de continuidade. Isto débese á mestura de fontes que usa. de diversos autores, como Asclepíades. Artemidoro. Polibio, Posidonio ou os informes das campanas romanas, o que orixina unha estrana sucesión de novas dc diverso tipo^ nunha especie de •bricolaxe*.

Como exemplo desta desproporción entre a s noti-cias. podemos sublinar o feito de que pasa case en silencio as Illas Britânicas e as súas riquezas (sobre todo o estano) porque aquelas non están baixo o domínio romano. Isto fai que non só non posúan interese. por estar fóra do Império, senón que tende a minimiza-las s ú a s riquezas, relativizando así a súa independencia de Roma. Observa-mos como os parâmetros que guían a información en Estrabón afectan ós contidos informativos transmitidos.

Outro principio que incide no maior ou no menor tratamento que se adiça a unha zona é o grão de civllización; canta maior civilización, maior tratamento. Na Península Ibérica, concédeselle moita importancia á descrición da cidade de Gades, que é un centro moi significativo e civilizado, cun comercio moi desenvolvido e con boas relacións cos romanos. Esta descrición desenvólvese mediante linas orientadas, por contiguidade, seguindo a tradición dos périplos.

72

Podemos aprecialo mellor no seguinte esquema*:

CASSITÉRIDES LUSITANIA I

TEXO CELTIBERIA —PIRENEOS I

TURDETANIA I

PROM. SACRO < MTE. CALPE >COSTA

- GADES< PITIUSAS E BALEARES

Neste esquema represéntanse. ainda que suma-riamente, os diversos percorridos que forman a descrición xeral da Península. Comezarían dende o sur, na zona do Estreito e co Monte Calpe como punto de referencia, dcscribindose o percorrido cara ó leste dende o Promon-torio Sagrado, así como os diversos debates establecidos sobre este. A continuación. despois do anterior percorrido oeste-leste. seguese unha dirección sur-norte. dende a Turdetania. ata chegar á zona norte, marcada fundamen-talmente pola presencia da Lusitania, ainda que con outras zonas e pobos relacionados, como os Galaicos, os Ártabros ou os Cántabros. De seguido, o percorrido segue a costa oriental, chegando ata os Pircneos e pasando a describi-los pobos do interior, da Meseta. estendéndose sobre aqueles que habitan a Celtiberia. Por último, trázase unha descrición peculiar, citando as diversas illas. comezando polo leste (Pitiusas e Baleares), seguindo polo sur, coa illa gaditana, c rematando na zona noroccidental, coas illas Cassitérides.

En síntese, Estrabón describe conxugando dúas grandes linas dc descrición, unha xcográfica (de oeste a leste) e outra humana, segundo a civilización. determina-das as dúas por unha forma de narración que continúa a dos antigos périplos, ainda que loxicamente dun xeito

• Adaptado de Plerrc Thollard. Barbaric ct Clvlllsatton chcz Straton. Paris. Lcs Belles Lettres. 1987. p. 79.

73

moi matizado. Estrabón só usa esta forma para guiarse ó longo de grandes trazados. inserindo dentro da narración diversas digresións sobre cuestións xeográficas. humanas, cientificas, naturais, etc. Comeza tratando sobre a situación e a natureza de Ibéria. Con respecto a Gallaecia. esta é tratada no capítulo terceiro do terceiro libro (adicado en conxunto á Península Ibérica). Dentro dos diversos capítulos que conforman o libro, o adicado á s zonas setentrionais e occidentais, ou sexa á Lusitania. que nesta época engloba a estes territorios, é o capítulo máis breve. A descrición trata en primeiro termo sobre a costa ata o rioTexo, cos seus principais accidentes, fundamentalmen-te os rios. Logo describense as tribos do interior, e as súas diversas fronteiras e medidas. De seguido cita os diversos rios entre o Texo e o Mino, elementos naturais de primeira magnitude, que serven como linas de penetración cara ó interior. Detense no rio Mino, que foi o limite da expedición de Bruto, ainda que reconece a existencia de rios alén deste, pêro sen citalos. A continuación pasa a describir diversas narracións (logoi) etnográficas, como son a dos Ártabros, a dos Lusitanos ou a dos Montaneses do norte, estendéndose na descrición das s ú a s características e dos seus diversos costumes. Remata cunha recapitulación interesante sobre a paz romana e a s novas condicións que esta propicia.

Observamos como as grandes linas xerais de des-crición continúan a usarse no Noroeste de Hispania. Temos unha serie de cuestións introductorias, rematando cunha referencia á situación contemporânea que é a que transforma e dá sentido a todo o anterior. Comézasc cun percorrido costeiro, polas costas occidentais, continuado despois coa descrición dos rios da Lusitania. que serven como médios de estructuración do territorio. Espccifi-canse os diversos pobos, coas s ú a s fronteiras, que se estenden por esta área. Son consideracións etnográficas de Upo xeral. Tras estas descricións xeográficas, naturais c etnográficas xerals pásase a unha exposición máis polo miúdo das diversas características etnográficas que posúen os pobos máis salientables. A cantidade e o

74

carácter das mesmas varían significativamente, como resaltaremos máis adiante, entre os diversos pobos.

(Estrabón. II. 5. 151 Ó navegar en dirección contraria dende o Cabo Sagrado ata os Ártabros o rumbo é N. e a Lusitania está a dereita. Logo o rumbo torce ó L. formando un ângulo ata os extremos de Pirene que remata no Océano. Fronte da Pirene. cara ó N. está o W. da Bretana. Tamén están fronte ós Ártabros. cara ó N., as illas Kasslterides. en alta mar e aproximadamente á altura dc Bretana.

(Estrabón. III. 1. 3) O terceiro lado (de Ibéria) é o occidental que vai case paralelo á Pirene e vai dende o Cabo Sagrado ata o Cabo dos Ártabros que chaman «Cabo Nerion». O cuarto lado é o que vai dende aqui ata o Cabo Setentrional de Pirene.

(Estrabón. III. 3.4) Despois hai outros rios e logo destes o Lethes. que uns chaman Limia e outros Belión. E este rio vén do pais dos Celtiberos e Vacceos e o Bainis (que outros chaman Minio) segue a este e é o máis grande dos rios da Lusitania, navegable 800 estádios. Pero Posidonio di que este rio vén dos Cántabros. Na súa desembocadura hai unha illa e dous peiraos que tenen fondeadeiros. É digna de eloxio a natureza pois estes rios de altas ribeiras poden acoller nas súas canies o mar de marea chea. evitando os desbor-damentos e inundacións nas chairas. Este rio foi o limite da expedición de Bruto. Máis aló hai outros moitos rios paralelos ós nomeados.

Con respecto ás outras zonas, a descrición da Lusitania é breve e reúne unha menor riqueza de rexlstros. Mentres que a clvilización presente nas zonas mediterrâ-neas e meridionais dá pé a descricións moito máis ricas e variadaá/ídebido ás súas propias características de zona civilizada, coa presencia de cidades, dunhas relacións comerciais desenvolvidas, ou mesmo de pobos civilizados, que posibilitará, por exemplo, o emprazamento de diversos restos gregos nesta zona) no Noroeste o único salientable son as descricións de tipo natural e etnográfico, Informa-cións rudimentarias, pouco complexas que, ó mesmo tempo, falarían da barbarie e o filamento destes pobos.

75

A forma de narración lineal, propia dos périplos, ocupa un salientable papel. Na descrición xeral que fai Estrabón sobre a configuración da Península Ibérica, diversos puntos marcan o seu desenvolvemento. Estes puntos son os Pirineos na beira oriental, a s Columnas e o Promontorio Sagrado ó sur. e por Pin. o cabo Nerio. marcando o limite noroccidental. unido linealmente co Promontorio Sagrado e co extremo norte dos Pirineos.

Deben sublinarse as diferencias entre as nosas modernas concepcións cartográficas e as antigas concep-cións hodolóxicas (lineais) de conecemento e descrición dun territorio. Destas, o máximo exponente foi o xénero dos périplos, onde se fai un percorrido ó longo dunha lina. Trátase dun conecemento nunha dimensión. oposto ó conecemento en dúas dimensións propio das descricións cartográficas. Un determinado punto ten sentido en rcla-ción cun punto anterior e outro posterior, dentro dunha lina. Pola contra, os datos que aparecen por exemplo en Ptolomeo. xeógrafo do século II d.C. son datos de tipo matemático, destinados á elaboración d u n mapa. localizándose os diversos puntos dentro dun espacio sen aparente ou necesaria relación entre eles.

As concepcións lineais poden rastrexarse tamén en obras que non son propiamente périplos ou itinerários. Nestes os elementos descritos s i túanse ó longo dunha lina. alén da cal non se conece ou describe nada. O que non se atopa nesta lina non ten moito sentido. Nestas obras non totalmente lineais poden verse certos elementos unidimensionais, como puntos que aparecen relacionados entre si. cando realmente non o están ou en principio hai outros puntos máis cercanos. Por exemplo, d ú a s cidades que se describen situadas unha fronte á outra, cando non é certo. Isto explicaríase polas relacións comerciais ou imaxinarias entre eses puntos. o cal primaria na concep-ción e representación das súas relacións espaciais. No caso do Noroeste moitos elementos s i túanse arredor do Cabo Nerio. que se configura coma un punto de atracción. Orosio tamén di que o Paro de Brigantio levántase na dlrección de Brctana.

76

Parece claro que na descrición que fai Estrabón (e tamén Ptolomeo) sobre a Península Ibérica poden sina-larse restos e concepcións deste tipo. pois vaisc descri-bindo seguindo a costa, na cal se nomean os accidcntes máis importantes. Estes son sobre todo rios. que cara ó interior serven de delimitación e de linas de introducción. marcando a existencia dos diversos pobos. así como dos montes e cabos, elementos evidentes e moi visibles. A desembocadura do rio Texo, os rios Limia e Mino, ou o promontorio dos Artabros, por exemplo, van servir como puntos de delimitación territorial.

O cabo Nerio (tamén chamado nas fontes Ártabro ou Célüco) marcaba o xenérico punto extremo do nor-oeste da Península Ibérica. O conecemento da súa existencia c a súa conceptualización como extremo de Ibéria tivo lugar en época helenisUca (cremos que gracias a Piteas e os eruditos gregos como Eratóstenes. Polibio, Artemidoro e Posidonio), producindo e centralizando un 'espacio' que seria ocupado polo pobo dos Ártabros. dos que se fai unha descrición (un pequeno logos artabro-rum) das súas características, especialmente mencio-nando a súa riqueza cn metais e a importancia das mulleres. Fixaríase así un espacio étnico asociado ó cabo Nerio que marcaria, na xeografia inmediatamente anterior a Estrabón. o Noroeste e as características destes pobos da Gallaecia.

<!»En que época se situou ós Artabros e ó cabo Nerio como puntos extremos? Parece evidente que foi na época helenisUca. traia viaxe de Piteas a finais do século IV a.C., e gracias á elaboración dos mapas da terra habitada c ó tratamento de diversas cuestións xeográficas desenvolvido por Eratóstenes en Alexandria. Nun momento indetermi-nado, pero sobre todo coa presencia de romanos e Presos no sur da Península (dende o século II a.C.) este conece-mento puído concretarse. sobre todo no que respecta a dous elementos esencials: as illas Cassitérides. que aparecen como visitadas poios Tenicios'. e os Ártabros e o cabo Nerio. que signan o limite noroccidental da Península. Os Artabros son cualificados por Estrabón

77

como hystatoi (os derradeiros). O século I a.C. é tamén a época das primeiras viaxes dos romanos cara a estas zonas, como a de César ata Brigantio (cidade situada apro-ximadamente na mesma zona dos Ártabros) e a de Craso ata as illas Cassitérides (expedición polémica, pola perso-nalidade de Craso. a data da expedición e a s ú a realidade).

Os Ártabros posúen un amplo golfo con cidades. Preto rexístrase tamén a presencia de certas aras. as Aras Sestianas. colocadas aqui na honra de Augusto, ainda que as fontes non din claramente onde. Ten sentido cmprazalas cerca dos limites do mundo polo prestixio que supón a súa Instalación traias Guerras Cántabras (26-19 a.C.) preto dun punto de tanta significación coma este. Pero tamén relacionadas con este limite noroccidental atópanse en Ptolomeo tres grupos de illas significativas: a s dez illas Cassitérides. as tres illas Trileucas (ou illas brancas, relucentes. que se relacionan coa illa do Mar Negro onde vai Aquiles de morto, a illa Branca) e a s dúas illas dos Deuses ou Afortunadas (seis en Plinio). O motivo de illas submlnistradoras dun metal precioso como é o estano é algo xa tradicional no mundo grego, asumindo as illas Cassitérides tradicionalmente esa función. do mesmo xeito que nos mares do norte existen outras que repiten o mesmo esquema pêro con outro elemento precioso destes confins, o âmbar.

lEstrabón. III. 3. 51 Os últimos son os Ártabros que habitan cerca do Cabo que se chama Nerion e que é o remate dos lados N. e W. Arredor do Cabo habitan os Célticos, emparentados cos dos Anas.

(Plínio. IV. í i i ) Os Célticos de sobrenome Ncrios e os Super Tamaricos na península na que se adicaron a Augusto as tres aras sestianas...

IPllnio. IV. 1191 Frente á Celtlberla hai va r ias i l las c h a m a d a s po ios Gregos Cass l te r ides pola a b u n d a n c i a d e c h u m b o e d i a n t e cia rcxión do promontor io d o s A r r o t r e b a s h a i s e i s (illas) d o s

e u s e s q u e a lguns c h a m a r o n A f o r t u n a d a s .

78

(Tolomeo. Táboa II. cap. 6. 731 Eslán próximas á Tarraconcnse. no Océano Cantábrlco. as illas que se chaman os tres penedos Trileucos: o seu punto médio está a 9o 46° 45' No Océano occidcntal están as 10 illas Casslterides a parte media delas está situada a 4o 45° 30' e as dúas illas que se chaman dos Deuses

49 40' 43° 30*

Que estas illas se sitúen nesta zona, como punto dc referencia moi importante, non ten nada de estrano. Pero ademais atopamos outros dous grupos de illas, as Trileucas e unhas illas conecidas como illas dos deuses ou Afortunadas (que tamén aparecen en Plinio). Podemos pensar que dentro dun emprazamento progresivo dunha serie dc elementos mitolóxicos gregos no occidente. a situación destas illas pode ter sentido.

Moitos elementos posuíron incluso localizacións alternativas. As illas dos Deuses ou Afortunadas aparecen cerca de Gallaecia. Podemos suponcr que isto se debe a unha primeira etapa de conecemento xeográfico desta zona. cando se está a conecer en plena época helenística a costa Occidental lusitana, que é descrita cunhas carac-terísticas moi positivas. Os mesmos Ártabros ou os habitantes das Cassitérides poden entenderse como pertencentes a este estrato primixenio. cando se elaboran etnografias positivas, con bos salvaxes que viven nun entorno enormemente rico en productos agrícolas e comerciais (a Lusitania), en ouro e outros minerais (no territorio dos Ártabros). ou en estano (doado dc explotar nas Cassitérides). Colocar aqui unhas illas Afortunadas ou unhas illas caracterizadas pola súa brancura non carece de razón. e faceio en relación cun punto crucial como é o cabo noroccidental da Península Ibérica, sinal xeográfico determinante, alén das Columnas e do Promontorio Sagrado, concédelle todo o seu sentido.

O Promontorio Ncrio funciona entón propiamente como un punto especial que sobrepasa a súa primeira función meramente cartográfica, véndose influído polas concepcións tradicionais que se posúen sobre os espacios

79

CALPE

A península Ibérica en Estrabón (segundo Tranoy)

i s ' u n monte, pero pode cntenderse tamén a e s u n " a imaxe de circularidade, asociada con altos

rnmü°n ° P ° S i A r r e c ^ o r dei emprázanse diversos pobos, • ° S b r o s (arredor dun golfo, no que desembocan

nunha C^? o s N e r io s ou os Célticos, que chegan teristifJT 8 r a ^ í o n a t a e s t e territorio. O pobo coas carac-descrirínnm a ^ ^^HTOlvWas, formando unha pequena enorme rin.°U ° d ° S ' é 0 d o s Áitabros, destacando a súa mulleres o r \ t C n ™ e t a i s e a Importancia que posúen as caracteríqUm C n , êno. como pode desprenderse das S T r daA C 0 S t a l u s í t a n a - enormemente rica Cassitérides, q u e ^ 0 ™ 5 - 0 0 " 1 0 ° S h a b l l a n t e s d a s i I l a S

inscribirsf* j nómades e pacíficos, parecen (oposta ó salvax[smnü n h a i d í l i c a l d a d e d e ° u r o - P o s l t i v ' f cunha eran Hn Posterior dos Montarieses do norte).

riqueza en produetos preciosos, sobre todo

80

metais. Tamén posúen certos rasgos especiais, como a vinculación co mundo feminino. Son concepcións típicas da época helenística. na que se desenvolven enormemente as utopias e as narracións sobre territorios e sociedades estranas e marabillosas non confins do mundo.

Así mesmo emprázanse aqui tanto illas (como as Cassitérides. as Trileucas ou as illas Afortunadas ou dos Deuses) como rios (o Lelhes ou rio do esquecemento). O cadro complétase con Brigantio e coas Aras Sestianas. erguidas posteriormente como conmemoración. Todos estes elementos atópanse distribuídos rodeando ó cabo Nerio, formando unha especie de coroa, de trama que depende e se xustifica gracias a este punto xcográfico. Sobre esta construcción primixenia, de época helenística. van sobreponerse outras que se mesturaran na Xeografia de Estrabón, configurando unha imaxe estrana.

v As condicións naturais

Na súa descrición da Península Ibérica. Estrabón opón a zona norte ó sur de Ibéria. As diferencias entre o norte e o sur son evidentes sobre todo no exterior das Columnas de Hércules. O sur caracterizasc por ser fértil, ditoso e feliz, emparentado coas concepcións tradicionais sobre o sur da Península. Pero debido a que Ibéria está no occidente, a maior parte é inhospitalaria. mala para a vida humana. As causas son orográficas: a existencia de montarias, dc bosques, e que nas chairas o solo sexa delgado e case sen auga determina que as terras non tenan fertilidade. Ademais, no norte existen outros factores, como o filamento, debido tanto a causas orográficas (polas montarias) coma climatolóxicas. Galtecia e Lusitania son descritas preferentemente como zonas perfectamente oceânicas, situadas na costa occidental de Ibéria e no golfo oceânico que se estende entre Ibéria c ^Célt ica (a_actual Francia). O noroeste dc Ibéria emparéntase así con outras áreas da mesma zona. O feito de ser unha zona bastante montafiosa é o factor determinante e que dá sentido ós outros. A Turdctania, que é a zona primeiramente descrita

81

denlro de Ibéria, pola con t ra , p o s ú e m o i t a s c i d a d e s , b o a comunicación poios rios. c u n h a s c o n d i c i ó n s s o c i a i s e politicas avanzadas. u n h a ag r i cu l tu ra de senvo lv ida c c u n comercio igualmente avanzado. T a m é n é u n h a z o n a con forte riqueza mineira.

Os e lementos xeográficos q u e a r t e l l an o te r r i to r io son os nos . Dende a s cos tas , q u e s o n o e l e m e n t o d e descrición xeográfico básico, r e m o n t a n c a r a ó in te r ior , servindo de f rontei ras e limites, m e s m o e n t r e o s p r o p i o s pobos. Alguns m a r c ã n os l imites d a s d i v e r s a s f a s e s d a s conquistas, como n o ca so do rio Le thes . o Tcxo, o D o u r o (que é navcgable 8 0 0 estádios) ou o Mino. q u e t a m é n é navegable 800 estádios, m e s m o c o a p r e s e n c i a d u n po r to . Faise referencia á s b o a s condic ións d e n a v e g a b i l i d a d e d o s rios da costa Lusi tana . Nesta á r e a a d o i t a n s e r rios auríferos, como n o pa is dos Ár tabros .

Orograficamente o q u e def ine o in te r io r d e s t a z o n a é a presencia d a s m o n t a n a s . Poderia c o m p a r a r s e con outras á reas montanosas , c o m o a z o n a d o s Alpes . O carácter de Montaneses (oreiol) referido a e s t e s p o b o s d o Norte non foi algo pe rmanen te , s e n ó n q u e s e i m p u x o n u n h a época relativamente ta rd ia . O s m o n t e s c n xe ra l deflnen a s condicións de habi tab i l idade , d e xe i to q u e moitas veces a topamos ós pobos d o n o r t e c o m o equ iva l en -tes ós habi tantes de zonas m o n t a n o s a s .

O principal promontorio q u e define a zona c o c a b o Nerio. Pero o punto máis s ingular non s e e m p r a z a a q u i . senón na zona d a s Columnas: é o Promontor io S a g r a d o , o actual cabo S. Vicente. Antes, a t ópanse os l imi tes idea i s do territorio dos Helenos (da s ú a cora), q u e s o n a s Columnas de Hércules. O Promontorio S a g r a d o é o c u p a d o pola noite por forzas divinas, algo propio d u n m o n t e q u e s n a a ftn da ecumene. Tamén pode o b s e r v a r s e c o m o es es espacios liminares, nos q u e se pon o sol. a p a r e c e n

s c c o s - pois o sol ó pofierse. fai q u e a dl rm<> a«? S ° , j r e a s c x a m a l o r (o m e s m o E s t r a b ó n o sen iam"* 0 r ° c l u c 0 S°1 a u m e n t a c e n vece s o seu tamafio o pofierse).

82

A exis tencia d e s t e s p romontor ios e d a s m o n t a n a s incide no papel do m o n t e como e lemento q u e m a r c a configuracións espac ia i s especif icas. No m u n d o grego, n a s m o n t a n a s ha i pas tos , son t amén zonas de caza, c u m p r e n u n papel impor t an te n a s g u e r r a s e ne las adoi ta h a b e r san tua r ios de cer tos deuses . Os pobos au tóc tonos s i túanse do m e s m o xeito n a s m o n t a n a s . ó igual q u e moi tos personaxes míticos como Aquiles. Apolo ou os Ciclopes, que pract ican a t r a n s h u m a n c i a . En Grécia, a s m o n t a n a s eran espacios periféricos e sa lvaxes (nelas h a b i t a n os cen tauros e mai las esfinxes): t amén son o lugar da violência salvaxe, pois ali s i t úa se o non desexado. Por out ra b a n d a rep resen tan o pasado . os pr imeiros t empos da vida h u m a n a . T a m é n foron o lugar da pr imeira vida da lguns deuses , n a nenez e na adolescência. En terceiro termo, son u n lugar aprop iado pa ra a a l ter idade. o e s t r ano : o divino e o h u m a n o poden convivir. ca lquera pode a toparse con deuses , ha i u n colapso de dis t incións en t re animais e homes . p roduc indose u n reverso d a s relacións. no rmas e compor tamentos , como se mani fes ta n a existen-cia d a s mul leres cazadoras ou amazonas .

As condicións n a t u r a i s que definen g ran par te do interior da Penínsu la Ibérica son. pois. desfavorables . pola presencia de excesivas m o n t a n a s . salvo no s u r e n a s costas, onde a s d e s e m b o c a d u r a s dos rios permiten certo desenvolvemento. O interior de Gallascia especia lmente , coma todo o norte, era cons iderada na época de Es t rabón u n h a zona eminen temen te montaf iosa . O carác ter d a s m o n t a n a s como espacio da a l ter idade den t ro da tradi-ción clásica opera de fondo que e n m á r c a e concede sent ido á s referencias n a t u r a i s c h u m a n a s que se fan sobre esta á reas noroccidentais eminen temen te mon tanosas .

Ademais d a s mon ta f i a s ou t ros e lementos que marcan o carác ter e s t r a n o e allco d a s condicións na tu ra i s des tas z o n a s do ex t remo occidcnte son a rareza que mani fes tan o sol c o cl ima. En Es t rabón aparece rccollida u n h a controvérsia sobre o solpor. Es t rabón refuta a Artemidoro e concédelle creto á opinión de Posidonio. Bas icamente Artemidoro defendia que. ó pofierse. o sol

8 3

aumenta de t amano a t a cen veces. f a c e n d o n i i d o . c o m o se asubiara. ó in t roducirse n a s p r o f u n d i d a d e s d o m a r . Asi mesmo, o dia e a noite s u c e d e r í a n s e d e s ú p e t o , s e n espacios intermedios. Es t r abón n o n c r e a Ar t emido ro , anque este a f i rma q u e estivo ali e q u e o v iu c o s s e u s propios ollos. malia incorrer en c e r t a s c o n t r a d i c c i ó n s . Polo tanto segue a Posidonio. q u e a d e m a i s o f rcce exp l i cac ións natura is sobre os diversos f enómenos , q u e s e r í a n d e b i d o s á presencia de vapores no sol por . o ca l fai q u e p a r e z a q u e aumenta o seu t amano . T a m é n expl ica q u e s e p o n c o n rapidez porque non existen m o n t a n a s e a s p r o p i a s características da superf ície do O c e a n o fai q u e s e a g a c h e rapidamente.

En conexión con es te ca rác t e r do o c e a n o e c o a s vellas imaxes de fin do m u n d o q u e leva a s o c i a d a s p o d e situarse o terror ó sacrilexio q u e so f r e B r u t o c a n d o c h e g a a ta a s costas galegas e. s e g u n d o n o s d i Floro, a t e r r a d o ante a posta do sol n o q u e el cons ide ra a fin d o m u n d o , decide dar volta coas s ú a s lexións.

IFloro. 1. 33. 121 Décimo Bruto, percorrida toda a costa do Oceano como vencedor, un pouco máis aló dos CélUcos e Lusitanos e os pobos de toda Callaecla, e o rio do Esquecemento. pânico dos soldados, non retirou os seus estandartes antes de descubrlr. non sen certo medo e horror de sacrilexio. o sol que cae no mar e o lume xurdido da auga.

Xunto co solpor está o f enómeno d a s m a r e a s . elemento importante no estúdio xeográfico d o O c é a n o . Tamén Posidonio pasa por ter e s tud i ado o f e n ó m e n o d a s mareas e a relación destas coa lúa d u r a n t e u n h a e s t a n c i a dun mes en Gades. Como observamos. Posidonio t r a t a d e nquirir sobre a s diversas c a u s a s q u e p r o d u c e n o s fenó-

menos natura is máis rechamantes , como o sol ou a s mareas. Dá explicacións cientificas a e s ta ser ie de fenó-untaKn T ^ d C c s t u d l a " í a s s ú a s causas , desenvo lvendo das « í i L C e s e n c a n t a m e n t o que consiga l ibera-lo m u n d o das suas connotaclóns marabillosas.

84

Polo que a t inxe ó cl ima, es te é frio en te rmos xerais , pois a s z o n a s m o n t a n o s a s venen a equ ipa ra r se coas á r e a s se tent r ionais . O feito de vestiren os Montaneses e os hab i t an te s d a s illas Cass i té r ides con peles é boa proba disto. E s t a s referencias a a spec tos cl imáticos ou n a t u r a i s implican u n m u n d o onde existen diferencias in t r ínsecas cual i tat ivas en t re a s s ú a s diversas par tes . Na Medicina Hipocrática. por exemplo, m e s t ú r a n s e os cl imas, os tipos de solos e o carác ter dos pobos. como u n todo un ido e relacionado que de te rmina o carác ter e mai las cua l idades propias d a s diversas zonas . Es te tipo de ideas tivo u n h a longa pcrvivencia n a cu l tu ra europca . o que implica var ias consccuencias . Concce-lo carác te r da n a t u r e z a d u n territorio, por exemplo o solo. o clima ou a orografia s u p ó n en certo sent ido conece-lo carác te r dos s e u s hab i t an tes .

Nos Tra tados Hipocráticos os europeos son fortes e belicosos debido a u n clima rixido. Trá ta se de conece-las diversas relacións en t re a s caracter ís t icas do médio fisico. do clima e do carác ter dos diversos pobos. Tamén se t ra ta sobre a sa lubr idade d a s c idades que es tán o r ien tadas en diversas direccións. As c idades o r ien tadas ó oeste son a s máis desfavorecidas pois posúen u n clima outonal , con m a n á s b r u m o s a s , bri l lando o sol pola tarde, men t r e s que cando decl ina que ima sempre ós hab i tan tes , p roducindo palidez e febres.

A imporlancia d e s t a s concepcións en toda a tradición xeográfica grega, como cn Es t rabón . é moita, xa que os Montaneses do nor te de Hispania def inensc por vivir nur iha zona moi montar tosa . agreste, con pouca auga c cun solo delgado. O carác te r salvaxe. indómito e tolo dos Montaneses de Ibéria debe en tende r se en in t ima relación cos factores anter iores . Á inversa, o excelente clima c recursos da costa lus i t ana infiúen tamén n a s boas con-dicións de habi tabi l idade des ta .

(Estrabón, III. 1.2) A rexlón setentrional é moi fria por ser mol aeddentada e por eslar prelo do mar. non ten comunlcaclóns coas demais rexlóns, de modo que presenta moita dlflcultade para ser habitada. Asi c esta rexlón.

8 5

(Estrabón, III. 3. 5) Arredor de 30 pobos habitan a rexlón entre o Texo e os Artabros. Ainda que o pais é rico cn froitos e gando. e pola canUdade de ouro. prata e outros metais...

Aristóteles t amén t ra tou d a s d i f e r e n c i a s e n t r e eurõpeos e asiát icos (gregos e p e r s a s en g r a n m e d i d a ) e sobre o seu caracter in t r ínseco de l ib res e s e r v o s . O s d o occidente opónense ós or ientais . No o c c i d e n t e s o n a g u e -rridos e ingobemables , con coraxe e l ibres , p ê r o s e n d o t e s intelectuais. O frio e a s m o n t a n a s m a r c a n o s e u c a r á c t e r . Esta visión faise má i s forte n o c a s o d o s p o b o s q u e h a b i t a n nos extremos ou n a s condicións m á i s d u r a s . O s Ga los , o s pobos que habi tan nos Alpes ou os M o n t a n e s c s d o n o r t e de Ibéria caracter izanse por u n c a r á c t e r a g u e r r i d o , valente, que non conece o t emor ( inc luso a s s ú a s m u l l e r e s comparten es tas caracterís t icas) . Son l ibres p o r n a t u r e z a , pêro ó mesmo tempo son ol lados c o m o i n c o n s t a n t e s , dunha fereza, d u n h a valentia e c u n f u r o r g u e r r e i r o q u e s e esvae ante a supcrst ic ión ou a n t e c a l q u e r a p e q u e n a dificultade. Isto relaciónase co seu c a r a c t e r i r ref lexivo e tolo e coa s ú a falta de sensa tez , q u e fai q u e s e x a n p r e s a fácil de superst icións ou de i m p r e s i ó n s v a r i a d a s e contradictorias. Actúan segundo rec iben e s t a s i m p r e s i ó n s , non son capaces de racionalizalas e de m a n t e r p o s t u -ras coherentes. Son pobos onde o mi to s u p e r a á r a z ó n . Non dominan a s s ú a s c i rcuns tanc ias , s o n e s c r a v o s de s -tas.

Pola contra os orientais son p r e s e n t a d o s c o m o posuídos polo seu carácter indolente. E s t á n d o m i n a d o s pola súa mollcie e a s paixóns máis d e s t r u c t o r a s , c o m o a uxuria ou os praceres. Isto conleva u n c a r á c t e r servil ,

propiciado Uimén polo clima, que incita ó a b a n d o n o d o s senti os e ó sometemento sen contes tac ión ó d o m i n i o d o Í ^ m Á ° s e r Y i l I * m o - 0 clima, a s ú a caracter ización e a s ú a vrn a C t C r C c o n s U l u c i ó n fisica dos p o b o s q u e s e mundo mtwf P ° r a c * u e l ^0l u n l e m a de deba t e ó longo d o orientais a i Í % C p e r v l v i r à - n o Q a s o d a imaxe d o s p o b o s orientais, ata épocas contemporâneas.

86

Dende a época a rca ica o q u e caracter iza ó occ idente é a b r u m a . A illa de Erit ia. onde vive Xerión. q u e é der ro tado por Hércules , apa rece r ep re sen t ada ó m e s m o tempo como infernal e solar , coa presencia d e b r u m a . O carác ter b re t emoso n o n de te rmina polo t an to o seu carácter positivo nin negativo. Normalmente n a s imaxes negativas h a b e r á m á i s b r u m a , m e n t r e s q u e n a s posi t ivas haberá má i s sol. coa presencia d u n h a luz aurora i e primaveral pe rpe tua . No oes te conviven t an to a s b r u m a s infernais c o m a u n h a luminos idade media o u inc luso u n h a certa canicu la . c u n exceso de calor (como n a índia), debido a proximidade ou o r e t a rdamen to do sol ó ponerse .

A lóxica solsticial. que se guia polo percorrido do sol e que lie concede impor tanc ia ós levantes e ponentes , t an to de inverno como de verán , mant ivo b a s t a n t e impor tanc ia en épocas posteriores. Pero as is tese ó desenvolvemento dout ro tipo de s i s tema, b a s e a d o no eixe equinoccial, e non no solsticial. que s e t razará n a cartografia a lexandr ina par t indo d e n d e a s C o l u m n a s de Hércules, p a s a n d o polo s u r de Italia, Rodas e os s i s t emas mon tanosos de Asia central . Nesta lóxica. o impor t an te é o que es ta ó nor te c ó s u r des te paralelo, non o que es té s i tuado nos levantes ou nos ponentes .

A lgunhas zonas vense par t icu la rmente favorecidas polo seu clima. O clima t emperado de Grécia, por exemplo, é r e su l t ado da s ú a s i tuación equid is tan te do levante e do ponente . Os pa íses míticos t amén posúen u n h a boa t empera tu ra pola coexistência de opostos, en t re o exceso da noite e do sol. O ponente caracter izouse como zona b r u m o s a c con tebras . pero as imi lousc progresivãmente ó nor te como zona fria e h ú m i d a . Ó p a s a r d u n h a concepción solsticial a ou t ra equinoccial . a s imí lanse o oeste ó norte e o leste ó s u r . c u n h a s caracter ís t icas de tebras e frio. f ronte a u n h a s t e m p e r a t u r a s cál idas e secas , respectiva-mente . Hai u n h a cer ta contradicción, resu l tado de cer tas pervivencias. que conciben ó oeste tamén cálido e seco. inc luso canicular .

8 7

Posidonio a f i rma non c r e r n e s t a s f á b u l a s , p e r o tamén contradise con modelos d i f e ren te s . M a u r i t a n i a . p o r exemplo, represéntase como s e c a p o r q u e o so l d e l c n s e ó xirar e os territorios do leste s o n h ú m i d o s p o r q u e a q u e l pasa rápido. Es t rabón cri t ica isto. p o r q u e a s n o c i ó n s d e seco e húmido deben referirse á l a t i t ude s u r o u n o r t e , n o n ó curso do sol. pois non to rna en n i n g u r e s ó s e - lo m u n d o unha esfera. Oponse a que os conf ins o c c l d e n t a i s d c Ibér ia e Mauritania sexan a s pa r t e s m a i s q u e n t e s d a t e r r a . po i s . pola contra, posúen u n h a a t m o s f e r a t e m p e r a d a e con numerosos rios. O oeste e o les te s o n t r a t a d o s d e feito como dous componentes d o n o r t e e d o s u r . No o c c i d e n t e pode conservarse o cos (levante) e o s e u c a r á c t c r p r imi -tivamente positivo, de l uminos idade m a t i n a l e s u a v i d a d e pristina. coma nos pa ises a f o r t u n a d o s (aqui e s t á n a s A r a s Sestianas. t amén c h a m a d a s d o Sol por Ptolomeo) . p e r o xustaponéndosc ó zophos (ponente) n u n h a e s t r a n a c a n i -cula vespertina.

No ponente de verán (s i tuado ó nor te) e m p r á z a n s e as Hespérides, os Hiperbóreos. o rio E r i d a n o . o s C imer io s ou os Lestrigóns. Moitas d e s t a s local izacións p r i m a r i a s e antigas do noroeste do m u n d o grego foron s e c u n d a r i a c definitivamente emprazadas en Libia. Así pode e n t e n d e r s e a colocación d u n h a s illas Afo r tunadas ou d o s D e u s e s , ou das Aras do Sol xunto ó Promontorio dos Ár t ab ros , c o m o mostra coherente destas pr imixenias loca l izac ións de elementos marabillosos. Incluso d e n t r o d u n h a m e s m a zonas poden convivir tanto pobos posi t ivos c o m a nega t i -vos. E o caso no norte cos Hiperbóreos e os C imer ios . No caso da Gallacia. pode aplicarse á d icotomia c l a r a q u e s e m e n l r e o s temtorios e pobos cos t e i ros e o s 1j?Hi * n l e r t o r - Mentres os p o b o s cos t e i ro s d a

^ 5 0 0 ^ e s c r l t o s como posu idores d u n c l ima os n S w ^ e n t

1r 0 . d U n ° e s t c l e m P e r a d o e inc luso c a n i c u l a r .

nado e m o t V o l e m o . C m p r à 2 a n s e n u n n o r t e M o - a 8 r e s l c '

lEslrabón. III.3.51

esteu pode^ída anà í * ! 6 x l C 0 , f o r o n o s escomenzaron po ae vida anárquica. Pois. habitando un pais pobre

88

e carecendo do mínimo, desexaron o alleo e estes, téndose que defender contra aqueles, perderon os bens propios e. deixando dc cultivar a terra, adicáronse á guerra. De modo que a rexión quedou abandonada, perdeu o seu benestar e pobouse de bandoleiros.

Os recursos do territorio

En c a n t o á s condic ións agrícolas, Gallaicia e Lusi-tania son fértiles, a i n d a q u e o territorio máis fértil da Península é. con moito, o su r , a Turde tan ia . A zona cos-teira q u e se e s t e n d e en t r e o s Ár tabros e o Texo. t amén é u n h a á rea próspera , con froitos, pas tos e meta is .

Menc iónanse cer tos p roduc tos n a t u r a i s como a manteiga, a cervexa, o viíio e a s landras , que s u p o n e n ' a presencia de p roduc tos desviados respecto ó s típicos da dieta medi te r rânea , pero t amén ccrta capac idade de t ransformación dos diversos productos agrícolas. O q u e define a es tes p roduc tos al imenticios é a s ú a oposición ós consumidos no m u n d o clásico, xa que se ten cons ta tado a presencia d c máis e lementos n a a l imentación indixena. A manteiga, a s l and ra s ou a cervexa son o oposto do aceite, o trigo e o vino, p resen tes en pouca can t idadc en Galla?cia, ma rcando as í u n h a inversión al imenticia evidente.

A te r ra dos m o n t a n e s e s é cual if icada d e e scasa e mísera, t an to en can t idade coma en calidade. Isto orixinou un modo dc vida ad icado ó bandoleir ismo, e s t endendo u n h a lóxica demoledora , pois ó ad icarse á g u e r r a ofensiva ou a de fenderse dos inimigos, a terra foi descoldada. chegou a se r estéril de b e n s na tu ra i s , invert indo a lóxica natura l , xa q u e foi hab i t ada por band idos e non por agricultores.

A conxunción de factores n a t u r a i s negativos, por u n h a b a n d a , xun to con defectos d e personal idade propios des tes pobos, por ou t ra , fixo que a s i tuación chegara a ser u n circulo vicioso, u n e n c a d e a m e n t o onde a s c a u s a s se con funden coas consecuenc ias . Só a presencia dos

89

romanos, coa s ú a super io r idade a tódolos n ive i s foi q u e n de variar isto. de r a c h a r c u n h a s i t u a c i ó n v i c i ada e de estableccr u n novo marco de re lación q u e p e r m i t i r á va r i a --la lóxica imperante a ta en tón . i n l r o d u c i n d o a d e m a i s transformacións n o háb i ta t ( facendo b a i x a r ó s h a b i t a n t e s dos montes á s chairas). n a economia e. polo t a n t o , con repercusións sociais e políticas.

IEstrabón. III. 3. 71 Principalmente comen carne de macho cabrio e sacrifican a Ares machos cabríos. cabalos e prisioneiros. Fan tamén hecatombes á maneira grega e como di Pindaro •sacrifican todo por centenares»... Os montaneses viven duran te dous tercios do ano de landras que secan e machacan e que logo moen para facer pan e conservalo moito tempo. Tamén beben «zythos»... No lugar de aceite empregan manteiga.

IPlínio. XVI. 151 Agora tamén as riquezas de moitos pobos. ainda na paz. constitúense de landras. E tamén pola escaseza de cereais, unha vez secas, móese a farina e amásase en forma de pan; ainda hoxe mesmo nas Hispanias tómase a landra de postre.

En canto á ganderia. a t o p á m o n o s p e r a n t e u n h a actividade definitoria des ta zona. Na á r e a e n t r e o Texo e os Ártabros hai bos pastos, t amén hai c a b a l o s . c h i b o s e cabróns, usados para os sacrifícios. N o u t r a s z o n a s ex i s t en diversas pragas, de coellos e ra tos , p a r a s u p e r a r a s c a l e s oi necesana a colaboración dos r o m a n o s , f a c c n d o s e

ev ente a incapacidade dos indíxcnas p a r a reso lve las por si mesmos.

l V

Os productos na tura i s que m á i s s o n a t iveron n a Antigüidade, chegando a definir a toda a P e n í n s u l a Ibér ica . foron os metais. A s ú a abundanc ia foi proverbial . I n c l u s o a propla natureza produce os meta is f und idos , q u e s o n aproveitados poios fenícios ou os gregos. Posidonio . c o m o o mesmo Estrabón reconece. è hiperbólico ó fa la r d a s riquezas da Turdetania. Isto teriano en c o m ú n c o s p o b o s do norte (tamén os pobos dos limites posu ían en H e r o d o t o un a gran riqueza en productos preciosos, c o m o o u r o . estaAo ou âmbar).

90

Poden s u b l i n a r s e d o u s e l emen tos significativos: a orixe e d e s c u b r i m e n t o d e s t e s me ta i s e a s ú a explotación. En canto á s ú a orixe, u n dos motivos m á i s r eco r ren te s é situala na que ima acc lden ta l de m o n t e s ou de bosques , que provocou q u e o o u r o c a p r a t a se f u n d i r a n e sa i r an á superfície, como n o ca so dos Pirencos. En c a n t o á s ú a çxplotación, parece q u e n a zona dos Ár tabros e n a d a s illas Cassitérides, e s te a t ó p a s e case n a superf ície , s e n d o doado de extraer. Nas Cass i té r ides hai m i n a s de e s t a n o e c h u m b o a pouca p ro fund idade e n o territorio dos Ár tabros hai presencia des t e s e l ementos no solo e nos rios, s e n d o traballados polas mul le res . A zona en t re o Texo e o s Ártabros é def inida t a m é n como rica en meta i s . Os rios son repu tados pola s ú a a b u n d a n c i a en ouro. O proceso de traballo n o n é d e m a s i a d o complexo, pois a t ó p a s e ou ben superf ic ia lmente , ou ben nos rios, co q u e pode s e r desenvolvido polas p rop ias mul leres . Pode q u e a t a a introducción efectiva dos romanos , a explotación des t e s xacementos fora cscasa , asi como o seu conecemento . As técnicas t a m é n se r i an r u d i m e n t a r i a s . Cos r o m a n o s producluse a g r an t r ans fo rmac ión n o modo de explotación destes recursos metal íferos.

IPlinlo. IV. 1121 Esta rexlón citada (Galfôecia) dende o Pireneo está chea de xacementos de ouro. prata, ferro, chumbo negro e branco.

IPlinlo. XXXIII. 77-781 O ouro obtido poios «arrugla* non se funde, senón que é ouro en si mesmo. Asi atópanse masas. pêro non nos pozos, de máis de dez libras: uns chámanlle a estas masas •palagas* e outros «palacumas» c cando é pequena chámanlle «balux». Alguns contaron que Astúrias, Callsecla e LusItanla, por este procedemento. en cada ano. sobrepasaron as 20.000 libras de peso. pêro Astúrias é a que produce a melrande parte. En nlngunha outra parte da terra se mantén esta abundancia.

IXusUno. XLIV. 4-61 Rexión riquislma (Gallseclal de cobre c chumbo adema s de mlnlo que ata lie dou nome ó rio vicirto. Tamcn foi r ca

91

en ouro e prata ata tal punto que mesmo co arado frccuen-tementc sacan trozos de ouro. Nos confins deste pobo está o monte sacro ó que se considera pecado violalo co ferro (cavar nel); pero se a terra se fende por u n ralo. o que nestes lugares é cousa frecuente. permítese recoller o ouro descuberto. como un don de deus.

A difícil orografia de t e rmina a s ú a v e z o s m é d i o s d e comunicación. A escaseza des t e s , q u e fai i n a c c e s i b l c s es tas áreas, é consecuenc ia inev i tab le s o b r e t odo da condiclón montanosa do terr i torio e. e n m e n o r m e d i d a , doutros factores tales como os rios. Pe ro t a m é n n e s t a zona atópanse alonxados poios c a m i n o s t e r r e s t r e s c d o m e s m o xeito os caminos do m a r s o n longos.

A comunicabil idade de Lus i t an i a . n a s s ú a s z o n a s costeiras, é boa. polo menos no q u e a t i n x e ã p a r t e cos te i r a . Posidonio (criticando a Aristóteles), a f i r m a q u e a s c o s t a s dc Lusitania es tán fo rmadas por l i tora is a r e o s o s e p o u c o elevados, coa presencia de n u m e r o s o s rios, t a n t o g r a n d e s coma pequenos, sendo moi tos de les n a v e g a b l e s . Son tamén os que posúen máis a r ea au r í f e r a . O D o u r o é nave -gable, con grandes embarcade i ros e con a s e n t a m e n t o s Celtiberos e Vacceos n a s ú a orixe. T a m é n a p a r e c e n m e n -cionados o Texo, o Mundus , o rio Limia (asi m e s m o chamado Lethes, do Esquecemento ou Belión). E n xe ra l . os rios posúen beiras elevadas q u e rec iben o m a r c a n d o ascende a marea. impedindo q u e d e s b o r d e n s o b r e a s chairas. Ademais axuda o feito de q u e o t e r r e o é moi accidentado.

As ru tas mar inas posúen u n h a i m p o r t a n c i a g r a n d e . a s reíerencias. por exemplo, ó por to d o s Ár t ab ros , á presencia de embarcadeiros na d e s e m b o c a d u r a d o Mino

coniercio coas Cassltérides falan d u n comerc io do finlTn Árt ^ a l l n x l n a s ° h r e todo a t r e s á r e a s : á z o n a cidades! 3 T°A (?c o s Ártabros, c u n por to e e tamén á L T i ^ B a l x a s . co Mino e ce r tos pe i r aos . mar e polas c o r r e n í ^ n ' d c í l n i d a c o m o m o i acccs ib le por

cs fluviais e moi próspera . N e s t a s t r e s

92

zonas, sobre todo n o s u r . a p a r e c e n rex i s t r ados a rqueo lo -xicamente p r o d u c t o s comerc ia i s m e d i t e r r â n e o s d e n d e antigo, dende o S. VI a .C.

lEstrabón. III. 3. 81 O rudo e salvaxe non se debe só á súa vida guerreira senón tamén ó seu alonxamento. Pois as na vegacións e os caminos son longos c ó non teren relacións con outros perderon a sociabilidade c a humanidade. Pero isto hoxe é máis levadciro pola paz e pola chegada dos romanos: mais. ós que ainda non chegou esto. son máis bárbaros e bestiais. Ademais, esta maneira de ser acrecentouse nalguns deles pola aspereza dos lugares e das montanas. Pero agora, como dixen. todas estas guerras están rema-tadas: porque a aqueles que ainda estaban máis vencellados ó bandoleirismo, os Cántabros e os seus vecinos. doml-nounos César Augusto...

lEstrabón. III. 4. 161 A costa oceânica setentrional, pola súa frialdade, carece deles (olivo. vide e Agueira): a maioria do pais leva unha vida miserable non só pola neglixencia dos seus habitantes e falta dc preocupaclón senón sobre todo pola necesldade e polo salvaxe desexo dos seus instintos bestiais, se é que ninguén pensa que vlven ben os que se lavan co mexo gardado de tempo en tinas e que tanto os homes como as súas mulleres lavan os dentes con el como se dl dos Cántabros e dos seus veciftos.

4 3. As d i v e r s a s e o n c e p c i ó n s e t n o g r á f i c a s d e Gallsecia

A barbarie no mundo antigo e en Gallxcia

As principais cons t rucc ións no m u n d o ant igo sobre o descnvolvemcnto da civiUzacIón foron a s dc Lucrécio, Demócrito c Platón. T. Cole (Democritns and the sources ojGreek Antliropology. Western Reserve University. 1967. p. 2 5 ss) es tab lecc u n h a clasiflcación. que se pode derivar do es túd io des tes au tores , sobre o progreso da vida h u m a n a . Marca oito es tádios n o dcsenvolvemento da cu l tura , que, adap tados , ser ian:

9 3

1. Os primeiros estádios: nómades, cunha depcndencla da recolecclón para a subsistência. O Lume. os vestidos e o gando son descortecidos. 2. Primeiro desenvolvemento do pastoralismo. coa recolec-clón e almacenamento de comida. 3. Descubrimento das casas, dos vestidos, do lume. do gran e dos seus médios de preparaclón. 4. Formación das primeiras sociedades, co desenvolvemento das primeiras linguaxes. A competición e emulación estimulan o nacemento das artes prácticas. 5. Maior desenvolvemento da tecnoloxia gracias ó lume. Nun primeiro momento, a minería e metalurxla. orixe de elementos que permitirán mellora-la guerra, o vestido e a agricultura. 6. Debido ó carácter cumulativo do proccso. desenvol-vemento das artes úUles: expericncia acumulada c maiores achados humanos no uso das actividades manuais, lingüísticas ou mentais (mans. língua e intelixencia). 7. Desenvolvemento das artes non esenciais. como a Astronomia e a Música. 8. Conclusión: o estado de civilización aparecido nos primeiros documentos rexistrados.

O descubrimenlo dos m e t a i s e a d a l i n g u a x e suponen dous momentos de inílexión i m p o r t a n t e s n e s t e progreso da civilización. O d e s c u b r i m e n t o d o s m e t a i s permitiu o desenvolvemento d o u t r a s t é c n i c a s c o m o o vestido e a agricultura. Este x u r d i m e n t o d a s t ecno lox ias pode deberse á observación da n a t u r e z a , c o m o n a q u e i m a dos montes. Tamén a orixe d a s t écn icas pode re s id i r en determinadas persoas. deuses , he roes ou s e m i d e u s e s q u e aportan o conecemento destes s a b e r e s . O c a s o m á i s célebre é o de Prometeo. que rouba o l u m e ós d e u s e s p a r a h Hi o Ó S h o . m c s - P U n l ° f a i u n h a l is ta d e d e s c u b r i d o r c s

e versas técnicas, ar tes e e lementos , e n t r e o s q u e se HmÍ? U n ui que foi o primeiro en leva-lo e s t a f i o dende a Illa Cassltéride.

IPlínio. VII. 1971

CaLMJtértde^01 ° p r i m e l r o *luc trouxo chumbo da Illa

94

Es ta forma de d e s c u b r i m e n t o é a lgo n o r m a l , po i s seria u n h a cont r ibuc ión á h u m a n i d a d e por p a r t e de s e r e s superiores, q u e a x u d a n ó desenvo lvemen to d e s t a . Pódese apreciar como se m a n t é n o tópico d a s Cass i t é r ides . l u g a r dende onde chega o e s t a n o , a p o r t a d o por u n n a v e g a n t e chamado Midácrito. O i m p o r t a n t e é e n m a r c a r e s t e d e s c u -brimento d e n t r o do s e u contexto e cons ta ta - l a pervivencia dun tópico d e n t r o d a t rad ic ión clás ica .

O p u n t o de inílexión e n t r e o h o m e e os a n i m a i s e salvaxes reside no c o n s u m o de c a r n e da s ú a m e s m a especie. O in terese etnográfico, e o deba t e implícito e n t r e natureza e cu l tu ra , con t r ibu iu a s u s c i t a r en cer tos en tor -nos u n in terese por f enómenos como o can iba l i smo ou o incesto, t a b ú s . en definit iva, en c a n t o á a l imentac ión de carne h u m a n a ou á s re lacións sexua i s en t re m e m b r o s d a s mesmas famíl ias . No c a s o dos pobos m á i s sa lvaxes . o canibalismo (mesmo dos falecidos ou dos propios pais) e a comunidade de mul le res apa rece con toda nitidez.

O respccto poios pais, a devoción ós d e u s e s e a obedicncia á s leis son t res m a n d a m e n t o s do m u n d o d a polis e do m u n d o civilizado. Sobre a imaxe do ant igo sal-vaxe d a Odisea sobreponse a do 'novo salvaxe*. m o d e r n o s inimigos da cidade, que a c t ú a n contra a s s ú a s leis e cos tumes . A lóxica do ventre , dos ins t in tos má i s pr imár ios é propia t an to dos b á r b a r o s coma dos escravos. O s Montaneses do norte de Ibéria, por exemplo, comen e beben rápido, a p r e s u r a d o s , vense dominados poios s e u s inst intos best ia is .

Fronte ó espacio pechado da c idade e do poder, ábrese o espacio sen limites da montar ia n o m u n d o grego, onde a s b a c a n t e s (mulleres ado rado ra s de Dioniso, d e u s do vino) c o n s u m a n os s e u s ritos canibales e salvaxes. pero ó m e s m o t e m p o hai u n h a na tu reza edênica e marabi l losa. A n a t u r e z a a s u m e deste xcito e s t a tu tos ambíguos . No caso d a s mul le res poderemos comprobar como a s ú a presencia en p e q u e n a s illas do occidente onde desenvolven ritos salvaxes pode equipararse co m u n d o d a s Bacantes que se re t l ran á s m o n t a n a s . Prodúcese u n h a oposición da civill-

9 5

zación á s condicións sa lvaxes s o b r e o p l a n o an t ropo lóx i co (os tempos pr imordia is d a h u m a n i d a d e ) o u s o b r e o etnográfico (a poboación b á r b a r a ) .

Na época helenis t ica d o m i n a n a s i d e a s d e f ra ter -nidade universal, de pobos felices s i t u a d o s e n i l las c en zonas incon taminadas pola civi l ización. c u n h a n a t u r e z a que produce a u t o m a t i c a m e n t e t ódo los b e n s n e c e s a r i o s para u n h a vida feliz. Son p o b o s c e r c a n o s á s o r ixes da humanidade, con ca rac te r í s t i cas f í s i cas e m o r a i s s u p r e -mas. O estoicismo, d e n t r o do q u e s e e n m a r c a Posidonio . está influído por is to . pe ro c o n R o m a . q u e es tab lece relacións de dominio e de c o n q u i s t a con e s t e s p o b o s . xa é distinto. As ideas es tóicas de f r a t e r n i d a d e u n i v e r s a l , de unidade do xénero h u m a n o , d e n t r o d a cal p o d e m o s s i t u a r a s pos turas de Craso de d a r a c o n e c e - l a r u t a d a s Cassitérides a todo aquel i n t e r e sado . s o n r e f o r m u l a d a s coa expansión do Império r o m a n o .

lEstrabón. 111. 5. 111 Mais. os romanos, intentándoo moitas veces. chegaron a coftecc-la ruta. E cando Publlo Crasso, chegando ata eles. cofieceu que os metais podianse cavar a pouca profundidade e que a xente era pacífica, ensinou con claridade ós Interesados a navegaclón. ainda que era máis longa que a navegaclón ata Bretana.

Con Roma valse cara u n h a concepc ión u n i v e r s a l . A unidade xa non vén dada pola u n i d a d e c ó s m i c a e d o h o m e como especie senón mediante u n h a vis ión xeográf ica . sumando tódolos seres h u m a n o s n u n g r a n o r g a n i s m o que e o mundo conecido e civilizado, d e n t r o d o Impér io roma-no. que domina e conquista vas tos ter r l tor ios e n u m e r o -sos pobos Isto concédclle u n sent ido á h i s to r i a un ive r sa l TV Í T , f d e 0 3 ( 1 3 P01*0- Es te dominio d e b e lex i t imarse .

A,Ia q u e 0 S V ° b o s e territórios a l lcos ó Impér io ^ n £ o T * ' á d e s c * c l ó n d a q u e l e s i n t e g r a d o s ideolóxica com° 0 ™ m a n o denotará u n h a for te ca rga

o pode comprobarse con E s t r a b ó n .

tamentonda^a lrbnrir.R n)rd C S ^ u e d e t e r m i n a n o t ra-barie e da civilización n a o b r a d c E s t r a b ó n .

96

o que ten d a d o luga r a u n h a a b u n d a n t e bibl iograf ia , podemos concluir q u e n e s t a i n t e rvenen t a n t o f a c t o r e s na tura is coma a s p r o p i a s ca r ac t e r í s t i c a s h u m a n a s . E n Estrabón d e s t a c a n a e s t r u c t u r a polít ica c o e n t o r n o n a t u -ral. A evolución da civilización h u m a n a c expl icada por dous factores: a s in f luenc ias d a s cond ic ións xeográ f icas e o médio físico e pola forza d a t radic ión, q u e impl ica dife-rencias dc niveis d e c u l t u r a . Nes ta t rad ic ión . e n t e n d i d a n u n sen t ido amplo , e n t r a r í a n t a n t o a s c u e s t i ó n s polí t icas, coma a s e s t r u c t u r a s socia is e os m e s m o s c o s t u m e s , fac-tores q u e t enen a s ú a orixe n o Es to ic ismo, s e n d o recoll idos e perfeccionados por Posidonio, q u e e s t i m a a forza d a tradición ou d a c u l t u r a m á i s for tes cá de te rminac ión

xeográfica.

As d is t inc ións e n t r e gregos e b á r b a r o s e h o m e s civilizados e n o n civilizados vén d a d a . s e g u n d o Diodoro d e Sicilia, con t emporâneo dc Es t r abón c que t a m é n escr ibe sobre o occidcnte, pola «facultade d e razoar», a m o s a d a pola paideia, a cducac ión d u n pobo. Ser ia algo i n d e p e n d e n t e d a s c i r cuns t anc ia s exteriores, como o e n t o r n o xeográfico, revelando a na tu reza d a raza. A civilización provén d a virtude, m e n t r e s q u e a ba rba r i c d a maldade .

Es t r abón u s a de t e rminados adxectivos p a r a cual i -fica-los modos de vida; a s í u s a moi tas veces kakôbios (vida mala, desfavorable) referido ós pobos do nor te d e Ibéria. Examina a cal idade d u n territorio s empre en func ión d a s s ú a s condicións dc habi tabi l idade. Dase o paso do con-cepto d c b á r b a r o d u n sent ido étnico a u n sen t ido xeral , de a u s ê n c i a de civilización. cun valor ético (definido por novos parâmet ros , como a v i r tude e o vicio). As leis e a vida cívica, en definitiva a civilización. fo rman a s g r a n d e s lifias dircctriccs q u e de te rminan o g rão de barbar ic c salvaxismo. Estrabón non considera o âmbi to persoal n a ba rba r i c . s enón o social. Es t á moi lonxc, ó Igual q u e César , da concepción do 'bo salvaxc'. O s bá rba ros son normal-m e n t e pobos incapaccs que viven segundo o que lies ofrcce

a na tu r eza . U n h a cucstión impor tan te en toda a xcografia c a

e tnograf ia an t iga aparece ó t ra ta r a s relacións en t re a s

9 7

condicións na tura is e o nivcl cu l tu ra l d u n p o b o . c o m o rclaclón de causa-efecto. Xa e s t aba p r e s e n t e n a e t n o g r a f i a clásica. potenciãndose n a época he lenís t ica . pola a p e r t u r a e conecemento de novos territorios. Aris tóteles re f i rcse ó carácter servil dos bárbaros . Ment res q u e a ind isc ip l ina dos bárbaros nórdicos débese á n a t u r e z a d o p a í s . o s gregos, ó estaren s i tuados no cent ro , n o n t e n e n e s t a s desavantaxes. Factores como a la t i tude , a a l t i t u d e o u a humidade son causa de equivalência e n t r e p o b o s m o n t a -nosos e pobos setentrionais.

Como c o n s e c u e n c i a d i r e c t a d a s c o n d i c i ó n s orográficas adversas atopamo-lo i l lamento (ek top ismôs ) de moitos pobos bárbaros que vivcn n a s m o n t a n a s . E s t e s s o n os autênticos bárbaros, dependen tes d a n a t u r e z a q u e os rodea: son ás veces nómades . Os q u e viven d a c a z a c d a recolección representan o nivel m á i s baixo d a evolución humana./ Como os Etíopes (é r e c h a m a n t e a evolución destes dende o seu es ta tu to de pobo feliz con H o m e r o a t a representa-la barbarie máis absoluta) , a t ó p a n s c n a s z o n a s extremas da ecumene. en tendendo coma ta les os l imi tes norte e su r . onde a existencia h u m a n a é moi p reca r i a debido as condicións desfavorables, polo frio e a calor insoportables./ Os nómades pas tores t enen u n luga r intermedio entre a civilización e a barbar ie . A ex i s tenc ia verdadeira e civilizada só é a sedentar ia . a d a a g r i c u l t u r a .

Outro signo a ter en conta é a vida en soc iedade . Estrabón opón civilizado, politikon. a salvaxe, b á r b a r o . Respecto ós Montaneses do norte de Ibéria a f i r m a q u e n o n se pode cualificar de polilikon o que él e s t ima como ra sgo de xinecocracia, que as mulleres tenan impor tanc ia d e n t r o do sistema matrimonial, o cal é contrario á boa o rde social . Os bárbaros non posúen normalmente u n sen t ido c o m u -nitário mol acentuado nin contactos co exterior. Inc luso a J ) I ° P ^ n S l Ó n

J q u e t e A c n ó s u i c id lo é u n h a mos t r a d a s ú a

ar ez c carácter, da s ú a insociabilidade. q u e s e sob repón sobre o illamento e a dureza do hábi ta t no q u e viven.

nestr Ü í í l T m u n d o Pechado cn si mesmo (lembremos, este senUdo. a evocaclón da ímaxe de circularidade).

98

insociables respecto ós d e m á i s e respec to ós p o b o s e á s civilizacións e s t r a n a s . p re fe r indo su ic ida r se a n t e s d e integrarse den t ro d u n novo espacio político q u e engloba a diversos pobos e permite novos câmbios e t r a n s f o r m a -cións na forma de vida. O progreso da civilización vai parello ó d a urbanizac ión . As c idades son c o n s i d e r a d a s base da civilización. A insta lación d e colonias c u n ele-mento crucial no progreso da urbanización e. por tanto, da civilización. Consecuen temente . o mellor modo de debilita-la forza d u n pobo reside n a dest rucción d a s s ú a s cidades, e n a dispersión dos s e u s hab i tan tes , como s e intentará n a Penínsu la Ibérica.

IFloro. II. 33. 521 Logo. el en persoa (Augusto traias Guerras Cántabras). fixoos baixar dos montes a uns. a outros obrigounos con reféns e a outros vendeunos como prisioneiros segundo o derclto de guerra.

As condicións de habitabi l idade son a s que deter-minan, p a r a Es t rabón . a cal idade d u n territorio. O interior soe ser case s empre a zona m á i s áspera . Os elementos q u e demostran a s ú a prosperidade son os froitos e a hidro-grafia. que é u n elemento importante n a s s ú a s condicións de habitabil idade. A zona ideal é a Mediterrânea, especial-mente Italia. pero tamén a Galia meridional ou Sicilia. Pero por enr iba das condicións xeográficas domina a virtude, q u e é o que determina o nivel de civilización. As condicións xeográficas poden ser limitadoras, pero n u n c a determinantes . Danse casos de zonas ricas hab i t adas por bárbaros , como a Galia Narbonense. ou de zonas pobres, como a m e s m a Grécia, hab i tadas por pobos extremada-mente civilizados. Polo feito de es tar sobre u n h a zona fértil, a lgúns bá rba ros (como os Turde tanos n a Bética) poden evoluir positivamente, explotando a natureza e aceptando os aspectos benéficos do dominlo romano.

A barbar ie pode entenderse como un verdadeiro circulo pechado: Montana- pobreza do solo -ausência de agricul tura -bandidismo -guerra -hábitat disperso -costu-mes - sa lvaxes -illamento. Nun certo sentido existe u n indúbidable influxo natural , pois os habi tantes cn climas

99

extremos, os q u e non viven n a s z o n a s t e m p e r a d a s , ven dificultada a s ú a vida a t a ex t r emos i n a g u a n t a b l e s . As mon tanas e rexións desér t icas r e p r o d u c e n n a s l a t i t u d e s medias a s caracter ís t icas (en c l ima e s i t u a c i ó n xeográf ica) das zonas setentr ionais ou mer id iona i s e x t r e m a s .

Para Es t rabón ê impor t an te a p r ed i spos i c ión á v ida en sociedade, o conxun to de c u a l i d a d e s d o e sp í r i t o q u e posibilitan que o h o m e poida d o m i n a - l a n a t u r e z a . A maioria dos b á r b a r o s u n e n u n h a m a l a n a t u r e z a c o a ausência de predisposición. de xenio. O xen io v é n d a d o p o r u n h a forza superior , non é efecto d a c a s u a l i d a d e .

Dentro d a barbar ie poden existir d ive r sa s g r a d a c i ó n s . O que se perde de barbar ie gár iase en civi l ización. c á inversa. Ámbolos dous poios son i g u a l m e n t e a t r a c t i v o s , atraendo cara si con igual forza ós d iversos p o b o s . A pro-videncia u sada por Es t rabón co r r e sponde a u n h a noc ión estóica que implica u n universo o rgan izado s u m i s o á u n principio creador. Pon como exemplo ó s C á n t a b r o s q u e . anque son perigosos, tenen u n ca rác t e r bel icoso q u e d e v e n un modo de completa-lo Império. C ú m p r e s e a c o n x u n c i ó n entre a s cousas e os seres , a s e g u r a n d o a u n i d a d e d o universo.

• t

Os bárbaros equ ipáranse á s b e s t a s s a l v a x e s e á s paixóns. que representan o nivel inferior d o espí r i to . S o n nómades e bárbaros por imposicións xeográf icas . A p a r e n -temente libres, non o son. móvense sen o r i en t ac ión , en movemento perpetuo, o cal é algo estér i l e nega t ivo . A guerra e a rapina soen se-las s ú a s ac t iv idades m á i s normais. Os bárbaros non dominem a s s ú a s p a i x ó n s . s o n impulsivos e de alma simple, caen n a o s t e n t a c i ó n . s o n insolentes, c u n h a sexualidade d e s e n f r e n a d a . c con costumes bárbaros como o canibalismo ou o homic íd io d o s vellos^ O carácter é o importante, m e n t r e s q u e a s c a r a c t e -rísticas físicas e a l ingua son cousas menores . A d e s o r d e das línguas e a s ú a abundancia fala da d iscórd ia i m p e -ninte no seu mundo. As característ icas p r inc ipa i s q u e definen 6 bárbaro son a discórdia, a mobil idade, a fe reza e o furor guerreiro. A barbarie pode ter. pois. m o i t a s

100

vertentes, pero t odas e l a s e q u i p a r a n ós d iversos p o b o s bárbaros entre si. pois chcgan a percibirse como scmel lan tes dentro do s e u sa lvaxismo.

(Estrabón, III. 3. 7) ...Asi é a vida dos montaneses que. como xa dixen. repito. que son os que viven no lado setentrional de Ibéria, os Callaicos. os Astures c os Cántabros ata os Vascóns e o Pirineo. Pois todos eles tenen unha vida semellante.

O b á r b a r o es tá d o m i n a d o polas s ú a s orixes an ima i s . As tebras d a a l m a recordan á s d a na tu r eza . O e m p r a -zamento ideal do b á r b a r o é n a s m a r x e s da h u m a n i d a d e , illados, como e s t á n os h a b i t a n t e s do nor te da Penínsu la Ibérica, t a n t o pola orografia. como pola lonxan ia ou o frio. lonxe dos cen t ros civilizados. A ba rba r i e é o m u n d o d a s tebras. onde n o n h a i razón . senón erros, mons t ros , ilusións, den t ro d u n h a s d imens ións tempora is (nos tempos do início do mundo) e espacia is (equiparables ó m u n d o infernal) al leas.

Cer tos e lementos serven como símiles da barbar ie . . coma os an ima i s , os escravos, ou fenómenos como a noite e a escur idade . No nor te da Península danzan de noite, por exemplo, e a l g ú n s des t e s pobos visten de negro. A mobilidade, a uani ías . dos bá rba ros tan to fisica como psicolóxica o u emocional é proverbial . Posúen u n h a inept i tude radical p a r a a paz. móvense den t ro d u n ambiente de inestabi l idade xeralizada. de i lusión. d a aparência , d o non-ser . Caen na precipitación e na supers t ic ión moi faci lmente. Es ta inestabilidade, e s ta vanitas, c espec ia lmente r e c h a m a n t e en t re os nómades , a s mulleres c os tolos, que chegan a se r imaxes privilexiadas de representac ión do m u n d o da barbar ie . O s mitos exempliflean t a m é n o m u n d o bá rba ro como o m u n d o d a s lendas, d a s ve rbas sen sentido, incomprensible. coma a propia l ingua, q u e fai q u e os n o m e s sexan inintellxiblcs, a s imi l ándosc ós ber ros dos an imais . Os b á r b a r o s occidentais opónensc ós orientais , q u e s e debaten den t ro do m u n d o da luxuria, do feminino e do servilismo máis

abso lu tos .

101

[Estrabón. 111.3,7]

Poderia citar máis nomes (falando d o s Montaneses) . pero fuxo do detalle aburrido xa que a n inguén lie c agradable escoitar Pleutauros. Bardyetas. Allotrigas e ou t ro s nomes ainda peorcs c menos Intelixibles.

Dentro des t e m u n d o p r é s t a s e l l c a t e n c i ó n ó s c o s t u m e s ra ros e marabi l losos . Son e s t e s t r a z o s d c c u l t u r a s u p e r -ficial os que a x u d a n a p r o b a - l a i d e n t i d a d e o u d i f e r e n c i a dos pobos ós ollos d o s a u t o r e s a n t i g o s .

O r a ro e sa l i en tab le é o q u e c o n c i t a a c u r i o s i d a d e , como os p a n t a l ò n s ga los e o s c a b e l o s l o n g o s , p r o p i o s d e mulleres. n o s h o m e s d a Gallaecia e L u s i t a n i a . R e s p e c t o ó vestTdó. que o s - h o m e s v i s t a n d e n e g r o c a s m u l l e r e s d e branco in t roduce c e r t a s d i f e r e n c i a s c n c a n t o ó x é n e r o . O s bárbaros t enen a d o r n o s , son e x t r a v a g a n t e s , e x u b e r a n t e s , inestables. T a m é n o s cabe los p a r e c e n f e m i n i n o s : o s s e u s usos mat r imonia i s s o n as í m e s m o d e s v i a d o s . O s c o s t u m e s d u n pobo (o vestido, o s u s o s f u n e r á r i o s , s e x u a i s , de habitat) non son u n h a m e r a c u r i o s i d a d e , s e n ó n o s s i g n o s que marcan o s eu c a r á c t e r e o nivel d e c iv i l i zac ión .

^ O q u e d e f i n e a i d e n t i d a d e p r o p i a d e c a d a p o b o é a s ú a organización social*. D e n t r o d e s t a , o r e s p e c t o á a u t o -r idade revélase como esencial . Ex i s t e u n e x e m p l o re lac io-n a o con Gallaecia onde a p e r d a d o xe fe leva á r e b e l i ó n c a dlspersión. E o caso de d o u s p o b o s . C é l t i c o s e o «üir* r f c ^ l e ^ a n a Gallaecia n u n h a e x p e d i c i ó n d e n d e ó rín A 6 ° a e s t e a c o n ^ e c e m e n t o lie c o n c e d e r o n n o m e o n o do esquecemento.

n a rt„«A e í l c a c l a d a organización po l iüca e soc ia l m ó s t r a s e da P e n í n ^ ^ i u ? ^ 0 1 ^ 6 d e d ° m i n i o . Moi tos d o s p o b o s tales Soer^ l c a s o n b a n d i d o s o u c o m b a t e n c o m a Pârte Dois e n ? r ^ S e n a S r e x i ó n s m o n t a n o s a s ; s o n a l g o a

• PO orpecen o desenvolvemento d a civi l ización. (Aplano. 73-741

r-i - -

L metano. 73-74J

Eate foi o final da guerra de Viriato. O exemplo dc Viriato servia para que outras moitas bandas p e r c o r r e r ã o e

devaslaran a Lusitania. Sexto lunlo Bruto foi e n v i a d o

102

contra elas. mais desistiu de perseguilas naquela vasta rexión comprendida entre os rios Texo. Lethes. Douro e Baetis. todos eles navegables; xulgaba. en cfecto. moi dificil coller a unhas tropas que se movian ca velocidade propia dos bandidos: se non a s collia. era deshonroso c se a s vencia, non era con moita gloria. En lugar disto, marchou contra as mesmas cidades deles, pensando castlgalos e ó mesmo tempo enriquecer ós seus soldados e que os bandidos se dispersaran voltando cada un á súa patria ó sabela amcazada.

J P e r o d e b e d i s t i n g u i r s e e n t r e p o b o s adicados__ó __ bandidisrncPe pobos~bc l i cosos . O s p66õs"cie b a n d i d o s

ocupan u n luga r á p a r t e d e n t r o d a c las i f icac ión d e .Estrabón . O s e u c a r á c t e r n o n o d e t e r m i n a n a s cond ic ións^ xeográficas, s e n ó n q u e e scp l j en o s e u t ipo d e v ida c o n s -cientemente. E s t e t ipo h u m a n o d i fe réne iase t a n t o d o bárbaro c o m a d o civilizado. S u p o n è n r p a r a E s t r a b ó n r a meirande a m e a z a p a r a a civilización. O e l lmina los n o n é xa u n h a prer roga t iva , s e n ó n i nc lu so ü n d ê b e r d e todo

v j fobemo civilizado, e s t i m a n d o as í po l i t i camente a p r e se rv cia r o m a n a cn H i s p a n i a e n o s Alpes c o m o u n d e b e r n a procura d a an iqu i l ac ión d e s e s pobos .

A d i fe renc ia e n t r e a r a p i n a e a g u e r r a a t ó p a s e n o feito de q u e a g u e r r a obedece a u n h a s n o r m a s de n a t u r e z a politica, q u e a m o s a n a ex i s tenc ia d u n h a organización sóliüa. p ropia d e . socledãHês-civdll^adt\g-_Pola con t r a , a rapina é algo t ípico dos pobos b á r b a r o s , q u e c o m b a t e n s en gftte. Estar rodeado de b á r b a r o s pode inf luir n a ba roa r i ê dbn pobo , pola impregnac ión ou polo exemplo: lo m e s m o

vcontar tn r»r>c c o m e r c i a n t e s pode a x u d a r a dulcif ica-lo 7 ç a r á c t e r ; A r e p r e s e n t ã e i ó n do b á r b a r o func iona ideolo-x icamente en d o u s nivels: como escravo ( d e s ü n a d o a servir) e c o m o p re sa de caza . Polo t an to deben s e r domlnadòsT"

A c h e g a d a dos r o m a n o s , q u e son quen de domina ren todo o m u n d o h a b i t a d o e de consUtuí ren u n Imperto universa l , o c u p a u n h a p raza i m p o r t a n ü s i m a . E s t r a o o n t ra ta dc explicar. , ó igual q u e Polibio. per ini t i ron ós r o m a n o s açgdaziQ- dorpinlQ ' — —

103

avantaxes da s ú a presencia s o n var ias : d e s e n v o l v e n o conecemento xeográfieo e a civilización. a x u d a n c o n t r a a s diversas pragas, descobren ru t a s , como a d a s C a s s i t é r i d e s , e pacifican. adminis t ran e cambian o s c o s t u m e s d o s p o b o s bárbaros. As intervencións mi l i ta res d o s r o m a n o s s o n fundamenta is nes te sent ido.

Os romanos u s a n a guer ra , p e r o s ó o c a s i o n a l m e n t e , pois a autent ica guer ra é a p e r p e t u a q u e d e s e n v o l v e n o s bárbaros, baseada no bandole i r i smo e n a p r o c u r a d e b o t i n . A conquista racha co círculo p e c h a d o q u e i m p ó n e s t e estado de guerra perpetuo. O ún ico q u e p o d e r e m a t a r co perpetuo devir, coa his tor ia r epe t ida d o s b á r b a r o s , é a conquista, que integra a e s t a s z o n a s n a ecumene. n o Império, que venen agora a se-lo m e s m o .

Destaca o papel dos conqu i s t ado re s r o m a n o s c o m a extensores da civilización. Na Ant igüidade, p o r e x e m p l o . Britania non coneceu invasores e s t r anxe i ros , p o i s n i n Dioniso nin Hércules estiveron ali. C é s a r s e r i a o p r i m e i r o en chegar a es tes territorios. E n E s t r a b ó n es te n o n a p a r e c e tan destacado pa ra non ocul tar a Augus to , q u e t e r i a a s í a preeminencla na conquis ta d u n novo ter r i tor io p a r a o Império. No caso dos Xermanos ocorre a lgo s imi l a r , silenciando os problemas d a s g u e r r a s con e s t e s , q u e deixan en mal lugar o poder r o m a n o e o p r e t e n d i d o dominio do Império. As descricións deben g u i a r s e s e g u n d o a s nccesidades de goberno, pois non h a i n e c e s i d a d e d e conecer moitos destes territorios. dos q u e n o n s e p o d e sacar nlngún proveito.

Un dos argumentos q u e fixo q u e o s x e ó g r a f o s vulgarizadores de princípios da nosa era, q u e vivían d e n t r o d u n mundo fortemente romanizado, rexe i ta ran q u e o m u n d o habitado se estendcse a t a a lonxana illa d e T h u l e . foi que os exércitos romanos non o c u p a r a n o s p a í s e s setentr ionais . O m u n d o habi tado debía coincidir c o a extenslón do dominio de Roma. co cal o s e u l imi te colocousc no paralelo de Iernc (Irlanda), q u e d a n d o excluído o q u e se a topa alén. As zonas m á i s a l o n x a d a s e dcsconecidas só necesi tan u n h a pequena descr ic ión. I s to

104

é coherente coa pre tens ión de ut i l idade e ins t rumenta l idade da obra de E s t r a b ó n .

E s t r a b ó n sen te s impa t i a poios Romanos . Es tes , coma os Gregos c Macedonios , emprazáronse en territorios desfavorables, pese ó cal conseguiron f u n d a r g randes Impérios, s ímbolos d a civilización. Os romanos ser ian os mellores dos t res , t an to debido ó aspec to militar como á súa admln i s t rac ión . A concepción que posu ían os r omanos sobre os pobos b á r b a r o s es tá tamizada polas s ú a s ideas sobre os m e s m o s .

E s t r a b ó n non segue a tradición etnográfica grega, sent indo b e n p o u c a cur ios idade poios pobos bárbaros , como, por exemplo Heródoto: achégase máis ben á concepción d a elite r o m a n a , pa ra quen os novos territorios os hab i t an pobos por dominar . Non lie interesa conecer, despreza a cur ios idade por fo rmas de vida diferentes. Incluso rexei ta citar cer tos nomes bárbaros porque son dificiles de p ronunc i a r .

Sen embargo ser ia esaxerado considera-la etnoloxía de E s t r a b ó n como o s imple reflexo ideolóxico do Imperia-lismo romano . Moitas ideas do m u n d o grego tamén xogan un impor tan te papel na descrición dos cspacios occidentais. A xeografia p o n s e ó servicio do poder, pois a conquis ta faise m á i s d o a d a conecendo a s diversas caracter ís t icas dos dis t in tos terri torios (que forman u n corpus de caracterís-ticas e spe rab l e s en ca lquera descrición sobre pobos e s t r anos no m u n d o antigo). O uti l i tarismo da xeografia csLraboniana vesc as í mediat izado pola herdanza da tradición grega .

(Estrabón. III, 3, 5) Sen embargo, a meirande parte deles (dos Galalcosl. deixando de vlvlr da terra vlven do roubo e en guerra entre sl mesmos e contra os viclíios atravesando o Texo ata que os romanos acabaron con Isto: suxeltándoos e trans or-mando a meirande parte das súas cidades en aldeas e mesmo mellorando algunhas.

105

Dentro do contexto xeral sobre a ba rba r i e q u e v i m o s de especificar, enténdese c laramente o c a r á c t e r q u e demostran os Montaneses do norte de Ibéria desc r i to s por Estrabón. marcadamente negativo, c a u s a d o t a n t o p o r cuestións físicas coma por diversas imper fecc ións de espírito. Os habitantes, das mon tanas pe rde ron a socia-bilidade F õ s " sentimentos h u m a n o s dcbido ó i l l amen to (non existen condicións de comunicaciòn) e p o l a s g u e r r a s . Son máis duros e brutais segundo é m e n o r a i n f luenc ia romana, canto máis lonxe es tán d a civillzaciôn. O seu" ca rác te rées t rano . acentuado pola misér ia o n d e viven. No litoral oceânico do norte, por exemplo, . n o n h a i p l a n t a s cultivablcs debidCLáS-condicións cl imáticas c á neglixcncia^ das xentes, e por vivir es tas de fo rma sa lvaxe e con costumes desordenados. A miséria en q u e viven é asú mesmo a causa de que m a n t e n a n f r ecuen tes g u e r r a s e n t r e si. Os montaneses posúen ansia polo alleo. deb ido a q u e a terra é pouca e mala. Isto fai que se ad iquen á g u e r r a . Pero non é u n h a guerra lexítima. desenvolvida d u n xei to adecuado. senón que produce u n a m b ie n t e total d e inseguridade. de bandoleirismo, de inestabi l idade. provo-cando guerras e desestabilizando a ou t ros pobos . Son anárquicos, como é natural . Isto é u n h a d a s c a u s a s q u e os levan a guerrear.

Estes pobos das montanas t amén p o s ú e n c e r t a s características en principio positivas, pêro q u e r e m a t a n por se manifestaren como u n h a perversión. q u e ag rava ainda máis o seu carácter salvaxe. Son cual i f icados c o m o austeros, pêro isto demostra non tanto a s ú a s impl ic idade de carácter, opción persoal e l ibremente a c e p t a d a , c a n t o o determinismo que imponen a s caracter ís t icas c l imát icas e orográficas.

Do mesmo xeito. estes pobos do norte son va lerpsos , ^ Pjgo ca?" ease sempre n a c rue ldade e n a bçstialidade. Nálgünhas fontes dcscribense. n a s g u e r r a s contra os romanos, as mortes que dan a s na i s ós s e u s fillos e ós s eus companeiros. un neno ós s eus pa i s e i r m á n s . ou os suicídios, arroxándose á s fogueiras. O caso do Monte Medullo, coma os de Numancia e S a g u n ( õ r s o n - c a ~ s õ s

106

extremos, exemplos de pobos enteiros que prefiren inmolarse a n t e s de perderen a s ú a l i b e r d a d e ^ E s ã e u n l i ã " manijestãeión clara do seu il lamento e ~ d ã ' s ú a ínsocia-bllldade ext remas , incapaces de ãdáp tá rense á s n õ v a s " sl tuacións. Incluso poden chegar a practrcí-lo canibalismo" nestes casos , o que s u p ó n u n rasgo extremo de salvaxismo.

No seu salvaxismo bestial inciden outros trazos. como o feito de que certos prisioneiros cántabros . ó seren crucificados, cantaran cânticos de Victoria. Tamén levan sempre con eles u n veleno para usalo en si tuacións deses-peradas . A s ú a personal idade manifesta numerosos rasgos anormais , como sucede no caso da deuotio, que os leva a xu ra r fidelidade total ós s e u s xefes. por enriba d a razón.

lOrosio. VI. 21. 7-81 Tamén cercaron con asedio o monte Mcdulio, que se ergue sobre o rio Minio. no que se defendia unha gran cantidade de homes, rodeado por un foxo de quince mil pasos. E asi, cando aquela raza de homes feros por natureza e cruéis, entende que non é capaz de soportar o asedio nin de afrontar a batalla en pe de igualdade, lánzase á morte voluntaria por medo á escravitude. Pois case todos se deron morte a porfia, valerosamente. polo lume. a espada e o veleno.

O mundo feminino

Dentro do es túdio da psicoloxia da barbarie. o m u n d o feminino ocupa un salientable papel nesta zona. Imos poner en relación tódalas noticias espal ladas en diversas fontes n a s que aparecen certos elementos, como son a gran importancia d a s mulleres. a existencia de homes a feminados , ce r tas illas oceânicas, c certos cultos e divindades especiais (sobre todo Dioniso. Deméter. Per-sefone e a s Erinias). Pode observarse como a s mulleres. t radic ionalmente m a r x i n a d a s no m u n d o antigo, foritian cer tas imaxes n a s descricións etnográficas sobre territó-rios e pobos extremos, onde posúen u n h a importancia q u £ non t j f ian no m u n d o grego, ou contr ibúen a formar par te das imaxes de alteridade. tanto físicas, coma sexuais , sociais ou al imentícias.

107

Estrabón, cando fala de Gallaecia, e de Ibéria n o s e u conxunto. fai a lgunhas consideracións s o b r e a s m u l l e r e s ou elementos femininos ou sobre a impor t anc ia d e s t e s . No caso dos Ártabros, a s mulleres t rabal lan n a recol l ida d o s metais nos rios.

Nos pobos mon taneses do no r t e o s h o m e s t e n e n aspecto feminino. A s ú a igualdade a fec ta t a m é n ó s s e u s cos tumes bárbaros . As mulleres, como os h o m e s , l á v a n s e con mexos. Tamén t rá tase sobre a s ú a valent ia , c h e g a n d o a matar ós s e u s fillos e companeiros p a r a q u e n o n c a i a n n a s m a n s dos romanos. Traballan a te r ra , p a r e n s e n d o r , e loitan n a s guerras . Ó falar d a s mul le res d o no r t e , a f i r m a Estrabón que os maridos dotan á s mul le res , h e r d a n a s filias, entregando ós s e u s i rmáns a s s ú a s mu l l e r e s . C h e g a a af i rmar que semella u n h a xinecocracia o u g o b e m o d a s mulleres, o cal non é salvaxe, pero si pouco civil izado.

IEstrabón. IH. 4, 171 Son comuns (nos pobos célticos) tamén a valentia tanto dos homes coma das mulleres. Estas traballan o campo e ó pariren déixanlle o sitio ós homes poúéndose eles na cama en vez delas. Moitas veces paren nas labouras e levan e faixan ó pequeno inclinándosc sobre u n regato.

(Aplano. 73-741 Asi comenzou (Bruto) a saquear todo o que atopaba ó seu paso; para impedlrllo, as mulleres loitaban ó lado dos homes manexando as armas con eles e sen dar un berro nas batallas. Uns fuxiron ás montanas levando o que pulderon e a outros Bruto perdooulles cando lie suplicaron clemencia, ainda que quitándolle boa parte dos seus bens. E atravesando o Douro, percorreu, combatindo. moitas terras, estxindo moitos reféns dos que se lie sometian; asi chegou ata o rio Lethes e foi o primeiro dos romanos que se propuxo atravesalo. Dende aqui chegou ata outro rio. o Minio. e foi contra os Brácaros porque estes lie roubaban as súas provisións.

(XusUno. 3, XLIV, 7) As mulleres Idos Galaicos) levan as cousas da casa e os cultivos do campo, os homes adicanse coas a rmas á s rapinas.

108

(Silio Itálico. III. 344-453) Este descanso e este divertimento son un sacro pracer para os homes. A laboriosidade da muller fai o resto; bota semente no rego e ara a terra co arado, estando inactivos os homes. Todo o que haxa que facer. non sendo a dura guerra, afróntao a esposa do home Callaico sen parar.

A presenc ia feminina es téndese t amén a diversas divindades re lac ionadas con es tes extremos occidentais . Hai d iv indades femin inas no s u r da Península , como a s a b u n d a n t e s referencias p resen tes na Ora marítima de Avieno. s o b r e m o n t e s c illas consagradas a Vénus n a costa oceânica e n o s u r de Ibéria. As mulleres de tentaron dende antigo u n h a impor t an te proxeccTon relixiosaTrelacionán-dose co m u n d o dos oráculos, da fecundidade, coa navegación ou coa prost i tucion sagrada . Xa Calipso e Circe, n a Odisea. r ep resen ta ron dende moi cedo este tipo de imaxes especia is .

E s t a proxección relixiosa vese conf i rmada pola existencia de p e q u e n a s illas n a s que hai mulleres. sacer-dot isas virxes ou mul leres sen homes , que desenvolven ritos especia is e c u m p r e n cer tas func ións relixiosas. Asi. no occidente céltico da ecumene van aparecendo en diversas fon tes u n h a serie de illas p e q u e n a s ^ n o n moi a lonxadas n o r m a l m e n t e da costa , á beira do cont inente ou na d e s e m b o c a d u r a dos rios. n a s que hab i tan mulleres de caracter ís t icas especiais, relacionadas con certasHivindadcs moi conc re t a s .

En Es t r abón , n a s cos tas oceânicas da Céltica e de Bri tania, t emos c i tadas d ú a s illas. No Oceano, segundo u n h a información recollida de Posidonio, fala d u n h a illa p e q u e n a n a d e s e m b o c a d u r a d u n rio. onde hab i tan a s mulleres dos S a m n i t a s . q u e e s t án posu ídas por Dioniso e desenvolven ritos míst icos c o u t r a s cer imonias sagradas . Non hai n i n g ú n home: ú n e n s e a cer tos homes elixidos por elas de c a n d o en vez. U n h a vez ó a n o cambian o teito do San tua r io . a n t e s do solpor. Esnaqu izan a aque las a s que lies cãs o s e u cacho do teito. b e r r a n d o en t rance sen pa ra r a r redor do S a n t u a r i o a t a q u e cesa a s ú a loucura . A

109

carreira arredor do templo reforza a s ú a i n s u l a r i d a d e c illamento. A idea de Illa incide n a imaxe de i n su l a r i dade , que poderémòs_aplTcãflromo defirtltoria a e s i a zona ó fa la r doutros elementos (o rio Lethes). e que aqui se vc re fo rzada polas carreiras frenéticas e tolas d a s B a c a n t e s a r r e d o r d o santuario de Dioniso. Marcan un espacio c i rcu lar d e n t r o doutro espacio circular, reafirmando a s ú a a l t e r idade . Pouco despois Estrabón cita u n h a illa preto dc Br i t an ia (toma a información dc Artemidoro) onde se cc l cb ran cerimonias sagradas na honra dc Demétcr e Core .

Mela menciona tamén u n h a Illa do S e n a . n o Mar Britânico, fronte ó litoral dos Oslsmios. q u e é cé lebre p o r posui-lo oráculo dunha divindade gala. Nela h a b i t a n unhas sacerdotisas, virxes perpetueis, co poder d e e rgue r mares e ventos con fórmulas máxicas, de t r a n s f o r m a r s e en calquera animal, de curar males ou de conece- lo futuro. Resérvanse sexualmente para os mar ine i ros . q u e se poiien en ruta coa única intención de c o n s u l t a l a s . Tácito (AnaJes. XIV, 30) fai out ra referencia in t e resan t í s i -ma. Na illa de Mona. xunto a Britania, os h a b i t a n t e s v a n vestidos coma as Fúrias, de negro, e co cabelo revolto. O s Montaneses da Península Ibérica visten t a m é n de negro .

iPor qué é tan recorrente es ta imaxe de m u l l e r e s que viven en illas e practican certos ritos e spec i a i s o u posúen certos poderes marabillosos? Pode q u e a expl ica-ción resida no momento de formación d e s t a s imaxes .

Necesítanse espacios nos que e m p r a z a r e s t e s elementos considerados especiais. As illas t iveron d e n d e antigo unha conslderación especial como r ecep to ra s d e ^ g o _ t l £ o de fenómenos estranos. En época Helen ísUca^ gsta§ formas ^ p a r l a l £ i a i i Q n _ ç ^ I p I ^ é ã n o . t a n t o poiSU ru tamar i t ima (restos disto poden se-las illas O e s t r í m n i d a s ou os 'terrores do Océano* de Himilcóo) coma pos te r ior -

- ^ p o o continente^cando se desenvolveu a e tnogra f ia

n í a s a o ^ a ' "ih G a o a C " a s " l a s B r l ü i n l c a s - E s t a s a n t i g a s non S i t e r 1 d e s q u c d a r o n c o m ° d e s f a s a d a s . o h r " , r ' n a p a r < : c c r a t a a Antigüidade se rôd ia c n obras sen a penas valor.

110

O m u n d o feminino comprende u n h a serie de rasgos que o fan par t ic ipar en moi tas imaxes desviadas da civilización e do m u n d o normalizado. Noutros moitos pobos a s fontes falan t amén da importancia das mulleres. coma no caso dos Esci tas . Nas cidades escitas expostas cara ó norte, a s a u g a s son d u r a s e frias, o que provoca que moi tas mulleres sexan estériles. Os mesmos Escitas son impotentes debido á s ú a vida permanente sobre os cabalos. As mulleres combat ian xunto cos s eus maridos contra os inimigos. Pero, evidentemente, o caso máis famoso de mulleres loi tadoras é o das Amazonas, mulleres guerreiras, p resen tes na periferia do m u n d o grego e capaces de enf ron tá rense ós mesmos gregos. Na illa de Mona. n a s illas Britânicas, os romanos loitan con t r a i a raina dos Icenios, que lies opón u n h a feroz resistencia no 61 d.C. O m e s m o motivo do goberno de certos pobos por mulleres é algo non moi raro no m u n d o clásico.

Nas Historias de Heródoto, a existcncia de comuni-dades de mulleres inlégrasc dentro da negatividade do salvaxe. A unión sexual á vista de todos é salvaxe, como nos pobos do Cáucaso ou cos índios. Preséntasc xunto con modos de al imentación non civilizados, revelando u n h a grande animal idade. Deste xeito existen pobos que se a i imentan de pescado e ca rne sen cocinar, de vexetais, de herba ou dos productos do bosque. Estes pobos soen residir nos confins do mundo. A s ú a barbaric pode entenderse t amén como resul tado da s ú a lonxania dos centros de civilización.

Hai pobos que tenen a s mulleres en común. pero non se u n e n sexua lmente en público. Outros pobos si o fan e t an to os homes coma a s mulleres son iguais, o que non é normal en Grccia. Bailan. por exemplo, todos xuntos (como sucede n a Península Ibérica, segundo Estrabón). Manter relacións sexuais en público, por exemplo, é u n signo d a confusión xeral d a s categorias consideradas normais , en t re o privado e o público, a orde e a desorde.

^ = ^ a c a s o , d a Gallaecia. d ú a s citas máis poden comple-menta r o dêvandIfõ lTpbncren de manifesto a importancia

111

npriférica o e lemento femin ino , que posúe —-rr-^H^Tixenias e desv iadas . c o m o a~~ a s ^ T á d o J a n í ^ e u ^ ^ t a l Dloniso. vencellado^ -

vino e da perda dos sentidos.

Estrabón menciona que os hab i t an t e s d a s illas Cassitérides son parecidos ás Fúrias da Traxed ia . t a m e n conecidas como Erinias. Esta simple mencion e x a m i n a -das as anteriores referencias sobre a i m p o r t a n c i a d a s mulleres. pode ser mellor entendida agora. O pa rec ido d o s habitantes, que tamén se repite n a s Illas Br i t ân i cas , fai que adquira sentido a súa mención e a s ú a inse rc ión dentro deste mundo.

(Estrabón. III. 5. 111 As Kassiterides son dez c están situadas moi próximas unhas doutras cara ó N. do porto dos Ártabros. en alta mar. Unha delas está despoboada. as demáis habitanas homes vestidos de mantos negros, que levan túnicas ata os pes cinguidas arredor do peito e que caminan con bastóns e seméllanse ás Fúrias da Traxedia.

As Erinias caracterízanse por posu í r u n c a r á c t e r ctonio. cercano ó mundo infernal. A s u m e n m ú l t i p l e s rexistros. ben coma vingadoras dos cr imes de s a n g u e , ben como gardas da fertilidade, ou ben coma d e u s a s d o fado, da morte en particular. As serpes, an imal i n f e rna l por excelencia. están moi vencelladas coas E r in i a s . E s t a s representaban a xustiza primitiva de tipo m a t e r n a l . T a m é n relaciónanse cos extranxeiros e viaxeiros e r r a n t e s , ó s que protexen. Son deusas do antigo panteón, r e p r e s e n t a n t e s dunha antiga orde. onde os lazos de s a n g u e , o dere i to maternal e a xustiza primitiva que simbolizan q u e d a n fóra na nova orde imperante no Olimpo dirixido por Z e u s . Son desprezadas ás lindes imprecisas das novas concepc ións mi co xeográficas. Enfróntanse ós novos d e u s e s , repre-

0 d e r e i t 0 paternal (como Atenea e Apolo)-ft i_ v *. C n e ^ r o * c o r P r°pia dos confins e dos p o b o s q u e co m n n H n ' ^ 1 C T ° ^ p r o p i a s E r i n l a s - Q u e s e re lac iona co mundo da noite e da morte (alfio que se m a n t é n nos

112

hab i t an t e s d a s Illas Cass i té r ides e n o u t r o s pobos d o s confins). Son r áp idas n a carre i ra (quizais podéndose relacionar co ca rác te r ines tab le dos bárbaros) . Eur ip ides asòciaas á s Bacan tes . E s t a referencia é moi impor t an t e , pois v incula d o u s e lementos cruciais , a s Er in ias e a s mulleres devotas de Dloniso. Son t amén Infat igables. fur iosas , con cabeleira de serpes , con b a s t ó n s e fachos , e p roducen terror en t re õ publ ico o a p a r e c e r f l õ teatro . *

As Cass i té r ides t enen adema i s relaçión di rec ta co m u n d o dionisíaco, o q u e se conf i rma c la rameote_nun p a r de referencias feitas en obras recompilatorias da Antigüidade serôdia, q u e ponen en contac to es tes d o u s e l emen tos claves, d e m o s t r a n d o a mutab i l idade d a s d iversas con-cepcións e rexis tros . mo i t a s veces equiparables , en q u e se moven es tes âmbi tos . N u n h a delas menc iónase u n h a illa Cassitéride onde se ce lebraban Bacanais , na ou t r a fá lase das mul leres S a m n í t ã s qúê~~se__adican ó s _ m l s t e r i o s dionisíacos n u n h a s p e q u e n a s illas preto da illa Cassi tér ide^

_Estrabón t a m é n se refire á s mul leres ~ S ã m n i t ã s q u e adoraban a Dioniso de forma b á r b a r a n u n h a p e q u e n a iUaT Noutras Toni tês" prec ísase q ü e e s t a s explotaban u n h a s m i n a s de estaf lo.

En c a n t o a Dioniso v incúlase t amén . a t ravés dou trãs~rèleren cias, con Gallaecia. Por exemplo n a m e n -ción do consü~mõ~ínmodera73ó ^Te vifto por par te dos Montaneses . ou da cabeleira dos homes , parecida á d a s mulleres. ou incluso da forma tola de comba te r e s e comportar , q u e os achega á s devotas de Dioniso. A propia impor tancia d a s mul le res Incide t amén nes ta caracter iza-clón.

Dent ro do universo dionisíaco, o vifio ocupa u n h a praza impor tan te . No nor te da Pen ínsu la cons t á t a se a presencia de vlfio, a n q u e escaso , que é consumido ráp ida c i n m o d e r a d a m c n t e por pa r t e dos Montaneses . Dioniso tivo u n al to n ú m e r o de mul le res devotas. A m e s m a cabeleira dos Mon tanese s do nor te de Ibéria recorda a d a s mulleres (e l embra t a m é n a cabeleira d a s Bacantes) , as i como a s ú a forma de comba te r . Todo isto fai q u e se

113

, - . - ^ u f a c o feminino. Poden e q u i p a -o n p a i S l t e n j S U I ^ ^ B a c a n t e s n a s rarse. por 0 U t r a , b a " d

o n ^ f i e s e s bárbaros. A pa r t e nefiat iva r ^ S S o carácter to,o. saivaxe e b r u t a , d o s

Montaneses.

lEstrabón. m. 3. 71 d %nft0 e 0 q u e conseguen

S K S S S ?

A reflexión que se o xénero femirano e o s ^ ^ D i o n i s o , c o n s t i t ú c u n estreitamente a b u n d a n t e s r e a l i d a d e s

S s que se asMton co occidente. A q u i . J ^ e r s o s X ^ s ú e n unha relación moi e j t r e j t ã ^ u n i v e s o 'feminino dende díversúsambitos. íanto no a s p e c t o física

"coma na ™ í ^ p c l riST na guerra e no sistema de propledade. O s e u p a p c l n guerras asocla a sua imaxe á das mí t icas mulleres loltadoras por excelencla. Ce r t a s d l v i n d a d

situadas no occidente. como a s Erinias ou Dioniso t a m e n reílecten o mundo feminino. Diomedes, u n h e r o e os seus companeiros, que se a topan n o s u r de Ita a. horrorizanse ante as mulleres Daunias , v e s t i d a s c o m a Erinias, con vestidos escuros, fachos n a s m a n s e p i n t u r a vermella no rostro.

Dentro deste universo, de t e rminadas d e u s a s ou grupos de mulleres. como Ménades. a d o r a d o r a s d c cu l tos dionisíacos ou sacerdotisas, aparecen n u n h a se r i e d e illas emprazadas no Oceano occidental. A i n s u l a r i d a d e reforza o seu illamento. as mesmas Ménades q u e co r r en a r r e d o r do templo de Dioniso marcan coa s ú a ca r re i r a a i n d a m á i s a súa circularidade e o seu illamento n e s t e s con f in s . P ° r

último, o mundo feminino contr ibúe a desenvo lve r tin amplo debate sobre diversas cues t ións q u e m a r c a n a controvérsia entre natureza e cu l tu ra . A lguns d e s t e s temas, importantes na tradición clásica, s o n o do canibalismo, incluso chegando a comer ós p rop ios mor tos , ou o das comunidades de mulleres e de n e n o s , n a s que

114

as c o n d u c t a s sexua i s f a n s e explícitas, n e g a n d o todo posible pa ren te sco e orde social, e s u b l i n a n d o o impor-tante papel q u e xoga o xénero feminino n a caracter ización dos novos espacios periféricos e d a s s ú a s e tnograf ias .

Es te m u n d o bá rba ro ten diversas ve r t en te s q u e especif icaremos a cont inuac ión d u n xeito moi xeral .

As principais características etnográficas de Gallaecia

Faremos u n percorr ido moi suc in to por c e r t a s caracter ís t icas que nos parecen sal ientables e. q u e p o s t a s en relación en t r e si e con todo o anter ior , v a n n o s a x u d a r a artellar u n cadro final xeral que nos revelará os diversos estratos e imaxes p resen tes , t an to dende u n p u n t o de vis ta espacial coma temporal , dent ro dos pobos noroccidenta is .

Dende o p u n t o d e v is ta relixioso, u n elemento clave no occidente da Pen ínsu la é o Promontorio Sagrado (cabo San Vicente), q u e apa rece comparab le a u n navio n a s ú a forma e s igna o ext remo occidental do m u n d o conecido. Tradic ionalmente p e n s á b a s e que ali existia u n templo de Hércules, a l t a res ou u n templo de ca lquera out ro deus , pero pa ra Artemidoro, q u e estivo ali, tal cousa é falsa. É un s an tua r io n o que non hai n i n g ú n tipo de lugar sagrado

Jden t i f i cab le cos lugares sagrados—grrgos ' ( t emplos ou aras). Só se a t o p a n g r u p o s de t res ou cat ro ped ra s q u e sé

JCamfeLan de sitioi t r á s o f r ece r - l l bac iòns . s e g u n d o a s . í radjeións ali n o n se poden ninxelei>rar-6acrtflciQg,Tiin se^ -pode pe rmanece r de noite, porque é u n espaclo sacral izado, °nde h a b i t a r m o s d e u s e s (neses lugares l iminares s o n posibTés e s t a s ep i fan ias - divínãs) .^Debe p a s a r s e a noite n u n h a a ldea ce r cana e só é posible s u b j r de dia, debendo portar a u g a a n t e a s ú a e scaseza n o Promontorio.

Pola s ú a b a n d a , respec to ós pobos do Noroeste, af i rmase q u e os Galaicos n o n t enen deuses , son a teos . Os Celtas de Ibcria e os s e u s veciftos sacr i f ican de noite a u n deus innominado , p e r a n t e a s p o r t a s d a s s ú a s c a sa s , danzando c ve lando a t a o mencer . Do m e s m o xeito

115

r operacións relixiosas con d i v e r s a s r e x i s t j a n s e _ d i s ü n i a — - m e s m o q u e o s

^ Z c s M b o s . ca t ivos d e

guerra e cabalos.

W n d X è n . ^ c o m c n los m o n t a r e s ] carne de macho S í r i o c sacrincan a Ares machos cabnos. cabalos e prisioneiros.

^ f d i n V e os Callaicos son ateos pero que os Celtiberos e os seus vedflos do N. veneran a un ccr o deus nas noites de lúa chea e toda a família canta e baila durante a noite diante das súas casas.

RexÉStranse tamén oráculos e p red icc ións , c o m o entre os Lusitanos, que examinari a s e n t r a n a s d o s a n i m a i s sacrificados. Do mesmo xeito pod íanse d e d u c i r a s prediccións polas en t ranas dos cat ivos d e g u e r r a . Celebrábanse tamén sacrifícios h u m a n o s , envo lvendo a s victimas en saios e facendo prediccións pola f o r m a e n q u e caen. A j ^ e c e n a d M n o s _ e j y 3 Í s p i ç e s ; q u e c o r t a b a n m a n s . consagrando as dereitas.

Estamos diante de e l emen tos r e l ix iosos q u e empa rcn t anaes t e mujido daGallaeeia an t iga c o n o u t r a s

.znnas similares do seu entorno. O p a n t e ò n q u e s e p o d e rastrexar aqui é similar ós pan teóns i n d o e u r o p e o s . o n d e existen divisións de funcións entre a s d ive r sas d iv indáHes , e ondelion é posible defende-la exis tencia d e concepcÍóns_ réHaõS3r~astrais, natural is tas õu s imi la res . E x i s t e n diversas têcnIcas~fêlixiosas, que cobren d i s t i n t o s â m b i t o s e que~ffifcSmô~sonjexercldas por espec ia l i s tas re l ix iosos . Hai tanto adivinacíóns coma sacrifícios, c e l e b r á n d o s e incluso ritos nocturnos, que cadran p e r f e c t a m e n t e con estes pobos emprazados nos extremos do m u n d o .

Politicamente, considcranse sa lvaxes ós q u e viven _çn_aldeasja m a i o r i a d o s p õ b Ò s n e s t a á r ê a . po is a s c i d a d e s

son pouco importantes). Os iberos, por exemplo, viven e n aJdeas, non tefien recursos, es tán il lados e po lo s e u

116

primitivismo e os s e u s c o s t u m e s n o n poden p o s u i r m o i t a s cidades. Os Ár tabros . por con t ra , p o s ú e n n u m e r o s a s cidades n o golfo á r t a b r o . q u e é u n h a a r e a comercia l importante , conecida poios navegan te s .

Nótase o inf luxo dos r o m a n o s . No s u r d e ibéria, por exemplo, o s Cel tas q u e viven cerca dos T u r d e t a n o s v e n s e influídos pola s ú a civilización e organización politica, pe ro a maioria vive a i n d a en a ldeas . No nor te os r o m a n o s converteron os poboados en a l tu ra en s imples a ldeas , fixeron baixa- lo p o b o a m e n t o d a s m o n t a n a s á s c h a i r a s e . incluso fo rmaron colonias mixtas . Modificaron o espac io . t r ans fo rmando a s c o m u n i d a d e s locais, e des t ru i ron a s cidades, conver l indoas en a l d e a s c bo t ando abaixo a s s ú a s mural las . A maior ia d e s t e s pobos son b a n d i d o s q u e guerrean c o n t i n u a m e n t e en t re si e cos s e u s vecinos.

A g u e r r a exp ré sa se a t ravés de diversos rexis t ros , como son a s expedicións, a s ce r imonias re lac ionadas co m u n d o bélico ou a s a r m a s . O m u n d o da gue r r a chegou a ser t an re levante p a r a es tes lp0bos!gue~05~vacceos, u n pobo da Meseta . t o m a b a n por tolos ós romanos , xa q u e c o n s i d e r a b a n q u e ou s e p e r m a n e c i a s e n t a d o ou combatendo, n o n c a b e n d o o u t r a s act ividades. O s h a b i t a n -tes de Ibéria foron moito m á i s dificiles Hê~"dominar p a r a os r o m a n o s cós Galos, pois m e n t r e s es tes e ran ines tab lcs e doados de d e s a n i m a r , o s h i s p a n o s lo i taban coma os bandidos, o cal, x u n t o coa dificil orografia e maila s ú a malícia, facía moito m á i s difícil a loita con t ra eles. Os m á i s combativos e r a n os d a cos t a oceânica e os do nor te , pois a rudeza do cl ima e d a orograf ia non só d i f icul taba a s accións mil i tares , s e n ó n q u e ou to rgaba ós Mon tanese s u n carácter moi to m á i s b ravo e salvaxe. A s ú a fo rma de loita e q u i p á r a o s a f o r m a s de c o m b a t e salvaxe, de so rdenado e excesivo r e p r e s e n t a d o polo d e u s Ares-Marte . E s t a s fo rmas de comba te o p ó n e n s e á f o r m a civilizada, hoplit ica e regu la r de loita. —

Os L u s i t a n o s s o n desc r i tos como hábi les n a s emboscadas , n a s exp lo rac ións e n a s m a n o b r a s , o q u e concorda co esp í r i to t e n e b r o s o dos b á r b a r o s . F a n

117

competicións ximnásticas. hoplíUcas e hípicas , p r a c t i c a n -do a carreira, o puxilato e os combates en f o r m a c i o n . A grande canUdade de información da que d i s p o n e m o s s o b r e os Lusitanos e o mundo da guerra d é b e s e a q u e o s contactos entre estes e os romanos se p roduc i ron f u n d a -mentalmente a través das guer ras l u s i t anas , a m e d i a d o s do século II a.C. Fálase tamén do seu a r m a m e n t o , q u e é lixeiro, cun escudo (pequeno e côncavo), con c o r r e a s . c u n punal ou coitelo. Ademais, u s a n cotas dc lino, m a l l a s e cascos, anque raros, tamén grebas e venablos . e a l g u n h a s lanzas con puntas de bronce. Este xa ser ia u n a r m a m e n t o máis pesado. Gran parte do a r m a m e n t o é lixeiro, basicamente defensivo e axeitado para a g u e r r a p r o p i a d o s bandidos.

• O mundo da guerra posuiu, polo t a n t o , g r a n significación, pois daba sentido á organización social e á existencia dos guerreiros, con a rmamen to , é t ica e ritos propios. e cunha probable adicación ó r o u b o d e g a n d o .

IEstrabón. Hl. 3. 7) Tódolos habitantes da montaria...practican pelexas ximnásticas. hopliticas e hípicas para o puxilato, a carreira, o lanzamento de dardos e o combate.

Os sectores económicos rexis t rados n e s t a á r e a atinxen fundamentalmente á agricul tura , á g a n d e r í a e ó comercio de diversos productos. sa l i en tando os m e t a i s . O.

entoagnçol a v e se dificultado por d o u s mot i -^ A

P / ™ i p a J s : ^ guerras e o ambiente total de i n s e g u r i d a d e u p u n h a s condicións orográficas e c l imato-S do Norte caseTTon ^ t w p E h t ^ c u I l l v a d a s à . - £ S É £ a õ : i h o . d a nefi l ixencla

noroeste" d ^ P e n m s u k f 1 ^ ^ d C U p ° c o m e r c i a l n 0

médios de comunlcacton sn d m c u l t a d a s P ° ^ ' C 0 5

boas rutas de transporte e ™ .°S ' S Ó ° S ri°S P e r m i t e " costa lusitana, ou o mar do ™ ü C ° m ° S U C C d e * * 0 n ° r t e de Ibéria. O s rios t enen

118

boas condicións p a r a os navegan tes , con fondeade i ros e portos, como ocorre co Mino ou co Douro. As a p t i t u d e s e médios comercia is dos pobos ind íxenas revélanse , non

jDbstanteTmoi deficientes. Usan t a m é n e m b a r c a c i ó n s d e coiro, como. por exemplo, os Lusi tanos .

O sa lvaxismo é tal que non conecen a moeda , u s a n d o o troco, sobre todo n a s zonas moi inter iores, as í como l a scas de p ra t a , q u e é u n h a forma de pago moi rud imentar ia .

(Estrabón. III. 3. 71 ...Usaban barcas de coiro antes de Bruto por mor das crecidas e baixadas das mareas. pero. agora, mesmo os barcos feitos dun tronco de arbre son raros. (...) Os máis alonxados. en lugar de moedas fan trocos de especles ou dan anacos de prata.

(Estrabón. III. 5. 111 Ademais tenen (os habitantes das Cassitérides) minas de estafio e chumbo e peles que trocan cos comerciantes por cerâmica, sal e obxectos de bronce.

P s me ta i s e o s e u , comercio son os fac tores «•CQgierciais q u e def inen es ta á rea . Sábese da chegada de comerciantesNó_porto dos Ár tabros^Jent ro do ac tua l golfo^ A r t a b r o ^ u e J ç õ i g p t e n a e . a s ~ ~ 5 a s d e J ^ o r u n a , . B e t a n z o s " e

^Ferrol . O s h a b i t a n t e s d a s Cass i tér ides . pola s ú a b a n d a , comerclan con metãfs~e peles (de gando). que in te rcambian

- por s a l , ccrnmirn'p"m'pfnis plahnrndos. As Cass i té r ides son" cual i f icadas como emporíon (lugar comercial). Pódcnse considerar como u n lugar onde se realizan act ividades de tipo comercial , comparab l e a o u t r a s illas n a s q u e se comercia co e s t a n o ou co â m b a r , q u e son levados a t a ali dende terri torios c e r c a n o s (como a illa de Ictis, preto de Britania). E s t e típico comercio empórico med ian te o cal s e P r o d u c e u n n a interacelôrt en t re a u a s _ a r e a s económicas^ dislírifãs c u n í n t è r c a m l j í b d e " d i v e r s o s p roduc tos . n e s t e caso p rod i i r í og j jHrnnr ing por~non e laborados . é o que^

j e b i a ter l uga r en Gallgecia a n t e s do domínioJComanQ- Q_ comercio d a s Cassí íér iclei , o por to dos Ártabros , ou o por to

.do Mifto son rep resen ta t ivos des t e comercio desenvolvido

119

pnntos s i n a l a r e s , especie de por tos f r a n c o s , a t r a v e s • ^ S T i T ^ l i z a b a n os p r o d u c t o s ^ í H ê F d a d o s p o r ambas partes. Créanse fluxos económicos s e c u n d á r i o s , coa afluência dos productos a es tes p u n t o s d e s a í d a .

Dentro do m u n d o indíxena non p o d e c o n c i b i r s e á economia como algo illado. senón c o m o u n e l e m e n t o integrado dentro da sociedade. A c h e g a d a de p r o d u c t o s estranxeiros, como os especificados an te r ion f íÇf t t e r^ou-o vtíio, põrexemplo . deberon xogar u n papel i m p o r t a n t e n a creación. modifiçación ou a s e n t a m e n t o d e r e l a c i ó n s sociais xerárquicas. Isto levariase a cabo m e d i a n t e i n s t i -

""Tucións como o âõrTou a redis t r ibución d e s t e s p r o d u c t o s comerciados, gracias ó cal a s elites d i r ixentes a f i a n z a r i a n o seu dominio sobre o resto da poboación .

Pero segundo contan os textos, a s c o n d i c i ó n s n o interior de Ibéria para o desenvolvemento e c o n ó m i c o s o n malas. As guerras e a bandidaxe, c o n s e c u e n c i a d a m i s é r i a dos lugares e a s mon tanas , impiden e n g r a n m a n e i r a calquera actividade económica. Cos r o m a n o s , a s c o n d i c i ó n s cambiaron e a pacificación in t roduciu mel lores c o n d i c i ó n s ^ Remataron coas loitas in tes t ínas e i n t roduc i ron b o a s v i a s

l iêcomünlcaciòn e tecnoloxíãrãvãrizãda n a exp lo t ac iôn d o s metais.

Existen a lgunhas formas de organizac ión soc ia l q u e resultan significativas. Os Célticos, p o r exemplo , q u e fixeron u n h a expedición cos T ú r d u l o s d e n d e o s u r d a Península ata Gallascia, perderon o seu xefe, e p e r m a n e c e r o n por ali dispersos. Non forman e s t r u c t u r a s s o c i a i s ou_ políticas complexas, como cidades. É o re ino d a a n a r q u i a , da anomío. 0 que supón u n f r acaso de t odo i n t e n t o c za or. A posibilidade de desenvolvemento d e e s t r u c -! " r a s p o H u c a s ou económicas c o m p l e x a s v e s e imposibilltada. O que define à s soc iedades d o Nor te c a j f -A c a - s a - des ta a n a r q u i a a t ò p a s e n õ s ~

~ d ^ u e ^ v — " - ^ 3 - ^ 2 ^ 1 1 1 1 0 ^ que fan q u e o e s t a d o económirn n - T m ' c o < entorpecendo o d e s e n v o l v e m e n t o S E M " C , n ° m , a l ' I S i s t e n j x r t o s e l c m e n t o s d f i

120

en b a n c o s a d o s a d o s ó s m u r o s ( n a s casas ) , s e g u n d o u n h a orde de i d a d e e de r ango , e d a n z a n d o en coro a s m u l l e r e s cos h o m e s . p e r o o p rop io d e s e n v o l v e m e n t o d e s t a s ce lebracións . con r a s g o s inve r sos a s celebracIóns^crvl l ízã :

i r aza "un c a d r o . s a l v a x e _ d e s t e s p o b o s d o _nojcte m o n t a n o s o .

Un d o s p r inc ipa i s índ ices q u e m a r c a n a m a i o r civilización o u b a r b a r i e d o s d ive r sos p o b o s s o n o s cos tumes . P ó d e n s e a g r u p a r en d iversos g r u p o s . O s m o d o s de vida d o s M o n t a n e s e s (Galaicos. A s t u r e s . C á n t a b r o s . a t a os V a s c ó n s e o Pirineo) d e f i n e n s e a t ravés d o s s e u s cos tumes . T o d o s p o s ú e n u n m o d o d e vida m á i s ou m e n o s semel lante . q u e os e q u i p a r a n o s e u sa lvax ismo.

En c a n t o ó a s p e c t o físico e ó s e u vest iár io , levan o cabelo c o m o o d a s m u l l e r e s . c ingu índoo c u n h a b a n d a . Visten de n e g r o (cor p rop i a dos confins) , con sa ios , c o m o os h a b i t a n t e s d a s C a s s i t é r i d e s , q u e v i s ten u n h a t ú n i c a a t a os pés , c u n c in to , e con b a s t ó n s . No q u e r e s p e c t a á a l imentac ión . a s n o r m a s d e c o m i d a n o n ex is ten . C o m e n deprisa , e m e s t u r a n b e b i d a e comida , o q u e vai c o n t r a tódalas n o r m a s civi l izadas de c o n s u m o de a l imen tos . As concepc ións s imbó l i ca s d a a l imen tac ión p o s ú e n g r a n relevancia.

O s M o n t a n e s e s de E s t r a b ó n c o m e n j j j i h n vez ó dia^. C o m ê i ^ - s e n t a d o s c n b a n c o s , p a s a n d o o s manxgu:es—ctl, feulo s e g u n d o a i d a d e e o r a n g o ^ o . c a L é J n c o m p a ü b l e QQjnundo grego. O v ino é r a ro . C o n s ú m e n o a p r e s u r a d a ^ .

J g e n t e . o qué~deno ta a s ú a ~ d ê s m e s u r a . As s ú a s festas c o s - P a r e n t e s m a n i f e s t a n . c n c a m b i 0 T ~ m r c e r t 0 e l emen to~de

^soc iab i l idade . Á h o r a d e b e b e r d a n z a n e n coro ó s o n d a f r a u t a e a t r o m p e t a , s a l t a n d o e a g a c h á n d o s e . Apa r t e d o .

-viào_e d a ce rvexa . t a m é n b e b e n a u g a . B e b e n en v a s p s - d e - m a d e i r a ^ c o m a ^ o s Cel tas - A a u g a " ^ u T f l i a b e b i d a _ q u e ^ n o u t r o s p o b o s b á r b a r o s ve se subsÜIuTd<Tp~olcrieTlerSupón ""unha f o r m a a t e m p e r ã d a " d e b a r S a r i e . O u t r a ^ser ie de

__costumes r e f i r e n s e ó feito de q u e d o r m e n no^chan o u beri J s ò b r e ^ p a i i a r - — "

121

Mentres os anteriores non son e spec i a lmen te repugnantes, a lguns cos tumes son viles, como lavarse con mexos os homes e a s mulleres. u s a n d o o s e x c r e m e n t o s

"para unha operaciòn de limpeza pérsoal. Poden d e s t a c a r s e a ip in s usos que os.achegan n civilización. como s o n o u s õ . de banos de vapor, mediante pedras c a n d e n t e s en a u g a lna. a realizaclón"3e exercícios ximnásticõsT pola impor -J^aoiaLdaHundo d a gue r r a . j i celçbràclón d e h e c a t o m b e s ó modo grego, con competlcións x imnást icas . hopl í t i cas è~ hípicasra realizaclón de sacrificios (con a l g u n s r a s g o s b á r -baros). a elaboración de certos productos e l abo rados , o" "conecemento e a importancia da müs íca re tc . Pero; en defi-nitiva, poden cualificarse de feroces e sa lvaxesTpolas gue -

-gas_gj>or_r iviren apartados. Os camliios por t e r ra c por mar-^oa-longos. o q u e o s yoIv^jQsõciãbíes è l n S g h s a t o s .

Os diferentes estratos informativos sobre os pobos do Noroeste

De seguido imos examina-los p r inc ipa i s logoi etnográficos que rexistramos en Es t rabón e n o u t r o s autores sobre Gallaeeia. Imos l imi tamos a espec i f i ca r sumariamente os distintos elementos descritos, a r te l lándoos posteriormente, coas diversas formas de con tac to (exami-nando o seu tipo e a súa cronoloxía). e t r a t a n d o d e articular un cadro complexo que relacione os d ive r sos pobos (xunto coas súas característ icas propias) . c o a s fontes de información sobre os m e s m o s e cos d iversos modelos de contacto e transformación que os i n t eg ran . A etnografia do noroeste de Hispania des ta época t r á t a s e habitualmente como algo único, pero do m e s m o xei to q u e noutras zonas existen variacións típicas no pe rcor r ido d o poboamento dun território, asi como na carac te r izac ión dos diferentes pobos que a s habi tan, na n o s a á r e a vai sucede-lo mesmo. Colleremos como mos t ra u n s p o u c o s pobos. sobre todo os Ártabros. os h a b i t a n t e s d a s Cassitérides, os Lusitanos ou os Montafieses p o r q u e n o s parecen representativos de diversos es t ra tos de i n f o r m a -d ó n e de concepción sobre estes pobos e m p r a z a d o s n a Gallaeeia ou nos seus arredores.

122

O s Ár tab ros viven preto do cabo Nerio, equ ipa rab l e co Céltico, ce rca d o s Célticos e dos Nerios. Posúen u n h a denominación má i s recente , a de Arrotrebas . Son r icos e n metais, ó igual q u e os h a b i t a n t e s d a s Cass i íe r iHés^Ãs

-referências a es tes e lementos e s t án repar t idas por moi tas fontes. Son cual i f icados en Es t rabón como pobo 'derradeiro ' [hystatoi). Ó s u r do cabo es tá o Portus Artabrorum. Na s ú a costa hai u n amplo golfo con cat ro rios. En Es t rabón . os Ártabros p o s ú e n moi t a s c idades . Ptolomeo cita d ú a s e Mela u n h a . Poderia engad i r se preto deles a c idade de Brigantio. v is i tada por César .

(Estrabón. III. 3. 5j Os Ártabros tenen moitas cidades situadas nun golfo ó que os navegantes que o percorren chámanlle «Porto dos Ártabros».

Os h a b i t a n t e s d a s illas Cassi tér ides. pola s ú a banda, levan c a p a s negras , tún ica a t a os pes, cinto e bas -tóns; a semé l l anse á s Fúr ia s da Traxedia. Tenen rabaf tos , son n ó m a d e s e pacíficos. Posúen m i n a s de e s t ano e chumbo que , x u n t o con peles, t rocan por sal, b ronces elaborados e cerâmica .

Sobre os Galaicos, Plinio fala deles como ent idade étnica. En Apiano a p a r e c e n t amén citados. Décimo Xunio Bruto recibiu logo o a l c u m e de 'Galaico', por vencer a es te pobo. cerca da zona do Porto. A dificultade da Victoria fai que sexa u n pobo epónimo. q u e deu nome a tódolos pobos que se a t o p a n a lén . Es t r abón di que os nomes e s t éndense ó resto, pois os ou t ro s pobos tenen nomes moi pequenos e escuros .

Os Lus i t anos son f rugais , comen con limpeza e sobriedade. O m u n d o mili tar , o a rmamen to , a s fo rmas de combate, etc, son e s t e n s a m e n t e descri tos.

(Estrabón. III. 3. 61 Dln que os Lusitanos son hábiles en emboscadas, persecucións. veloces. lixeiros e escurridlzos: que teflen un escudo pequeno dun diâmetro de dous pes e que é côncavo por diante.

123

S m e r o ^ M a ^ i d C n t e S x e o 6 r á f i c o s d c Gallaecia (tomado de A. Romero Mas!á-X.M. Pose Mesura, op. cít).

A descrlción que_se_fal dos Montaneses do n o r t e é a máis ampla de todas e a que inclúe maior n ú m e r o d e rexistros, incidindose moito nos s e u s c o s t u m e s . As consideracións que se fan son. en xeral. de t ipo negat ivo.

124

s i tuando a . e s tes pobos dec id idamente den t ro do m u n d o da barbar ic . lonxe a i n d a do universo^ã^civi l izac ión. Hai algún ou t ro pobo re lac ionado q u e m a n t é n ca rac tc r i s t i cas semellantes . Os Iberos, por exemplo, viven en a ldeas grandes, s en a p e n a s recursos , illados. Son primitivos e salvaxes. sobre todo os q u e viven n a s a ldeas . Tenen poucas c idades e e s t a s p o s ú e n e s c a s a impor tanc ia . po rque moitos viven nos bosques .

Coidamos in t e r e san t e do m e s m o xeito bo ta r u n h a breve ol lada sobre a s informacións xeográficas q u e aparecen en Es t r abón ace rca dou t ros pobos oceânicos e montaneses . Os Belgas levan o pelo longo, con sa ios . beben leite c comen carne . As mul leres son impor tan tes , mais non demas iado , ^ s Galos son cualif icados como irreílexivos e p r e s u n t u o s o s . Usan adornos supér f luos . Cóbrense d c ouro, sonJ jár t>aros e salvaxes. algo na tu ra l

n o s pobos d o nor te . F ã n sacrifícios h u m a n o s , as i como crucifixións. Os Br i tanos . pola s ú a banda , viven n u n h a illa rica en trigo, gandò , ouro. p ra ta , ferro, peles, escravos e cans. Tenen c o u s a s má i s primitivas e b á r b a r a s cós Celtas. Non d i sponen d a s m í n i m a s técnicas, n o n saben facer queixos n i n cult ivar. Hai sobe ranos poderosos q u e u s a n carros n a s ba ta l las . O clima c e s c a s a m e n t e soleado, chove moito e hai a b u n d a n t e s b r u m a s .

Á bei ra des t a illa e s tá a d e j e m e (Irlanda). Os hab i t an te s . de_ leme s o n os m á i s sa lvaxes e s o n conside-rados por Es t r abón o limite nor te da habi tabi l idade. Sen

~ ^ b 5 r g õ 7 a d m t t i r á m á i s ad i an te a existencia dc pobos^máis o norte, p re to da zona glacial. Os hab i t an to s d e - I e r n e pracQcan a àn t ropõlax la r comendo ós s e u s propios pa i s . Tamén , en condic ións ex t r emas chegaron a pract ica- lo canibal i smo Esc i t as e Iberos, sobre todo nos asedios . Á par te des t a comida best ial , os ant igos i r landeses son kervíboros. Únense s exua lmen te a ca lquera mul ler . incluso n a i s c i rmás , e a d e m a i s á vis ta de todos, publ i -camente . Aparece c l a r a m e n t e u n h a gradac ión n a barbar ie , s egundo empeoran a s condic ións xeográficas e c l imát icas e s e g u n d o n o s a lonxamos dos cen t ros de civilización.

125

Pola súa lonxanía. a información sobre a illa d e Thule é confusa. A viaxe de Piteas foi o p u n t o cen t ra l de discusión no debate sobre es tas terras. Es ta s i t u a d a n a parte máis setentrional das terras a s cales s e lies d a u n nome. ainda máis ô norte que Irlanda. Es t r abón d e s c n b e as malas condicións climáticas pola falta de sol e de chuvias. As plantas cultivables non existen. os a n i m a i s domésticos son escasos. a alimentación é f u n d a m e n t a l -mente a base de herbas. raíces e froitos s i lvestres . Hai trigo, pero pouco sol, e ademais a s ú a man ipu lac ión vese impedida pola falia de luz. que imposibilita des t e xei to o desenvolvemento normal das actividades h u m a n a s .

Podemos observar como Gallaeeia se e n m a r c a d e n -tro dunha zona máis ampla, e dentro dou t ros desenvol -vementos etnográficos, con respecto ós ca les a d q u i r e sentido. Os costumes dos Montaneses do n o r t e n o n di f i ren en_esencia dos dos_Galos ou Britanos. In t rodúcese junha-yariable. a da latitude. Esta pode non impor ta r d e m a s i a d o entre moitos destes~pobos. pois nos Montaneses d a Penín-sula a orografia accidentada equilibra a s ú a m e n o r l a t i t ude setentrional debido a que a s mon tanas reforzan o c a r á c t e r frio e illado. Pero onde si importa a la t i tude é n a q u e l e s países onde esta fai practicamente irrealizable c a l q u e r a actividade humana, como ocorre en Ierne ou en T h u l e .

Nestas zonas a vida h u m a n a es tá p r a c t i c a m e n t e impedida en moitas das súas vertantes. Ainda así l jmoitos dos costumes que posúen estes pobos falan d u n sa lvax i smo e dunha barbarie absolutas, chegando a prac t ica - lo incesto e o canibalismo, negando a s m í n i m a s cond ic ións alimentícias, familiares ou sociais. Aqui p o d e m o s l e m b r a -lo debate sobre a extensión do limite se ten t r iona l d a presencia humana. No mundo antigo de f endé ronse d ú a s p o s t u r ^ o p o s t a s . Unha vén de PTteas ,Vs i túa o l imite n a Hia de Thule. mentres que outros, en t re eles E s t r a b ó n . rexeitan esta latitude, emprazando o limite n a illa de Ierne.

,° c a s 0 , c x i s t c u n h a gradación xeográf ica q u e determina en gran maneira a s condicións de habi tabi l idade .

negativa, a inda que non t o t a l m e n t e c. o á partir dun limite extremo, a s condic ións

126

de habi tab i l idade son to ta lmen te n e g a d a s polas condic ións climáticas e orográf icas . Pero, en definitiva, o n o r t e da Península conece en E s t r a b ó n carac ter í s t icas pare l las á s das o u t r a s zonas oceânicas . Caben ce r tas excepcións . Estas permi ten t an to u n in ten to de recons t rucc ión d u n h a gradación d a ocupac ión h u m a n a do Noroeste, como establecer d i ferencias c la ras en t re o ca rác te r subs t anc i a l de diversos pobos .

En can to á recons t rucc ión d u n h a cer ta xenealoxía da ocupación h u m a n a do Noroeste, pode cons idera rse q u e pobos como os Ár tabros r ep re sen tan á perfección u n cer to papel an ter ior d e n t r o d a s cons t rucc ións e tnográf icas de Gallaeeia. Non conecemo-lo n o m e de n i n g ú n heroe epóni-

. mo fundado r , q u e dera n o m e a a lgún pobo. Si e x i s t e n " personaxes a u e vari d a r n o m e a diversos pobos. pero a q u f son f u n d a m e n t a l m e n t e heroes da gue r ra de Tróia, q u e

"cfrégãrí a t a es tes terri torios. como sucederá con Diomedes, Teucro. ou con Ástur , q u e deu nome ós Astures . Os~Árta-^ bros, principal pobo asociado ó e lemento xeográflco q u e define es ta á r ea . o Promontor io Ártabro. concédenlle a es te un espacio é t n i c õ r ü n pequeno logos artabrorum, que recolle d ú a s carac ter í s t icas t ípicas destes^ espacios . a imp^ortãncIardagTmiHeres e dos~meta i s ro tópico do move-mento de pobos, t amén es tá r ep resen tado coa expedición de Célticos e Túrdulos , q u e logo de cruza-lo rio Lethes. perden o s e u xefe, caen en revoltas e d i spé r sanse polo terri-tório. O n o m e do río Lethes orixínase nes t e feito. Os Túr -dulos apa recen cerca do Douro.~pero os Célticos f a r ano cerca do Promontorio Ártabro. Voltamos a comproba r como es tes pobos. q u e se e n m a r c a n en es t r a tos arcaicos , s i t úanse a r r edo r daquel . que é o e lemento que dá sen t ido nes tes pr imeiros m o m e n t o s a es tes espacios ex t remos .

Poster iormente , ou t ros pobos en t r an en contac to co m u n d o a n t i g o , f o r m a n d o d e t e r m i n a d a s i m a x e s e represen tac ións . Por exemplo, os Lus i tanos e os Celtiberos, debido á s gue r r a s que . ó longo do século II a .C. desenvolven con t ra Roma. O úl t imo gran espacio é tn ico que en t r a en e sccna é o dos Cán tab ros . o dos pobos do norte, os Montaneses . q u e se en f ron tan cos r o m a n o s n a s

127

Guerras Cántabras . pouco an t e s do cambio de e ra e q u e suponen a intcgración xa total des tes pobos d e n t r o d o mundo romano.

As denominacións e os câmbios dos n o m e s s o n importantes. Nun principio os nomes es tán indiferenciados, servindo pa ra designar amplos espacios. den t ro dos q u e se a topan diversos elementos. Este é o caso dos Ár tab ros . que designan a u n pobo, pêro tamén u n golfo, u n por to e un promontorio (ó igual que Nerios e Célücos). E s t a indiferenciación de denominacións fala c l a r a m e n t e do arcaico que é este estrato, no que pr iman n o m e s xe ra i s de referencia, que acollen diferentes e lementos . Ó m e s m o tempo, a existencia de vários nomes p a r a ó c a s o dos Ártabros e do seu promontorio, ou dos rios Mino e Limia indica tamén tanto a antigüidade do seu rexis t ro c o m a da importancia que posúen. Isto fixo que foran t r a t a d o s por diversos autores, o que provocou a existencia dc d ive r sa s variantes e t radicións, di f ic i lmente c o n e c i b l e s n a actualidade.

Pódense destacar tamén a s ca rac te r í s t i cas t an diferentes que posúen os pobos an te r io rmen te c i t ados . Sobre todo. podemos contras tar d ú a s g r a n d e s e t a p a s . Nunha primeira, os aspectos positivos son c l a r a m e n t e dominantes, tanto no caso dos Ártabros c o m a n o d o s habitantes das lllas Cassitérides, que s o n r icos en productos importantes, o estano. e son cua l i f icados dê"" nómades è pacíficos. Á súa cualificación de n ó m a d e s achégabs ó munclo das orixês7~de~~pobos -situados n o s ^

""extremosTTrqrnrrepresentãn os prímêrrõs~cstadios d a v ida_ íuimana. a alteridade máis absoluta , opos ta ó mundo^ normalizado da polis. Nas diferentes r econs t rucc ións s o b r e a evolución dos estádios de desenvolvemento d a vida da

umanidade. o nomadismo ocupa u n lugar especia l , d o mesmo xeito que o bandidismo (coma n o c a s o d o s r> or? ? n e s e s ^ A b a f a s dúas formas de vida c o n t r i b ú e n a

c a r u n ^ a radlcal alteridade. pero c u n h a d i ferencia son ° ^ l s o , d a s Cassitérides. os s e u s h a b i t a n t e s a c h e L n ó m 5 h t o P a m o n o s ante cons t rucc ións q u e n o s

un o das utopias heleníst icas. do 'bo salvaxe ' .

128

que vive n u n en to rno positivo, rodeado d u n h a n a t u r e z a fértil, q u e p r o d u c e por si m e s m a . O es t ano n a s Cassi tér ides . por exemplo, non e s t á a d e m a s i a d a p ro fund idade . Na cos ta lus i tana t a m é n ha i r e s to s des t a concepción. É u n h a cos ta moi fértil, con b o a s condicións p a r a a navegación e p a r a a producción de diversos p roduc tos . E s t a s ca rac te r í s t i cas de b e n a v e n t u r a n z a m e s t ú r a n s e con o u t r a s q u e e n t r o n c a n co m u n d o dos mitos , como son o fenómeno da pos ta do sol ou d a s m a r e a s . Es t e s e lementos se rán reac tua l izados e in tegrados den t ro dos g r a n d e s deba tes xeográficos. Pero. n u n principio, non tenen por que se r espec ia lmente negativos. A propia cercania do sol pode chegar a provocar au tên t icas can ícu las nes t e s espacios occidentais , ou ben manter u n ambien te agradable , como sucede n a cos ta da Lusitania, ou t ro espacio definido con carac ter í s t icas climaticas e económicas moi favorables.

Nas descr ic ións que se fan dos Lus i tanos e dos Montaneses a s carac ter í s t icas definidoras var ían. Mentres que n o caso dos Lus i tanos o que se describe é o s e u a rmamen to e técnicas guerre i ras -o que é lóxico. pois os principais contac tos foron cos exércitos romanos- , no caso dos h a b i t a n t e s d a s m o n t a n a s do Noroeste xa se descr iben etnografias complexas , pero den t ro d u n es tádio f u n d a -mental de barbar ie , que é supe rado pola presencia romana . Asócianse á s m o n t a n a s . Nelas, no m u n d o grego, emprázanse seres , f enómenos ou act ividades especiais, pero aqui xa c u n carác te r c la ramente negativo. Tan to n o que respec ta á s ú a psicoloxia, ós s e u s u s o s e c o s t u m e s (uso de mexos), como á s s ú a s caracter ís t icas relixiosas (ateos) e socia is ( cunha exccsiva impor tancia d a s mulleres) n iárcase u n h a negat ividade que vén definida pola s ú a falia de civilización.

O proccso que se inicia d e n d e u n s espacios l ineais, baseados n u n h a ser ie de p u n t o s claves e ca rgados de significados, c u n s pobos pr imixenios e positivos, p é c h a s e polo tan to coa referencia a zonas m o n t a n o s a s , desfavo-rables, h a b i t a d a s por pobos con carac ter í s t icas q u e Inciden n a neces idade d u n h a integración den t ro do m u n d o civilizado.

129

CAPÍTULO IV

OS CONTACTOS E A INTEGRACIÓN DE GALL/ECIA NO MUNDO CLÂSICO

Ademais de t r a t a r sobre o carác ter dos ind íxenas segundo apa reccn n a s fontes , é in te resan te examina- l a s formas q u e reviste o contac to en t re os pobos civilizados, fenícios, gregos e r o m a n o s cos pobos dc Gallascia. O seu carácter é diverso, xa que, men t r e s a s menc ións dos contactos fenícios rc í í rense case s empre a cues t ións comerciais , a s not ic ias gregas or ix ínanse t an to grac ias ó s comerc ian tes (os focenses ou Coleo que chega a Tartessos) coma ós sábios , como Piteas, Posidonio ou Polibio, q u e ten tan descr ib i r e conece-lo que se es tende n e s t a s novas zonas. Por o u t r a b a n d a , cer tos res tos que os a u t o r e s se a topan n e s t e s novos territorios periféricos t e s t e m u n a n u n h a an t iga presencia de heroes gregos. A memor ia d e s t a s expedicións seria perdida, cons t a t ándose a s ú a presenc ia por res tos mate r ia i s como templos, co lumnas , ou c idades f u n d a d a s por aqueles , q u e falarian d u n h a a rca ica p resen-cia grega q u e lexitima o dominio con temporâneo d e s t a s zonas . Moitos des tes pobos apa recen m e s m o como orixinados por heroes gregos q u e se ca san . por exemplo, con p r i n c e s a s indíxenas . O prototipo é Hércules q u e . ó longo d o s s e u s t rabal los . m a t o u mons t ro s , c reou técn icas , e f u n d o u pobos (como os Galos) ou c idades (como Alesia.

131

na mesma Galia). Hércules non estivo en Galkecia , pe ro certos autores si falan da chegada aqui dos nostoi. do s re tomados da guerra de Tróia que na s ú a volta a c a s a . perderianse por mares c terras desconecidos.

No caso dos romanos, a s ú a presencia é prac t i -camente militar, establecendo a s pr incipais re lac ións . tamén comerciais e administrativas, con influxo en tóda la s esferas, mediante incurslóns esporádicas, t e r r e s t r e s ou marítimas, ou ben mediante c a m p a n a s p lan i f icadas de conquista. Os contactos, pois. establecidos en t r e os p o b o s occldentais e Fenícios. Gregos e Romanos p o s ú e n d ive r sa s connotacións. propias para cada caso.

1. Os fenícios

Un mercader fenicio aparece en E s t r a b ó n (III.5.11) comerciando coas Cassitérides. Foi seguido poios r o m a -nos. polo que encalla a súa nave p a r a q u e n o n s e x a d e s c u -berta a ruta. A presencia dos fenícios no s u r d a P e n í n s u l a é moi antiga.^Rexístranse restos comerciais e coloniais n a costa andaluza e portuguesa dende o S. VIII a .C. Inc luso coiiecemos expedicións fenícias ou p ú n i c a s no O c e a n o

'como a s de Himilcón e Hanón. Algunha información s o b r e a viaxe de Himilcón aparece recollida baixo a f o r m a de terrores do Océano*. Hanón é o protagonis ta d o u t r a ob ra .

o seu Périplo. onde nar ra a s ú a expedición po l a s c o s t a s atlânticas africanas, nas que a topa e lementos f an tá s t i cos .

No estúdio sobre o comercio ant igo d é b e s e d i s t in -guir entre producción e intercambio. O e s t a n o p r o d ú c e s e nas Cassitérides. pero é intercambiado con p o b o s m á i s evoluídos, pois os habitantes das Cassi tér ides non p o s ú e n a su ciente necesidade dei nin a tecnoloxia p a r a explotalo. Hvi?J° C U r a f S t C S e m P ° n a pódese chcgar á exc lus ión dos d ^"0mcrc ais. para acadar u n maior beneficio. Mar ino vcrdnHr ° S c o m e r c l a n t e s non poden dicl^í í e n . s es an dominados poios in te reses d o comercio .

a S d l s l * n c l a s . O s fenícios t iveron moi mala fama durante a Antiguidade, foi u n tópico t a n

132

común q u e n o n paga a pena e s t ende r se ncl. O m e s m o Posidonlo cual íf ica o re la to sobre a fundac ión de G a d c s como men t i r a fenícia.

Co ídamos q u e e s t e episodio do a g a c h a m c n t o d u n h a ruta comercial tan impor t an te como a que teor icamente leva á fonte do e s t ano . debe inscr ibirse den t ro da a m p l a literatura ani t i fcnicia ex is ten te no m u n d o clásico. Ú n e n s e asi d ú a s l inas q u e converxen n u n episodio único: ce r tas illas que p o s ú e n u n meta l moi aprec iado comercia lmente , un fenício q u e se compor ta como é lóxico que se comporte , ç u n r o m a n o q u e s o b r e p a s a o estrei to hor izonte e a mezquindade fenícia; chegando á s Cassi tér ides. in tegran-do estes espac ios oceânicos r ep resen tados por e s t a s illas do es tano d e n t r o do m u n d o civilizado, e e n s i n a n d o a r u t a a quen a que i ra concccr. facéndoa pública e r a c h a n d o co anterior e s t a d o de par t icu la r i smos e mezquindades . pro-pias do ca rác te r fenicio. A acción o rdenadora e civilizadora dos romanos incide as i en dous âmbitos , no dos pobos bárbaros e no propio m u n d o dos pobos civilizados, q u e poden chega r a caer n a barbar ie igualmente, sendo es ta corríxida e s o b r e p a s a d a pola acción civilizadora.

iEstrabón. III, 5. 111 Antes, unicamente os Fenícios realizaban este comercio (cas Cassitcrldesl dende Gadcs agachando a todos a ruta marítima, e cando os romanos persegulron a certo nave-gante para coAeccren aqueles emporios. este. voluntaria-mente encallou o seu barco nuns baixos e arrastrou A mesma dcsgracla ós que o seguían. mentres el salvávase do naufraxlo e reclblu do seu gobemo o preclo da carga perdida.

2. A p r e s e n c i a g rega : H é r c u l e s c os nostoi

Para Es t r abón . o Império romano, como cumio d a civilización grega, é o p u n l o central de referencia n a s ú a xeografia. Como consecuenc ia lóxica. o q u e se e s t e n d e fóra

"dei ten u n in terese secundár io . C a n t o má i s a l onxados es tean os pobos bá rbaros , má i s d is tanc ia t e r á n da civilización. Só o contac to cos espacios civilizados,

133

mediante a conquista ou a s expedlcións. pode s a c a r a estes pobos da s ú a barbar ie . Hai formas de integracion normalizadas, como a s expedicións heróicas, os s ignos d c presencia grega antiga, os nostoi ou. como propio d o mundo romano, as expedicións militares.

Dentro da etnografia antiga, aplicada t an to ó m u n d o grego como á área de Sicilia e do s u r de Italia. p ó d e n s e constatar evolucións etnográficas complexas q u e se artellan arredor dunha serie de pasos carac te r í s t i cos , como poden se-la existencia de poboacións ind íxenas . de movementos e dispersións de pobos. ou ben a p r e senc i a de heroes gregos que toman posesión d u n terri torio. ou os mitos de fundación de pobos e cidades, etc. Na P e n í n s u l a Ibérica poden rastrexarse construccións des t e t ipo.

As novas colonias gregas do occidente q u e r e n levar ó pasado as súas da tas de fundación. Esc r íbense ó efecto diversas historias dende os mitos. Na Magna Gréc ia a s colonias gregas desexaban remonta- la s ú a f u n d a c i ó n recente a unha prefundación heróica, vendo superv iven-cias nos costumes ou rituais relixiosos. n o s vellos edifícios e nas etimoloxías gregas dos topónimos. P r é s t a se t a m é n atención á historia dos pobos nativos, a u t ó c t o n o s . as í como ós seus desprazamentos.

Emprazáronse mesmo en Gallaecia n a r r a c i ó n s s o b r e heroes ou deuses que antecederon e p re f igura ron a posterior precolonización grega. A lenda de Hércu les es tá moi estendida no sur de Italia e Sicilia. Mata m o n s t r o s , estende a vida civilizada, derrota a pobos b á r b a r o s , e deixa un claro recordo do seu paso. Isto serve de pre texto ó s s e u s descendentes gregos para reivindicar u n terr i torio. As probas do pasado atópanse nos restos arqueolóxicos . Pero

ercu es non chegou a tódalas á reas . Por exemplo . rh» 0 I j° l q U C n I n Hercules nin Dioniso es t iveron en f i h \ T n ' G a l l a ' c l a P a r c c c claro que t a m p o u c o sc sltuaron a s s u a s andainas.

sobre a ^ n i S ° ? A t ó í i I C 0 S e s t r u c l ú r a n s e a r redor d o s re la tos sobre a evolución da poboación dun de t e rminado terr i torio

134

colonizado poios gregos. Os poe tas helenís t icos t e n t a n expone-las orixes de edifícios, c idades, c o s t u m e s ou inst i tucións. O s p a s o s impor t an te s son tan to o t r a t a m e n t o sobre os pobos au tóc tonos , coma os movementos des t e s pobos ind íxenas e a s novas fundac ións que se fan sobre o territorio. No m u n d o grego, cer tos pobos como os Pelasgos ou os Atenienses pasan por se r au tóc tonos , fillos do m e s m o territorio. No século VII a.C., pola s ú a b a n d a , in t rodúcese den t ro do p e n s a m e n t o grego o concepto de 'migracion de pobos' . Os Pelasgos, por exemplo, debido á cólera divina e á s loitas con out ros pobos, r ema tan por d ispersarse en Italia.

As diversas expedicións ou colonizacións gregas tenden a s i t u a r s e n u n territorio que é concibido como deserto, s e n hab i t an t e s . As t e r ras o c u p a d a s adoi tan verse como an te r io rmen te deshab i t adas . o cal lexitima a s ú a apropiación. Es tes espacios deser tos emprázanse sobre todo nos ex t remos do m u n d o . Os recén chegados poden formalizar a l ianzas cos indíxenas. ocupando pacif icamente o territorio. as í ocorre en Marsella ou Tar tessos , pero tamén pode da r se ou t r a forma de contacto, épico-heróica, loitando cos ind íxenas c conqu i s tando o territorio. Isto é o que fan moi tos mil i tares r omanos que a c t ú a n n a Península Ibérica. Tan to Bruto, loitando e der ro tando ós Brácaros e Galaicos e c ruzando o rio Lethes. coma Augusto nas G u e r r a s Cán tab ra s , seguen vellos modelos épicos de conquis ta . Prodúccse u n h a exaltación heróica dos explo-radores, como o d e u s colonizador Febo Apolo quen , por tando u n h a lanza, conquis ta novas terras. O xcsto dc Décimo Xunlo Bruto , c ruzando o rio Lethes co es t andar t e , pode suxer i r se como paralelo razoable.

Os gregos, colonos ou heroes . poden m e s t u r a r s e con Indíxenas, fo rmando pobos híbridos, ollados como medio bá rba ros ou medio helenos, dependendo do carác ter má i s °u m e n o s positivo q u e p o s ú a n . En Ibéria e Italia des t aca 0 hor izonte his tór ico da romanizacion, que conf igura o es t ra to básico. No occidente dominan polo t an to o p resen te o e o p a s a d o recente , ó n o n h a b e r h is tor ias è Lradiclôns locais. Posidonio e Polibio propoúen u n h a etnograf ia .

135

prestándolle atención especial á historia d a s f u n d a c i ó n s como a de Gades. O único des tacado do p a s a d o s o n o s restos da presencia grega, que consiste en m o n u m e n t o s , costumes e nomes de pobos. No presente p r ima o ho r i zon te temporal contemporâneo, que é sobre todo r o m a n o . Pero Estrabón destaca an tes os restos gregos, c a n d o os ha i . q u e os romanos. As fundacións. a s lendas con m o s t r a s de presencias anteriores, poden ser índices de precolo-nizacións.

No libro sobre Ibéria, ó se-la e tnograf ia c s c a s a . préstase maior atención á . realidade física, cconómico-productiva e á romanización. Rexístransc d iversos c â m -bios. sobre todo no que respecta ós n o m e s dos d iversos pobos e elementos xeográficos. A denominac ión c o c a m b i o de nomes tamén son un aspecto típico, s i n a l a n d o va r ia -cións espaciais, temporais, de carácter ou d e i n f o r m a d o r . Os Celtiberos, por exemplo, deron nome a todo o terr i torio, o mesmo que os Galaicos, que foron os m á i s dificilcs d e vencer, deron nome a parte dos Lusi tanos. O s c h a m a d o s antes Lusitanos agora serian Galaicos. Os p rop ios Ár ta -bros serían conecidos posteriormente, n a época do Império, como Arrotrebas. Ademais, a l g u n s n o m e s d e s t e s pobos son considerados duros e fast idiosos de t r a n s c r i -bir. Hai pobos que pola súa cativez non son d i g n o s d c seren mencionados. Trátase tamén sobre a división d o s nomes da Península, examinando a t r ans fo rmac ión d e s t e s ó longo do tempo. Nalgúns accidentes xeográf icos ha i câmbios, como no caso do rio Limia ( tamén c h a m a d o do esquecemento e Belión), asi como n o Ben i s o u Minio. O no hnla conécese como rio do e squecemen to deb ido ós

r u os e Célticos, que perderon ó s e u xefe e s e spersaron nestas terras. Explicase así a c a u s a d o s e u nome.

lEstrabón. III. 3. 5) qn? e s t c s e maJlos Túrdulos que facian unha

l t a r . r e b d i r o n s < : t r a l ° P a » do rio Limia. quedaron alf Hl ' e tamén a perda do seu xefe e que Hoxe^n dia Í E T P ° r 150 0 rio chamarase Letl.es....

m d , a 0 8 chámanse Arrotrebas.

136

(Veleio Patcrculo. 2, 51 Antes da caida de Numancia. foi gloriosa a camparia de Décimo Bruto en Hispania. que penetrou en tódolos pobos de Hispania. someteu a unha multitude de homes e a gran número de cidades, das que antes non se oira nomear, merecendo o alcume de Gallalco.

(Estrabón. III. 4. 201 Un deles (legado), ó mando de dúas lexións. administra todo o país do Douro cara ó N; que os antigos chamaban (ós seus habitantes) Lusitanos e agora chámanlle Callaicos.

lEstrabón. III. 3. 31 O Texo limita o S. desta rexión; o Oceano, o W. c o N.: o L.. os Carpetanos. Vettóns. Vacceos e Callaicos. pobos ben cofiecidos. Os demáis pobos non é preciso mencionalos pola súa pequenez e pouca importancia.

A pa r t i r dos sécu los VII e VI a.C., desenvólvese a grocura de he roes f u n d a d o r e s e epónimos (que lie d a n nome) dc c idades f a m o s a s . Ista m o d a chegou ó occidente na época helcnís t ica (séculos IV-II a.C.), b u s c a n d o a s orixes d a s c idades do ponen te europeo. Algúns a u t o r e s menc ionan diversos pe r sonaxes que, despois da guer ra de Tróia, regresaron á s s ú a s casas , desviándose polo Medi-terrâneo occidental . Hai res tos des tes t amén en Ibéria, a n q u e o s e u terreo f u n d a m e n t a l de desenvolvemento es tá no s u r de Italia e en Sicilia, onde a s colonias gregas son n u m e r o s a s e onde a lexitimación des t a s fundac ións pode dar orixe a es tes relatos de fundac ións e mitos de precedencia . jMoitas veces es tes relatos es tán m e s t u r a d o s con t radic ións indíxenas! Dentro des te Upo de lendas, a da pe rda d o rei e a penet rac ión no interior é algo normal , así como a d ispers ión pola zona. Ás veces. no caso italiano, os d e s c e n d e n t e s dos colonizadores lexendar ios s o n identif icados coas poboacións indíxenas que es tes colo-nos gregos a t o p a r o n es tablec idas en Italia c a n d o se fixaron.

Den t ro dos nostoi p re sen tes cn Ibéria t emos a presencia de Ulises, en Es t rabón, que accpta o conecemento do occidente por Homero. T a m é n recollc u n h a nova de Asclepiades sobre u n h a cidade. Odisca, c u n templo de

137

Atenea e máis indícios do paso de Ulises por e s t a zona . Mela. pola súa parte, deriva Olisipo de Ulisipo. do n o m e de Ulises. Outros heroes presentes son Menesteo. q u e ten un oráculo na Península Ibérica, cun porto p re to de Gades. Tlepolemo era u n heroc rodio que se d o c u m e n t a nas Baleares.

No norte de Hispania tamén se cons ta ta a p r e s e n c i a de certos heroes gregos, debido sobre todo ó g r a m á t i c o Asclepiades de Mirlea. Anfiloco, por exemplo, vis i tou ós Galaicos, tra-la guerra troiana, e xunto a aque l e s m o r r e u , dando nome a u n h a cidade. Os s e u s c o m p a n c i r o s chegaron a ta o interior do pais. Os Anfilocos, pobo galaico ligado á emigración grega, reflecten e s t a orixe. T a m é n Antenor e Ocelas se s i túan no Mediterrâneo occ iden ta l . Ocelas en Ibéria, onde fundou na costa c a n t á b r i c a u n h a cidade. En Ptolomeo aparecen dous topónimos vencel lados : Okclon, en Lusitania, e Okclon na Gallascia l ucense . Teucro fundou u n h a cidade onde logo se ub i cou C a r t a g o Nova. Logo partiu cara a Gallaecia. onde íixou a s ú a rcsidencia. dando nome a un pobo, que a d e m a i s r e c l a m a -ba a súa ascendencia grega. Est rabón, t o m a n d o a no t i c ia de Asclepiades, di que Teucro foi cos s e u s c o m p a n c i r o s a Galicia. Os as tures terían a s ú a orixe n o u t r o heroe , en Ástur. Tamén houbo pobos gregos q u e s e s i t u a r o n n o occidente. lnstalándose nel. Por exemplo, a c i d a d e d o s Helenes. que xa non existia na época de E s t r a b ó n , e q u e se alopaba á beira da dos Anfilocos. En Plinio e s t á n os Helenos, xunto ós Grovios, e ó Caste l lum T u d e (Tui) fundada por Diomedes, no convento dos B r á c a r o s c e r c a da ria de Vigo. Tamén aparecen os Lacedemonios ou Laconios, que colonlzaron Cantabria . c u n h a c idade . Opclsela, que foi fundada por Ocelas. c r u z a n d o con Antenor e os seus fillos en dirección a Italia. Así m e s m o

c e r t a s colonizacións cualificadas como scmimí t i ca s , como as dos rodlos, os samios e foceos.

(Estrabón, III. 4. 3J

i ^ n c P , 1 d C S l d l t a m é n q u e e n l r c o s Callalcos habltaban Hdnrir, ? ) m p , a A c l r o s d c T c u c r o e que por ali habia cidades, unha chamada Hellcncs. outra Amphllochol.

138

porque non só Amphllochos morreu ali senón que os seus companciros chegaron ala o lnlerior do pais.

(Silio Itálico. III, 366-367J E ós que agora a descendencia Oenea e a /Etola Tyde He chama Gravios. unha vez transformado o nome de Graios.

(Silio Itálico. XVI. 3681 A yEtola Tyde. fundada polo errante Diomedes.

(Xustino. XLIV, 3. 2-4. 8-9] (2) Os Gallaicos rcivindican para si unha orixe grega, posto que. logo do remate da guerra troiana. Teucro. odiado polo seu pai por mor da morte do seu irmán Aiax, ó non ser recibido no reino, retirouse a Chipre e ali fundou a cidade de Salamina polo nome da anUgua patria: logo regresou á patria: recibida a noticia da morte do seu pai. (3) pero prohibíndoselle o acceso por Eurisaco. filio de Aiax. encamirtouse ás costas de Hispania. ocupou os lugares onde agora está Cartago Nova: logo pasou a Gallaecia e. establecéndose. dou nome ó pobo (4). Dise, pois, que os Amphilocos son parte de Gallíecia. (...) (8) Moi importante para estes é sen dúbida o material de ferro, pero a auga é máis dura que o mesmo ferro, pois pola súa consistência fai máis duro o ferro e entre eles non se proba unha arma que non se templara non rio Blrbill ou no Challbo. (9) Polo que tamén se di que os vicirtos deste rio se chaman Chalibes e que coas armas aventaxan ós demais.

Os diversos heroes desprazá ronse dende o s u r cara ó nor te de Ibéria en época de Asclepiades. Hai u n h a variación n a percepción dos diversos s ignos que m a r c a n es tas t e r ras . Dende u n s s ignos indíxenas, como o rio Lethes, ou o solpor no Océano a t a chegar a u n h a coloca-ción de pobos ou dc heroes gregos nes ta á rea . Incluso chega a facersc referencia a u n rio Challbo e ó pobo fantás t ico d o s Chal ibes , emprazados no rma lmen te n a zona oriental , e q u e p a s a n por se r os descubr idorcs do ferro. Aqui, a topámolos no extremo occcidentc.

No caso dc Galkccia. a zona na que se conccn t r an a maioria dos nostoi é ccrca da d e s e m b o c a d u r a do rio Mino, d a n d o orixe t an to a d iversas c idades como pobos .

139

Marcarian u n h a presencia antiga grega n a zona . a n t e r i o r á romana, e que ademais funcionan coma mi to s de fundación para certos pobos e cidades. Un pobo i m p o r t a n -te é o dos Grovios. que tenen a cidade de T u d e (Tui). O rio Lethes. cargado de ouro e con connotac ións d e e s q u c -cemento. pasa polo seu territorio. A s i tuación p re f e r en t e de diversos nostoi n a zona do desembocadura d o Mino debe examinarse baseándose cn dous p u n t o s .

En primeiro termo, a ta aqui é onde chega a cxpe-dición de Bruto, t rás pasa-lo Lethes e re t roceder d e s p o i s de olla-la posta de sol no Oceano. Cando Asclepiadcs t r a t e sobre os nostoi do norte da Península, pouco d e s p o i s d a expedición de Bruto (138-137 a.C.). a zona a p a r e c e c o m o a ideal para emprazar esta serie de e lementos n a per i fer ia do sur da Península. Ademais, n u n segundo te rmo, c a b e

. destaca-lo abundante comercio grego q u e s e d e t e c t a n a s - Rias Baixas e na foz do Mino, do que Es t rabón n o s di q u e é navegable. e posúe peiraos. Estes factores, - s c - l o f inal da expedición de Bruto e ser ademais u n h a zona econo-micamente moi desenvolvida, xa dende o sécu lo III a .C . . coa presencia incluso de grandes castros, de c o m u n i d a d e s desenvolvidas das que se van ten ta r fo rmula r a s s ú a s orixes gregas-, fan coherente o e m p r a z a m e n t o d e s t e s mitos de fundación de pobos e c idades den t ro d u n h a z o n a conecida e desenvolvida; d u n h a forma pare l la . a n q u e moito menor, ó que anteriormente se fixo p a r a ó s u r d e Italia e Sicilia.

Ademais dos nostoi cons tá tase a p r e senc i a de heroes sobre todo no sur . n a zona do estreito de Xib ra l t a r . ; o Helenismo, ó estudia-la natureza e os s e u s c o m p o n e n t e s , retomaronse a s informacións arcaicas, i l lándoas do s e u con exto como base da antigüidade dos novos d e s c u b r i -mentos. Esta tradición cientifica de raiz ar is totél ica u b i c a • IO . c r c J c , a s . P ° k ° s e lugares n u n h a ecumene d e s m i -I U V 0 U n h a f o r t e P e n e l a en occ iden te . '•xemnln v-iri ?ii e n ^ e s i o d o o u en Estes icoro, p o r

l r C C l b e n 0 n o m e de Hércules . Docu-- d T c r X c a d e s ^ H e r a d e a P O l ° m 0 r a 1 ' d e n d C °

140

As columnas de Hercules

No s u r d a Pen ínsu la Ibérica a t ó p a s e a c idade de Calpe, q u e a lgún a u t o r cita como fundación de Hércules (sendo c h a m a d a an te r io rmen te Heraclea), con peiraos e u n h a g r an mura l la . Na zona do s u r de Ibéria existen tamén cer tos e lementos con fonda tradición no m u n d o grego como Tar t c s sos . G a d e s ou Eritia.

O c o n x u n t o mítico q u e r ema ta rá por definir e dai sent ido a e s t e s espacios occidentais, sobre todo no s u r da Pen ínsu la , é o de Hércules , coas s ú a s viaxes n a s q u e b u s c a o g a n d o de Xerión, a s m a z á s d a s Hespérides ou d e s c e n d e ó Hades . O percorr ido d a s expedicións de Hércu les é b e n conecido. Hai a lgún e lemento in teresante , como a s ú a ver tente colonizadora, e levando a s C o l u m n a s (marcando asi a cora do s gregos), percorrendo ce r tas zonas , oomo a Galia. r e m a t a n d o con c o s t u m e s salvaxes, m a t a n d o a es t ranxei ros . f u n d a n d o cidades, como Alesia n a Galia. ou loi tando cos band idos d a s m o n t a n a s . Pacifica e a b r e o c a m i n o á civilización nos diversos pa í se s q u e percor re . Incluso é a orixe de ce r tas xenealoxias a u t ó c t o n a s . E n f r ó n t a s e a he roes ind íxenas e á n a t u r e z a host i l .

141

Hércules define certos pasos ou procesos de t rans ic ión entre, a vida salvaxe e a civilizada, permit indo def in i r a cul tura mediante certos elementos cun a c e n t u a d o c a r á c t e r civilizador. Tamén introduce os elementos cu l tu ra i s n o s extremos do mundo , loitando contra a s b e s t a s sa lvaxcs c concedendo o don da agricultura. Para o proveito do h o m e . emprende grandes traballos. Hércules ab re o s d iversos territorios para o uso da humanidade , non coma o u t r o s heroes ou deuses como Hermes. Os avances des t e non supoften u n h a aber tura de novos espacios. po rque t r a s pasar cl. o país volve ó salvaxismo.

Hércules fai florece-las cidades exis tentes e f u n d a outras novas. Tamén funda diversos ritos, mediación e n t r e os homes e os deuses, da m e s m a m a n e i r a q u e a b r e espacios entre os gregos e os bárbaros , p rop ic iando a integración destes últimos. Hércules, q u e c viaxeiro e explorador, funda cidades e cultos; é t amén u n oikistés. un fundador de novas comunidades. O s ma io res per igos son a natureza e os costumes salvaxes dos diversos terr i-torios e pobos bárbaros. Existe u n h a oposición e n t r e natureza salvaxe e aberta, chea de bes t a s e pur i f i cada pola agricultura, c u n h a natureza desorganizada ou o rgan i zada na cidade. Con estas características infernais n o occ iden te e vencellados entre si aparecen o Océano. a Noite, a s Hespérides, as Gorgonas e Xerión. Tamén s i t ú a n s e n a zona Orto. Cerbero. a Hidra de Lema. ou a terrible s e r p e que garda o xardín das Hespérides.

Xerión emprázase nun elemento xeográfico ca rac t e -rístico. a illa de Eritia. que posúe fan tás t i cas p r a d e i r a s . cunha terra húmida, con vexetación e s p o n t â n e a e c u n abundante gando. A noción fundamen ta l s o b r e Erit ia cons ste en que é u n h a illa fóra do mundo , a lén d a s a u g a s £ 1 D ^ n d e a s s ú a s primeiras apar ic ións . p a r e c e ser unha illa do ponente.

fnrmnmi" " e r C U ' C S c o n ( 1úen en definitiva d iversas i m a x e s . m Z un , r ° 7 C a , l d o s c ° P ' ° - O heroe é u n c e n t r o espacio T n n s ! ^ 0 q U e a x , l d a a Pensar e e s t r u c t u r a - l o espacio. Transgrede a s diversas prohlblcións e d l í lcul ta-

142

des, t r a s c c n d c n d o u n c o s m o s f ragmentár io , p a r a a t o p a r a un idade f u n d a m e n t a l an te r io r á creación. Ademais de purificar e pacif icar , m a r c a tódolos l imites d o m u n d o habitado, q u e serven de m a r c a s e t amén de avisos. A principal m a r c a q u e coloca Hércu les n o ex t remo Occidental son a s C o l u m n a s q u e levan o seu nome. As C o l u m n a s serven t a n t o p a r a m a n t e r a b e r t a a r u t a en t r e o Mediterrâ-neo e o O c e a n o como p a r a evitar que os mons t ros do m a r exterior i nvadan o inter ior .

Hércu les es tá vencellado co extremo occidental da mesma fo rma que Dioniso o es tá cos limites or ientais . Cando leva a cabo os s e u s der radei ros traballos. Hércules retoca o Estre i to de Xibral tar elevando a s Co lumnas . Hércules e a s s ú a s a n d a i n a s cont r ibúen a organizar ideo-loxicamente os novos espacios que se ab ren ca ra ó occi-dente. Non se relaciona d i rec tamente con Gallascia. pero servirá de modelo p a r a os conquis tadores r omanos des t a zona e. en xeral . de todo o occidente. Nos casos d a s conqu i s t a s d e Bruto. C é s a r ou d e Augus to a presencia destes modelos de loita e de gue r r a s heróicas t amén es ta rá p resen te .

E s t r a b ó n identifica Eritia con Gades e ó Tar tessos co rio Betis. Es t rabón recolle toda es ta serie de temas , moi Impor tan tes an te r iormente , q u e nel posúen maior sen t ido o facer u n h a defensa tan impor tan te de Homero e d a s ú a obra poét ica. Es t r abón t ra ta de res taura- lo valor orixinal que deberon de ter e s t a s ci tas ant igas .

Os primeiros contactos posuiron fortes cont idos míticos e épicos, como a expediclon de Coleo a Tar tessos . Tamén a viaxe dos Foccos ó s u r de Ibéria a p a r e c e re lacionado coa poesia épica e mítica. Es ta é u n h a zona na que se s i t ú a n os limites da terra, ma rcados g ra f icamente polas C o l u m n a s de Hércules c h a m a d a s an t e r io rmen te de Crono (pai de Zeus) e Briareo. co cal pode observarse c o m o os procesos de t r ans formac ións espacia is t a m é n lies a fcc tan . Pa san de se r d e n o m i n a d a s co n o m e d e Crono, pe r t encen te a xeración olímpica an te r io r e c u n s rasgos inc luso de s u a v e ba rba r i e ou utópicos , a s e ren n o m e a d a s

143

CO nome do heroe que abre espacios para a civilización. É unha forma de afirma-lo domínio marcando os limites, como nunha propiedade ou nunha cidade.

As Columnas de Hércules e a s q u e s e a t o p a n n a Índia marcan os limites do m u n d o grego (a cora) en ámbolos extremos. Alguns a í i rman q u e s o n d o u s promontoiros. Calpe e Abila. out ros din q u e e s t á n cn Gades ou alén, ou que pola contra son d ú a s illas. p r e to de d ú a s montanas . Outros coma Posldonio c rcn q u e a s Columnas son a s Columnas de bronce do s a n t u a r i o d e Hércules en Gades. Os que chegaban ali f ac ian u n sacrifício na honra de Hércules, p ropagando a c r cnza d c que este era o limite da terra e do mar . Posidonio. q u e crc isto. pensa, non obstante, que os relatos sobre o o rácu lo e as expedicións de fundación gregas son u n h a invención fenícia. Estrabón opina que deben b u s c a r s e u n h a s columnas fisicamente existentes, pois en toda a t radic ión están atestadas como limites, ponendo diversos exemplos .

Pero ó mesmo tempo explica a non exis tencia fisica actual de tales columnas asi como tódolos a c e n d i d o s debates sobre o carácter das mesmas . A explicación q u e desenvolve é bastante lóxica. a f i rmando q u e e s t e t ipo de fitos, altares ou torres, foron colocados en sopor t e s e spe -ciais. significativos, como por exemplo illas o u m o n t a n a s . Ò perdérense os restos das Columnas o seu n o m e p a s o u o soporte que a s mantivo e que ademais , n o c a s o d a s i l las e montes, posúen u n h a importante semel lanza . o cal faí que a confusión sexa importante. Os s ignos p a s a n , po la anatoxía, entre os distintos elementos. Q u e a s C o l u m n a s sexan as que están no templo de Hércules en G a d e s parécelle menos razoable, xa que tenen inscr i tos n e l a s o s gastos de construcción do templo, e es tán m á i s vence l l adas con actividades comerciais dos fenícios, non de c o n q u i s t a , ademais de estar dentro da s ú a zona de in f luenc ia . Semellantes ás Columnas do s u r son a s Aras S c s t i a n a s rexistradas no extremo noroccldcntal de Gallaecia. levan-tadas como conmemoración n u n extremo do m u n d o . O s e u emprazamento nas fontes é variable apa recendo t a n t o n a península dos, Supertamaricos (Plinlo) como en t re o C a b o Nerio e Brigantio (cn Ptolomeo)

144

M c n t r e s q u e a p re senc ia grega a p a r e c e b a s e a d a sobre todo n o m u n d o d o s mitos , q u e t en t an a in tegración simbólica d e s t e s terr i tor ios d e n t r o d o m u n d o grego, o u n a presencia d e cer tos s áb ios q u e t en t an conecer mellor o occidente. a p resenc ia r o m a n a tivo u n s cont idos radical-men te d i fe ren tes . Nes ta p r ima o cont ido mil i tar e d e dominio, pr imeiro m e d i a n t e expedicións q u e chegan a t a cer tos p u n t o s concre tos , q u e s e in t roducen n o terr i torio de Gallaecia. p a r a logo re to rna r . Son expedicións de s a q u e o ou d e roubo , e t amén d e conecemen to d u n s terr i torios a t a entón desconecidos , s egu indo u n h a lina. a t o p á n d o s e con certos e l ementos e desenvolvendo diversas accións. Déci-mo X u n i o Bruto , po r exemplo, a tópase co rio Lethes. q u e se in te rpón como u n h a bar re i ra f ronte ó seu percorr ido lineal. Consegue cruza- lo rio e con t inua r a s ú a expedición de reconecemento . Deste m e s m o xeito a tópase con pobos como os Bráca ros ou os Galaicos, ou chega a t a o m a r . o n d e observa o solpor. A expedición de César , por ma r . a t a o por to dos Ár tabros , tivo o m e s m o carácter . De xeito di ferente a p a r e c e a intervención de Augusto, med ian te a s G u e r r a s C á n t a b r a s . Xa é u n h a intervención mili tar de con-qu i s t a q u e p re t ende a integración d u n s terri torios den t ro do Império. Desenvólvese es ta med ian te u n h a conquis ta planif icada, q u e p re t ende u n dominio de amp los espacios .

3. As expedicións romanas

As expedicións r o m a n a s son militares. Des t acan tres , a d e Décimo Xunio Bruto , q u e n n o 138-7 a .C. chega a t a Gallaecia. n u n h a incurs ión t ra- las g u e r r a s Lus i t anas , loita con t ra os Brácaros , dos que m a t a u n h a g r an can t idade e cont ra os Galaicos, que deron n o m e a lodos os pobos q u e es tán ó nor te deles (os Galaicos e s t án n a d e s e m b o c a d u r a do Douro). Bru to t a m é n c ruzou o rio Limia. rio do csqucccmento . c chegou logo a t a a s c o s t a s oceânicas , onde contempla o solpor nes t e ex t remo d o m u n d o e d e n d e onde, a t e r rado por es ta visión sacr í lega, decide re tornar .

145

HaJ dúas expedicións marí t imas importantes , a dc Craso. sobre o 96-94 a.C.. que chega á s illas Cass i tér ides : e a dc César, que chega a ta Brigantio. par t indo t a m é n dende o sur. A expedición de Craso é moi debat ida n o q u e respecta á identidade do personaxe e á cronoloxia da s ú a expedición. A de César, sobre o 60 a.C.. pa r t indo d e n d e Gades. ten como fin a procura de botin. loitando con t ra os indíxenas e chegando ata o extremo Noroeste. Aterro-rizan ós nativos en Brigantio. que nunca viran b a r c a s tan grandes. Ámbalas dúas son incursións de penet rac ión mediante expedicións singulares e lineais, non p re t enden un dominio territorial nin a conquista, como s u c e d e eoas guerras Cántabras e con Augusto. No caso de Bru to é terrestre e no caso de César marítima. As c a m p a n a s de Augusto, que buscan a conquista dos últ imos r educ tos do norte dc Ibéria, desenvólvense tanto por motivos económi-cos. coma de seguridade e de prestixio.

[Tito Uvio. per. 56) Décimo Xunlo Bruto someteu á Lusltania coa conquista das cidades ata o oceano e. non querendo (os seus solda-dos) pasaren o rio do Esquecemcnto. el mesmo pasou o estandarte arrebatado ó slgnifero e así convcnceunos para que pasasen.

Na expedición de Bruto, que supón u n pr imeiro contacto cunha terra desconecida, ocorren s u c e s o s q u e entroncan directamente co mundo do mito. No caso do rio Lethes. que os soldados romanos se negan a c ruza r porque lies recorda o rio do esqueccmento c tódalas imaxes q u e este leva engadidas. non ten mais remedio que colle-lo estandarte, cruza-la súa corrente e demost rar as í ós s e u s so a os a falsidade do mito. Neste rio veríase u n h a irontelra. un limite, que revelaria conexións co m u n d o dos mortos e o esquecemcnto. e tamén da anomia, da d arquia. s mesmos soldados romanos convér tense por

, U r e s e nr à r ^ a r o s ó negarense a cruza-lo rio. debendo

sohr#*nnU ? u c n * l o m a n d o o es tandar te , o c ruce , e c í u e c e m o n f a n ^ n t e l r a a t a e n , ó n ' " ^ n q u c a b l e . O rio do que serven i"' ' f ^ ' p a r a r s e a u n h a s a u g a s primordiais, que serven de entrada a un espaelo descoftecido.

146

Imos analizalo a través do concepto dc insu lar idade . Pensamos que isto é pertinente, polo uso tan es tendido da analoxia como forma de razoamento e representación no m u n d o antigo, o cal posibilita que sexan equiparables en certo sent ido, non excluindo outros, diversas real idades en principio non mater ia lmente unidas . Xa anal izamos a importancia que posuian a illa e a insular idade como forma de concepción e representación no m u n d o homérico, aplicable a diversos elementos materiales (illas. escudos, territorios. agrupacións sociais, etc). Para o caso de Gallaecia, consideramos esclarecedor aplicar es te con-cepto a real idades de moi diverso tipo presentes nes tes espacios. Pode considerarse que a idea de circularidade incide n a idea do illamento destes pobos bárbaros .

Diversos feitos como que os Montaneses coman e bailen en circulo, xun tos homes e mulleres (a idea de soberania non existe, ninguen se s i túa no lugar central, só se definen polo rango e a idade): as numerosas illas de mulleres que habi tan nes ta zona (que se pode relacionar coa importancia do espacio circular asociado coas mulleres en época homérica, así como. por exemplo, coas mulleres Samni tas , que rodean coma tolas o san tuar io adicado a Dioniso, que a s u m e u n lugar central, fixando a illa e dotándoa de verticalidade, reforzando coa s ú a carreira a insular idade física da illa), ou a s iniciacións dos guerreiros do Noroeste (nestas, o espacio Insular, illado, revélase como ideal: n a s montartas celébranse ritos de pasaxe. u s a n d o a r m a s salvaxes), o illamento fisico destes pobos: todo isto. dlcimos. pode considerarse como típico des tes espacios.

(Estrabón. III. 3, 71 Toman as súas comidas sentados, en bancos construídos arredor das paredes, sttuándosc segundo a Idade e a dignidade: a comida valse pasando en roda. Mentres beben ballan en círculo ó son da frauta e cometa e tamén saltando e axeollándose. En Bastetanla tamén os homes e as mulleres ballan xuntos collldos das mans

O illamento (cktopismós) pode en tenderse de moi diversas formas, tanto fisicamente (as montar tas marcan

147

un espacio delimitado, lugar ideal de celebraciôn d a s iniciacións). coma psicolóxica e socialmente. Es te é u n espacio. alén do Lethes sobre todo. onde reina a a n a r q u i a e a anomia., onde os pobos se dispersan. ou onde m a n t e n e n loitas intest inas entre si. Son variables e ines tables . O seu illamento. a s ú a falta e rexeitamcnto de relacións é tal q u e prefiren matarse . ma ta r ós seus familiares ou c o m p a n e i r o s ou ser mortos por estes an tes de ent rar dent ro d u n h a nova orde. As citas que ilustran isto son a b u n d a n t e s , pe ro quizais o caso máis rechamante é o do mon te Medulio. onde os últimos resistentes d a s G u e r r a s C á n t a b r a s preferiron inmolarse. desaparecendo como g r u p o social .

Outro elemento que se pode relacionar é a s i t u a -ción dos Ártabros arredor do cabo Nerio. f o r m a n d o c o m o unha coroa a esta elevación. marca e limite norocc iden ta l de Ibéria. Dase asi u n h a converxencia d a s i deas de verticalidade e circularidade. Es tas imaxes de i n s u l a r i d a d e e de illamento foron rotas poios romanos , os ú n i c o s capaces de rachar coas leis in te rnas des t e m u n d o (a mesma imaxe de causa-efecto entre miséria e g u e r r a inc ide nesta imaxe). que se debate n u n h a act ividade informe, por exceso ou defecto. dentro duns espacios en t end idos c o m o illados en si mesmos (os Artabros a r redor do cabo Nerio. os Montaneses nas súas montanas , os Tú rdu lo s e Cél t icos alén do Lethes...). Os romanos r ema ta ron con i s to e integraron estes pobos e espacios den t ro d a u n i d a d e d e civilización que marca o Império.

No caso do rio Lethes. ma rca u n h a imaxe de illamento e insularidade das ter ras que se e s t e n d e n a lén . que poden ser concibidas como u n h a illa, r o d e a d a s polo

ceano e polo propio rio. fronteira temible. O p a s o do es por parte de Bruto lembra diversas s i t u a c i ó n s .

ó rH ?nir f ) a ? a " °,-?|0 e m P r e n c l c u n perigoso camtno . s imi la r c i d í r h fiar p r 0 p l ° d e s t a s s o n 0 5 ex t r emos d a s moün L , nfn T t 0 r i O S ' N c s l c c x l r e m o a p r o b a c

dificultosa. Bruto vence a t r ansgres ión re in te -

S i i in i r in r r 0 m u n d 0 c l v l l i z a d ° - Non s u c e d e c o m o s u a comun X l ° n d c 0 l n l c l a d ° * re in tegra na sua comunidade, senon que é a simbólica c o m u n i d a d e , a

148

tropa, a q u e se u n e ó iniciado ó pasa - la proba , f o r m a n d o u n h a nova c o m u n i d a d e . Es te elemento, a n t e r i o r m e n t e cargado d u n sent ido repelente descárgase de sent ido, perde todo o seu ca rác te r de s igno barre i ra : o s eu p a s o poderia implicar e n t r a r n u n espacio ou n u n t empo dis-tinto, r e t o r n a n d o o seu carác te r na tu ra l de corrente fluvial. A n a t u r e z a perde os s e u s a t r ibu tos sobrena tu ra i s , n u n labor de desc i f ramento na tura l . O indefinido e o desconecido á b r e n s e agora ó conecemento . á s categorias n o r m a i s de tempo e espacio e á posibil idade de const i tución como espacio social.

O e s t a n d a r t e é impor tan te nes ta acción pois repre-sen t a o e lemento vertical, é a mediación en t re d o u s âmbi tos , en t r e o heroe e o m u n d o celeste, m a r c a n d o a super io r idade romana e ó m e s m o tempo permi t indo cen t ra r ver t ica lmente es te novo espacio. Recorda a Hermes e a pe r sonaxes que coa s ú a lanza integran novos terri-tórios, como Febo Apolo. Bru to é como u n fundador , u n novo Hércules que purif ica e e s t rue tu r a espacios, inte-grándoos den t ro do territorio civilizado. Asi, Bru to c ruzan-do co e s t a n d a r t e e rompendo o carác te r insu la r des t a s terras , in tegra a e s t a s den t ro da ecumene. S u p e r a u n cosmos condicionado, polar e f ragmentár io, p a r a a topa- la un idade do cosmos e da h u m a n i d a d e . O labor dos romanos , in tegrando es tes novos territorios militar e s imbol icamente é u n labor de Iniciación e de civilización. propia de he roes como Hércules, q u e abre r u t a s . purif ica a na tu reza , organiza cultos, f u n d a cidades e d inas t ias , derrota a b á r b a r o s e in t roduce a agr icul tura .

Os romanos man i fe s t an u n h a acción paralel izable á de Hércules e a de Alexandre. Pódese lembra-la t r i s tu ra de Césa r cn Gadcs p e n s a n d o en todo o q u e xa flxera Alexandre a s ú a idade. Precisamente , a d e m a i s de a c a d a r riquezas, o achcgarse ó limite da terra occidcntal , a t a Brigantio, no golfo Ártabro. do m e s m o xeito q u e Alexandre acadou o limite oriental, marca u n dos obxcctivos da s ú a expedición. Césa r foi t amén o primeiro iniciador q u e en t rou n a s illas Bri tânicas, n ingún heroe ou d e u s o flxera a n t e s .

149

Augusto equipàrase tamén con Hércules n o no r t e d a Península. Nas Res Gestão, que n a r r a n o s feitos d o s e u goberno. refirese á pacificación do m u n d o d e n d e o O c e a n o a ta o rio Elba. Na Xermania existen t amén c o l u m n a s d e Hércules. Como Hércules, pacifica ós sa lvaxes de Ibéria, que son o último reducto rebelde. As G u e r r a s C á n t a b r a s marcaron a fin da resistencia des tes pobos. L e v a n t á r o n s e logo a s Aras Sest ianas. preto do cabo Nerio. n u n h a representación similar á d a s Columnas . e como t e s t e m u n a da conquista destes extremos e da s ú a integración d e n t r o da cora do Império. Ante a ausênc ia de Hércu les d e s t a zona. Augusto compórtase como u n verdadei ro f u n d a d o r e colonizador, pacificando o territorio. lo i tando c o n t r a os bárbaros, e fundando novas comunidades , f acendo b a i x a r ós pobos indíxenas dos monte á s cha i ras e conver t indo á s cidades en aldeas.

(Dion Casio. 37. 521 Asi. cando viu (César) unha estatua de Alexandre erixida no templo de Hercules (de Gades) laiouse e chorou porque el non realizara nada importante.

(Orosio. VI. 21. 11 No ano 726 da fundación de Roma. sendo emperador Augusto César cônsul por sexta vez e por segunda M. Agripa, entendendo César que se fixera pouco en Hispania perante douscentos anos. se consentia que os Cántabros e os Astures. dous poderosisimos pobos de Hispania. utilizaran das súas leis, abriu as portas de lano. e el en persoa púxose en marcha cun exército cara ás HIspanias.

(Floro. II. 33. 521 Logo. el en persoa (Augusto), fíxoos baixar dos montes a uns. a outros obrlgounos con reféns e a outros vendeu nos como prisioneiros segundo o dereito de guerra.

(Estrabón. III, 3, 81

Anpn^t!?' s c ^ u , "^° a s ,ndlcacións do seu predecesor César l e X s a „ e s t a s l e r r a s CKreito de tres unha parte deles S Í " Ó n t a m 6 n c l v l l l z a n d o a

150

4. A integración definitiva: Plinio e Ptolomeo

Existen a lgúns au to res , dos q u e apa recen espa l l ados a lgúns t e s t e m u n o s ó longo do libro, q u e a p o r t a n p o u c a s c o u s a s s ignif icat ivas. Son_autores como Mela. Silio Itálico, Floro ou Orosio. As s ú a s fontes son a s m e s m a s q u e a s de E s t r a b ó n e a s ú a extens ión e ca l idade n o n a c a d a n o nível des te a u t o r .

' P l enamen te den t ro do m u n d o j r o m a n o a t ó p a n s e d o u s a u t o r e s in te resan tes q u e t r a t an sobre d iversos aspec tos„xeográf icos e - a d m i n i s t r a t i v o s U D n _c__romano,

. Plinio. e o ou t ro é grego,^ PLolomCQ. O s e u t e s t e m u n o s u p ó n . de diversa mane i ra , a integración definitiva de Gallaeeia t an to d e n d e u n p u n t o de vista adminis t ra t ivo e político coma intelectual den t ro da nova orde represen-t ada polo Império Romano.

Plinio a s u m e toda a h e r d a n z a clásica. S u p u x o o cumio dos esforzos dos escri tores gregos e lat inos por

_integra-la his tor ia medi te r rânea . Falar d a s Cass i té r ides ou ~dÕs~íurídadõrés^da metalurxia en t r a den t ro des te plan de

recompilación. Plinio. q u e escr ibe n o s . J d . C . , mor re n a e rupc lón do Vesúvio q ü ê s c p u l t a a Pompçiai Trata de facer n a s ú a Historia Natural u n cVmpendte do ' saber enciclo-pôdfco~da época, recollendo da tos de moit ís imos au t o r e s . D c s c m p e n o u diversos cargos adminis t ra t ivos , inc luso e n Hispan ia . A s ú a información sobre Gallaeeia p o s ú e in te rese sobre todo porque represen ta o p u n t o final a gran^paFte da tradición anterior , e porque s u p ó n o t e s t e m u n o d a ínlegrãción d o noroeste de Ibéria d e n t r o "do Império.

Con respecto ó primeiro p u n t o . s o n moi signif ica-tivas a l g u n h a s opinións deJPlinio respec to á irrealidãde^de cer tos e lementos t radic ionais p r e s e n t e s d u r a n t e moi to tempo n a s fontes e q u e él cualifica como des f a sados , es tab leeendo u n h a eqlí lparacion es t re es tes .TTlradtCiôn grega e o m u n d o da fábula (menciona expl ic i tamente os t empos de Tróia). Es t e s opor ianse á real idade con tempo-r â n e a . onde o conccemento, g r a d a s a m a p a s como o dõ~" xeneral Agripa, no cal t ra ta de r ep re sen t a r se todef^o

151

Império, llbérase de toda categoria imaxinaria ou fantás-tica O mapa de Agripa: en épòça de Augusto, supuxo a

" ^ ^ I r â ^ f a h " c ã r f õ ^ a do Império, unha especie dc lnvención e representación do mundo poios romanos, que así tratan de apropialo e integralo simbolicamente, algo xa conseguido polas armas. Todo poder neccsita a repre-sentación do territorio para domfnalo mcllor. con finalida-des administrativas, fiscais, económicas c militares.

Os motivos de preocupaciòn de Plínio foron as novas realidades administrativas" e económicas. Administrativa-mentérèflecte a nova situación e as divisións administra^ tivas romanassobrepostasas antigas realidades indLxenas. Incluso chega ã dubídar da existencia de pobos como o, dos Ártabros. Nomea a moitos pobos, pero bastantes destes son tamén descofiecidos. Comezan a desenvolverse as novas divisións en províncias e conventos. No Noroeste hai tres conventos xurídícos: o astur. o brácaro e o lucen-se. con~ capitais; respectivamente, en Aslurica Augusta (Asfõrgã). Bracara Augusta (Braga) e LucusAugusti (Lugo). Cuantifica tamén os habitantes dos conventos, así como os seus pobos e cidades* A novidade significativa que se introduce neste momento é que se asiste a unha mutaciôn" total nà organización e pcrcepción do espacio cn Galloeciá. As vellas estructuras indíxenas son substituídas por unhas novas, romanas, así como por novas formas de impláritación sobre o territorio co desenvolvemento das cidades ou do poboamento en vilas romanas, o que supón unha nova relación destes pobos co territorio no que viven. Estas novas estructuras tefien como fin un mcllor rontrol sobrej^pofroaclínVos recursos minerais.

A xeografía perde asualnocencla, o_seu carácter dc clenda sempre aberta a novosdescubrimentos ou cspccu-

Uaclon s~clen ti ficas As vellasTiistoria^como a s dos Árta-bros, ou a do rio Lethes xa non~tehen sentido. Sitúanse dentro dunHã trãclíclón concibida como~un~pásado fabu- _ loso e irreal, achegado ó mundo do mitõT Agora compre representa-la realidade con ftns prácticas, desbo-tando calquéra fnfórmàclòn que non contribua a u n h a mellor representación e infórmáclon sobre ã situación

152

contemporânea dos novos territorios. Os mesmos debates típicos sobre o valor xeográflco de Homero, de Piteas, a extensión das zonas climáticas c a caractcrización dos fenómenos cstraíios xa non mantenen a súa coherencia diante dunha realidade que se impón. Polo que se refire á mineria, que é o gran motivo de interese de Roma en Gallaecia, tamén é descrita a súa explotación mediante técnicas modernas, que producen enormes benefícios. Contrapónensc estas ás vellas noticias sobre explotacións arcaicas, como as das Cassitérides. tamén cualificadas de fábulas, situadas nun pasado remoto. Plinio afirma que no século I d.C., na súa época, pódese navegar libremente dende Gades por todo o Océano occidental. A situación que describía Estrabón. o agachamento das rutas poios fenicios, xa non existe. Agora está libre o Océano. e quizais eso mesmo fai que Plinio renege da existencia das illas Casitérides, cualifícándoas de invención.

(Plinio, III, 181 Agora a provinda entclra atópase dividida en VII conven-tos: Cartaxinense, Tarraconense. Cassaraugustano. Cluniense. Astur. Lucense e Brácaro. Engádense as illas. das que se fará mención aparte: a mesma provinda ten ademais de 293 cidades supeditadas a outras. 179 ddades e. entre estas. 12 colonias. 13 cidades de derello romano. 18 do vello (dereito latino). 1 de federados e 135 esti-pendiarias.

(Plínio. III. 28| A estes (ós Cántabros) están unidos 22 pobos dos Astures. divididos cn Augustanos e Transmontanos, con Astúrica. magnífica cidade. Frente a estes están os Glgurros. os Paslcos. os Lanclenses e os Zodas. O número de toda a poboaclón é dc 240.000 homes libres. O convento Luccnsc ten ademais dos Célticos e Lemavos 16 pobos de nome descortecldo e bárbaro, pero ten case 166.000 homes libres. Do mesmo modo (o convento) Brácaro ten 24 cidades e 285.000 homes dos que. ademais dos mesmos Brácaros poden nomearse sen fastidlo os Bibalos. os Coelemos. os Callaicos. os Equcesos, os Limicos e os Querquernos.

153

(Plínio. IV. 1151 Dende o Mino. do que xa falamos, como di Varron. disla o /Eminio 200.000 pasos. que outros cntenden que está noutra parte e ehaman Limia. coftecldo como Oblivlon (esquecemcnto) poios antigos e moi lexendario.

(PUnio. XXXIV. 156:1581 (156) Agora imos co chumbo, do que hai dous tipos, o negro e o branco. O branco é o máis valioso, ó que os Gregos lie chaman «cassiterum» e cóntase fabulosamente que se extraia das illas do mar Atlântico e que era levado por navios entrelazados (de vimbios) c cosidos con coiro. Agora é verdade que se produce na Lusitania e na terra máis alta de Gallaecia. en forma de areas de cor negra. (...) (158) Na Gallaecia non se da o chumbo negro, mentres que na vecifia Cantabria haino en abundancia: a prata non se orixina do branco, senón do negro. Non pode mixturarse entre si chumbo negro sen branco, nin este con aquel sen aceite, nin tampouco o branco consigo sen o negro. O

\ branco Uvo prestlxio e nos tempos dc Tróia atestiguouno Homero, chamãndoo «cassitero».

O último xeógrafo importante d a Ant igü idade foi PtolomeõTqúe traballou en Alexandria n o sécu lo HjcLC. Continua a gran tradición intelectual d a c idade , o n d e tamén traballou Eratóstenes, ad icándose s o b r e todo á xeografia matemática. A súa Xeografia cons i s te n a compi-ladón de vários miles de~Tugafg!Tque venen a c o m p a n á d o s cas §Úas-coordcxiadaa^píira_j>Q^ej - elaborar^ un_ m a p a . A lóxica lineal do périplo atópase aqui s u p e r a d a . Agora, c a d a punto é definido por si mesmo, non en relación ós d e m á i s . ^odese, mediante a representación de tódolos p u n t o s . formar unha imaxe coherente d u n territorio. As s i t u a ç i ó n s

aséanse nas medjdas^astronómicas, q u e a s fixan exac-j amen te . Téntase polo tanto f o r m a r u n s a b e r fixorabsõíuto e ver adeiro. ainda que os moítos problemas n a r e p r e s e n -

c on estes elementos denotan a d is tanc ia q u e s e p a r a inn C<?°h a n l l ^ a d a c a r t o 6 r a f i a moderna. As medic ións d a s lonxitudes son inexactas e dificiles no m u n d o ant igo.

ó cal r r i t r 0 , rC ,COlleu m o i t o s d a t ° s de Marino de Tiro. seTo n u m n V r d e S U p e r a r ' A s ú a vez. Ptolomeo vai se lo punto de referencia fundamental en toda a xeofírafia

154

• •poboiciôn« A «ituario A pfomontorlo ^ nictfninto dê rio TI8URI pobos

O noroeste peninsular en Ptolomeo (segundo Tranoy)

d a Idade Media e j n c l u s o moderna . Nas s ú a s o b r a s deixou indicac ións teóricas de como rep resen ta r m a p a s e t a m é n u n h a lista detal lada dos e m p r a z a m e n t o s de moi tos lugares . O feito de desenvolve-la s ú a obra en Alexandria , u n lugar ideal de acceso a información xeográfica de todo tipo. facilitou o seu traballo. Ptolomeo concibe a xeograf ia como a representac ión gráf ica da m u n d o conccido.

Respec to .a . Galla?cia, e s p e c i f i c a diversos p u n t o s . espec ia lmente pobos coas s ú a s c idades e cer tos e l emen tos xeográficos. como cabos , illas e rios. Pero a i n d a d e m o s t r a

155

a súa pervivencia de fontes de información b a s e a d a s n o s périplos, pois debe botar man de descr ic ións d o u t r o s autores dos que c dependente. Ademais, a p robab l e inexis-tência de medidas as t ronômicas d e s t a s desc r i c ións fan que moitas delas sexan conxeturas sobre da to s s u b m i n i s -trados sobre outras bases e con ou t ro s cr i té r ios d e información.

Describe a costa mencionando os d iversos p r o m o n -tórios e desembocaduras de rios que se a t o p a n ne la . A mención de cidades costeiras e interiores, x u n t o cos p o b o s ós que pertencen suponen u n h a innovación. Moitos d e s t e s elementos son ilocalizables. Suponen o u t r a in tegrac ión á \ vez distinta e igual á de Plinio. Ámbalas d ú a s s o n p r o d u c t o do Império e das posibilidades que es te of rece , pe ro mentres que a do primeiro ten u n s f ins t i p i c a m e n t e romanos (conecemento das e s t ruc tu ra s e c o n ó m i c a s e politicas, cunha finalidade eminen temente prác t ica ) a d o segundo busca u n h a finalidade cientifica, t ipica d a tradición grega, t ra tando tamén de innovar e c o m p l e t a r o conecemento científico da terra hab i t ada .

A súa xeografia xa non é u n h a xeografia descr i t iva ^ que narra diversos elementos na tu ra i s ou e tnográf icos , senón que é xa u n h a xeografia matemát ica q u e p r e t e n d e como obxectivo a elaboración d u n m a p a no cal r e p r e s e n t a r (outra forma de aprehensión) a imaxe e a rea l idade de toda a ecumene.

IPtolomeo. Táboa 111 Sltuaclón da Hispania Tarraconense Táboa Segunda de Europa . A beira occldental de Tarraconense. que está cara Oceano occldental, consta do seguinte. Despols do rio Douro seguen as desembocaduras: 1: Callalcos Bracaros: Desembocadura do rio Avo Promontorio Avaro Desembocadura do rio Nebia Desembocadura do rio Limia Desembocadura do Rio Mlfto As fontes do rio

5o 30* 42° 15' 5o 30' 42° 30' 5o 40' 42° 45' 5o 30' 43° 15' 5o 20* 43° 40'

11° 30' 44° 15'

156

CAPÍTULO V

CONCLUSIÓN

Podemos cons iderar que o que apa rece nos textos clásicos sobre o occidente e Gallaeeia non reflecte a u t o m a -t i camente a realidade, senón q u e é u n h a representac ión d e s t a feita poios d i ferentes au tores , pois o propio espac io n o n ten sent ido como algo p u r o senón en tend ido como espac io social. E n principio, pa r t indo de cons iderac ións xera i s sobre os espacios periféricos, debe facerse intelixible es te novo espacio que se conece gracias á colonización ou á exploración. Prodúcese u n h a interacción en t re i d e a s preconcib ldas e u n h a s novas real idades que se van cone-c e n d o empir icamente . Deben de u s a r s e códigos q u e d e n sen t ido ó que se conece. u s a n d o c a d a a u t o r a s ú a propia l inguaxe ou visión do m u n d o .

C a d a novo período (clasicismo. m u n d o helenist ico. Império romano) tivo o seu desenvolvemento e cr i ses par t i -cu la res . or ixinando a s ú a propia l inguaxe, as i como a s ú a visión e apropiación do m u n d o . Proxéc tanse o s p r o b l e m a s da propia sociedade n a s o u t r a s med ian te ca tegor ias en tendib les , median te s i s t e m a s ou modelos (cartográficos, e tnográf icos , utópicos.. .). Os novos espacios . p a r a se ren in tegrados , neces i tan terri torializarse med ian te u n proce-so de producción espacial e temporal , d o t a n d o de t ex tu ra

157

a ese novo territorio conecido. Este proceso lévasc a d i a n t e en diversos pasos. como a es t ruc turac ión e a d e n o m i n a -ción de diversos elementos, o que provoca d ú b i d a s c duplicacións na denominación da lguns deles . C r é a n s e diversas paisaxes na tura i s e e tnográf icas q u e f o r m a n u n entorno organizado, coas pegadas do tempo, t e s t e m u n a s da presencia h u m a n a , e cun tecido de m a r c a s e s i g n o s (como poden ser os elementos n a t u r a i s ou a p r e senc i a humana).

Neste traballo t ratáronse dende a s p r ime i ra s fon te s gregas que falan sobre u n xenérico occidente. q u e a p a r e c e con diversos elementos e connotac ións t íp icas q u e manterán a súa influencia ó longo do tempo, a t a c h e g a r ás descricións xa de época romana.jA Gallaecia an t iga , q u e adquire sentido como tal ent idade só en época r o m a n a , forma parte da periferia occídental de E u r o p a q u e foi integrada dentro do mundo antigo por pa r t e d u n s p o b o s cultural e tecnicamente máis avanzados, como s o n o grego e o romano.

Dentro das primeiras fontes apa recen u n h a se r i e d e elementos que marcarán a tradición poster ior . S o n t a n t o ideas-sobre os elementos da na tureza , c o m a s o b r e o s diversos pobos e seres que poboan os ex t remos do m u n d o , particularmente o occidente. Es tas pr imei ras r e p r e s e n t a -cións, anque moitos tentaron demostra- la s ú a vcrosimll i-tude localizando os diversos elementos c i t ados n e s t a s obras primeiras, non posúen contidos reais . Inc luso autores vários séculos posteriores, como Heródoto, reco-necen que non saben nada do occidente. Hai t a m e n o u t r o s autores como Hecateo. Píndaro. Estesícoro ou Avleno, q u e nos permlten facer u n h a determinada idea do q u e se pode considerar representativo do extremo occidente.

Este extremo occidente, aparece m a r c a d o en Heró-doto por dous elementos: a s Illas Cass i té r ides e o rio Eridano. que se relaclonan cos outros conf ins d a ecumene, e que deben ser enmarcados no Interior d u n h a t rad ic ión mítica que nos está a falar do que podemos a g a r d a r a t o p a r nestes espacios. Toda esta tradición, q u e n o s fa la d u n

158

m u n d o d a mor te , d a noite , d o s s o n o s , d o e s q u e c e m e n t o , asi como de cer tos e l ementos xeográficos especia is q u e a x u d a n a s ingular iza- los diversos f e n ó m e n o s e s t r a n o s q u e aqu i acon teccn , é a q u e lie concede sen t ido á cita de Heródoto. O r ecu r so á s Illas c a u n rio p a r a terr i torial izar g ra f i camen te a orixe de d o u s e lementos preciosos e br i l lan-tes . propios dos confins, rcvélase como algo n a t u r a l . As illas. por exemplo, posu í ron u n h a eno rme impor tanc ia ( tanto n a t radición mít ica, coma n o m e s m o Homero) c o m o lugar xeográfico especial , vendo progres ivãmente r eadap -tados os s e u s cont idos en épocas posteriores, por exemplo, n a l i t e ra tu ra u tópica helenis t ica .

As fontes son esenc ia lmente gregas, pois o m u n d o grego mant ivo moito má i s nivel intelectual có m u n d o romano . Polo tan to o carác te r d a s diversas fontes var ia s u b s t a n c i a l m e n t e . Dende a s pr imeiras , a t a o século II a .C. (coa chegada dos r o m a n o s ó occidente), a s i s t imos a u n a serie de informacións q u e nos r ep resen tan o occidente d e n d e o m u n d o grego, e por pa r t e de poe tas , filósofos, xeógrafos. c u n h a s fontes de información e scasa s . e c u n in te rese non militar. Ademais o occidente a d q u i r e s en t ido como espacio n o cal s i t u a r u n h a serie de e lementos n a t u r a i s , divinos ou h u m a n o s cont rapos tos ós normal iza-dos d o m u n d o grego, e q u e polo t an to deben se r empra -zados n u n espacio es t rano . que cor responda coa a l ter idade do q u e se quere representar . O occidente a s u m e pois o pape l , d e n t r o da periferia do m u n d o , de espacio con fortes cont idos imaxinarios. mltolóxlcos ou simbólicos. A infor-mación q u e adema i s posúen e s t e s a u t o r e s sobre e s t e lonxano occidente é escasa . Es ta mel lorará progreslva-m e n t e grac ias á çolonizacion e ó comercio, coa ins ta lac ion d a s colonlas gregas n o S u r de Italla e Sicilia (Magna Grécia), ou ca instalaclón, a par t i r do 600 a.C., de colonlas no ex t remo occidente. como Marsella e Ampur i a s . n a cos ta c a t a l a n a c no s u r d e Francia . O s Fenícios, pola s ú a b a n d a , í n s t á l ansc n o s u r de Ibéria d e n d e o s . VIII a .C.

O occidente. es te m u n d o d a represen tac ión , s e r á u s a d o por poetas , his tor iadores , t ráxicos ou científicos ( tendo a d e m a i s en con ta a n o n separac ión dos saberes ) .

159

que tratan de elabora-las súas obras partindo dunha base arcaica. Os extremos adquiren senUdo como espado, nun principio indeterminado, logo diferenciando progresiva-mente entre norte. sur. leste e oeste, que acadaron unha serie de características climáticas e etnográficas típicas asociadas. Por exemplo, o norte é o mundo da noite e do frio. onde habitan pobos fantásticos, con anormalidades físicas, ou pobos que viven nunha completa escuridade, pero a súa vez poden convivir con pobos desencravados como os Hiperbóreos. eminentemente felices. que viven nunha completa harmonia entre eles e os deuses. No caso dos Etiopes. no sur, pasa o mesmo. O occidente definese polo seu carácter solsticial. do ponente, e como mundo da riqueza, onde viven os Celtas.

Antes da época helenística. pouco é o que se pode conecer sobre esta área. Só se conece a un navegante cartaxinés. Himilcón. que navegou por ela. O resto das mencións son escasas e referidas fundamentalmente ó sur de Ibéria, onde se emprazan diversos lugares (Gades. Eritia. Tartessos) que van definir esta zona.

Na época helenística producironse profundas transformacións co desenvolvemento dunha abundante literatura utópica, onde se narran cousas fantásticas e marabillosas e co uso de formas de descrición propias da 'historia dramática*, onde as cousas se representan como se se desenvolveran diante dos ollos. En Alexandria, na época helenística (ss. IV-II a.C.) prodúcesc un profundo cambio con Eratóstenes, que se define xa a si mesmo coma xeógrafo. Anteriormente xa se deran avances significati-vos, como a cartografia xonia ou os avances metodo-loxicos da escola Aristotélica, que trata de sistematizar diversos saberes. Pero é en Alexandria onde se sintetiza ° x e o 6 r á f i c o d a época. Dlscútese sobre a tradición reclbida e a validez de Homero como fonte xcográfica. por exemplo, constrúense diversos mapas e desenvólvensc cons cc ons xeográficas e cosmolóxicas típicas (conece-

d a as zonas climáticas, os cs o T o T , T T a S ' a C X t C n s l ó n e l i m i t c s d ° s continen-les çu o trazado dos mapas).

160

Ademais a c iência do m u n d o helenís t ico e r a ext re-m a d a m e n t e a v a n z a d a . T ra s Alexandre, a polis, a c idade-es tado . deixa de ter sen t ido como forma típica de ar te l la-m e n t o politico. Agora, o s p ro tagon i s t a s s o n o s g r a n d e s es tados , fo rmados poios xenera i s herdei ros de Alexandre , que i m p u l s a n a d e m a i s os cen t ros de s abe r con Bibliotecas como a d e Alexandria en Exipto, ou a de Pérgamo en Asia Menor, c r cando u n h a s concen t rac ións e re lacións en t r e sáb ios b a s t a n t e s s imi lares á s ac tua i s . A exis tencia d e g r a n d e s bibliotecas e cen t ros de sáb ios fixeron posible e s t a expans ión do s abe r e do conecemento xeográfico. Es te . agora, x a e s t á d o t a d o d u n s médios anal í t icos e metodó-loxicos desenvolvidos, q u e posibil i tan o conecemento d a superfície terrres t re . Tamén os diversos re inos heleníst icos, e n t i d a d e s terr i toriais moi complexas , po tenc ia ron a s expedicións c investigacións xeográficas, t an to por motivos comercia is coma de índole territorial.

Con respecto ó occidente. a t a a chegada e o in te resc dos r o m a n o s pola Penínsu la Ibérica, case n a d a s e conece sobre es ta zona. Pensemos , por exemplo, n a s d u r a s g u e r r a s de conquis ta que tenen que desenvolver con t ra os Lus i t anos (con Viriato) ou cont ra o s Celt iberos (coa t o m a de Numancia) , ó longo do século II a.C. Pois ben . e s t a s á r ea s , a t a entón moi imper fec tamentc e en g r an med ida ind i rec tamente conecidas , van se r agora a p r o p i a d a s a t ravés d u n labor de exploraclón xcográfica levada a d i a n t e por gregos a m p a r a d o s polo dominio romano , como Artemidoro, Asclepiades, Poliblo ou Posidonio. É f amosa a e s t ad ia de Poliblo n a s cos tas occidentais , por enca rgo d e Escipión Emiliano, o vencedor de Numanc ia . o u a d e Posidonio d u r a n t e u n mes en G a d e s p a r a es tud ia - lo fenómeno d a s m a r e a s c d iversas cucs t ións xeográf icas . Anter iormente . Uvcron a lgún i lustre predcccsor n a v e g a n d o polas cos i a s do Océano, e polo tan to polas cos ta occiden-ta i s d e Ibéria, como Pi teas e Himilcón. Pi teas é marse l lés . c a finais do século IV a.C. navega ca ra ó nor te de Europa . Foi u n a u t o r polémico pero forneceu dc in formac ións a s t ronómicas , n a t u r a i s c e tnográf icas s o b r e e s a s zonas .

161

Pero. en definitiva, ata a chegada dos romanos non exlstiu-un conecemcnto máis ou menos profundo de Hispania. O seu dominio e a pacificación progresiva dc diversas zonas de Ibéria permitiu un maior conecemento gradas ó traballo dos eruditos gregos e os informes dos xcnerais romanos. Por fin Gallaecia. conecida xa poios eruditos gregos que indirectamente a estudian, así como poios militares romanos que a conquistan. entra de cheo dentro das fontes clásicas. Estas van ser fontes de información indirectas, non foron feitas poios propios indixenas, e polo tanto deberemos estar moi a tentos á s ideas que proxectan sobre os novos espacios aprehendidos militar e intelectualmente. A visión que nos t ransmit i rán virá loxicamente tamizada por toda u n h a tradición anterior, como sucede co caso do rio Lethes. que revela unha fonda idea sobre o mundo do esquecemento. que se relaciona coa noción de occidente.

Todas estas experiencias gregas e romanas conflúen en Estrabón. a nosa principal fonte, que cscribe aproxi-madamente no cambio de era. no principado de Augusto, o cal conquista e integra definitivamente a Gallaecia dentro do Império. Estrabón é grego, inserindosc dentro d u n h a tradición textual riquísima e moi antiga. A súa defensa de Homero como fonte de saber pode dar u n h a idea do alcance desta tradición. Todo o pasado textual grego, cos seus contidos e imaxes. está actuando sobre Estrabón. Para o occidente da ecumene usa sobre todo a autores de época helenistica. que reordenaron e definiron a s antigas imaxes posuídas sobre estas zonas. No norte de Ibéria, eminentemente montanosa. sitúa a pobos bárba-ros. que se debaten nun furor guerreiro e nunha ferocidade paralizante. Os seus propios nomes son inintelixibles. achegándose ós sons dos animais, o cal sublina a s ú a barbarie. A adicación ó bandidismo, a excesiva importân-cia do elemento feminino e o seu illamento debido ó frio e a mala orografia. definen unha serie de imaxes que os encravan dentro dun contexto xeral de pobos setentrionais e montaftosos comuns no occidente de Europa.

162

Os romanos rachan con este universo negativo, estéril, illado e pechado sobre si mesmo. Mediante expe-dicións militares dc contacto (terrestres ou marítimas), ou campanas planificadas dc dominio (as Guerras Cántabras). conscguiron introducir novas estrueturas e condicións que permitiron a profunda transformación deste mundo. Dentro da xcografia administrativa de Plínio do século I d.C. xa non tenen sentido moitos destes elementos ante-riores. A tradición grega é concibida como estrana (por exemplo, no que respccta á extracción do estario branco, ós Artabros. chamados Arrotrebas na época dc Plinio. ou ó uso de barcas de coiro), desfasada dentro da nova realidade política e administrativa definida polo Império romano, c representada polo inventario xeográfico e admi-nistrativo de Agripa, contemporâneo de Augusto.

Sen embargo, moitas ideas pervlviron dende as primeiras construccións míticas, permitindo caracterizar ó occidente. Imos examina-las pervivencias de diversas imaxes no occidente a traves dalguns casos. Nestas zonas, diversos elementos preciosos como os metais ou o âmbar, atópanse sobre a superfície dc diversos elementos naturais, (rios, montes, mar ou illas). A natureza manifesta rasgos^ marabillosos, que foron reactualizados coas utopias do mundo helenístico. Son imaxes dunha natureza abundan-te e automática, que posúe c producc riquezas por si mesma, sen a participación do home. Esta riqueza tan abondosa en productos ipetaliferos evolucionou dende u n h a s primixenias imaxes duns elementos preciosos c brillantes. situados dentro da escuridade xeral do extremo occidente. ata chegar á descrición da riqueza mctalifera impresionante que posúen certas partes da Península, como Turdetania c a Gallaecia. Describcsc o seu descubri-mento así como a súa cxplotación. o cal culminará en Plinio. que nos deixará a máis completa información sobre as diversas formas de traballa-los melais.

O Océano. pola súa banda, que pode aparecer como o reino da desmesura, cunha corrente constante ou tamén con ventos salvaxcs c variablcs. imaxinase ó mesmo tempo como o reino dos limites, onde se confunden os elementos

163

naturais (chegando a pervivir esta tmaxe en Estrabón. que fala da mestura dos elementos na zona de Thule). A navegación atópase moi dificultada e os diversos elemen-tos están como en suspensión. achegándose a cer tas imaxes de manifestacións divinas, como no caso das Sereas con Ulises. Imaxes parellas á que susci ta o rio Lethes aparecen aqui. Este é un mundo de morte, pêro non dunha morte calquera. senón dunha morte no mar . asociada ó,esquecemento. á ausência de gloria, perdéndose a memoria sobre alguén nuns espacios informes, nos que Q_espacio e o tempo non actúan segundo a s categorias normais. Isto non é nada raro nesta área. pois nestes espacios liminares é onde o raro e o marabilloso aparece, é onde o sol se oculta (aumentando de tamano. segundo Artemidoro, ou aterrorizando a Bruto), ou onde os deuses ocupan o Promontorio Sagrado polas noites.

Outra imaxe recorrente é a asociación des ta zona oceânica con certas divindades anormais e co m u n d o feminino. Así sucede nas Cassitérides, ou na illa de Mona. cerca de Britania. onde os homes visten de negro como a s Fúrias da Traxedia. Tamén os Montaneses de Estrabón equipáranse ó mundo feminino, con cabelos longos e soltos, como as Bacantes. Hai certas illas do Atlântico ocupadas exclusivamente por mulleres. como a illa onde habitan as mulleres dos Samnitas, que viven soas e celebran cultos na honra de Dioniso; ou as virxes que viven nunha illa do Sena. e poden facer prediccións, domina-los elementos naturais e transformarse en calquera animal, superando o tempo e o espacio: ou unha illa na cal se celebran cultos a Deméter e Perséfone, divindades ctonias. Ademais, as mulleres de Gallaecia demostran posuir u n h a gran actividade. Tefien importancia no sistema de propiedade e no matrimonial, traballando as terras ou na recollida do metal e incluso loitan xunto ós homes nas guerras. Estes tópicos esténdense por tódolos pobos do Noroeste de Ibéria, tanto cosÁrtabros. coma cos Brácaros. Grovios, Galaicos ou cos Montaneses. Son laboriosas, pêro p en c icgar a ser tan bárbaras e salvaxes como os seus homes. chegando a matar ós seus propios flllos.

164

Outras imaxes que perviven como imaxes privile-xiadas do occidente e de Gallzccici son as referidas ó mun-do da noite, do illamento destes pobos. entendido a traves da noción de insularidade, ou das formas de conquista dos militares romanos, que recordan ás de heroes como Hér-cules. Formalmente, perviven tamén formas de descrición baseadas nos périplos, ou na «historia dramática».

En canto á etnografia dos pobos do Noroeste, cons-látanse diversas concepcións. Os Artabros son cualifica-dos de hystatoi, os derradeiros. A súa situación vén defi-nida polo cabo Nerio. limite noroccidental que se fixa na época helenísica. con Piteas e Eratóstenes, sendo recollido por autores posteriores que lie deron outros nomes, como o de Promontorio Céltico ou Ártabro. O porto dos Ártabros é o punto máis remoto cara ó Noroeste. É unha zona rica en metais, que afloran na superficie e que son traballados por mulleres. Viven cerca dos Célticos, que fixeron unha expediclón cos Túrdulos dende o sur. perdendo o seu xefe c dispersándose pola zona. dando orixe ó nome de rio do esquecemento. Os Ártabros foron posteriormente denomi-nados Arrotrebas. Hai como un baleiro entre o Lethes e os Ártabros. só parecen asentarse certos pobos dispersos (poderian engadirse os companeros dos retornados de Tróia, que se meteron no interior destas terras e se dlspersaron. dando nome a pobos posteriores).

Existe unha gran zona de anarquia, de anomia. Os Ártabros aparecen arredor do seu cabo. que crca u n espacio que estes ocuparán e deflnirán. distinto do espacio que lies rodea. definido c limitado polo Lethes. Son como unha illa. comunicados ademais por mar. a través do seu porto, e non por terra, dentro desa área amorfa, con poboacións dispersas. Incapaces de acadar ningún logro de civillzación. onde a natureza é dominante. Parece que os Ártabros rccollen certas características dun salvaxismo positivo, cunha natureza abundante en metais c unhas mulleres que a traballan. imaxe que en principio non ten porque ser excesivamente negativa.

165

As Cassitérides aparecer» vencelladas ós Ártabros. Pode que se localicen aqui porque a Galia non es tá ben conecida. o mesmo que as Illas Britânicas (e non o es ta rán ata a época de César, e no caso das mesmas illas Britâ-nicas. ata o s. I d.C.). Polo tanto, como o punto extremo de conecemento que se posúc sobre esta zona son os Ártabros. as illas Cassitérides emprázanse en relación con estes. Os homes que habitan a s Cassitérides aparecen cualificados dunha maneira peculiar, como pacíficos e nómades, con estano e chumbo abundante c a pouca profundidade. Aseméllanse ás Fúrias. Aparecen. pois. representados como pastores nómades, con caracteres que os sitúan nos primeiros tempos da humanidade . Poden considerarse incluso como posuídores de certos caracteres utópicos, representantes dun salvaxismo suave, c u n h a terra rica en metais, e vivindo nun entorno de paz.

O caso dos Ártabros e o das Cassitérides proban a concepción lineal do espacio. Son lugares entendidos den-tro dunha lina, unidos a outros puntos (ós Pireneos e ó Promontorio Sagrado no caso do cabo Nerio. ou ós Árta-bros no caso das illas Cassitérides). Ártabros e Cassitérides son definidos polas actividades comerciais, non militares. Deben ponerse en relación con fontes anteriores á s guerras lusitanas, fundamentalmente coas expedicións de Hlmilcón e Piteas (e con informacións sobre os ' terrores do Oceano' ou as illas Oestrimnidas. incluso co solpor c co rio Lethes). que foron recollidas en Gades e no mundo grego, chegando a Eratóstenes que fixou o cabo Nerio como punto de referencia do noroeste de Ibéria nos m a p a s helenisticos.

A costa Lusitana (que fai referencia a toda a costa occidental). tal como é descrita por Polibio. tamén c u n h a zona moi fértil e rica. A costa é plana, areosa c pouco elevada. Na zona do Douro ala existen costumes civilizados como son o uso de banos de vapor, mediante pedras candentes en auga fria. Serian restos dos influxos romanos nesta zona. polas expedicións de Bruto, e incluso anteriores, debido ó comercio marítimo, permitindo dife-renciar entre os Lusitanos costeiros c os do interior. O

166

Douro é navegable. o mesmo que o Mino. coa presencia de embarcadeiros e de comercio. O Douro e o Mino poderianse equiparar así. como puntos comerciais, ó porto dos Ártabros e ás illas Cassitérides. Incluso, a colocación dc moitos dos nostol nesta área. pode deberse a este mesmo coneccmcnto debido á expedicion de Bruto, sendo emprazados ali por Asclcpiadcs de Mirlea. que vive na Turdetania. no sur de Ibéria.

A descrición dos Lusitanos do interior adícase fundamentalmente ó mundo da guerra, o cal~élóxico se temos en conta o desenvolvemento das guerras lusitanas. En canto ós Montaneses, estes fixan as súas caracterís-ticas na época das Guerras Cántabras. Xa estamos dentro dunha lóxica de domínio territorial, de conquista. Destá-canse os elementos que inciden na súa barbarie e salva-xismo. Posúen a lóxica do ventre, con ritos inhumanos. e salvaxes. Practican os sacrifícios humanos, son homes incapaccs de relacionarse cos demais. Son tamén valentes, pero cercanos á ferocidade e á insensatez animal.

Como observamos, as características dos pobos encravados nesta zona varian notoriamente tanto na súa cronoloxía como nas súas características. Sobre o desenvolvimento cronolóxico lineal Ártabros-Cassilérides/ Lusitanos/ Montafieses (que pode explica-la variabilidade de nomes nos Ártabros ou nos rios galaicos e lusitanos, conecidos dende moi cedo), pode sobreporterse outro que incida na considcración cada vez máis negativa sobre estes pobos. Pásase de pobos pacíficos adicados ás actividades comerciais, que viven en illas cunha natureza rica. abundante c automática, ó extremo dos Montaneses (definidos non xa polas illas. senón polas montafias). dentro do mundo da guerra e da violência, cunha serie dc elementos desviados ou negativos. O entorno é hostil, a orografia c abrupta, as comunicacións malas e o clima extremo.

A violência é a característica principal deste mundo, tanto a exercida poios romanos, coma a dos propios salvaxes (guerras continuas, aniquilacion c suicidios

167

persoais e colectivos, bandidismo). ou os propios elemen-tos naturais (o sol. o terror dos habitantes ante os barcos de César). Os romanos excrcen un modelo de conquista épico-heroica violenta, como é normal en moi tas colonizacións gregas. Os espacios liminares occidentais son tamén un mundo de terror e de violência, onde son posibles manifestacións divinas ou fenómenos que transgreden as categorias normais. Asi están o caso do rio Lethes. das calmas do Oceano ou do sol. que aterrorizou a Bruto. Esta violência natural vese correspondida tamén por unha violência endémica entre os mesmos pobos indíxenas do norte, entre si e con respecto a si mesmos, suicidándose persoal e colectivamente, e pola violência exercida poios romanos. Estes dominan med ian te expedicións guerreiras, loitando cos indíxenas en batal las terribles. ou aterrorizándoos coa súa presencia.

Plinio supón o punto final de toda u n h a tradición xeográíica. pois con el a lóxica espacial xa é distinta. Tacha de fabulosas as «interiores noticias sobre os Ártabros ou as illas do estano. O seu mundo é o mundo romano, onde os novos espacios políticos, fiscais e administrativos marcan as diversas concepcións. O mapa de Agripa, o primeiro gran mapa romano, marca a nova realidade do mundo, que debe ser inventariado, integrado e signado, manifestando unha vontade de poder por parte do Império. Non se trata de reconstruí-la realidade, senón de repre-sentala. O mesmo Augusto arnosa preocupación por rematar coa conquista da ecumene. e de representalo mediante o mapa de Agripa, as Res Gestse, ou o desenvol-vemento de catastros e censos.

Gallacia vese integrada dentro do Império. Moita diferencia existe entre esta concepción e a presente na expedición de Bruto. Esta revélase como unha concatena-c n e acontecementos e elementos cargados de sentido, que el tratará de descifrar. Ante algún deles, como o paso ao Lethes. ten êxito, pêro ante outros debe retroceder, como no caso do solpor no Oceano. Qucn priva totalmente de todo contido mítico a esta zona é Posidonio. que rema ou o a or comezado por Bruto, analizando diversos

168

fenómenos, como a presencia do estano. as mareas do Océano. a natureza do sol. ou a s anormalidades do Promontorio Sacro. Desenvolve un labor de desmitificación da ecumene. A natureza descárgase deste xeito dos signos que lie confiren un exceso de sentido.

Dendc as primeiras fontes míticas gregas, pasando polas diversas concepcións que se van eleborando na época clásica e helenistica. chégase a unha época na que o coneccmento de Gallaecia se vai lixando paseninamente. formando imaxes naturais e etnográficas variables. pero enmarcadas dentro dun longo proceso. dentro dunha tradición que lies confire un sentido e axuda a situalas dentro do artellamento xeral da terra habitada.

169

I

GLOSARIO DE TERMOS GREGOS E LATINOS

Akoé (áKOTÍ): o oído, que se entende tanto como narraclóns de testcmunas coma lecturas, que na Antigüidade son en voz alta; oposto ó ollado (opsis).

Anomia (ávojiúx): anarquia, implica a falta de normas e de leis.

Cora (Xo5pa): aqui posúe o sentido de lerritorio dunha cidade ou dun pobo.

Ctonio: adxectivo que fai referencia ó mundo infernal. Ecumene (oíjcoujiévri): a extensión da terra habitable. Ektoplsmós (eVtomonoç): illamento, alonxamento. Éos (ffcoç): o levante. Eschat ia í (éòxcmai): fronteiras, confins, limites, lanto do

territorio da polis como da ecumene. E u d a i m o n i a (ev»5aijiovia): felicidade, prosperidade,

benesíar. Usada para describi-la situación en moitas descricións utópicas.

Hysta toi (uaxaxoi): derradeiros; fai referencia ós Ártabros, cualiílcados como tales, no extremo da ecumene.

Kakóblos (xaKÓpioç): termo que serve para cualiflca-la mala vida dos Montaneses en Estrabón.

Logos (Xoyoç): a razón, o verdadeiro fronte ó mito. Tamén designa un discurso, unha narración sobre un pobo.

171

Me tis (nnns): enxeno. O personaxc prototípico con e s t a caste de astúcia c Ulises.

Mirabilla (lat. mirabilia): d e s i g n a os f e n ó m e n o s marabillosos, como os que acontecen n o Oceano.

Nostoi (vdoTOi): designa os retornos dos he roes q u e loitaron na guerra de Tróia, e que se rán emprazados en épocas posteriores por todo o Medi terrâneo c incluso no Atlântico. Tamén se rexis t ran a lguns , como Teucro ou Anfiloco. en Gallaecia. g rac ias a Asclepíades. Si túanse especialmente n a zona s u d -oeste de Gallaecia.

Océano ('Qkeccvoç): elemento que rodea a terra, s i t uado nos extremos. É concibido tan to como u n rio sen principio nin final, coma u n h a extensión inmóbil . Cualifica ó occidente. e nel s i t úanse e lementos característicos, como certas illas ou a s m a r e a s .

Oikistés (óiKiorriç): o fundador d u n h a c idade ou u n colonizador.

Omphalôs (ón^oXoç): forma que designa elementos centrais , como o omphalôs de Delfos, e por extensión aque les elementos que reúnen a característica de s e r p u n t o s centrais e especiais, expresada a través de fo rmas xeográficas como montes ou illas.

Opsis (òyiç): vista, o que se conece porque se ollou, opos to e preferible ó que se conece de oidas.

Paldeia (nai&ía): nun sentido xenérico, cducación e cultura.

Paradora, paradoxografía (rapá8oÇov): feitos incribles, raros.

Polis (tcóXiç): entidade básica do mundo grego, en forma de cidade-estado e cun territorio asociado.

Politikón (koXitikóç): referencia ó que é cívico, civilizado, propio da cidade.

Topos (tojióç): lugar común. tópico. Zophos (ÇoiJkjç): o ponente.

Nota: A pronunciación de W 6 a .r> suave. P eddo ó f e a de 'ch' como un 'c'

172

GLOSARIO DE NOMES E COUSAS

Alexandre (356-323 a.C.): rei e conquistador macedonio que a finais do século IV a.C. conquistou o Império Persa. Influiu enormemente nas concepcions naturais e h u m a n a s dos gregos. Aristóteles, filósofo que cos seus discípulos deu un grande pulo á s disciplinas 'cientificas', foi mestre seu.

A n a x i m a n d r o (s. VI a.C.): representante da cartografia xonia. Primeiro grego conecido que trazou un mapa. Como tódolos mapas xonios, circular, con Grécia no centro e rodeado polo Océano.

Aplano (s. II d.C.): menciona a expedición de Décimo Xunio Bruto, como Livio e Veleio Patérculo, e ós Brácaros.

Ártabros: pobo situado no extremo noroeste de Ibéria, xun to ó cabo do seu mesmo nome. Ricos en metais, traballados polas súas mullercs.

Artemidoro: autor que serviu dc fonte a Estrabón, es tando en Ibéria a inícios do s. I a.C. Tratou sobre todo de distancias costeiras e do Cabo Sagrado.

Asclepiades: gramático que estivo na Bética a finais do s. II a.C. e princípios do I a.C. Emprazou moitos nostoi no norte da Península e en Gallaecia.

At las : ser mítico que separaba o cco da terra, finalmente localizado no norte de África, como un monte.

173

Augusto: primeiro emperador romano que . coas G u e r r a s Cántabras (26-19 a.C.). rematou a conqu i s t a de todo o norte de Ibéria.

Avieno: autor que no século IV a.C. escribiu a Ora Marítima onde recolle o que se cons idcran a s fontes máis anUgas (s.Vl a.C) sobre a Penínsu la Ibérica.

Brigando: cidade s i tuada no actual golfo Artabro. carac-terizada por ser porto e posuir u n alto faro or ientado cara Bretana.

Bruto, Décimo Xunio: militar romano q u e efec tua , sobre o 138-7 a.C., u n h a expedición a propósito d a s gue-rras lusitanas, chegando a Gallaecia. C r u z a o rio Lethes, vence ós Galaicos, dos que toma o s e u a lcu-me de 'galaico', e ós Brácaros. pêro re t i rase espavo-recido ó contempla-lo solpor no Océano occidental .

Campos Eiisios: construcción mítica e u tóp ica grega, equiparable á da Illas dos Bcnavcnturados . onde se sitúan personaxes como Menelao ou Crono. Reflccten unha imaxe de benaventuranza. próxima á Idade d e Ouro.

Cassitérides: illas do estano, famosas e deba t idas n a Anti-güidade e na actualidade. Cualif icadas como ricas en estano. comerciado poios índixcnas con pobos extranxeiros. como os fenícios ou os r o m a n o s . Poden relacionarse coas i l las O e s t r í m n i d a s . Relaciónanse cos Ártabros.

Céflro, noto: ventos típicos do oeste e do sur , cual i f icados normalmente como benignos.

Celtas: pobo por excelencia. xa dende a s pr imei ras fontes , do extremo occidente (en Hecateo e Heródoto).

César (100-44 a.C.): no 61-60 a.C. desenvolveu u n h a expedición marina, para acadar gloria e riquezas, ata o porto de Brigantio, aterrorizando ós s e u s habi-tantes. que nunca viran u n h a flota semel lante .

Craso: personaxe de personalidade discuUda. Sobre os iniclos do s. I a.C. (96-94) chegaria a t a a s illas Cassi-erides. En Estrabón segue a un mercadcr fenicio.

n . „ qu<l e ™ b ^ a n c a Para non revelar a ru ta . °d> iÜ C a*C.): recolle u n h a breve ci ta de

I osldonio sobre as minas de Ibéria e a s Cassi tér ides .

174

Dion Casio ( 1 5 5 - 2 3 5 d.C.): describe a expedición de César a t a Brigantio.

Dioniso: divindade grega especial, relacionada co vino. co seu consumo desmesurado, e coas mulleres. Os seus adoradores son sátiros, ménades e bacantes. Moi relacionado co m u n d o feminino, e cos territorios dos extremos.

E r a t ó s t e n e s (276-196 a.C.): pode considerarse o funda-dor da xeografia científica. Gran xeógrafo, ademais dc moitas out ras cousas, que foi no século II a.C. bibliotecário en Alexandria.

Er in ias : deusas temibles da vinganza. Son u n h a s deusas primixenias, que visten dc negro. Algúns pobos do occidente aseméllanse a elas. como os habi tantes das Cassitérides.

E s t r a b ó n (64 a.C-25 d.C.): autor que escribe no cambio de era. A s ú a Xeografia conservouse e serviu de libro de referencia da xeografia antiga. O que máis infor-mación subministra sobre Gallaecia. u sando a autores anteriores como Asclepiades, Artemidoro. Polibio ou Posidonio.

Floro (s .n d.C.): escribe breves referencias sobre o monte Medulio, sobre a imposición romana a estes pobos de baixar dos montes ás chairas e sobre o temor de Décimo Xunio Bruto ante o solpor no Océano.

Gallaecia-Galaicos: os Galaicos son un pobo que vive á s por tas do que logo será Gallaecia. xun to ó rio Douro. Ó se-lo primeiro pobo que corteceron os conquista-dores romanos no s. II a.C. deron nome a todo o territorio setentrional a eles.

Gorgonas: seres míticos gregos terribles que viven n u n h a s illas. Son três. u n h a delas é Medusa. Petrifican coa mirada, e tefien serpes no cabelo. Si túanse no extremo occidente.

Grovios: pobo s i tuado entre a s desembocaduras do Mino e o Limia. Son interesantes porque pola súa zona cruza o rio Lethes e nela vanse instalar diversos heroes e pobos de orixe grega, probablemente porque foi u n h a área conecida comercialmente xa dende antigo.

I 175

Hanón: cartaxlnés que a finais do século VI a.C. viaxou ó longo das costas atlânticas conservándose a narración da súa viaxe. que dcbeu descnvolverse ata o actual golfo de Guinea. As imaxes que t rans-mite sobre África, mantidas a ta épocas recentes, reílecten un mundo con elementos na tu ra i s e humanos marabillosos.

Hecateo: xonio. o primeiro historiador do occidente (scc. VI a.C.). Consérvanse alguns restos das s u a s obras , nas que menciona algunhas cidades do occidente. ou ós Celtas.

Hércules (Heracles en grego): heroe grego por an tonoma-sia. Gran civilizador dos novos territorios. ós q u e -estende á civilización. abríndoos simbolicamente ó mundo grego. Alguns dos seus Traballos relaciónanse co occidente. como cando debe consegui-las mazás das Hespérides, ou rouba-lo gando de Xerión. que vive nunha illa do extremo occidente. Eritia. Tamén levanta as Columnas do seu nome. que marca rán simbolicamente o territorio civilizado.

Heródoto (485-425 a.C.): é considerado o pai d a historia. Nas súas Historias sobre a s guerras entre Grcgc e Persas, reconece non saber nada seguro sobre • occidente. o Eridano, as Cassitérides ou a existencia dun Océano setentrional. Menciona a Tartessos e ós Celtas no sur da Península.

Hespérides: seres míticos que viven n u n h a s illas do extremo occidente, gardando u n h a s mazás dc ouro nun xardin. É un dos traballos occidentais dc Hércules, e un elemento clave na caractcrización dos espacios occidentais.

Himilcôn: navegante cartaxinés que. ó mesmo tempo que Hanón. navegou polo Atlântico europeo. A s ú a narración sobre os perigos da navegación no Océano

, m a r c o u profundamente ideas posteriores. Hiperbóreos: típico pobo feliz do norte, próximo ós deuses .

coma os Etíopes. Representan u n típico pobo dos extremos, coma os Cimerios (no norte), os Celtas no oeste, os Etíopes e Pigmeos no sur, ou os Esci tas no leste.

176

Hipocrática: denominase asi a escola médica que postulou unha correlacion entre as características naturais e climáticas dun territorio e o carácter dos seus habitantes.

Homero: pai da cultura grega, que coas súas obras, a Ilíada e a Odisea, determinará a esta. tamén na xeografia. Foi moi discutida a localización das viaxes dc Ulises así como o valor da poesia de Homero como fonte dc conecemento.

Lethes: rio do esquecemento. identificado co actual rio Limia. O seu nome é debido a unha revolta de pobos. que se dispersaron polo territorio. Vencendo as imaxes infernais e negativas que evoca, foi fran-queado por Bruto, que vence a resistência dos seus homes. Abrirá simbolicamente Gallaecia ó conece-mento e o dominio romanos. Dous séculos despois. Plinio cualifica este rio como invención.

Lusitanos: pobo que loitará fortemente contra os romanos, como os Celtiberos. O mundo da guerra posúe moita importancia na súa descrición. O seu xefe máis conccido é Viriato. A costa Lusitana (que abrangue nos primeiros momentos toda a costa occidental) aparece en autores como Polibio cualificada como moi fértil e con características moi positivas.

Medulio: desconecido monte onte os últimos resistentes do norte de Ibéria na súa loita contra os romanos nas Guerras Cántabras deciden suicidarsc. rememo-rando accións similares de Numancia e Sagunto. Adoila emprazarse en Gallascia.

Mela (s.I d.C.): menciona brevemente as illas Cassitérides. ós Grovios, ós Ártabros e as Aras Scstianas consa-gradas a Augusto.

Montafleses (oreioi en grego): pobos típicos das monta-rias setentrionais do interior de Ibéria citados por Estrabón, que engloban ós Galaicos, Astures, Cán-tabros. etc. Viven en condicións desfavorables, con características moi negativas.

Nerio: cabo (equiparable co Ártabro ou Céltico) limite do extremo noroccidental de Gallaecia e de Ibéria. Rela-cionados con el emprazáronse diversos pobos (Árta-bros, Ncrios. Célticos), illas (Cassitérides. dos

177

Deuses ou Afortunadas) ou diversos elementos (como as Aras Sestianas).

Oestrimnios-Sffifes: pobos da Ora marítima de Avieno. Os primeiros habitan nunhas illas. golfo e cabo. comer-ciando en barcas de peles. Os segundos habi tan o occidente de Ibéria. Os Oestrimnios foron expulsa-dos por unhas serpes. Ante a posible equiparacion serpes=s2efes. pensouse que era u n h a mostra das invasións célticas en Gallaecia.

Orosio (ss.IV-V d.C.): autor cristián de orixe galaica, discípulo de S. Agostino, que menciona Brigantio co seu alto faro e as Guerras Cántabras co célebre episodio do Monte Medulio.

Piteas: navegante marsellés. que a finais do s. IV a.C.. ó mesmo tempo que Alexandre conquista o Império persa, navega ó longo das costas oceânicas euro-peas. Divisa a mítica illa de Thule. representante do gran norte. É o primeiro que da datos algo veraces sobre esta zona. incluso astronómicos. A s ú a viaxe é un dos grandes debates da xeografía antiga. Estrabón. por exemplo, non creu nel.

Plínio (24-79 d.C.): escritor romano que, na s ú a monumental Historia natural, deu datos sobre todo sobre a administración e a economia de Gallaecia. Cualifica como fabulosas ás anteriores narrac ións gregas sobre esta zona (como a s illas Cassitérides ou o Lethes). Reflecte o dominio e o progresivo control politico e administrativo.

Polibio (200-118 a.C.): intelectual grego que. a mediados do s. II a.C.. viaxou a Ibéria. É o primeiro xeógrafo mportante que traballau para os romanos. Describe

a costa lusitana moi idealizadamente. Foi fonte de Estrabón.

Posidonio (135-50 a.C.): gran xeógrafo da Antigüidade. nc pa onte de Estrabón para o occidente. Estivo

ir»Hr<a ^ a ! n í ? i 0 s d o s * 1 a C - e prcocupouse sobre por es udia-los fenómenos naturais , como a s

í u í Ü ? ' ° S ° a 0 r i x e e ^ b a l l o dos metais. Trata c o n n n t ^ r ^ ° r l C S e l e m c n t o s occidente das s ú a s connotacions fantásticas.

178

Ptolomeo (100-170 d.C.): autor grego que traballou en Alexandria. Cartógrafo matemático, tratou de elabo-rar un mapa xeral do mundo no que iban signados, con latitudes e lonxitudes, tódolos elementos a localizar. Cita numerosos pobos e accidentes xeográficos de Gallsecia.

Silio Itálico (35-101 d.C.): cita ás mulleres galaicas e a cidade de Tude. fundada por Diomedes.

Tartessos: mítico reino do sur da Península Ibérica, que serviu como tópico durante moito tempo desta zona. Del noméase o seu lonxcvo rei Argantonio, a súa rica cidade banada polo rio Tartessos cargado de estano. Reino de enormes riquezas, ó cal chegaron os gregos. Cerca hai montes como o Casio e o Arxen-tario, que brillan pola abundancia de metais.

Teucro, Anfiloco: Heroes gregos que retoman de Tróia e chegan a Gallcecia (coma Diomedes). Típicas cons-truccións de época helenistica, s i tuadas por Asclepíades no Noroeste de Ibéria.

Thule: mítica illa do norte, representativa desta zona ata a actualidade. A súa orixe está na misteriosa viaxe de Piteas (s.IV a.C.).

Ulises (Odiseo en grego): heroc viaxeiro da Odisea. Nas súas viaxes atopou a seres femininos como Circe. Calipso ou as Sercas. a seres abominables como os Ciclopes e Lestrigóns, a pobos marabillosos como os Feaclos, ou âmbitos alleos, como o Hades. Marcará moitas imaxes posteriores sobre o occidente.

Xust ino (sobre os séculos n - m d.C.): toma noticias de Posidonio sobre a orixe grega dos Galaicos e outros pobos do norte, e sobre a importancia das mulleres c das minas nesta área. A súa obra é un compendio dun historiador anterior. Pompeio Trogo.

179

CADRO SINÓPTICO

O CONECEMENTO DO OCCIDENTE E DE GALL/ECIA

DATAS EXPEDICIÓNS AUTORES CONECEMENTO DO EXTREMO OCCIDENTE

CONECEMENTO DE GALL/ECIA

Himilcón

Plicas

Homero

Hesiodo

Avieno

Hcrodoto

Millco (deuses, seres e características naturais)

Mítico

Características terribles do Océano. riqueza en metais e coftecemento dalguns puntos xeográ íleos

Illas Cassitérides. rio Eridano. Tartessos e os Celtas

Forma da costa da Península Ibérica

Fixación dos principais rasgos físicos e alguns etnográficos: O Cabo Nerio, extremo Occidental e certos elementos con el relacionados (Ártabros)

CADRO SINÓPTICO

DATAS

O CONECEMENTO DO OCCIDENTE E DE GALL/BCIA (contlnuacióll)

EXPEDICIÓNS AUTORES CONECEMENTO DO EXTREMO OCCIDENTE

CONECEMENTO DE GALL/ECIA

s. III

s.II

S.l

Bruto

Guerras lusitanas

Eratóstenes

Pollbto

Asclepíades

Artemidoro

Recolle as inforniaclóns de Plicas

Promontorio sacro, o solpor no occidente

Rio Lethes. Brácaros. Galaicos. Lusitanos, o solpor no Océano

Descrición positiva da costa occidental. lusitana, moi rica en recursos

Localización de míticas viaxes dc heroes en Gallcecia. fundando cidades e pobos

DATAS

CADRO SINÓPTICO

O CONECEMENTO DO OCCIDENTE E DE GALL/ECIA (continuación)

EXPEDICIÓNS AUTORES CONECEMENTO DO EXTREMO OCCIDENTE

CONECEMENTO DE GALL/ECIA

Posidonio Tratamento do Sol. minas, mareas. clima e certos pobos do extremo occidente

Craso Cesar

Expedición ás Cassitérides Expedición a Brigantio

Augusto Guerras Cántabras

Estrabón Amplo conecemento (natural, etnográfico) anque confuso Montaíieses como bárbaros

d.C. s. 1 Plínio Coftccemcnto administrativo

e militar

s. 11 Ptolomeo Mapa onde se sinalan mulUtude de accldentes xeográficos e pobos

I

;

BIBLIO GRAFÍA

Arias Vila. Felipe. A Romanización de Galicia, Vigo, A Nosa Terra. 1992.

Bermejo Barrera. José Carlos. Mitologia y mitos de la Hispania Prerromana I. 2* ed. Madrid. Akal. 1994.

Mitologia y mitos de la Hispania Prerromana. II. Madrid. Akal. 1986.

Brarias. Rosa. Indixenas e Romanos na Galicia Céltica. Santiago. Folias Novas. 1995.

Calo, Francisco, A Cultura Castrexa, Vigo, A Nosa Terra. 1993.

Coelho Ferreira da Silva, A., A cultura castreja no Noroeste de Portugal. Museu Arqueológico da Citània dc Sanfins, Paços de Ferreira, 1986.

Garcia Fernandez-Albalat, Blanca. Guerra y Religiôn en la Gallaecia y la Lusitania antiguas. Sada. O Castro. 1990.

/ Gomez Espclosín, F.J. e outros. La imagen de Espana en la Antigüedad clàsica, Madrid. Gredos. 1995, (coa bibliografia de referencia).

185

González Garcia. F.J. e Rosa Branas. Galicia Romana. Oleiros-A Coruna, Via Láctea. 1995.

Romero Masiá. Ana e Pose Mesura. X.M., Galicia nos textos clásicos. A Coruna. Museu Arqueolóxico. 1988.

Tranoy, Alain. La Galice Romaine, Paris. De Boccard. 1981.

WAA.. Historia de Galicia. I. Prehistoria e H. Antiga. A Coruna. Hércules Eds., 1991

SjV í.\

186