ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta...

42
Arrantzaleak Constantino Virto Olascoaga

Transcript of ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta...

Page 1: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Arrantzaleak

Constantino Virto Olascoaga

Page 2: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 3: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 4: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Constantino Virto Olascoaga

Arrantzaleak

Page 5: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Argitaratzailea / Edita: ARMA PLAZA Fundazioa

© Egilea / Autor:Constantino Virto Olascoaga

Laguntzaileak / Ayudantes: María Luisa Arregi – Fermín Olaskoaga

Kolaboratzaileak / Colaboradores:Arrate Egaña, Fernando Merino, José Ramón Gebara, Patxi Zapiain (+)

Euskera Itzulpena / Traducción al euskera: Joxan Elosegi

Azala / Cubierta:C. Virto Olascoaga

Ilustrazioak / Ilustraciones:C. Virto Olascoaga

Diseinu eta maketazioa / Diseño y maquetación:Otzarreta Komunikazioa (Zarautz)

Inprimaketa / Impresión:Otzarreta Komunikazioa (Zarautz)

Lege Gordailua / Depósito Legal:SS-858-2013

ISBN:978-84-616-4650-0

Quedan rigurosamente prohibidas, sin autorización escrita de los titulares del copyright, bajo las sanciones establecidas en las leyes, la reproducción total o parcial de esta obra por cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografía y el tratamiento informático.

Page 6: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Joan den mendeko 40ko hamarkadako eta aurreko urteetan, beren aurrekoengandik oinordetzan arrantza lanbide zaharrarekiko jaso zuten nahitasuna ondokoei iragotzen saiatu ziren arrantzale zaharrei opa diet liburu hau, arrantza gure Gipuzkoako portuetan zoritxarrez gainbeheran hasia den une honetan.

Dedicado a los viejos arrantzales, que allá por los años cuarenta y anteriores del pasado siglo, intentaron inculcar en sus descendientes el amor al viejo oficio de la pesca que heredaron de sus mayores y que hoy tristemente está decayendo en nuestros puertos gipuzkoanos.

Page 7: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 8: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Patxiri… a Patxi…

Page 9: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 10: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

7

Hondarribiko Udaletik eginahal handia egin dugu azken urteotan gure historiarekin zerikusia duten lanak argitaratzeko. Lan horietan gure herriarekin zerikusia duten zenbait alderdi aztertzen dira, besteak beste harresien eraikuntza, XX. hasierako arkitektura eta hirigintza, gure herriko baserriak eta horien historia, eta gastronomiari buruzko gaiak, adibidez Hondarribiko Sukaldaritzari buruz duela gutxi argitaratutakoa.

Argitaratutako liburu zerrenda luze horrek bazuen hutsune bat, hain zuzen ere “ARRANTZALEAK” izenez argitaratzen dugun hauxe. Liburu honetan berrogei-berrogeita hamargarren hamarkadetako baxurako arrantza aztertzen da, eta protagonista nagusia “arrantzale familia da”, Hondarribiko historiarekin hain lotua den hori.

Liburua batez ere pedagogikoa da, hizkera xumea du, eta horren bidez baxurako arrantzaren alderdiak azaltzen dizkigu. Arrantzarako apareju eta desagertutako arte eta tresna asko azaltzen ditu, lumaz eginak, eta azalpen oharrekin hornituak. Arrantzako alderdiak ez ezik, protagonista nagusia arrantzalea bera da, bere arazoak, gizarte bizitza, etxebizitza, osasuna, irakaskuntza, etab.

Espero dugu liburu hau arrantzaleentzat baliagarria izatea, -protagonistak haiek baitira-, garai hura gogora ekartzeko eta arrantzale belaunaldi berriei erakusteko, hain zuzen ere itsaso eta arrantza zale guztientzat interes handiko bilduma historikoa den aldetik.

Es importante el esfuerzo que desde el Ayuntamiento de Hondarribia hemos hecho para publicar trabajos relacionados con nuestra historia en los últimos años. En estos trabajos se estudian los diferentes aspectos de nuestra ciudad, como el que trata de la construcción de las murallas, o el referente a la arquitectura y urbanismo de principios del siglo XX, los caseríos de nuestro municipio y su historia, e incluso temas gastronómicos, como la publicación reciente del libro en el que se trata de la Cocina de Hondarribia, por citar algunos.

A la larga lista de los libros publicados, creo, a mi modo de ver, que faltaba uno, y es este trabajo que con el título de “ARRANTZALEAK” presentamos. En este libro se hace un estudio del sector de la pesca de bajura, allá por los años cuarenta-cincuenta, donde el protagonista principal es la “familia arrantzale”, tan arraigada desde siempre a la existencia y a la historia de Hondarribia.

Un libro eminentemente pedagógico, donde con un lenguaje sencillo nos explica los innumerables aspectos de la pesca de bajura. Está ilus-trado con numerosos dibujos hechos a plumilla de aparejos e instru-mentos ya extinguidos y con notas explicativas para hacer más fácil su comprensión. No trata solamente de aspectos de la pesca propiamente dicha, sino que también gira en torno al elemento principal del estudio, el arrantzale con su problemática, y se exponen aspectos de la vida so-cial, la vivienda, la sanidad, la enseñanza, etc.

Sirva su lectura a todos aquellos arrantzales, -los verdaderos protago-nistas,- para revivir con nostalgia aquella época, como información para las nuevas generaciones de arrantzales, y finalmente, como un trabajo de recopilación histórica de gran interés para todos aquellos amantes del mar y del mundo de la pesca.

Aitor Kerejeta CidPatronatuburua

ARMA PLAZA Fundazioa

Aitor Kerejeta CidPresidente Patronado

Fundación ARMA PLAZA

AURKEZPENA PRESENTACIÓN

Page 11: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 12: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

9

Ikerketa asko egin da itsas jardueren inguruan, sakon aztertu dira itsas merkataritza, ur handietako arrantza, eta beste gai asko, baina gutxi idatzi da baxurako arrantzari buruz, itsasoko beste jarduera garrantzitsu horien senide pobrea delakoan-edo. Horrexegatik nahi izan dugu arrantzale horien lana lehen planora ekarri, ezin konta ahala oztopo eta zailtasunak gainditurik, aurrekoen tradizioari segida ematen asmatu dutelako, eta beren egunoroko eginahal handiaz gure portuetako eta gure jendearen aurrerapena sustatu dutelako.

Ez da lan honen asmoa Gipuzkoako portuetan bideratzen zen baxurako arrantzaren historia luzea bezain aberatsa xehe-xehe azaltzea, joan den mendeko 1940. eta 1950. hamarkadetako urteetara mugatu nahi izan baitugu ikerketa honen esparrua. Izan ere, urte haietan oso aldaketa garrantzitsua bizi izan zuen baxurako arrantzak alderdi tekniko, ekonomiko eta sozialetan. Bestalde, ongi gogoan eduki behar dugu ezinbesteko gertatu zaizkigula garai hartako arrantzale gazteak (adin handiko pertsonak dagoeneko), lan honetarako informazio-iturri guztiz baliotsua izan diren aldetik.

Giza talde honen egunoroko zeregina konprenitzen lagunduko diguten hiru funtsezko aspektu jasotzen saiatu gara liburu honetan. Gizon haientzat, bizirik irauteko aukera eman zien jarduera zen arrantza, haien baliabideak artisau batzuenak ziren funtsean eta, azkenik, eskasia eta zailtasunak handiak ziren garai batean bideratu zuten jardun hura.

Bizirik irauteko jarduera zen inolaz ere hura, arrantzarik ez bazen, jatekorik ere ez zen; langile batek bere orduak egin eta jornala irabazten zuen ordainetan, jornal egokia edo horren egokia ez zena; arrantzaleak ezin konta ahala ordutan lan eginik ere, haren eta familiaren mantenua eta izatea bera kolokan gelditzen zen arrantzarik ez bazen, eta guztiz larritzen zuen egoera honek beste datu batek, arrantzaleek ez baitzuten merkatuko lege apetatsuetan inolako eraginik, askotan hartan finkatzen ziren prezioak egiaz barregarriak baitziren.

Se han hecho estudios sobre actividades relacionadas con el mar, tales como la marina mercante, la pesca de altura, etc. Pero muy pocos sobre la pesca de bajura, que ha sido considerada como el pariente pobre de dichas actividades. Es por ello que queremos reivindicar el trabajo de aquellos arrantzales que, aun padeciendo innumerables dificultades, supieron continuar con la tradición de sus mayores, y aportaron también con su esfuerzo el progreso de nuestros puertos y su gente.

Este trabajo no pretende abarcar toda la larga y rica historia de la pesca de bajura, que se realizaba en nuestros puertos guipuzcoanos, sino concretarlo allá por los años cuarenta-cincuenta del siglo pasado, porque creemos que en esos años se produjo un cambio importante en los aspectos técnicos, económicos y sociales y, sobre todo, porque los que fueron jóvenes en aquella época (hoy mayores) son indispensables como fuente de información para poder elaborar este trabajo.

En este libro hemos intentado recoger tres aspectos fundamentales para poder entender el quehacer diario de este grupo humano. Para ellos, la pesca era una actividad de subsistencia, sus recursos eran eminentemente artesanales y, finalmente, el aspecto de que sus actividades se desarrollaron en una época de dificultades y precariedad.

Era una actividad de subsistencia, porque, si no se pescaba, no se comía; un obrero trabajaba sus horas y por ello cobraba un salario, más o menos justo; el pescador trabajando infinidad de horas, si no pescaba, su subsistencia y la de su familia quedaba gravemente afectada, con la circunstancia agravante de no poder influir en las caprichosas leyes del mercado, que en numerosas ocasiones fijaban unos precios irrisorios.

Los recursos eran artesanales, porque la industria de esta época no disponía de los materiales necesarios para elaborar aparejos de pesca, por lo que los propios pescadores se vieron obligados a fabricar sus propios utensilios, empleando su ingenio y sus habilidades para solucionar el problema.

ATARIKOA PRÓLOGO

Page 13: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 14: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

11

Artisauenak ziren arrantzaleen baliabideak, garai hartako industriak ez baitzuen arrantza aparailuak fabrikatzeko behar zen material egokirik. Beraz, arrantzaleek berek lantzen zituzten erabili beharreko tresnak, arrantzan egoki moldatuko baziren, eta beren asmamenaz, beren antze eta gaitasunez, baliatu behar izan zuten horretarako.

Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu zen eta herabe ekin zion berriro jardunari, lehengai eta ordezko piezez hornitzeko berealdiko zailtasunak zituela. Oso zaharrak ziren ordurako egitura haiek, eta garraio sistemak oso kaskarrak eta hutsunez beteak; bestalde, hutsaren hurrengo ziren ia-ia gizarte eta osasun alorretako laguntzak, eta eternitatera bitarteraino luza genezakeen eskasi zerrenda tamalgarri honek eragin handia izan zuen arrantzaren arloan, jarduera hura are eta penagarriago bihurtuz.

Ondoz ondo desegin zituzten bapore zaharrak, eta motorraren industria hasi berria tantaka sortzen hasi zen ontzi motordunek hartu zuten, pixkana-pixkana, haien ordea. Faktore honek aurrerapen handia ekarri bazuen ere, ez ziren horregatik ontzietako lan-baldintza eskasak hobetu, eta komun eta bainu-zerbitzurik, janariak berotzeko surik eta lo egiteko kamaina egokirik gabe segitzen zuen eskifaiak, etzateko bodegako zoru gogorra baizik ez zuela. Areago, larrialdietan abisu egiteko behar ziren oinarrizko segurtasun-tresnarik gabe segitzen zuten betiere barkuek.

Eskasia-egoera hura bera pairatu behar zuten arrantzaleek beren etxebizitzetan, oinarri-oinarrizko bainu-zerbitzurik eta erosotasunerako osagarririk gabe. Komun eta bainurako, letrina bat eta sukaldeko harraska baizik ez zuten, bai eta, jakina, bizkarroi mota oro ere. Bestalde, molde guztietako arrantza tresna eta trepetxuen biltegi gisa erabiltzen ziren maiz etxebizitza haietan bereizten ziren gelak, gutxi eta ttikiak zirenak.

Eskola masifikatuetan bideratzen zen irakaskuntza. Oinarri-oinarrizko formazioa jaso ondoren, hamahiru-hamalau urteetan uzten zituen

Era una época difícil como consecuencia de las dos ultimas guerras, la Guerra Civil Española y la Segunda Guerra Mundial. La industria, en gran parte destruida, comenzaba tímidamente a desarrollar su actividad con dificultades para proveerse de materias primas y piezas de recambio, con unas estructuras caducas, con unos deficientes sistemas de transporte, con unas casi nulas prestaciones sociales y sanitarias, y con un largo etcétera, que repercutieron considerablemente en este sector de la pesca, haciendo aun más penosa su actividad.

Los viejos barcos a vapor fueron desguazados uno tras otro para ser sustituidos, poco a poco, por las nuevas embarcaciones a motor, que la incipiente industria del motor iba fabricando. Aunque este hecho supuso un gran avance, no por ello solucionó las precarias condiciones de trabajo en las embarcaciones, sin servicios sanitarios, sin cocina para calentar los alimentos, sin literas teniendo que dormir la tripulación sobre el duro suelo de la bodega y, aún más, sin los mínimos instrumentos de seguridad para avisar en los casos de emergencia.

La misma situación de precariedad se daba en las viviendas, pues apenas disponían de servicios sanitarios y elementos de comodidad. Todo el servicio sanitario consistía en una letrina y un fregadero en la cocina, amén de todo tipo de parásitos, y las escasas dependencias de ellas servían muchas veces como almacén para depositar todo tipo de pertrechos de pesca.

La enseñanza se impartía en unas escuelas masificadas, donde el alumno después de recibir una mínima formación dejaba los estudios con trece o catorce años, para comenzar el duro aprendizaje laboral en los barcos de pesca en los que se enrolaba.

Fue a finales de esta década cuando comienza lentamente el cambio, que mejoraría las condiciones de vida de la flota de bajura y sus gentes.

Se empezaron a construir embarcaciones de mayor porte con motores más potentes y mejores servicios y rendimientos.

Page 15: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 16: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

13

ikasleak ikasketak, hartuko zuen arrantzontziko lanbide ikasketa gogorrari ekiteko.

Hamarkada haren bukaeran hasi ziren gauzak pittinka-pittinka aldatzen, baxurako arrantzontzietako eta haietan ari ziren marinelen bizi-baldintzak hobetuko zituzten aldaketak hein batean nabaritzen.

Bolumen handiko ontziak hasi ziren eraikitzen, gero eta indartsuagoak ziren motorrak, gero eta zerbitzu eta errendimendu hobeak eskaintzen zituztenak.

Bestalde, material berriak hasi ziren arrantza mota guztietan erabiltzen, hala nola altzairuzko haria, nylona eta beita bizirako biberoa. Iraultza ekarriko zuen honek atunaren arrantzan, arrantzaleen beren oharkabean ia etorri zen iraultza.

Lehenbiziko aldiz eraiki ziren arrantzaleentzat baizik izango ez ziren etxebizitza sozialak.

Eskoletako hezkuntza aldia beste bi urtean zabaldu zen eta, herabe bada ere, aurreneko Itsas eta Arrantzarako Orientabide ikastaroak ematen hasi ziren.

Kofradiak espezialisten osasun zerbitzuak hasi ziren kontratatzen, beraien kontsultak arrantza portuetatik hurbil egon zitezen.

Hitz batean, orduantxe hasi zen artisau arrantzatik “arrantza industriala” deituko genukeenerako aldaketa.

Liburu hau idaztera bultzatu gaituen arrazoietako bat izan da, hain zuzen ere, baxurako arrantzaren inguruan oso gutxitan ikertu edo ezagutzera eman diren jakingarri batzuk agerian uztea. Aspektu horien artean ditugu aparailuak lantzerakoan erabiltzen hasi ziren material berriak, beita biziko biberoa atunaren arrantzan bideratu izana, ontzi mota desberdinetan arrantzarako erabiltzen zen tresneria, eta garai hartako arrantzontzien ezaugarriak eta osatzen zituzten atalen izenak. Eta barkuetan erabiltzen zen lexikoaren zati bat ere ekarri nahi izan dugu liburu honetara.

La aplicación, en las diferentes modalidades de pesca, de los nuevos materiales como el alambre de acero, el nailon y el vivero para el cebo vivo, supuso una revolución en la pesca del atún, revolución de la que ni los propios pescadores eran conscientes.

Se construyen por primera vez viviendas sociales exclusivamente para pescadores.

El periodo de enseñanza en las escuelas se amplía un par de años más y hasta se comienza a impartir tímidamente los primeros cursos de Orientación Marítima y Pesquera.

Las cofradías contratan los servicios médicos de especialistas que establecen sus consultas en las proximidades de los puertos pesqueros.

En una palabra se inicia el cambio de la pesca artesanal a la que llamaríamos “pesca industrial”.

Una de los motivos que nos ha impulsado a elaborar este libro es el de poner de manifiesto aspectos referentes a la pesca de bajura que apenas se han estudiado o publicado, como son los nuevos materiales que se incorporaron para la elaboración de los aparejos, la aplicación del vivero con cebo vivo para la pesca del atún, el utillaje que se empleaba para la pesca desde los distintos tipos de embarcaciones, las características y nombre de las diferentes piezas que componían las embarcaciones en uso en aquella época, así como también recoger en parte el vocabulario que se empleaba en los barcos.

Para realizar este trabajo hemos tomado como referencia el puerto pesquero de Hondarribia por un par motivos:

Primero, por su condición de puerto fronterizo muy relacionado con los puertos de Hendaia, Ziburu y San Juan de Luz, donde sus embarcaciones aplicaron los nuevos sistemas de pesca antes que las embarcaciones del litoral guipuzcoano, técnicas que hicieron suyas las embarcaciones de Hondarribia, para seguidamente trasladarlo a las

Page 17: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 18: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

15

Lan hau egiteko, erreferentzitzat hartu dugu Hondarribiko arrantza portua, arrazoi pare batengatik:

Lehenik, mugako portua izateaz gainera, harreman hertsia izan duelako betidanik Hendaia, Ziburu eta Donibane Lohizuneko portuekin. Izan ere, Gipuzkoako kostaldean baino lehenago bideratu ziren Lapurdiko portu horietan arrantza sistema berriak, eta berentzat hartu zituzten orobat Hondarribiko ontziek. Herri hartatik zabalduko ziren ondoren Gipuzkoako gainerako portuetara. Ongi gogoan eduki beharra dago Hendaia, Ziburu eta Donibane Lohizuneko arrantzontzi askotako patroiak hondarribiarrak zirela, aurreko urteetan portu haietan egokituak.

Bigarrenik, arrantza sistemei, bizimoduari, hiztegiari eta abarrei buruzko informazioa jaso ondoren, argi eta garbi ikusi dugulako, alde ttiki batzuk gora-behera, bat zetozela datu guztiak Gipuzkoako gainerako portukoekin.

Baxurako arrantzako munduaren inguru guztietako ahalik eta aspektu gehien jasotzea da liburu honek bere xumean burutan hartu duen asmoa. Historia dira dagoeneko aspektu haiek guztiak eta ahanzturaren putzura ari dira gaurgero erremediorik gabe erortzen. Baina asmo horretan hiru helburu hartu dira batez ere aintzat:

Lehena: urte zail haiek lehen pertsonan bizi izan zituzten arrantzale haien guztien oroigarri izan dadila.

Bigarrena: ondoko arrantzale belaunaldiei aurrekoek bizi behar izan zituzten lan-baldintzen eta bizimoduen gaineko informazio-iturri gerta dakiela.

Hirugarrena: baxurako arrantzako munduari buruz jakin-mina duten arrotz guztientzako historia-lan probetxagarria izan dadila.

demás embarcaciones de los puertos guipuzcoanos, con el añadido de que muchos de los pesqueros de Hendaia, Ziburu y San Juan de Luz eran patroneados por hondarribiarras, que unos años antes se habían establecido en esos puertos.

Segundo, porque una vez recogida la información en cuanto a sistemas de pesca, forma de vida, léxico, etc., salvo pequeñas variaciones, coincidían con el resto de los puertos guipuzcoanos.

El fin que pretende modestamente este libro, es el de recoger el mayor número posible de aspectos referentes al mundo de la pesca de bajura, en sus diferentes vertientes, aspectos que ya son historia, y que inexorablemente están cayendo en el olvido y, sobre todo, persigue tres objetivos:

Primero: que sea recordatorio para todos aquellos arrantzales, que vivieron en primera persona aquellos difíciles años.

Segundo: que sirva a las nuevas generaciones de pescadores como información de las condiciones de trabajo y modo de vida que tuvieron sus mayores.

Tercero: como exposición de un trabajo histórico para todos aquellos profanos interesados por el mundo de la pesca de bajura.

Page 19: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 20: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

17

AURKIBIDEA

I. ZATIA.BAXURAKO ARRANTZASarrera .......................................................................................... 25

1. ONTZI MOTORDUNAKUDABERRIA (Antxoa) ............................................................... 26Ardora ........................................................................................... 27Sarda ............................................................................................. 28Pila ................................................................................................ 30Nazioarteko urak .......................................................................... 30Anekdota. Mina. ........................................................................... 32

UDA (Atuna) ............................................................................... 34Xaxian sardearekin ........................................................................ 35Xaxian txaparekin .......................................................................... 38Alesian arrantza moldea ................................................................ 40Atunaren arrantza beita biziaz ...................................................... 41Biberoaren historia ........................................................................ 44Biberoa ......................................................................................... 47

UDAZKENA (Lantzoia) ............................................................. 48Lantzoiaren arrantza ingurasareaz ................................................ 48

NEGUA ....................................................................................... 49Sardina eta berdelaren arrantza ..................................................... 50Arosela eta legatzaren arrantza ..................................................... 52Izurdearen “ehiza” .......................................................................... 56Lomaren arrantza ......................................................................... 57Itsas hegaztien “ehiza” ................................................................... 58

ÍNDICE

PARTE I.PESCA DE BAJURAIntroducción a la pesca de bajura ................................................... 25

1.BARCOS A MOTORPRIMAVERA (Anchoa) ............................................................... 26Modalidad de la ardora. .................................................................. 37Modalidad de la manjúa. ................................................................ 28Modalidad de cardumen ................................................................. 30Aguas internacionales ..................................................................... 30Anécdota: Mina .............................................................................. 32

VERANO (Atún) .......................................................................... 34Cacea con pértiga. ........................................................................... 35Cacea con cucharilla. ...................................................................... 38Modalidad “Alesian” ........................................................................ 40Pesca con cebo vivo ......................................................................... 41Historia del vivero .......................................................................... 44El vivero ......................................................................................... 47

OTOÑO (Aguja) .......................................................................... 48Pesca de la aguja con red de cerco .................................................. 48

INVIERNO .................................................................................. 49Pesca de la sardina y el verdel ........................................................ 50Pesca del besugo y la merluza ........................................................ 52Caza del delfín ............................................................................... 56Captura del tiburón peregrino ....................................................... 57Captura de aves marinas ................................................................ 58

Page 21: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

18

2. ONTZI MOTORDUNAK ETA ARRAUNONTZIAKArrantzaren espezializazioa ........................................................... 60

3. ARRANTZA MOTAK ETA ESPEZIEAKAtunaren arrantza ......................................................................... 62Ingurasarea ................................................................................... 62Hondoko aparailuen bidezko arrantza .......................................... 62Kostan ontzitik ............................................................................. 62Errioan ontzitik ............................................................................ 62Arpoiaz ur handietan .................................................................... 63Gurguilaz ...................................................................................... 63Arroketan ...................................................................................... 63Itsas bazterrean ............................................................................. 63

4. ARROKETAKO ARRANTZAArroketako arrantzalea .................................................................. 64

5. ITSASKI ARRANTZAItsaski arrantzaleak ....................................................................... 65

2. LANCHAS A MOTOR Y A REMOEspecialización de la pesca .......................................................... 60

3. MODALIDAD DE PESCA Y ESPECIESPesca del atún ............................................................................ 62Con red de cerco ........................................................................ 62Pesca con aparejos de fondo ........................................................ 62Con lancha en la costa ................................................................ 62Con lancha en la ria ................................................................... 62Con arpón en alta mar ................................................................ 63Con nasa .................................................................................... 63En las rocas ................................................................................ 63En la orilla ................................................................................. 63

4. PESCA DE ROCAEl pescador de roca ..................................................................... 64

5. MARISQUEOMariscadores ............................................................................... 65

Page 22: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

19

II. ZATIA. LAN BIZITZALan-eguna ..................................................................................... 69Deia eta ontziratzea ...................................................................... 70Otoitza .......................................................................................... 71Patroia ........................................................................................... 71Makinista ...................................................................................... 72Marinela ....................................................................................... 73Arrantzontzia ................................................................................ 74

1. ONTZIJABEAK ETA DIRU-SARREREN BANAKETAOntzijabeak .................................................................................. 76“Manta” banaketa sistema ............................................................. 77Beste sarrera batzuk ...................................................................... 78

2. DIRU-SARRERAK ETA ARRANTZAKSarreren eta arrantzen zerrenda, 1950. urtean ............................... 79

3. ARRAINAREN ENKANTEALaginen aurkezpena ...................................................................... 82Bentaria, laguntzailea, erosleak ..................................................... 83Enkantea egiteko modua .............................................................. 83Arrantzalien biotza ....................................................................... 86Tenplutxoa .................................................................................... 87Arrainaren deskarga ...................................................................... 87Atunaren enkantea ........................................................................ 90

4. ARRANTZONTZIEN GARBIKETA ETA MANTENUAGarbiketa eta pintaketa ................................................................. 91Ontzi ttikiak ................................................................................. 93

5. SAREEN TANATZEA ETA KONPONTZEASarearen garbiketa ........................................................................ 94Sarearen tanatzea .......................................................................... 95Sareen idortzea eta konponketa .................................................... 96Tanatokia ...................................................................................... 97

PARTE II. VIDA LABORALLa jornada de trabajo .................................................................. 69Llamada y embarque .................................................................. 70El rezo ....................................................................................... 71El patrón ................................................................................... 71El maquinista ............................................................................. 72El tripulante .............................................................................. 73La embarcación .......................................................................... 74

1.ARMADORES Y REPARTO DE INGRESOSArmadores ................................................................................. 76Sistema de reparto “a la parte” ..................................................... 77Otros ingresos ............................................................................. 78

2. INGRESOS Y CAPTURASRelación de ingresos y capturas, año 1950..................................... 79

3. SUBASTA DE PESCADOPresentación de “muestras” .......................................................... 82Ventero, ayudante, compradores ................................................... 83Forma de subastar ....................................................................... 83Arrantzalien biotza ........................................................................ 86Templete .................................................................................... 87Descarga del pescado ....................................................................87Subasta de atún ........................................................................... 90

4. LIMPIEZA Y MANTENIMIENTO DE LAS EMBARCACIONESLimpieza y pintura ...................................................................... 91Embarcaciones pequeñas ............................................................. 93

5. TEÑIDO Y ARREGLO DE REDESLimpieza de la red ....................................................................... 94Teñido de la red .......................................................................... 95Secado y arreglo de las redes ........................................................ 96“Tana-tokia” ............................................................................... 97

Page 23: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

20

III. ZATIA. GIZARTE BIZITZAKofradien sorrera ........................................................................ 101Zuzendaritza Batzordearen hautaketa ........................................ 102Kideen ekarpen ekonomikoak .................................................... 103

1. ETXEBIZITZAEtxebizitza .................................................................................. 107Etxebizitzaren deskripzioa .......................................................... 109Anekdota. Errentaren ordainketa ................................................ 111

2. ELIKADURAArrazionamendua ....................................................................... 112Etxeko elikadura ......................................................................... 112Barkuko otorduak ....................................................................... 113Beste otordu batzuk .................................................................... 115Anekdota. Kafe goxoa ................................................................. 116

3. ARROPALaneko arropa ............................................................................. 118Beste elementu batzuk ................................................................ 120Uretako arropa ............................................................................ 122

4. IRAKASKUNTZAEskolako asistentzia hamabi urteak arte ..................................... 125Lanbide heziketarik eza .............................................................. 126Anekdota. Aitaren izena ............................................................. 128

5. OSASUNAOsasun ekipamendurik eza ......................................................... 129Etxeko medikua .......................................................................... 129Praktikantea, txertatze kanpainak ............................................... 126Tuberkulosi izurritea ................................................................... 127

PARTE III.VIDA SOCIALFundación de las cofradías ......................................................... 101Elección de la Junta Directiva .................................................... 102Aportaciones económicas de los asociados .................................. 103

1. VIVIENDALa vivienda ............................................................................... 107Descripción de la vivienda ......................................................... 109Anécdota: el pago de la renta ..................................................... 111

2. ALIMENTACIÓNEl racionamiento ....................................................................... 112Alimentación en los hogares ...................................................... 112Las comidas en el barco ............................................................. 113Otras comidas ........................................................................... 115Anécdota: el rico café ................................................................ 116

3. VESTIMENTARopa de faena ........................................................................... 118Otros elementos ........................................................................ 120Ropa de agua ............................................................................ 122

4. ENSEÑANZAAsistencia a las escuelas hasta los doce años ................................ 125Ausencia de formación profesional ............................................. 126Anécdota: El nombre del padre .................................................. 128

5. SANIDADFalta de equipamientos sanitarios ............................................... 129El médico de cabecera ............................................................... 129El practicante y las campañas de vacunación ............................... 126Epidemia de tuberculosis ........................................................... 127

Page 24: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

21

IV. ZATIA. ONTZIAKSarrera ........................................................................................ 131Botea .......................................................................................... 132Batela .......................................................................................... 135Panelak ....................................................................................... 138Zabakoa ...................................................................................... 144Gabarra ....................................................................................... 146Batel motorduna ......................................................................... 148Motor ttikia ................................................................................ 150Motor ertaina ............................................................................. 152Motor handia ............................................................................. 154

V. ZATIA. TRESNAK ETA APARAILUAKSarrera ........................................................................................ 159Arrantzontzi handietan erabiltzen ziren tresnak ......................... 160 Arrantzontzi ttikietan erabiltzen ziren tresnak ........................... 176 Sarearekin erabiltzen ziren tresnak ............................................. 196Atunaren arrantzan erabiltzen ziren tresnak ............................... 213Itsaskien arrantzan erabiltzen ziren tresnak ................................ 230

VI. ZATIA. HIZTEGIASarrera ........................................................................................ 243Hiztegia ...................................................................................... 244

Irudien aurkibidea ........................................................................260

PARTE IV. EMBARCACIONESIntroducción ............................................................................. 131Chinchorro ............................................................................... 132Batel ......................................................................................... 135Paneles ..................................................................................... 138Lancha .................................................................................... 144Gabarra .................................................................................... 146Batel a motor ............................................................................ 148Motora pequeña ........................................................................ 150Motora mediana ....................................................................... 152Motora grande .......................................................................... 154

PARTE V. ÚTILES Y APAREJOSIntroducción ............................................................................. 159Útiles de las embarcaciones grandes ........................................... 160Útiles de las embarcaciones pequeñas ......................................... 176Útiles de la red de cerco ............................................................. 196Útiles para la pesca del atún ....................................................... 213Útiles para el marisqueo ............................................................ 230

PARTE VI. VOCABULARIOIntroducción ............................................................................. 243Vocabulario ............................................................................... 244

Índice de ilustraciones ................................................................... 260

Page 25: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

1

Page 26: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Pesca de BajuraBaxurako Arrantza

Page 27: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu
Page 28: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

25

Ez da erraza urte haietan “baxurako arrantza” deituan bideratzen ziren lan eta espezializazio guztiak aztertzea eta sailkatzea. Bizirik iraungo bazuen, arrantzaleak horren beharrezko zituen lan haiek ontzietan eta itsasoan ez ezik kostan ere bururatzen ziren, bai eta errioetan eta ibai-bokaleetan ere, eta ohiko jarduera haien lerroan jarri beharko genituzke, halaber, arrantzarako tresnen lanketa eta mantenuari begira lehorrean bideratzen ziren jarduera guztiak.

Bela eta arraunontziak (txalupak eta traineruak) joanak ziren ordurako, bapore zaharrak galtzear zeuden eta sarrera egina zuten harrezkero motorraz hornituriko arrantzontzi berriak. Neurriz eta ekipamenduz oraindik ontzi xumeak ziren arren, aurrerapena ekarri zuten ontzi haiek, autonomoagoak izanik, aukera berriak eskaintzen baitzituzten ordura arte ibiliak ez ziren kala eta arrantza-guneetara jotzeko.

Informazio hau guztia bildu ahal izateko, landa-lan luzea eta xehea bururatu behar izan dugu, arrantza mota guztiak, beren egutegi, ontzi mota, aparailu, tresna eta abarrekin, ordenatzeko eta sailkatzeko behar diren elementu nagusi guztiak topatuko bagenituen. Haiek ezagututa baizik ez genukeen baxurako arrantza deitua berritxuratu ahal izango.

Helburu horri begira, lau multzotan laburtu eta sailkatu ditugu jarduera horiek guztiak:

1. Ontzi motordunak2. Motorrak eta arraunontziak3. Arroketako arrantza4. Itsaski arrantza

No es tarea fácil analizar y clasificar los diferentes trabajos y especializaciones que en aquellos años se realizaban en la denominada “pesca de bajura”. Estos trabajos que eran tan necesarios al pescador para poder subsistir, no solamente se efectuaban en las embarcaciones en alta mar, sino también en la costa, así como en las rías y en sus desembocaduras, y a las que se han de añadir todas aquellas actividades que se realizaban en tierra en orden a la elaboración y mantenimiento de los utensilios de pesca.

Las embarcaciones a vela y a remo (txalupas y traineras) habían desaparecido, los viejos barcos a vapor estaban en vías de desaparición, para dejar paso a las nuevas embarcaciones propulsadas a motor. Éstas, aunque todavía de dimensiones y equipamientos modestos, suponían un avance en cuanto a autonomía y posibilidades para desplazarse a zonas y caladeros que no se habían frecuentado hasta aquellos años.

Para recopilar toda esta información, se ha tenido que realizar un largo y minucioso trabajo de campo, que diera las claves para poder ordenar y clasificar las diferentes modalidades de pesca, con sus calendarios, tipos de embarcaciones, aparejos, útiles que se empleaban, etc., y configurar lo que denominamos pesca de bajura.

Con tal fin todas estas actividades se han resumido y clasificado en cuatro grupos:

1. Embarcaciones a motor2. Lanchas a motor y remo3. Pesca de roca4. Marisqueo

SARRERA INTRODUCCIÓN

Page 29: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Baxurako Arrantza. Pesca de Bajura.

26

1. ONTZI MOTORDUNAK

Ontzi motordunena zen urtean zehar arrantza jardueretan pertsona gehien enplegatzen zuen multzoa. Gutxi gora behera, hamar arrantzaletik zortzi zeuden arrolatuak molde honetako ontzietan, baina horrek ez du esan nahi, beharrak hala agintzen zuenean, hau da, eguraldiak laguntzen ez zuenean, arrainik ez zegoenean, motorra matxuratzen zenean, eta abarretan, arrantzale horiek berak beren arraunontzietan edo lehorretik beste arrantza molde batzuetan aritzera obligatuak ez zirenik, mantenua irabaziko bazuten.

Erraz sailka genitzake, bestalde, itsas espezieak: migratzaileak, alde batetik, eta egonzaleak edo urte guztian hurbileko itsas hondoetan bizi direnak. Natura errealitateak hala aginduta, urtaroen arabera ageri ziren espezie migratzaileak arrantzatzen ziren bereziki ontzi motordunen jardueretan. Hona hemen:

Udaberrian, antxoa.Udan, atuna.Udazkenean, lantzoia.Eta neguan, sardina, berdela, txitxarroa, arrosela eta legatza.

UDABERRIA

Martxo aldera hasten zen antxoaren arrantzaldia eta Pasaiako portuko arrasteontziak izaten ziren gure kostaldean antxoa sarden presentzia atzematen lehenak. Aurkikuntza haien berri ematen zieten ondoren baxurako barkuetako patroiei, antxoa sardak ikusiak ziren posizioa eta gunea ongi zehaztuz.

Ingurasarea erabiltzen zen espezie honen arrantzan, honako modalidade hauetan: ardora, pila eta sarda.

1. BARCOS A MOTOR

Las embarcaciones a motor eran el grupo que más personas empleaba en sus actividades pesqueras a lo largo del año, pudiéndose calcular que un 80% de los pescadores estaban enrolados en este tipo de embarcaciones, lo cual no significa que, cuando por causas de fuerza mayor, v. gr. mal tiempo, falta de capturas, avería en el motor, etc., estos mismos pescadores con sus lanchas a remo o desde la costa, se vieran obligados a efectuar todo tipo de capturas.

Las especies marinas las podríamos clasificar de manera simple en: migratorias y las que de una manera más o menos estable, permanecían en los fondos marinos localizables durante todo el año. De acuerdo con este fenómeno natural, las actividades pesqueras de los barcos a motor se dedicaban a la captura de las especies migratorias cuya aparición en nuestras costas coincidía con las estaciones del año.

En primavera, la anchoa.En verano, el atún.En otoño, la aguja.Y en invierno, la sardina, el verdel, el chicharro, el besugo y la merluza.

PRIMAVERA

La costera de la anchoa solía comenzar hacia el mes de marzo y eran los arrastreros del puerto de Pasaia los primeros que detectaban la presencia de los bancos de anchoa en nuestras costas e informaban a los patrones de los barcos de bajura, señalando la posición y la zona donde habían sido vistos.

Para la pesca de esta especie se empleaba la red de cerco, en las modalidades de: ardora, cardumen y manjúa.

Page 30: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Arrantzaleak

27

Ardora

Ardora modalitatean, gauaz atzematen zen antxoa. Garai hartako ontziek ez zuten arrain sardak atzemateko ekipamendu elektronikorik (sonarra) eta begiz hauteman behar izaten zuten haien presentzia, arrainak uretan batetik bestera mugitzen denean halako argi-ildoa uzten baitu, areago antxoa sarda izugarri handi haien kasuan, halako orban argitsu handia eratzen baitzuten ur azalean. Agerikoa zen orduan antxoaren presentzia.

Arratsaldean hasten zen lana, arraina ustez egongo zen lekuraino nabigatu behar baitzen. Ontzian egiten zuten arrantzaleek afaria, norberak etxetik eramandakoa janari.

Ondoren, guztiz ilundu orduko itzaltzen ziren barkuko argi guztiak, posiziokoak izan ezik, eta begiz jotzen hasten ziren adituak itsas bazter guztiak, antxoa sarden presentzia atzemateko. Horretarako, eskarmentuko marinel bat egokitzen zen ontziko brankan, eta postu hartatik adieraziko zion honek patroiari zer norabide hartu behar zuen ontziak, hautemaniko antxoa sarden presentziaren arabera, sarea uretaratzeko agindua ematen zuten arte.

Sarea erriatu eta gero, arrain sarda inguratzeko agindua ematen zuen patroiak, eta zirkunferentzierdi bat eratzen zuten sareaz, haren poltsa ahalik eta bizkorren ixtearren. Egiteko honetan eskifaiako marinel guztiek hartzen zuten parte, gindax baten laguntza eskerga izaten zutela.

Itxi eta gero hasten zen sarea eskuz alatzeko lan neketsua, atzemaniko arraina (zoritxarrez ez zen beti hala gertatzen) poltsatik, eta salabardo batez betiere, atera ahal izateko. Antoparetan, hau da, kaxoi moduko konpartimentu batzuetan, pausatzen zen arraina. Ontziaren gainaldean eratzen ziren antoparak, panelen bitartez.

Nolako ikuskizuna arrantza-gune haietara Kantauri itsasertzeko portuetatik ehunka etorritako ontziek, astuariar, kantabriar, bizkaitar

Ardora

La modalidad de la ardora consistía en capturar la anchoa en plena noche. Las embarcaciones de aquella época, al no disponer de equipos electrónicos para detectar los bancos de pescado (sonar), recurrían a detectarlos visualmente, dado que el pescado al desplazarse en el agua crea un surco luminoso, y más cuando se trataba de los grandes bancos de anchoa que producían una gran mancha fosforescente, señal evidente de su presencia en la superficie del mar.

La faena comenzaba a media tarde, navegando a la zona donde se suponía se encontraba el pescado y se cenaba a bordo los alimentos que cada tripulante traía de casa.

Al caer la noche se apagaban todas las luces del barco, salvo la de posición, y se comenzaba a ojear el mar para detectar la presencia de bancos de anchoa. Para ello, en la proa del barco, se colocaba un marinero experimentado, el cual indicaba al patrón la dirección que debía tomar la embarcación en función de la presencia de los bancos de anchoa, para finalmente dar la orden de lanzar la red al agua.

Una vez lanzada la red, el patrón trataba de rodear el pescado, trazando con la red una semicircunferencia para cerrar rápidamente la bolsa de la red. En esta tarea participaba toda la tripulación con la inestimable ayuda de una maquinilla.

Una vez cerrada la red, comenzaba la laboriosa operación de recogerla manualmente para finalmente extraer de la bolsa con ayuda de un salabardo el pescado capturado (hecho que, desgraciadamente, no sucedía siempre). La pesca se depositaba en compartimentos, en forma de cajón, que se componían con los paneles sobre la cubierta de las embarcaciones.

Era impresionante ver el espectáculo que se daba cuando coincidían en las zonas de pesca, cientos de embarcaciones procedentes de los

Page 31: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Baxurako Arrantza. Pesca de Bajura.

28

eta gipuzkoarrek, bat egiten zutenean! Eginahal betean batzuek, argiak pizturik eta sareak alatzen; posizio-argiak baizik ez zeramatzaten aldiz beste batzuek, uretan aurrera labirintu handi hartan barrena, antxoa sardaren baten bila. Adi eta kontu handiz mugitu beharra zegoen maniobra haietan, arrantzan ari ziren ontzien sareak, han eta hemen ur-azalean ageri zirenak, ez inbaditzearren, edota beste barkuren bat ez jotzearren, hondoratzeko arriskuan gerta baitzitezkeen, agerikoa denez, talkaturiko ontziak. Maiztxoegi gertatzen ziren horrelakoak, zoritxarrez.

Sarda

Izurdeak ziren sarda izeneko arrantza modalitateko protagonista nagusiak, lehen mailako papera jokatzen baitzuten antxoaren arrantza molde honetan.

Itsas ugaztun hauen portaerari adi erreparatzea izaten zen prozesuaren hasiera. Ohiko egokieran daudela, igeri egiten du izurdien multzoak deusen axolarik ez duela, jostatzen ari balira bezala, baina une jakin batean, halako tentsioa jabetzen da haietaz eta lasterka bizian hasten dira, jauzi ikaragarriak eginez, norabide bakar batera zuzenduz, arrain sarda atzeman duten seinale. Horrelakoetan, izurdien atzetik jotzen zuten inguruetan ziren ontziek, sarda topatuko zuten esperantzatan. Baina izurdeak izaten ziren haietara iristen lehenak eta berehala ekiten zioten arrainak inguratzeko zuten taktikari, haien ondo-ondotik paseaz, baina ekin gabe: bola trinko bat itxurarazten zieten antxoei luze gabe. Izurdeen aldi berean hautematen zuten itsas hegaztiek ere manjuaren presentzia, eta bat egiten zuten izurdiekin oturuntza hartan, bertaratua zen ikusleari parerik gabeko ikuskizun ikaragarria eskainiz.

Antxoa-masa geldirik egoten da izuturik, eta izurdeen oldarpean gertatzen da ezinbestean, alderik alde zeharkatzen baitute hauek sarda

diferentes puertos del Cantábrico: asturianos, santanderinos, vizcaínos y guipuzcoanos. Unos en plena faena con las luces encendidas recogiendo las redes, otros, con las luces de posición encendidas navegando por aquel laberinto e intentando copar algún banco de anchoas. Estas maniobras requerían mucha atención para no invadir las redes que flotaban en el agua de las embarcaciones que estaban pescando, y para no abordar a otro barco con el consabido peligro de producir su hundimiento, hechos que desgraciadamente sucedían con cierta frecuencia.

Manjúa

Los delfines eran los principales protagonistas en la modalidad de pesca llamada manjúa interpretando el papel principal en la pesca de la anchoa.

El proceso comenzaba por observar atentamente el comportamiento de estos mamíferos. Al principio, el grupo de delfines nadaba despreocupadamente, dando saltos, diríase que jugando, pero en un momento dado se ponen en tensión y comienzan una rápida carrera, dando unos impresionante saltos y dirigiéndose en una determinada dirección, señal evidente de que habían detectado un banco de pescado. Las embarcaciones, que se encontraban en los alrededores, inician la persecución de los delfines, con la esperanza de atrapar el banco de anchoas. Pero eran los delfines los primeros en llegar sobre el banco e iniciaban su táctica para agrupar el pescado, dando pasadas alrededor de ellos sin embestirles y consiguiendo en poco tiempo formar una compacta bola. Al mismo tiempo que los delfines, las aves marinas también han observado la presencia del banco de anchoas y se unen al festín junto a los delfines, proporcionando al observador un fantástico espectáculo.

La masa de anchoas permanece quieta, asustada para ser embestida por los delfines que la atraviesan con la boca abierta, engullendo en

Page 32: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Arrantzaleak

29

aho-matrailak guztiz zabaldurik, igaroaldi bakoitzean antxoa eskutada ederra irensten dutela. Joan-etorri bizkorretan isats-ukaldi bortitzak jotzen dituztelarik, ur-zorrotada handiak jaurtiarazten dituzte itsas azalaren gainetik. Bor-bor dagoen eltze izugarri handi baten tankera hartzen du orduan gune hark. Ur azaletik erasotzen diete beste izurde batzuek arrainei eta antxoa multxo ttikiak sumatzen dira orduan airean, izurdeen bizkarretatik jaurtiak. Elkarrekin borrokan hasten dira horrelakoetan hegaztiak, karranka-zalaparta izugarria sorrarazirik. Eta ikuskizunari errematea ematearren, brojua ere ez da horrelakoetan huts egin zale, eta oturuntzan parte hartu izaten du murgialdi guztiz ikusgarriak eginez: zorrotzean jaurtitzen du bere burua hogeita hamar metroko altueratik, urekin bat egiten duenean horren berezia den hots hori atereaz.

Ziztuan hurbildu behar izaten dute ontziek, izurdeek izuturiko antxoen sardaren aurkako inguratze jokoari utzi baino leheen. Zenbaitetan, izurde batzuk ere atzematen ziren sarean, baina arazo handirik gabe hausten zuten itsas ugaztunek setioa, sarearen kortxoaren gainetik jauzi garbiak eginez batzuek eta sare mehea torpedo gisa zeharkatuz beste batzuek. Zulo izugarri handiak irekitzen zituzten sarean horrelakoetan.

Arrantza modalitate honetan, arazoa izaten zen ontzi bat baino gehiago arrain sarda gainera aldi berean iristea, sarea erriatzeko eskubide berbera baitzuten orduan guztiek, antzinako garaietatik zehaztua zen bezala. Arrain sardatik hurbilen zegoen ontziak zuen sarea largatzeko eskubidea eta “baltsan” baizik ez zezaketen besteek arrantzan parte hartu. Atzemaniko arraina zati berdinetan banatzen zen, baldin eta ontzi haiek sareko kortxoak brankan eta txopan alatzeko maniobrari ekin baino lehenago iritsiak baziren. Arrantzan partaide izan ahal izateko, arrantzan ari zen ontziaren ondora iritsitako barkuko patroiak zeinuen bitartez –orduan ez zegoen irratirik– adierazten zion ordurako han zegoen ontziko patroiari “baltsan” kide izateko gogoa. Sarea kargatu eta arraina ontziaren gainaldera alatu ondoren, baltsan kide bihurturiko

cada pasada un puñado de anchoas. Al dar fuertes coletazos en sus rápidos desplazamientos, crean grandes borbotones de agua que afloran a la superficie, pareciendo aquel paraje una gigantesca olla en ebullición. Otros, embistiendo por la superficie, expulsan con sus lomos un conjunto de anchoas por los aires, que las aves marinas se disputan, creando una gran algarabía con sus graznidos. Y para terminar el espectáculo tampoco falta la presencia del alcatraz, que se une también al festín con su espectacular zambullida, lanzándose en picado desde treinta metros de altura y produciendo el característico sonido al chocar con las aguas.

Las embarcaciones tienen que acercarse a toda máquina y largar la red antes que los delfines dejen de hostigar al banco de las asustadas anchoas. A veces se daba el caso de que se atrapaban con la red algunos delfines, que se libraban del cerco sin dificultad, unos saltando limpiamente por encima del corcho de la red y otros atravesando como torpedos la delgada red, dejando tras de si un enorme boquete.

Al practicar esta modalidad de pesca surgía el problema de que varias embarcaciones llegaban al mismo tiempo sobre el banco del pescado y que todos tenían el mismo derecho a largar la red, porque estaba establecido desde antiguo. La embarcación que estuviera mejor situada con relación al banco de pescado era la que podía largar la red y las demás embarcaciones entraban en “compañía” repartiéndose la captura por partes iguales, siempre y cuando estas embarcaciones llegaran antes de realizar la maniobra de recoger a bordo los corchos de la red a proa y popa. Para formar parte de la compañía, el patrón del barco que llegaba junto a la embarcación que estaba pescando, comunicaba por señas -no se disponía de radio- al patrón de dicha embarcación su deseo de formar parte de la “compañía”. Una vez estibada la red y recogido el pescado sobre la cubierta, un tripulante del barco que formaba la compañía embarcaba en aquella para dirigirse al puerto acordado entre ambos patronos, para la venta y descarga

Page 33: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Baxurako Arrantza. Pesca de Bajura.

30

ontziko marinel bat ontziratzen zen sardara aurren iritsitako barkuan, eta bi patroiek adosturiko portura zuzentzen ziren ondoren, arraina saldu eta deskargatzeko. Marinel horren egitekoa zen deskargaturiko arrain kopurua eta bentako salmentan eginiko prezioa fiskalizatzea, eta berak jasotzen zuen halaber bentako langileek luzaturiko ziurtagiria, zegokiena kobratu ahal izateko ondoren.

Pila

Udaberri aurreratuan bideratzen zen pila izeneko arrantza sistema. Oro har ez zen ekaitzik gertatzen, itsasoa bare egoten zen, tenperatura beroagoa zen eta, horren ondorioz, epeldu egiten ziren kostaldeko urak.

Natura fenomeno honen ondorioz, ur-azalera goratzen ziren antxoa pilak, ikuskizun guztiz bitxia eskainiz.

Itsaso zati handi batean, ezin konta ahala antxoa ur-azaletik astiro-astiro mugituz, buruak uretatik etengabe atereaz eta sartuz, eta eguzkitan ispilu ttikien gisan dirdai eginez.

Arrantza mota honetan, aurrea hartu eta pasabidea eragozten zitzaion arrain pilari sarearen bitartez. Bizkor ixten zen ondoren poltsa.

Nazioarteko urak

Gerraontziak ziren ontzi kostazainak, beren estatuko ur jurisdikzionalak zaintzeaz arduratzen zirenak. Hala behar bazuen, erabili egiten zituzten zeramatzaten gerra-armak. Hondarribian guardapexa esaten zitzaion ontzi kostazain frantsesari.

Zera ulertu behar dugu ur jurisdikzionaltzat, kosta-lerroaren eta haren paraleloan trazatua den irudizko lerro baten arteko espazioa. Bi lerroen arteko distantzia sei miliakoa zen 40ko hamarkadako urteetan,

del pescado. Este tripulante tenía la misión de fiscalizar la cantidad descargada y el precio en el que se vendía en la lonja, así como de proveerse del correspondiente justificante extendido por empleados de la lonja, para posteriormente efectuar el cobro.

Cardumen

La modalidad del Cardumen solía darse cuando la primavera estaba adelantada. Por lo general no se producían temporales, la mar se calmaba, la temperatura subía y como consecuencia las aguas del litoral se templaban.

Debido a este fenómeno natural, los bancos de anchoa subían a la superficie y daban un curioso espectáculo.

En una gran extensión de mar, innumerables anchoas surcando lentamente la superficie, sacando y metiendo incesantemente las cabezas del agua y brillando al sol como diminutos espejos.

El procedimiento para pescar, consistía en coger la delantera al banco de pescado e interceptar su paso con la red, cerrando rápidamente la bolsa.

Aguas internacionales

Los guardacostas eran buques de guerra, cuya finalidad era vigilar las aguas jurisdiccionales de su país, empleando armas de guerra si fuera necesario. Se entiende por Aguas Jurisdiccionales, el espacio comprendido entre la línea de costa y la línea imaginaria trazada paralelamente a la misma, y a una determinada distancia (seis millas en los años 40) que se prolongaba a lo largo de la costa. Se consideraba este brazo de mar como espacio soberano donde cada

Page 34: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Arrantzaleak

31

eta kosta osoan zehar luzatzen ziren ur jurisdizkionalak. Itsas zati hau gune subiranotzat hartua da betiere, hau da, estatu bakoitzaren eskuko itsasgunea da. Kostazainek ur horien barruko nabigazioa begiratzen zuten, beren jurisdikziopeko arrantza-guneak bereziki. Beharreko bitarteko guztiak erabiltzen zituzten gune horietan arrantza debekatzeko, eta preso hartzen zituzten haietan arrantzan atzematen zituzten atzerriko ontziak. Ontzi haiek izan ziren, hain zuzen ere, gure arrantzontziei horrenbeste buruhauste ekarriko zizkietenak.

40ko hamarkadako urteetan, Frantzia okupaturik zeukan armada alemaniarrak. Alemaniarrek bahitu egin zituzten Hendaia, Donibane Lohizune eta beste hainbat portutako arrantzontziak, beste portu batzuetara eramateko. Laxoki jokatu zuten doixtarrek arrantzontzien aurrean, okupazio armada bati zuzenago dagozkion egitekoei ekiteko. Urte haietan guztietan, halako “permisibitateaz” baliatu ziren gure arrantzontziak kostalde frantsesean arrantza egiteko, eta onuragarriak izan ziren, oro har, urte haiek gure barkuentzat. Baina 1945etik aurrera, agintari frantsesak beren kostak zaintzen eta gure barkuak preso hartzen hasi ziren berriro, eta ontzi kostazain sail ezagun bat erabili zuten egiteko hartan. Kostazain haien artetik “GOLO” izenekoa nabarmendu eta famatu zen bereziki; preso hartu eta, epaitu eta isunduak izateko, Baionako porturaino eraman zituzteneko oroitzapen lazgarria ekarriko diete izen hark Gipuzkoako arrantzale askori.

Ontziren bat Frantziako ur jurisdikzionaletan edo haien inguruetan arrantzan sumatu orduko jarduten zuten ontzi kostazainek. Babesgabetasun kasu batzuk ere gertatu ziren, urte haietan ontzi kostazainek goniometrorik, hau da, sei miliako tartea zehatz-mehatz neurtzeko aukera emango zieten tresnarik, ez zutelako, eta arrantzontziko arduradunek ere haren aurka jotzeko probarik ezin eskaini zutelako. Azken hitza ontzi kostazaineko komandantearen borondoatearen araberako zerbait zen beti, hark erabakitzen baitzuen ontzia preso eraman ala ez.

país ejercía su dominio. Los guardacostas vigilaban la navegación sobre dichas aguas, y, en especial, sobre las zonas de pesca situadas dentro de su jurisdicción. Impedían con los medios necesarios la pesca en dichas zonas, apresando aquellas embarcaciones extranjeras que sorprendían faenando. Este tipo de embarcaciones fueron los que tantos quebraderos de cabeza causaron a nuestros pesqueros.

En los años cuarenta, Francia estaba ocupada por el ejército alemán. La flota pesquera de Hendaia, San Juan de Luz, etc., estaba requisada por los alemanes y trasladada a otros puertos. Los alemanes descuidaron la vigilancia a los pesqueros, dedicándose más bien a las misiones propias de un ejército de ocupación. Durante aquellos años nuestros pesqueros disfrutaron de cierta “permisividad” para pescar en las costas francesas y fueron provechosos para nuestra flota pesquera. Pero a partir de los años cuarenta y cinco, las autoridades francesas comenzaron de nuevo a vigilar sus costas y apresar nuestras embarcaciones, empleando para tal fin una conocida serie de guardacostas. Entre ellos destacó y se hizo famoso el llamado “GOLO”, cuyo nombre traerá a muchos arrantzales guipuzcoanos el penoso recuerdo de haberles apresado y conducido hasta el puerto de Baiona, para ser juzgados y multados.

Los guardacostas actuaban cuando alguna embarcación estuviera pescando en las aguas jurisdiccionales francesas, o en sus límites. Se dieron numerosos casos de indefensión, ya que el guardacostas carecía en aquellos años de goniómetro, para calcular la distancia de las seis millas, y el pesquero tampoco tenía pruebas para rebatirlo. La determinación siempre estaba a expensas de la voluntad del comandante del guardacostas, que era quien decidía llevarlo apresado o no.

Cuando el pesquero era apresado, un marinero armado saltaba a bordo desde el guardacostas. Ordenaba al patrón del pesquero que se dirigiera hasta el puerto de Baiona y atracara en el muelle del Departamento de Asuntos Marítimos, donde se cumplimentaba la

Page 35: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Baxurako Arrantza. Pesca de Bajura.

32

Arrantzontzia preso hartzen zutenean, marinel armatu batek egiten zuen jauzi ontzi kostazainetik arrantza barkura. Baionako porturantz zuzentzeko eta Itsas Aferetarako Departamenduaren kaian amarratzeko agintzen zion ondoren arrantzontziko patroiari. Ontzian zegoen arrain guztia konfiskatu eta gero, aske geratzen ziren marinel guztiak, ez ordea ontzia, salaketa-tramiteak bukatu arte kaian gelditu behar baitzuen amarraturik. Salaketarekin batean zehazten zen ontzijabeak Itsas Aferetarako Departamenduko bulegoetan ordaindu beharreko abalaren zenbatekoa, patroiak ontzia eraman ahal izateko.

Abalaren zenbatekoa ezagutu bezain laster –bat zetorren gehienetan ondoren egingo zen epaiketan erabakiko zen isunaren zenbatekoarekin–, banku-transferentzia bat bideratzen zen Banco de Vizcaya bankuaren Irungo bulegotik banku hark berak Baionan zuen sukurtsalera, diru-agindu hura Itsas Aferetarako Departamenduko bulegoetara ahalik eta azkarren eramatearren. Orduan ematen zuten ontzia askatzeko agindua, epaiketa egin bitartean lanean segitzeko modua izan zezan.

Aste batzuk geroago egingo zen epaiketa Baionako Auzitegi arrunten aurrean, eta Baionako bufete bateko abokatu baten zerbitzuak kontratatzen ziren defentsari begira. Epaiketa hauek sekula ez ziren irabazten, eta gastu guztien kargu egin behar izaten zuen ontzijabeak: isuna, epaiketa kostuak, abokatuaren saria, eta abar.

Anekdota. Minak

40ko urteetan, Mundu Gerra puri-purian zegoela, armada alemaniarraren mendean zegoen Frantzia. Baionako portuak bazuen bere garrantzia eta lanean ziharduen han itsas merkataritzak, portuko sarrerak eta irteerak etengabeak zirela.

Jarduera haiek oztopatzearren, hegazkin ingelesek mina ugari jaurtitzen zituzten portuko ibaiaren bokalaren inguruetan, eta bazter

denuncia. Confiscaba el pescado que hubiera a bordo. Los tripulantes quedaban libres, pero no la embarcación, que debía permanecer amarrada en el muelle hasta terminar la tramitación de la denuncia. Allí se fijaba el importe del aval que debía depositar el armador en las oficinas del Departamento de Asuntos Marítimos, para poder liberar el barco.

Una vez conocido el importe del aval, que solía coincidir generalmente con el importe de la multa que le sería impuesta en el juicio que se celebraría posteriormente. Se tramitaba desde la sucursal del Banco de Vizcaya de Irún una transferencia bancaria a la sucursal del mismo en Baiona, para seguidamente depositarlo en las dependencias del Departamento de Asuntos Marítimos. Entonces se daba la orden de liberar el barco para que pudiera seguir faenando mientras se celebrara el juicio.

Fechas más tarde se celebraría el juicio ante los Tribunales ordinarios de Baiona, para cuya defensa se contrataban los servicios de un abogado en un bufete de Baiona. Estos juicios nunca se ganaban, por lo que el armador tenía que correr con todos los gastos: multa, costas del juicio, minuta del abogado, etc.

Anécdota. Minas.

Allá por los años cuarenta, en plena Guerra Mundial, Francia estaba ocupada por el ejército alemán. Baiona era un puerto de cierta importancia, donde la marina mercante realizaba sus actividades con constantes entradas y salidas del puerto.

La aviación inglesa para dificultar esas actividades, solía lanzar en paracaídas numerosas minas en los alrededores de la bocana del puerto, que las corrientes marinas y el viento se encargaban de diseminarlas por la zona, con el consabido peligro que suponía para los buques.

Page 36: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Arrantzaleak

33

guztietara zabaltzen zituzten ondoren haizeak eta itsas korronteek. Arriskuan zeuden, beraz, han barrena nabigatzen ziren ontziak.

Maiz, eta gauaz betiere, egiten zituzten hegazkinek sarraldi haiek, zeramaten karga hilgarria askatzeko. Behe-behe hegaldatzen ziren Bidasoa ibaiaren bokaletik Baionako portuko instalazioetaraino. Sarraldi haietako batean, oker bat dela medio edo haizeak bultzaturik, Higer lurmuturraren inguruetan, baserri batetik hurbil, leunkiro pausatu zen, bere jauskailuarekin, mina haietako bat.

Gertaera haren berri jakinik, lehergailu teknikari talde bat bidali zuten agintariek bertara, mina leherrarazteko xedean, eta inguruetako biztanleei ere abisatu zieten aurrez, Zelestino Antxara udal pregoilariaren bitartez. Honek iragarri zuen bezala, eguerdiko hamabietan leherraraziko zuten mina eta, beraz, ateak eta leihoak zabalik edukitzeko gomendioa egiten zuen, kristalen haustea eta beste kalte batzuk saihestearren.

Hamabiak, hamabi eta erdiak, ordubata jo eta leherketarik ez zen gertatu. Zain egoteaz asperturik, mahaian eseri ziren bizilagunak bazkaltzeko, eta eztanda izugarri bat entzun zen orduantxe. Ke eta hautsezko zutabe ikaragarri bat ikusi zen ondoren, zeruetarako bidean goiti.

Patuaren burukeriak, mina pausatu zen baserria hura honelaxe deitzen zen eta deitzen da betiere: MINASEKA.

Eran frecuentes las incursiones nocturnas que la aviación efectuaba para descargar su mortífera carga, volando a baja altura desde la desembocadura del Bidasoa hasta las instalaciones del puerto de Baiona. En una de esas incursiones, bien por error o bien por el impulso del viento, una de esas minas se posó suavemente con su paracaídas en las estribaciones del cabo Higuer a poca distancia de un caserío.

Enteradas las autoridades de este hecho, desplazaron al lugar a un equipo de artificieros para hacer explosionar la mina, informando previamente al vecindario por medio del pregonero municipal, Celestino Antxara. Anunciaba que a las doce del mediodía se procedería a explosionar la mina, por lo que se aconsejaba se tuvieran abiertas las puertas y ventanas, para evitar la rotura de cristales u otros desperfectos.

Dieron las doce, las doce y media, la una y no se producía la explosión. Los vecinos cansados de tanto esperar, se sentaron en la mesa a comer, y fue en ese momento cuando se oyó un impresionante estallido y se vio una enorme columna de humo y polvo que subía a los cielos.

Caprichos del destino, el caserío en cuestión donde se posó la mina se llamaba y se sigue llamando: MINASEKA.

Page 37: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Baxurako Arrantza. Pesca de Bajura.

34

UDA

Atuna

Udaberri igaro berriaren araberakoa zen atunaren arrantzaldiaren hasiera. Beroa izana bazen, gure kostako urak epeltzen ziren. Baldintza hori ezinbestekoa zen tunidoen familiako espezieak Hego Atlantikoko ur beroetatik Ipar Europako itsasoetara migratuko baziren, eta bidaia horretan Kantauriko itsasertzeko uretara ere iristen ziren. Maiatz eta urriko hilen bitartean gertatzen zen migrazio hura.

Tunidoen familia ugaria osatzen duten espezieen artean, hona hemen, garai hartan ere arrantzan atzematen zirenen artean, merkatuan giza kontsumoari begira, hala fresko nola kontserban, bi mota preziatuenak:

- Hegaluzea edo atun zuria.- Eta hegalmotza edo atun gorria, hegalaburra eta zimarroia ere deitua.Arrain liraina da itxuraz hegaluzea; bular hegalak luzeak ditu, eta haragia sendoa eta kolore argikoa. Haren pisua bost bat kilogramokoa da ale ttikietan eta hogeita hamar ingurukoa handietan. Hegalmotzak, aldiz, askoz forma handi eta biribilagoak ageri ditu; haren bular hegalak laburrak dira eta haragiak kolore gorrixka du. Bost kilogramo inguruko pisua dute ale ttikiek eta 325 kilogramo bitartekoak izan daitezke handiak. Oso espezie jatunak dira biak ala biak, eta oso bizkor jarduten dute bizkurri edo hazkurrirako atzematen dituzten harrapakinen aurkako ekinean. Antxoak, sardinak eta beste neurri ttikiko espezie batzuk jaten dituzte.

Hona hemen urte haietan atunaren arrantzan erabiltzen ziren sistemak:

- Xaxian sardearekin.- Xaxian txaparekin.- Alesian izeneko arrantza sistema. - Eta 50eko hamarkadako lehenengo urteetatik aurrera, beita biziko biberoa eta kanabera konbinatzen dituen sistema.

VERANO

Atún

El inicio de la costera del atún dependía del transcurso de la primavera. Si ésta había sido calurosa, las aguas de nuestro litoral se templaban. Esta condición era necesaria para que las especies de la familia de los túnidos emigraran desde las cálidas aguas del sur del Atlántico hasta los mares del norte de Europa bordeando las costas del Cantábrico. Esta migración se daba entre los meses de mayo y octubre.

Entre las numerosas especies que componen la familia de los túnidos, y que se pescaban en aquella época, destacaremos las dos más apreciadas en el mercado para su consumo, bien en fresco o bien en conserva:

- El atún blanco o bonito- Y el atún rojo o cimarrón.

El bonito es de forma estilizada, de largas aletas pectorales y carnes prietas de tonos claros, con un peso aproximado de cuatro kilogramos los pequeños y unos treinta kilogramos los grandes. El cimarrón, en cambio, es de formas más voluminosas y redondeadas; tiene aletas pectorales cortas y su carne es de tonos rojizos, llegando a pesar desde unos siete kilogramos los pequeños hasta 325 kilogramos los grandes. Ambas especies se distinguen por su voracidad y velocidad en el momento de actuar sobre sus presas para alimentarse, generalmente, de anchoas, sardinas y otras especies de pequeño tamaño.

Los sistemas que se empleaban en aquellos años para la pesca del atún eran:

- Cacea con pértiga- Cacea con cucharilla - Pesca con el sistema llamado “alesian” - Y desde principios de los años cincuenta, con el sistema de vivero con cebo vivo y caña.

Page 38: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Arrantzaleak

35

Espala lekuak Espala lekuakMaker handiakMaker handiak

AjolgabiaAjolgabia

Maker ttikiak Maker ttikiak

Xardia

Urta

Xaxian sardearekin

Egunsentian itsasoratzen ziren ontziak, ur handietarantz betiere, atun sardekin topo egiteko asmotan, hori beti-beti gertatzen ez zen arren. Ontziaren alboetan luzatzen ziren ondoren sarde luzeak, eta haien zirrika edo eraztunetatik zintzilikatzen ziren arrantza aparailuak, barkuak ur gainetik herrestan eramaten zituenak. Marinel batek zaintzen zuen aparailu haietako bakoitza.

Cacea con pértiga

Al amanecer, las embarcaciones salían del puerto para dirigirse a alta mar con la intención, no siempre cumplida, de toparse con los bancos de atunes. Desplegaban en sus costados las largas pértigas, de cuyas anillas pendían los aparejos de pesca remolcados sobre el agua por el barco. Cada uno de estos aparejos era atendido por un marinero.

2. Irudia. Ilustración nº2

Page 39: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Baxurako Arrantza. Pesca de Bajura.

36

Xaxian sisteman, hainbat igaroaldi egiten ziren atunen sardaren gainetik, eta ontziak bere bidean ur gainean eratzen zituen ildoetan barrena hedatzen ziren aparailuak.

Arrain sardak begiz atzematen ziren, ontziek ez baitzuten oraino inolako tresna elektronikorik (zunda), egun duten bezala. Eskarmentuko arrantzaleak erraz asko begiztatzen zituen sarda haiek, itsasoaren gainaldean eratzen zituzten kolore urdin kobaltoko orban ilun zabalei erreparatu eta gero, eta bereizi ere egiten zituen, behar bezain hurbil egonez gero, atunen sabel zilarkarei zerizkien dirdaiak, eguzki-izpien mendean gertatzen zirenean.

Ontziko marinel kopuruaren araberakoa izaten zen aparailu kopurua, bakarra edo pare bat txalupa motordunetan, eta hamaika edo gehiago ontzi handietan. Itsasoaren gainetik mugiarazterakoan, araua zen aparailuen artean behar bezalako tarteak uztea eta aparailuak berak luzera desberdinekoak izatea, elkarri enbarazu egin ez ziezaioten edota batzuk besteekin korapila ez zitezen. Biziki interesgarria da ikustea nola deitzen zioten arrantzaleek aparailu bakoitzari, izenak euskaraz eta banan-banan zehaztuta (ikus 2. irudia).

Arrantza molde honetan erabiltzen ziren aparailuek malotia (arrainaren deitzailea edo erakargailua, arto-malutaz edo arto-txurikinez prestatua) eramaten zuten muturrean, amua ezkutatuz (ikus 76. irudia), bi bat metroko luzerako altzairu-haria (ikus 79. irudia) eta, hari lotua, saga edo kordela. Aparailuen araberakoa izaten zen sagaren luzera, ehun metrokoa sarde luzeenaren muturrean egokituriko aparailuan (espala-lekua) eta hamar metrokoa sarde laburrenean lotutakoan (ajolgabia). Elementu hauetaz gainera, beste kordel bat ere erabiltzen zen, atunak amua irensten zuenean erriatzen zutena. Kontu handiz jasotzen ziren aldiro elementu haiek guztiak, baheetan bildu (ikus 74. irudia) eta hurrengo jaurtialdirako prest edukitzeko.

La cacea consistía en realizar una serie de pasadas con el barco sobre los bancos de atunes. Los aparejos se extendían sobre los surcos, que la embarcación en su marcha formaba sobre el agua.

La captación de los bancos de pescado se hacía visualmente, ya que las embarcaciones no disponían aún del instrumental electrónico (sonda) que se utiliza hoy en día. El pescador experimentado no tenía mucha dificultad en avistar estos bancos, por las extensas manchas oscuras de un color azul cobalto, que creaban sobre la superficie del mar, e incluso distinguía, si estaba cerca, los destellos que despedían los plateados vientres de los atunes cuando les iluminaban los rayos del sol.

El número de aparejos dependía de los tripulantes que tuviera la embarcación, desde uno o dos aparejos en las lanchas con motor, hasta once o más en las embarcaciones grandes. La norma era que los aparejos surcaran la superficie del mar con las debidas separaciones y longitudes para evitar se estorbaran o enredaran unas con otras. Es interesante señalar cómo denominaban los pescadores a cada aparejo con su correspondiente nombre en euskera (ver ilustración nº 2).

Los aparejos que se empleaban en esta modalidad, estaban compuestos de puntera con señuelo de hojas de mazorca de maíz (ver ilustración nº 76), alambre de acero (ver ilustración nº 79) de unos dos metros, y el cordel enlazado al alambre, cuya longitud oscilaba entre los 100 metros del aparejo colocado en el extremo de la pértiga (Espala lekua), hasta los diez metros del cordel colocado en la pértiga corta (Ajolgabia). A estos elementos, hay que añadir el cordel suplementario para arriar cuando el atún picaba en el anzuelo. Todo ello se recogía con cuidado, para dejarlo debidamente colocado en los guarda-aparejos (ver ilustración nº 74) y preparado para la siguiente lanzada.

El marinero, agarrando sólidamente el aparejo, periódicamente daba con el brazo enérgicos tirones al mismo, moviendo el señuelo en el agua a semejanza como lo hicieran los peces pequeños, como la

Page 40: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Arrantzaleak

37

Marinelak sendo eusten zion aparailuari eta, besoaz, tira egiten zion bizkor aldiro, malotia uretan mugiaraziz, arrain ttikiek, antxoak edo sardinak esate baterako, egingo luketen bezala. Horrenbestez ahalegintzen ziren atuna engainatzen, amua irents zezan.

Une nagusia iristen zen atunak malotia ahoratzen zuenean; bortxaz jokatzen zuen atunak eta bizkor urruntzen zen ondoren ontzitik, oldar hartan aparailua ere herrestan eramanaz. Eusten saiatzen zen arrantzalea, bere eskuen presioaz atxikiz. Aparailu haiek uretan bustitzen ziren, kordelak esku bilutsetan erredurak eragin ez zitzan; dedal izeneko titare bereziz babesten ziren ordea bi hatz erakusleak (ikus 81. irudia).

Ongi segurtatu eta gero hasten zen arraina ontziratzeko maniobra, aparailua emekiro, zakarkeriarik eta tiraldirik gabe, alatuz, atuna ontziaren karelera hurbildu arte. Une hura baliatzen zuten arrantzaleek krokaz atzeman (ikus 82. irudia), ontziratu eta, matxapetaz buruan bortitz jo ondoren (ikus 83. irudia), amua ateratzeko.

Uda bere gorenean zelarik, migrazio-zikloan segitzen zuten betiere atun sardek. Beste fenomeno bat gertatzen zen orduan, ezpalarta beldurgarrien presentzia. Talde ttikitan zeharkatzen zuten ezpalartek arrantza-gunea, taketak edo bizkar hegal beltzak uretatik kanpo nabarmen ageriz, bidean topo egiten zituzten atun guztiei eraso eginez eta atzemandakoan janez. Halatan, samalda handitan eragiten zieten ihes atunei alde seguruagoen bila, zetazeo haien arrastorik ere sumatuko ez zen lekuetara. Beste hainbestekoa egiten zuten arrantzontziek, lekualdatzen ziren atunen sarden ondo-ondotik, hala ez jokatzera zetazeo haien ekinaren mendean gerta baitzitezkeen. Maiz gertatu zen aparailuan atzemaniko atuna ontzitik alatzen ari eta horra non ezpalarta jatunak ausiki egin dion arrainari, handik gutxira arrantzaleak, harri eta zur eginik, bere aparailuan ontziratuko zuen hexur eta axalezko piltzar bat goitika itzultzeko.

anchoa o la sardina, e intentando engañar al atún para que mordiera el anzuelo.

El momento esencial se producía cuando el atún picaba el señuelo, haciéndolo violentamente, y alejándose de la embarcación velozmente arrastrando con su impulso el aparejo. El pescador trataba de retenerlo frenando con la presión de sus manos. Estos aparejos se mojaban con agua para evitar que el cordel ocasionara quemaduras en las desnudas manos, salvo los dedos índices que se protegían con sendos dedales (ver ilustración nº 81).

Una vez asegurada la pieza, empezaba la maniobra de subirlo a bordo, recogiendo el aparejo suavemente, sin brusquedades ni tirones, aproximando al atún al costado del barco. Se aprovechaba este momento para engancharlo con el bichero (ver ilustración nº 82), subirlo a bordo, y darle un fuerte golpe en la cabeza con el atizador (ver ilustración nº 83) para retirarle el anzuelo.

Cuando el verano llegaba a su apogeo, los bancos de atunes seguían en su movimiento migratorio. Entonces se producía un nuevo fenómeno, la presencia de las temidas orcas. Éstas surcaban la zona de pesca en pequeños grupos, haciendo destacar sus negras aletas dorsales fuera del agua, hostigando y engullendo cuantos atunes se interpusieran en su camino. En consecuencia, causaban la huida masiva de los atunes a zonas más seguras, donde no estuvieran presentes estos cetáceos. Los barcos pesqueros actuaban de igual modo, se desplazaban siguiendo a los bancos de atunes, pues de lo contrario estaban expuestos a sufrir la acción de estos cetáceos. Sucedía con cierta frecuencia que, cuando el atún enganchado al aparejo se iba halando al barco, era mordido por la voraz orca, para seguidamente regurgitar una piltrafa de pellejo y huesos, que el asombrado pescador izaba a bordo en su aparejo.

Page 41: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Baxurako Arrantza. Pesca de Bajura.

38

Xaxian txaparekin

Hegalmotz edo zimarroi handiak atzemateko bideratzen zen arrantza molde hau. Beren iparralderako norabidean, gure kostaldera hurbiltzen ziren zimarroiak ziklikoki ekain eta uztail bitarteko egunetan, eta egokiera hartaz baliatzen ziren arrantzaleak atzemateko.

Sardeaz bideratzen xaxian sisteman bezala, hainbat igaroaldi egiten zituzten aldiro barkuek aurrez begiz joak ziren zimarroi sarden gainetik, baina aparailuak ez ziren sardeetan egokitzen, baizik eta zuzenean erabiltzen ziren, eskuz.

Aparailuan honako atal hauek bereizten ziren: muturreko txapa (ikus 75. irudia), hari loturiko altzairu-haria, hamar bat metroko luzerakoa eta zortzi hamarren edo milimetro bateko diametroko errefortzu batez indartzen zena, eta 250 bat metroko kordel luzea. Bi bahe erabiltzen ziren halaber, guztiz beharrezkoak biak aparailua egokiro bildu eta berriro bideratuko bazen.

Bi aparailu baizik ez zuten arrantzontziek horrelakoetan eramaten, ababorrean bata eta istriborrean bestea. Haietako batak atunari heltzen bazion, laster alatzen zen bestea, elkarrekin nahas edo korapila ez zitezen. Kontuan eduki beharra dago, atuna atzeman eta ontziratzerako lan horretan, ahalik eta leku zabalagoa behar izaten zela ontziaren inguru osoan. Guztiz beharrezkoa zen leku libre eta zabal hura atuna atzemateko maniobra luze eta neketsu hura onik bururatuko bazen, ez baitzen orduan txabila, kanabera eta gainerako tresnez osaturiko ekiporik ezagutzen. Beso sendoak eta esku trebeak, huraxe zen trakzio molde bakarra arrantza mota hartan.

Aparailua eskuan zuela, tiraldi sendoak eragiten zituen aldiro arrantzaleak bere besoaz, txapari halako distira dirdaitsuak jaurtiaraziz; tiraldi haien eraginez, bere ardatzean birarazten zuen txapa leundua eta horrenbestez lortzen zuen atun jatunen arreta

Cacea con cucharilla

Esta modalidad se empleaba para la captura de los grandes cimarrones que, cíclicamente en su desplazamiento en dirección norte, se acercaban a nuestras costas entre los meses de junio y julio, ocasión que aprovechaban los pescadores para capturarlos.

El sistema consistía, como en la cacea con pértiga, en realizar pasadas periódicas sobre los bancos de cimarrones, que previamente se habían detectado, con la salvedad de que los aparejos no se colocaban en las pértigas, sino que se manejaban directamente a mano.

El aparejo se componía de una cucharilla (ver ilustración nº 75), sujeta con unos diez metros alambre de acero reforzado de un diámetro comprendido entre ocho décimas y un milímetro, y enlazado a un largo cordel de unos 250 metros. Llevaba, además, dos guarda-aparejos, que eran necesarios para estibarlo correctamente.

Los barcos llevaban solamente dos aparejos, uno a babor y otro a estribor. Si uno de los aparejos enganchaba un atún, el otro se recogía rápidamente para evitar se enredaran entre si. Hay que tener en cuenta que el lance de pescar el atún y subirlo a bordo, exigía el máximo de espacio libre alrededor de la embarcación. Este espacio libre era necesario para llevar a buen término esta prolongada y esforzada maniobra de capturar el atún, puesto que se carecía de equipos de carrete, caña y demás artilugios. Se empleaba solamente la fortaleza de los brazos y la destreza de las manos.

El pescador con el aparejo en la mano, daba fuertes y periódicas brazadas, haciendo que la cucharilla lanzara destellos, haciendo girar la pulida chapa sobre su eje y así llamar la atención de los voraces atunes, para que mordieran el anzuelo. Cuando mordían, lo hacían violentamente y con una bestial fuerza, dando comienzo a una lucha, diríase que épica. Se enfrentaban el pescador y su presa, el atún, que con sus cien, ciento cincuenta, doscientos o más kilos, peleaba

Page 42: ARRANTZALEAK€¦ · Garai zaila izan zen hura, bi gerra handien, Espainiako Gerra Zibilaren eta Bigarren Mundu Gerraren, ondotik etorri zena. Industria arras suntsiturik gelditu

Arrantzaleak

39

piztea, amua irents zezaten. Amuari heltzen ziotenean, alimaleko mugimendu guztiz bortitzez gertatzen zen guztia eta halaxe hasten zen epikoa ere dei geniezaiokeen borroka. Aurrez aurre gertatzen ziren arrantzalea eta beraren harrapakina, atuna; ehun, ehun eta berrogeita hamar, berrehun eta are kilo gehiagoko piezak izaten ziren ez gutxitan, eta gatazka bizian ahalegintzen zen aparailutik askatzen. Trebezia handiz erabiltzen zuen arrantzaleak aparailua, tentsioari etengabe eutsiz. Kordela erriatzen zuen arrantzaleak, atunak hala eskatzen zionean, eta alatzen atunak amore ematen zuenean. Ez zen egiteko hartan inolako presarik, baratxe-baratxe jardun beharra zegoen, eskuek aparailuari eragiten zioten presioa dosifikatuz, aparailuan tenkaturiko atunak itsasoaren gainean zirkunferentzierdi perfektuak itxura zitzan utzirik. Bitarte hartan, bi marinel arduratzen ziren aparailua leunkiro biltzeaz eta, nekeak unatuxe zituenean, beste bik hartzen zuten haien ordea, berealdiko ahalegina eskatzen baitzuen sekula bukatzen ez ziren minututan luzatzen zen egiteko hark.

Menderatuxe zegoelarik, hau da, atunak borrokari eutsi ezin ziola sumatzen zutenean, iristen zen arrantzako une zailena, ahalik eta hurbilen arrimatu behar baitzen atuna barkura. Horretarako, guztiz tenkatu egiten zen aparailua, eta gizon batzuen ekina behar izaten zen maniobra hartan. Halatan, batzuk, tenk eginez eta karelerantz aparailua askatu gabe mugituz, kordeletik tiraka ari ziren bitartean, beste batzuek, hatzak dedal zirelakoez ongi babesturik zeuzkatela, aparailuaren burdin-hari finari heltzen zioten, eta batera, modu guztiz koordinatuan, jarduten zuten guztiek, bateratasun horren baitan baitzegoen arrantzaren arrakasta. Halako batean agertzen zen begien aurrean atun erraldoiaren silueta iluna, haizeak jotzen zuelarik ziztuka hasten zen aparailuaren altzairu-hari tenkatuari lotua. Krokez oratu eta neke handiz ontziratzen zuten atuna, gizon batzuen artean.

para soltarse del aparejo, que el pescador manejaba con destreza, manteniéndolo constantemente en tensión. El pescador cedía el cordel cuando el atún lo solicitara, y recuperaba cuando el atún cedía. Todo ello, sin prisas, con calma, dosificando la presión de las manos sobre el aparejo, dejando que el atún sujeto al tenso aparejo dibujara sobre la superficie del mar perfectas semicircunferencias. Mientras tanto, dos marineros iban recogiendo suavemente el aparejo, y cuando la fatiga hacía mella en ellos, dado que requería un gran esfuerzo durante interminables minutos, eran reemplazados por otros dos.

Cuando el atún estaba dominado y ofrecía poca resistencia, llegaba el momento más delicado de la operación, que era aproximar al atún lo más cerca posible del costado del barco. Para ello, el aparejo se tensaba al máximo, participando varios hombres en la maniobra. Así, mientras unos tiraban del cordel, manteniéndolo tenso y caminando sobre la regala sin soltar el aparejo, otros con los dedos protegidos con dedales, sujetaban el fino alambre del aparejo, actuando todos coordinadamente, pues en ello les iba la captura del atún. Por fin, se hacía visible la oscura silueta del enorme atún sujeto al tenso alambre del aparejo, que silbaba cuando soplaba el viento. Se le enganchaba con los bicheros y se le subía a cubierta con gran esfuerzo entre varios hombres.

Finalmente, el atún yacía sobre la cubierta, todavía vivo, desafiante, brillando al sol y sangrando abundantemente de las heridas causadas por los ganchos de los bicheros, dando violentos coletazos con su enorme cola sobre la cubierta, salpicando e impregnando el entorno con su propia sangre. Luego, se procedía a darle muerte descabellándolo con el cachetero (ver ilustración nº 84), como se hiciera en una corrida de toros. Este honor se concedía a los grumetes, que provistos del cachetero con certero golpe le hincaban en los sesos del atún, causándole la muerte instantánea.