Erregimen Zaharraren Krisia1.-Karlos IV.aren agintaldia (1788-1808)

-Karlos III.a hil => Karlos IV errege

-Krisi ekonomiko, politiko eta soziala larritu

-Frantziatik ideia liberal iraultzaileak zabaltzen hasi

-Erregimen zaharraren gainbehera.

‣Erdi Arotik - XVIII. menderarte

‣Absolutismoa: Erregeak du botere guztia (justifikazioa -> jainkoa, tradizioa)

‣Gizarte estamentala (estamentuak -> gizarteko mailak)

‣Pribilegioak (Nobleek eta elizgizonek)

‣Jauntxo erregimena.

1.1-Iraultzaren eragina

-1789tik aurrera erregimen liberala finkatu iraultzaren bidez.

‣

‣Ideia berriak:

๏Subiranotasun nazionala (garrantzia nazioak, ez erregeak).

๏Aginte banaketa

๏Gizakiaren eta hiritarraren eskubideak: (Gizakiak gizaki izateagatik eskubide

batzuk: adierazpen, prentsa, erlijio... askatasuna)

๏Jabetza eskubidea

๏Estatu laikoa (akonfensionala) => Estatua eta erlijioa banatuta

๏Liberalismo ekonomikoa => Kapitalismoa oinarri.

Erregea

ElizgizonakNobleak

Herri xehea

RousseauMontesquieuVoltaireD’alembertDiderot } Iraultza

Frantziarraideiak (leloa)

Liberté

Égalité

Fraternité} Liberalismoa

Botere legegilea Botere judiziala Botere betearazlea

Parlamentua

Auzitegia

Erregea } Montesquieu sortzailea

a) Frantziako iraultzaren ondorioak:

-Euskal Herrian zuzeneko eragina.

-Iparraldean berehala ezarri ziren neurri iraultzaile liberalak.

‣Bertako gobernu erakundeak eta foruak abolitu.

-Nafarroa Behera, Lapurdi eta Zuberoako diputatuek euskal departamentua sortzeko

proposamena egin zuten => Ez zen onartu.

-1790 => Behe Pirineotako departamendua sortu.

‣Departamendu horretan sartu euskal lurraldeak eta Biarno.

-Espainian mugimendu iraultzaileak zabaldu.

‣Intelektualak + Burgesak => Atseginez

‣Talde pribilegiodunak => Beldurrez

-Karlos IV.ak mugimendu ideologiko berriari mugak itxi nahi:

‣Floridablanca ministro => Blokeo ideologikoa

๏Liburuak eta agerkariak sartzea debekatu (Kutsu iraultzailekoak)

๏Inkisizioari => Intelektual susmagarriak jazartzeko baimena

๏Ikasleak ezin joan atzerrira unibertsitatera.

‣Eraginkortasun handirik ez => Ideia berriek gero eta interes handiagoa.

‣1792 => Floridablanca kargutik kendu => Aranda Kondeak hartu kargua.

๏Aldaketaren zergatia:

•Floridablancaren blokeoaren eraginkortasun eza.

‣Frantziako iraultza erradikalizatzen ari zen:

๏Luis XVI.a eta bere emaztea Marie Antoinette gillotinan hil. => Errepublika

๏Honek bultzatuta, Karlos IV.ak Aranda kargutik kendu eta Manuel Godoy

jarri ministrari bezala (bere emakumearen begikoa zena).

b) Konbentzioko gerra:

-XVIII. mendean => Espainiak Frantziarekiko aliantza politikoa bideratu

-Luis XVI hil zenean => gerra deklaratu behar izan zioten Frantzia iraultzaileari

‣Horretarako, Portugal eta Britainia Handiarekin aliatu (absol. eta konfes. zirelako)

‣Iraultzaren aurkako armadak => Rousillon (Frantzia) barrena

‣Frantziako armadak => Katalunia okupatu + Hego Euskal Herrira sartu

‣1794 => Donostia borrokarik egin gabe errenditu.

-Gipuzkoako Aldundiak Frantsesekin bakea hitzartu nahi eta baita

Espainiako koroatik bereizteko ahalegina egin)

‣Gipuzkoan liberalismoa ezarri zuten

๏Bizkaia, Araba, Nafarroa eta Burgos mendean hartu.

๏Donostia Frantziarekin negozioak egiten jarraitu.

‣1795 => Basileako Bake Hitzarmena sinatu Frantziak eta Espainiak

๏Frantziak uko egin konkistatutako lur Euskaldun eta Katalanei

๏Espainiak trukean Santo Domingo uhartea eman.

1.2-Frantziarekiko aliantza

-

- Britainiarrek Ameriketarako itsas bideak eteten zituzten =>

-1796 => San Ildefonsoko Ituna: Frantzia eta Espainiaren aliantza BH-ren aurka.

‣Esp. Itsas armadak 1797an San Bizenteko lur muturrean izandako hondamena.

-1799 => Napoleon Bonaparte agintera iritsi => Enperadore izendatu 1804

‣San Ildefonsoko Itunean sinatutako aliantzak indarrean jarraitu

‣Karlos IV.ak Napoleonen zabaltze politikari amore eman.

๏Godoyk Espainiako ontzidia Napoleonen esku utzi.

-1805 => Trafalgarko gudua:

‣Espainiak eta Frantziak BH-ren aurka galdu.

๏Espainian merkataritza krisia areagotu.

๏Napoleonek blokeo kontinentala ezarri BH-ri.

-1807 => Fontainebleauko Ituna:

‣Napoleonek laguntza eskatu Godoy-ri Portugal konkistatzeko.

‣Portugal Espainia eta Frantziaren artean zatituko zutelako =>

Frantziak ez onartu

Frantzia &Espainia Vs Britainia

Handia BH-k itsasoan zuen nagusitasunari aurka egiteko

Kalte Espainia eta Frantziaren merkataritza interesei

Espainiak baimena eman Frantziari Esp. sartzeko

2.-Independentzia gerra eta Iraultza Liberala

-1808 => Frantziako armada Espainian sartu Penintsula osoa hartu Frantsesek

errege berria (Jose Bonaparte) aukeratu Kontra erreakzioa: Gerra (1808-1813)

-Bitartean, Iraultza liberala hasi zen Espainian.

2.1-Independentzia Gerra

-Herritarrak haserre Napoleonen armadarekin eta Godoyrekin.

‣Haserre hori Kleroak eta goi nobleziak sustatu.

‣Godoy kargutik kentzea eta Karlos IV-aren Fernando semea errege izendatzea

aldarrikatu.

a) Lehenengo herri matxinadak:

-1808 => Aranjuezko Matxinada (Madrilen)

‣Godoy epaitu

‣Karlos IV.ak abdikatu bere seme Fernando VII errege

‣ Baionako abdikazioa: Peninstulan soldaduak edukitzeak ematen zion indarrarekin

eta barne liskarretaz baliatuta, Napoleonek elkarrizketa hitzartu zuen Baionan.

๏Enperadoreak presio handia Biek abdikatu

b) Frantsesen okupazioa eta gerra zabaltzea:

-1808ko Maiatzaren 2an => Okupatzaileen aurkako herri matxinada hasi

‣Napoleonen armadak gogor zapaldu

-Baina gero eta altxamendu gehiago penintsula osoan (hiri handietan)

‣Frantziako ejerzituak penintsula guztira zabaldu behar izan

-Gerrak 1813ko amaierararte iraun.

-Herritar xeheak, noble erreformistak eta absolutistak eta kleroa Frantsesen kontra altxatu

Bere anaia Jose Bonaparte

izendatu errege

Napoleoni eman Koroaren

gaineko eskumen guztiak

Apaizek nazioaren Katolikotasunaren eta monarkiaren defentsaren diskurtsoa zabaldu

-Napoleon jabetu ezinezkoa zela lurraldea berehala konkistatzea, herritarren erreakzio

sutsua zela eta.

‣Ezin Girona, Zaragoza eta Valentzia berehala hartu.

-1808 => Frantsesek galera handia Bailenen (Andaluzian)

-Jazarleak batzordeetan (junta) antolatzen hasi

‣Non => Batzorde lokaletan eta probintzialetan

‣Nor => Armadako ofizialak, goi kleroak, aristokraziako kide batzuk, funtzionario

batzuk, legegizonak...

‣1808 Irailan => Batzorde zentral Gorena eratu

๏Frantziako armadari aurre egiteko ardura erregea kanpoan zegoenean

•Floridablanca kondea batzordearen presidente

c) Frantsesen nagusitasuna eta gerrillen gerra:

-Napoleonen armadak Madril berreskuratu 1809an.

-Iberiar penintsula ia osorik konkistatu 1809-1811 artean.

-Ez zuten Cadiz eskuratu.

‣BHko itsas armadak Cadiz defendatu

-Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa frantsesen kontrolpean, batez ere hiriburutan

‣(Hala ere, Bilbon, tarteka matxinadak)

-Gerrillen gerra sortu Frantsesak etengabe gerra egoeran egotera behartu.

-Gerrillak: Boluntarioek, militar ohiek eta bidelapurrek osatua

d) Frantsesen atzeraldia:

-1812 :

‣Errusiako inbasio zailak

‣Espainiako gerrillen gerrak

‣Britainia Handiko armadak

Napoleon gerran zuzenean

parte hartzera behartua.

Erregearen aginpidearen ordezkari

Ongi ezagutzen zuten inguruaHerritarren laguntzari esker frantziako armadaren hornikuntzen

erretagoardiari ustekabean erasotzen zuten: Segadak (enboskadak)

}Napoleonen indar militarrak indarra galdu

Wellingtongo dukeari esker espainiar-britainiar armadak eta gerrillek Napoleon pirinioetaraino atzera egiarazi

‣Arapilesko gudua (Salamanca) (1812)

‣Gasteizko gudua (1813)

‣San Martzialgo gudua (Irun) (1813)

-1813 => Valencayko Gutuna: Napoleonek Fernando VII.ari koroa itzuli.

e) Gerraren ondorioak:

-Independentzia gerrak oso ondorio txarrak:

‣Herrialdea lur-jota gelditu

๏Jende asko hil

๏5 urtez baino gehiagoz sarraski eta suntsipeneak jasan.

‣Ekonomia jarduera guztiak etenda gelditu

‣Nekazaritza

๏Gerrillen fenomenoa (bidelapurrak bezala) zabaldu

‣Espainiaren kolonien independentzia egarria

๏Amerikari dagokionez, garrantzi handia izan zuen Batzordeen sarrerak,

Batzordeek aginpidea hartu eta kolonien burujabetza sustatu zuten.

‣Atzerritarren inbasioaren erreakzio Naziotasunaren gorespen aberkoia

2.2-Jose I.a eta Frantsestuak

-Jose I.a Frantziako Iraultzaren hainbat lorpen Espainian zabaltzeko ahalegina

‣Ez zuen lortu

-Jose I.ak konstituzio baten lehen testua zuen Baionako estatutua

-

} 1813 => Frantziaren inbasioa bertan behera gerarazi

Erregimen zaharra suntsitzeko urratsa

Gizabanakoaren eskubide eta askatasun batzuk ezagutu

Gorteak biltzeko deia (sufragio murriztua)Pribilegioak deuseztatzea

Torturaren abolizioa((Foru sisteman, erreforma egin nahi; abolitu))

1808ko Baionako Estatutua

oso gutun moderatua

Erregearen aginpidea

berresten zuen

Erlijio Katolikoaren

nagusitasuna

aldarrikatzen zuen

Gerra egoeragatik, ezin izan

zuten eraginkortasunez aplikatu

-Frantsestuak

‣Erregimen Zaharra suntsitzeko, Jose I.aren laguntzaile taldea.

‣Erregearen proiektu erreformisten aldekoak

‣Noble erreformistak, joera ilustratutakoak, iraultzaileak.

‣Herritarrentzat (batez ere hirietan) traidoreak ziren.

‣Azkenean (Frantziarrek Espainia utzi eta koroa Fernando VIIari bueltatu ziotenean)

askok ihes egin behar izan zuten, herritarren zapalkuntza eta bazterketagatik.

-Jose I.aren erregetzan => Gerra giroa

-Euskal Herrian frantsesen inbasioaren kontra egin

-Hirietako burgesiak, liberalismoaren aldekoak, Napoleonen erreforma batzuk

aldeztu zituzten EZ lurraldea inperioari atxikitzea

-1810 => Euskal lurraldeak, Frantziako agintari militarren esku gelditu

-Inperioan sartu

-Foru sistema (pribilegioak eta erakundeak) deuseztatu

-Bi gobernu ezarri:

1) Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarako

2) Nafarroarako

2.3- Cadizko Gorteak eta Konstituzioa

-1810 => Batzorde Zentral Gorenak Gorteak biltzeko deia egin.

-Gorteak Cadizen (hiri liberala) bildu

-Zergatik Cadiz?

Erreformak

Inkisizioa bertan behera uztea

Jauntxoen erregimena ezereztatzea

Irakaskuntza ertaina + haur hezkuntzarako ikastetxe publikoak sortu

}Euskal Lurraldeak ez zituen Jose I.ak gobernatzen; Enperadorearen esanetara zeuden militar frantsesak baizik

Britaniar ontzidiak babestuta zegoen

·Burgesi merkataria, ·Atzerriko merkatariak, ·Gerratik ihesitako liberalak, ·Erreformista ilustratuak}Hara joan

a) Cadizko Gorteetan, liberalismoa nagusi:

-Espainiako lehen konstituzio liberala idatzi, Cadizen.

-Nork?

-Diputatu

-Peninstula guztian ideia iraultzaileen kontra borrokatzen zeuden bitartean, Cadizen

liberalismoa ezartzen.

-Cadizko Gorteek Erregimen Zaharra deuseztatzeko oinarriak jarri (eskubideak):

-Legearen aurreko berdintasun juridikoa

-Inprimatze askatasuna

-Hezkuntzarako eskubidea

-Zentzura deuseztatu

-Jauntxoen eta Kleroaren jaun eskubideak deuseztatu

-Barneko muga zergak deuseztatu.

-Gremioak desagerrarazi

-Inkisizioa desegin

-Hala ere, nobleek eta kleroak lortu:

-Gerrak erraztu Gorteen zeregin legegilea, baina gerran ari ziren herritar gehienak

monarkikoak (absolutistak zein erreformistagoak), eta katolikotasuna sutsuki babesten

zuten. Guztiz baztertu:

-Antiklerikalismoa

-Laikotasun kontrairaultzailea

Erdi mailako klaseak

Intelektualak (Funtzionarioak, militarrak, abokatuak, merkatariak)

Klero eta Nobleziaren ordezkari batzuk (gehienak elizgizonak)

Absolutistak

Erreformistak

Ilustratuak

Liberalak

Liberalen ideia nagusitu

Nazioaren subiranotasuna aldarrikatu

Lege liberalak ezarri, baina Frantsesen mende jarri gabe

Estatu konfesionala izaten jarraitzea

Erlijio katolikoa erlijio bakartzat hartzea

Talde pribilegiodunen jabetza pribatuak aitortzea

12.art.:“Espainiako Nazioaren erlijioa Katolikoa, apostolikoa eta erromatarra, egiazko bakarra, da eta izango da, beti.”

(Oso herritar gutxi printzipio liberal iraultzaileen alde)

b) Cadizko Konstituzioa:

-Lan nagusia 1812ko Cadizko Konstituzio zabala idaztea.

-Oinarriak:

-Nazioaren Subiranotasuna (Gorteetan ordezkatua)

-Aginpide banaketa (3 botereak)

-Ordezkaritza eskubidea gizonezkoentzako zeharkako sufragio mugatuaz aukeratutako

diputatuek eskuratu.

-Ez zion aipamenik egiten foru erregimenari, ez foruak berrestu, ez indargabetu.

-Bizkaiak izan ezik, denek testu berria zin egin eta indarrean egon zen bitartean foru

erakundeetan aldaketa handiak eman ziren.

-Independentzia gerrarekin eta Cadizko legeekin, Espainia gaur egungo historian sartu.

-Ziklo iraultzailea hasi eta XIX. mendean zehar jarraitu.

-Liberalismoa ezartzeko hastapenetan zegoela, hainbat liskar sortu estatuaren politika

zentralizatzeko eta legeak bateratzeko prozesuan.

-Euskal Herrian liberalismoa txertatzeko formula berri bat negoziatu eta hartara

egokitu behar izan baitzuten.

3.-Fernando VII.aren agintaldia (1814-1833)

-1813 => Balencayko Ituna

-Napoleon Espainiako erregetza aitortu Fernando VII.ari

-Hiru fasetan Fernando VII.aren agintaldia:

-1814-1820 Absolutismoa

-1820-1823 Liberalismoa (1812ko Cadizko Konstituzioa indarrean)

-1823-1833 Absolutismoa

3.1- Seiurteko absolutista (1814-1820)

-1814 => Napoleonen inperioaren gainbehera eta gero, Europa berreraikitzen saiatu,

Erregimen Zaharraren eredua jarriz => Vienako Kongresua (Europa mailan)

Betearazlea (Erregea)

Legegilea (Gorteak)

Judiziala (Epaitegiak)

a) Absolutismoa berrezartzea:

-Fernando VII.ak (1814an Espainiara itzulia) Erregimen Zaharreko printzipioak jarri

indarrean.

-Pertsiarren manifestua: Cadizko kons. baztertu eta gob. absolutua ezartzea aldarrikatu.

-Herria, Kleroa eta lurjabeen laguntzarekin (Napoleonek abdikatu egin zuela jakinik),

Fernando VII.ak estatu kolpea eman (1814):

‣Konstituzioa eta Cadizko Gorteen lege liberalak indargabetu Absol. ezarri

-Errestaurazio absolutista:

‣Gizarte estamentala

‣Jauntxoen erregimena

‣Erregimen Zaharreko erakundeak

‣Inkisizioa

-Foruak indartu Boterea eskuratu

b) Krisi ekonomiko larria:

-Fernando VII Herrialdearen arazoei aurre egiteko politika egonkorrik ez.

-Kezka nagusia: Absolutismoari eustea (boterea eskuratzea)

-

-Ameriketako merkatuak galtzear, Kolonien burujabetasuna zela eta

-Ogasunak (Haciendak) ez zuen diru sarrera aski, zorra gero eta handiagoa.

-Martin de Garay ministroa Kleroari eta nobleei ordainarazten saiatu, baina hauek ez zuten

onartu.

c) Oposizio liberala:

-Fernando VII.ak Koroaren etsaien kontra (Frantsesatuak, Liberalak) Zapalkuntza latzak

}Berrezarri

Erregimen Zaharra Independentzia gerra Fernando VII

Nekazaritza, industriako eta merkataritza arazoak

Hondamena eta ekonomiaren geldialdia KRISI LARRIA+

Hondamendi handia Espainiako ekonomiari

mesede baino kalte gehiago monarkiarierregimenaren kontra zeuden taldeak indar gehiago

- Erregearen Absolutismo erradikala Liberalak matxinadak antolatzen hasi.

-Gerrilletako buruzagi ohiak nabarmendu (Karrera militarreko ofizialak, batzuk nobleak)

-XIX. mendean barrena, militarren matxinada asko erabili sistema politikoa eraisteko.

-Matxinada askok huts egin. Adibidez: Espoz y Minarenak edo Milans del Bosch-ena.

-Batek aurrera egin: Riego komandanteak eta Antonio Quiroga koronelak 1820an

egindakoa (Cadiztik hurbil)

3.2- Hirurteko Liberala (1820-1823) (Monarkia Konstituzionala)

-Iraultza liberala nagusitu berriz (1820-1823)

-Riego eta Quirogaren matxinada zabaldu 1820an Fernando VII.ak Cadizko

konstituzioari zin egin behar izan zuen, Cadizko Gorteen legedia onartuz.

-Euskal Herrian liberalismoa ezarri Foruak bertan behera Konstituzio erregimena

a) Konstituzionalismo liberala:

-Gorteak bildu zirenean, zenbait joera nabarmendu liberalen artean:

‣Asaldatuak

‣Moderatuak

-Moderatuek Gobernuan indar gehien.

Asaldatuek

Indar armatua erabili erregimen konstituzionala ezartzeko

Oposizio liberalaren aitzindari: Armada

Joera liberalekoak

Iraultza erradikala nahi

Herritarren parte-hartzea sustatu nahi

Erregeari zeregin betearazlea soilik eman nahi

Gizonezkoen sufragio unibertsala

1812ko Konstituzioaren lege erradikalenak leundu nahi

Erregearen zeregin betearazlea zabaltzea nahi

Sufragio mugatua nahi

Aginte paralelo bat antolatu zuten, armadaren, Elkarte abertzaleen eta Elkarte sekretuen bidez

-Gobernu moderatuak Cadizko legeak aplikatzen hasi:

‣Deuseztatu

‣Ezarri

b) Foruak berriro abolitzea:

-Hego Euskal Herrian, erregimen liberalak Probintziako Aldundiak sortu

‣Foru aldundien ordezkoak

‣Erakunde berriko kideak erakunde tradizionalaren buru izan ziren elite berak.

‣Ondasunak izateko eta kaparetasuna egiaztatzeko, foru eskakizunak indargabe

egon arren, euskal noble absolutista aberatsek probintzietako politikaren gidari

izatea lortu Hauteskunde iruzurraren bidez

-Gasteizen, Bilbon eta Donostian Liberalak agindean, Udaletan

c) Kontrairaultza indartzea:

-

-Nekazari + Herritar batzuk ere liberalekin haserre Egoera ekonomiko larriagatik

-Fernando VII.ak betoa jarri lege liberalei ahal zuen guztitan; agintea berreskuratzen saiatu

-Nobleak eta Kleroa, erregeak bideratutako iraultza liberalaren kontrako oposizioaren

aitzindari.

-Hego Euskal Herrian Erregimen liberalaren kontrako oposizioa

‣Foru tradizioaren etsaia baitzen

‣Foruen bidez autogobernua gauzatzeko, monarkia absolutistaren beharra zegoela

zabaldu zen.

Jaunen erregimena

Maiorazgoak

Inkisizioa

Jesusen Lagundia (Jesuitak) (San Inaziok fundatua)

Hamarrenak (murriztu soilik)

Erlijio ordena erregularrak Haien ondasunak salgai

Inprimatzeko askatasuna

Hezkuntza legea erregulartu

Irakaskuntzaren 3 etapa klasikoak

Lehen Hezkuntza

Bigarren Hezkuntza

Goi mailako Hezkuntza

Laikotasun Politikek

Elizaren ondasunen desamortizazioak }Kleroa eta Noble lurjabeak erregimen liberalaren aurka

‣Liberalismoaren kontrakoen propagandak, foruak indargabetzeak ekarritako

kalteak salatzen zituen.

-1821etik aurrera, nekazari inguruetan batez ere (Katalunia, Aragoi):

‣Konstituzio gobernuaren kontrako eta erregimen absolutistaren aldeko

erregezaleen oposizio armatua antolatu zen.

‣Kleroak zeregin handia izan zuen.

-Liberal erradikalenak agintera iritsiko zirela oharturik Fernando VII.ak laguntza eskatu

Aliantza Santuari

-1823 => “San Luisen ehun mila semeak” armadak (Angulemako dukea buru) Bidasoa

zeharkatu.

-Fernando VII.aren aldeko taldeak elkartu Cadizen liberalei aurrea hartu Hirurteko

Konstituzionala amaitu Fernando VII.aren aginte absolutista berrezarri.

3.3- Hamarraldi Gaitzesgarria (1823-1833)

-Monarkia absolutista berrezarri

a) Errestaurazio absolutista:

-Erregeak, ideia liberalen kontrako zapalkuntza latza bideratu.

-Hirurtekoko iraultzaile gehienak Londresera erbesteratu, jazarpen absolutistatik ihesi.

-Erregeak bertan behera utzi Hirurtekoan indarrean egondako konstituzio dekretua

‣Berriro ezarri:

-Unibertsitate guztiak itxi (ideia liberalak kontrolatzeko)

-Euskal Herrian: Foruak eta Batzarrak berrezarri, muga zergak lurraldearen barnealdera

berreraman.

‣Udaletan agintari kontserbadoreen eliteak

-Boluntario erregezaleen partida armatuak sortu, kontrairaultza babesteako.

‣Indar handia Euskal Herrian Karlistaldiko gerra zibileko protagonista.

-Egon ziren konstituzionalismoa ezartzeko matxinada militarrak (huts egin)

‣Adibidez: Juan Martin El Empecinador-ena, eta Jose Maria Torrijos jeneralarena

Gizarte estamentalaPribilegioak

Jauntasuna

Maiorazkoa

Hamarrenen bilketaErregimen Zaharreko hainbat erakunde

b) Absolutismoaren porrota:

-Erregeak ez konpondu estatuko Ogasunaren egoera nahiz eta ministro batzuek

ahalegina egin, hori bai, pribilegio estamentuei kalterik egin gabe

‣Kanpo eta barne zorra handitzen .

-Erregeak abian jarritako zapalkuntzak Eskandalua Europan Presioa egin

herrialdea adiskidetu zezan.

-Ammistiaren dekretuak ez zituen pozik utzi ez liberalak, ez absolutista erreakzionarioak

(apostolikoak)

‣Erreforma epel urrien kontra zeuden Karlos Maria Isidro infantearen

(erregearen anaia) inguruan biltzen hasi.

-Absolutismo monarkikoa indarrean, baina printzipio liberalek erro sakonak

-Sistema konstituzionalaren aldekoen (moderatuak-asaldatuak), monarkia absolutistaren

aldekoen (Euskal Herrian: Foruen aldekoen) edo kutsu erreformista zutenen arteko

erabateko banaketak 2 bando (Aurrerago gerra zibila)

c) Ondorengotzaren auzia

-Beste arazo bat: Espainiako ondorengotzarena

-Lege Salikoa: Emakumeak ezin zuten erregearen ondorengo izan

-Fernando VII: Zuzeneko ondorengo gizonezkorik ez

‣Karlos Maria Isidro (bere anaia) legezko ondorengoa

‣Baina: Fernando VII.a Maria Kristina Napolikoarekin ezkondu 1830ean.

‣Maria Kristina Ahurdun

-Fernando VII.ak Lege Salikoa indargabetu

‣Berrespen pragmatikoa eman zuen: Emakumeei erregina izateko eskubidea

aitortu zitzaien.

-Isabel II.a izango zenak errege aulkitik bota Karlos Maria Isidro

-2 Talde sorrarazi:

‣Absolutista monarkikoak:

‣Liberalak

Berrespen Pragmatikoari ez legezkotasunik aitortu

Karlos infanteak koroa eskuratzeko eskubide zilegia

Bando honi: KARLISTA

Isabelen alde (haurra zenez, aukera ematen zielako Maria Kristina erreginaordearen agintaldian esku-hartzeko)

Bando honi: ISABELDARRA edo KRISTINOA

-Fernando VII.a hil (1833) Karlistak matxinatu

-Maria Kristina: Liberalen alde (Isabelek erregetza eskuratzeko eskubidea babesten

zuelako)

Estatu Liberalaren Sorrera1.-Erregeordeen garaia (1733-1843)

-Isabel II.a oraindik gazteegia

‣Maria Kristina erreginaorde (1833-1840)

‣Baldomero Espartero jenerala erregeorde (1840-1843)

-Estatu liberalaren oinarriak finkatu:

‣Zentralizazio politikoa / administratiboa

‣Batasun juridikoa

-Gatazka zibila Lehen karlistada (Euskal lurraldeetan; Nafarroa barne)

‣Liberalak vs. Absolutistak

-Erregimen politiko mistoa: Konstituzioa eta foruak batera

1.1- Maria Kristinaren erreginaordetza

-Fernando VII.a hil Isabel II.ak 3 urte besterik ez zituen

-Maria Kristina, Isabelen ama Erreginaorde (1840 arte)

-Karlistaldia tarte hontan gertatu zen.

-Liberalismoaren barruko ideologien zatiketa areagotu

‣Progresistak (lehen asaldatuak) Moderatuak

a) Errege estatutuaren garaiko gobernu moderatua

-Karlistaldia zela eta oso gobernu kontserbadorea osatu

‣1833an

‣Francisco Cea Bermudez buru

-Liberalek eta armadak presio handia Beste kabinete bat izendatu

‣1834ko urtarrilean

‣Joera moderatukoa Francisco Martinez de la Rosa buru

Ondorioz

-Moderatuen zeregin nagusia Errege Estatutua idaztea (1834)

-Errege Estatutua:

‣Subiranotasuna Gorteek eta Erregeak Nazioak ez

‣ 2 Ganberako Gorteak

‣Erabat liberala ez izan arren, bidea zabaldu monarkia konstituzionalari

-Erregimen Zaharraren gainbehera ekarri zuen

b) Progresisten goraldia

-Progresistek herri matxinadak sustatu Neurri iraultzaileagoak eskatzeko

-Espainiako iparraldean Karlistaldia sortu Hiriak altxatu

-Progresistek herri matxinada eta konspirazioa antolatu

‣1836an hasi matxinadak

‣Abuztuan: La Granjako sarjentuen altxamendua

-Erreginak 1812ko Konstituzia zin egin behar izan zuen

‣Jose Maria Calatrava progresista gobernuburu

‣Mendizabal Ogasunaren buru

‣Hauek bideratu erabateko iraultza liberala

-Lege iraultzaileak ezarri zituzten Hirurteko liberalean emandakoak

‣Jauntxoen erregimena ezereztatu

‣Maiorazkoak desagertarazi

‣Hamarrenak desagertarazi

‣Inprimatzeko askatasuna berrezarri

‣Milizia Nazionala (Bolondreses osatutako ejerzitua) berrantolatu

-Garrantzitsuenak:

‣Elizaren ondasunen desamortizazioa

‣Konstituzio berria aldarrikatu

1. Ganberan: Ospetsuen EstamentuaGoi mailako nobleak eta erregeak aukeratutakoak

2. Ganberan: Prokuradoreen EstamentuaGizonezkoen oso sufragio murriztuaz (herrit. %0.12)

Maria Kristinak 1835eanJuan Alvarez Mendizabal progresista gobernuburu

Moderatuen presioa:1836an Francisco Javier Isturiz, kontserbadoreagoa, gobernuburu

+

c) Mendizabalen Desamortizazioa (1835-1837)

-Elizaren ondasunen desamortizazioa

-1835ean => Erlijio ordenak deuseztatu

‣Organizazio bezala jarraitu bai, baina lurrak galdu

-1836an => Elizaren ondasunak salgai jarri

-1837an => Apaizteria sekularraren ondasunak desamortizatzen hasi

-Zer egin zuten ondasunekin:

‣Asko nazionalizatu (Estatuaren jabetzakoak bihurtu)

‣Enkante publikoan saldu, gero

-Salmentari esker, nabarmen handitu Ogasunaren diru sarrerak

‣Karlisten kontrako gerra finantziatu

‣Zorra txikitu

‣Noble eta burges aberatsak (lur erosle nagusiak) liberalismoaren aldera erakarri

-Latifundismo burgesa sendotu zen

-Nekazariak liberalismoaren kontra Ezin zuten lurrik erosi +

-Nekazari batzuk “Nekazari proletario” bihurtu

d) 1837ko Konstituzioa (2. konstituzioa)

-Konstituzio progresista

-1837ko maiatzean

-Printzipio liberalak finkatu zituen:

‣Aginte banaketa zehaztu

‣Eskubide indibidualak aitortu:

-Adierazpen askatasuna

-Inprinmatze askatasuna

-Udala herritarrek aukeratu

-Probintzia guztietan Milizia Nazionaleko taldeak sortu

-Bi ganberako Gorteak eratu:

‣Diputatuen kongresua Gizonezkoen sufragio zentsitarioz hautatutakoak

‣Senatua Erregeak izendatutako kideak

-Moderatuei zenbait eskari onartu:

‣Erregeak Gorteak biltzeko eta desegiteko ardura

Lurjabe berriek errenta

garestitu

Klero erregularra: KonbentutanKlero sekularra: “normal”

‣Ministroak izendatzeko eta kargutik kentzeko eskumena

-Legebiltzarrean gehiengoak zioena errespetatzeko beharrik gabe

‣Estatu berria konfesional katolikoa jarraitu izaten

-Apaizteria finantziatu behar

-Hego Euskal Herrian, foru erakundeak deuseztatu Erakunde konstituzionalak ezarri

-Aldundiak ezarri Probintzietako administrazio organo gorenak

-Udala hautatzeko Foru arauek indarrean jarraitu (Donostian izan ezik)

e) Moderatuen itzulera (1837-1840)

-1837ko urriko hauteskundeetan, moderatuek irabazi

-Gehiengoari eutsi Gorteetan eta gobernuan, 1840 arte.

-1837ko konstituzioak indarrean jarraitu, baina:

‣Moderatuak lege erradikalenei mugak jartzen saiatu, batez ere:

-Prentsa askatasuna

-Hautesleek hauteskundeetan parte hartzeko eskubidea

-1840an => Udalen legea

‣Oso lege zenralista

‣Alkate eta zinegotziak Barne ministroak izendatu aurrerantzean

‣Herri hautaketa bertan behera

‣Lege honen eskutik: Gobernu moderatuaren eta erreginaordearen gainbehera

-Progresistek (hirietan indar gehien), moderatuen erreformak indargabetzeko eskatu

‣Maria Kristinak jaramonik ez

-Milizianoen eta Progresisten matxinada Benetako iraultza

‣Espartero jenerala erregeorde izendatzeko eskatu. Eragin handia zuelako:

-Karlisten kontrako garaipenagatik

-Bergarako Itunaz geroztik

-Erreginaordeak kabinete progresista eratu

-1840ko urrian abdikatu Erbestera ihes egin zuen

Liberalismo progresistaren gotorleku

Bergarako besarkadaEspartero Maroto

Liberala Karlista

1.2- Lehen karlistaldia (1833-1840)

-Fernando VII.a hil gerra zibila

-Absolutistak (Karlistak) vs Liberalak (Isabeldarrak/Kristinoak)

-Aragoi, Katalunia eta Maestrazgon (Castello) zenbait ondorio

-Hego Euskal Herrian ondorio gordinenak

a) Karlistak eta Liberalak

-Karlos Maria Isidro infantearen jarraitzaileak Isabel II.aren jarraitzaileak

-Isabeldar edo Kristinoak:

‣Zer aldeztu? Liberalismoa ezartzea, legeak bateratzea eta zentralizazioa

‣Nortzuk? Burgesia, tratulariak, funtzionarioak, armada, goi mailako nobleak eta

hirietako herritar gehienak

-Karlistak:

‣Zer aldeztu? Absolutismo monarkikoa eta foru tradizionalak

‣Nortzuk? Behe mailako apaizteria, noble txiki lurjabeak eta nekazari gehienak

-Hego Euskal Herrian Aldaketa sakonak

‣Ohiko bizimodu tradizionalen arteko oreka desegin

‣Herri lurrak saldu egin ziren

‣Maiorazkoa ezereztu Lurra oso zatituta

-Elizaren desamortizazioak garrantzi handia Karlistaldian

‣Apaizteria Karlismoaren zutabe nagusia

-Karlisten leloa: “Dios, patria, rey y fueros”

‣Absolutismo monarkikoa

‣Katolikotasuna

‣Euskal lurraldeetako erregimen tradizionala

-Liberalismoak, ordea, hauek defendatu:

‣Berdintasuna

‣Zentralizazioa

Sistema liberalean kaltetutakoak (Desamortizazioagatik)

} Onurak lurjabe eta

burges aberatsei soilik

}Babestu

b) Gerraren nondik norakoak

-Lehenengo fasea: 1833 eta 1835 bitartean

‣Protagonista: Tomas Zumalakarregi Armada karlista erregularra sortu eta

zuzendu

‣Karlistek gerrillen taktika erabili Landa inguruetan liberalak arreta handiz ibili

behar

‣Hiri gehienak liberalen kontrolpean zeuden

-Bigarren fasea: Zumalakarregi hil zenetik, 1835, eta 1837 bitartean

‣Karlistak hegoalderantz

‣Gomez jenerala Andaluziaraino iritsi

‣Karlos buru zuen talde batek Madril hartzen saiatu

-Hirugarren fasea: 1837 eta 1839 bitartean

‣1837 => Armada liberala indartu Elizaren desamortizazioari esker

‣1839 => Gerraz nekatuta, bi taldeak bat etorri

‣Liberalak ohartu onura gehiago ekarriko ziela foruen auzia eta Don Karlosena

berreztea.

‣Karlista transakzionistak, irtenbide hitzartuaren alde egin

-Transakzionistak: Karlisten sektore bat. Negoziatzearen alde zeuden.

Maroto zuten buru.

‣Karlistaldiak 1840 arte iraun Katalunian eta Castellon

c) Gatazkaren amaiera

-Maroto jeneral karlista Espartero jeneral liberala

‣Bergarako Ituna sinatu, 1839ko abuztuan

‣“Bergarako besarkada”

-Bergarako Itunean:

‣Marotok erregina izateko eskubidea aitortu Isabel II.ari

‣Esparterok foruak babestu eta arm. karlistako ofizialen mailari eusteko hitza eman.

-Don Karlosek Espainiatik alde egin zuen

-1839ko urriaren 25ean => Moderatuek eta Maria Kristinak foruak berretsi

‣“Batasun Konstituzionalari utzi gabe”

‣Foruak konstituzioari egokitu, horrela.

‣Foru eta konstituzio erakundeek indarrean jarraitu, baina Kons. garrantzitsuagoa.

‣Tokiko erakundeak: Udal tradizinalek jarraitu

1.3- Esparteroren erregeordetza (1840-1843)

-Baldomero Espartero jeneral progresistak ospe handia

-Jarraipena eman zion progresisten bateratze eta zentralizatze prozesuari

-Elizaren ondasunak saltzen jarraitu

-Milizia Nazionalaren boterea sendotzen jarraitu

-Aldaketa handiak gertatu foruetan:

‣Foruak konstituzioari egokitzeko prozesuan

-Euskal lurraldeek joera moderatu kontserbadore foruzaleak

-Nafarroak progresistagoak

‣Nafarroako ordezkarien proposamenek nabarmen aldatu eta mugatu foruak

‣Batasun eza Gorteetan foruen aldeko fronte bateratua ez osatu

‣Nafarroaren negoziazioa partikularrak 1841eko abuztuaren 16an: Lege Hitzartua

-Nafarroak erresuma izateari utzi

-Muga zergak bere lurralde mugan ezarri

-Onartu Espainiako konstituzio eskubideak eta lege/hauteskunde sistemak

-Trukean: Nafarroari autonomia handia administrazioan (Aldundiak)

-Euskal lurraldeetan: Foru pasea deuseztatu

-1841eko urrian => Arma bidezko matxinada sortu euskal probintzietan

‣Partehartzaileak: Foruzaleak, Karlistak, Maria Kristinaren aldeko liberalak

‣Esparterok gogor zapaldu altxamendua, Donostiako burgesen laguntzarekin

-1841eko urriaren 29an: Gasteizen dekretu bat:

‣Euskal probintziek Espainiako gainerako lurraldeen maila bera

-Administratiboki

-Juridikoki

-Muga zergei zegokienez

-Ondorioak:

‣Deuseztatu:

‣Jarraitu:

} Bidali ordezkari

bezala Gorteetara

Foru pasea

Aldundiak

Batzar Tradizionalak

Barnealdeko mugak ((Mugak portuetara eta kanpo mugetara eraman))

Muga zergak portuetara eta mugetara

Ezaugarri militarrak (Esp. ejerzituan parte hartzeko derr. ez)

Zergak Erregeari ordaindu beharrik ez

(Kanpoko legeak obeditu edo ez obeditzeko eskubidea)

Zergak kobratzeko sistema berri bat oso zaila ezartzea, horregatik mantendu

-Esparterok oso politika pertsonalista eta autoritarioa

‣Etsaiak sortu zizkion (Alderdi barruan bertan ere)

-Azkenean, oposizio gogorra, Maria Kristinaren aldeko militarren matxinada eta hirietako

altxamenduak Erbestera ihes egin behar izan zuen

2.-Isabel II.aren erreginaldia (1843-1868)

-Espartero jeneralak alde egin Gorteek adin nagusitasuna eman Isabel II.ari

-1843ko azaroan => 13 urte besterik ez zituela

-Isabelen erreginaldian, behin betiko finkatu Estatu liberala, zentralista eta moderatua

‣Oligarken interesekin bat zetorren

-Alderdi liberal moderatua agintean (1843-1854) eta (1856-1868)

-Progresisten esku tarte batean (1854-1856)

-Euskal Herrian, foruak konstituzio berriari egokitzeko negoziazioak

2.1- Hamarraldi moderatua (1844-1854)

-Moderatuak agintean Ramon Maria Narvaez

-Oso administrazio zentralizatua

-kontserbadorismo politikoaren bidea

-Boterearen zutabe guztiak kontrolpean izan zituen

-Hauteskunde iruzurraz baliatu

-Ordenari eusteko kezka handia

-Zapalkuntza gogorra erabili

-Oligarka lurjabeen eta merkataritza/finantza arloetako goi mailako burgesen kontrolpean

a) Gobernu moderatua sendotzea

-1845ean, Konstituzio berria:

‣Konstituzio erabat moderatua

‣Subiranotasuna erregearen eta Gorteen esku

‣Erregeari ahalmen gehiago

‣Botereen arteko elkarlana

‣Gorteak bi ganberaz osatuta

-Senatua:

-Senatuko kideen kargua hil artekoa

-Erregeak izendatu senatuko kideak

-Kongresua:

-1846ko hauteskunde legearen arabera hautatuak

-Gizonezkoen oso sufragio zentsitarioa (Biztanleen %1)

-Familia aberats eta ahaltsuak soilik

-1845eko urtarrilaren 8an => Udalen legea:

‣Oso lege zentralista

‣Tokiko agintea gobernuaren ordezkari ahaltsuei aitortzen zien

‣Euskal lurraldeetan ere ezarri Foruzaleek protesta gogorrak

-1851 => Vatikanoarekiko Konkordatua sinatu

‣Vatikanoak bere ondasun guztiak desamortizatzea onartu

‣Estatu konfesional berriak bere gain hartu behar gurtza eta apaizteria

mantentzeko ardura

‣Elizak irakaskuntzan izandako eskumenak berreskuratu

-Moderatuek kontrolari eusteko eta ordena mantentzeko interes handia

‣Prentsari zentrura ezarri

‣1844 => Guardia Zibila sortu

-Egitura militarra

-Zeregina: Ordena eta jabetza babestea

-Milizia Nazionalari (progresisten kontrolpean zegoena) boterea kendu

‣Azkenean, Milizia Nazionala desegin egin zuten

-Euskal lurraldeak 1841 urtearen aurreko egoerara itzuli

‣Pedro Egañaren lanari esker

‣1844ko uzt. 4an => Berriro indarrean jarri Foru Aldundiak eta Batzar Orokorrak

-Administrazio eta ekonomia ahal berdinekin

-Erakunde bikoiztasuna gertatu berriro (Konstituzioarenak eta foruenak)

-Muga zergak kostaldera berriro EZ zituzten eraman

-Foru pasea ez zen berriro onartu

-1845eko konstituzioak Euskal Herriko Hautesleak murriztu

b) Moderatuen kontrako oposizioa

-Gobernuak errepresioa erabili, hauteskundeak manipulatu

-Nortzuk? Karlista tradizionalistak, progresistak, errepublikazaleak eta demokratak

Oposizioak indarkeria erabili

behar erregimenari aurre egiteko

-1848ko iraultza zikloak eragin handirik ez

‣Progresista erradikalen altxamendu batzuk Madrilen

‣Errepublikazaleak Katalunian eta Levanten

‣1846-1849 => Bigarren Karlistaldia (bereziki Katalunian)

2.2- Biurteko progresista (1854-1856)

-Leopoldo O’Donnell irekitasunaren aldeko jeneral moderatuak matxinada antolatu

Vicalvaron (Madril) 1854an “Vicalvarada” mugimenduak huts egin

-Antonio Canovas del Castillok Manzanaresko agiria idatzi

erreforma erradikalagoak eskatu

-Progresistek, demokratek eta errepublikazaleek Iraultza mugimenduarekin bat

‣Uztailean matxinada erradikalak

-Non? Madrilen, Bartzelonan, Sevillan, Bilbon

-Batzorde iraultzaileak eratu

a) Gobernu progresistaren egonkortasun eza

-Isabel II.ak Esparterori gobernua zuzentzeko eskatu

-Gobernua, progresistak eta moderatu batzuk (O’Donnell, adibidez) osatu

-Erregimenean aldaketak egin:

‣Prentsa askatasuna

‣1837ko hauteskunde sistema Gizonezko gehiagok boto eskubidea

-Egonkortasun eza:

‣Karlistak: erreforma progresisten kontra

‣Demokrata, errepublikazale eta sozialistak: Aldaketa iraultzaileagoak, erreforma

zabalagoak nahi zituzten Lehen langile grebak

-1856ko uztailean, Esparterok dimisioa

‣Erreginak O’Donnelli agindu gobernua eratzeko

‣Moderatuak eta progresista kontserbadoreak agintea Moderantismoko bidea

b) Erreforma progresistak

-Gobernuan luzaro ez ziren egon

-Garrantzi handiko erreformak Legegintzan, administrazioan, ekonomian eta finantzetan

-Hainbat erreforma ezin aplikatu:

‣1856ko Konstituzioa: Non nata (no nacida), ez zen inoiz indarrean egon

-Neurri ekonomiko eta finantzietakoak izan ziren garrantzitsuenak:

‣1855ean => Pascual Madoz Ogasun ministroak desamortizazio zibila

-Desamortizazio zibila:

‣Estatuaren eta udalen ondasunei eragin

‣Nekazariei mendien herri erabilerarako eskubidea kendu

‣Elkarte anonimoak eta jaulkipen bankuak liberalizatzeko legeak arautu

-Jaulkipen bankua: Banco emisor Txanpona ateratzen duena

‣Finantza sistema zabaldu

‣Atzerriko kapitala erakarri

‣Trenbidearen eraikuntza sustatu

2.3- Moderantismoaren itzulera (1856-1868)

-Bukaeran: Progresistak, demokratak, errepublikazaleak eta Batasun Liberalekoak Primen

zuzendaritzapean elkartu ziren, Isabelen erregimena erorarazteko.

3.-Seiurteko demokratikoa (1868-1874)-1868ko iraultza (La Gloriosa) Liberalismo demokratikoa ezarri (1868-1874)

-

3.1- 1868ko Iraultza

-1868ko irailean Topete Cadizen matxinatu

-Armadak (erreginari leialak) Alcoleako Gudua galdu (Kordoba) Isabel II.a erbestera ihes

a) Gobernu Iraultzailea

-Gobernu iraultzaileak

-Neurriak:

-Inprimatzeko, elkartzeko eta biltzeko askatasuna

-Gizonezkoentzako sufragio unibertsala

-Gorte Konstituziogileak bildu.

-1. hauteskundeak Progresistak, unionistak eta demokraten talde monarkikoa garaile

Alderdi poitikoen zatiketaKarlisten eta kantonalisten arma bidezko oposizioaKolonietako gorabeherak } Eredu demokratiko berriak huts egin

Beste zenbait militarrek (Prim, Serrano)

progres., demok., errepub., unionistek jarraitu

Hirietan: Batzorde iraultzaileak eratu

Serrano buru (unionista)

Prim gerrako ministrari

Errepublikazalerik ez gobernuan

2. eb.

-1869: Konstituzio berria.

-Oinarriak:

-Monarkia demokratikoa (“Erregea errege da, baina ez du gobernatzen”)

-Nazio subiranotasuna

-Botere arteko banaketa

-Biltzeko eta elkartzeko askatasuna

-Gurtza askatasuna

-Gizonezkoen sufragio unibertsala

-Gainera:

-Gorteetako 2 ganberak sufragio unibertsalez hautatu

-Gobernuak betoa ezartzeko eskubidea

-Udal administrazioa eta gobernua dezentralizatzeko neurriak proposatu

-Aduanetako zergak murriztu Truke askea sustatu

-Pezeta ezarri

3.2- Amadeo Savoiakoaren erregealdia (1871-1873)

-1871an iritsi Madrilera.

-Ezin izan aurre egin erregimenaren kontrako oposizioaren indarrari

-Agintaldiko ezaugarriak

-Eliza hierarkia gurtza askatasunaren kontra eta Elizaren eta Estatuaren arteko

berrizketaren kontra borrokatu Katoliko asko Karlistekin bat

-1872an hirugarren karlistaldia hasi (Karlistek armak hartu)

-

-Kuba: Burujabetasunaren aldeko gerran

-Gizartean eta politikan gero eta zailtasun gehiago Amadeok abdikatu (1873)

Bere monarkia

demokratikoak huts eginPolitika eta gizarteko egonkortasunik eza

Gizarteko sektore gehienak zioten mespretxua

Elkartzeko askatasuna

AITren bilerak } Langile mugimendua zabaldu eta sendotu

‣Ideologia sozialista eta anarkista

‣Jabetza pribatua deuseztatzearen alde

‣Hauen ekintza iraultzaileek Kezka berria gob. demokratikoari

3.3-Hirugarren Karlistaldia

a) Gerraren arrazoiak

-Arrazoi nagusia: erlijioa

-Iraultza demokratikoa eta Estatu laikoa ezarri EHren erlijio sinesmenaren

kontrako erasotzat hartua

-Karlismo tradizionalistari Katolikotasunaren defentsak eman zion indarra

(Seiurteko demokratikoan zorrotz errespetatu ziren foruak)

-Karlismoa zabaldu. Nola?

-Karlistek Propaganda trebea prentsan

-Elizak Apaizek pulpituetan

-Liberalismoa = Katolikotasunaren eta foruzaletasunaren kontrako mugimendua

-Karlisten helburua Karlos VII.aren monarkia berrezarri

-Gizarte tradizionalaren eta ordenaren oinarriak finkatu

-Katolikotasuna finkatu

-Foru berezitasunak (XIX.mende osoan zehar aldaketak jasandakoak) finkatu

-Karlisten leloa (printzipioak): “Jainkoa, Aberria, Foruak eta Erregea”

b) Gerraren nondik norakoak

-3. Karlistaldia 1872an hasi (Amadeoren ordez Karlos VII.a errege zilegi izendatu)

-Hasieran, hainbat gudu galdu karlistek (Agorriagakoa, Mañarikoa, Oñatikoa)

-Orokietako gudua (maiatzaren 24an) su-eten laburra sinatu (Zornotzan)

-Serrano jeneralak (armada errepublikazalekoa) amnistia eman

-Karlistek armak utzi

-Santa Kruz apaiza buru zutela, Karlistek gerra egiten jarraitzea erabaki

-1873: Karlistek erasoaldia hasi Hego EHn eta Katalunian, gerrillen bidez (sabotajeak)

-Euskal lurraldeak Karlisten esku (hiriburuak izan ezik)

-Hasieran, Karlistak nagusitu (Metautenen, Beramendin eta Deikaztelun)

-Errepublikazaleek Montejurrako gudua galdu

-Karlisten armadaren buru: Dorregaray, Valdespina, Velasco eta Ollo

-Karlistek ezin hiriburuak hartu (errepublikazaleek indar handia bertan)

-1874: 125 eguneko setioa Bilbori Azkenean, amore eman behar izan zuten.

-Gerrak 1876 arte iraun zuen.

Handik gutxira

-Alfontso XII.a (Isabel II.aren semea) politikan esku hartzen hasi liberal foruzale

kontserbadore asko, lehen Karlismoaren aldekoak, joeraz aldatzen hasi.

-1875: Liberalek Karlistei irabazi Katalunian eta Maestrazgon.

-1876: Lizarra erorita, liberalek behin betiko garaipena lortu Karlos VII. Frantziara alde

-Karlisten hondamen militarra Canovasek (errestaurazioan) Foruak deuseztatu

3.4-Lehen Errepublika

-Erregeak abdikatu Gorteek (Nazio Biltzarrean bilduta) Errepublika aldarrikatu

-Lehenengo erregimen errepublikazalea 1874. arte iraun.

-Errepublika federala (1873): gerra karlistak zabaldu EHn, Katalunian eta Castellon.

-Errepublika unitarioa (1874)

b) Errepublika unitarioa

-Manuel Paviak estatu kolpea (1874ko urtarrila) Gorteak desegin Guardia Zibilaren bidez

-Estatu Kolpea Serrano jeneralak hartu gobernuaren lehendakaritza

-Alfontso Borboikoa:

-1874. urtean Ingalaterratik itzuli, errege izateko asmoarekin

-Gizarteko/politikako sektore asko bere alde jarri

(Apaizteria, armada eta kontserbadoreak)

-Martinez Campos jenerala matxinatu (1874ko abendua)

-Alfontso XII.a Espainiako errege izendatua Errestaurazioaren garai historikoa hasi

-1868an hasitako iraultza zikloa (seiurte demokratikoa) bukatu

-Borboiek Espainiako koroa berreskuratu

Historiaren aldi berri bat

hasi Euskal Herrian

Errestaurazioa eta bere Krisialdia1.- Errestaurazio garaiko erregimen politikoa (1874-1923)

-1874: Borboien monarkia berrezarri: Alfontso XII.a buru Errestaurazioa

-Xede nagusia: alderdi politiko guztien oreka eta batasuna lortzea.

-Hainbat errege:

-Alfontso XII (1875-1885)

-Maria Kristina (1885-1902)

-Alfontso XIII (1902-1931)

1.1-Canovasen sistemaren oinarriak

-Canovas del Castillok eratu Errestaurazio garaiko sistema politikoa

-Alderdi Kontserbadorearen sortzailea

-Gizarte ordena + aurrerabide ekonomikoa bermatzeko sist. polit. oinarri juridikoak ipini

-Herritarren demokrazia eskariei entzungor

-Hiritarren eskubide indibidualak deuseztatu

a) 1876ko Konstituzioa

-1876: Konstituzio berria

-Kontserbadorea eta moderatua

-Subiranotasuna erregearen eta Gorteen esku (botere legegilea bien esku)

-Erregeak:

-Ministroak izendatu

-Gorteak biltzeko deia egin

-Gorteak desegiteko eskumena

-Legeei betoa jartzeko eskumena

-2 Ganberako Gorteak:

-Senatua: Nobleak, militarrak, apaizak (batzuk erregeak aukeratutakoak)

-Kongresua: Diputatuak (herritarrek hautatuta hauteskundeetan)

-Erlijio askatasuna (gurtza guztiak onartuak) baina estadua katoliko konfesionala

Txandakatze sistema

1. Sufragio zentsiarioz

2. 1890 => Gizonezkoen

sufragio unibertsala

b) Txandakatzea eta bi alderdiko sistema

-Canovasek alderdi guztien batasuna nahi Txandakatze sistema ezarri

-Txandakatze sistema:

-2 alderdi politikok agintea (txandaka)

-Alderdiak:

-Alderdi Kontserbadorea:

-1875ean sortua

-Canovas buru

-Liberal moderatuak eta unionistak

-Alderdi Liberala:

-1880an sortua

-Sagasta buru

-Liberal progresistak

-Sistematik kanpo gelditu besteak (bai ezkertiarrak bai eskuindarrak)

c) Jauntxokeria

-Hauteskundeak manipulatu eta iruzur egin

-Jauntxokeria: Iruzur egiteko tresna nagusia

-Nekazari inguruetan jauntxoek kontrolatu bozketak eta nahieran aldatu azken emaitzak

-Iruzurra hauteskunde guztietan

-Sufragio zentsitarioz hasieran

-Gizonezkoen sufragio unib. beti gehiengoa parlamentuan (emaitzak manipulatu)

-Gobernuan “egon behar zuen” alderdiak beti gehiengoa parlamentuan

2.- Erregimenaren bilakaera

2.1-Alfontso XII.aren erregealdia

a) Alderdi Kontserbadorearen gobernua

-1875-1881: Canovasek, Penintsulako iparraldeko Karlistekin eta Kubako independistekin

bakea lortzeko proiektua martxan jarri.

-Martinez de Campos jenerala Kubara bidali Zanjongo bakea (1878)

-Kubari autonomia erre. eta indultua eman eta esklab. deuseztatzeko konprometitu

Zertarako?Burgesiaren alderdien txandakatzea bermatzeko

Eskuineko/ezkerreko alderdiei bidea ixteko

-Gatazka ez erabat konpondu 1895 gatazka berrindartu AEBren laguntzarekin

-Canovasek eskubide indibidualak murriztu

b) Euskal Herriko egoera politikoa

-Karlistek indar handia (nekazari inguruetan)

-Hauteskundeetan: Liberalak elkartu behar, Karlismoari aurre egiteko.

-Azkar egokitu Kontzertu ekonomikoaren erregimenaren abantailei.

2.2-Maria Kristinaren agintaldia

-1885: Alfontso XII.a hil Bere emaztea Maria Kristina erreginaorde (haurdun)

-Canovas eta Sagastak txandakatze politikoari jarraipena ematea hitzartu: Pardoko Ituna

3.- 98ko Krisia

3.1-Kolonietako gerrak

-Garrantzia handia (Errestaurazioaren kontrako jarrera sortu zuelako)

-Potentzia handiak zabalkunde inperialistan murgilduta (Afrika, Asiako lurrak)

-Espainia (inperio koloniala izana) Puerto Rico, Filipinak eta Kuba geratu 1895erako

-AEB Kuban zituzten interes ekonomikoak sendotu: Kapital asko inbertitu azukrearen

industrian eta meatzeetan.

-Zanjoneko bakea Sendotu Kubaren independentziaren aldeko mugimendua

(Marti mugimenduaren buru)

-1895: Gatazka armatua hasi Filipinetan eta Kuban

-Canovas matxinada baretzen saiatu (1897) Sagastak autonomia handia eman Kubari,

baina AEB gerran sartu Espainiak Manilan eta Santiagon zituen eskuadrei eraso

-1898: Parisko Bake Hitzarmena: errendizio formala itundu.

Espainiak AEBn esku utzi: Puerto Rico, Filipinak, Guam.

Kubari independentzia eman

-Espainiak Alemaniari saldu: Karolina uharteak, Mariana uharteak eta Palaos.

-Itsasoz haragoko inperioa bukatua

3.2-Mende amaierako Krisia

-Porrot militarra oso latza Espainiarentzat

-Krisiak gogoeta sakona eragin Espainiaren gainbeheraren eta 98ko hondamendiaren

arrazoiei buruz

-Kritika horiek eragin handia

a) Erregenerazionismoa

-Joera ideologikoa

-Kritika gogorra egin Errestaurazioaren sistemari

-Sistema liberala eraberritzea proposatu, herrialdearen arazoak konpondu nahi:

-Jauntxokeria

-Analfabetismoa

-Gutxiengoak zuzendutako gobernua

-Lurjabe handien menpeko nekazaritza

-Joaquin Costa joera honen aitzindari

-Bere ustez: Oligarkia eta jauntxokeria ziren erregimenaren arazo nagusiak

b) 98ko belaunaldia

-Erregenerazionismoaren aldeko jarrera, pesimismoa nagusitu

-Belaunaldia XX. mende hasieran sortu

-98ko Belaunaldia: Miguel de Unamuno, Azorin, Pio Baroja, Ramiro de Maeztu, Vicente

Blasco Ibañez, Valle Inclan.

-Espainia ilunaren kritika

Tradizioan murgilduta, iraganean errotuta

-Modernizazio eta eraberritze sozialaren, politikoaren, ekonomikoaren eta kulturalaren

beharra agerian utzi.

Pesimismoa

Gutxiagotasunezko sentimendua

Erregenerazioaren aldeko mugimenduan

98ko belaunaldian

4.-Canovasen sistemaren Krisia eta Krisi Soziala

4.1-Canovasen sistemaren Krisia

-Alfontso XIII.aren erregealdian Canovasen sistemaren krisia: 1917 arte iraun.

a) Alderdi dinastiko Konstituzionala

-Erregearen esku hartzea

Nagusikeria elektorala (jauntxokeria)

-Alderdietan zatiketak, sistemaren aurkako oposizioa, gizarte arazo asko.

-Canovas hil Sivela Alderdi Kontserbadorearen buru

b) Txandakatze sistemaren kontrako oposizioa

-Oposizio intelektualaren ezaugarri nagusiak:

-Sistemaren kontrako jazarpena

-Herrialdea modernizatzeko eskakizuna

-Adibidez: Jose Ortega y Gasset, Manuel Azaña

-Kataluniar eta Euskal nazionalismoek eta langile mugimenduek erregimenaren kontrako

oposizioan jardun.

4.2-Krisi sozialak eta politikoak

-Arazo ekonomikoak, sozialak eta politikoak indar handiz lehertu

Arriskuan jarri erregimen politikoa

(Bartzelonako Aste Tragikoa, 1909)

a) 1917ko Krisia

-3 protestaren ondorioz sortu: militarren protesta, parlamentarien matxinada, langileen

auzia. Eskaerak:

-Konstituzioaren erreforma

-Bizitza publikoa eraberritzea

-Militarren eskakizunak Defentsako Batzorde Militarrek bideratu (Kargu igotzea eta lan

baldintzak ere haien esku) 1916an sortua

-Datoren gobernua batzorde horiek desegiten saiatu, baina azkenean onartu egin

behar militarrek estatu kolpea emango zuten beldur Batzordeek indar handia

}Ezegonkortasun politikoa ekarri

Maura

Dato

-Parlamentarien Biltzarra Bartzelonan elkartu Konstituzioaren erreforma bultzatzeko eta

txandakatze sistema suntsitzeko.

-Katalanistek, errepublikazaleek eta sozialistek parte hartu

-Konstituzioa eta txandakatze sistema desegin baina ez zuten lortu beraiek

proposatutako erreformak ezartzea.

-1917ko Greba orokorra:

-Sistemaren kontrako ekimena

-Greba orokorra egiteko deia zabaldu sozialistek, CNTk eta UGTk (PSOEk)

-Batz. militarrek, Parlamentarien biltzarrak, Nekazariek (anarkistek) ez parte hartu.

-Armadak mugimendu hura zapaldu Sozialisten eta anarkosindikalisten arteko

zatiketa areagotu

b) Sistemaren suntsipen prozesua

-1917 geroztik sistema konstituzionala gainbehera

-Kontzentrazio* gobernuak agintean ez zuten lortu arazoei irtenbidea ematea.

-1917-1923: Nahasmen soziala

-1919-1923: Bartzelonan jarduera terrorista larria:

-Anarkistek burgesen kontrako indarkeria ekintzak

-Krisi ekonomikoa sortu

-Lehen Europa egoeran (Espainiak gerrarako beharrezkoa saldu) Onura ekon.

-Gerra amaitutakoan Krisia

-1921: Datoren gobernuak Errepresioa zorroztu anarkistek Dato hil

-Espainiako Alderdi Komunista sortu (Internazional Komunistaren baitan)

Proletarioaren kopurua handitu

Biztanleria hirietan pilatu

Prezioak asko igo }Ondorioz: Egoera jasanezina

* Krisialditan alerdi pol. nagusiek beraien arteko difer. alde batera utzi eta gobernu amankomuna osatzea, krisiari aurre egiteko

Industrializazioa1.-Industrializazioa Euskal Herrian

1.1-Industrializazioaren oinarriak Euskal Herrian

-Oinarrizko faktoreak Euskal Herriaren modernizazioan:

-Industria tradizionalen presentzia: burdinolak, untziolak

-Estrategikoki kostaldean, kontinentearen eta penintsularen artean kokatuta.

-Lehengai garrantzitsu bat izatea: Burdin mea (Bizkaian) (asko eta kalitate onekoa)

-1841: Aduanak kostaldera eraman EH Estatu liberal berrian integratu

-Hasieran: Barne-eskariei erantzuteko Labegaraiak sortu

-Boluetako Santa Anako labegaraiak (1841)

-Nuestra Señora de la Merced-eko labegaraiak, Guriezon (1848)

-Oraindik erregai gisa landare-ikatza erabili

-Nuestra Señora del Carmen lantegia sortu, Zestaon

-EHko burgesiak ez zuen kapital nahikoa industrializazioa bultzatzeko

-Industrializazioa kanpo faktoreei esker gertatu: altzairua egiteko “Bessemer” bihurgailua

-“Bessemer bihurgailuaren aurkikuntza” BHko lantegietan ezarri

-Burdin mota berezi baten kantitate handiak behar: Hematiteena

-Bilboko inguruneak hematitak bazituen

-Bilboko inguruneak zenbait abantaila BHrentzat:

-Hematiteen meatokiak kalitate handikoak

-Kostaldetik hurbil: garraio kostua txikiagotu

-Itsasadarraren hobekuntzak edukiera handiko ontzien nabigazioa ahalbidetu

-Abantaila horiek: Atzerriko kapitalaren inbertsioa bultzatu erauzketan eta esportazioan

-1865tik aurrera: atzerriko kapitala zuen zenbait konpainia sortu (Euskal burgesiak ere

parte hartu maila txikiagoan EHko burgesiak etekin handiak Ind. siderur. inbertitu)

-“The Bilbao River and Cantabrian Railway C.L.” (Ingelesa)

Bizaia eta Gipuzkoako beranduagoko industrializazioaren eta Kapitalismoaren garapenaren oinarriak finkatu

Kanpo-merkataritzan zailtasunak

Bilboko merkatariak bertako industria siderurgikoan inbertitzen hasi Industria garatu

} Ibarra familiaren kapitalarekin

(Bizkaiko Kapitalista garrantzitsuak)

-“Orconera Iron Ore C.L. (Ingelesa)

-Societé Franco-Belge des Mines de Somorrostro

-Enpresari (Familia) Euskaldun garrantzitsuak: Ibarra, Martínez de las Rivas, Chávarri,

Sota y Aznar, Gandarias...

-EHko burgesiako talde txiki honek kapital handiak bildu burdinaren esportazioari esker

-2. Gerra karlista Jarduera bertan behera Gerra bukatu Burdinaren ustiapena

eta esportazioa areagotu, merkataritza-nabigazioa hedatu eta Nerbioi ibaiaren

ezkerraldean siderurgia modernoa eraiki.

-1876tik aurrera: Bizkaiak industria garapen handia burdin mearen erauzketa eta

esportazioari esker.

1.2-Industrializazioa Euskal Herrian

-1876tik aurrera, gerra karlista amaituta EHko (Bizkaiko) industria hazkundeak

a) Bizkaiko meatzaritza eta siderurgia

-Burdinaren erauzketak eta Ingalaterrara zuzendutako esportazioak

-Bizkaia mea horren estatuko produzitzaile nagusi bilakatu

-Ustiapen erritmoa handituz 1900. urterarte

-Meatzeak agortzean eta neurri protekzionistak ezartzean Produkzioa

-Industrializazioaren motorea: Industria siderurgikoa

-Bizkaian: hematitea, ikatz asturiarra eta ingelesa, teknologia eta atzerriko kapitala

eta bertakoa baitzeuden eta barne eta kanpo merkatuak baitzeuden.

-1879-1882 artean estatuko 3 siderurgia garrantzitsuenen eraikuntza Bizkaian (Teknologia

oso aurreratua):

-San Francisco de Mudela (Francisco de las Rivasek)

-Vizcaya (Víctor Chávarrik)

-Altos Hornos de Bilbao (Ibarratarrek)

-1894: Interes Siderurgikoa sustatzeko: Liga Vizcaína de Productores fundatu

-Sindicato Siderúrgico-aren (1897) oinarria

-Bizkaiko siderurgiak bildu bertan, burdinaren eta altzairuaren barne-merkatua

monopolizatzeko.

-Etekinek gora egin zuten prezioen igoerari esker

-Industri kontzentrazioaren aldeko prozesua hasi Altos Hornos de Vizcaya sortu zenean

(Vizcaya, Iberia eta AHB enpresak bat egin)

}Ibarra familiak parte hartu

Bilboko itsasadarrean eta Gipuzkoan industriaren dibertsifikazioa sustatu zutelako

zergatik?

b) Ontzigintza

-Burdin mearen eta totxoaren esportazioak eta ikatzaren inportazioak

-Bilboko merkataritza-ontzien hazkundea ekarri Industri siderurgikoarentzat ona

-1898: Koloniak galdu Kapitala Espainiara itzuli Ontzigintzaren sektorea azkartu

-Siderurgiako burgesiako familia asko ontzigintzan hasi

-Ontziolak lurrinaren bidez mugitutako burdinezko ontziak eraikitzeko egokitu

-Bilboko merkataritza-ontziteria eta Esp. gerra-ontziak berritu zituzten hainbat enpresek:

-Astilleros del Nervión (Martinez Rivasena)

-Compañía Euskalduna (Sotarena)

-Sociedad Española de Construcción Naval (Sestaon kokatua)

c) Industria elektrikoa

-Bilboko industriak sektore elektrikoa bultzatu EHn eta Espainian

-1901:Hidroeléctrica Ibérica fundatu (Banco de Vizcaya-k) Leizarango urjauziak ustiatzeko

-1907: Hidroeléctrica Española: Madrilera elektrizitatea eraman zuena

-Europako instalazio elektriko garrantzitsuena bilakatu

-Banco de Vizcaya-k Konpainia elektriko gehienetan parte hartu

-Jose Orbegozo donostiarrak Saltos del Duero enpresa zuzendu

-Tormes (Salamanca), Esla (León) eta Duero ibaiak ustiatu

d) Kontzentrazio finantzarioa

-XX. hasieran: Bizkaian hazkunde ekonomikoak sortutako giroak

-3 banku sortu: Banco de Bilbao, Banco de Vizcaya, Crédito de la Unión Minera

e) Gipuzkoako industriaren dibertsifikatzea

-Bizkaian: Kontzentrazio industria

Gipuzkoan: Industri instalazioak sakabanatuago, txikiak eta ertainak.

-1898: Garapen ekonomikoa azkartu: Koloniak galtzean hango kapitala itzuli

-Indus. dibertsifikatzean eta XIX.m. indus. hazkundean oinarritutako garapena

-Industria metalurgikoak, ehungintza-fabrikak, paper-fabrikak, elikagaien esparrukoak,

arma-fabrikak... finkatu.

-Papergintzak 1880-1890 krisia, baina berregituraketa “Papelera Española” sortu zenean.

-Metalurgia: Gipuzkoan gehien garatu zen sektorea

-Enpresa txiki asko (CAF, Eibarko arma-industria) probintzian zehar hedatu

-Pasaiako eta Zumaiko ontziolek ontzien eraikuntzaren gorakadan parte hartu

Egitura finantzario baten osaketa ahalbidetu

2.-Langileen mugimendua Espainian

-Langileen mugimendua Espainiako industria garapenarekin hazi (garatu)

-2 Korronte:

-Anarkismoa

-Sozialismoa

-Sagastaren gobernu liberalarekin, sindikatuak onartu eta langileen elkarteak legeztatu

-Langileen elkarteen jarduera propagandistikoa eta antolamendua areagotu

-Burgesia kontserbadorea eta enpresarioak izutu sindikalismoaren hazkundearen aurrean

2.1-Anarkismoa

-Langileen elkarteek klandestinitatean lan egin Errepresio gogorra poliziaren aldetik

-Anarkismoaren ezaugarri ideologikoak:

-Barne-disziplinarik ez izatea

-Hauteskundeetan parte hartzeari uko egitea

-Estatua eta honen instituzioak abdikatzeko nahia

-Jabetza pribatua kentzea

-Indarkeriaren defentsa (terrorismoa, atentatuak...)

-Greba orokorraren baliabidea erabiltzea (ekonomia kolokan jartzen baitu)

-1881: Sagastaren gobernu liberalak Federación de Trabajadores de la Región Española

(FTRE) sortzea onartu

-Anarkismoa: Mugimendu sindikalisten protagonista baina honen zatikatzeak lan-

munduko aldarrikapenetan eraginkortasunik eza

-“Mano Negra” erakundeak egindako indarkeria ekintzak (1874-1883)

-Latifundisten beldurragatik

-“Sociedad Obrera”: Bartzelonako aste trajikoko gatazketan protagonista (1909)

-1911: Lanaren Konfederakuntza Nazionala (CNT) legalki osatu

-1917ko greban parte hartu

-Anarkismoaren gune garrantzitsuenak

-Anarkismorantz jo zuten gizarte sektoreak

-Zergatik? “Soluzio azkarragoak” zirelako

(hauteskunde sistema faltsua zela

esan, iruzurra zegoelako)

Anarkismoaren joera erradikalenek

terrorismoaren bidea aukeratu

}Gobernuak gogor zapaldu eta Federazioa desegin

Bartzelonako industria inguruak

Andaluziako latifundio ingurua

Nekazariak

Koalifikaziorik gabeko langileak(Langile koalifikatuek sozialismoa nahiago)

-Euskal Herrian: CNT erakundeko anarkismoak hedapen gunea

-“Mano Negra” taldearen ekintzak Andaluziako nekazaritza-ingurutan tentsioa

areagotu

-Katalunian: Martinez Camposen kontrako atentatua (Anarkistek hil: Cánovas, Dato...)

-Gobernuak oso gogor zapaldu anarkismoa Gizarte gatazkak + grebak areagotu

-1919-1923: Anarkistek nagusi burgesen kontrako indarkeriazko ekintzak

-Bartzelonak egoera terrorista berria bizi

-Primo de Riveraren diktaduran gogor jazarri anarkismoa Afiliatuak gero eta gutxiago

-1927: Federazio Anarkista Iberiarra sortu

2.2-Sozialismoa

-1879: Langile mugimenduaren korronte marxista inprentako langile-multzo baten

inguruan antolatu (Madrid): Pablo Iglesias eta Jaime Vera tartean

-Marx eta Engels-en dotrinaren jarraitzaile

-1879: Alderdi Demokratiko Sozialista Langile Espainiarra sortu Beranduago Alderdi

Sozialista Langile Espainiarra (PSOE) izango zena.

-1888: Langileen Batasun Orokorra (UGT) sindikatua sortu, PSOEn oinarrituz.

-Madrilgo eta Hego Euskal Herriko langileen artean oso arrera ona.

-PSOE eta UGT-ko buru: Pablo Iglesias

-“El Socialista” Alderdiaren egunkari ofiziala

-Sozialisten oinarrizko ideiak

-Langileen erabateko emantzipazioa (botere politikoa eskuratzeko aukera izateko)

-Anarkisten indarkeria baztertzea langileen askatasuna lortzeko bide gisa

-Gerren eta hedapen kolonialaren kontrako jarrera

-Iraultzaren bidez klase proletarioak boterea eskuratzea

-PSOEn ustez beharrezkoa modu baketsuan eta legearen barnean antolatzea

-Sozialismoa langile gaituen eta hirietako langileen artean finkatu

-UGT burgesiarekin negoziatzen hasi langileen bizi-baldintzak hobetzea lortzeko

-Sozialistek anarkosindikalistek baino jarrera moderatuagoak eta adiskidetsuagoak

-Horregatik: Langile anarkisten eta sozialisten elkarteen arteko harremanak txarrak

-PSOE eta UGTren afiliazioa oso motela: 1910. arte Pablo Iglesiasek ez diputatu-akta

lortu

Gasteizen

Bilbon

Errenteria-Donostia inguruan

-PSOEk Hirugarren Internazionalarekin bat ez egitea erabaki 20’ hasieran burukide eta

militante eta sozialista garrantzitsu batzuek alderdia utzi Horiek Espainiako Alderdi

komunista sortu

-Euskal Herrian: Bizkaiko langileen nahiak sozialismoaren bitartez bideratu.

-Buruzagi nabarmenak: F. Perezagua eta (1941etik aurrera) Indalecio Prieto

-Sozialisten ekintza garrantzitsuenetarikoak: 1890-1910 meatzariek eginiko geldialdiak

-Primo de Riveraren diktaduran UGT-k EHko eta Espainiako sindikalismoa monopolizatu

3.-Euskal Nazionalismoa

-XIX. mendean 2. zatian EHko gizartean aldaketak:

-Sozialak (foruak galdu)

-Ekonomikoak

-Ideologikoak

-Euskal nazionalismoak ideologia zehatz eta antolatua

-Aldaketak, industralizazio-prozesuaren ondorio (Europan bezala, Kapitalismoa garatu)

-Proiektu nazionalista behe eta erdi burgesiak zuzendu eta nekazariak ere erakarri

-Hasieran bizkaira mugatu 1920tik aurrera: Gainerako probintzietara zabaldu

-Industrializazioaren ondorioz gertatutako aldaketa handiak

Aldaketa demografiko eta sozialak

3.1-Sabino Arana (1895-1903)

a) Euskal Nazionalismoaren aurretiazko baldintzatzaileak

-Europan XIX. mendearen bukaeran nazioaren kontzeptuaren inguruan egin ziren

eztabaida teorikoak Proiektu nazionalista euskaldunaren sorreran eragina

-Eskola alemaniarrak: Nazioa elementu objetibo komunetan oinarritzen dela zioten

-Elementuak: Arraza, hizkuntza, ohiturak, geografia, historia, tradizioak,

folklorea, zuzenbidea, gobernu-erakundeak...

-Frantziako eskolak: Nazioaren oinarrian ezaugarri subjetiboak ere badaudela

zioten: Nazio bateko pertsonek komunitate berezi gisa osatzeko nahia adieraztea

beharrezkoa da.

-Sabino Aranak alemaniarren kontzeptua bereganatu

-1870tik aurrera askatasun nazionalaren aldeko borroka hedatu Europan.

-Industrializazioa Bizkaiko gizarteak aldaketa demografiko, ekonomiko eta sozial

izugarriak ondo egituratutako gizartea sortzeko beharra ekarri.

}Funtsezkoak euskal mugimendu nazionalista garatzeko

-Gizartea zatiturik (burgesak, nekazariak, proletarioak...) Horren kontrako proiektua

garatu, EHko ohiturak berrindartzeko eta industrializazio-prozesua ikuspegi

tradizionalaren irizpide ideologiko eta politikoak kontuan izanik bideratzeko

-Gizarte berrian aplizatzeko eredu teoriko nazionala prestatu nahi

-Sabino Arana: teoria horren bultzatzaile nagusia

-Foruzaleek sustatutako kultur berpizkundea

Foruak abolitzean Bizkaitarren artean sortutako egonezina

b) Sabino Aranaren ideologia

-Ikuspuntu erlijiosotik: integrismoan (erlijioa eta botere politikoa ez bereiztea) eta

Karlismoan oinarritu

-“Erlijio Katolikoa izaera euskaldunari atxikita”

-Ikuspuntu politikotik: karlismoaren sektore foruzalearekin bat baina izaera erradikalagoa.

-Sabino Aranaren ideologia politikoaren ezaugarri nagusiak:

-Bizkaia eta, ondoren, Euzkadi, nazio bat da, nazio izateko beharrezko elementuak

baititu (Alemaniako eskolak nazioaren definiziotik hartutako eredua: hizkuntza, arraza...)

-Nazio orok independentzia lortzeko eskubidea du estatu zapaltzailearen aurrean

-Foruak dira lege nazional euskaldunak eta nazionalismoa berrindartze nazionala

lor dezaken aukera politiko bakarra

-Kapitalismoaren kondena (dakarren ustelkeria eta ustiapenagatik) eta sozialismoaren

kondena (doktrina arrotza delako eta atzerritarrek edo “metekoek” osatzen dutelako)

-Espainiar ateoen boterea, euskal ohituren aldaketa eta katolizismoaren

pixkanakako desagerpena salatzea.

-Elizak Estatuarekiko duen independentzia aldarrikatu, 2 horien arteko armonia eta

elementu zibilak erlijiosoen menpe egotea eskatu.

-Leloa: “Jainkoa eta Lege Zarra” (JELtzalea)

} Galdutako nortasuna berreskuratzeko gogoa piztu

Mundu tradizionala berreskuratzeko nahia

c) Sabino Aranaren proiektu politikoa

-Aranaren programa ideologikoa ezartzeko, beharrezkoa alderdi bat fundatzea

-Prozesu horretan hainbat faktore elkartu:

-Ideologikoak:

‣1890: “Bizcaya por su independencia” artikuluetan independentzia eskatu

Sabino Aranak Bizkaiarentzat (Bizkaiak bizi zuen zapalkuntza-egoera salatu)

‣1893: “Discurso de Larrazabal” eman. Bertan Bizkaian momentuan zeuden

alderdi politikoak aztertu Horietako batek ere ez zituen bizkaitarren

nahiak betetzen Beharrezkoa alderdi politiko nazionalista bat sortzea

‣Bere irtenbidea “Jaungoikoa eta Lege Zarra” leloan laburtu

-Politikoak:

‣1894: “Euzkeldun Batzokija” elkarte politikoa sortu (1895ean itxi)

‣1895: Alderdi Nazionalista fundatu (Bizkaian) 1898 arte ez zuen

hauteskundeetan parte hartu

-Sabino Arana 1903an hil ondoren, alderdia asko hedatu zen (Euskal Herrian) baina

nabarmenak bihurtu ziren barne-zatiketak (independentistak vs. foruzaleak)

d) Post-Aranismoa

-1920 arte alderdian tentsioak: Euskalerria elkarteko kideen (autonomistak) eta sabindar

garbizaleen artean Sabindarrek irabazi (1908)

-Urte horietan:

-Barne-egituraketa

-Batzarrak egin

-Sindikatua fundatu (Solidaridad de obreros Vascos, geroko Euzko Langileen Alkartasuna)

-Egunkari bat argitaratu (Euzkadi)

-Sinbologia nazionalista (Ikurrina, lauburua, etab.)

-Gipuzkoan ere nazionalismoa ezartzen hasia

-1920-1923: Sabindarren (aberritarren) eta Euskalerriakoen (komunionisten) arteko barne-

eztabaida 1921 Nazionalismoa bi alderditan zatitu:

-Comunión Nacionalista Vasca (euskalerriakoak)

-EAJ (aberritarrak, sabindarrak)

-EAJ: Sabinoren ideien oinordeko: independentistak. Espainiako beste alderdi

nazionalistekin erlazioak bultzatu

-1923: “Acció Catalá” erakundeak 3 nazionalismoak (EH, Katalunia, Galizia) batzeko deia

egin Aliantzak arrakastarik ez.

-Primo de Riveraren diktadura Nazionalismoek jazarpen gogorra jaso eta errejimenaren

kontrako ekintzak erbestetik egin behar izan zituzten

-1930: Euskal nazionalismoa Bergarako batzarrean batu EAJ birsortu