HIZKUNTZA ESKOLA OFIZIALAEUSKERA ARLOKO GAI-ZERRENDA BIBLIOGRAFIA ETA LABURPENEKIN.

1. GAIA. HIZKUNTZA ETA KOMUNIKAZIOA.HIZKUNTZAREN FUNTZIOAK.GAITASUN KOMUNIKATIBOA: OSAGAIAK.

Bibliografia: Eskola gramatika (Alberdi );Euskal Hizkuntza eta Literatura 1: ELKAR (1,2 liburukiak)

HIZKUNTZA, KOMUNIKAZIO ETA ERABILERA ERREMINTA (Enseñar lengua. Cassany):Hizkuntza geure ingurua antolatzeko balio digun tresna sinbolikoa da. Ikasteko egoerak sortzeko forma edo estrategia baino zerbait gehiago da.Hizkuntza komunikazioa da eta batez ere ahozko hizkuntza; ahozkorik gabeko komunikazio sistemarik eraiki duen gizarterik ez da ezagutu.Idatzizkoak estilo kognitiboa aldatzen du, eta, era berean, gizarte antolaketa: ezkontza, jaraunspena, lan-kontratua, konstituzioa ...lehen aski baitzen eskua ematearekin.Hizkuntzek kanpoko mundua jasotzea ahalbidetzen digute, eta barrukoa ezagutaraztea. Lehengoek nola ulertzen zuten, garaikideek nola ulertzen duten; nik nola ulertzen dudan azaltzea posible egiten du.Hizkuntza gure pentsakera antolatzeko moldea da. Munduaren interpretazioak zehazten du gizakiaren garapen pertsonala. Hizkuntzak bizi garen munduan moldatzeko trebeziak eskaintzen dizkigu: tren ordutegia irakurtzeko, berri bat interpretatzeko .... Autonomia lortzeko era baliagarria, jendaki alfabetatua dabilen mundu batean gabiltzanez gero.Hizkuntzaren korpusa erabiltzen jakitea, gure gaitasun komunikatiboaren barri emango digu.Hizkuntzaren ikasketak zera dakar berarekin:-kulturaren eremuetan sartzeko giltza.-gure pentsamoldea interpretatzeko tresna izatea.-gure harreman eta komunikaziorako aukerak zabaltzea.

-bizi garen mundua analizatzeko eta bertan parte hartzeko aukera. Nork bere segurtasuna handitzea, hainbat girotan garatzeko aukera, komunikazioa sustatzea

1) HIZKUNTZA ETA KOMUNIKAZIOA (sintesi kontzeptuala)a) hitzezko ekintzak/ b) hitzik gabeko ekintzak

a) hitzezko ekintzak:Osagaiak Funtzioak Gaitasunak MODA- -LITATEAIgorlea Erreferentziala Linguistikoa Ahozkoa IdatzizkoaHartzailea Espresiboa Pragmatikoa TES- -TUAMezua Konatiboa Paralinguistikoa Propietateak MotakKanala Fatikoa Entziklopedikoa Egokitasuna IntentzioaKodea Metalinguistikoa Diskurtsiboa Koherentzia Eremu edo

markoaErreferentea Poetikoa Kohesioa Osagai

paratestualak

Kontestua Zuzentasuna Testu tipoaAurkezpena erregistroaEstiloa

Hizkuntza eta komunikazioa:Gizakia komunikatzeko moduak:-seinaleak: sirenak, semaforoa...-kode bereziak: Morse, Braille... eta , bereziki kode linguistikoa.

Hizkuntzak bi zeregin nagusi: irudikapena( pentsamenduak lotu, ideiak harilkatu, sentipenak itxuratu, behaketak mamitu, hau da, munduaren gure irudikapena sortu. Mundu irrealak imajinatzeko ere bai.. Hau da, pentsatzeko eta asmatzeko tresna) eta komunikazioa( talde batekoak gara: hizkuntzaz eta kulturaz. Elkarri komunikatzeko gure pozak eta penak, pentsamenduak, iritziak, asmoak, sentimenduak. Hizkuntza komunikatzeko tresna da)

Komunikazio ekintzako osagaiak. Igorlea:mezua bidaltzen duena: gizaki, talde, animalia, gauza

(semaforoa). Komunikazioa hasten du, beharragatik edo desioz, eta, mezua, hartzailearengandik lortu nahi duenaren arabera itxuratuko du: bere kodea, forma eta egoera komunikatiboa.

Hartzailea: mezua jasotzen duen gizaki, talde, animalia edo tresna. Deskodetu egiten du eta igorlearen asmo, kanala, mezu estetikoa eta berarekin dituen harremanak analizatu behar ditu.

Mezua: edukia. Kanala: mezua nola bidaltzen dion hartzaileari: hitzez, keinuz,

mortsez, ikus-entzunezkoez ... Komunikabidearen arabera, mezua aldatu egiten da: irrati, tb, telefono...

Kodea: igorleak eta hartzaileak kode bera ezagutu behar dute (euskara).

Erreferentea: zeri buruz: sentipen, kontzeptu ... Kontestua: egoera komunikatiboa. Adibidez: ikasgela.

Elkartruke komunikatiborako baldintzak: -borondatea: entzuteko ahalegina egitea kasu -zaratarik ez egotea. -oztopo psikologikorik ez egotea: neke, nahigabe, urduritasun,

konfiantzarik eza etab

Hizkuntzaren funtzioak.Gaur egun, gramatika testualaren bidetik, hauek dira hizkuntza intentzioak: dialogatzea, kontatzea, deskribatzea, esplikatzea, pertsuaditzea, instrukzioak ematea, esana edertzea. (Testu motak).

Ordea, Jakobsonen arabera:1. Funtzio erreferentziala: garrantzitsuena: zerbait aditzera ematea.2. F. Espresiboa: igorlearen barne-egoera adierazteko. Sarri lehen

pertsonan.3. F. Konatiboa: Hartzailea bultzatzeko, konbentzitzeko.4. F. Fatikoa: komunikazioaren kontaktua iraunarazi, egiaztatu edo

indartzeko.5. F. Metalinguistikoa: hizkuntza keinu eta arauak bideratzen: “ez da

horrela esaten”, “honek hau eta bestea esan nahi du”6. F. Poetikoa: igorpenari dagokio.

Funtzioak batera betetzen dira: “kontuz!” umeari diotsagunean: ezagutze funtzioa , adierazkorra eta konatiboa batera betetzen ditugu.

Komunikazio gaitasuna: (Marko europearra Ikus 5.2 gaztelaniazko markoan hurrengo gaitegiaren pasadan): hiru osagai nagusi ditu: linguistikoa, soziolinguistikoa eta pragmatikoa.

1. Linguistikoa: lexikoa, fonologikoa eta sintaktikoa. Ez da bakarrik ezagutzen kalitatea eta maila; ezagutza horien gordetzeko modua eta eskuragarritasuna bada ere. Norbanakoen adierazpenen biltegia

berezitua izango da, besteak beste, gizabanakoak hizkuntza non ikasi duen eta zein gizarte-eremutan erabili duen.

2. Soziolinguistikoa: konbentzio sozialetarako sentiberatasunaren bidez (kortesiazko arauak, belaunaldien, sexuen, klaseen eta talde sozialen arteko harremanak arautzen dituzten ohiturak). Osagai soziolinguistikoak estu eragiten dio kultura desberdinetako ordezkarien arteko komunikazioari.

3. Pragmatikoa: zerikusia dute baliabide linguistikoen erabilera funtzionalarekin (hizketak ...) truke komunikatiboen gunean. Berbaldiaren jariotasun, koherentzia eta kohesioarekin zerikusia dute. Baita ere, testu-formekin, ironiarekin eta parodiarekin ere. Testuinguru kulturalek eragin gaitza dauka.

-HIZKUNTZA GAITASUNA edo gramatika gaitasuna: hizkuntzaren gutxienekoa. gaitasuna. (Ikus "Zuzentasuna”).Ezagutza lexiko, fonologiko eta sintaktikoak osatua da.

-GAITASUN PRAGMATIKOA: kontestuaren egoeraz jabetzekoa: tokia, momentua, rol soziala, intentzioa ...). Ikus “hika”. Ironia, esaera zaharrak, amaitu gabeko esaldiak interpretatzen jakitea.“nondik dago posta?”; “Lehen Feliperen ortua zegoen tokian” ez da zuzena galdetzailea posta-etxea non dagoen jakin nahi badu, gehienetan bezala.

-GAITASUN PARALINGUISTIKOA: hizkuntzaren inguruko bitartekoak menperatzea:,keinu, mugimendu, ahoskera, imintzioak ... ahoz gabiltzalarik eta, idatziz: tituluak, idazkera, marjinazioak, zutabeak ...

-GAITASUN ENTZIKLOPEDIKOA: munduaren ezagutza.Solaskideek ezagutza bera izateak asko errazten du komunikazioa. Gaztetxo batek kontu korronte gorria zer den ez daki beharbada. Informazioa luzeak eta digresioak ekiditeko.

GAITASUN DISKURTSIBOA: komunikazio egoerarekin bat datozen esaldi zentzuzko, egituratu, eta eraginkorrak sortzeko gaitasuna: ikus kohesioa, koherentzia, estiloa ....(Testuaren propietateak)

GAITASUN KOMUNIKATIBOAREN OSAGAIAK.Zer da gaitasun komunikatiboa? Hymesen arabera, noiz hitz egin behar den, noiz ez, zeri buruz, norekin, noiz, non, zelan ...jakiteko informazioa izatea da. Gumperz: elkarrizketako lankidetza sortu eta iraunarazteko hiztunek izan beharreko konbentzio komunikatibo eta hizkuntzazkoen ezagutza da.

Canaleren arabera komunikazioaren 4 osagaiak aipatuko ditugu, beharrezkoak baitira ikaste helburuak ezartzeko: trebetasunak eta ezagutzak, alegia.Gramatikala: fonologikoa, morfosintaktikoa eta lexiko-semantikoa.Soziolinguistikoa.Arau soziokulturalak, testu-inguruaren araberakoak: partaideen estatusa, interakzioaren helburua, konbentzio kulturalak.Diskurtsiboa. Hitzezko mezuak sortzeko beharrezko diren trebetasun eta ezagutzak. Mezuak koherenteak izango dira eta igorlearen xedea beteko dutena.Estrategikoa. Komunikazio kolapsoak ekiditeko : akiduragatik, oroimenaren lapsusagatik ...Gaitasun komunikatiboaren garapena. Komunikazioaren prozesuan bete beharreko baldintza batzuk dira.Gramatika tresna izango da horretarako.Osagai soziolinguistikoak 4 alderdi ditu:

1. Hiztunen arteko botere harremanak.2. Gizarte distantzia edo intimitate maila.3. Ekintza batek norbanako batentzat duen ezarpen gradua.4. Norberaren aurkezpena, edo proiektatzen duen irudi publikoa.

Faktore hauen arabera, hiztunak estrategiak hautatuko ditu: hiketa ala zuketa ...Osagai diskurtsiboa: informazioaren aurkezpen eta hedapenari dagokio eta 4 faktore ditu:

1. Gaiaren kudeaketa: koherentzia eta gaiaren garapena.2. Igorle eta hartzailearen arteko elkarrekikotasun komunikatiboa: hitz

egiterakoan txandapasa egitea edo solasari ekitea3. Informazioa ataletan antolatzea.4. Komunikazioaren helburua gestionatzea.

Osagai estrategikoa: bi faktore komunikatiboa.1. Komunikazioaren kolapsoaren arriskua: informazio

transferentziarako arazoengatik; jarduera faltagatik (isiltasuna). “... beste era batera esateko..., barka...”

2. Ditugun hitzezko bitarteko konbentzionalen eraginkortasuna: “megaondo..., lehertuta nago ...”

Zeinek bere esperientzia soziokulturala edo komunikatiboaren arabera, bere errepertorioa erabiliko du.

2 GAIA. KOMUNIKAZIO EGOERAREN OSAGAIAK.

ERABILTZEN DEL HIZKUNTZA.ESANAHIAREN NEGOZIAKETA.

(Marko europearra): HIZKUNTZ ERABILERA ETA IKASLEAA. HIZKUNTZA ERABILERAREN

TESTUINGURUA.Markoko 4.1 atala.

Hizkuntza erabilera asko aldatzen da testuinguruaren arabera. Horregatik, hemen, testuinguruaren alderdi anitzak aztertuko ditugu.

1. Arloak: Edozein hizketa testuinguru jakin batean egiten da.Asko adoretzen ditu ikasleak erabiltzen diren gaiak, testuak, ikas-materialak eta ebaluazio-jarduerak beren egoerarako eta beren etorkizunerako baliozkoak direla ikusteak. Umeek eta helduek ez dituzte berdin ardazteko euren interesguneak. Helduetan ere, batzuek harremanetan ardaztea jarduna eta beste batzuek arlo profesionalean; interes gatazkak sor daitezke.

Askoren artean, arlo hauek bereiz daitezke:Pertsonala: gizabanako bizitza pertsonalaren eremua da: familia, etxea eta adiskideak. Jarduera pertsonalak burutzen ditu: gozamenezko irakurketa, eguneroko pertsonalaren idazketa, zaletasun bat...Publikoa: pertsonek gizartearen edo elkarteren baten partaide gisa burutzen dituen jarduerak.Profesionala: pertsonek bere lanbidean burutzen dituen jarduerakHeziketa-arloa: hezkuntza-sistemaren batean sartuta dago.Arlo hauek nahasian gertatu ohi dira.Irakasleek ikasleak zein alorretan jardun beharko duten, eta horretarako nola gaitu beharko dituen ikusi beharko du eta, baita ere, zer eskatuko zaion ikasleari.2. Egoerak: kanpoko egoerak osagai hauen arabera deskriba daitezke:Lekua eta uneaInstituzioak eta erakundeakPartaideakInguruko objektu bizidun eta bizigabeakGertaerakPertsona inplikatuen jarduerakEgoera horietan egoten diren testuakIkasleari egokituko zaizkion lekuek, erakundeak edo elkarteak, pertsonak, projektuak, gertaerak eta jarduerak kontuan hartu eta zehaztu beharko dira.Honela sailka ditzakegu:Arloak Lekuak Erakundeak Pertsonak Objektuak Gertaerak Jarduerak testuakPertsonala Etxea,

hotela, hondartza...

Familia eta harreman sozialak

Aitona-amonak, gurasoak, adiskideak

Altzariak, etxeko ondasunak ...

Oporrak, ospakizunak ...

Jantzi/erantzi, otordua prestatu, brikolajea

Aldizkariak, eleberriak

Publikoa Kalea, parkea ... leku publikoak

Agintari publikoak, erlijiosoak

Hiritarrak, militarrak, jokalariak ...

Dirua, maleta, edariak, jatekoak

Istripuak,Ezkontzak, hiletak, atxiloketak, isunak ...

Erosketak, bidaiak, mediku-zerbitzuen erabilera

Sermoiak, iragarkiak, araudiak ...

Profesional Bulegoa, aireportuak ...

Enpresak, sindikatuak ...

Kontsumitzaileak, bezeroak ...

Bulego-tresnak, lanabes industrialak ...

Bilerak, liskar sozialak ...

Salmentak, kudeaketa ...

Merkataritzako gutunak, bisita txartelak ...

Hezkuntza arloa

Ikasgelak, hitzaldi-aretoak ...

Eskola, elkarte profesionalak ...

Irakasleak, liburuzainak ...

Ordenagailuak, eskolako bizkar-zorroak ...

Ikastaro-hasiera, gurasoen eguna ...

Batzarrak, etxeko lanak, eztabaidak ...

Testu-liburuak hiztegiak, arbeleko testuak ...

(Solaskideen arteko harremanak hobeto zehaztuta 4.1.4 eta 4.1.5.)(Elkarreraginaren barne-egitura: 5.2.3.3.)(Alderdi sozio-kulturala: 5.1.1.2.)(Erabiltzailearen estrategiak 4.4 sailean)

B. ATAZAK ETA HELBURU KOMUNIKATIBOAK

Markoko 4.3 atala.Hizkuntza baten erabiltzaileak egoera baten beharrei erantzuteko burutzen ditu jarduera komunikatiboak.

Arlo pertsonalean, hauek izan daitezke: bisitariren batekin informazioa trukatze, esperientziak alderatzea ...

Arlo publikoan transakzioak egitea: arropa ona merke ona erostea, adibidez.

Arlo profesionalean: araudi berriak egitea eta bezeroei eragitea izan daiteke.

Hezkuntza-arloan: gai espezializatu bati buruzko artikulua idaztea ... Horrela kontuan hartu behar dira ikasleek alor desberdinetako egoerei aurre egiteko gauzatu beharko dituzten atazak. Adibidez, “aldi baterako etorri edo joan diren ikasleek gai izan beharko lukete: lan-baimenerako tramitazioak egiteko, lan-eskaintzen iragarkiak irakurtzeko ... eta beste asko. Arlo pertsonalean, ataza-ereduak hauek dira (Thresold level 1990): ikaslea gai da bere burua aurkezteko, helbidea emateko, gustatzen zaiona edo ez zaiona esateko ...Ezin dira marko orokorrean komunikazio guztiak in extenso zehaztu.Irakasleek edo markoaren erabiltzaileek kontuan har dezakete, edo zehaztu ikasleek hezkuntza-arloan, pertsonalean edo profesionalean burutu beharko dituzten ataza komunikatiboak, horretarako nola gaituko diren edo zer exigituko zaien. Eta baita ere atazen aukeraketa oinarritzen den ikasleen beharren ebaluazioa.Hezkuntzaren alorrean, bi ataza-mota bereiziko ditugu: ikasleak hizkuntzaren erabiltzaile gisa burutu behar dituenak eta ikas-prozesuan burutu beharko dituenak.Ikaskuntza/irakaskuntza planifikatzeko honako puntu hauek aipa daitezke:Ataza-motak: simulazioak, rol-jokoak ...Helburuak: talde osoarenakEmaitzak: testuak, laburpenak, zerrendak ... Ikaskuntzaren emaitzak ere: negoziatzeko esperientzia, estrategiak ...Jarduerak: prozesu kognitiboak eta afektiboak, taldean, binaka ...

Rolak: bai horien planifikazioan eta antolamenduan.Kontrola eta ebaluazioa: burututako atazaren arrakastari buruz, irizpide zenbaiten arabera: garrantzia, zailtasun-maila ...Irakasleek kontuan izango dute eta zehaztu: ikasleek hezkuntzaren alorrean burutzen ikasi beharko dituzten atazak. Taldeko elkarreragineko partaide gisa eta zenbait gai ikasteko bide bezala.

Hizkuntzaren erabilera ludikoa:Hizkuntza erabilera ludikoa ez da mugatzen hezkuntza-alorrera.Ukitu sozialeko jolasak:

Ahozkoak: ikusi-makusi Idatzizkoak: urkatuaren istorioa Ikus-entzunezkoak: film-jokoak Mahaiko-jokoak: karta-jokoak Asmakizunak eta mimoa

Bakarkako jarduerak: Denbora-pasak: hitz-gurutzatuak, letra-zopak ... Irrati-telebistako jokoak.

Hitz-jokoak : Iragarkiak: Patxi! Egunkarien titularrak: Sekulako jendetza Durangoko azokan.,

adibidez. Grafittiak: Euskal Herrian euskaraz!

Hizkuntzaren erabilera estetikoak:Irudimenezko jarduerak garrantzitsuak dira mintzatzeko, ulertzeko, elkarreraginerako, eta bitartekotzarako.. Jarduera hauek sartuko genituzke:

Abestea: ume-kantak, rock, herritarrak Istorioak berriro kontatzea edo abestea ... Antzerkiak: gidoiarekin edo bat-batean. Testu literarioak ekoiztea edo antzeztea: narrazio laburrak, bertsoak,

operak ...Literatura nazionalek eta eskualdekoek asko laguntzen diote kultura-ondare europearrari, nahiz eta batzuetan gutxi erabili. Lan literarioek askoz gehiago ukitzen dituzte helburu hezitzaileak, intelektualak, moralak, linguistikoak eta kulturalak, alderdi estetiko soilak baino.Irakasleak zehaztu beharko du zein hizkuntza erabilera ludiko eta estetiko burutu beharko dituen. Nola prestatuko den ikaslea eta zer exigituko zaion.

C. EKOIZPEN–JARDUERAK ETA ESTRATEGIAK

Markoko 4.4 atala.Jarduera linguistiko komunikatiboak eta estrategiak.

Ataza komunikatiboak burutzeko komunikazio-estrategiak abian jarri behar ditu hizkuntza erabiltzaileak. Jarduera asko elkarreraginekoak dira: elkarrizketa eta korrespondentzia, adibidez. Beste batzuetan, igorleak hartzailearengandik urruti daude, eta ezin erantzun: hitz egitea, idaztea, entzutea edo testu bat irakurtzea jarduera komunikatibotzat har daitezke. Bi pertsonaren artean komunikazio –zubi denean hartzailea, ezin dutelako elkarrekin komunikatu, bitartekotza deitzen zaio.Ia egoera guztietan, jarduera-mota mota bat baino gehiago burutzen dira. Ikasgelan adibidez.Estrategiak: jatorrizko hiztunek ere jeneralean era guztietako estrategiak erabiltzen dituzte komunikazio beharrei erantzuteko. Ikasten ari direnek berdin, ataza behar bezala eta ahal den ondoen, eta ekonomikoen zertzeko, jarritako helburuaren arabera. Komunikazio-estrategien erabilera printzipio metakognitiboen erabilera gisa har daiteke, jarduera komunikatiboen planifikazio, exekuzio, kontrol eta zuzenketa gisa.1. Ekoizpen jarduerak eta estrategiak: mintzamenekoak eta idazmenekoak.Mintzamena: Hizkuntza erabiltzaileak ahozko testu bat ekoizten du, eta entzule batek baino gehiagok jaso

Ohar publikoak egitea: informazioa, argibideak Azalpenak jendaurrean egitea: kirol komentarioak, hitzaldiak,

predikuak.Beste batzuk:

Testua ozenki irakurtzea Ikus-entzunezko laguntzarekin azalpen bat egitea: power-point,

eskemak ... Bat-batean hitz egitea Entseiatutako paper bat antzeztea. Abestea.

Irakasleak zehaztu beharko du ahozko ekoizpenaren zei jarduera-sail ikasi beharko duen ikasleak, nola gaituko den horretarako edo zer eskatuko zaion.Idazmena:Hizkuntzaren erabiltzaileak idazle gisa ekoizten du, irakurle batek edo gehiagok irakurriko duen testu bat.Jarduera adibideak, besteak beste, hauek dira:Formularioak edo galdeketak betetzea.Artikuluak idaztea aldizkarietarako, egunkarietarako, buletinak.Kartelak egiteaTxostenak eta memoriak egiteaApunteak hartzea, gero erreferentzi gisa erabiltzeko.Mezuak diktatu ahalean jasotzea.

Negozio-gutunak edo pertsonalak idaztea.Irakasleak kontuan har dezake eta zehaztu idatzizko zein jarduera eta zertarako burutzen ikasi beharko duen ikasleak, nola gaituko den horretarako edo zer exigituko zaion.Ekoizpen-estrategiak: gaitasun desberdinen oreka bilatzea atazaren izaerari egokitzeko.

Planifikazioa: prestaketa, baliabideen aurkikuntza, hartzaileari arreta jartzea, ataza berriro egokitzea, mezua berriro egokitzea.

Burutzapena: konpentsazioa, aurreko ezagutzetan euskarria jartzea, ahalegina

Ebaluazioa Zuzenketa

2.Ulermen-jarduerak eta estrategiak. Entzutezko eta ulermen jarduerak sartzen dira.EntzumenaHizkuntza erabiltzaileak entzule gisa jasotzen du, hiztun batek edo gehiagok enuntziatua. Entzutezko ulermenean jarduera hauek hartzen dira kontuan:

Azalpen publikoak entzutea: informazioa, argibideak, oharrak Komunikabideak entzutea. Entzule gisa jendartean zuzenean entzutea. Halabeharrez elkarrizketak entzutea.

Jarduera hauetan, helburu desberdinak izan ditzake erabiltzaileak: Esandakoaren mamia jasotzeko. Informazio berezi bat lortzeko Zehatz ulertzea lortzeko. Balizko inplikazioak atzemateko.

Irakurriaren ulermena:Erabiltzaileak, irakurtzean informazio gisa jasotzen du idazle batek edo gehiagok idatzitako testuak. Adibidez:

Irakurri informazio orokorra edukitzeko Irakurri informazio jakin bat lortzeko (kontsulta-liburuak) Irakurri argibideak ulertzeko Gozamenerako irakurri eta abar.

Helburuak: Informazio orokorra atzematea. Informazio berezia lortzea. Ulermen zehaztua lortzeko. Inplikazioak atzematea.

Irakasleak kontuan har dezake, eta zehaztu hala badagokio, ikasleak zein helburutarako irakurtzen ikasi beharko duen, horretarako nola gaituko den,

edo zer exigituko zaion. Baita ere, zein motatako testu-motak ikasi beharko dituen, horretarako nola gaituko den, edo zer exigituko zaion.Ikus-entzunezko ulermenaHiztunak aldi berean entzutezko eta ikustezko informazioa jasotzen du: inputJarduera horietarikoak dira:

Ozenki irakurritako testu bat ulertzea. Telebista, bideoak eta azpi titulatutako filmeak ikustea Teknologia berriak erabiltzea (CD-Rom, multimedia eta abar)

Ulermen-estrategiak:Testuingurua identifikatzea esan nahi du eta testuinguru horri egokitutako munduaren ezagutzak, prozesu horretarako eskema egokiak abian jarriz.

Planifikazioa: egituraketa: espero dena zehaztea. Burutzapena: klabeak identifikatu eta inferentzia atera Kontrola: hipotesiak egiaztatu: klabeak eskemekin erkatu. Zuzenketa: hipotesien errebisioa.

Eta Markoak elkarreragin-jarduera eta estrategiekin jarraitzen du.

KOMUNIKAZIO EGOERA ETA BERE OSAGAIAK:Diccionario de lingúística. Lewandowsky ( D. L.)/Hizkuntzalaritza hiztegia.Komunikazioa puntu batetik beste baterako mezu baten igorpena. Igorpen honetan parte hartzen dutenek komunikazio-sistema bat eratzen dute. Sistema honek bost osagai ditu:

1. zeinuteria edo kodea: zeinu-sistema bat da, hitzarmen bat dela medio igorlearen eta hartzailearen arteko informazioa irudikatzeko eta igortzeko erabiltzen dena. Izaera desberdineko seinalez osaturik egon daiteke kode bat: soinuak (kode linguistikoa), sinboloak (zirkulazio-seinaleak), izkribuzko zeinuak (kode grafikoa) edo keinuzkoak, edo seinale mekanikoak (Morse), etab.

Kodeko seinaleen kopurua mugatua da, konbentziozkoa gehienetan, eta erabiltzaileen akordioz baino ez da aldatzen.Kodea transmutazio-sistema bat da. Mezu baten forma beste forma bat bihurtzen du igortzeko modukoa izan dadin. Izkribakera adibidez kodeketa bat da. Igorleak kodetu egiten du eta hartzaileak deskodetu; forma kodifikatuak ez du mezu aldaketarik jasan. Komunikazioa egoteko, seinaleak ulergarriak izan behar dute. Kodea konbentziozko sistema esplizitua da. Hizkuntza naturalak kode linguistiko baten forma dute, zeinuak fonemaz aldatuta daudelarik. Fonemak gutxi dira eta konbinagarriak dira.Konbinazio erregelak konbentziozkoak dira eta komunak. Beroriei esker goragoko mailako zeinuak diren morfemak era daitezke.

2. kanala: hitzezko komunikazioan haizea da igorpenaren kanala; orriak komunikazio idatzian ...

3. zarata4. igorlea edo emisorea: komunikazioan, kode jakin baten erregelen

arabera gauzatutako mezu bat sortzen duena. Igorlea mezuaren iturrian dagoen pertsona edo aparatua da.

5. hartzailea edo jasotzailea.

ERABILTZEN DEL HIZKUNTZA“Lingüística: ...” Akmajian.

Pragmatika: hizkuntzaren erabilera eta komunikazio lingüístikoa ikertzen.

Semantikaren bidetik, informazio pragmatikoa gramatikan txertatu daiteke. Hitz baten esanahia erabileraren araberakoa delakoa iradokizun baliagarria izan daiteke. Erabilerak esanahia zehazten duenez, hizkuntzaren erabilerari buruzko teoria batek semantikaren hatsarreak zehaztuko lituzke, eta gramatikaren barruan sartuko litzateke.Pragmatika: gramatikaren atala ote?b. Pragmatikaren helburu eta proposamenak. Hizkuntzaren bi

erabilera zehaztuko ditugu:Egiteko (to do)Egitean (in doing)Hizkuntza errealitatea kategorizatzeko baliagarria da, batetik. Bestetik, egiteko balio du: asmoetan, sinesmenetan, desioetan hizkera ekintzak burutzen dituenean.

i. Hizkera ekintzen (speech acts) tipoak. Lau dira (Searle/Austin)

1. Ekintza lokutiboak (utterance acts): ahoskatzean, igortzean. Ez dira komunikatzekoak. Ekintza lokutibo bat burutzean, era berean, ekintza inlokutiboa (illocutionary act), edo perlokutiboa (perlocutory act) burutzen dugu.

2. Ekintza inlokutiboak: agintzea, informatzea, baieztatzea, galdetzea, esatea, mehatxatzea, eskatzea, iradokitzea, proposatzea, antolatzea. Ekintza perlokutorioen aldean, inlokutiboek perpaus gauzatu esplizitua (explicit performative sentence) jalgitzearekin arrakasta lortu dute, asmo, sineste eta inguru egokietan. Komunikazio ekintzetako oinarrizko osagaiak dira.

3. Ekintza perlokutiboak: lotsaraztea, engainatzea, konbentzitzea. Zerbait esanez ekintzak burutzea: inspiratzea, inpresionatzea, estuasunean jartzea, lotsatzea, pertsuaditzea, iruzur egitea, despistatzea, gogaitaraztea. Ekintza perlokutiboak eragina dute

entzulearen ideia, sentimendu eta ekintzetan. Ekintza inlokutiboak, ekintza perlokutiboentzat tresnak dira.

4. Ekintza proposizionalak. Ekintza Inlokutiboek eduki proposizionala dute Eduki proposizionalik bakunenak, erreferentzia eta predikazioa dira: “Borg está cansado”. Borgi buruz erreferitzen da hiztuna, eta osagarri batez mugatzen du: está cansado

i. Hizkera ekintzen exekuzio moduak.1. hitzez-hitzezkoa edo literala: hiztunak esaten

duena dio edo pentsatzen du.2. ez hitzez-hitzezkoak hiztunak bere hitzek diotena

ez duenean esan nahi edo hori ez duenean pentsatzen.

3. ekintza bat zeharkakoa izango da hiztun batek ekintza hori beste ahozko ekintza baten bidez gauzatzen badu.

4. ekintza zuzena da bestelako ekintza baten bitartez ez bada gauzatzen.

Ekintza inlokutiboak burutzea: arrakastaz gauzatu daitezke, nahiz eta komunikatzeko balio ez. Norbaitek baieztapena jaulki dezake, bina ez komunikatu: hartzailea lotan dago, hizkuntza ez du ezagutzen, edo hitz horiek ez ditu ezagutzen. Ekintza inlokutiboa mamitu dadin, hiztunak egin asmo duenaz (baieztatzea, agintzea, promesa egitea ...) jabetu behar da entzulea. Hiztunak entzuleak bere asmo komunikatiboak asmatzea nahi du.Hitzez-hitzezko ekintza zuzenak:”Buruko mina daukat”, “Joan zaitez mesedez”; inferentzia oso txikia eskatzen dute.Ez hitzez-hitzezko ekintza zuzenak: entzuleak hiztunak esandakoa ez duela pentsatzen edo ez duela esan nahi inferitu behar du. “Janari hau txerriek ere ez lukete jango”(exajerazio gisa), “Ez zitzaidan bururatuko” (sarkastikoki).Zeharkako ekintzak: “Gaileta batzuk hartuko nituzke” hitzez-hitzezko ekintza zuzena. “Ahoa lehor daukat” ura eskatzeko ez hitzez-hitzezko zeharkako ekintza. Hitzez-hitzeko ekintza zuzena: “Zezena oldartu beharrean dago”, informatzeko; eta solas bera, arriskuaz gaztigatzeko denean: hitzez-hitzezko zeharkako ekintza.

Ez hitzez-hitzezko ekintza zuzena eta zeharkakoa: “Ziur nago zuk katuari buztanetik tiraka ibiltzea asko maite duela” Sarkastikoki adieraziz katuari ez zaiola gustatzen, eta entzuleari horrelakorik ez egiteko luzazago eskatzeko.Ekintza perlokutibo hitzez-hitzezkoa: norbaitek zerbait baiezta dezake(inlokutiboki), eta esate beragatik, entzulea iraindu dezake (perlokutiboki), eta, iraintzeagatik, eragin diezaioke burugabekeriaren bat eginarazteraino.Irainak eta balakua ekintza perlokutibo ez hitzez-hitzezko ohikoenak dira.

ii. Bestelako fenomeno pragmatiko batzuk.Azken ikerketek helmuga honetara jotzen dute: enunziazioaren kontestuaren alderdi batzuk nolako harremana duten jalgitako adieraziarekin. Hauen artean. Eztabaidatuenetarikoa da aurresuposizio pragmatikoarena.Aurresuposatzea egoera bat da, ez ekintza bat, ez baita esaten. Hiru fenomeno aipatuko ditugu errotulu horren azpian.1. Hizkuntza naturala testuinguru batean

komunikatzeko erabiltzen da. Hitz egiterakoan, hiztunak, testuinguru horri buruzko aurresuposizioak egiten ditu. Aurresuposizio adiera honen erakusgarri hona hemen adibide batzuk:

“(a).Samuel Irv estralurtarra dela konturatzen da.”“(b).Samuel ez da konturatzen Irv estralurtarra dela”“(C).Irv estralurtarra da.”(a) eta (b)-k (©) esaldiaren egia aurresuposatzen dute.2. Aurresuposizioaren nozio mugatzaileago bat

hauxe da: perpaus baten pragmatika, hizkuntza-ekintza bat zoriontsua izateko bete behar diren (kultura-) baldintzen multzoa da.

Bigarren aurresuposizio mota honen adibideak:(a) “Jonek Enrikeri eskutitza idatzi izanaren

errua leporatu zion”(b) “Jonek ez zion leporatu Enrikeri eskutitza

idatzi izanaren errua.

(c) Eskutitza idaztearen kontua gaitzesgarria zen nolabait.

Esaldi hauetan (C), (a)-k eta (b)-k aurresuposatua da.

5. Esaldi baten aurresuposizioa (3. adiera), honela definituko dugu: hiztunak eta entzuleak perpaus bati buruz erdibanatzen duten informazioa.

(a) “Margaritarekin ezkondu al zen Pablo?(b) “Pablo, ez al zen Margaritarekin ezkondu?(c) “Pablo norbaitekin ezkondu zen.”

Datu hauek teoria pragmatiko batek azaldu egin beharko lituzke.Batzuetan zera esan izan da: zenbait esaldik inferentziak eragiten dituzte entzulearengan: (a) esaldiak (b) esaldia inferituarazten du:Belarra moztuz gero, euro bat emango dizut.Ez baduzu mozten, ez dizut emango euro bat.Sarri, pragmatikak inferentzien teoria bat sortu beharko lukeela esan izan da.

ii. Teoria pragmatikoaren helburuak.Teoria pragmatiko baten gutxieneko betebeharrak:

a. hizkuntza-ekintzen sailkapena barnebilduta izan behar du.

b. hizkuntza-ekintzen analisia eta definizioak behar ditu barnean.

c. Esamoldeen erabileraren zehaztasunak behar ditu bildu. Zera esan behar du:

I. e esamoldea X egiteko erabiltzen da (C kontestuan)

II. esamolde horrek n erabilera desberdinak.

III. Esamolde hauek: e eta e´ erabilera bera dute

d. hizkuntzaren erabilera hitzez-hitzezkoa eta zuzena, ondoko fenomenoekin lotu behar du:I. egitura linguistikoa

(semantika, sintaxia, fonologia)

II. egoera komunikatiboaren egitura, solasaldien jarioa eta gizarte-instituzioak

III. hiztunaren esanahia, inplikazioa, aurresuposizioa eta ulermena.

Semantikaren eta pragmatikaren helburuak badute antzekotasunik.. Baina desberdintasunak ere badaude. Izan ere, ekintza eta egitura sozialekin batean egin behar du lan.

c. Teoria pragmatiko informal bat.i. Hitzez-hitzezko hizkuntza ekintza zuzenak

ii. Ekintza inlokutiboak.iii. Erreferitzeaiv. Analisia pragmatikoa.v. Ekintza inlokutiboen kategorizazioa

vi. Ez hitzez-hitzezko zeharkako ekintzakvii. Ondorioa

viii. Erreferentziak

ESANAHIAREN NEGOZIAKETA

3 GAIA. GRAMATIKA: KONTZEPTUA ETA BERE IRAKASKUNTZA.GRAMATIKA ERABILERARI NOLA EGOKITZEN ZAION.

ORAIN ARTEKO GURE PRAKTIKA 5. MAILAN:Test gramatikala. Goi zikloko azterketatik kendu den ariketa, erabilerarekin zerikusi handiegirik ez duela eta.Berridazketak.Egitura jatorrak.Euskaltzaindiaren arauak.

GRAMATIKA: KONTZEPTUA

-hizkuntza baten eraikuntza deskribatzen duen erregelen eskuliburua, edo, erabilera forma batzuk baliozkotzat ezartzen dituena.-hizkuntzalaritzaren atala hitzen eraketa eta aldakuntza ikertzen duena, honako hauek kontuan hartzen ez dituelarik: fonetika, fonologia, semantika, eta hitz-sorkuntza.-hizkuntzalaritzazko eraikuntza, hizkuntzaren egitura inmanentea, hizkuntzaren azpian funtzionatzen duten arauen sistema.-hizkuntza baten aukeren, erregelen multzoa, gramatikaren teoria batek erakusten duen bezala, hizkuntzaren teoria baten edo teoria linguistiko unibertsal baten atal teoriko gisa..Desberdindu beharrekoak dira gramatika sinkronikoa eta diakronikoa, deskriptiboa eta historikoa. Gramatika estrukturalek kritikatu egiten dute gramatika tradizionalak normatiboak izateagatik eta beren eskasiengatik.-gero badugu ere, gramatika kontrastiboa, zenbait hizkuntza konparatzen dituena-badugu gramatika partikularra eta gramatika orokorra.-gaur egun, teoria gramatikal bat sortzeko ahaleginak egiten dira.-badira gramatika funtzionala, gramatika sortzailea eta beste asmakizun sistematiko hauek alde batetik, eta, bestetik, eskola gramatika, psikologian oinarri duena, gramatikaren irakaskuntzarako balioko duena.Saussure-rentzat gramatika hizkuntzaren egoera baten deskribapena zen, adierazpen moduen sistemaren ikerketa.Whorf-ek gramatika gogoaren jarduera gidatzeko eskema da, inpresioen analisia eta kontzeptuen sintesia.Chomsky: sistema formalizatuetan, gramatika, hizkuntzaren esaldiak era errekurtsiboan zehazten dituen arauen multzoa da. Chomsky-rentzat gramatika, hiztun idealaren gaitasun linguistiko inmanentea deskribatzea da. Gramatika hizkuntza bateko esaldien osaerari buruzko hipotesia da. Gramatika sortzaileak hiztunak, gehienetan inkontzienteki, dakiena zehaztu nahi du.Gramatika esanahiarekiko independentea delakoak porrot egin du, eta gramatikaren atalak grosso modo hauek dira: fonologia, semantika eta sintaxia. Osagai pragmatikoak ere barnean biltzen izan zaizkio.Gramatika sintaxia eta morfologiaz osatuta dagoelakoa Saussure-k kritikatu zuen honela:-morfologia eta sintaxia objektu bera dute eta ez dira formak funtzioetatik banandu behar.-funtzioetan batera etor daitezke gertakari lexiko eta sintaktikoak.-hitz-elkartuek, osatzeko, esaldiko hitz-multzo edo sintagmen irizpide berak baliatzen dituzte.

Beraz, sintaxiak eta lexikologiak elkar osatzen dute. Saussure-k harreman asoziatiboak eta sintagmatikoak proposatu zituen sistema gramatikala aztertzeko.Hockett-ek honela zehazten du hizkuntza bakoitzaren gramatika:1) bertan erabilitako morfemak. 2) adierazpenetan morfema hauek duten banaketa edo distribuzioa.

GRAMATIKAREN IRAKASKUNTZA“Enseñanza de la gramatica”. (Lewandowsky: Diccionario de lingüística)) Gramatikaren irakaskuntza formala, deklinabidea eta aditz-jokoa praktikatzea zuzen eta arauen arabera erabiltzeko, sintaxia praktikatzea, puntuazio zuzena lortzeko, eraginkortasunik gabe eta eskas agertu dira. Egitura gramatikalak esalditik abiatuz ulertu behar dira, berau bere testuinguru eta egoeran, hiztunaren intentzioa eta bere komunikazioan duen eragina kontuan hartuz. Arlo lexikoak, hitzen familiak eta etimologiatiko datuak oso erabilgarriak izan daitezke. Gramatikaren arloak (sintaxia, semantika, pragmatika, fonologia, lexikologia ...) balioa izango dute, gramatikaren teoria baten barnean eta komunikazioaren teoriaren barnean, azken hau semiotikak oinarritzen duelarik.Gramatikaren irakaspenaren helburuak:-hizkuntza intersubjektiboki analizatzeko oinarri bat sortzea-hizkuntza gaitasuna handiagotzea-aukera komunikatiboak handiagotzea eta kodigo aldaketa gaitasuna erraztea-hizkuntza ezagutaraztea, bere egitura eta jarduera-hizkuntza kritikatzeko gaitzea-aurkikuntza linguistikoak egiteko motibatzea -ohiko terminologia nazioartean transmititzea (!?).Gramatikaren irakaskuntza, luzaroan alderdi formalari soilik lotu zaioan, eta orain horregatik arbuiatzen dena, eboluzionatu behar du, bere eremua zabalduz, ahozko eta idatzizko hizkuntzak modu kritikoan erraztuko duelarik, eta kontsumo-testuak ere bai. Harreman izango du linguistikarekin eta didaktikarekin

“Gramatica escolar”.(Lewandowsky)Hizkuntza irakasteko oinarria den gramatika. Irizpide psikologiako eta soziokulturalak oinarritzat hartuz, ikaskuntza teoriekin batera, ikasketaren helburuak argi izan behar ditu.Helburuak hauek izan daitezke: komunikazio-mekanismoak gardenki ulertzea, forma eta eduki arteko harremana.

Eskola-gramatikarako aukeratutako teoria linguistikoa, helburu pedagogikoak lortzeko bitarteko hutsa da.Teoria linguistikoa, hizkuntzak irakasterakoan didaktikoki eraldatu behar da.

“Lingüística y enseñanza de lenguas extranjeras”. (L.)“Enseñanza de lenguas”. (L.)“Didactica del lenguaje” (L.)

HIZKUNTZAREN SISTEMA (Cassany) Sarrera:

Hizkuntza irakasteko enfokeak Grecia klasikoan retórica ikastea, ez zen politikaz edo filosofiaz oso bestelakoa: helburua pentsakera trebatzea eta adieraztea eta konbentzitzea zen. Geroago hizkuntza ikastea hizkuntza klasikoak ikastea izango zen, hizkuntza kulto, literario, eta ereduzkoa ikastea. Lehen hizkuntza ez zen irakasten, oinarrizko alfabetakuntzaz aparte eta edo jadanik mintzatzen ez ziren eredu klasikoetan oinarrituta. Orduan ariketa ohikoenak itzulpena, esaldiaren azterketa gramatikala eta eredu literarioak irakurtzea ziren. Gero 50eko hamarkadan metodo audiolinguala agertu zen, ahozkoari garrantzia emanez, eta itzulpenari kenduz. Estrukturalismoaren bitartez, egiturak lantzen ziren klasean. Baliabide teknologikoak ere erabiltzen ziren: audio eta bideo grabaketak. 70eko hamarkadan hizkuntza egoeran erabiltzeari garrantzi oraindik handiagoa ematen diote oraindik. Psikologia kognitiboaren, konduktismoaren eta Chomsky-ren mentalismoaren iturrietatik edaten dute. Hizkuntzaren funtzio komunikatiboa eta soziala dute oinarri (Jakobson) eta pragmatikaren ekarpena (Searle). Teoria linguistikoak corpus teoriko bat sortzea du helburu eta unitate linguistikoen funtzionamendua deskribatzea; hizkuntzalaritza aplikatuak, aldiz, ikasleen ahozkoaren ezagutza eta gaitasuna bultzatzea du helburu.. Hizkuntzak ikasteko dauden metodoak, honoko hauei buruz hartutako ikuspuntuek mugatzen dute: 1 hizkuntzaren izaera 2 ikaskuntzaren teoria 3 hizkuntza ikaskuntzari buruzko teoria 4 helburuak xedatzea 5 prozedura didaktikoak. Oraintsura arte, hizkuntza jakitea gramatika jakitea eta ortografia zaintzea zen; oraingo joerek funtzionaltasuna eta gizarteko erabilera aipatzen dituzte (kontestuaren garrantzia).

Gramática ereduak eta irakaskuntza: gramatikaren irakaskuntza, teorikoa zen: araugintza ezagutu beharrekoa zen,

ereduzko ahozko eta idatzizko espresioa lortzeko, “jasoagoak” omen zirenak. Gramatika latindarra eta grekoaren oinordekoak ziren gramatika arauemaileak: garbitasuna edo zuzentasuna zuten helburu. Gizartearen erabilera zenbait, gerora onartuak izango zirenak, ez zituen onartzen. Idatzizkoa zen ahozkoaren eredu. Estrukturalismoarekin batera, gramatika deskribatzaileak etorri ziren , helburua araugintza ez zelarik; hala ere, irakaskuntza gramatikal hutsak jarraitu egiten zuen. Gramatika sortzaileek, edo aurreesaleek ez dute metodo didaktiko berririk asmatu. Bai, ordea, hizkuntzaren ikaskuntzaren beste ikuspegi bat ekarri: mentalismoa konduktismoaren aurrean. Hiztunak, hizkuntza input mugatu batekin, amaigabeko egitura kopurua sor dezake. Jaiotzetiko gaitasuna digu, erregelak ereduetatik ateratzeko. Eta ez estimulu baten errepikapen monotonoaren bitartez.. Ikuspegi honek, hizkuntzaren erabilera kuantitatiboa egokitzat dauka, hiztunekin kontaktua izatea, erregelen eta egituren ikasketaren kaltean. Umeek egiten duten bezala, hizkuntzaren ikaskuntza posiblea da gramatikaren irakaskuntzarik gabe. Erroreak ikaskuntzaren prozesuaren erakusgarri dira oraingo honetan, eta ez pekatu arriskugarriak lehenbailehen erauzi beharrekoak ohitura bihur daitezen baino lehen.

Testuaren linguistikaren iraultza: 70eko hamarkadatik aurrera, testuaren linguistikak, analisirako, linguistiko eta komunikatiboaren unitatetzat testua hartzen du, prozesu komunikatiboaren mezua osorik. Estrukturalismoa eta generatibismoa esaldiaren mailatik gora ez zuten jotzen. Fenomeno semantiko eta estilistiko zenbaitek kontestuaren beharra zuten: koordinazioak, pronominalizazioak, aditzaren komunztadura. Orain, gainera, ez bakarrik kodeari, komunikazioaren gainerako osagaiei ere ematen zaie garrantzia. Komunikazioa pragmatikoki ulertuko da. Hitzek eta esaldiek testuaren osaketan dute zentzua, eta testuak ere zentzua du egoera komunikatibo batean. Honek disziplina-artekotasuna ekarria du. Izen eta esaldien ezagutzaz haratago, testuaren osotasunari buruzko ezagutzak onartu beharra ekarri du. Eguneroko didaktikan aldaketak ekarri ditu honek: item gramatikalak testu edo kontestu komunikatibo batean txertatuta ikasten dira. Zuzentasuna, helburu komunikatiboen arabera baloratzen da. Orain testu oso, errealak, ahozkoak eta idatzizkoak erabiltzen dira.

Gramática gaitasuna: ez da soilik hizkuntza unitateak teorikoki ezagutzea, edo funtzionamendu arauak ezagutzea,

baizik eta ezaguera hauen bidez ulertzeko eta adierazteko trebea izatea. Canale-k lau atal ikusten ditu gaitasun komunikatiboaren barnean: gramatikala, soziolinguistikoa, testuala eta pragmatikoa. Gaitasun gramatikala planotan deskribatzen du: 1. Fonologia 2. Ortografia 3. Lexikoa: arrunta eta berezia, izenen esanahia kontestuaren arabera, izen eta izenordeen sorkuntza, hitzen funtzio gramatikalak 4. Morfologia eta sintaxia: HITZEN OSAERA: kontestuaren baitako flexioa: izenena, adjektiboena, aditzena ... Bigarrenez, kontestuko harremanak: izenak eta izenordeak, adjektiboak izenekin ...Hirugarrenez, eratorpena. ESALDIEN OSAERA: Ikasleen araberako ohiko esaldiak. Esaldien egitura kontestuaren arabera. Kontestuaren araberako esaldien esanahia. Horiek dira ikasleak egiten jakin beharrekoak, ez teorikoki jakin beharrekoa.

Gramatikaren helburuak: gramatikaren oinarrizko funtzioa zein izango da hizkuntza klasean?a) gramática inplizitoa eta esplizitua. Gramática inplizitoa

gogoeta metalinguistikorik gabe eskuratzen da; esplizitoa hizkuntzaren erregelen azalpenean du oinarri eta ikasiz eskuratzen da. Gure ikasleak erabiltzaileak izango dira ez ikertzaileak Gramatika inplizitoa garatuko dugu, erabileratik, ulermenetik eta ekoizpenetik abiatuz; ariketa hauek izango dira nagusi klasean. Gramatika esplizitua osagarri garrantzitsua izan daiteke. Gramatikan sakontzea ikaslearen ikasestiloaren araberakoa da, eta mailaren araberakoa. Hasierako mailetan gogoeta gramatikala murritzagoa da, eta adina hazi ahala handitzen da. Oinarrizko gramatika inplizituak, gerora, gogoeta esplizitua erraztu dezake

b) gramatikaren erabilerak: analisia sintaktikoak pentsakera egituratzen laguntzen du; oinarrizkoa akzesorioa denetik bereizten laguntzen du.

c) korronte eta terminología gramatikalak: gehiegizko aldaketa terminologiakoek nahasketa ekarri dute gure ikasgeletara

Testua: Cassany 313 or. Ikus 8 gaia Testuaren kontzeptua Testuaren ezaugarriak:

A) egokitasuna

B) Koherentzia

C) KohesioaD) EstilísticaE) Aurkezpe

na

Testu tipoak Testu akademikoak Baliabide didaktikoak:

A) orokortasunakB) Ezaugarri testualen

didaktikaC) Ebaluaketa

Morfosintaxia 1. Paradigmak eta sintagmak: gramatikaren bihotza dira: berak

argitzen digu nola erabili lexikoa, ahoskera eta ortografia. Luzaro, gramatikaren irakaskuntza, forma gramatikalen buruz ikastean oinarritzen izan da. Forma linguistikoen arteko harremanak bi multzotan sailka ditzakegu: paradigmatikoak eta sintagmatikoak. Lehenak kategoria bereko unitateak zehazten dituzte; beste unitate batzuekin harreman sintaktikoak ezartzen dituzte: sintagmak eta perpausak. Tradizionalki, paradigmak transmititzen ziren. Honek ekarri du sintaxia eta morfologia asko banatzea. Erregelak eta paradigmak buruz ikastea ez du bermatzen egitura gramatikalak praktikoki menderatzea. Paradigmak ikastea ez dago ulertzearekin eta espresioarekin zuzenean lotuta. Aldiz, formek beren zentzua testuinguru linguistiko eta komunikatiboan hartzen dute. Horrela ikasi behar dira.

2. Helburuak eta eskasiak: alferrik da adizkiak buruz gogoratzea, edo perpaus baten analisia sintaktikoa diagramatzea, gero, mekanismo hauek zehatzago eta argiago hitz egin eta idazteko baliatzen ez baditugu. Esaldi batek hamika baliokide ditu, demagun, kausa-ondorioa adierazteko. Gramatika jakitea berridazketak egitea da ere: benetako hizkuntzaren erabilera bat-bateko egoeretan. Irakaspen gramatikalak jaso arren, baliabide morfosintaktikoak nekez erabiltzen dituzte geure ikasleetatik nahikotxok. Pobrezia morfosintaktikoa dago, sintoma batzuk hauek direlarik:

-Anakolutoa: esaldi osatugabea edo inkoherentea, adibidez, aditz nagusia falta delarik, edo subjektu eta aditzaren arteko konkordantzia falta denean.-Bukatu gabeko esaldia: bat hasi, eta bukatu gabe, hurrengoari ekin.-Esaldi sinplea edo txirotua: esaldi bakunak etengabe, menperakuntzarik gabe-Juntagailuak etengabe errepikatzea: eta ... eta ...-Ahozko forma kaskarrak: es ke ..., segun ..., izango zen ...-Esaldi korapilatsuak: konplexuegiak, kohesio akatsekin, anaforiko gaizki jarriekin, puntuazio akatsekin -Puntuazioa txarto erabiltzea: galdegaia eta aditzaren arteko koma, puntuazio falta, tartekatzeak komarik, gidoirik edo tartekirik gabe...Hauek denak, ahozkoaren ezaugarriak dira, eta hein batean onargarriak esanahiaren negoziazioa eta ez-ahozko hizkera daudelako tartean. Hau da, plurigestionatuak direnean. Monogestionatuak direnean, baliabide osagarri horiek gabekoak, , kontesturik gabeko hitzaldi eta idazkietan, morfosintaxia da baliabide bakarra esanahia bideratzeko. Ikasle batzuek azken hauekin arazoak izaten dituzte, solasean erraz moldatu arren; esanahi konplexuak nekez eraiki ditzakete. Esaldia disekzionatzea eta kontzeptu teorikoak ikastea zentzuzkoa da, ikasketa horiek ulermenean eta ekoizpenean proiektatzekotan lau trebetasunen bitartez. Gramatikaren helburuok definitzen dute gramatikaren eginkizuna:-Ikasleak jadanik ezagutzen dituen egiturak izendatzea, zehaztea eta bere erabilera areagotzea-Oraindik menperatzen ez dituen egiturak aurkeztea ikasleari. Bere funtzionamentua ikertu, lehenik ulertuz eta, gero, ekoiztuz-Forma linguistikoak manipulatzen ikasi behar du: esaldiko hitzak konbinatu, sailkatu, errepikatu, azpimarratu ... behar ditu.-Aurrekoak egin ahal izateko ezinbesteko oinarrizko kontzeptuak irakastea ikasleari.Gramatika irakastearen helburua, ikaslearen gramatika inplizitua zabaltzea da eta esplizitatzea, komunikazio lanabes gisa eraginkorragoa izan dadin komunikatzeko.

3. Baliabide didaktikoak: morfosintaxia modu errealago batean lantzeko ideia batzuk ekarriko ditugu hona:

-osagaiak kontestuaren barruan aurkeztea-klaseko eta gizarte inguru hurbiletik ateratzea adibideak.-morfosintaxia eta testu-tipologia batera aztertzea.-batera aztertzea ortografia eta morfologia edo morfologia eta semantika.

a) Analisia sintaktikoa: azpimarratzea eta funtzioak ezartzea, arbolak, Hocket-en kutxak

b) Esaldiaren eraketa: hona hemen morfosintaxia ariketa zenbait esaldiaren eraikuntza praktikoki lantzeko.

-Ezkerreko sintagmak eskuinekoekin lotzea eta komunztadura aplikatzea esaldi berrietan.-Esaldia janztea: adjektiboekin eta adjektibo lokuzioekin. Kontsula=kontsul ohoretsu famatua. Komeni da gai anitzetakoa izatea: paisaiak, pertsonaiak, animaliak, janaria, lana, kirola .... sail bakoitzeko adjektibizazioa lantzeko.-Esaldiaren osagai baten kategoria aldatzea: berridazketak.-Esaldia kalkatzea: Egitura bereko esaldi ak egin behar dira, hitz kopuru berarekin: etxe zuria/makina berria. Gramatikaren puntu zailak lantzeko interesgarria da: erlatibozkoak, izenordeak, gerundioak ...)-Esaldia luzatu: Subjektu, aditz eta objektu batzuetatik abiatuta, konplexua bilakarazi. Sintaxia eta sormena eskatzen ditu honek.-Esaldia desegin: aurrekoaren kontrakoa. Esaldi luzetik, labur batzuk atera, informazioa gordez.-Esaldia moldatu: era guztietako aldaketak egin, informazio bera atxikiz. Sormena eta aldakuntza sintaktikoak konbinatzen ditu.-Esaldia osotu: izen eta aditz zerrenda bati hitz edo morfema gramatikalak gehitu zuzena eta koherentea bihurtuz: jokozaina/partida/bukatu /baloia/zentratu/kontrako/eremu. Hortik hau ateratzea: Jokozainak partida bukatutzat jo du aurrelariak baloia zentratzen zuenean kontrakoen eremuan.Esaldiaren osagaiak ordenatu:-Estilo zuzenetik zeharkakora pasatu eta alderantziz, beharrezkoak diren aldaketa guztiekin.-Esaldiak gehitu: esaldi konplexu bat eraiki txiki biz edo gehiagoz baliaturik.-Esaldia hobetu: arazo gramatikal bat edo hobegarria den zerbait duen esaldi bat, irakurri eta zuzendu. Idazlanen zuzenketetan egin genuen bezala. Ikasleenak eurenak hobe.-Esaldia kimatu: Oinarrizko hitzekin geratu arte osagarriak kendu.-Esaldiak puntuatu: puntuatzeko, harreman sintaktikoez hausnarketa egin behar da. Zailtasuna kontuan izan behar da (testuak nolabaiteko puntuazioa izan dezake). Irtenbideen ondorio semantikoak kontuan hartuko dira.c) Itzulpena. Hizkuntza bi direnean ofizial, ikasleak bi hizkuntzatan

burutzen du bere eginkizuna. Kontaktu honek, itzulpenaren garrantzia handitzen du. Garai batean oso ohikoa izan da eta, ikasleek lexiko zerrenda amaigabeak euren esanahiekin ikasten

zituzten; itzulpen literarioak egiten ikastordu osoak betetzen ziren. Ikuspuntu komunikatiboarekin, “murgiltze” edo inmertsio programekin dena xede hizkuntzan jasorik, beste hizkuntza batean zeuden itzulpenak baztertu egin ziren. Askotan, irakasleak itzulinguru asko egin ondoren ikaslearen lehen hizkuntza ez erabiltzeko hitz berri baten esanahia azaltzean, azken honek ordaina botatzen zuen bere hizkuntzan. Honek zera esan nahi du, itzulpenak baliagarritasuna izan dezakeela. Itzulpena beste modu batera ustiatu daiteke, ez lehengo erara. Hiru itzulpen mota daude:

-profesionala: zuzena ala alderantzizkoa. Itzultzaile eskolak daude, itzultzaileak trebatzeko itzultze lanean, eta ez hizkuntzak jakitean-azaltzekoa: ikasleari hitz jakinen bat azaltzeko erabiltzea irakasleak; batez ere hitz azalgaitzekin.-pedagogikoa: txatalak itzultzea hizkuntza hobeto menderatzeko eta ulermen eta adierazpen estrategiak jorratzeko.Hitzez hitzeko itzulpenak saihesteko, itzuli beharreko hitzak testuinguruan kokatu behar dira beti. Adierazmolde bereko hitzak aurkitu behar dira, ez esanahiari dagokionean bakarrik, egoera komunikatiboa dagokionean ere. “Adiós” eta Agur ez dira beti gauza bera: “Agur jaunak” abestian besteak beste.Testu osoa itzuli behar denean, hiru fasetan egitea gomendatzen da:

1. Jatorrizko testua ulertuz osotasunean irakurtzea.2. Testuinguruaren araberako esanahia harrapatzea hizkuntzaz harago.3. Xede-hizkuntzan esamolde baliokideak bilatzea.

Testu literarioak ez dira hoberenak gure xederako;berriak, zinema-gidoiak, iragarkiak, gutunak itzul daitezke.

GRAMATIKA ETA ERABILERA (Markoa, 45 or.).BI ENFOQUE ERABILIKO DITUGU:1. ARAUA (GRAMATIKALA) ETA ERABILERA: IKUS

EUSKALKIEI BURUZKO GAIAK2. HIZKUNTZA (GRAMATIKA) ETA ERABILERA

HESPARRUAK (DISZIPLINA ARTEKOA)

ARAUA ETA ALDAERAK1. “La normativa” Textos 39. (euskalkiari buruzkoetarako ere

balio du)Hizkuntza instituzio soziala da. Elkarteko partaideen arteko hitzarmenaren ondorioz existitzen da. Hizkuntza anitza da, gizartea anitza den hein berean.Hizkuntza aldaera batek balio eta aurrejuzku zehatzak ordezkatzen ditu, bere gizarte-taldearen arabera. Hierarkia bat dago eta prestigioagatik “zuzena” (correcto”) zer den ezarriko duen

hizkuntzaren araugintza bat sortuko da, erabilerarik jasoenen ereduaren arabera.Aukeratzeko gaitasuna.Irakasleak ikasleari hizkuntzaren funtzionalitateari buruzkoak transmitituko dizkio. Horrela, jardunbide hezitzailerik aberasgarriena, ikasleari baliabideak bazter ez uztera behartzen ez duena da; aldiz, horiek zabaldu eta egoki erabiltzeko aukera zabaldu behar dio. Erabilera-aniztasuna aberastasun espresiboaren adierazlea da., testuinguruetara eta helburuetara egokituta dagoen komunikazioaren adierazle. Aniztasun kulturala eta historikoaren isla da. Munduaren beste interpretazio batzuk ezagutzeko bidea da aldaera linguistikoa. Behar dena beraz, “aukeratzeko trebetasuna” da, “baztertzeko automatismo akritikoa” baino. Pedagogiak erabilerak integratu beharko lituzke, , gaitasun espresiboa zabalduz, eta erabilera komunikatiboa arautzen duten baldintza kulturalak irakatsiz. Hiztun ona trebea da estandarrarekin, eta gainerako aldaera sozialekin eta beste erregistroekin ere bai, hau da, hizkuntza erabiltzen du zeregin anitzetarako.

Aldaera formala.Aukeraketan oinarritutako didaktika batean arauek garrantzia dute.Araugintzaren helburua hau da: aldaera formalizatu bat eraikitzea, pentsamoldea eta komunikazio kulturala adieraziko duten baliabideak eskaintzea.Aldaera estandarra, aldaera erabilien gainean eraiki behar da, horiek baitira bizirik daudenak.Gizarte demokratiko batean, aldaera estandarra, denek menperatu behar dute. Berak, gizarte inguru guztietan parte hartzea posibilitatzen du; kulturaren eremuetan, artearenetan, pentsamenduarenetan, bizi-kalitatea handituz. Bere balioa, ez du eskolak aldaera arrunt eta familiarren kontra jarri behar. Azken hauek oinarrizko baliabideak dira harreman zuzenenak eta behar-beharrezkoa den afektibitate lokarriak ezartzeko. Eginkizun desberdinak dituzte, estandarrak eta arruntak.Ikasleek konbentzio soziolinguistikoak ezagutu behar dituzte beren mezuak elaboratzeko.Hizkuntza estandarra ezagutu behar da, idaztarauak barne (ortografia, sintaxia, genero eta testu-tipologiak)

Kontzientzia soziolinguistikoa sortzea.Aukeraketaren pedagogia baliabide lexiko eta diskurtsibo berrien bidez garapen pertsonala bultzatu behar du.. Introspekzio

linguistikoa eta soziolinguistikoa bultzatu behar da, bere erabileraz jabetu daitezen, eta beren portaera analizatzeko.Araua, autoritate kontua da, zeinagatik hiztunak elkartearen kidea den aldetik, behar batzuk dituen

2. ERABILERA ETA GIZARTEA“Teorías sobre el USO lingüístico y enseñanza de la lengua”. Amparo Tusón.Textos 1.Diziplinak badira hizkuntzaren erabileraz arduratzen direnak: soziolinguistika, pragmatika, testuaren linguistika, erretorika, komunikazioaren etnografia ...Korronte hauek ez dira inmanentistak: gramatika formak, esanahi soziokulturalez blai daude, asmoen eroaleak dira: konbentzitzekoak, atzipetzekoak, gailentzekoak, laketaraztekoak, irakastekoak . Azpimarratzen dute, ez zuzentasuna edo zuzen ez izatea, baizik eta egokia dena talde baten barruan eta xede jakin batzuekin.. Logika beragatik, aldaera kultua edo jantzia ere, bere zereginetan nolakoa den ezagutu behar da. Arauez gain, erabilera ohikoak zein diren ere irakatsi beharko litzateke.Hizkuntza, kultura eta gizartea.Gizartea anitza da, eta talde anitzak ditu,: Horregatik, aniztasuna geografiari zor bazaio, euskalkiak ditugu, gizarteari zor bazaio, gizarte aldaerak, egoerari zor ahal zaio (egoera aldaerak), eta gauzatzen den moduaren arabera, idatzizkoa edo ahozkoa izango da.Lehenik, hizkuntzaren soziologia dugu: Honoko hauek aztertzen ditu: garatzen ari diren herrialdeetako estandarizazio prozesuak,elebitasuna eta diglosia, politika linguistikoa,, hiztunen hizkuntzarekiko jarrerak. Estatistikak interpretatzen dituzte, adierazpen politikoak edo legediak aztertzen dituzte. Ezaguneenetarikoak hauek ditugu: Fishman, Aracil, BourdieuBigarren, soziolinguistika dugu. Diziplina honetan, bat egiten dute hiri dialektologiak, antropologiak eta teoria gramatikalak. Labov-ek (1960)zera erakutsi zuen: beltz amerikarrek emaitza kaskarragoak lortzen zituztela, ez “gramatika gutxiago” izateagatik, baizik eta euren hizkuntza aldaera ez zelako irakasleek eskatzen zietena.Hirugarren. Komunikazioaren etnografia. “Gaitasun komunikatiboa”-ren kontzeptua zor diogu. Hiztunak ez bakarrik kode linguistikoa, baita ere, zer esan, nori esan, egoera bakoitzean nola esan, jakin behar du. Hiztunek duten ezagutza kulturala eta sozialari esker uler eta erabili ditzakete forma linguistikoak. Nork bere errepertorio hitzezkoa eta komunikatiboa du. Horren arabera aukeratuko du bere jarduera. Gaitasun hau lortu eta garatu, gertakari komunikatiboetan parte hartuz egiten da. Eskolak

esperientzia komunikatibo anitzen gertaleku izan beharko litzateke, familian edo inguruan ezin baitute izan.Hizkuntza ekintza denean.Hitzekin gauzak egiten ditugu. (hau, hizkuntzaren filosofo pragmatikoek esan zuten: Wittgenstein, Austin, Saearle). Hitzen esanahiaz harago, arauak daude gure erabileran gidatu eta ekintza linguistikoei esanahia ematen laguntzen gaituztenakWittgenstein-en arabera, hizkuntza bat ikastean hizkuntzaren jolas batzuk ikasten ditugu: nola eskatu, nola eztabaidatu, nola erosi jolastuz ikasten dugu. Hizkuntzaren garapena publikoki erabiltzean gertatzen da. Horrela komunikatiboki jarduteko gure aukerak zabaldu egiten dira.Austin. Hitz egitean hiru ekintza burutzen dira: ekintza lokutiboa, ilokutiboa eta perlokutiboa. Lehenean, esanahi erreferentziala duen enuntziatu bat igortzen dugu. Bigarrenean, zerbait esatean egiten dugunari gagozkio (agintzea, eskatzea, debekatzea ...).Hirugarrena sortarazten dugun erantzun hitzezko ala ez hitzezkoari dagokio. “ogia ekar dezakezu?” esaldian esanahi bat dago, eskaera bat eta horri hitzezko erantzuna, “bai, horra hor” izan daiteke. Asmoak zehazten du esanahia, ez hitzen andanak.Grice (1975).elkarrekintza komunikatiboa lankidetza komunikatiboaren mende dago. Irizpide honek bermatzen du, elkarrekintza bat hasi, jarraitu eta bukatzea era koordinatu eta zentzuzkoan. Lankidetza irizpideak lau zehaztasun edo maxima biltzen ditu:

a) 1.Kantitatea: ez ematea behar baino informazio gehiago edo gutxiago.

b) Kalitatearen maxima: gauza faltsurik edo ziurtatu ezin dezakegunik ez esatea

c) Lotura izatearen maxima: harira etortzea esaten ari denarekin.d) Moduaren maxima: gauzak argi, labur eta taiuz (con orden) esatea.

Maxima hauek baztertu egiten dira etengabe, nahita eta gordean (engainatzeko, adibidez), gaitasun faltaz (behar gabeko informazio errepikatua eta astuna)Testua batasun semantiko eta pragmatikotzat hartzen dugunean.Coseriu, Halliday, van Djk ... dira joera honetako autorerik behinenak. Bi gai hauek erabiltzen dituzte maiz:

a) testuaren koherentzia bermatzen duten osagaien azterketab) testu-tipoen sailkapena, dela sorrerako giro sozialaren

arabera: akademikoa, juridikoa, kazetaritzakoa..., dela ikuspegi formalago batetik: narraziozkoa, deskribatzailea, argudiozkoa ...

Proposamen hauek integratzea

Berbaldiaren analisia, hainbat diziplinaren ekarria jaso du, eta hizkuntzak irakasteko paradigma berri baten aukera aurkezten digu.

HIZKUNTZAREN GAINEKO HAUSNARKETA:Garai batean uste zen gramatika beste hizkuntza batean hitz egiten ikasteko bidea zela. Gaur egun, komunikazio gaitasuna garatzeko, gramatika zelan izan daitekeen lagungarri aztertu behar dugu.Oraindik, ikasgeletan, gramatika erabilerarekin harremanik gabe irakatsi ohi da . Horren arrazoia formari eta egiturari eman zaion garrantzian datza. Unibertsitateetan hizkuntza deskribatzeko moduak aztertzen dira, baina erabilerari ez zaio erreparatzen, eta, nabarmena da, gramatikaren ezagutza hutsak ez duela hitz egiteko gaitasuna handitzen nahi eta nahi ez. Helburua zera da: ikasleek ezagutzea eta erabiltzea hainbat egitura testual, asmoaren, gaiaren, hartzaileen eta testuinguruaren arabera.

4. GAIA. AHOZKO HIZKUNTZA.AHOZKO HIZKUNTZAREN EGOERAK.AHOZKO HIZKUNTZA EGIKARITZEN DUTEN OSAGAIAK ETA ARAUAK.AHOZKO KOMUNIKAZIOAREN ESTRATEGIA BEREZIAK.

AHOZKO GAITASUN KOMUNIKATIBOAREN GARAPENA.Ahozko gaitasun komunikatiboa.Hizkuntza anitza da, gizarte erabileren araberakoa (Gumperz: “The ethnography of speaking”), eta ezin bildu daiteke gramatika bakar batean. Ahozko hizkuntza dagoen bezala, idatzizkoa ere badago: zertzelada amankomunak dituzte, eta bereizgarriak ere.Ahozko hizkuntza aztertzeko parametroak bitarikoak izan ohi dira.1. partehartzearen egituraren arabera: monologoa edo dialogoa.2. helburuaren arabera, transakzionala ( zerbitzuak edo gauzak

trukatzeko helburuarekin) eta interpertsonala, helburua gizarte-harremana mantentzea sortzea edo haustea denean.

Hauetariko edozeinek, bere hizkuntza marka formal bereziak ditu. Bi parametro hauen tartean daude, bateko ala besteko ezaugarriak dituztelarik. Elkarrizketa itxurako hitzaldia, adibidez, edo medikuari eginiko bisita, interakzio itxura hartu ohi duena.

“Introduccion” in “El discurso oral formal”Jokabide linguistikoa ikaslearen bizitzan berebiziko garrantzia izango du. Testuinguru formaletan komunikatzen irakatsi behar zaie. Ikasleek kontrolatu behar dute esaten dutena eta nola esaten duten, testuinguruaren arabera. Berbaldiaren aurrerakuntzaPlanifikatzea eskatzen du, entzuleen arreta jasotzeko eta harreman adiskidetsu eta errespetuzkoak lortzeko.Entzutea aktiboa izan behar da.

“La lengua oral formal: caracteristicas linguisticas y discursivas” J. M. Castella in “El discurso oral formal”Ahozkoa baztertuta egon da klasean, orain dela gutxi arte. Berez ikasten zen, antza denez. Idatzizkoak, aldiz, lanketa behar zuen eta saiatzea. Garai batean Grezian, Erretorika eta oratoria lantzen ziren., helburua konbentzitzea, ahoz ideiak azaltzea zen.. Mendeetan zehar ahozkoa ahaztu zuen eskolak, eta idatzizko testuak izan ziren hizkuntzaren irakaskuntzaren objektu bakarrak. Ahozkoa berezkoa zen, era naturalean ikasten zen. Estrukturalismoak ahozkoari lehentasuna eman zion hizkuntzak ikertzerakoan, hizkuntzalaritzaren xedea bere erabilera ez, sistema izan arren. Klasean, irakasleak zailtasunak aurkitzen ditu ahozko jarduerak antolatzerakoan: hitzaldiak, eztabaidak ... Zer ikasten dute ikasleek jardun komunikatibo ebaluagaitz eta lausoekin?

“El discurso explicativo oral: estrategias comunicativas” M. Vilà in “El discurso oral formal

EDUCACION Y COMUNICACION ORAL (1. kap. in “La comunicacion oral y su didactica” Reyzabal)

GAITASUN KOMUNIKATIBOAREN OSAGAIAK.Zer da gaitasun komunikatiboa? Hymesen arabera, noiz hitz egin behar den, noiz ez, zeri buruz, norekin, noiz, non, zelan ...jakiteko informazioa izatea da. Gumperz: elkarrizketako lankidetza sortu eta iraunarazteko hiztunek izan beharreko konbentzio komunikatibo eta hizkuntzazkoen ezagutza da.Canaleren arabera komunikazioaren 4 osagaiak aipatuko ditugu, beharrezkoak baitira ikaste helburuak ezartzeko: trebetasunak eta ezagutzak, alegia.Gramatikala: fonologikoa, morfosintaktikoa eta lexiko-semantikoa.Soziolinguistikoa.Arau soziokulturalak, testu-inguruaren araberakoak: partaideen estatusa, interakzioaren helburua, konbentzio kulturalak.Diskurtsiboa. Hitzezko mezuak sortzeko beharrezko diren trebetasun eta ezagutzak. Mezuak koherenteak izango dira eta igorlearen xedea beteko dutena.Estrategikoa. Komunikazio kolapsoak ekiditeko : akiduragatik, oroimenaren lapsusagatik ...Gaitasun komunikatiboaren garapena. Komunikazioaren prozesuan bete beharreko baldintza batzuk dira.Gramatika tresna izango da horretarako.Osagai soziolinguistikoak 4 alderdi ditu:

a. Hiztunen arteko botere harremanak.b. Gizarte distantzia edo intimitate maila.c. Ekintza batek norbanako batentzat duen ezarpen gradua.d. Norberaren aurkezpena, edo proiektatzen duen irudi publikoa.

Faktore hauen arabera, hiztunak estrategiak hautatuko ditu: hiketa ala zuketa ...Osagai diskurtsiboa: informazioaren aurkezpen eta hedapenari dagokio eta 4 faktore ditu:

a. Gaiaren kudeaketa: koherentzia eta gaiaren garapena.b. Igorle eta hartzailearen arteko elkarrekikotasun komunikatiboa: hitz

egiterakoan txandapasa egitea edo solasari ekiteac. Informazioa ataletan antolatzea.d. Komunikazioaren helburua gestionatzea.

Osagai estrategikoa: bi faktore komunikatiboa.a. Komunikazioaren kolapsoaren arriskua: informazio

transferentziarako arazoengatik; jarduera faltagatik (isiltasuna). “... beste era batera esateko..., barka...”

b. Ditugun hitzezko bitarteko konbentzionalen eraginkortasuna: “megaondo..., lehertuta nago ...”

Zeinek bere esperientzia soziokulturala edo komunikatiboaren arabera, bere errepertorioa erabiliko du. Helburua ahozko jarduna azaltzeko pauta batzuk proposatzea da.

TESTU-INGURUA ERABILERA LINGUISTIKOA DESKRIBATZERAKOAN.Hiztunak, hitz egiterakoan ez du bi forma linguistiko edo gehiagoren artean hautatu behar, baizik eta aukera horiek egingo duen ekintzan presente egongo direla ere.

TREBETASUN LINGUISTIKOAK (“Enseñar lengua”. Cassany ...)SARRERA:

1. -Hizkuntzaren erabilera eta ezagutza60ko hamarkadatik aurrera soziolinguistika, testuaren linguistika, bigarren hizkuntzen didaktika eta beste diziplina batzuen ekarria dela eta, hizkuntzaren ikuspegi funtzionalista eta komunikatiboa garatu da.60ko urteetara arte, hizkuntza ikasgaia zen, buruz ikasi beharreko edukien multzoa itxia: fonetika, ortografia, morfosintaxia eta lexikoa. Helburua egitura edo gramatika ezagutzea zen. Hizkuntza zenekiela erakusteko, ariketa gramatikalak egin behar, azterketa sintaktikoa, fonetika transkripzioa, diktaketak, aditz-jokoa ...Geroago, beste batzuek (Wittgenstein-ek, Austin-ek, Searle-k ...) hizkuntza gauzak egiteko balio behar zuela esan zuten: gasolina ordaintzea, protestatzea, informazioa eskatzea eta ematea ... Erabilera edo komunikazioa da helburua. Gramatika eta lexikoa horretarako bitartekoak dira.Gauza bat da erabilera eta beste bat ezagutza.2. -Gaitasun linguistikoa, komunikatiboa eta pragmatikoaGaitasun linguistikoa definitu zuen Chomsky-k eta jarduera edo hizkuntza ekintza beste batetik., Saussure-ren hizkuntza eta hizketaren parekoak.Hymes-ek gaitasun komunikatiboa izeneko kontzeptua proposatu zuen.Beste aldetik konpetentzia pragmatikoa delakoa definitu zuten: gaitasun linguistikoa+gaitasun pragmatikoa=gaitasun komunikatiboa.3. -Enfoke edo ikuspegi komunikatiboak.Enfoke hauetan helburua ikasleak ahalik eta ondoen komunikatzen ikastea da. Enfoke hauek ezaugarri amankomun batzuk dituzte, ikasleak ikasgelan egin beharreko lanari dagokionean:-klaseko ariketek egoera errealak edo egiantzekoak berritzen dituzte-testu osoekin egiten da lan, komunikazio-unitate linguistikoak

-testuingurua duten testu errealekin lan egiten dute. Hizkuntza heterogeneoa da: kalekoa, euskalkiak eta erregistroak isladatzen dituena, estandarraz gain.-gehienetan binaka edo taldetxoka lan egiten dute, komunikazio egoerak antolatzeko.-lau trebetasunak lantzen dira.4. -Lau trebetasun linguistiko nagusi.Entzumena/mintzamena/irakurmena/idazmena5. -Ahozko eta idatzizko trebetasunak.Idatzizkoari edo ahozkoari ematen zaion garrantzia, ikasgelan landuko denaren isla izango da.Saussure-k mintzamenari ematen zion garrantzi gehiago. Gaur egun , biei berdina, bakoitzak bere zeregina duelarik. Ahozko hizkuntza arruntagoa da, subjektiboagoa, errepikakorragoa, irekiagoa; sintaxia bakunagoa du, anakolutoz betea, amaigabeko esaldiduna, itzulinguruak ditu, elipseak, errepikapenak eta abar; lexikoa pobreagoa du, esanahirik gabeko hitzekin (zera, to, ba ...) onomatopeiekin, esamolde aldagaitzekin;Idatzizkoa, aldiz: estandarra izan ohi da, objektiboagoa, zehatzagoa, itxiagoa. Lexiko bereziagoa du eta errepikapenak eta esamolde bereziak saihesten ditu, herri baliabideek bestela egiten dutelarik.Kode idatziaren eta ahozkoaren arteko desberdintasunak, ahozko eta idatzizko komunikazio egoeren arteko aldeak aipatuko ditugu:AHOZKO KANALA IDATZIZKO KANALA1. Entzutezko kanala. Hartzaileak testua belarriaren bidez ulertzen du.

1. Ikusizko kanala. Kanal honek informazio transmisio gaitasun handiagoa du

2. Hartzaileak testuaren zeinuak seriean jasotzen ditu, elkarren ondotik, hurrenkeran

2. Holistikoki jasotzen ditu, denak batera. Ulermen estrategiak desberdinak dira.

3. Komunikazio espontaneoa. Igorleak zuzen dezake baina ezin du borratu esandakoa. Hartzailea ulertzera behartuta dago

3. Komunikazio elaboratua Igorleak zuzen eta berregin dezake testua, aztarnarik utzi gabe. Hartzaileak, nola, noiz, nola (abiadura) irakurri hautatzen du. Testua berrirakurri dezake.

4. Berehalako komunikazioa denboran eta espazioan.

4. Komunikazio atzeratua (diferida) denboran eta espazioan

5. Komunikazio efimeroa (Verba volant)

Komunikazio iraunkorra (scripta manent). Idatzizko kanala lekukoa da eta gertakarien erregistroa.

6. Ez-hitzezko kodeak erabiltzen ditu: jantziak, fisonomia,

6. Gutxi erabiltzen ditu: testua eta espazioaren antolaketa,

paralenguaia, mugimendua ... euskarriaren izaera ...7. Interakzioa dago. Hartzailearen harrera ikusi eta mezua aldarazi diezaioke honek. Ahozko hizkuntza interlokutoreen artean negoziagarria da.

7. Ez dago interakziorik. Idazleak ezin dezake ezagutu hartzailearen harrera erreala.

8. Testuinguru estralinguistikoa garrantzitsua da: ez-hitzezko kodeak, deixisa ...

8. Testuingurua garrantzirik gabekoa da. Idatzizko kanala autonomoa da. Autoreak testuingurua sortzen du, testua idatzi ahala.

6. -Trebetasun hartzaileak eta ekoizleakTREBETASUN HARTZAILEAK TREBETASUN EKOIZLEAK1, Hizkuntzaren ezagutza zabalagoa: euskalkiak, erregistroak, lexiko zabalagoa

1. Menperatze mugatuagoa: erabiltzailea bere hizkelgian hitz egiten du. Erregistroen eta hitzen erabilera mugatuagoa.

2. Ulertzen dituen mezuen gaineko kontrolik ez du erabiltzaileak

2. Kontrola du: formak hautatzen ditu

3. Arinago garatzen dira 3. Trebetasun hartzaileek menpe daude. Esateko, lehenik ulertu behar da.

4. Ahozkoa edo idatzizkoa ulertzea antzeko mikrotrebetasunak eskatzen ditu: antizipazioa, informazioaren inferentzia, esanahiari buruzko hipostesia formulatzea, testuinguruko informazioa baliatzea ...

5. Espresioaren mikrotrebetasunak ere antzekoak dira: komunikazioaren espresioa, informazioaren bilaketa, aukeraketa linguistikoa, entzuleei egokitzea ...

7. -Trebetasunak integratzea.Bizitza errealean bezala, klasean ere trebetasunak ere elkarrekin landu behar dira. Idatzizko testu bat (berria, artikulua edo literatura atala ... ) ulertzeko landu daiteke, intentsiboki irakurriz; baina espresio aldetik ere bai, testu-iruzkinak eginez, idazlanak, moldaketak eginez ... Bideoa ulermenerako landu daiteke, baina baita eztabaida bat sortuz edo gaiari buruz azalpena eginez.8. -Erabilera maiztasuna eta garrantzia.Ikerketa baten arabera, trebetasunen arabera honela banatzen da denbora: entzun %45, hitz egin %30, irakurri %16, idatzi %9. Ahozko trebetasunak nagusi dira, eta eskolan alderdi hau bultzatu behar da, nahiz eta orain arte horrela izan ez. Idatzizkoak indarrean darrai,

izapidetzak egiteko edo lanean edo ikasketa-arloan, nahiz eta nolabait aldatu den bere praktika; telefonoa erabiltzen dugu, edo emailak eskutitzen ordez.

AHOZKOAREN ULERMENA-Zer da entzutea?Entzutea ez da asko baloratzen eguneroko bizimoduan. Hona hemen egunerokotasuneko entzute-jardunaren ezaugarriak:Helburu bat dugu: informazioa jasotzea, erantzuna jasotzea, zerbait ulertzea. Espektatiba batzuk ditugu: gaiari buruz, hizkuntza-tipoari eta estiloari buruz; oso gutxitan entzuten dugu zerbait aurreko ezagutza edo asmorik gabe.Entzuten gaudela mintzalaria ikus dezakegu maiz. Honek feed-backa-a dakar berarekin. Testuinguruak emandako pistak baliatu ditzakegu, adibidez, solasa eteteko ...Entzuten ari garelarik, etengabe feed-back-a eskatzen zaigu.Etengabeko erantzun hauengatik, txandakatzeagatik, edo bestelakoengatik (eten, keinu, erritmo edo intonazioa ...) jarioa zatikatu egiten da. Ez gara egon ohi 10 minutuko berbaldia entzuten.Zentzuetatiko bestelako estimuluak (zaratak, usainak, ikusizko itxura, ukimena ...) testua interpretatzeko bidea ematen digute. Adibidez, arbeleko diagramak, eskua ematea eta abar.Eguneroko hizkuntza testuinguru formalagoetan erabiltzen denaren aldean, prestatu gabea da, amaitu gabeko esaldiekin,, etenaldiekin, erritmo eta intonazio aldakuntzekin, errepikapenekin .... Erredundantzia eta zarata egon ohi da.

-Ahozkoaren ulermen eredu eta estrategiak eta mikrotrebetasunak: Enseñar lengua: 107 or.Ulermen estrategiak: Hautematea (reconocer): sekuentzia akustikoaren osagaiak identifikatzea: soinuak, itzak, esamoldeak.. Unitate esanahidunetan atalkatu dezake hiztunak berbaldiaAukeratzea: gure ezagutza gramatikalei jarraiki eta gure interesen arabera, aipagarrienak jasotzen ditugu. Bazter uzten ditugu bereizgarriak ez diren soinuak. Datu nabarmenik ekartzen ez duten hitz eta ideiak bazter uzten ditugu.Aurresatea: igorleak esango duena etorriko dena asma dezakegu, intonazioagatik, , edukiagatik, berbaldiaren egituragatik ...Interpretatzea: esanahi komunikatibo bat eta egitura sintaktiko bat jartzen diogu hitzari eta esaldiari hurrenez hurren.Inferitzea: ez-hitzezko iturrietatik ere informazioa jasotzen dugu: egoera, jarrerak, keinuak ...

Gogoan atxikitzea: entzuleak garrantzizkotzat dituen berbaldiaren zenbait osagai epe laburreko oroimenean metatzen dira, hizketaldia jarraitu ahal izateko. Bukatutakoan, zenbait atal, orokorrenak eta garrantzizkoenak, epe luzeko oroimenera igaroko dira. Estrategia bakoitzak bere mikrotrebetasunak ditu (E.L. 107 or.)

-Didaktika: ohar orokorrak zenbait ariketa magnetofonoa eta bideoa ariketen tipologia

-EbaluaketaMINTZAMENA (Ikus E. L., 134 or.)

AHOZKO KOMUNIKAZIOAREN ESTRATEGIA BEREZIAK: MARKOTIK(Gaztelaniazko markoa 4.4 60 or.)Jarduera linguistiko komunikatiboak eta estrategiak.

Ataza komunikatiboak burutzeko erabiltzaileek jarduera linguistiko komunikatiboak burutu behar dituzte eta komunikazio-estrategiak abian jarri. Jarduera komunikatibo asko, elkarrizketa edo korrespondentzia adibidez, elkarreraginekoak dira.Hitza grabatzen denean, igorleak hartzaileengandik urruti daude; kasu horretan entzutea edo hitz egitea jarduera komunikatibotzat har daitezke.Estrategiak egoeraren batean komunikazio-beharrei erantzuteko, eta ataza behar bezala eta ahal den ondoen, eta ekonomikoen zertzeko jarritako helburuaren arabera. Jatorrizko hiztunek ere era guztietako estrategiak erabiltzen dituzte komunikazio-beharrei erantzuteko. “Estrategien” kontzeptua zentzu honetan ulertu behar da: jarduera-mota zehatz bat hartzea ahalik eta eraginkortasun handiena lortzeko.4.4.1. Ekoizpen-jarduerak eta estrategiakHemen ahozkoak aipatuko ditugu4.4.1.1. MintzamenaHizkuntza erabiltzaileak ahozko testu bat ekoizten du, eta entzule batek edo gehiagok jaso Ahozko jardueratan, honako hauek sartzen dira:-Ohar publikoak egitea (informazioak, argibideak ...)-Azalpenak jendaurrean egitea: berbaldiak, hitzaldiak unibertsitatean, predikuak ikuskizunak, kirol komentarioak, salmentako aurkezpenakHorietan sar daitezke, adibidez:-Testu bat ozenki irakurtzea

-Apunte, testu idatzi edo ikus-entzunezko laguntzarekin azalpen bat egitea : eskemak, irudiak, grafikoak eta abar-Bat-batean hitz egitea-Entseatutako paper bat antzesteaAbesteaHitz egitearen zein jarduera-sail ikasi beharko duen ikasleak, nola gaituko den horretarako edo zer eskatuko zaion kontuan hartu eta zehaztu beharko luke markoaren erabiltzaileak4.4.1.3. Ekoizpen-estrategiakPlanifikazioa:

Prestaketa Baliabideen aurkikuntza Hartzaileari arreta jartzea Ataza berriro egokitzea Mezua berriro egokitzea

Burutzapena Konpentsazioa Aurreko ezagutzetan euskarria jartzea Ahalegina

Ebaluazioa Arrakastaren kontrola

Zuzenketa Auto-zuzenketa

4.4.2. Ulermen-jarduerak eta estrategiak.Entzutezkoak sartuko ditugu hemen.4.4.2.1. EntzumenaEntzutezko ulermen-jardueretan, batek edo gehiagok emititutako enuntziatua prozesatzen da. Entzutezko jarduerak ditugu hauek:Azalpen publikoak entzutea: informazioa, argibideak, oharrak ...Komunikabideak entzuteaEntzule gisa jendartean zuzenean entzutea: antzerkia, bilerak, hitzaldiak ...Halabeharrez elkarrizketak entzuteaEntzun dezan helburu desberdinak ditu entzuleak:-mamia atzemateko-informazio berezia lortzeko-zehatz ulertzea lortzeko-balizko inplikazioak atzematekoMarkoaren erabiltzaileak kontuan har dezake, edo zehaztu zein informazio-mota entzuten ikasi beharko duen ikasleak, horretarako nola gaituko den edo zer exijituko zaion. Baita ere, zertarako entzungo duen ikasleak sarrerako informazioa.

4.4.2.3. Ikus-entzunezko ulermenaJarduera horretan erabiltzaileak aldi berean entzutezko eta ikustezko input-a edo sarrera jasotzen du.Jarduera horietan sartzen dira:Ozenki irakurritako testu bat ulertzeaTelebista, bideoak, eta azpi titulatutako filmak ikustea.Teknologia berriak erabiltzea: multimedia; cd-rom eta abar4.4.2.4. ulermen-estrategiakPlanifikazioa:

Egituraketa: adimen markoa aukeratu eta eskemak funtzionatzen jarri, espero dena zehaztu

Burutzapena Klabeak identifikatu eta inferentzi atera

Kontrola Hipotesiak egiaztatu: klabeak eskemekin erkatu

Zuzenketa Hipotesien errebisioa

4.4.3 Elkarreragin-jarduerak eta estrategiak4.4.3.1. Ahozko elkarreraginaHizkuntza erabiltzailea une batean hiztun da eta bestean entzule. Ulermen eta adierazpen estrategiak etengabe erabiltzen dira elkarreraginean. Estrategia mota asko dago: kognitiboak eta kolaboraziozkoak. Lankidetza eta elkarreragina kontrolatzen dituzte: hizketa-txanda hartzea eta ematea, gaia formulatzea, ikusmolde bat ezartzea, irtenbideak proposatzea eta ebaluatzea, esandakoa laburbiltzea eta arazo baten aurrean bitartekotza egitea.Hona hemen elkarreragineko jarduerak:

Transakzioak Halabeharrezko solasa Eztabaida informala Eztabaida formala Debatea Elkarrizketa Negoziazioa Planifikazio bateratua Helburuak lortzeko lankidetza praktikoa

Markoaren erabiltzaileak kontuan har dezake eta, zehaztu, hala badagokio:Elkarreragineko zein komunikazio-motatan trebatu beharko duen ikasleak, horretarako nola gaituko den edo zer exijituko zaion.

Zein elkarreragin funtzio bete beharko duen ikasleak, horretarako nola gaituko den edo zer exijituko zaion

4.4.3.3. Elkarreragin-estratejiakElkarreraginean ulermen eta adierazpen jarduerak sartzen dira, baita berbaldi bateratu bat eraikitzeko behar direnak ere. Elkarreraginak berarekin dakar esanahiaren eraikuntza kolektiboa adimen-testuinguru bateratu bitartez ezartzea.Planifikazioa:

markoa jartzea informazio edo iritzi-hutsegiteen zehaztapena jakintzat eman daitekeenaren balorazioa trukaketen planifikazioa

Burutzapena hitza hartzea pertsonen arteko lankidetza pentsaera-lankidetza uste ez denari aurre egitea laguntza-eskaera

Ebaluazioa Eskemen eta markoaren kontrola Efektuaren eta arrakastaren kontrola

Zuzenketa Argitasun-eskaera Argitasun-eskaintza Komunikazio-konponketa

“El discurso oral” “Las cosas del decir” cap. 2Ahozkoa eta idatzizkoa: giza hizkuntza bi modutan gauzatzen da: ahoz eta idatziz. Ahozkoa naturala da gizakiaren ezaugarri bat da, espeziearen partaide gisa. Arnas-sistema erabiliz sortzen da; ahozkotasunaren beste osagai batzuk arpegikerak eta begien mugimendua dira, eta bokalizazioak (ahoko soinu ez-linguistikoak) eta beste zarata batzuk ere bai.Idatzizkoa artifiziala da.Teknologia behar da ahoko organoen ordez. Euskarria behar du: ordenagailua, buztina ...Hala ere, ahozko zenbait formaren gauzatzea ez hain “naturala”. Hitzaldi betek, sermoi batek, inaugurazio ekitaldi batek ... prestakuntza eskatzen dute. Horregatik, hori egiten prestatzeko, Oratoria eta Retorika ikasketak zeuden antzinate klasikoan.Bai idatzizkoa, bai ahozkoa faktore biologiko eta kulturalen fruitu dira. Ahozkoaren ezaugarririk behinena gizarte-harremanak ahalbidetzea da. Hizkerak gizarteratzen gaitu; hizkerari esker

burutzen ditugu geure eguneroko ekintzak: janaria erostea,, lana eskatu, maitasuna adierazi ... Bizimodu pribatuan duen garrantziaz gain, jendartean ere garrantzi handia du: politikan, jurisprudentzian, elizkizunetan, irakaskuntzan. Zenbat eta demokratikoagoa eta libreagoa gizarte bat orduan eta handiagoa hizkeraren arloa. Errejimen totalitarioetan, jendaurreko eztabaida erreibindikazio bihurtzen da.Ahozkotasunak zeregin ludiko eta estetikoak dauzka: mitoak, leyendak, herri-ipuinak, abestiak esaera zaharrak eta txisteak, jatorriz ahozkoak, orain idatzira pasatu dira. Antzerkiak eta zinemak giza-bizitzaren atalak erakusten dituzte: istorioak, dramak, komediak. Mass-medietatik ahozkotasuna asko bultzatu da.Ahozko kultura zuten kulturetan ezagutzaren transmisioa, baloreen komunikazioa beste era batera egiten da, bi transmisio modu (ahozkoa eta idatzizkoa) dutenen aldean. Oroimen kulturala jorratzeko modu desberdinek antolaketa sozial desberdinak dakartza berarekin.. Bi kultura mota hauen arteko talka giza-taldeentzat traumatikoa izan daiteke, ekonomia eta azpiratze egiturak indarrez ezartzea dakarrelarik batera.

1. Enuntziazio egoeraHizkuntza bizia continuum berbazko, paralinguistiko eta kinesikoan baino ez da existitzen.Ahozko enuntziazioaren egoera prototipikoak ezaugarri hauek ditu:a. interlokutoreen aldibereko parte-hartzeab. parte-hartzaileak aurrez-aurre daudec. interakzioan harreman interpertsonala gauzatzen daBadaude topaketa minimoak eta elaboratuak diren beste batzuk.Oinarrizko topaketak: agurrak, desenkusak, goraipamenak, eskakizunak, eskeintzakTopaketa elaboratuagoak: hitzaldia, epaiketa, eztabaida, elizkizuna.Ahozkoak formaltasun maila zenbait ahalbidetzen ditu. Forma elkarrizketatuak edo plurikudeatuak edo monokudeatuak edo monologatuak, azken hauek formalenak. Teknologiak eta ikus-entzunezkoak garatu direnez, kanale berriak ditugu ahozkorako.Hizkeraren kanalak :Zuzena: aurrez aurre, telefonoz, interfonozEspazioan geroratua (diferido): irrati, telebistaEspazioan eta denboran geroratua: bideo-zinta, audio-zinta ... (lagunen artean edo mass-medietan)

Erabilera zuzenak eta geroratuak konbinaturik: deiak eskatzen dituen irratsaioa edo tb saioa, bideokonferentzia, grabaketa erabiltzen den klasea2. Bat-bateko elkarrizketaAhoz hitz egiterakoan idatzizkoan oinarritutako gramatikek aipatu gabeko ezaugarriak ditugu. Bat-bateko elkarrizketen ezaugarri batzuk aipatuko ditugu:a. Hiztunen aldaketa errepikatuak daude: dialogala da.b. Gehienetan banan-banan egiten da berbac. Elkar gainjartzeak (solapamientos) ohikoak dira baina

laburrak.d. Txandakatzea, tarterik eta gainjartzerik gabe, edo tarte

txikiarekin egiten dira.e. Ahozko txanden hurrenkera ez da finkoaf. Txanden iraupena aldakorra da, baina oreka atera jotzen du.g. Elkarrizketaren iraupena ez da aldez aurretik zehazten.h. Esango dena ez dago aurretiaz zehaztutai. Txanden banaketa ez dago aurrez zehazturikj. Hiztunen kopurua aldakorra da.k. Berbaldia edo berbaldia jarraitua edo etendakoa izan daiteke.l. Txanda aldaketak egiteko teknikak badiram. Txandak eraikitzeko hainbat unitate formal erabiltzen dira:

hitz bat, esaldi bat, perpaus bat...n. Hitza hartzerakoan egindako arau urraketak konpontzeko

mekanismoak badaude.Elkarrizketako parte-hartzaileek parametroak adostu behar dituzte: elkarrizketa hastea erabaki behar dute, gai amankomun bati ekin behar diote; hortik aurrera, gaiarekin jarraitzea, edo aldatzea, tonuarekin eta errolekin gauza bera.Txanda aldaketaren mekanismoak bi dira: 1. heteroselekzioa non hitz egiten ari denak hurrengo solaskidea hautatzen du. 2. autoselekzioa, norbaitek bere kabuz ekiten dio hitz egiteari. Interlokutoreek txandapasa egiteko uneak ondo bereizten dituzte: beheranzko intonazioa eta pausa jarraian, keinu bat galdera bat. Azkenik, elkarrizketa bukatzea adostu behar dute. Lankidetzazko ahalegina da elkarrizketa, automobilaren gurpila aldatzean bezala. Bestalde, elkarrizketa batean nork hitz egiten duen, zenbat aldiz, nola ... behatzea, parte-hartzaile arteko botere-oreka, edo euren arteko elkartasuna edo gizarteko tartea erakusten du.3. Bestelako ahozko jarduerakElkarrizketaz aparte, badira praktika diskurtsibo batzuk.

Pertsonatik pertsonarakoak: elkarrizketa, kontsulta, eztabaida, merkataritza-transakzioa, hitz-aspertua, mahai borobila, ahozko azterketa...Pertsonatik entzuleenganakoa: klasea, hitzaldia, sermoia, mitina, berbaldia ...Beste sailkapen bat., arlokako testuekin

Administratiboa: leihatiletako galde-erantzunak... Juridikoa: galdeketak ... Erlijiosoa: konfesioa ... Politikoa: kongresuak ... Kazetaritzakoa: erreportaiak ... Literarioa: antzespenak ... Zientifikoa: ponentzia Medikua: bisita ... Akademikoa: tesiaren defentsa ... Erakundeak: bilerak ... Publizitatea: esloganak ... Eguneroko bizitza: elkarrizketak ...

4. Ahozko gaitasuna eskuratzea5. Ahozko jardueraren alde psikosozialak6. Ahozkotasunaren alderdi ez-hitzezkoak

Osagai proxemikoakOsagai kinesikoak

7. Ahozkotasunaren osagai paraberbalak7.1. Ahotsa7.2. Bokalizazioa8. Ahozko berbaldiaren ezaugarri linguistiko-testualak

Maila fonikoaAhozko hizkuntzaren alderdi nabarmen bat da ahoskerarena. Alderdi fonikoa azaltzeko, bere sistema fonologikoa eta alofonoak edo aldaki fonikoak azaltzen da. Aldaki fonikoak soinuek jarraikortasun fonikoan duten ukipenaren ondorioz sortzen dira. Ahoskeraren hetereogeneitatea orotariko aldaki sozialekin korrelazioan dago.. Lau aldaera (variantes) aipatu ohi dira: 1. geografikoa: euskalkiak2. gizartekoa: soziolektoak3. erregistroen araberakoa4. banakoarena: idiolektoa Aldaera hauetako bakoitzak, bere ezaugarri fonetikoak, lexikoak eta morfosintaktikoak ditu. Idatzizkoa neutro den bitartean, ahozkoak ezaugarri psikosozial eta kulturalei buruz hitz egiten digu. Pertsona batek hitz egiten duenean bere errepertorio fonikoa

aukeratzen du. Hitz egiteko moduak hiztunekiko jarrerak sortzen ditu, positiboak edo negatiboak, aurrejuzku edo estereotipoek sortuak azken hauek. Horrela, “silabak jaten dituztelako txarto ahoskatzen dutela” entzun daiteke. Edo ondo hitz egiten dutela “letra guztiak ahoskatzen dituztelako”. Idatzizkoak batzuetan gehiegizko eragina dauka ahoskeran. Idatzizkoa noiz den “zuzena” esatea errazagoa da. Ahozkoaren “zuzentasuna” zehaztea zailagoa da. Erabaki kulturalak hartzen diren guneen menpe dago hori ( zer den “jatorra” erabakitzea). Pertsona berak aldaera desberdinak erabil ditzake egoeraren arabera; adibidez, txiste bat kontatzerakoan. Denok, bestalde, ez dugu hizkuntza-aldaera aldatzeko gaitasun bera, denok ez baitugu hizkuntza-ondasunerako sarbide bera.Prosodia: ahozkotasunaren alderdi garrantzitsua, komunikaziorako erabakigarria.Intonazioa, esaldiaren nolakotasuna (modalización) zehazteko erabiltzen dugu: baiezkoa, galderazkoa, harridurazkoa... Galdegaia azpimarratzeko balio du. Zenbait osagai azpimarratzeko balio du.Erritmoa eta etenak ere adierazgarriak dira. Erritmo azkarra urduritasunarekin lotzen da; motela , lasaitasunarekin, ziurtasunarekin. Geldialdiak talde tonikoak markatzeko balio du; jakin-mina sortzen du ere. Boterea nork daukan adierazteko. Adibidez, irakasleak klasean isilarazteko. Politikoak denbora kontrolatzen duela adierazteko. Geldialdiak eta ixilaldiak botere harremanak zehazten dituzte.

Maila morfosintaktikoaAhozko berbaldian, sintaxiaren konplexutasuna, gertakariaren arabera aldatzen da. Oratoriazko atal bat, elkarrizketa baten aldean askozaz elaboratuagoa da. Lehena, aldez aurretik idatziz prestatutakoa da, patroi batzuen arabera.. Elkarrizketa berezkoagoa da: zalantza adierazpenak ditu, errepikapenak, sintaxia-estrategia aldaketak, betelana eta abar.Ahozkoan, mintzalariak leku berean egonik, elementu deiktikoak erabiltzea oso arrunta da. Deixia (pertsonala, lekuzkoa, denborazkoa eta gizartekoa), lankidetzan solasaren markoa eraikitzen laguntzen dute. Ulermena errazteko, koordinazioa eta yustaposizioa erabiltzen diraGaldegaiaren jokoa ere erabiltzen da. (Ikus iruzkina eta galdegaia in Zubiri edo Mitxelena)

Aukeraketa sintaktikoa hautatutako erregistroaren edo aldaera funtzionalaren ezaugarri da. Zenbat eta konplexutasun sintaktiko handiagoa, orduan eta maila jasoagoa, eta alderantziz.Ahozkoaren aurresangarritasun faltagatik, maiz zalantza edo ziurtasuna adierazi beharra egoten da: nik uste, omen, iruditzen zait ... Galderak, forma hipotetikoak eta aspektuak ere betebehar bera dute.Hikak ere helburu interaktiboa du. Morfosintaxian, bokalizazioan, lexikoan (zepelina) jarreraren adierazgarri diren espresioak ikusten ditugu; funtzio nolakotzaileak, interaktiboak, eta espresiboak dituzte: txo, txotxo, barrabas hori!, alabatxi, laztana, bihotza ... horiek hartzaileari dagozkion jarrerei buruz; kaka zaharra, eutsi egingo diogu, ez da makala, hau da marka ... gertakari baten aurreko jarrera adierazteko.

Maila lexikoaBetidanik, lexikoa izan da kulturarekin harremanik zuzenean jarri den hizkuntzaren atala.Bere jatorria aztertuz gero, ekarria norena eta noizkoa izan den ikusten dugu.Aukera lexikoak erregistroa, tonua, helburua markatzen du. Partaideen ezaugarri soziokulturalen isla da. Lexiko jasoa dago, teknikoa, lasai-antzekoa, arrunta, baztertuena, argota, umeena ...Taldeen araberako izan ohi da: gizon/ emakume, hiri/herri ingurukoa, lanbideen araberakoa ...Lexikoa talde bateko partaide izatearen erakusgarria da.Ahozkoaren beste ezaugarri bat trinkotasun lexikal txikia duela da. Testuingurua bat izanik mintzalarientzat, deiktikoak, komodinak, errepikapenak, parafrasiak ... erabiltzen dira.

Antolaketa testuala eta berbaldiarenaOrain arte aipatua testu-antolakuntzan isladatzen da. Ez bakarrik hizkuntzazkoa, paraberbala, kinesikoa (keinuak, gorputz-jarrerak ...) eta proxemikoa ere hartu behar da kontuan. (kanal aniztuna).Ahozkoa gehienetan dialogala da. Norbanakoen arteko ekintza da.Batzuetan monologala da. Alderdi zenbaiti kasu egin beharko zaio. Testuaren egitura antolatzeko balio dutenak: aurkezpena-aurrerabide informatiboa (progresión)-bukaera. Bigarrenez, begiratu behar zaio ere testuari koherentzia emateko forma linguistiko eta testualei ere. Hirugarrenez, testu monogestionatuen marka interaktibo hitzezko eta ez-hitzezkoei ere erreparatu behar, giza-komunikazioan beharrezko direnak, azken hauek.

5. GAIA. IDATZIZKO HIZKUNTZA.IDATZIZKO KOMUNIKAZIOAREN EGOERAK.EGITURA ETA OSAGAI FORMALAK.IDATZIZKO HIZKUNTZA EGIKARITZEN DUTEN ARAUAK.

IRAKURRIZKO ULERMENA (Enseñar lengua, 193 or)7. Irakurtzea ulertzea da.8. Irakurketa motak

9. Irakurle onaren perfila10.Irakurrizko ulermenaren eredu bat11.Mikrotrebetasunak12.Didaktika

IDATZIZKO ADIERAZMENA E.L. 257 or.

“El discurso escrito” in “Las cosas del decir” III atala.Idatzizkoak garrantzi handia izan du orain arterakoan: gerrak hasteko, bake-itunak egiteko, jakituria transmititzeko, literatura posible egiteko ... Idazkera alfabetikoaren aurretik izan zen besterik (piktogramak, ideogramak). 32 zeinurekin unitate linguistikoen irudikapen ekonomikoa eta funtzionala lortu zen: sistema linguistiko baten lexikoia errepresentatzea lotu zen. Egipto eta Mesopotamia ingurutik abiatuta, zabaldu egin zen. Horrela, mezua iraunarazten zen. Kultura alfabetikoak aldaketak ekarri zituen, bai estilo kognitiboan eta bai elkartearen gizarte-antolakuntza ereduetan. Idatzizkoak abstrakzioa bultzatzen du; kontestutik bakartzea ahalbidetzen du; estilo kognitibo horrek jarduera intelektuala lehenesten du.Batzuentzat hizkuntza idatziaren zeregin behinena gertakarien oroitzapena iraunaraztea da: jaiotzea, ezkontzea, ikastea, laneratzea idazkiaren premian daude gurean. Urruneko hartzaileekin hizkuntzazko harremana ahalbidetzen du.Planetan, %40k ez du idazkera ezagutzen eta %25ek alfabetakuntza funtzionalaren azpitik dago.Hala ere, idatzikoa jasoagotzat daukagu, adierazpen administratibo, judizial eta kulturala eta kazetaritzazkoa bideratzen duelako. Horrek prestigioa eman dio, ahozkoaren aldean. Bere funtzio kognitiboek garapen intelektuala, gogoeta egitea, eta elaborazio mentala bultzatu dute. Jakobson-en arabera funtzio hauek garatu ditu: metalinguistikoa, erreferentziala eta poetikoa.Testuinguru soziokulturalak funtzioak sortzen ditu idazkerarako. Idazkera ulertzeko modu bat autonomoa da, berez, aipatutako egiteko guztiak burutzeko balio duena. Beste bat ideologikoa da, testuinguru soziokulturala aintzat hartzen duena. Idatzizkoak hizkuntzaren funtzioak zabaltzeaz gain, gizartean onartutako zenbait balore eta kontzeptu sortzen ditu. Idatzizkoaren funtzioa helburu anitzak ditu, norbere izena idaztetik, goren gradura arte: informazioa jasotzea, lanerako trebatzea, bizimodu zibilean parte hartzea eta idatzizko kulturara sarbidea izatea.Dauden graduak, alfabetakuntzaren zereginari buruz galderak sortzen ditu: menperatze eta kontrol zereginak izan ditzake gizarte burokratizatu batean. Bestalde, desberdintasunak daude idatzizko hizkuntzaren ohiko erabilera dagokionean., gure mendebaldean ere, non oso urria baita askorentzat.

XVIII. Mendean alfabetakuntzak balio morala zuen; gerora balio kognitiboa hartu du. Eskolarekin, idatzizko hizkuntzaren menperakuntzaren bitartez hiritarrak estratuetan antolatzen dira.Enuntziazio egoera

Hau da enuntziazio egoera prototipikoa:a. idazle eta irakurleen arteko komunikazioa dago.b. In absentia gertatzen da.c. Geroratutako interakzioa denez (diferida) , testuak interpretatua

izateko instrukzioak eduki behar ditu. Testuak askotarikoak dira; laburrak: iragarkiak, oharrak, eskutitzak, ohartarazpenak ... eta luzeak: eleberriak, poemategiak, saioak, hiztegiak, eskuliburuak ...

Idatzizko modalitateak informaltasuna onartzen du, baina formala izateko joera du. Hitzaldiek, klase magistralek (monologalek) euskarri idatzia izan ohi dute: Baita dialogo landuek ere, euskarri idatzia dute: gidoi zinematografikoek, eleberrietako elkarrizketak, elkarrizketa periodistikoek ...Kanalak hauek izan daitezke: eskuzkoa (pribatutasuna eta pertsonaltasuna iradokiz) edo mekanikoa, hartzaile kopuru handiarentzat.Multimedia sistemekin paperak eskaintzen zuen konfigurazio kognitibo lineala barik zirkularragoa bultzatu daiteke.

Idatzizko praktika diskurtsiboak.Ahozkotasunean praktika behinena solasa izanagatik, idatzizkoa zinez anitza da. Gizartearen araberakoa da.Idatzizko genero diskurtsiboak askotarikoak dira: administratiboa (ziurtagiria, helegitea ...), juridikoa (legea, kontratua ...), erlijiosoa ( dotrinak, sermoiak ...), politikoa (panfletoa, hitzaldiak...), kazetaritzakoa, literarioa, zientifikoa, teknologikoa, medikuntzakoa, akademikoa, instituzio eta erakundeena, egunerokotasunarenak (txartel, ohar ...).Orain arte, testu literarioak baino ez dira aztertzen izan, filologiaren eskutik, baina Berbaldiaren Analisiarekin edozein idazki kontestuan aintzat hartzen du.Gure gizartean, testua, ezagutzaren errepresentazioa izan da Horren goren maila hizkuntza formalak eta terminologia berezitua izan dira.

Gaitasun idatzia eskuratzeaJarduera idatziaren alderdi psikologikoak

3.4.1. Idaztearen prozedura3.4.2. Irakurtzearen prozedura

Idaztearen ez-hitzezko osagaiakIdatzizko berbaldiaren ezaugarri linguistiko-testualak

Testu idatzien izaera grafikoa, argitaragarritasuna, berrikusketa ahalbidetzea eta planifikatzeko aukera ematea izan dira kultura linguistikoan toki zabala eman diotenak3.6.1. Maila grafikoaMomentu historiko batean, arauari buruzko erabakiak hartzen dira (Arantzazu 1968) Aldaera dialektaletik, bat aukeratu zen erreferentzia gisa idazkerarako, irakaskuntzarako, argitalpenetarako eta testu ofizialetarako. (euskalkien lekua ikusi beharko zein den). Horretan oinarrituko ziren gramatika eta hiztegiak. Erabaki honek, erabaki eta botere-guneekin zerikusia dauka. Horrela, gaztelaniaz, iparraldekoa hizkera jasoa hautatu zen. Frantzian langue d´oil, langue d´oc baztertuz.Sistema ortografikoa ezarririk dagoela, zail da aldatzea, metatutako izkribuen kopuru handia dela kausa. Arauak (norma) homogeneitasuna bermatzen du. Inuzente samarra da sinestea soinu eta letraren arteko isomorfismoan; kode idatzia ikasi egin behar da, arbitrarietatea eta konbentzioa dagoelako.Hala ere, idatzizkoaren arauak ez dira ahozkorako, nahiz eta hori gertatu maizegi. Euskararen ortografia berri samarra da, baina barianteen aukeraketa oraindik ematen ari garen pausoa da; baita euskalki bakoitzaren ekarri lexikoa zein beharko lukeen, eta zein formatan ere oraindik amaitu gabeko zeregina da.3.6.2. Maila morfosintaktikoaIdatzizkoaren lekua, jakintzaren errepresentazioan eta sorkuntza literarioan dago. Idazkera akademikoak, sintaktikoki, forma kanonikoan eta neutroan erabiltzen ditu hizkuntzaren perpausak. Eredu literario batzuk hatu dira kontuan: lapurtera klasikoa batuaz, bizkaierazko klasikoak bizkaieraz... Orain korpus zabalagoak hartzen dira kontuan, Gaur Egungo Euskararen bilketa sistematiko eta Orotariko Hiztegia, aniztasun handiagoa ekartzen dutelarik, batez ere idazlan literarioek: erregistroak, hitzak eta fraseologia (erabilera askatasun handiagoa eta aberastasuna). Aldiz, ezagutza ordezkatzen duten testuek, objektibotasuna adierazteko ahalmena dute.Idatzizkoetan gaiaren aurrerapena (progresión temática) ikusten dugu ezaugarri gisa, erreferente lexikoak eta deiktikoak egoki banatuz. Ez dago testu idatzietan erredundantziarik ezta errepikapenik ere. Garapen informatibo ordenatua dago, perpausak elkarrekin eta goiko unitateekin, paragrafoak, atalak...Idazkiak badaude hizkera arruntaren arabera taiututakoak : literaturan edo zinema-gidoietan. Errealitate irudikatu nahi duen hizkera arrunta da, egiantzekotasuna ere lortu nahi duena. Iragarkietan ere, hurbiltasuna lortu nahiz, hizkera arrunta erabiltzen da. Egunkarietako sinatutako zutabeetan ere bai, adierazkortasuna lortzeko.3.6.3. Maila lexikoa

Idazkerak, bere oinarria maila lexiko arauemailean dauka. Badugu Euskaltzaindiaren hiztegia; bizkaierak ere badu hiztegi normalizatu bat. Terminologia hiztegiak ere badaude (UZEI). Honela maileguak eta neologismoak kodifikatuta geratzen dira. Zientzia-mailako testuek lexiko aberatsa dute eta berezitutako termino ugari dituzte. Testu idatzi literarioa erabilera sortzailearen erakusgarri da, eta errepresentatutako errealitatea esateko errepertorio zabalagoa dakar. Bai idazki zientifikoek, bai literarioek hiztunen gaitasuna zabaltzeko esparruak dira. Lexikoaren ezaugarri bat zera da, etengabe handitzen egotea, erabilera berriengatik (beste hizkuntzetatik edo lexiko sorkuntza bideetatik: hitz-elkarketa, eratorpena, zabalkuntza lexikala eta berrezarpen lexikala)Lexikoa inguru kulturalaren arabera gehien moldatzen dena da, dela berrikuntza teknologiko edo zientifikoengatik, dela gizarteko aldaketa edo berritasunengatik.3.6.4. Testu- antolaketa eta antolaketa diskurtsiboa.Lerroz lerro hedatzen da testu idatzia. Kanpotik zerbait behar da edukiak antolatzeko. Irakurleak edukiak interpreta zitzan lagungarriak asmatu dira. Informazioa eduki multzoetan elkartzeko edo banatzeko oinarrizko prozedurak daude.3.6.4.1. Segmentazioa edo atalkatzea. Testuaren enuntziatuen banaketa gaien azpigaien eta gai aldaketen menpe dago. Oinarrizko unitatea paragrafoa da. Esanahia duen esaldiaz gaineko unitatea da. Bertako enuntziatuek edukiak elkartzen ditu. Paragrafokako banaketak orrialdeko informazioa banatzen du. Paragrafoen multzoak ataletan, kapituluetan eta zatietan antolatzen dira. Oro har, testu akademikoek, edukina zorrotzago antolatzen dute; testu literarioek askatasun gehiago dute. Segmentazioa edukiaren komunikazioaren menpe dago. Liburu batzuek ez dute paragraforik; testuaren luzera, testu tipoa, eta autorearen borondate estilistikoa dira zein aukera hartu erabakitzen dutenak.3.6.4.2. PuntuazioaHasieran ez ziren erabiltzen. Erdi Arora arte. Puntuazio zeinuak antolaketa gramatikala eta zentzuaren logikaren arabera erabakitzen dira. Paragrafoaren bukaeran ipintzen da puntu mota bat. Kapituluaren bukaeran azken puntua. Testu baten puntuazioa irakurleak interpretazio egokia egiteko dago. Interpretazio hori esaldiaren luzerak, intonazioak eta idazlearen gustuak zedarritzen dute. Harridura eta galdera markek intonazioarekin dute harremana Beste zeinu batzuek ahotsaren haria eteten dute: tartekiak, komatxoek, gidoiak, marrak. Eten-puntuek irakurle eta idazlearen arteko enpatia adierazten dute.Puntuatzeko hainbat modu badira: gutxienekoa (idazle hasiberriena), klasikoa -puntuazio zeinu guztiak erabiliz- (adierazkortasuna lortu nahi

duten idazle arituena), enfatikoa (iragarkietakoa: puntu ugari eta perpaus laburrak, moztuz bezala).3.6.4.3. Izenburuak jartzeaTestuaren hasieran izenburuak egon ohi dira. Tipografia berezia dute eta funtzio kataforikoa: esanahia aurretiaz azaltzen dute. Sintesia egiten duten enuntziatuak dira eta indar erretorikoa dute, irakurlearen arreta deitzeko. Horretaz gain aurkibidean aurkituko ditugu azpitituluekin liburuaren edukia ezagutu dezan irakurleak.Egunkarietan, muntazko berrien izenburuak daude jarrita. Barnean berriaren muina ematen dute, edo irakurlearen arreta jaso nahi dute edo konplizitatea, irakurlearen ezagutzak, ikusmoldeak edo kezkak itzarriz.Elkarrizketa idatziz emateko idazkerak estilo kontrolatua eta landua ezartzen du, erregistroa gorabehera. Konbentzioak daude errepresentatzeko elkarrizketa: bi puntuak, marra, komatxoak...

6 GAIA. AHOZKO ETA IDATZIZKO HIZKUNTZAAUTONOMIA, DEPENDENTZIA ETA ELKARREKIKO HARREMANAK.

“Idatz eta mintz” ipuina. M. Zarate. In “Ortografia”Ahozko eta idatzizko komunikazioa.

Ahozko lengoaia: ahozko soinu artikulatuen bidez egiten dena.Idatzizko lengoaia: soinuak letra edo grafemen bidez ematen dituena.Beste lengoaia batzuk: grafikoa, dramatikoa, musikala, ikus-entzunezkoa ...

Kode ez berbala: hitzetan oinarritzen ez den komunikazioa: imintzioak ( buruarekin galdetzekoa, atzamarrarekin isiltzekoa,...), erritmoa (baaa, estoooo, zera ...) posturak, begirada, janzkera...Idatzizkoan horrelako abantailarik ez, baina bai beste batzuk: kontsultatzea, , berrirakurri, zuzendu, moztu gabe aritu...Egoera eta helburu ezberdinekoak izan arren, bi hizkera horiek gurutzatu daitezke: adibidez, mintzaldia planifikatzerakoan, edo hizkera arruntaz idaztean. Gauza bera gertatzen da, lehen kasuan grabaketarekin: tlf, irrati eta tb bitarteaz. Bigarren kasuan, txat, fax, emailekin.

8. GAIA. BERBALDIAREN ANALISIA.KOHESIO ETA KOHERENTZIA: LOKAILUAK (conectores) ETA TESTU-ANTOLAKUNTZAKO MARKAK EDO EZAUGARRIAK.

ANAFORA ETA KATAFORA.DEIXISA.

ERREFERENTEAK..A) BERBALDIAREN ANALISIAB) KOHESIOA ETA KOHERENTZIA: LOKAILUAK ETA TESTU-

ANTOLAKUNTZAKO MARKAK:

KOHERENTZIA: Koherentzia mamiari, ideiei begira dago; kohesioa azalari, kateaketa formalari.Testuaren koherentziaren zimenduak:

1. Gaia.2. Gaiaren progresioa.

3. Egitura edo testu-tipoa.Testuari batasuna ematen dion ardatza edo haria.Koherentzian funtsezkoak diren bi printzipio:

a. erlazio tematikoarenab. kontraesanik eza.

Informazio kantitateari begiratu behar :Ideia nagusiak zeintzuk dira?; beharrezko datuak daude?; gehiegikeriarik? (errepikapen, alferreko daturik...); kontestua (asmo komunikatiboa, hartzailea ...) aintzat hartu al da?eta kalitateari begiratu behar:ulergarria ote?; progresiboki emana?; adibide, hitz, datu eta abarren egokitasuna.

GAIAREN PROGRESIOA:a. Ideien ordena:tema/errema (informazio berria)= mintzagaia/iruzkina. Horrela errepikapenak saihesten dira, eta ordena logikoarentzat baliagarria da.b. Paragrafoa: esaldiaren eta testuaren arteko unitate autonomoa.Paragrafoa ondo taxutzeko:1. Paragrafo bakoitzak ideia nagusi bat, beste paragrafoenetatik

ezberdina. Bigarren mailako ideiak ere paragrafoaren osagarri izan daitezke: ñabardurak, azalpenak, adibideak ... Paragrafoa, testuaren zatiak egituratzeko balio du: sarrera, argudioa, agurra ...

2. Paragrafoaren baitako ideiak ordenatzeko irizpideok jarrai daitezke:

a) Ideia nagusia hasieran. Ondoren zehaztapenak, adibideak, azalpenak ...

b) Ideia nagusia bukaeran.c) Paragrafo barnea antolatzeko antolatzaileak eta

lokailuak.

3. EGITURA EDO TESTU-TIPOATestu-tipoak nahasian egon ohi dira, baina haiei erreparatzea berebizikoa da, koherentzia zaintzeko.

KOHESIOA:Testuaren kohesioa bitarikoa da:a) Perpaus-mailakoa: deklinabide kasuak, posposizioak, juntagailuak,

menderagailuak.

b) Testu mailakoa: pasarteak eta osagaiak lotzen dituzte.

Konexio mekanismoak:a) Intonazioa eta bitarteko paralinguistikoak:

Osagai prosodikoak: tinbrea bolumena erritmoa intonazioa

Osagai estralinguistikoak: Gorputzaren kodea: garaipen keinua, txalotzea ... Begirada: poza, tristura ... Aurpegiaren espresioa: adina, sexua adierazten ... Ukimenaren hizkuntza: musukatzea, bultzatzea ... Kanpoko itxura: janzkera, orrazkera, apaingarriak,

makillajea ...

Komunikazio ez-berbala: bere funtzio aipagarrienak: Berreste zeregina, ukatze zeregina buruarekin. Agurtzea

eskuarekin. Mezuaren edukia leuntzea irribarrearekin. Kontrakoa ulertaraztea: begi-keinuarekin. Esana indartzeko: malkoarekin edo atsekabe keinuarekin.

b) Puntuazio-markak: eskoletan ikasten den bezalakoa

c) ANTOLATZAILEAK ETA LOKAILUAK:c.1 antolatzaileak:testuak egituratzeko ditugun baliabide linguistikoak. Testu tipoaren arabera ( narrazioa bada denborazkoak, deskribapena bada lekuzkoak ...) aukeratuko ditugu. Pentsamenduen lotura egiteko ere bai (arestian, geroago ...); ondorioak ateratzeko (esanak esan, bukatzeko ...), etsenplutasunerako (alegia, esate baterako ...) ...Makrolotura egiten dute.Antolatzaileen sailkapen gramatikala egitea zaila da: aditzondoak eta esaera adberbialak dira zenbaitetan (harrezkero ...), zenbatzaileak ( lehenengo ...), aditzak ( hasteko ...), izenak ( sarrera ...), ia beti koma artean.c.2 lokailuak:a.2 a. Juntagailuak:eta, edo, baina ... Perpaus barruko osagaiak dira, eta menderagailuekin batera kohesio gramatikal egiten dute.

a.2. b: Lokailuak:perpaus barruan, baina aurreko edo ondorengo perpausari begira. Testu-mailako kohesioaren atzetik dabiltza. Perpausen arteko erlazioari lotura semantikoa ematen diote; mikrolotura (sic). “Nik ezin dut. Jonek, aldiz, erraz lortuko du.”Lokailuak koma bitartean idaztea gomendatzen da.Lokailu ezagunenak:

Emendiozkoak: gehitze-zentzua damaiote testuari: gainera, bestalde ...

Hautakariak: aurrekoaren kontra bestelako aukera bat aurkezten dute: bestela, ezpabere ...

Aurkaritzakoak: bi perpaus edo pasarteren arteko kontrakotasuna: berriz, ordea ...

Ondoriozkoak: beraz, horrenbestez... Ondorioztatzea. Kausazkoak: zeren, bada ... Zergatia.

C) ANAFORA ETA KATAFORA

ANAFORAAurrean dagoen osagai bati erreferentzia egitea; modu askotara egin daiteke:

Testua arintzeko: pronominalizazioa eta elipsia Itxura zaindua eta aberatsa izan dezan: ordezkapen lexikala,

determinazioa, errepikapenak eta makulu-hitzak. Edertasuna lortzen da horrela.

Kontzeptu batzuk sendo gera daitezen: hitz-errepikapena.Anafora moduak:

Pronominalizazioa: pertsona-izenordainen bidezkoa (ni ...), aditzondoen bidezkoa (han...), makulu-hitzen bidezkoa (zera, gauza ...)

Ordezkapen lexikala: sinonimia, hiperonimia (“italiera”tik “hizkuntza”ra), hiponimia( “izaki”tik “gizaki”ra), perifrasia, munduaren ezagutza konpartitua (Axular-Sarako erretore); elipsia (osagai bat esan gabe uztea), determinazioa ( “untxi bazuen ... untxi horrek ...” kontakizun batean)

Hitzen-errepikapena.

KATAFORA:Erreferentzia egiten zaion osagaiaren aldez-aurretiko aipamena egiteko deixi jokoari deritzo katafora. Adibidez:”Hark bazekien zer egiten zuen; izan ere, Fernando aspalditik zegoen ohituta ...”. “Hark” horrek Fernandoren erreferentzia kataforikoa egiten du.

D) DEIXISA:Testuan egonik testutik kanpoko osagai bat seinalatzeko deiktikoak erabiltzen ditugu: solaskide bat, une bat, toki bat. Deiktikoen erreferentzia igorlea da: ni, hemen, orain ... Izen daiteke “hemen” Erroma eta gero Praga, igorlea non kokatzen den.Eguneroko bizitzan, hitzak aurrezteko balio du.: “honek dioenez...”Gramatikalki anitzak dira deiktikoak: aditzondoak,... izenordainak, aditzeko pertsona eta denbora morfemak.

Pertsona-deixiak: solaskideak seinalatzeko: izenordainak, aditzeko pertsona eta denbora morfemak eta erakusleak.

Toki-deixiak: erakusleak (honetan ...), lekuzko aditzondoak (hemen ...), adizlagunak ( atzean ...)

Denbora-deixiak: aditz denbora (nAbil, nENbileN ...), aditzondoak (atzo ...), erakusleak (momentu hartan ...)

ERREFERENTEAK.Objektu estralinguistikoa. Zeinuak aipatzen duena.Hizkuntza zeinuak, berez, eta hiztunen talde bakoitzean bereziki, hizkuntzaz kanpoko gauzetara bidaltzen gaitu. Hizkuntzatik at dagoen hori erreferentea da (designatum ere esaten zaio).Erreferentea ez da, inola ere, egiazko gauzen munduko atal bat. Zenbait “gauza”, egia esan, edozein kultur eguturaketa baino lehenago bide dago. Baina hizkuntzek ez dute errealitatea modu berera egituratzen edo ebakitzen: hizkuntza batek aspektuen arabera esan erazten ditu baldintzak, beste batek ez: eta abar.Erreferentea, bestalde, izan ez izatea ere gerta daiteke (zentaurua).

Testua: (Cassany: Enseñar lengua) Testuaren kontzeptuaTestuaren ezaugarriak:a. egokitasunab. Koherentziac. Kohesioad. Estilísticae. Aurkezpena

Testu tipoakTestu akademikoakBaliabide didaktikoak:

a. orokortasunakb. Ezaugarri testualen didaktika

c. Ebaluaketa

Textos 37: “La cohesion testual en la enseñanza de la lengua” Pedro Jimeno

9. GAIA. ESTILO ZUZENA ETA ZEHARKAKOA KonpletibakZehargalderak: zati galderak, eta bai-ezkoakZeharagintera. Nominalizazioa eta subjuntiboa

Pertsona aldaketakAldi aldaketa eta moldaketak.

10 GAIA. LAS OPERACIONES DISCURSIVAS Y ENUNCIATIVAS.

MODALIDADES DE ENUNCIACION.ENUNTZIAERAK ETA MODALIZAERAK (Gramatika deskriptiboa II. Agirre)

Adierazpenen formulazioa hiztunaren jarrera zenbaiten arabera era daiteke, helburu subjektibo bati erantzunez. Aseberazio arruntaz bestelakoa den xedea eduki lezake; zentzu horretan, esatariaren xedea galdetze, exhortatze edo exklamatze mailakoa izan daiteke. Galderak informazio eskakizunari begiratzen dio; exhortazioa jokaeran eragin, bera baldintzatu edo bideratzeari buruz ari da. Exklamazioa, enuntziatuaren enfatizazioari dagokio.

A. GalderaXehetasun bilaketa da. Interakzioan oinarritzen da galdeketa. Elkarrizketan oinarritzen da eskuarki. Bakarrizketan ere eman daiteke, erabilera erretorikoan.

B. exhortazioaC. exklamazioa

“La expresión de la subjetividad a través de la modalización” in “Las cosas del decir”

Enunziazio prozesuaren beste ezaugarri bat modalizazioa da. Bi harremanetan agertzen da: testuaren autorea bere enuntziatuekin duenean eta, bere interlokutoreekiko autoreen harremanean. Bally: Gogoaren errepresentazioek errealitatearen errepresentazio bat daukate, batetik, eta, bestetik, horrek bera irudikatzeko modua. “Euria da”: uste izan dezakegu euria dela, ez dugu uste euria denik, zalantzan egon gaitezke horretaz, poztu gaitezke edo gogaitu horretaz. Ez da errepresentazio hutsa, subjektu pentsalariaren aktibidadea dago.Beraz, esaldi esplizituak bi zati ditu: errepresentazioa edo dictum-a. Bestetik, modalitatearen espresioa: aditz modala izan ohi du adierazpide logiko eta analitikoa: sinetsi, poztu, desio izan ... eta subjektu bat. Horri modus-a deituko diogu.Modalitatea gauzak esatearen nolakotasunari dagokio. Mintzalariaren azalpen hitzezkoa ala bestelakoa, bere enuntziatuen espresioari buruzko ikuspegia da.Zentzu zabal batean, modalitatea adierazkortasuntzat har daiteke. Mintzalariak mila modu ditu berea adierazteko:

1. Esaldiaren modalitateak: asertiboa, galderazkoa, aginduzkoa eta aditzaren moduak: indikatiboa, subjuntiboa ... Subjektuaren adierazpen inplizitoa dira

2. “dictum”-aren ziurtasun, probabilitate edo posibilitate gradua adierazten dute. Espresio modalen bitartez, adberbioen bitartez subjektua esplizitoki adierazten dute.

3. Sumatze modalitateak (apreciativas): lexikoaren bitartez adierazia: adjektibo edo adberbioen bitartez. Intonazio eta harridurazkoen bitartez adierazia

4. Modalitate adierazkorrak: hitzen ordenari eragiten diote: enfasia, galdegaia eta adierazkortasunaren sintaxia deitzen zaionari. Ahozkoan, prosodiaren bitartez, elementu paraberbalez eta ez-hitzezkoez (keinu eta bokalizazioak) adierazten da.

.

11 GAIA. ESPRESION DE LA ASERCION, LA OBJECION Y EL ENFASIS. ikus sintaxia

AURKARITZAKO LOKAILUAK (796)JUNTAGAILU AURKARIAK (674)KONTZESIBAK (742)

12 GAIA. ESPRESION DE LA ORDEN, EXHORTACION Y PROHIBICION. Ikus subj eta agint.; nom.

13 . GAIA. ESPRESION DE LA CANTIDAD.ZENBATASUNA in Gram. OsoaNozioa.

1. SalneurriaSalneurriaz galdetzeko:

-Zenbat balio du honek?-Zenbatean dago?-Zenbat da hau?-Zenbatekoa da gazta hau?Erantzuteko:-Ehun pezeta balio du-Guztira 500 pezeta dira-Gazta mila pezeta(ta)n dago.-Hauek ehun pezetakoak dira.Beste zenbait esapide:-merkea- Hauek merke-merke daude-Bai garestia!-Dohain-Hori mauka!-Etxe hori salgai dago-Nola ordainduko duzu dirutan ala diru-txartelaz?

2. PisuaLehendabizi pisua eta gero materia-Kilo erdi madari erosi dut.Beste zenbait esapide-Hau kilo erdikoa da-Lau kiloko pakete bat-astuna/arina

3. Edukiera (kapazitatea)Aurreko egitura bera unitateak aldatuz:-Litro erdi ur.Materia adierazten duen hitza atzean eta mugagabean.-Hiru litro eta erdi sagardoIzen lagun bihurtzeko: -ko-Hogei litroko bidoiaOntzi baten edukiera adierazteko: BETE-Emadazu baso BETE ur, mesedez.

4. KantitateaAurreko bera, unitateak aldatuz:-Dozena erdi piper-Bost zaku patata

a) –kada atzizkia.Atzizki honek “bertan sartzen den kantitatea” adierazten du.

-Bi koilarakada azukre-Katilukada bat esne

b) Baso bat ur/ ur-baso batKopa bat txanpain/txanpain-kopa batKutxa bat esne/ esne-kutxa batZaku bat patata/ patata-zaku batBotila bat ur/ Ur-botila batEdukia: kopurua + neurria + gaiaOntzia: kopurua + gaia + neurria

©) Pare bat zapata (kantitatea, zenbat den)/ zapata pare bat (zer den: objektua)Zenbait esapidek –pare bat, pilo bat, mordo bat, apur bat-, hartu duten autonomia dela eta denboraz nolabaiteko autonomia hartu dute, eta zenbatzaile gisa erabiltzen dira:-Adibide pare bat ipini digu-Arazo pilo bat izan dugu.-Diru mordo bat irabazi dut

5. DimentsioakAurrekoetan bezala: lehenbizi unitatea, jarraian adjektiboa mugagabean: luze, zabal, sakon, lodi ...-Hogei metro sakon dauzka-Bi metro lodi eta sei metro luzeHiru metroko luzera:Maizago beste egitura hau erabiltzen da:Lau koma bost zentimetroko altuera dauka

6. Eragiketa matematikoakGehi, ken, bider, zati, ber, erro

7. Abiadura-KO atzizkiaren bitartez adierazten da.Zenbateko abiadura hartzen du? Lau kilometro ordukoHogei metro segundokoIzenlagun gisa, unitate-hitzaren atzean –ko:-Segundoko hamar metroko azelerazioa dauka.

8. Tanteoa-zazpi eta huts

Markagailua parra dagoela adierazteko: -na-Zenbana doaz? Bosna

9. DistantziaEuskalkien arabera, mugagabea (bi metrotara) edo mugatu singularra (bi metrora), bi eratara egin daiteke

ZENBATZAILEAK

14.GAIA. ESPRESION DE LA CUALIDAD EL GRADO Y LA COMPARACION.

MAILA ADBERBIOAK1. Maila-adberbioak

Erabateko ezeztapena adierazten dutenak: batereNahikotasuna adierazten dutena: sano, samar, nahikoOsotasuna adierazten dutenak: biziki, oso, arras,asko, anitz, itzelErabatekotasuna adierazten dutenak: guztiz, erabat, zeharo, arrunt, txitGehiegitasuna adierazten dutenak: sobera, larregi, aiseBeste zenbait maila-adberbio: zinez, benetan, erdi, ondo

KONPARAZIOAAtal honetan, osagai bakarra agertzen deneko konparazioak aztertuko ditugu

1. Desberdintasunezko konparazioak:Gehiagotasuna: AGO. Adjektibo, adberbio eta partizipioekin erabil daiteke. Kasu-markak eta artikulua AGO atzizkiaren atzean jartzen diraAditzari berari ere erants dakioke: Denbora gero eta zahartzenago goaz.Zenbatasuna adierazteko: gehiago eta gutxiagoAGO atzizkiaz baliatuz, esapideak eratzen dira:Hori txarra bada, hau ARE txarrAGOaNi ASKOZ ERE zaharrAGOa naizKonparazioa enfatizatzeko: Irabazten badugu, HAINBAT HOBETOHau HAMAIKA BIDER politAGOa da.ZERA BAINO alferrAGOa da!EZIN HOBETO afaldu duguGERO ETA HOBETO egiten duzu

Gehiegitasuna: EGIZenbatasuna adierazteko: gehiegi eta gutxiegiZenbait euskalkitan gehientasuna adierazteko: LAR eta SOBERA. Hori lar handia da/sobera handia

Gehientasuna : EN

Zenbatasuna: gehien eta gutxien. Hauek determinatzaile gisa ez ezik, aditzondo gisa ere erabiltzen da: Jende gehienak oso gutxi irakurtzen omen du/Neu naiz honetaz gutxien dakiena. Aditzondoa denean, hiru eratara ager daiteke: EN, ENA, ENIK. Neu naiz honetaz gutxien/A/IK dakienaIzen-sintagmari eransten zaionean, izena partitiboan jar daiteke: Jon klaseko(rik) alferrena da. Beste batzuetan NON eta NONDIK kasu-markak ere erabiltzen dira: mutiletan/mutiletatik/mutiletarik bera zen ederrenaMultzoa azpimarratu nahi denean: dena eta guzti. Denetan / guztietan dotoreenaMaila gorenekoen artean sartzen denean osagaia:EN-ETARIKO/ETAKO: Horiek txarrenetarikoak (txarrenetakoak) diraAditzondoekin: AHALIK ETA lasterrEN joango naizALBAIT lasterrEN joango naizHAINBAT laburrEN kontatuko dizuet gertatu denaGaur INOIZKORIK txartoEN irten zaitEGUNDOKO erabakiRIK zailena da.

Kasu irregularrak: hobe, gehiagoON ONDO(ONGI) ASKO

AGO HOBE HOBETO(HOBEKI) GEHIAGOEGI onegi Ondoegi(ongiegi) GEHIEGIEN Onen Ondoen(ongien) GEHIEN

Maiuskulazkoak irregularrak dira.Zehaztapenak:1. Euskalki batzuetan onen formaren ordez, hoberen.2. Zuberera, gehiagoren ordez, haboro3. Euskalki batzuetan, gehiegiren ordea, larregi eta sobera

2. Berdintasunezko konparazioakNola(ko)tasuna: honen, horren, hain. Zenbatasuna ere adieraz dezakete: Ez da HAIN gutxi.

2.1.1 Zenbait esapidetan ere erabiltzen da: HAIN zuzen ere/ HAIN juxtu/ Hori AINtzat (aintzakotzat) hartzeko modukoa da/HAIN da lotsatia, ezen ez baita etxetik irteten.

Zenbatasuna: honenbeste, horrenbeste, hainbeste. Izen-sintagmaren aurrean kokatzen dira.–KO atzizkia hartzen dute izen neurgaitzekin: Hainbesteko interesa.Zenbait esapidetan: Guk BESTE HAINBESTE esan dezakegu zuetaz/HORRENBESTEZ, gaurkoz amaitu beharra daukagu/ez da HAINBESTERAKO/ ez da HORRENBESTERAKO/ HAINBESTETAN irakurri du

MAILA-ATZIZKIAK1.1 XE. Zehaztasuna adierazteko, zenbaitetan “apurtxo bat”

esapideen baliokidea ere izan daiteke. N L edo Rz amaitzen den hitzekin. TXE erabiltzen da. Erakusle, adjektibo, adberbio eta partizipioekin erabiltzen da gehien bat

1.1.1 Erakusleekin: erakusle indartuak eratzen dira1.1.2 Adjektiboekin: kasu gehienetan AGO konparazio-atzizkiarekin

batera: Argazkian gaztexeagoa ematen zuen1.1.3 Adberbioekin. Leku-aditzondo indartuak: hementxe, hantxe.

Denbora-adberbioekin ere bai: oraintxe. Modu-aditzondoekin eta berauen gainean eratutako izenlagunekin: Txakur hori bere jabea bezalakoxea da. AGO konparazio-atzizkiarekin batera erabiltzen da, ohikoen: Hori geroxeago ikusiko dugu.

1.1.4 Partizipioekin: Ahaztuxea daukat.

1.2 TXO = TXU. Ez dira beti XErekin trukagarriak.1.2.1 Izenekin: balio txikigarria: umetxo1.2.2 Adjektiboekin: laztantxo. Maiz, AGO eta EGIrekin batera

erabiltzen da: garestitxoagoa1.2.3 Adberbioekin: ondotxo dakizu; AGO et EGIrekin ere bai:

arintxoegi goa/ gerotxoago1.2.4 Bestelako hitzekin: zenbatzaileekin ere erabiltzen da: Hori

askotxo esatea da. Izenordain zehaztugabeekin ere maiz: Nik ez dut ezertxo ere ulertu.

1.3 TSU. ”batez beste” , “ia-ia” esapideen antzeko esangura du. Hori nirea bezelatsukoa da.

1.3.1 Gutxi gora beherako kopurua adierazteko: Gaur etxe gehientsuetan daukate ordenadorea

1.3.2 Galdetzaileekin: Nortsu den badakit, baina ez zelakoa den.1.3.3 Badu beste erabilera bat, ugaritasuna adierazteko: iletsu,

menditsu ...

BUSTIDURABalio txikigarria, edota esangura areagotzeko.Bustidurarik ohikoenak:BUSTIDURARIK OHIKOENAKZ,S X GOXO, XUXENTZ,TS TX TXIPRISTINT TT PITTIND DD MADDALEN

L LL POLLIKIN Ñ ÑABAR

1. Kutsu txikigarri edo maitekorraMutiko jatorra da, baina langile EXKAXA2. Haurrekin hitz egiterakoanXUXEN ibili, bestela ...3. Zenbait hitzen kasuan, forma bustiak nagusitu dira: txerri, txakur,

gaixo4. Izen bereziekin ere sarri: Bittor, Kattalin, Bixente5. Hala ere, mesprezua edo ironia adierazteko ere bustidura:Horretaz ez fidatu, beti dabil XURIKERIATAN

KONPARAZIOZKO PERPAUSAK1. N BAINO ...-AGO2. N BEZAIN/ N BESTE(adina; bezainbat)3. ZENBAT ETA ... AGO, ORDUAN ETA ... AGO

1) N BAINO ...-AGO. Honek bi osagairen arteko desberdintasuna adierazten du; nola(ko)tasuna eta zenbatasuna adieraz dezake.

1.1) Nola(ko)tasunaA + B + (N) BAINO ... AGOAdjektibo, adberbio eta partizipioekin.Maiz menpeko perpauseko aditza ezabatzen da: Guk nahi baino gehiago luzatu da.1.1.1) Gutxiagotasuna adierazteko: kontrako adjektibo eta adberbioa

erabili ohi da.1.1.2) Zu ni BAINO ASKOZ ERE indartsuAGOA zara1.1.3) Alaba bi zeuzkan, ZEIN BAINO ZEIN politago.1.1.4) or ari dira biak NOR BAINO NOR

1.2) Zenbatasuna1.2.1) Osagai biak kasu berean.1.2.2) Gehiago eta gutxiago-ren aurrean jartzen den hitza, mugagabean, kasu-markarik gabe: diru_, jende_1.2.3) Atzo gaur BAINO ASKOZ ERE jende GUTXIAGO etorri zen

2) N BEZAIN/ N BESTE(adina; bezainbat)2.1 Nolakotasuna

2.1.1 Ordenarik ohikoena/ Batzuetan A osagaia azkenean: Besteak bezain txarrak dira besteak.

2.1.2 Aditza ezabaturik: Ez zaigu nahi bezain ondo atera2.1.3 Gazte BEZAIN polita; Luze BEZAIN malkartsua zen bidea.2.1.4 Mugatzaileari dagokionean, hiru aukera:

a) luze bezain zabalb) luze bezain zabalac) luzea bezain zabala

2.2 Zenbatasuna2.2.1. Ordena : ohikoa eta bestea, A osagaia azkenean

BESTEren ordez: adina, bezainbat, bezainbesteBESTEren atzetik doan hitza mugagabean.Sarri, menpeko perpauseko aditza ezabatu egiten da.Beste/besteko (neurgaitzekin)Zenbait euskalkitan, forma laburtua erabiltzen denean, subjektua NOREN kasuan deklinatzen da: Guk ere zuRE BESTE lan egin dugu.TZEKO BESTE/TZEKO LAIN/TZEKO DOIA: Bizitzeko beste ere ez zeukan.

3) ZENBAT ETA ... AGO, ORDUAN ETA ... AGONormalean, lehen osagaian laguntzailea ezabatu egiten da, partizipioa erabiliz: Zenbat eta gutxiago hitz egin, orduan eta hobeto. Bigarrenean ere maiz ezabatzen da aditza. Lehen osagaiko aditz laguntzailea agertzen denean, N edo BAIT menperagailuak hartzen ditu.Beste aldaera bat: ZENBAT ETA gutxiAGO esan, HAINBAT ETA arazo gutxiAGOBeste bat: ZENBATENAZ gorago, HAINBATENAZ arriskutsuAGO.Aurrekoaren antzekoa, esanguraz: zaharrAGO ETA zuhurrAGO

15. GAIA. LA LOCALIZACION EN EL ESPACIO. LUGAR, DIRECCION Y

DISTANCIA.

16.GAIA. LA LOCALIZACION EN EL TIEMPO. DURACION Y FRECUENCIA.

DENBORA NOZIOA. Gramatika osoa: 813 or.Denbora adierazteko, lekua adierazteko erabiltzen diren deklinabide-kasu berberak erabiltzen dira:

1. NOIZ?Galdera horri NON kasuan deklinatutako IS baten bitartez erantzun dakioke.Singularrean. Izenak: AN: urteanAdberbioak: -: atzo, gaur, beti ...Plurala: ETANMugagabea: TAN1.1 Gauean/gauez. Gauean gelditu gara ikasteko/ Gauez

ikasten dut

2. NOIZTIK?:Singularra: izenak: TIK; adberbioak: DANIK: betiDANIK, biharDANIKPlurala: igandeETATIKMugagabea: hiru igandeTATIK

3. NOIZKO?. Adiera bi:NOIZKOA da? Atzokoa. Galdetzeko era bi: Hau NOIZKO ogiA da?/ Ogi hau NOIZKOA da?NOIZKO DA? IgandeRAKO. Singularra: igandeRAKO/ Adberbioak KO: betiko atzoko

Ahozko euskaran aurreko eskema ez da beti betetzen. Mendebaldeko euskararen forma hauek: *betirako, *etzirako ez ditu hobesten Euskaltzaindiak, KO bukaeradunak baizik.

4. NOIZ ARTE?Izenekin: RA ARTE: igandeRA ARTEAdberbioak: - + ARTE: bihar ARTESalbuespenak badira IS zenbaitekin: zazpiak arte, gabonak arte, hurrengo arte, igande arte, hurrengo arte4.1 noiz arte VS noraino. Zenbaitetan NORAINO denbora adierazteko erabil daiteke: gaurdaino, egundaino, azkeneraino ... Zenbait testuinguru berezitan leku- eta denbora-nozioak nahasi samar agertzen dira: Agur! Baionara arte!. Hala ere, denbora adierazteko hobe da NOIZ ARTE erabiltzea, eta NORAINO lekuetaraino.

MAIZTASUNA1. NOIZETIK NOIZERA Bi adiera izan ditzake:a) Astelehenetik ostiralera kanpoan izango naiz

b) Sendagaia lau ordutatik lau ordutara hartu (lau orduoro)

2. NOIZERO?Noizetik noizera-ren bigarren adiera ematen du. ORO atzizkiaz baliatuz erantzuten zaio. Erabilienetakoak: asteburuoro, orduoro, minutuoro, segunduoro ... ORO atzizkiak gehienetan ERO egiten du.

3. ZENBATETAN? AskoTANNON kasuaren mugagabeko marka da TAN: milatan, hogeitan, sarritan ... Edozein zenbatzailerekin erabil daiteke, “bat”-ekin izan ezik, honek “behin” egiten baitu.

4. Zenbat ALDIZ (Zenbat BIDER?)Hiru bider ... eta horrela. Salbuespena: “behin”.Hamaika aldiz: ugaritasuna adierazteko

5. asteAN BEHIN: noizbehinkako maiztasuna adierazteko: urtean (NON kasuaren singularra) behin/hiru aldiz.

Denbora –unitatearen aurretik zenbatzaileren bat jartzean, ordea, NONDIK edo ZEREZ kasuak erabili ohi dira: Bost urteTIK behin etortzen dira ikuskatzera/Olinpiadak lau urteZ BEHIN egiten dira.

6. Maiztasuna adierazteko esapide zenbait: egundo, sekula ez, inoiz ez, behin ere ezinoiz gutxitan, gutxitannoizean behin, noizik behin, lantzean behin, noizbehinka, zenbaitetan batzuetannormalean, eskuarkimaiz sarri askotangehienetan, ia betibeti

MAIZTASUNA: DENBORAZKO PERPAUSAK1. NETAN2. N BAKOITZEAN3. N GEHIENETAN4. N GUZTIETAN/N ALDIRO5. N ALDI BAKANETAN

IRAUPENA1.1 Iraupena adierazten duten zenbait aditzekin (iraun, itxaron, kosta izan ...) singularreko adizkiak erabiltzen dira: Hiru ordu

iraun du filmak/ Grebak hogei egun iraun zuen. Ez dira benetako objektuak, honela eman baititzakegu: Hiru orduZ iraun du filmak.1.2 NOR motako zenbait aditzekin, iraupena adierazteko,

egokiagoa da instrumentala edo inesiboa erabiltzea: Urte askotan bizi izan naiz berarekin.

17.GAIA. ESPRESION DE LA SIMULTANEIDAD, LA POSTERIDAD Y LA ANTERIORIDAD.

ALDIBEREKOTASUNA: DENBORAZKO PERPAUSAK1. NEAN2. N BITARTEAN/N ARTEAN3. LARIK4. TZEAN vs TZERAKOAN/ KERAN5. TZEAZ BATERA, TZEAREKIN BATERA

AURREKOTASUNA. DENBORAZKO PERPAUSAK1. BAINO LEHENAGO2. AURRETIK3. ORDUKO

GEROKOTASUNA: DENBORAZKO PERPAUSAK1. ETA GERO2. ONDOREN3. TAKOAN /RIKAKOAN4. NEZ GERO/Z GERO

BEREHALAKOTASUNA: DENBORAZKO ESALDIAK1. BEZAIN LASTER2. ETA BEREHALA 3. NEKO

18.GAIA. ESPRESION DEL MODO, LOS MEDIOS Y EL INSTRUMENTO.

MODU-ADBERBIOAK. Gramatika osoa. 227 or.

1.1 Erakusleetatik eratorritako modu-adberbioak:NOLA: honela/horrela/halaNOLAKO: honelako, horrelako, halako.1.2 Forma indartuak: honela/honelakoxe

MODUA: zenbait esapidetan NONDIK kasuak modua adierazten du: GogoTIK lan egin dugu.

MODUA: zerez kasua erabilita: Umea negarrez dago/Gogoz egin behar ez baduzu, hobe duzu ez egitea/Zinez diotsut

MODUA : NON kasuaren bitartez: Onean ezin bada, txarrean izango da./Hemendik joan behar dugu ezinbestean.

MODUZKO PERPAUSAK:1. N BEZALA/N BEZALAKOA2. N MODUAN/N MODUKOA3. TZEKO MODUAN4. NEZ5. N LEGEZ6. N ERAN7. N GISAN8. N ANTZERA9. N NEURRIAN/ N HEINEAN10.AHALA11.BA ... BEZALA/ BAIT ... NModuzko beste zenbait esapide.Euskaraz modua adierazteko atzizki banaka batzuk erabili ohi dira: LA, AN, RA, IK, Z

BITARTEKOABIDEZ/BITARTEZ POSTPOSIZIOA: NOREN kasuarekin erabiltzen dira: Sistema honen bidez ezin da egin

INSTRUMENTALA: zerezErabilerak:1. Instrumentaltasuna, hau da, tresna edo bitartekoa adierazteko:

Ezkerreko eskuaz jo dot.2. Materia3. Modua4. Lekua5. gaia

6. Zenbait aditzekin7. Postposizioak8. Partizipioarekin: hitz eginez9. Zenbait esapide

TRESNATASUNA19.GAIA. ESPRESION DE LA OPINION, EL DESEO, LA

PREFERENCIA Y EL ESTADO DE ANIMO.

20.GAIA. ESPRESION DE LA CONDICION Y LA HIPOTESIS.

BALDINTZAZKO ADIZKIAK. Gramatika osoa1. Baldintzazko adizkiak

b. Indikatiboko baldintzai. Alegiazko baldintzak: hegoaldean: etorriko

banintz/etorriko nintzateke; iparraldean: etortzen banintz/etor ninteke.

ii. Ez-alegiazko baldintzak: hiru aspektuekin, lehenaldian eta orainaldian

1. 6.1.2.1 Aprobatuko badu, gogor ikasi beharko du.c. Subjuntiboko baldintza: “ama hil baledi ze daki zer egingo

nukeen!”i. Zenbait euskalkitan subjektibotasun hori adierazteko,

aditz-partizipioa errepikatzen da: “Ikusi izan banu, IKUSI, akabatu egingo nukeen!”

d. Ahalerako baldintza: “Egin badaiteke, zeren zain gaude”

BALDINTZAZKO PERPAUSAK

Perpaus nagusiko baldintza bete dadin, ezinbestekoa da menpeko perpausak ezartzen dituen baldintzak betetzea. Bi sail daude, adizki jokatuez edo jokatu gabeez eraikitzen diren. Adizki jokatuak bi motatakoak izan daitezke: alegiazkoak eta ez-alegiazkoak

5. BA/BALDIN BA1.1 Normalean, baldintzazko perpausa ondorioaren aurrean

jartzen da, baina alderantziz ere bai ordenatu daitezke. BA aurrizkia, menpeko perpausaren amaieran jartzen da, ezezkoetan ere bai.

1.2 Baldintzazko BA ez da baiezko BArekin nahastu behar

1.3 BALDIN BA ... Baldintza enfatizatzeko. Baren aurretxoan ala perpausaren hasieran. Perpausaren hasieran ETA hartu ohi du maiz: Ez dute sartzen uzten, BALDIN ETA nortasun-agiria erakusten ez Bada.

6. Z GERO.2.1 Baiezko perpausekin baino ez da erabiltzen.2.2 Antzeko egitura bat: BEHIN eginEZ GERO, saia zaitez

ondo egiten.

7. EZIK/EZEANEzezko perpausekin bakarrikEZEAN aldaera dagoZenbaitetan aditza ezabatu egiten da: besterik ezean, urik ezean ...IZAN EZIK. “salbu” esapidearen baliokidea da egun. Aurrean doan sintagmak dagokion kasu-marka hartzen du. Hala ere, ergatiboaren kasuan zilegi da NOR kasua erabiltzea (jatorrizko forman “izan” aditzak NOR kasua eskatzen baitu): Denek amaitu dute, zu izan ezik (zuk izan ezik). “izan “ beti ipini behar da: *zu ezik. “ez ezik” egiturarekin ez nahastu.

8. TZEKOTAN = TZEKO KASUTANa) Eginez gero, ondo egiten saiatub) Egitekotan, ondo egin (bestela, ez egin)Baiezko zein ezezko perpausak egin daitezke honekin.. Helburuzko perpausak egiteko ere erabiltzen da.©) = TZEZ GERO, TZEZ GEROTAN, TZEKOZ. Parekoak dira beste zenbait euskalkitan: Ez nuke egin nahi baina egiTEKOZ, patxadaz egin nahi nuke.

9. Baldintzazko zenbait esapide. Zenbait lokailuk baldintza-kutsu nabarmena dute: bestela, bertzenaz, osterantzea, ezpabere... Hona zenbait esapide:

HOBE luke ezer jakingo ez BAluPerpaus nagusian eta menpekoan subjektu desberdinak daudenean: NAHIAGO genukeen irakaslea aldatu izan ez BAligute. Bestela, subjektuak berdinak izanez gero, nominalizazioa.Baldintza hipotetikoaren ordez: Hau jakiTERA, lehenago etorriko nintzatekeen.

21.GAIA. ESPRESION DE LA CERTEZA, LA DUDA Y LA PROBABILIDAD.

ZIURTASUNA: IRITZI-ADBERBIOAKJakina, ziur aski, segur aski, ziurrenik, seguruenik, segurutik, zalantzarik gabe, zalantza barik, ezbairik gabe, noski:noski (ustea)VS jakina(ziurtasuna)

ZIURTASUNIK EZA: IRITZI-ADBERBIOAKBadaezpada ereIzenlagun gisa ere erabil daiteke: KO erantsiz. Bada-ezpadako jende asko dago munduan

AGIANTASUNA: IRITZI ADBERBIOAK1.1 Gerta daitekeen baina erabat ziurra ez den zerbait adierazteko:

beharbada, agian, apika, menturaz, ausaz.1.2 Iparraldean, agian desira edo nahia adierazteko erabiltzen da:

Agian hilko dira!1.3 Agian (balio positiboa) VS beharbada (kutsu negatiboagoa).

AGIAN irabazi egingo du/ BEHARBADA irabazi egingo du

EGIANTZEKOTASUNA: IRITZI-ADBERBIOAKDirudienez, antza (denez), itxura (denez), agidanez, nonbait

22.GAIA. ESPRESION DE LA CAUSA, LA CONSECUENCIA Y LA FINALIDAD.

KAUSAZKO PERPAUSAK .702 OR.Kausa edo zergatia adierazten dute.

1. Zergatik?- LAKOGaldegaia izaten da.. Ezezkoetan ez-ohiko ordena erabiltzen da: Etorri ez naizelako haserretu da. Laguntzaileari itsasteko, LAk egiten duen moduan.

HARGATIK: arrazoia azaldu barik: Zergatik egin duzu? HARGATIK (*Zergatik bai)/Zergatik ez duzu egin? Hargatik (*Zergatik ez)

2. ETANormalean ez da galdegaia eta aditzaren atzean jartzen da. Zeharbidezko zergatiak emateko erabili ohi da.Batzuetan kausazkoa baino gehiago, azalpenezkoa izaten da: Goazen etxera, berandu da eta.

3. BAITETA erabiltzen ez den ekialdean, BAIT- erabiltzen dutAditz-laguntzailearekin eta trinkoekin lotzerakoan zenbait aldaketa fonetiko izaten ditu, ez ahantz.BAI BAITakit: Ez eman dirurik BAI BAITauka.

4. NEZ GERO/ NEZ

Ez da galdera bati erantzuteko zuzenean erantzuteko erabiltzen, bide batezko edo osagarri gisako arrazoiak emateko baizikNEZ GEROren ordez batzuek NEZ erabiltzen dute

5. LA ETA. Zer dela eta? Galderari erantzuten dio. LAKO baino kausaltasun ahulagoa adierazten du. Neska bat zela eta haserretu ziren.

6. LA BIDE/ LA KAUSA/LA MEDIOGutxi erabiliak

7. TZEAGATIK/TZEARRENGaldegaia-funtzioa dute.Helburuzko perpausetarako ere balio dute.

8. ZEREN, ZE, EZENBatzuek gaitzetsi egiten dituzte, erdal-kutsukoak direlakoan. Ahoz maiz erabiltzen dira. Baliagarriak gerta daitezke perpaus luze eta konplexuetan, edota esango duguna oso argi ez daukagunean. Neurriz eta tentuz erabili behar dira.

ZEREN ETAEkialdean BAIT menderagailuarekin, eta mendebaldean Nrekin

ZEBizkaieraz, lagun arteko hizkeran. Zenbaitetan, ETA eta LAKO egiturekin batera erabiltzen da: Ez esan ezer, ZE jende-modu honekin alper-alperrik da ETA.

EZENBatzuetan BAIT hartzen du: Nahi duzuna eskatu, EZEN edozertarako gertu BAInago

KAUSAZKO LOKAILUAK ( 808 or.) Nolabait, jarraian esaten dena aurretik esandakoaren zergatia edo azalpena dela adierazten dute.1. IZAN EREBizkaian eta Gipuzkoan. Bigarren perpausaren hasieran. Perpausak puntuz edo puntu eta komaz berezi ohi dira2. ZEREN (ZE, ZEGATIK)Hegoaldean galduta egon izanagatik, batuaren bitartez zabaldu da berriro. Gehienetan menderagailu gisa erabiltzen da BAIT/N atzizkiekin batera. ZE bizkaieraz erabiltzen da.

3. ALABAINAAurkaritza adierazi ez ezik kausa adierazi ere egiten du: Zer demontre gertatu zaio? Alabaina, kolpez beterik dago.

4. BA(DA)Kausa adierazteko denean, osorik idazten da (ondorioa ere izan baitaiteke): Gaur gauean izoztu egingo du, BADA, zerua garbi-garbi dago.

KAUSAZKO ALBORAKUNTZA (654)1.1 NOLAKO ... HALAKONolako aita, halako semea.1.1.1 Batzuetan, bigarren juntagaia ezabatu egiten da1.2 Gaztelaniazko “según”: “Nolakoa da? NORK egina deN”

ONDORIO-PERPAUSAK (771)1. Ondorio-perpaus menperatuak.

1. A LokailudunakMaila-hitzak: kausa mailakatu edo kuantifikatu egiten dute. Hain da polita non ... (balio enfatikoa)=Hain polita da non ... Hain maila-hitzaren ordez, sail bereko “honen” eta “horren” ere erabil daitezkeLokailua: non, ezen, 0; batzuetan ezabatu egiten da. Ezabatzen denean lokailua BAIT menderagailua erabili ohi da.Menderagailua: Ekialdean BAIT; mendebaldean N.

Hain maila-hitzaren bidez eratuak. Nolakotasuna mailakatzeko, adjektibo, adberbio eta partizipioekin erabiltzen da HAIN: Besaulkia hain zen zabala, non ez zen atetik sartzen.. Sail berekoak diren HONEN eta HORREN ekin: Honen nekatuta nengoen, NON ez BAIneukan ezertarako gogorik.HAIN ... NON ... BAITHAIN ... EZEN ... BAIT

Hainbeste/hainbat maila-hitzen bidez eratuakHainbeste eta hainbat zenbatasuna mailakatzeko balio dute; perpausa nagusiko kausa kuantifikatzeko

HAINBESTE/HAINBAT ... NON ... BAIT/N. Izen neurgaitzekin: hainbesteKO indarraz jo du non ... Bestalde, adizkia 1. edo 2. pertsonan dagoenean, sail bereko honenbeste eta horrenbeste ere erabil daitezke: Honenbeste haserretu nintzen, non pikutara bidaltzeko zorian egon bainintzen.HAINBESTE(TA)RAINO ... NON/EZEN ... BAIT/N: Gogorregi jo du, HAINBESTETARAINO, NON apurtu egin BAITu.

-hainbatetaraino ... non ... bait-: Oso urrun joan zen, HAINBATERARAINO, NON begi-bistatik galdu BAInuen

1.3.1. HANBATENAZ (ERE) ... NON ... BAIT: Oso arrakastatsua izan da, HAINBATENAZ (ERE), NON sarrera guztiak saldu BAITira

Halako moldez eta gisakoakGisa honetako ondorio-perpausak MODUA adierazteko erabiltzen dira: HALAKO MOLDEZ esan du, NON egia zela uste izan BAITut. Beste zenbait esapide ere erabiltzen dira, tokien arabera: halako suertez, halako modutan ... NON/EZEN eta N/BAIT elkar trukagarriak dira binaka, murriztapenik gabe

Erlatiboa balio kontsekutiboarekin:EZ dago HAIN pertsona gaiztorik, hori egiteko gauza ez deNIK. Ezezkoak izan ohi dira eta “EZ ... HAIN ... NIK” ereduari jarraitzen diote.Lokailugabeak:Horietan, BAIT menderagailua erabili ohi da: HAIN zen handia, ez BAITzen sartzen.

1.B. Lokailu gabekoak

2. Ondorio-perpaus alboratuak. Batzuetan menderagailua ezabatu egiten da, perpaus alboratuak emanez; batez ere ahozko hizkeran.

1. Lokailudunak: HAIN daude aldatuta, NON ez ditut ezagutu ere egin./HALAKO MODUZ postu da, EZEN musuka hasi zait.

2. Lokailugabeak: Zenbaitetan, lokailua ere ezabatzen da. Batez ere ahozko hizkeran. Perpaus nagusia amaieran: Eskuaz apurtu zuen, HAINBESTEKO indarra zeukan./Dena utzi zuen beragatik, HAINBESTERAINO maite zuen.

ONDORIOZKO LOKAILUAK (803 or.)1 Perpausen arteko lotura adierazteko erabiltzen dira, baina ondorio-kutsua gaineratuz. Bigarren partea da ondorioztatzen dena: Goizean ikusi dut; HORTAZ, ez dago atzerrian

2 BERAZ. Aurretik esandakoaren ondorio zuzena adierazteko. Eskuarki, koma artean. Amaieran ere ager daiteke: Atzerrira joango zara, BERAZ?Aurretik ezer ez daukala ager daiteke, elkarrizketari hasiera emateko: BERAZ, ile-apaindegian izan zara?. Inoiz zenbait aditzondorekin batera (orain, horrela, halatan ...) ager daiteke: ORAIN, BERAZ, pintura apur bat baino ez zaio falta.

3 BA(DA). Ahoz BA, eta idatziz BADA. BERAZ lokailuak baino erabilera-eremu zabalagoa du.

1.1 Ondorioak ateratzeko (=beraz): Oso hauskorra da; BADA, ez ukitu.1.2 Kausa adierazteko (=zeren).Joan egin da, BADA, ordubete zeraman

itxaroten1.3 Hitz indargarri gisa esklamazioetan eta harridura-perpausetan: Ez

zara etorriko? Zer, ba?/Nork egin du? Nik zer dakit, BA!. Horrelakoetan forma laburtua idazteko joera dago.

1.4 Balio erretorikoa: Jakingo ez dut, BA!1.5 Ustekabea edo harridura adierazteko: Ez zela ireki behar? BA, nik

ireki dut./Postaz bidali zenidala diozu? BA, z dut ezer jaso.1.6 Komodin gisa: Ez dakizula nola egin duzun? BA, zeuk ez

badakizu ...

4 HORTAZ, Gipuzkoan eta gainerako Euskal Herrian, BERAZ: Ez daukagu dirurik; HORTAZ, ezin dugu erosi.

5 ORDUAN. Lokailu edo aditzondo balioak har ditzake, baina esanahi desberdinez: Orduan ez zekien non zegoen/Orduan, ez zekien non zegoen. Lokailua denean, atzean koma.

orduan vs beraz. Ez dira baliokideak. Normalean, ORDUANek baldintza-kutsua izaten du=kasu horretan, hori horrela izanik... Beste zenbaitetan: hori dela eta, halako batean, bat-batean eta antzeko esapideen esangura hartzen du. Zenbaitetan , ORDUANen lekuan ezin da BERAZ ipini. Adibidez hemen: Ziur zaude? Bera da, ORDUAN, oker dagoena.

6 HONENBESTEZ, HORRENBESTEZ, HAINBESTEZ. BERAZ lokailuaren parekoak. Erakusleetatik eratorriak.: Gau osoa igaro zuen kalean eta, HAINBESTEZ, hoztu egin zen. Sarri ETA juntagailuarekin batera agertzen dira. Zenbait euskalkitan, ZEREZ kasuaren ordez, NOREKIN kasu-marka har dezakete.

7 HALATAN, HALA. HALATAN, HALA modu-aditzondoaren forma indartua da. BERAZ lokailuaren baliokidea zubereraz; azken aldian zabaldu egin da: Oso jende gutxik eman zuen izena ETA, HALA, ikastaroa bertan behera utzi behar izan genuen.

HELBURUZKO PERPAUSAK (698)Helburu, xede eta asmoa adierazten dute.1. TZERA

Zertara? Zenbait euskalkitan, honen ordez: TZEN. Aditz zenbaitekin erabiltzen da: JOAN batez ere, ATERA ...

2. TZEKOZertarako? Aditzokin, besteak beste: erosi, balio, izan, etorri (Zurekin egoteko etorri naiz). Egitura hau perpausa inpertsonala denean edo menpekokoa eta nagusikoa pertsona bera denean erabiltzen da. Bestela subjuntiboa: Liburu bat ekarri dizut irakur dezazun.2.1 TZERA vs TZEKO. Normalean ezin da bata bestearen truke erabili. TZEKO izen edo izenordeei egokituta agertu ohi da 3. TZEKOTAN/TZEKO ASMOTAN/TZEKO ASMOZ.Mendira joateko asmotan nago. Partizipioarekin erabiltzeko agertu den joera ez da zuzena: *ikusi asmoz.

TZEKO ASMOTAN=TZEKOTAN: Hondartzara joatekotan geunden zu heldu zareneanTZEKOTAN=TZEKO ZORIAN

4. TZEAGATIK: helburuzko perpausak: Zurekin egoteagatik etorri naiz. Kausazko perpausak egiteko ere erabiltzen da.

5. TZEARREN: Ez dizut ezer esan ez kezkatzearren. Kausazkoak sortzeko ere balio du.

23.GAIA. EL NUMERO. DEFINIDO E INDEFINIDO, SINGULAR Y PLURAL.

Gramatika osoa.1. Mugatzaileak.

ArtikuluaArtikulu zehaztuaArtikulu zehaztugabeaArtikulu zehaztua eta zehaztugabeaErakusleakArruntakIndartuak

2. ZenbatzaileakZenbatzaile zehaztuak: kardinalak, ordinalak, zatikiak, ehunekoak, banatzaileak, zenbait esapideZenbatzaile zehaztugabeakZenbatzaile orokorrak

3. Determinatzaile zehaztugabeak: ZEIN: zeintzuk, edozein, zeinahi, zeingura/ ZER: zertzuk, edozer, zernahi, zergura

24.GAIA. ESTRUCTURA DEL SINTAGMA NOMINAL

PERPAUSAREN OSAGAIAK (Gramatika Osoa)Izen-sintagma eta aditz-sintagma.Perpausaren ardatza aditza da, isilpean ala agerian. Perpaus gehienetan multzo bi bereiz ditzakegu: aditz-sintagma eta izen-sintagma. Aditza da aditz-sintagmaren ardatza eta aditza aditz-sintagmarena.“Mutil gazte hori + oinez etorri da”Izen-sintagmaren osagaiak hiru multzotan sailka ditzakegu, bere funtzioaren arabera:1. Ardatz-osagaia: izenak, izenordainak2. Osagai atributiboak: adjektiboak3. Osagai determinatzaileak: mugatzaileak, zenbatzaileak ...“Mutil gazte hori”: izena + adjektiboa + erakuslea. Hala ere, hitzak oso erraz aldatzen dira kategoriaz. Ardatz-osagairik gabe (Izen edo izenordain) ez dago izen-sintagmarik.Betetzen duten funtzio gramatikalaren arabera bost hitz multzo bereiz ditzakegu:

I.S.: izenak, izenordainak, determinatzaileakA.S.: adberbioak, aditzak

IZEN SINTAGMAREN EGITURA1. Izen sintagma2. Izenaren multzoa

b. Izena. Izenaren subkategorizapena: 1. Izen arruntak eta bereziak. 2. izenaren beste banaketa asko: abstraktuak, kolektiboak, +_ biziduna, +_ gizakia, zenbakarriak/zenbakaitzak. 3. Izenordaina: a. Izenordain pertsonalak. b. Izenordain bezala funtzionatzen duten elementuak: erakusleak. Beste izenordain batzuk: norbait/zerbait, inor/ezer/ezein, edonor/edozer, nornahi/zernahi/zenbatnahi, nor edo nor, deus, elkarc. Adjektiboa1. adjektiboa agertzea ez da beharrezkoa. 2. Erabilera: sindikal arazoak. Adjektiboak izenaren

eskuinetara joan behar dute. 3. Atributua 4. Adjektiboaren aldagarriak: a. –en

atzizkiak. b. –ago atzizkia. c. –egi atzizkia. Adjektiboari dagozkion beste aldagarriak: aski, oso, nahiko, arrunt, arras, biziki, dezente ...Erabilera: neska handi samarra; oso gizon ona (*oso gizon on bat), zenbatzailea jarriz gero: gizon bat oso ona. Erakuslearen familiakoak: honen-horren-hain

3. DeterminanteaA. Mugatzailea:

a) -a/-ak, -ok. Izen sintagma batek ez dezake mugatzaile bat baino gehiago eraman., kasu berezietan ez bada: hura bai gizon zintzoa (aposizioa).b. bere funtzioa mugatzea da.c. euskaraz determinantea ( mugatzailearekin edo gabe)

beharrezkoa dugu, izen bereziekin eta izenordainekin izan ezik : *Andonia.

Izen sintagma mugagabea noiz:-zenbatzailearen laguntzaz lortzen da: zenbait gizon handi-izen bereziekin eta izenordainekin-sintagma inolako determinanterik gabe:

zenbait aditzekin: bihurtu, izendatu, egon, joan, gelditu

zenbait aditzek osagarri mugagabea hartzen dute: parte hartu, min hartu, lan egin, lur jo ...Adjektiboa hartzen badute mugaturik hartzen dute: min handia hartu

I.S,-ak zenbait deklinabide atzizki hartzen dituenean: batez ere instrumentalarekin eta lekutasuna adierazten dutenekin: urrez, zurez, oinez .../ belarretan, bekatutan, uretan ...

Gainerakoetan determinatzailea agertuko zaigu. Izendatzerakoan adibidez mugatzailea beharrezkoa da: autoa=coched. sing./pl. Euskaraz 3 aukera ditugu: I.S. mugagabea; I.S.

mugatu singularra eta I.S. mugatu plurala

B. Erakuslea ere mugatzailea da-Non: IS-aren eskuin aldean, ezker muturrean agertzen zaigu (salbuespena: hura gizona!)-Numeroa: Singularra: hau/hori/hura. Plurala: hauek/horiek/haiek-Erroak: Deklinabidearekin beste erro batzuk dituzte: hon-, hor-, har-, hai--Intentsiboak: ber +; bera ( berau eta berori indargabetuta daude). Determinante gisa agertuko zaizkigu gainerako erakusleen lekuan. Aposizio gisa ere: “etxe hau berau”. Desberdintasun bat: “andrea bera” eta “andre bera”-Hauxe, horixe, huraxe: intentsiboak. Galdegai izan behar dute: aditzaren aurrean doaz. “Pertsona berau” eta “pertsona hauxe” ez da gauza bera.-Erakusleak izenordain izan daitezke: hori mendian bizi da.

C. ZenbatzaileaZenbatasuna adierazten du. Zenbatzaile guztiak ez dira mota berekoak.

a) zenbatzaile zehaztua. Mugatzailea ametitzen duten zenbatzaileak “zehaztuak” izenekoak dira. Numeralak zenbatzaile zehaztuak dira. Zenbatzaile hauek sintagma mugatuak eta mugagabeak osa ditzakete.

b) Zenbatzaile zehaztugabea. Ez dute mugatzailerik ametitzen: asko, gutxi, zenbait, anitz ...

c) Zenbatzaile orokorra: guzti, dena, oro. “Guzti” mugatzailearekin agertzen da: “etxe guztiak erre dira”. “Guzti”, bakarrik ez ezik izenaren multzoari lagunduz ere agertzen da. “dena” bakarrik gehienetan. “oro” aposizio moduan agertzen zaigu; mugatzailerik ez du ametitzen:”gizonak oro hilkorrak dira”

d) Erabilera: 1) Izenaren multzoaren ezkerretara, “bat” izan ezik. 2) Zehaztugabeak ere, ezkerretara. . “Asko” eskuinetara. “Zenbait” bietara. “Gutxi” eskuinetara. “Anitz” bietara. Gero, baditugu: gehiago/gehiegi/gehien eta gutxiago/gutxiegi/gutxien. Zenbatzailea duten ISak prezioa nahiz kantitatea adierazteko erabiltzen ditugunean, badirudi adizlagunak direla: Etxe horrek bost milioi balio du.

Bat-batzuk.a) Izen propioek ez dute determinanterik behar. Enfasi balio

batekin bai: “Irujo bat hemen balego”b) Mugagabetasun berezia adierazteko: “kurpilen bat zulatu zaio”

(kurpiletariko bat), “neskaren batek esan dio”Batzuk.-tzuk atzizki honek bizkaieraz bizitza oparoa du. Euskaltzaindiak onesten du, baina forma markatutzat dauka.

Honenbeste-horrenbeste-hainbesteZenbatzaile zehaztugabeak. Mugatzailerik ez dute onartzen. Izenaren multzoaren aurrean doaz. Erakusleetarik sortuak. Hirugarren graduak besteak baztertu ditu.

D. OrdinalakZenbatzaile zehaztuei -garren atzizkia erantsiz gero, ordinal bihurtzen dugu.. “zenbat” galdetzaileari ere erants dakioke. Salbuespena: lehenengo (ez *batgarren). Besteek ere onartzen dute –go: bigarrengo, hamargarrengo ... Ezkerretara joaten dira: “gure bigarren alaba”

E. DistributiboakBanaketa zentzua dute. “Nik haiei bina liburu eman nien”

BakoitzDistributiboa. Beti mugaturik. Eskuinetara. Mugatzaile singularra hartuko du

F. Beste determinante batzukBesteEzkerretara. Ametitzen ditu gainerako mugatzaile, zenbatzaile eta abarrak: “beste gizon handi hura”. “Bestek” izenordain bezala ere funtziona dezake:” lan hori bestek egin beza”

4. Izenlagunaa) atzizkirik behar ez dutenak adjektiboak

dira/atzizkia behar dutenak izenlagunak dira: harrizko, mendiko (mendi + an + ko)

b) Izenlagunari dagokion atzizkia1) –en (noren)2) –ko . Ez zaio izen sintagmari

eransten, bai adizlagunari. Edozein adizlagun, -ko erantsiz gero, izenlagun bihurtzen dugu: mendirako

©) ezkerretara doa

25.GAIA. LA DECLINACION

1. SarreraDeklinabide kasuakOrdenaNumeroaMugagabea

1.4.1 Izen bereziak1.4.2 Izenordainak eta erakusleak eta elkar1.4.3 Galdetzaileak1.4.4 Zenbakiak1.4.5 Zenbatzaile zehaztugabeak1.4.6 Zenbait deklinabide kasu1.4.7 Zenbait aditz berezi: bihurtu, izendatu,

aukeratu1.4.8 Zenbait esapide: urETAN1.4.9 Beste zenbait kasu: beste(adina), honelako,

horrelako, halako. –ren bat, -ren batzuk

Plural hurbilaBizidunak/bizigabeakFonetikaDiptongoz amaitutako hitzak: GAU (-e- zerez eta leku-denborazko kasuetan), LAU (izen gisa: datak eta matematika; izenordain + -r), ZEREZ kasua (silaba bakarrekoak, mugagabez, + -e-: gaiez

-R-z amaitutako hitzak : gehienek bikoiztu egiten dute. Salbuespenak: ur, zur, paper, plater ...-Az amaitutako hitzak

1.10.11 –a organikoa1.10.12 Maileguak: berdin, -a mantentzen dute.

Salbuespenak hitz-elkarketan: kultur aretoa, natur zientziak, literatur lehiaketa, hizkuntza politika

1.10.13 –Az amaitutako atzizkiak: asko dira. Arazotsuenak: -keria, -gintza, -kuntza, -tila. Erderatikakoak: , euskaraz –a itsatsia gordetzen dutenak: -aje-tik –aia (pertsonaia).-ena-tik –ea (harea), -ona-tik –oa (koroa)

1.10.14 Leku-izen bereziak1.10.14.1Izen arrunt gisako leku-izen

bereziak: Bizkaia (salbu: Bizkaian)

1.10.14.2–a itsatsia duten leku-izen bereziak: Donostia

1.10.14.3 -a itsatsirik gabeko leku-izen bereziak

2. Deklinabide-kasuakNorPartitiboaNorkNoriNorenNorentzatNorekinZerez/zertazNonNondikNoraNorantzNorainoNongoNorako

Zertako=zertarako.Helburua adierazteko, bai NONGO, bai NORAKO: mendiko/-rako botak

Batuz desberdindu egiten dute Bilboko autobusa eta Bilborako autobusa, beste batzuek bietan NONGONORAKO /NORENTZAT

NorenganNorengandikNorenganaNorenganantzNorenganainoNorengatik:Zergatia: Zugatik egin dut. –TEAGATIKKontzesiboakAurkaritza perpausak: oso gaztea da badu , HORRATIK, zer irakatsirik.Horregatik (bizigabeak: arrazoi horregatik)/ horrengatik (bizidunak: mutil horrengatik)

Gauza bera: Lagun batengatik/ puntu bategatikNortzat

3. Deklinabidea-laburpenaKasuen sailkapenaKasuen logika

26.GAIA. EL ADJETIVO1. Sarrera

2. Izenondoakizenondoaren kategoria-aldaketakizenondoa predikatu osagarrian

3. Izenlagunak–REN atzizkia–KO atzizkiaIS + -koAdberbioa + -ko: ikus “Adberbioa”Nola/nolakoAditzondoak: betiko moduanBirdeklinabideaZerezko. Gutxieneko/gutxienezkoPostposizioak

Zenbait esapide: bat-bateko, alferreko, hil ala bizikoAditza + -koegin beharreko. Balizko–TAKO/-DAKOBeste zenbait kasu: -lako osagarria, baiezko/ezezko, dena delakoa, zuk besteko indarra–ko atzizki banatzailea: bakoitzeko, fotokopiakoehun metrora/ehun metrotara: euskalkien arabera

4. AposizioaAposizio ez-murrizgarriakAposizio murrizgarriak: errespetuzkoak: Uriarte jauna, Agirre Lehendakarialanbideak: Mitxelena idazleaahaidetasuna: osaba IñakiLekuzkoak: Gorbeia mendiaAposizioak eta kasu-markak

5. Zenbait adjektibo bereziBERErrepikatuta: berberaBera/berdinaGizon bera/gizona beraHUTS. Esanahi anitz du: =oso, guztiz (on hutsa da); aditz-izenarekin: ikuste hutsarekin igarri zion; zero: hiru eta hutsBESTE. Gehienetan izenlagunaren tokian agertzen da. Izenordain gisa erabiltzen da maiz.: “hori bestek egin dezala”Bestea/beste bat. Goazen beste tabernara/goazen beste taberna bateraBesterik ez/ baino ez, baizik ez.besterik ez: NOR kasuan deklinaturiko izen-sintagmekin. Aditza singularrean. Beste kasuetan: baino ez, baizik ez. “Lau kutxa besterik ez da geratzen”. Aditzekin ere: “Zer edo zer behar baduzu, esan besterik ez duzu”.Besterik ez/baino ez: NOR kasuan deklinaturiko izen sintagmak direnean, esanahi honekin: Mikelekin baino ez dut hitz egin.“Baizik ez” “baino ez” bezala deklinatzen da, objektua plurala denean, aditza ere pluralean jarri ohi da:”Zureak baizik ez ditut aurkitu”Beste zenbait esapideZu EZ BESTE GUZTIAKOraindik ez da zuTAZ BESTE inor etorriBESTEAK BESTE, hauek dira aipagarrienakBestetasuna adierazteko beste zenbait bide: GAINERAKOA/ENPARAUA

27.GAIA. PRONOMBRES Y POSESIVOS. USO DE LAS FORMAS INTENSIVAS.

1. Pertsona-izenordainakPertsona izenordain arruntakPertsona izenordain indartuakForma indartuen erabilera: NI/NEU. Galdegai denean. Ez da forma indarturik erabili ohi ezeko perpausetan, zati-galderetan, eta bokatiboetanBeste zenbait erabilera: NIK NEUK, NEUK ERE, NEUK BEHINTZATForma indartuen genitiboa: NIRE/NEURE. Izenordainak adierazten duen pertsona aditzean aipatuta agertzen denean, genitibo bihurkariak erabiliko dira. Haren/bere/beraren=pl. Haien/beraien/beren-bere-euren Hori sistema bat da. Beste sistema bat: Kepa eta bere aita etorri dira (bihurkaria)/Koldo aurkitu dut eta bere etxera joan naiz (indartua). Lehen aipatutako egitura hirukoitz hori beste kasuetan ere gertatzen da: norekin, norentzat kasuetan, adibidez.

Jon BERE autoen etorri da.Ni HAREN autoan etorri naiz.Jon aurkitu dut eta BERAREKIN etorri naiz.BERAREN aldez aurretik aipatutako pertsona edo izaki bat adierazteko erabili ohi da.

2. Izenordain zehaztugabeak2.1 Galdetzaileak : NOR; ZER; NORTZUK; ZERTZUK (Euskaltzaindiaren araua gogoratu)

Galdetzaileetatik eratorritako izenordainak: inor/nor edo nor/edonor/norbera. Ezer/zerbait/edozer

3. Bihurkariak: bere burua“orraztu naiz”neurekiko, neure artean, neure kolkorako, neure baitan

4. Elkarkariak : elkarBATA BESTEA:

Bata bestearen barruan/*elkarren barruanBata bestearen ondoan=elkarren ondoan

28.GAIA. EL VERBO.ELEMENTOS CONSTITUTIVOS DE UNA FORMA VERBAL. MARCAS DE PERTSONA, TIEMPO Y

MODO.

EUSKAL ADITZA1. Aditz-motak

NOR eta NORK motako aditzakAdizki jokatuak eta jokatugabeakAdizki perifrastikoak eta trinkoak

2. AspektuaETORETORRIETORTZENETORRIKOAditz trinkoen aspektuaIkusten dut/ikusten ari naizAspektua kontakizunetanAspektu burutua adierazteko beste bide batzukegin IZAN dut (egiTEN IZAN dut)ikusiTA nago, ikusiTA daukatikusiA naiz, ikusiA dutikusiA IZAN daAspektu ez-burutua adierazteko beste bide batzukegin OHI dutegin DAROA/izan DOAEtorkizuna adierazteko beste bide batzukjoan behar dut-TZERA joan/-TZEN joan

–TZEKOA(K) IZAN / UKAN–TZEKO EGON/EDUKI

3. Aldia

4. Modua4.1 Sarrera

a) Amaia etorri dab) Amaia etorri dateke (agian)c) Xabierrek egin dud) Xabierrek egin duke (agian)

Moduak honako adizki-bikoteok bereizten ditu: zen/zatekeen, balitz/litzateke, balu/luke, dadin/daiteke, dezan/dezake, eta abar. Modua markatzeko, beraz, -KE morfemaz baliatzen da euskaraz.4.2 Modua adierazteko beste bide batzuk: ahaztu eginGO zitzaion. Geroaldiaren esangura: ustea, suposizioa,ziurtasunik eza.

5. PertsonaPertsona markakForma inpertsonala. Aditz trinkoak ez dute balio horretarako; perifrastikoak erabili behar.Egiten da/egiten dute

6. NumeroaMugagabea: asko DAGO/asko DAUDEETABALIO IZAN, KOSTA IZAN, PISATUPARE BAT, PILO BAT, MAKINA BATIraupena adierazten duten aditzak

29.GAIA. ESTRUCTURA DEL SINTAGMA VERBAL./ADITZ SINTAGMAREN EGITURA

1. Aditz sintagma (Gramatika bideetan. Goenaga)AS= (Alg) + (IS) +(IS) + A

b. Erlazio hizkiak

A. Deklinabidea/eratorpena. Hitz eratorriak ba du erlazioa sorrarazi duen hitzarekin: “hotz” eta “hoztasun” ardatz paradigmatikoan daude erlazionatuta. Deklinabideak edo erlazio hizkiak perpausaren elementuen arteko erlazioak adierazten dituzte.

B. Erlazio hizki motak:i. deklinabide atzizkiak edo perpaus mailako erlazio

atzizkiak=beste hizkuntzetako preposizioakii. juntagailuak edo koordinazio atzizkiak.

Perpausak nahiz sintagmak elkartzeko, horiek maila berekoak direnean

iii. subordinazio atzizkiak eta aurrizkiak. i. Atalekoen antzekoak, eta bi atzizki izan ohi dira batera: subordinatzailea eta deklinabide atzizkia, sintagmaren funtzioa adierazten diguna. Atzizki hauek perpaus osoari dagozkio.Deklinabide atzizkiaren hiru sailak

1) 0, K, I2) EN, KO3) EKIN, ENTZAT, Z, N, TIK, (R)A,

®AINO, ®ANTZ4) IK: NOR sintagmaren baliokidea,

perpausa baiezko hutsa ez deneanTZAT oso aditz bereziekin

c. NOR eta NORK sintagmaBatzuetan 0 atzizkiarekin, besteetan K. NOR sintagma bi lekutan ager daiteke: ISan eta ASan. Itxura desberdina dute atzizki desberdinak dituztelako.

A. 0 atzizkia NOR sintagmarentzat. Mugatua edo mugagabea izan daiteke, mugatzailerik baduen ala ez. Subjektu edo objektu izan daiteke.

B. –K atzizkia NORK sintagmarentzat. Eransterakoan aldaketa morfofonologikoak gertatzen dira: i. Konts + konts = konts + e + konts. ii. AK + K = EK. Izen sintagma kontsonantez amaitzen denean, mugagabea eta mugatu plurala itxura berekoak dira, idazketari dagokionez, ez, baina, intonazioa eta azentuari dagokionez.

d. NORI sintagma

A. bokal + I= bokal + r + IB. ak + I = ei

NOR, NORI, ETA NORK eta aditza. Hiru sintagma hauek komunztadura dute aditzarekin. -NOR sintagma bakarrik agertzen bada hau izango da subjektua, eta DA erakoa izango da aditza. -NORK agertzen bada, DU erakoa. NOR objektua izango da. Batzuetan ez da horietarikoetan NOR agertzen: “urak irakin du”, adibidez. Beste batzuetan, ez zaigu NORK agertzen: “eguzki ederra atera du”.

e. AdizlagunaAlg= IS + erl

A. –EKIN. Bukaerak: -arekin/-ekin/-rekinB. –ENTZAT. –arentzat/-entzat/rentzatgaztelaniazko “para”= -arentzat (bizidunekin) edo –(e)rako (bizigabeekin)C. –Z. –(e)z.Ez dira –ekin eta hau nahastu behar: “pilota hau eskuz josia da” (ez eskuarekin)

Leku-denborazko kasuak:-TA- infijoa sartzen dute mugagabean eta mugatu pluralean

A. –N atzizkia. –(e)tan/-(e)an/-etanB. –TIK atzizkia.. NOIZTIK, NONDIK EDO

ZERTATIK galderei erantzuten die.C. ®A. NORA galderari erantzuten dio.D. ®AINO eta ®antz. Azpian NORA dute.

NORAINO joatearen mugaz galdetzen du. NORANTZ galdetzean, direkzioaz galdetzen da.

E. ®AINO , eta ARTE : orain artekoak izenak adierazten zuen atzizkiaren esanahia lekuzkoa edo denborazkoa zen. Gure hauetan, bukaerak adierazten du.

f. Izenlagunaren deklinabideaIzlg= IS + enIzlg= Alg + ko

A. EN izen sintagmari erasten zaio: -aren/-en/-®enB. KO. Adizlagunari eransten zaio. Izenlagun honek

bi atzizki erasten dizkio izen sintagmari: adizlagunarena eta izenlagunarena: Bilborako, zilarrezko, zurekiko (birdeklinabidea)

C. KO izenlagunentzat dela esan dugu. Hala ere: “Liburu hau gizon horrentzako erosi dut” esaten da; “hor, “horrentzat” hobetsi beharko genuke, jatorragotzat joz.

D. NOR, NORK, eta NORI ez dute –KO atzizkia onartzen

g. Bizidunen deklinabideaElementu bat agertzen zaigu: “GAN”. EN atzizkiaren atzetik dator. ENGA hau bizidunekin erabiltzen da, baina bizidunekin erabili daiteke besterik: “bihar neskatan/ra noa” (zertan, zertara)/”bihar neskengana noa”.

h. Erakusleen deklinabideaIS batzuek, mugatzaileak izan beharrean, erakusleak dituzte. A. Erakusleek erro desberdinak agertzen dituzte atzizkien arabera:Hau-/hon-Hori-/horr-Hura/ha-/har-/hai-B. Lekutasuna adierazten duten atzizkiekin, TA infijoa agertuko zaigu: “hauetan”C. Izena biziduna denean GAN erantsi behar zaio: “hauengan”

i. Izen propioen deklinabideaEz dute mugatzailerik hartzen, baina aldaketa morfofonologikoak kontuan hartu behar dira: AndoniRi, IsabelEz. Leku izenetan ez da TA behar: Bilbon, Parisa

j. Adizlaguna eta adberbioaA. Alg=IS + erlAdberbioa kategoria gramatikal bat da. Adberbioa aditzarekin nahiz adjektibo batekin erlazionatzen den elementua da: “hori ondo dabil/ondo neska polita da hori”. Adberbioa aldakaitza eta autonomoa da. Hala ere, atzizkiak hartzen dituzte: gaurtik, oraidaino ...B. Adberbio motak:4. NOIZ galderari erantzuten diotenak: sarri, maiz,

goiz ...5. NON galderari erantzuten diotenak: urruti,

hurbil ... Ez da jakiten adberbio edo adjektibo diren. Euskaraz joera dago adberbio hauei

adizlagun egitura emateko, hots, izen bezala sentitzen ditugu: urrutian, aspaldian...

6. NOLA: ugarienak–adjektiboa + KI= emeki, ausarki-aditza + KA: gaizkiesaka, bultzaka-izena + KA: barreka4. Galdetzaileetatiko adberbioak:nola, non, noiz, nora + bait = Non edo non, noiz edo noiz, nora edo noraI + nola, non, noiz, noraNola, non, noiz, nora + nahi (=edo + ...)

k. AtributuaA. Perpaus kopulatiboetan, aditzak loturazko

zeregina du. AS= SAtr + AlotB. Atributuak komunztadura du Izen Sintagmarekin.C. Atributua eta adberbioa: “kafesnea ona

dago”/”Joseba nekatuta dago” (adberbioa?). “Arrautzak merke daude etxe honetan” (atributu ala adberbio?). “Itziar neskame dago etxe honetan” (atributu ala adberbio?).Dena dela, euskaraz badira zenbait hitz, izen nahiz adjektibo nahiz adberbio bezala ager daitezkeenak:”Gaur goizean gose nintzen”. Arazoa hor dago.

2. Aditza: A. perifrastikoak/sintetikoak (laguntzailea dutenak). Biek

dute erroa.B. Sailkapena: NOR-(NORI) erakoak eta NOR-(NORI)-

NORK erakoak. Denek ez dute NORI ametitzen: “jakin”. “Ekin”-ek beti behar du NORI. NOR_NORI_NORK erakoa aditz gehienak NORK gabeko aditz bezala ager daitezke .

C. Loturazko aditzak aparte aipatu beharko ditugu.D. Laguntzailea: erroaz gain aditz jokatuak baditu beste

osagarri batzuk: aspektua, denbora eta pertsona (bai aditz perifrastikoetan zein trinkoetan.

b. AspektuaA. erroaB. 3 aspektuak (aditzaren bukaeraren arabera):1. era ez-perfektua: -n eta –ziztukariz=TEN,

gainerakoetan TZEN.

2. era perfektuak hiru aukera bukaeretan:-I, -0, -TU/-DU:erdarei harrapatutakoak eta sortutakoak azken bukaera hau dutenak dira –gizondu, kanporatu, gauzatu .../erreakzionatu, dimititu, inbertitu ...-. Adizki jatorrei lekua kenduz: ahantzi-ahaztu, irakurri-irakurtu, egondu ... Azken kontsonantea N edo L denean DU erabiliko dugu Turen ordez.

3. Gertakizuneko era: KO. N edo Lz bukatzen denean GO bihurtuko zaigu.

4. Aditz erro hutsa. Hiru modutara ager daiteke: i. lexema soil bezala: etor ...ii. lexema deribatu bezala: desegin ...iii. lexema elkartua: itxuraldatu

Badira zenbait hizki aditzarenak bereziki direnak: a) erazi b) -ra-: eraman, erakarriBeraz lexema eta atzizki aspektiboa elkarrekin ageri zaizkigu.

c. DenboraA. iragana/ez-iraganaB. iraganaren markak

d. PertsonaA. Perifrastikoetan bigarren osagaian agertzen dira

pertsona markakB. Zer desberdintasun dago “Ikusten dut/ Ikusten ari

naiz” artean? Lehena bi eratara uler daiteke: momentu honetan eta beti.

e. Aditzaren komunztaduraAditzak komunztadura dauka perpausean ager daitezkeen nor, nork eta nori sintagmekin.

3. Aditz forma sintetikoaka) NOR-(NORI) erakoak: izan, egon, etorri, joan ...Batzuek beharrezkoa dute NORI: “jarraiki”-k adibidezb) NOR (NORI)-NORK: ukan, ekarri, eraman ...c) Paradigmak1. Aldiaren ezaugarriak2. Pertsonen morfemak

IZAN: a) NOR: orain/lehenb) NOR/NORI: orain/lehen

c) ZU plurala al da? Zu etorri zatzaizkit/hi etorri hatzait

Zu ikusi zaitut/ hi ikusi haut

EGON: a) NOR: orain/lehenb) NOR-NORI: orain/lehen

ETORRIc) NOR: orain/lehend) NOR-NORI: orain/lehen

IBILIe) NOR: orain/lehenf) NOR-NORI: orain/lehen

JOANg) NOR: orain/lehenh) NOR-NORI: orain/lehen

UKANa) NOR-NORK orain/lehen b) NOR-NORI-NORK

EKARRI, ERAMAN, ERABILIc) NOR-NORId) NOR-NORI-NORK

EDUKINOR-NORK orain/lehen (nor sing.: nindukan, nindukazun ...; pl.: ginduzkan)NOR-NORI-NORK: oso gutxi erabiltzen da

JAKINNOR-NORK orain/lehenJakin aditzak ez du ametitzen nori sintagmarik

4. Aditz forma perifrastikoakLag=asp + d + perts

5. Ahalezko jokabidea

6. Baldintza

7. Subjuntiboa

8. Agintera

30.GAIA. NOMINALIZACION VERBAL.ADITZ-IZENA: etorTZE1. Zer? TZEA, TZERIK2. Zertan? TZEN, TZEAN3. Zertara? TZERA4. Zerta(ra)ko? TZEKO5. Zertatik? TZETIK6. Zerk? TZEAK7. Zeri? TZEARI8. Zeren? TZEAREN9. Zerekin? TZEAREKIN10.Zertaz? TZEAZ/TZEZ

TZEAZ GAINERATEZAZ APARTE. LANDA, KANPOTZEAZ BATERA

11.Zeragatik? TZEAGATIK, TZEARREN12.Zertarainoko? TZERAINOKO13.Aditz izenaren beste zenbait erabilera: TZEKE; TZEAR, TZEKO

ZORIAN14.Zalantzazko kasuak

AhaztuJoan, etorri, ibili: kantatzera (kantatzen, bizkaieraz) etorri naiz. Kantatuz etorri naiz (nola?)

Erraza/zaila izan. Dirudien baino zailagoa da hori irabazten.( dificil de hacer)Utzi

31.GAIA. VERBO SINTETICO Y VERBO PERIFRASTICO.

1. ADITZ TRINKOANOR motako adizki trinkoak: Egon: nor eta nor-nori; -ke eta –ke-rik gabe; oraina, iragana eta alegiazkoairregularra. Esangura bikoitza nor-nori denean: “umeak begira dagozkizu” eta “zuri dagokizu harrikoa”. Usteak adierazteko: “Horretan nengoen ni ere!”“Itxaron” esanahiarekin: “Zaude apur batean!”“dagokionez/dagokionean (NOIZ)”. “Gai horri dagokionez, esan behar da ....” (*dagokionean); “Txanda dagokizunean hitz egingo duzu”

joan: nor eta nor-nori: -ke eta –ke-rik gabe; oraina, iragana eta alegiazkoaaldaera bi: DOAKI-=DIHOAKI-nor-nori-rekin beste esangura bat: “Ez doakit niri arazo hori erabakitzea”

etorri: nor eta nor-nori; -ke eta –ke-rik gabe; oraina, iragana eta alegiazkoa

ibili, nor eta nor-nori; -ke eta –ke-rik gabe; oraina, iragana eta alegiazkoa

etzan: oraina eta iragana, 3. pertsonak. Natza ... / nentzan

erion: nor-nori; nor 3. pertsona; oraina eta iragana. Darit-darizkit/ zeridan-zerizkidan. Euskalkien arabera, erion-en ordez, jarin, jariatu eta jario aldaerak erabiltzen dira.

atxiki: nor-nori formak bakarrik; oraina eta iragana; natxekio/ nentxekion. “Ikusi duzu eraikuntza berri hori, udaletxeari datxekiona?”. Egon aditzaren antzekoa.. Oso erabilera mugatua.

Jarraiki. Euskara jasoan: nor-nori jokoa baino ez dauka. Oraina eta iragana: narraio/ ninderraion. Aditz nagusi bezala: “jarraitu” erabiltzen da.

NORK motako adizki trinkoak.eduki: oraina/iragana/alegiazkoa; nor-nork; indikatiboaTE pluralgilea bi aldiz segidan errepikatzen denean, bigarrena ezabatu egin daiteke:zauzkatete=zauzkateNor-nori-nork adizkiak behar ditugunean, ukan aditzaren adizki trinkoak erabiliko ditugu:”Begirune handia diet itsasoari”

ekarri: nor-nork/nor-nori-nork; oraina/iragana. Nakar/nindekarrenForma irregularra: zakarzte (zuek)/ zakartzate (zu)Zakarztete=zakarzte

eraman: nor-nork/nor-nori-nork; oraina/iragana. Narama/daramakiot/ninderaman/neramakion*zaramatzate=zaramaztezaramaztete=zaramateZenbait euskalkitan, eraman aditzaren nor adizkiak ohikotasuna adierazteko ere erabiltzen dira. “Egunero bazkaria berak prestatu daroa”

eroan: oraina/iragana. Nor-nork. Daroat/daroatzat/neroan/neroatzan.

erabili: oraina/iragana; nor-nork/nor-nori-nork*zarabiltzate=zarabilztebi esanahi: “buruan zerbaiti bueltak eman”: “zer darabilzu buruan?”. “ibilarazi”: Egun osoan narabilzu gora eta behera”

jakin: oraina/iragana/alegiazkoa.nor-nork. Indikatiboa (-ker-ik gabe, ke-rekin)

esan (*io)/erran: oraina/iragana/alegiazkoa. Nor-nork/nor-nori-nork. Alegiazko formak “erran”-etik datoz. Diot/diodaz/ diost(a) /nioen/nioezen/ niotson/ banerra/nerrakeesan/edun=dioen/dion, dioela/diolaaldaketa fonetikoak:

TS + T= ST: zeniostan TS + G=SK:zioskuten TS + Z=TS: niotsuen

Euskaltzaindiak, nori-hari marka bi onartzen ditu: -o- nahiz –a-: diotsat/diotsot

jardun:oraina/iragana/alegiazkoa: dihardut/niharduen/banihardu/niharduke. Nor-norkjardun=ari izan. Aditz iragankorrekin bakarrik: “bazkaria prestatzen dihardute”zenbaitetan “zerbaitez hitz egiten ari izan” adierazten du: “Mirenen ezkontzaz geniharduen bera sartu zenean”

irudi: oraina/iragana/alegiazkoa. Nor-nork.Indikatiboa: -Ke-rik gabe, ke-rekin. Dirudit/nirudien/banirudi/nirudike

iraun:oraina/iragana/alegiazkoa: diraut/nirauen/banirau/niraukenor 3. pertsonan eta singularrean doa beti : “zutik diraute”aditz perifrastikoak esanahi hau du: “egoera berean jarraitu”. Iraupena adierazteko, aditz perifrastikoak erabili ohi dira: “Zenbat irauten du film horrek?”Osagarria plurala izan arren, singularreko adizkiak erabili behar dira: “Herriko jaiek hiru egun irauten dute”

iritzi: oraina/iragana/alegiazkoa. Deritzot/neritzon/baneritzo/neritzoke. Bi esanahi:=”deitu”: “nola deritzu zuri? Niri Joseba derizt”=”iruditu”: “nik txarto neritzon, baina ezin izan nuen ezer egin”. Azken adiera honek konpletibak ere onartzen ditu. “Nik neuk txarto dagoela deritzot”Aldaketa fonetikoak.

TZ+T=ZT: zeriztanTZ+G=ZK:zerizkun, derizkuTZ*Z=TZ: deritzuegu1.2.12.3 3. pertsonako “hari” izan daiteke –o- edo –a-:”Ondo deritzat/deritzot”

2. ADITZ PERIFRASTIKOAAditz nagusia + laguntzailea.Aditz nagusia: erroa + aspektuaAspektuak: burutua, burutugabea, etorkizunekoa, puntukariaAspektu bakoitzaren morfologia.

Aditz laguntzailea: erregimenak, aldiak, moduak, pertsonak, erregimena,Erregimenak: iragankorra, iragangaitzaModuak: indikatiboa

32.GAIA. CONJUGACION DE LOS VERBOS SINTETICOS. CONSTITUYENTES: PREFIJOS,INTERFIJOS Y SUFIJOS.

3. ADITZ TRINKOANOR motako adizki trinkoak: Egon: nor eta nor-nori; -ke eta –ke-rik gabe; oraina, iragana eta alegiazkoairregularra. Esangura bikoitza nor-nori denean: “umeak begira dagozkizu” eta “zuri dagokizu harrikoa”. Usteak adierazteko: “Horretan nengoen ni ere!”“Itxaron” esanahiarekin: “Zaude apur batean!”“dagokionez/dagokionean (NOIZ)”. “Gai horri dagokionez, esan behar da ....” (*dagokionean); “Txanda dagokizunean hitz egingo duzu”

joan: nor eta nor-nori: -ke eta –ke-rik gabe; oraina, iragana eta alegiazkoaaldaera bi: DOAKI-=DIHOAKI-nor-nori-rekin beste esangura bat: “Ez doakit niri arazo hori erabakitzea”

etorri: nor eta nor-nori; -ke eta –ke-rik gabe; oraina, iragana eta alegiazkoa

ibili, nor eta nor-nori; -ke eta –ke-rik gabe; oraina, iragana eta alegiazkoa

etzan: oraina eta iragana, 3. pertsonak. Natza ... / nentzan

erion: nor-nori; nor 3. pertsona; oraina eta iragana. Darit-darizkit/ zeridan-zerizkidan. Euskalkien arabera, erion-en ordez, jarin, jariatu eta jario aldaerak erabiltzen dira.

atxiki: nor-nori formak bakarrik; oraina eta iragana; natxekio/ nentxekion. “Ikusi duzu eraikuntza berri hori, udaletxeari datxekiona?”. Egon aditzaren antzekoa.. Oso erabilera mugatua.

Jarraiki. Euskara jasoan: nor-nori jokoa baino ez dauka. Oraina eta iragana: narraio/ ninderraion. Aditz nagusi bezala: “jarraitu” erabiltzen da.

NORK motako adizki trinkoak.eduki: oraina/iragana/alegiazkoa; nor-nork; indikatiboaTE pluralgilea bi aldiz segidan errepikatzen denean, bigarrena ezabatu egin daiteke:zauzkatete=zauzkateNor-nori-nork adizkiak behar ditugunean, ukan aditzaren adizki trinkoak erabiliko ditugu:”Begirune handia diet itsasoari”

ekarri: nor-nork/nor-nori-nork; oraina/iragana. Nakar/nindekarrenForma irregularra: zakarzte (zuek)/ zakartzate (zu)Zakarztete=zakarzte

eraman: nor-nork/nor-nori-nork; oraina/iragana. Narama/daramakiot/ninderaman/neramakion*zaramatzate=zaramaztezaramaztete=zaramateZenbait euskalkitan, eraman aditzaren nor adizkiak ohikotasuna adierazteko ere erabiltzen dira. “Egunero bazkaria berak prestatu daroa”

eroan: oraina/iragana. Nor-nork. Daroat/daroatzat/neroan/neroatzan.

erabili: oraina/iragana; nor-nork/nor-nori-nork*zarabiltzate=zarabilztebi esanahi: “buruan zerbaiti bueltak eman”: “zer darabilzu buruan?”. “ibilarazi”: Egun osoan narabilzu gora eta behera”

jakin: oraina/iragana/alegiazkoa.nor-nork. Indikatiboa (-ker-ik gabe, ke-rekin)

esan (*io)/erran: oraina/iragana/alegiazkoa. Nor-nork/nor-nori-nork. Alegiazko formak “erran”-etik datoz. Diot/diodaz/ diost(a) /nioen/nioezen/ niotson/ banerra/nerrakeesan/edun=dioen/dion, dioela/diolaaldaketa fonetikoak:

TS + T= ST: zeniostan

TS + G=SK:zioskuten TS + Z=TS: niotsuen

Euskaltzaindiak, nori-hari marka bi onartzen ditu: -o- nahiz –a-: diotsat/diotsot

jardun:oraina/iragana/alegiazkoa: dihardut/niharduen/banihardu/niharduke. Nor-norkjardun=ari izan. Aditz iragankorrekin bakarrik: “bazkaria prestatzen dihardute”zenbaitetan “zerbaitez hitz egiten ari izan” adierazten du: “Mirenen ezkontzaz geniharduen bera sartu zenean”

irudi: oraina/iragana/alegiazkoa. Nor-nork.Indikatiboa: -Ke-rik gabe, ke-rekin. Dirudit/nirudien/banirudi/nirudike

iraun:oraina/iragana/alegiazkoa: diraut/nirauen/banirau/niraukenor 3. pertsonan eta singularrean doa beti : “zutik diraute”aditz perifrastikoak esanahi hau du: “egoera berean jarraitu”. Iraupena adierazteko, aditz perifrastikoak erabili ohi dira: “Zenbat irauten du film horrek?”Osagarria plurala izan arren, singularreko adizkiak erabili behar dira: “Herriko jaiek hiru egun irauten dute”

iritzi: oraina/iragana/alegiazkoa. Deritzot/neritzon/baneritzo/neritzoke. Bi esanahi:=”deitu”: “nola deritzu zuri? Niri Joseba derizt”=”iruditu”: “nik txarto neritzon, baina ezin izan nuen ezer egin”. Azken adiera honek konpletibak ere onartzen ditu. “Nik neuk txarto dagoela deritzot”Aldaketa fonetikoak.

TZ+T=ZT: zeriztanTZ+G=ZK:zerizkun, derizkuTZ*Z=TZ: deritzuegu1.2.12.3 3. pertsonako “hari” izan daiteke –o- edo –a-:”Ondo deritzat/deritzot”

33.GAIA. EL VERBO AUXILIARADITZ LAGUNTZAILEAK

1 Sarrera1.1 IZAN/EDUKI/UKAN1.2 Laguntzaileen eskema orokorra

2 INDIKATIBOA: 2.1 Indikatiboa: -ke gabeko atzizkiak2.1.1 NOR2.1.2 NOR-NORI2.1.3 NOR-NORK2.1.4 NOR-NORI-NORK

2.2 INDIKATIBOA: -Kedun adizkiak2.2.1 NOR2.2.2 NOR-NORI2.2.3 NOR-NORK2.2.4 NOR-NORI-NORK

3 Subjuntiboa3.1 Helburuzko perpausak3.2 Guraria edo nahia adierazten duten perpausak3.3 Aginte-perpausak= TZEKO3.4 Perpaus osagarriak3.5 NOR3.6 NOR-NORI3.7 NOR-NORK3.8 NOR-NORI-NORK

4 Ahalera4.1 Aldaerak: ez dezaket, egin ahal dezaket4.2 Etorri ahal da=etorTZEN ahal da4.3 Etor daiteke/etorri AHAL da

4.4 JoaTEA dauka/ ez dauka joaTERIK/ez DAGO joaterik

4.5 NOR4.6 NOR-NORI4.7 NOR-NORI-NORK4.8 NOR-NORK

5 AginteraAditzoina: ETORRI!Adizki perifrastikoak: ETOR ZAITEZ! Paradigmak: NOR/NOR-NORI/NOR-NORK/NOR-NORI-NORK:hadi/hakit/nazak-ezak/biezatAdizki trinkoak: NOR-zaude/zatoz/zoaz/zabiltza. NOR-NORI-NORK: esadazu, ekardazu, emaiozu, eramaiozu, entzuiozu, utziozu, galdeiozu,egiozu. (pertsona guztietan)Agintera adierazteko beste bide batzuk:Geldi, kontuz, isilik, ospa, kanpora, zutik, aurrera, alde, lasai ...Jausi barik, erori gabe!Hori ez da egiten

6 Baldintzazko adizkiak6.1 Indikatiboko baldintza6.1.1 Alegiazko baldintzak: hegoaldean: etorriko banintz/etorriko nintzateke; iparraldean: etortzen banintz/etor ninteke.6.1.1 Ez-alegiazko baldintzak: hiru aspektuekin,

lehenaldian eta orainaldian6.1.2.1 Aprobatuko badu, gogor ikasi beharko du.

6.2 Subjuntiboko baldintza: “ama hil baledi ze daki zer egingo nukeen!”

6.2.1 Zenbait euskalkitan subjektibotasun hori adierazteko, aditz-partizipioa errepikatzen da: “Ikusi izan banu, IKUSI, akabatu egingo nukeen!”6.3 Ahalerako baldintza: “Egin badaiteke, zeren zain gaude?”

7 Aditz lokuzioak7.1 Izena + izan: ari izan, bizi izan, komeni izan, nahi izan, gura izan,gogo izan,nahiago izan, nahiago izan, gurago izan, ahal izan, ezin izan, balio izan, behar izan, uste izan, espero izan, merezi izan, maite izan, gorroto izan, damu izan, falta izan, ezagun izan.

7.1.1 Ordena8 Ezin izan

9 Ari izan

10 Aditz laguntzailea11 Ezin izan/ahal izan: aditz nagusiaren araberako

laguntzailea, bakarrik doazenetan izan ezik: “ahal dut/ezin dut”

12 Behar izan. Nork laguntzaileak , inpertsonaletan izan ezik eta, era berean, nori sartzean: “Etxera joan behar natzaizu”

13 Nahi izan, gura izan, gogo izan14 Ari izan: salbuespena: “euria ari du”15 Aspektua:16 egitea merezi du17 egin nahi dut/egiTEA nahi dut

17.1 Izena + egin, eman, hartu: hitz egin7.2.1 zoroarena egin

34.GAIA. FORMAS VERBALES ALOKUTIVAS.

ADIZKI ALOKUTIBOAK (hika moldea)Lau hizkera nagusi daude euskaraz: zuka, berorika, hika eta zuka alokutiboa. Azken biak hizkera alokutiboak dira, hau da, aditzean solaskidearen erreferentzia agertzen da.

0.1 ZUKA

Hiztun askorentzat erregistro bakarra. Hizkera hau mendebaldean neutroa da, baina ekialdean ez da hain neutroa, errespetua eta nolabaiteko urruntasuna ere adieraz baitezake. Hau da euskara batuan eskuarki erabiltzen dugun hizkera arrunta. Singularreko 2. pertsonako izenordain gisa ZU erabiltzen da, eta hizkerarik zabalduena da.

0.2 BERORIKAErrespetuzko hizkera. Mendebaldeko euskalkietakoa. 2. pertsonako izenordain gisa BERORI errespetuzko pertsona-ordaina erabiltzen da. Berorika egitean zukako adizkiak erabiltzen dira; desberdintasun bakarra 2. pertsonako adizkien ordez 3. pertsonakoak erabiltzean datza. Errespetua zor zaien pertsonekin erabiltzen zen : familiako senide zaharrekin (aitita-amamak, izeko-osaba zaharrak ...), Jainkoarekin, medikuarekin, apaizarekin, alkatearekin. Euskara batuan hizkuntza-maila formaletan (eskari ofizialetan ...) baino ez da erabiltzen.

0.3 HIKASingularreko 2. pertsonako izenordain gisa HI erabiltzen da. Adizki bereziak erabiltzen dira: izan ere, adizkietan NOR, NORI, NORK pertsona-markez gain, solaskidearen erreferentzia ere agertzen da. Hau da, hizkera alokutiboa da. Zukakoaren ondoan zabalduena.

0.4 ZUKA ALOKUTIBOAEkialdekoa (BN eta Z). Hegoaldeko hizkera neutroaren pareko erabilera dauka. Zukako alokutiboko adizkiek hikakoen logika bertsua daukate; baina K/N marken ordez, ZU jartzen da: Hau DUZU nire etxea. Gero eta gutxiago erabiltzen da, nahiz eta Zuberoan bizi-bizirik dirauen.0.4.1 XUKA: BN. Balio afektiboa dauka Eskuarki umeekin erabiltzen dute. Singularreko 2. pertsonako izenordain gisa XU erabiltzen da, eta adizkietan ZUren ordez XU agertzen da.

1.0 HIKAKO ADIZKI ALOKUTIBOAKNik amari opari bat ekarri diot/Nik amari opari bat ekarri zioat. Azken hau entzunda, badakigu gizonezko batekin ari dela hiztuna: zioAt (toka). Neskarekin arituko balitz: zioNAt (noka).1.0.1 Hikako adizki alokutiboak 1. eta 3. pertsonan baino ez dira

erabiltzen. 2. pertsonakoak adizki arruntak dira. HI izenordainari dagozkion aditz-formak erabiltzen dira.

1.0.2 IZAN aditza orainaldian:Ni nauk/nHi haizHura duk/dunGu gaituk/n

Zuek zarete Haiek dituk/n

HIKAKO ADIZKI ALOKUTIBOAK NOREKIN ERABILIErrespetua zor zaien pertsonei ezin zaie hika egin. Neska-mutilen artean bai. Harremanak formaltzean edo ezkontzean, zuka. Haur txikiei ez zaie hika egiten kozkortu arte (7-16). Etxeko animaliei ere, hika.Zenbait tokitan hika moldea mesprezuzko tratamendu gisa ere erabili ohi da: deabruari edo etsaiari. Menpekoei hika egin ohi zitzaien. Haserretutakoan ere bai. Garai batean gurasoei hika egitea errespetu-falta larritzat hartu izan da; gaur egun, harremanak asko aldatu dira. Gaur egun berpizten aida , antza, eta harremanak errazteko baliabide gisa erabiltzen da maiz.

HIKA HIKA EZLagunarteanEtxekoen arteanNor bere buruarekinEtxeko animaliekinGauzekin(Emakumeekin ez beste guztiekin, toka)

EzezagunekinHaur txikiekinHizketa formaleanBati baino gehiagori zuzentzean, guztiak sexu berekoak izan ezik.

HIKAKO ADIZKI ALOKUTIBOAK NOIZ ERABILI

Kasu guztietan erabil daitezke, honako hiru kasuotan izan ezik:MENPERAGAILUA HARTZEN DUTEN ADIZKIETAN, baina aditz nagusian hika:Ez zakiat joango naizen. Baldintzako eta subjuntiboko adizkiek ez dute forma alokutiborik, menderagailua hartzen baitute. Baldintzaren ondorioak badauzka.GALDE-PERPAUSAK Aizan, Miren, nor da hori? HARRIDURA-PERPAUSAK Deabruak eramango ahal du! Azken arau hau ez da aurreko biak bezain orokorra.

HIKA ETA ZUKAKO ADIZKIEN NAHASKETA. Ezin da egin.Kasu guztietan, perpaus menderatuak barne, adizki neutroak erabili behar ditugu: haiz, hintzen.Adibidez: Aizan, oraindik ez zakinat gurekin etorri nahi DUNan ala ez.Hika egiten denean, ez da zilegi zukako adizki neutroak erabiltzea (aurreko atalean aztertutako salbuespenak izan ezik), ezta zu izenordaina ere. Dena zuka edo dena hika. Adibidez, Galtzerdi hauek hireak ditun.

HIKAKO ADIZKI ALOKUTIBOEN OSAERAArruntetatik eratortzen dira, K edo N morfemak gehituz.

NOR>NOR-NORK: NAIZ>NAUK/NNOR-NORK>NOR-NORI-NORK. –U- letra –I- bihurtzen da eta atzean K/N eransten zaie (hitz barruan: a/na):dut>diat/dinatKEdun atzizkiak.Oso erraz. KEren ondoren K/N eransten zaie(hitz barruan a/na): nuke>nukek/n; nukeen>nukeAn/nukeNAn. Salbuespena: pluraleko TEren atzean jartzen dira K/N:zezaketek/nOrainaldiko D>Z: diot>zioat/zionat

2. NOR ADIZKI ALOKUTIBOAK

3. NOR-NORI ADIZKI ALOKUTIBOAK

4. NOR-NORI-NORK ADIZKI ALOKUTIBOAK

5. ADIZKI ALOKUTIBO TRINKOAK. Iragangaitzak: Egon/joan/etorri/ibili. Iragankorrak: eduki/ekarri/eraman/jakin.

35.GAIA. ADVERBIOS Y COMPLEMENTOS VERBALESADBERBIOA2. Sarrera

3. AdizlagunakKasu-marken bidez sortutakoak: NOR, NORI, NORK, NOREN, NONGO kasuak izan ezik, gainerako guztiek adizlagunak sortzen dituztePostposizioen bidez sortutakoak

4. AditzondoakAditzondoen sailkapen formala: 1. bakunak, 2. eratorriak (-ki, -ka, -ro, -to, -ik, -la) eta 3. aditzondo konposatuak: lehenbizi, herenegun ...Aditzondoen sailkapen semantikoa: 1. zirkunstantzia (denbora/leku) 2. Nozioa: modua(ondo) eta maila (nahiko) 3. Jarrera: iritzia: agianKategoria-aldaketak

5. Erakusleetatik eratorritako adberbioak

Leku-adberbio arruntak: hemen. Paradigma.Leku-adberbio indartuak: hementxe/bertan. Paradigmak.Modu-adberbioak: honela/honelako. Honelaxe/honelakoxeHonen, horren, hain. Honenbeste, horrenbeste, hainbeste

6. Galdetzaileetatik eratorritako adberbioakINOR. Noiz erabiltzen da.Ezer/deusInongo, inolako/ezein: + partitiboa: “Nik ez dut inongo aterik apurtu” + mugagabea: “Ez dugu inolako istilutan sartu nahi”Bat ere/batereZenbait esapide: “Hori ez duzu inondik ere lortuko”; “Zu ez zara inor hori esateko”; “Inon direnak esan zituen gobernuaren aurka”NORBAITinor vs norbait. Noiz erabiltzen da. Hor NONBAIT.nola edo halaEDONOREZER GUTXI, INOR GUTXINORBERA: lexikalizaturik: “hori norberaren kontua da”; ala autonomo:” Nork bere zoroak bizi du”

7. PostposizioakNOR edo partitiboa eskatzen dutenakNOREN eskatzen dutenakNORI eskatzen dutenakNON eskatzen dutenakNONDIK eskatzen dutenakZEREZ eskatzen dutenak

8. Iritzi-adberbioakUstea adierazten dutenak: nire ustez, nik uste, nire iritzizZiurtasuna adierazten dutenak: noski (ustea) vs jakina (ziurtasuna)Ziurtasunik eza adierazten dutenak: badaezpadaAgiantasuna adierazten dutenak: beharbada, agian, menturazEgiantzekotasuna adierazten dutenak: dirudienez, antza, itxura denez, agidanean, nonbait

9. Maila-adberbioakErabateko ezeztapena adierazten dutenak: batereNahikotasuna adierazten dutena: sano, samar, nahikoOsotasuna adierazten dutenak: biziki, oso, arras,asko, anitz, itzelErabatekotasuna adierazten dutenak: guztiz, erabat, zeharo, arrunt, txitGehiegitasuna adierazten dutenak: sobera, larregi, aise

Beste zenbait maila-adberbio: zinez, benetan, erdi, ondo

36.GAIA. CONJUNCIONES

Conjunción=konjuntzio, juntagailu (Hizkuntzalaritza hiztegia, UZEI)

Ohiko gramatiketan juntagailua, bi perpaus nahiz perpauseko bi atal elkartzeko erabiltzen den perpaus-atalari deitzen zaio. Azken batean, lotura adierazten duen zerbait da.Koordinazio-juntagailuak eta menpekotasun juntagailuak daude. Euskaraz, hala ere, badirudi benetako juntagailuak koordinaziozkoak direla., zeren besteak,, menpekotasunezkoak, alegia, ez baitira atal autonomoak, edo “hitzak”, atzizkiak edo aurrizkiak baizik. Beste hizkuntzetan ere menpekotasunezko juntagailuek lotura handiagoa dute preposizioekin koordinaziozko juntagailuekin baino.

Gramatika osoa. I. Zubiri.

Juntadura: juntagailuak:1. Alborakuntza

Emendiozko alborakuntza: a. bai ..., bai ...; b. ez ..., ez ...,c. ...-la, ...-la, d. nahiz ..., nahiz ..., e. hala ..., nola ...,f. ez ezik, ...ere; g. ez bakarrik, ...ere: hiru forma:

I. ez ____________bakarrik

II. ___________ez bakarrik

III. ez bakarrik ______________

Hautakaritzako alborakuntza:a. edo ..., edo ...;

b. ala ...; ala ...

Aurkaritzako alborakuntzaa. Alde batetik ..., bestetikb. Batzuek ..., beste batzuek ...c. Batak ..., besteak ...

Kausazko alborakuntza: a. nolako ..., halako ...; nora .., hara; non ..., hantxe ...; zer ikusi,

hura ikasi;b. Zenbaitetan, bigarren juntagaia ezabatu egiten da:Ona da? NORK egina den.Zuk erosi egingo zenuke? NOLAKOA den.Interesatzen zaizu bigarren eskuko auto bat? NOLA dagoen.

2. Emendiozko juntagailuak: ETAJuntagaiak: maila edo kategoria berekoak izan behar dute. Juntagai desberdinen kasuan zer ondorio dauzka honek?I. Mota bereko perpausak direnean.: “bulegora

heldu da eta lanean hasi da”. Edo mota desberdinekoak: “itxaron apur batean eta azalduko dizut”

II. Kasu bereko eta ezberdineko ISak elkartzeko: “Nork eta zertarako egin duen jakin nahi nuke” (desberdinak izanagatik, nolabaiteko kidekotasuna dago)

III. Juntagaiak ISaren osagaiak direnean: “lehen eta bigarren osagaiak txarto daude”

IV. ETA juntagailua eta kasu-markak: aukera bi: sintagma bakoitzak bere kasu-marka hartzea ala sintagma biak elkartu eta kasu-marka amaieran eranstea. “Josuri eta Begori ez diegu ezer esan/Josu eta Begori ez diegu ezer esan. Biak ondo. Salbuespenak:

i. izenordainekin. Bietan kasu-marka: zuk eta nik berdintsu pentsatzen dugu

iii. erakusleakiv. ISak singularrean daudenean, kasu-marka bietan: Hori merkea eta

polita da.v. Pluralean, aukera biak dira zuzenak

vi. Zerrendatzeetan, kasu-marka azkenean: “Postrerako sagar, madari, laranja eta meloiA dago.

vii. Postposizioetan kasu-marka biei ala azkenari bakarrik eransteko aukera dago: Josu eta Amaiaren artean. Eta izen arruntak badira: “Emakumea eta gizonaren arteko desberdintasunak.”

KomunztaduraEmendiozko juntadurak aditz-komunztaduran eragiten du. ETAren bidez elkartutako osagaien juntadura pluraltzat hartzen da: Josuk eta Mirenek egin dute. Hau ze da beti gertatzen. Ikus ditzagun salbuespenak:juntagaiak perpaus osoak direnean, juntadura ez da pluraltzat hartzen, ez nominalizazioekin ez konpletibekin: Nekatuta dagoela eta ez dela etorriko esan du.Aditza aurrean denean: Nik badaukat etxe bat, auto bat, familia bat eta besteZenbait esapide: Hau eta hura esango didazu. Hori eta bestea esan dezakezu.

Osagai-ezabaketa:Juntaduran, aldez aurretik aipatuta dauden osagaiak normalean ezabatu egiten dira., testuinguruaren laguntzaz argitu egiten direlarik: “Zure autoa eta nirea kolore berekoak dira”1. Aditz osoa ezabatzen da aditzoina eta aspektua berberak

badira: nik bisigua hartuko dut eta honek txipiroiak2. Aditz laguntzailea ezabatzea: BAIEZKOAKEskuinekoa: Berak hondatu zuen eta berak konpondu.Ezkerrekoa: Lan amaitu, gauzak batu, eta joan egin dira.3. Adizki jokatugabeak: Nere gauzak hartu eta alde egiteko esan

zidan./Oihukatu eta negar egiteagatik ez duzu ezer lortuko.4. Azken juntagaiaren ezabaketa: Miren eta bihar etorriko dira.

ETAren beste zenbait erabileraEsapideak: nahiz eta, hala eta guztiz ere,, jo eta ke, hara eta hona ...Menderagailua: kausazkoa.Harridurazkoak: “nor eta zu!”, ”nola egin diozu hori! Zure anaia da eta!”. Indartzaile gisa: askok eta askok ez daki zer egin”

3. Juntagailu hautakariakAukera edo hautaketa adierazteko erabili ohi ditugu. Euskaraz hauek dira: edo, edota, ala, nahiz eta zein.

EDO: euskalki zen baitetan EDO erabiltzen da erabiltzen den juntagailu hautakari bakarra, eta blio guztiak har ditzake: orobatasuna (berdintasuna, kidekotasuna), edota elkarren baztergarri izatea.ohikoena adierazpen perpausetan ematen da. “Zein nahiago duzu? Berdin dit: bata edo bestea”EDO juntagailuaren ondoren, esapide zenbait erabiltzen dira: hobeto esan, bestela esan, antzeko zerbait ..., bigarren juntagaia lehenengoaren aldaera edo zehaztapena denean.: “Ez du ezer egin, EDO, hobeto esan, ez du ia ezer egin.Gainerako hautakariak ez bezala, EDO ondoko hauetan erabiltzen da. Sinonimoekin (Honi aiztoa edo ganibeta esaten diogu). Zenbatzaileekin (Bi edo hiru besterik ez zaigu falta)Komunztadura: aditza singularrean, beste arazorik gabeOsagai-ezabaketaSintagmak juntatzean, sintagma osoak (kasu-marka eta guzti) elkartzeko joera da nagusi: Normalean larunbatean edo igandeetan joaten gara.Azken juntagaiaren ezabaketa: hiztuna zalantzan dagoenean, nola jarraitu ez dakienean, informazio ez-zehatza adierazi nahi denean, azken juntagaia ezabatu ohi da: “Norekin joango zara, Amaiarekin edo?

EDOTA: EDOren distribuzio bera dauka, sinonimo eta zenbatzaile artean ez dela agertzen izan ezik.. Ezaugarriak:Maila guztietako juntagaiak elkar ditzake.Adierazpen perpausetan zein galde-perpausetan erabil daitekeEDOren balio berberak har ditzake: elkarren baztergarri diren aukerak, orobatasuna eta bigarren juntagaia lehenengoaren aldaera izatea.Ezabaketak: eskuineko aditza ezabatzeko joera da nagusi: Azken osagaiaren aurrean, edo osagai bien aurrean.

ALA: maila guztietako osagaiak elkar ditzake. Galde-perpausetan edota zehar-galderetan erabili ohi da, maizenik elkarren-baztergarri diren aukerak adierazteko.”Noiz etorriko da gaur edo bihar?”. Maiz antonimoekin erabiltzen da: “Zein nahiago duzu, handia ala txikia?”. Ekialdean orobatasuna adierazteko erabili ohi da, bata zein bestea aukeratzea berdin dela adierazteko: “Legea beti lege, bertokoa ala kanpokoa izan.”Komunztadura: Hurrengo kasuetan aditza 3. pertsonan jokatu ohi da: “Nor joango da, zu ala ni?”Osagai-ezabaketa: Ezabaketak eskuineko juntagaian gertatzen dira: “Etorriko zara gurekin ala ez?”

3.3.2.1 Azken juntagaiaren ezabaketa: Galdera erretorikoak egiteko, eta harridura edo zalantza adierazteko: “Zer uste duzu tontoa naizela, ala?”

NAHI(Z), ZEIN. “Larunbatean nahiz igandean joan gaitezke” Ezaugarri nagusiak:Juntagaiak perpausak baino atal txikiagoak izaten ohi diraOrobatasuna adierazten dute.IS deklinatuak direnean, kasu-marka bietan jartzen da.. Salbuespenak: juntagai biei (zenbatzailea, erakuslea, izenondoa) dagokien hitzen bat egonez gero, edo zerrenda luzeak izanez gero: Iruñea, Baiona, Gasteiz, Donostia nahiz Bilbon har dezakezu autobusa.Juntagai bakoitzaren aurrean ere aurki daitezke, balio banakaria hartuz

4. Juntagailu aurkariakBi aurkaritza mota: “Ez da merkea, BAINA polita da (bigarren juntagaiak ez du lehenengoa ezeztatzen) /Ez da merkea, garestia BAIZIK (bigarren juntagaiak, lehenengoak ezeztatzen duena baieztatzen du)”

BAINA. Nolabait kontrajarrita dauden bi perpausa kontrajarri ohi ditu, era guztietakoak (baiezko, ezezko, galde-, aginte-, harridura-perpausak). Izenondoak, partizipioak eta adberbioak ere elkar ditzake.Osagai-ezabaketa: amankomuneko osagaiak bigarren juntagaian ezabatu egin ohi dira: “zuk ondo jokatzen duzu baina nik hobeto”BAINA lokailu gisa. Hegoaldeko euskalkietan, “ bigarren perpausaren barruan ere ikus daiteke: "baina”: “Ez didazu, BAINA, txarto dagoenik esango!”. Beste batzuetan, bigarren perpausaren amaieran jartzen da: “Zergatik ez zatoz? Ezin dut, BAINA” Hemen, baina=ordea, ez dago juntadurarik, perpausek beregainak izaten jarraitzen dute.BAINA menderagailu gisa. Perpausaren amaieran, kontzesiboen balioarekin: “Joaten utziko dizut, ez duzu merezi baina”

BAIZIK, BAINO, EZPADA, BAINA. Aurkaritza mota honen ezaugarri nagusiak: Galdegaien arteko kontrastea adierazten dute.Lehen juntagaia ezezkoan doa beti: “Zurea ez da hau, hori baizik”BAIZIK. Hegoaldekoa izanik ere, ez da Bizkaikoa.. bigarren juntagaia oso luzea denean, aurrean ere aurki daiteke, “Baizik eta” aldaera erabilirikBaizik=baizenBAIZIK EZ balio murriztailearekin ere erabil daiteke: “Bi baizik ez ziren egon”.BAINO. Bizkaierazkoa batez ere.. Bigarren juntgaiaren atzean beti.: “Ez dut zugatik egin, amagatik baino”

4.2.4.1 Balio murriztailearekin erabil daiteke: “Bi baino ez ziren egon”EZPADA. Bigarren juntgaiaren aurrean: “Errua ez da umearena, ezpada gurasoena”

BAINA. Iparraldean batez ere, bigarren juntagaiaren aurrean: “Ez da hori, baina bestea”

37.GAIA. LA ORACION SIMPLEPERPAUS BAKUNA

J. Perpaus-motakK. Perpausaren egitura: hitzen ordena

38.GAIA. ESTRUCTURA DE LA ORACION EN EUSKARA: AFIRMACIONES, PREGUNTAS, NEGACIONES Y

EXCLAMACIONES.PERPAUS MOTAK

1. Galde-perpausak1.1 Zati-galderak1.2 Aukera-galderak1.3 Bai-ez erako galderak2. Adierazpen-perpausak2.1 Baiezko perpausak: ordena ez-markatua: subjektua

+ osagarria + aditza2.2 Ezezko perpausak: ordena ez- markatua: subjektua

+ ez-laguntzailea + osagarria + aditza

3. Aginte-perpausak: ezaugarririk nabarmenena aginterako adizkiak erabiltzea da.

3.1 Ordena: gehienetan aditza perpausaren hasieran jartzen da baiezkoetan, eta, ezezkoetan, EZ partikularen atzean.

3.2 Hala ere, beste osagairen bat azpimarratu nahi denean, berau da aditzaren aurrean jartzen dena: “Kotxea ekarri, ez motorra!”

4. Harridura perpausak. Harridura-perpausetan hiztunak zerbait adierazteaz gain, adierazpen horrek beregan sortzen duen harridura, larritasuna, beldurra, nazka, mesprezua eta antzeko sentipenak ere ematen ditu aditzera. Maiz, ordena berezia azaltzen dute: Hau da mutila!. Beste askotan, loturazko aditza ezabatu egiten da: Sinestezina, atzo gertatu zena!

4.1 Erakusleak eta eratorriak4.1.1 Hau da hau!. Erakuslea

perpausaren hasieran. Maiz errepikatu egiten da erakuslea: Hau da hau! Zenbaitetan, erakusle indartuak erabiltzen dira: Hauxe gauza tristea ikusteko!

4.1.2 Hango zarata!4.1.3 Alferra halakoa!/Lotsagabeak

halakoak!4.1.4 Alfer hori!

4.2 Galdetzaileak4.2.1 Zein ...-N! Izenondo, adberbio eta

partizipioekin erabiltzen da, aditzik gabe doanean.

4.2.2 A zer-nolako ...-N!4.2.3 Zenbat ...-N4.2.4 Zein gutxi ...-N!4.2.5 Nor eta zeu!4.2.6 Zer ... eta ... ondo(ko)!4.2.7 Zer ...-n!4.2.8 Zer arraio!4.2.9 Nola demontre!4.2.10Nolatan ...

4.3 Baiezkoak4.3.1 Bai ..-la!4.3.2 Ba- ...!: Banengoen, ba, ni!

4.4 Ezezkoak4.4.1 Ezta pentsatu ere!4.4.2 Jakingo ez dut, ba!: baiezko

esangura.4.4.3 Apurtu ez du, ba!4.4.4 Ez da izango!: 1. intentsitatea

adierazteko: Ez zaio makal gertatu! 2. ustekabea, kezka, beldurra edo antzeko sentipenak

adierazteko: Loteria egokitu zait. Ez da egia izango! Benetan?

4.4.5 Burua apurtu ez duenean! Zorionez gertatu ez den zerbait adierazteko.

4.5 BAIETZ!/EZETZ!: Erronka egiteko.4.6 EA ...-N! Guraria, nahia edo itxaropena

adierazteko: Ea lasaitzen den!. Ohartarazteko: Ea noiz ikasten duzun!

4.7.1 ESKERRAK ...-N! Baita ere: Eskerrak ondo dagoeNA!Eskerrak ondo dagoenari! Eskerrak ondo dagoela!

4.7.2 BEHARRIK ...-N!: Beharrik esan didazun!4.7.3 GAITZ ERDI!: izan zitekeen gaitzaren erdia. Hori

baino besterik ez bada, gaitzerdi!4.7.4 LASTIMA!: gauzak hobeto atera ez izanagatiko

pena edo damua.4.8 Errepikapena

4.8.1 Anton zen mutila, Anton! Barretan egin genuen, barretan! Harridura adierazteko.

4.8.2 Ikusi izan bazenu, ikusi! Guraria, kezka, mehatxua ...

4.8.3 Esan badut, esan dut! Damua. Utzi banion utzi nion! Harrezkero ez dut berriro ikusi.

4.9 Erlatiboa. Falta zitzaiguna! Harridura.4.9.1 Erakuslea + erlatiboa: Hau sasoia daukaguna, txo!4.10 ETA. Harridura. Nola egin diozu hori? Zure anaia da eta!4.11 ERE. Aditz-izenarekin: Hori sinestea era! Harridura.4.11.1 Bestelakoekin: Horrelakorik ere! Zuek ere, izatekoak zarete!4.12 Atzizki bidez eratutakoak:

4.12.1 -AREN. Andrearen itxura!4.12.2–AGO. Oso, izugarri eta antzeko maila-adberbioen

antzeko balioa izaten du: Astunago jarri zen andrea!

4.13 Hitz indargarriak: 4.13.1Gero

4.13.1.1 Perpausaren amaieran: Tontoa zara, gero!

4.13.1.2 Mehatxua: Kontuz, gero!4.13.2horratik, horratio. Harridura azpimarratzeko.

Lehenago jakin izan banu, horratik!

4.14 Hitzen ordena.Ordena eta intonazioa aldatzea nahikoa da harridura-perpausak sortzeko: Mutil ona zegoen Don Nikasio!

4.15 Aditzaren ezabaketa. Loturazko aditza ezabatzea: Ume barrabasa1

4.16 Interjekzioak. Harridura perpausetan maiz erabiltzen dira.4.16.1Ustekabea adierazten dutenak: Ene! Epa! Kontxo!4.16.2Indargarriak Joño!Arraioa! Demontre! Alajaina!

Alafede!4.16.3Erreguak egiteko: Mesedez! Arren! Otoi!4.16.4Ezinbestekotasuna: Beharko, Zer erremedio!4.16.5Haserrea eta mesprezua: Kaka zaharra! Hor

konpon! Hara bestea!4.16.6Erlijio gai edo izakiak: Aitaren!Ene Jesus! Jainko

maitea! Jesus!4.16.7Poza: Ala! Kar, kar!Iufa!4.16.8Garrantzia kentzekoak: Tira! Beno! Bah!4.16.9Arreta erakartzekoak: e! Aizu! Hara! Txo! Kasu! 4.16.10Agurtzekoak: Aupa! Agur! Kaixo!4.16.11Ezeztapenak: Bai, zera! Ez horixe!4.16.12Baieztapenak: Bai horixe! Jakina, Noski!4.16.13Ezjakintasuna: Batek daki! Auskalo! Nik zer

dakit! Ideiarik ere ez!4.16.14Errukia: Koitadua! Gaixoa!4.16.15Adore ematekoak: Aupa! Aurrera! Hori duk eta!

Eutsi! Jeup!4.16.16Guraria: Oxala! Ahal!: Irabaziko ahal dugu!

39.GAIA. ORDEN DE CONSTITUYENTES: TEMA Y REMA

1. Sarrera: mintzagaia eta iruzkina (Gramatika osoa)Mintzagaia. Hiztuna zertaz ari den zehazten du.Iruzkina: mintzagaiak zehaztutako marko horren barruan eman nahi dugun informazioa

1.1 Mintzagaia. “Mintzagai hanpatua: Mintzagaiaren osagairik garrantzitsuenak perpausaren hasieran jartzen dira eta, bigarren mailakoak, perpausaren amaieran: JON mendira joan da GAUR. Euskara mintzatuan etenaldi bat egiten da mintzagai hanpatuaren ondoren Batzuetan mintzagaia isilpean manten daiteke; ez beti, adibidez, informazio berria ematen duenean: Etorriko zarete afarira? Ni bai/Nor joango da umeekin? Aitorrekin neu joango naiz. Azken esaldi bietan mintzagaia ezinbestekoa da. Perpausaren osagai guztiak izan daitezke mintzagai: baita aditza ere: Jan ere bertan jango dugu.

1.2 Iruzkina beti agertu behar da, bestela ez dago komunikaziorik. Zenbaitetan perpaus osoa da iruzkina: Zer gertatu da? Jonek istripu bat izan du. Zatiak ere izan daitezke, aditzaren aurrean jarririk.

2. Galde-perpausen ordena2.1 Zati-galderak eta aukera-galderak. Non dago Miren?2.2 Bai-ez erako galderak. Galdegaia aditzaren aurrean jarriz, informazio bat egiaztatzea da helburua: Mikelekin joango zara? Galdegaia baieztapena bera denean, aditza aurrean jarri ohi da: “Etorriko zara bihar?”, eta aditz trinkoa bada BA- aurrizkia hartuko du:”Badaukazu boligraforik?”.

3. Baiezko perpausen ordenaIruzkina perpaus osoa denean: ordena ez-markatua: Ama etxean dago.Galdegaia perpausaren osagai bat deneanGaldegaia baieztapena bera deneanAdizki perifrastikoakAdizki trinkoakGaldegaia aditza bera denean:Aditz perifrastikoa: Zer egin duzue? IRABAZI EGIN dugu (beste toki batzuetan: IRABAZI). Aspektua “egin” aditzak hartzen du.Aditz trinkoetan: aditza bera errepikatu ohi da: Eguna JOAN DOA. Hori forma gutxi erabilia da. BA- erantsi ohi zaio errepikapenari: JAKIN BAdakit.

4. Ezezko perpausen ordena: ezezkoetan edozein hitz izan daiteke galdegai; hala ere, galdegaia ezeztapena bera denean, zein osagarriri dagokion zehaztu beharko da. Hiru ordena aurki ditzakegu ezezkoetan: 1. Irakaslea, ez da etorri 2. Irakaslea ez da etorri 3. Ez da irakaslea etorri

Irakaslea, ez da etorri. Galdera: “Etorri da irakaslea?”. Ezeztapena da galdegaia. Aditzaren ekintza da bigarren galdegaia. EZ-laguntzailea + ADITZAIrakaslea ez da etorri. Komarik ez etenaldirik ez baita. Galdera: “Nor ez da etorri?”. GALDEGAIA +EZ-laguntzailea + aditza“Irakaslea etorri da? Ez, ez da irakaslea etorri. EZ-laguntzailea + 2. GALDEGAIA + aditza

5. Aginte-perpausen ordenaBaiezkoak. Aditza aurrean eta gainerakoak atzean: Zatoz hona oraintxe bertan! Osagai bat azpimarratzeko edo aditzarekin bat egiten duenean: Kontuz ibili! Isilik egon!Ezezkoak. EZ partikula aditzaren aurrean: Ez esan txorakeriarik!. Perifrastikoetan, aditz nagusia amaierara: Ez ezazu txorakeriarik esan!

6. Harridura-perpausen ordena. Azpimarratu nahi den osagaia aditzaren aurrean ez ezik, askotan perpausaren aurrean ere jartzen da: HAU da mutila!

7. Menpeko perpausen ordena. Horien ordena maiz aldatu egiten da menderagailua amaieran uzteko. Bi esaldi multzo daude: Esaldi batzuek ordena aldatzen dute menderagailua atzean jartzeko, batez ere ezezkoetan. Besteek ez.

Ordena aldatzen dutenakKausazkoak: Jonek etorri nahi ez zuenez gero, Josuri esan diogu.Baldintzazkoak: Jonek esan ez badizu, nork esan dizu?Denborazkoak: Hemen lan egiten ez duenetik ...Kontzesiboak: Partida irabazten ez badugu ere ...Moduzkoak: Mikel etorri ez denez, ezin izan diogu esanErlatibozkoakOrdena aldatzen ez dutenakOsagarriak: -LA. Bihar ez dela lanera etorriko esan dit.Zehar-galderak. Ea ez naizen afarira joango esan dit.Kausazkoak: Ezin dizut esan ez baitut gogoratzen

8. Salbuespenak eta kasu bereziak.Kontakizunetan, ekintza hurrenkera bat deskribatzen denean, aditza hasieran: ALTXATU DA ohetik, JANTZI DITU prakak, JOAN DA atera ...Bera DUT maite. Ekialdean.Galdegai luzeak: aditzaren eskuinaldean emateko joera dago: Irakasleak ESAN DU , datorren asterako oporretako ... Hala ere, galdegaia oso luzea

denean edo esan nahi dena adierazteko hitz egokien faltan:zera, hauxe ... Nik zera ekarri dut: lehengo egunean erosi nuen joko berria.Euskara mintzatua. Intonazioaren bitartez azpimarra daiteke galdegaia, askatasun handixeagoa baitago galdegaiarekiko.Aditz-lokuzioak. Galdegaia aditzaren aurrean jartzen da, eta izena atzera pasatzen da: Zeri egiten diozu barre? Berdin ARI aditzarekin: Nor ari da kantatzen?

40.GAIA. LA ORACION COMPUESTA: (I) .COORDINACION.5. Alborakuntza

Emendiozko alborakuntza: bai ..., bai ...; ez ..., ez ..., ...-la, ...-la, nahiz ..., nahiz ..., hala ..., nola ...,ez ezik, ...ere; ez bakarrik, ...ere.Hautakaritzako alborakuntza: edo ..., edo ...; ala ...; ala ...Kausazko alborakuntza: nolako ..., halako ...

6. AlborakuntzaEmendiozko alborakuntza:

h. bai ..., bai ...; i. ez ..., ez ...,j. ...-la, ...-la, k. nahiz ..., nahiz ..., l. hala ..., nola ...,m. ez ezik, ...ere; n. ez bakarrik, ...ere: hiru forma:

I. ez ____________bakarrikII. ___________ez bakarrikIII. ez bakarrik ______________

Hautakaritzako alborakuntza:c. edo ..., edo ...;d. ala ...; ala ...

Aurkaritzako alborakuntzad. Alde batetik ..., bestetike. Batzuek ..., beste batzuek ...f. Batak ..., besteak ...

Kausazko alborakuntza: a. nolako ..., halako ...; nora .., hara; non ..., hantxe ...; zer ikusi,

hura ikasi;b. Zenbaitetan, bigarren juntagaia ezabatu egiten da:Ona da? NORK egina den.Zuk erosi egingo zenuke? NOLAKOA den.Interesatzen zaizu bigarren eskuko auto bat? NOLA dagoen.

7. Emendiozko juntagailuak: ETAJuntagaiak: maila edo kategoria berekoak izan behar dute. Juntagai desberdinen kasuan zer ondorio dauzka honek?L. Mota bereko perpausak direnean.: “bulegora

heldu da eta lanean hasi da”. Edo mota desberdinekoak: “itxaron apur batean eta azalduko dizut”

V. Kasu bereko eta ezberdineko ISak elkartzeko: “Nork eta zertarako egin duen jakin nahi nuke” (desberdinak izanagatik, nolabaiteko kidekotasuna dago)

VI. Juntagaiak ISaren osagaiak direnean: “lehen eta bigarren osagaiak txarto daude”

VII. ETA juntagailua eta kasu-markak: aukera bi: sintagma bakoitzak bere kasu-marka hartzea ala sintagma biak elkartu eta kasu-marka amaieran eranstea. “Josuri eta Begori ez diegu ezer esan/Josu eta Begori ez diegu ezer esan. Biak ondo. Salbuespenak:

i. izenordainekin. Bietan kasu-marka: zuk eta nik berdintsu pentsatzen dugu

viii. erakusleak

ix. ISak singularrean daudenean, kasu-marka bietan: Hori merkea eta polita da.

x. Pluralean, aukera biak dira zuzenakxi. Zerrendatzeetan, kasu-marka azkenean: “Postrerako sagar, madari,

laranja eta meloiA dago.xii. Postposizioetan kasu-marka biei ala azkenari bakarrik eransteko

aukera dago: Josu eta Amaiaren artean. Eta izen arruntak badira: “Emakumea eta gizonaren arteko desberdintasunak.”

KomunztaduraEmendiozko juntadurak aditz-komunztaduran eragiten du. ETAren bidez elkartutako osagaien juntatura pluraltzat hartzen da: Josuk eta Mirenek egin dute. Hau ze da beti gertatzen. Ikus ditzagun salbuespenak:juntagaiak perpaus osoak direnean, juntadura ez da pluraltzat hartzen, ez nominalizazioekin ez konpletibekin: Nekatuta dagoela eta ez dela etorriko esan du.Aditza aurrean denean: Nik badaukat etxe bat, auto bat, familia bat eta besteZenbait esapide: Hau eta hura esango didazu. Hori eta bestea esan dezakezu.

Osagai-ezabaketa:Juntaduran, aldez aurretik aipatuta dauden osagaiak normalean ezabatu egiten dira., testuinguruaren laguntzaz argitu egiten direlarik: “Zure autoa eta nirea kolore berekoak dira”1. Aditz osoa ezabatzen da aditzoina eta aspektua berberak

badira: nik bisigua hartuko dut eta honek txipiroiak2. Aditz laguntzailea ezabatzea: BAIEZKOAKEskuinekoa: Berak hondatu zuen eta berak konpondu.Ezkerrekoa: Lan amaitu, gauzak batu, eta joan egin dira.3. Adizki jokatugabeak: Nere gauzak hartu eta alde egiteko esan

zidan./Oihukatu eta negar egiteagatik ez duzu ezer lortuko.4. Azken juntagaiaren ezabaketa: Miren eta bihar etorriko dira.

ETAren beste zenbait erabileraEsapideak: nahiz eta, hala eta guztiz ere,, jo eta ke, hara eta hona ...Menderagailua: kausazkoa.Harridurazkoak: “nor eta zu!”, ”nola egin diozu hori! Zure anaia da eta!”. Indartzaile gisa: askok eta askok ez daki zer egin”

8. Juntagailu hautakariak

Aukera edo hautaketa adierazteko erabili ohi ditugu. Euskaraz hauek dira: edo, edota, ala, nahiz eta zein.

EDO: euskalki zen baitetan EDO erabiltzen da erabiltzen den juntagailu hautakari bakarra, eta blio guztiak har ditzake: orobatasuna (berdintasuna, kidekotasuna), edota elkarren baztergarri izatea.ohikoena adierazpen perpausetan ematen da. “Zein nahiago duzu? Berdin dit: bata edo bestea”EDO juntagailuaren ondoren, esapide zenbait erabiltzen dira: hobeto esan, bestela esan, antzeko zerbait ..., bigarren juntagaia lehenengoaren aldaera edo zehaztapena denean.: “Ez du ezer egin, EDO, hobeto esan, ez du ia ezer egin.Gainerako hautakariak ez bezala, EDO ondoko hauetan erabiltzen da. Sinonimoekin (Honi aiztoa edo ganibeta esaten diogu). Zenbatzaileekin (Bi edo hiru besterik ez zaigu falta)Komunztadura: aditza singularrean, beste arazorik gabeOsagai-ezabaketaSintagmak juntatzean, sintagma osoak (kasu-marka eta guzti) elkartzeko joera da nagusi: Normalean larunbatean edo igandeetan joaten gara.Azken juntagaiaren ezabaketa: hiztuna zalantzan dagoenean, nola jarraitu ez dakienean, informazio ez-zehatza adierazi nahi denean, azken juntagaia ezabatu ohi da: “Norekin joango zara, Amaiarekin edo?

EDOTA: EDOren distribuzio bera dauka, sinonimo eta zenbatzaile artean ez dela agertzen izan ezik.. Ezaugarriak:Maila guztietako juntagaiak elkar ditzake.Adierazpen perpausetan zein galde-perpausetan erabil daitekeEDOren balio berberak har ditzake: elkarren baztergarri diren aukerak, orobatasuna eta bigarren juntagaia lehenengoaren aldaera izatea.Ezabaketak: eskuineko aditza ezabatzeko joera da nagusi: Azken osagaiaren aurrean, edo osagai bien aurrean.

ALA: maila guztietako osagaiak elkar ditzake. Galde-perpausetan edota zehar-galderetan erabili ohi da, maizenik elkarren-baztergarri diren aukerak adierazteko.”Noiz etorriko da gaur edo bihar?”. Maiz antonimoekin erabiltzen da: “Zein nahiago duzu, handia ala txikia?”. Ekialdean orobatasuna adierazteko erabili ohi da, bata zein bestea aukeratzea berdin dela adierazteko: “Legea beti lege, bertokoa ala kanpokoa izan.”Komunztadura: Hurrengo kasuetan aditza 3. pertsonan jokatu ohi da: “Nor joango da, zu ala ni?”Osagai-ezabaketa: Ezabaketak eskuineko juntagaian gertatzen dira: “Etorriko zara gurekin ala ez?”

3.3.2.1 Azken juntagaiaren ezabaketa: Galdera erretorikoak egiteko, eta harridura edo zalantza adierazteko: “Zer uste duzu tontoa naizela, ala?”

NAHI(Z), ZEIN. “Larunbatean nahiz igandean joan gaitezke” Ezaugarri nagusiak:Juntagaiak perpausak baino atal txikiagoak izaten ohi diraOrobatasuna adierazten dute.IS deklinatuak direnean, kasu-marka bietan jartzen da.. Salbuespenak: juntagai biei (zenbatzailea, erakuslea, izenondoa) dagokien hitzen bat egonez gero, edo zerrenda luzeak izanez gero: Iruñea, Baiona, Gasteiz, Donostia nahiz Bilbon har dezakezu autobusa.Juntagai bakoitzaren aurrean ere aurki daitezke, balio banakaria hartuz

9. Juntagailu aurkariakBi aurkaritza mota: “Ez da merkea, BAINA polita da (bigarren juntagaiak ez du lehenengoa ezeztatzen) /Ez da merkea, garestia BAIZIK (bigarren juntagaiak, lehenengoak ezeztatzen duena baieztatzen du)”

BAINA. Nolabait kontrajarrita dauden bi perpausa kontrajarri ohi ditu, era guztietakoak (baiezko, ezezko, galde-, aginte-, harridura-perpausak). Izenondoak, partizipioak eta adberbioak ere elkar ditzake.Osagai-ezabaketa: amankomuneko osagaiak bigarren juntagaian ezabatu egin ohi dira: “zuk ondo jokatzen duzu baina nik hobeto”BAINA lokailu gisa. Hegoaldeko euskalkietan, “ bigarren perpausaren barruan ere ikus daiteke: "baina”: “Ez didazu, BAINA, txarto dagoenik esango!”. Beste batzuetan, bigarren perpausaren amaieran jartzen da: “Zergatik ez zatoz? Ezin dut, BAINA” Hemen, baina=ordea, ez dago juntadurarik, perpausek beregainak izaten jarraitzen dute.BAINA menderagailu gisa. Perpausaren amaieran, kontzesiboen balioarekin: “Joaten utziko dizut, ez duzu merezi baina”

BAIZIK, BAINO, EZPADA, BAINA. Aurkaritza mota honen ezaugarri nagusiak: Galdegaien arteko kontrastea adierazten dute.Lehen juntagaia ezezkoan doa beti: “Zurea ez da hau, hori baizik”BAIZIK. Hegoaldekoa izanik ere, ez da Bizkaikoa.. bigarren juntagaia oso luzea denean, aurrean ere aurki daiteke, “Baizik eta” aldaera erabilirikBaizik=baizenBAIZIK EZ balio murriztailearekin ere erabil daiteke: “Bi baizik ez ziren egon”.BAINO. Bizkaierazkoa batez ere.. Bigarren juntgaiaren atzean beti.: “Ez dut zugatik egin, amagatik baino”

4.2.4.1 Balio murriztailearekin erabil daiteke: “Bi baino ez ziren egon”

EZPADA. Bigarren juntgaiaren aurrean: “Errua ez da umearena, ezpada gurasoena”

BAINA. Iparraldean batez ere, bigarren juntagaiaren aurrean: “Ez da hori, baina bestea”

41.GAIA. LA ORACION COMPUESTA (II). SUBORDINACION: CLAUSULAS SUSTANTIVAS Y ADJETIVAS.

SARRERAPerpaus bakunak konbinatu egiten dira perpaus elkartuak sortuz. Zenbaitetan maila bereko perpausak elkartzen ditugu, juntagailuez baliatuz. Beste batzuetan, perpaus bat beste baten barruan txertatzen dugu menderagailuez baliatuz: Horrelakoetan, txertatutako perpausa menpekoa dela esaten dugu eta perpaus-elkarketa mota horri menperakuntza deitzen diogu.Hona menperakuntzaren ezaugarri nagusiak:1. Txertatutako perpausari menpekoa esaten zaio eta nagusiaren osagai

bilakatzen da.2. Menperakuntza menderagailuen bidez gauzatzen da.3. Menperagailuak atzizkiak dira, salbuespenak badirelarik: ba-, bait-4. Menperakuntza errekurtsiboa da. Menpeko perpaus baten barruan

beste bat txerta daiteke. Eta hau, zenbat nahi aldiz.5. Menderagailua menpeko perpausaren amaieran jarri ohi da, 6. Menpekoen aditza jokatugabea izaten da, eta jokatuak direnean, ez

dute adizki alokutiborik hartzen.

1. Perpaus osagarriak–LA/-NIK–NIK noiz: ezezkoetan eta galdera erretorikoetan: “Benetan uste duzu irabaz dezakezunik?”

Batzuetan eLA/eNIK eta beste batzuetan -LA/-NIK edo –DALA/-DANIKIraganeko adizkietan -N kendu eta –LA jartzea nahikoa da.–la-rekin osotatutako osagarriak, ISak ez izanik, ez dira deklinatzen. Dena den, ZEREZ kasua eskatzen duten zenbait aditzek: ohartu, oroitu, ahaztu, konturatu ... .LA har dezakete: "Apurtuta dagoela ohartu da.”Osagaien ordena: ezkerretara eta luzea denean eskuinetara. Galde-hitza daukaten perpaus osagarrien kasuan, bi aukera: Nor naizela uste duzu?/Nor uste duzu naizela?–LA ezezkoetan: esan, entzun, ikusi, jakin ... Desberdindu: ez dut esan Jon etxean dagoeLA (Jon etxean dago)/dagoeNIKZenbait aditzekin, eskuarki -NIK: ez dut uste ..., ez pentsa ..., ez dirudi ..., ez du ematen ...Beste zenbaitekin: -LA: ahaztu, egia izan, duda izan ...Perpaus osagarria subjektua denean, -LA edo –NA. Ez da egia nik hori esan dudalaLabur: ezezkoetan, gehienetan –NIK, beste batzuetan –LA eta beste zenbaitetan, biak.

–NA. Bizkaieraz batez ere.12.1 osagaien ordena aldatu egiten da: Badakit etorri dena/ez dena.12.2 Egitura hau zenbait aditzekin: jakin, ikusi, ezagutu ... eta zenbait

esapide eginekin horixe, ziur egon, argi egon ...). Adierazitakoa, hiztunaren ustez gauza ziurra dela adierazten du.

–T(Z)EKOAginte perpausak, osagarriak direnean bi eratara egin daitezke: subjuntiboa (ohera joan zaitezela esan du amak) ala nominalizazioa. Subjuntiboa gutxitan. Nominalizazioan, anbiguotasuna saihesteko, izenordea erabili ohi da: Amak zu joateko esan du.Erregua edo nahia adierazten duenean, -TZEKOren ordez, -TZEA: Alkatearekin hitz egitea eskatu dugu. Azpian ez dago aginte-perpausarik.

–LAKO USTEA-LA menderagailua + -KO = izenlaguna-LAKO = -N

–LAKOAMaiz, izena ezabatu egiten da: Txarto dagoelakoa = txarto dagoelako usteaBatzuetan erakusleekin erabiltzen da: Ezin izan duelako hori ez du inork sinesten.Delakoa/direlakoak = izeneko: Liburu bat idatzi du “Jet Set” delakoari buruz.

–LAKOAN1.6.1 ustea adierazteko erabiltzen da. Maiz egon aditzarekin, baina ez beti:Lagun bati deitu nion berak jakingo zuelakoan.1.6.2 Izen-ezabaketa beste batzuetan ere agertzen da: Ni ere horretan nengoen

–LA ETA EGONustea adierazteko, egon aditzarekin: Bera han egongo zela eta joan nintzen.

BAIETZ/EZETZPerpaus osagarria bai eta ez partikulen gainean eraikitzen denean. Baietz uste dut, baina ez nago guztiz ziur.Zenbaitetan, forma hauek ere –KO har dezakete: Baiezko erantzuna bada, ondo.

2. Zehar-galderakPerpaus osagarrien antzekoak dira, azpian galde-perpausa dutelarik. “Zer?” galderari erantzuten diote eta osagarri zuzenaren lekua hartzen dute.

–N. Batzuetan –eN erabiltzen da.bai-ez erako zehar-galderetan baiezko ba- aurrizkia aurki daiteke adizki trinkoekin: “Badakigun galdetu digu”. Aukerakoa da.Zehar-galdera zenbait esapide eginekin erabiltzen da ere: auskalo, Batek daki, horra, hara, kontuz, berdin ditEsangura desberdinekin, -LA zein –N erabil daitezke:

Anak joango dela esateko deitu du/Anak joango den esateko deitu du (ez dakigu zer esan duen)

zehar-galderak/erlatiboa. Zer? eta Zenbat? Galdetzaileekin egindako perpausak, erdaraz erlatibo itxurakoak dira, ez euskaraz: Kontatu dizut zer gertatu zaidan? (*gertatu zaidana)

EA ...-NZati-galderetan, perpaus nagusia falta denean edo berau aginte-perpausa denean: Galdetu ea zenbat den guztia.

–N ALA EZ/ -NETZ Baietza ala ezetza azpimarratu nahi denean erabili ohi dira, bai-ez erako galde-perpausekin. –NENTZ baliokidea da

Ez dakit ZER EGINAlegiazkotasun kutsua: ez dakit zer egin nezakeen. Zenbait euskalkitan, partizipioaren ordez, aditzoina erabili ohi dute: Ez dakigu nola joka. Zenbait galdetzailea eta aditz-partizipioa lexikalizatu egin dira: zeregin, zerikusi, zeresan, zerizan ...Egon eta eduki-aditzekin, aditz-partizipioari partitiboa eransten zaio: Ez daukat non gorderik.Ez duzu zertan etorri: motiborik eza edo beharrik eza adierazteko. Zenbaitetan partitiboa eransten zaioBatzuetan behar izan aditzaz baliatzen gara beharrik eza adierazteko: hori argi dago ; ez dago esan beharrikEz dago zer eginik/ ez dago ezer egiterik

Zenbait esapide zehar-galdea erabilitaBeldur naiz galduko ez ote denAma noiz etorriko zain nago

3. Erlatibozko perpausakIS baten menpe. Izen-lagunaren funtzioa betetzen dute.

–N. Ondokoa desagertu daiteke eta dagozkion kasu-marka guztiak –N menderagailuaren atzean eransten dira: ikusi ditugunentzatErlatibozko perpausen ordena. Batzuetan –N beste batzuetan –eN. –ELAren taula gogoratu.Erlatiboaren mugak. Ondokoa edozein kasutan joan daiteke. Isilekoak zenbait muga dauzka. Zein kasutan egon behar du isilekoak erlatibo bihurtu ahal izateko?biak kasu berean: Zoaz etorri zaren bidetik!Isilekoa Nor-Nork_Nori denean arazorik ezLeku-denborazkoetan, aditzak argitzen duenean isilekoa zein kasutan dagoen, ez dago eragozpenik: Agurtzane bizi den etxetik nator.Gainerakoetan ezin da erlatibozkorik egin. Horrelakoetan, menpeko perpausa aldatzea nahikoa da: *Zu bizi zaren laguna=Zurekin bizi den laguna.Erlatiboa aposizioan. Ahozko euskaran oso erabilia. Ezezkoetan partitiboa erabiltzen da: Ez da inor munduan hori nik baino hobeto dakienik.

–NEKO. Isilekoa NON kasuan dagoenean eta ondokoa beste kasu batean: Hauxe duzu ni txikitan bizi nintzeneko etxea. Leku zein denbora adieraz dezake. Argigarria izan daitekeen egitura hau erabiltzea aukerakoa da. Maiz, ondokoa ezabatu egiten da: Zein argazki da biok gaudenekoa?Denborazko perpausak egiteko ere erabiltzen da

–TAKO (-RIKO)Ekintza burutuak adierazteko. Iparraldean, aditz-partizipio hutsa erabiltzen dute: Amak eman diru guztia.

ZEIN(A) ... BAIT-Euskara mintzatuan ez da inoiz erabiltzen, ordez erlatiboa aposizioan erabili ohi da. Hauek ez-murriztaileak dira.

Bi eredu: ZEIN ... BAIT (Ekialdean); ZEINA ...-N mendebaldean. Leku-denborazkoetan: non ... baitBAIT- erlatibo ez-murriztaileak egiteko ere erabiltzen da.

Erlatibozko zenbait esapide.Zer ikusi, hura ikasi; Nork apurtu, harexek konpon ditzalaGogoratzen duzu atzoko mutila? Ba, berak esan ditJonen autoa, gorria bera, oso polita da. Erlatibo ez-murriztaileak egiteko.

42.GAIA. LA ORACION COMPUESTA (III). SUBORDINACION: CLAUSULAS ADVERBIALES

Helburuzko perpausakKausazko perpausakDenborazko perpausak: perpaus nagusiak zer gertatzen den esaten digu eta denborazko perpausak ekintza hori denboran kokatzen du.

1. NOIZ: AURREKOTASUNA: perpaus nagusiko ekintza erreferentzi puntu horren aurretik kokatzen da.

BAINO LEHENAGO. Ekintza erreferentzi puntua baino zertxobait lehenago kokatu nahi denean: -TXO eta -XE atzizkiak eransten zaizkio:

1.1.1 Izenlagun gisa ere erabil daiteke: horiek ni jaio baino lehenagoko kontuak dira

AURRETIK. Izenlagun gisa ere: Horiek lanean hasi aurretiko kontuak diraORDUKO. Hiru adiera:baino lehenago: Egin orduko ondo aztertu behar dugubezain laster: Heldu orduko, zutaz galdetu du–nerako: Konturatu orduko, umea kalean zegoen

2. NOIZ: GEROKOTASUNAETA GEROONDOREN (OSTEAN)TAKOAN, RIKAKOANNEZ GERO, Z GERO. Gutxitan, baina izan dezake denborazko esanahia: ikasketak amaitu nituenez gero ez naiz hara itzuli./Hau amaituz gero joango naiz.

2.4.1 Z GERO izen-sintagmekin postposizio gisa erabil daiteke. Holakoetan “ezkero” ere idatzi daiteke: Atzo ezkero ez dut berriro ikusi./Hamarrak ezkero/Igandea ezkero. (Izenak mugatzailea hartzen du)

3. NOIZ: BEREHALAKOTASUNA. Ekintza erreferentzi puntuaren ondorengo etorkizun hurbilean kokatzen da

BEZAIN LASTER(azkar, agudo, arin, pronto, fite)ETA BEREHALA ( eta atoan, eta laster, eta behingoanNEKO. Esan zueneko igarri nion gezurretan ari zela.

3.3.1 Berehalakotasuna azpimarratu nahi denean, -XE erabili ohi da. Bera heldu zenekoxe hasi ginen lanean.

4. NOIZ.ALDIBEREKOTASUNANEAN. Honen azpian erlatiboa dago. NEAN perpausaren amaieran, ezezkoetan ere bai: ikusten ez duzuneanEtorkizunean kokatu nahi denean, TZEN eta ez KO: Jon etortzen deneanBatzuetan erlatibozkoaren ondokoa ez da ezabatzen: Jon etorri zen egunean galdu zitzaidanBakantasuna adierazteko bat zenbatzailea erabiltzen da ondoko gisa: Berarekin egon nintzen batean esan zidan.N BITARTEAN, N ARTEAN. NEAN egokia da aldibereko puntukaritasuna azaltzeko, eta hauek iraupena adieraztekoEzezkoetan, menderagailua azkeneanN ARTEAN berdin erabiltzen da.Partizipioa + bitartean: Itxaron hemen nik autoa atera bitartean

LA(RIK). Aldiberekotasuna adierazten du. Iraupena edo prozesua adierazten du: Zazpi urte zituelarik ama hil zitzaion. Beste batzuetan gerundioa adierazteko erabili ohi da.TZEAN VS TZERAKOANKERAN = TZEAN: Etxetik urtekeran lurrera jausi da

TZEAZ BATERA, AZ BATERA (Irakurriaz batera) = TZEAREKIN BATERA

5. NOIZ. MAIZTASUNANETANN BAKOITZEANN GEHIENETANN GUZTIETAN, N GUZTIAN, N ALDIRON ALDI BAKANETAN

6. NOIZKO(A)NEKO(A)

7. NOIZKONERAKOTZERAKO Zu itzultzerako, gu lotan egongo gara

8. NOIZTIKNETIK = nik hona, netik hona ... Bost urte zituenetik aurrera ez dut berriro ikusiNEZ GEROZTIK. Prozesu baten hasiera zehazten du.

8.2.1 Zenbaitetan aditza ezabatu egiten da: Atzo ezkeroztik ez dut ikusi

9. NOIZ ARTEN ARTE = N ARTIO, N ARTERAINO. Josu etorri arte(an) ezin gara mugituN ARTEANHARIK ETA ... ARTE. Enfasia. Ez mugitu harik eta nik esaten dizudan arte.

Perpaus kontzesiboak

Moduzko perpausakPerpaus nagusiak adierazten duen ekintza nola burutzen den adierazten du. Nola? Edo Zelan? Galderari erantzuten diete. Hauek dira ohikoenak:1. N BEZALA / N BEZALAKOA

esan duen bezalakoa vs esan duena bezalakoaez bezala/ ez bezalakoaizenlagun gisa bezalako erabili ohi da. Hala ere, nominalizazioarekin “bezala” erabili: Biografia idaztea jendearen aurrean biluztea bezala da. Eta beste kasu batzuetan “bezalako” erabili behar da: Etxean jatea bezalakorik ez dago. Beste batzuetan, “bezalako”ren ordez, bezala erabili behar da: Hauek, horiek ez bezala oso politak dira.

2. N MODUAN/ N MODUKOAesan duen modukoa vs esan duenaren modukoa

zure moduan vs zure modukoa. Dena den, denbora edo lekua adierazi nahi denean, NONGO kasuan deklinatu ohi dira: betiko moduanAldaerak: bere modura/esandako moduan/esaniko moduan

3. TZEKO MODUAN

4. NEZZenbait esapide eginetan ere: Dirudienez, Gai horri dagokionez, Bistan denez ...nik dakidanez (datuak ditu ) vs nik dakidala (ez du inolako daturik)

5. N LEGEZ/ TAKO LEGEZ.Aditza ezabatu deneko zenbait esapidetan: BetiKO legez

6. N ERAN= N moduan

7. N GISAN = N gisanGISA moduzko esapideetan: ondorio gisa, gisa berean, nor bere gisa dabil

8. N ANTZERA/ N ANTZEKOAbarre antzean, haserre antzean

9. N NEURRIAN/ N HEINEAN / maila edo neurria

10. AHALA. ProzesuaKontzesiba : kosta ahala kostaEzin esan ahalaEkin ahalean: intentsitatea eta ugaritasuna. Itxaron atertu arte, euria bota ahalean ari du eta/Ekin ahalean lan egin nuen, baina ezin izan nuen amaitu

11.BA ... BEZALA, BAIT ...-NBigarrena aditz laguntzaileari BAIT aurrizkia eta N atzizkia erantsiz eratzen da. Taula eman. Bi menderagailu harturik, nahiko bitxia da egitura hau. ·. Pertsonako adizkiekin erabiltzen da maizenik.

12.MODUZKO ZENBAIT ESAPIDE: gerundioaren antzekoak- Kristala apurtuta sartu ziren- Zer esan ez dakiela geratu da- Zer egin ezean nago- Poz batean zihoan mutikoa- Amaitu ezinik nabil- Blai-blai eginda eta arnas-estuka

postposizioez baliatzen gara moduzko perpausak egiteko:

- Medikuak esan duenaren arabera- Arrapalada batean etorri ziren- Zoro baten pare jarri zen.

Euskaraz modua adierazteko atzizki banka batzuk erabiltzen dira : LA, AN, RA, IK eta ZOndorio perpausak

43.GAIA. EUSKAL LEXIKOA (I).EUSKAL LEXIKOGRAFIAREN EZAUGARRI OROKORRAK.

EZAUGARRI OROKORRAK (ZIRRIBORROA)IDEIA BATZUK:

Latinetikako maileguak; arabieratikoak. Lexiko jatorra %30 (Caro Baroja)Axular/LeizarragaKlasikoen ustezko mordoilokeria.Larramendi.Aranaren garbizalekeria eta gaur egungo aztarnak.Azkueren hiztegia. Lexikoaren zenbait ezabaketa?P. Mujikaren HIZTEGIAren hitzaurrea. Neologismoak.Krutwigen bideaUZEIEukaltzaindia: Arantzazu; HIZTEGI BATUA: onomastika normalizatua. Leku-izen arrotzakSarasolaren ajeak.Orotariko hiztegia.Bizkaieraren ekarria. Labayrukoen hitzen zerrenda.Kike Amonarriz eta kaleko hizkera.

Bibliografia: Sarasoala: Euskararen ajeak. /Villasante: Palabras comp y derivadas.1.HAUTAGARRITASUNAREN ONDORIO SEMANTIKOAK:Hitzaren hiru ezaugarri:

1. Artikulatua2. Aurpegibikoa3. Hautagarria

Adierazleak eta adieraziak zerikusirik ez izatearen ondorioak: Sinonimia Polisemia Homonimia Antonimia

2. HITZAREN EREMU SEMANTIKOA.Hizkuntzak errealitatea sailkatu egiten du. Adibidez senidetasunaren eremua: anaia, neba ...

3. LEXIKOA SORTZEKO BIDEAK.Hizkuntzak bere ondare lexikala etengabe eraberritu behar du: teknologia arloan kasu eta abar... Neologismoak behar ditugu.6 dira lexikoa eraberritzeko bideak:

d. mailegutzae. hitz-elkarketaf. eratorpenag. zabalkuntza semantikoah. berrezarpen lexikalai. berrikuntza fonologikoa

Lehenengo hirurak erabiltzen dira gehien.

LEXIKOA (Textos 31)Lexikoak hizkuntzaren historiaren berri ematen digu. Sorkuntza lexikoko bideez gain (eratorpena, mailegutza, elkarketa, neologismoak ...) beste ikuspegi batzuk ere ageri zaizkigu: esamoldeak, esaera zaharrak, siglak., akronimoak...Lexikoa hainbat giza-talderen aniztasunaren erakusgarria da. Aldaera geografikoen islada da; gizarte aldaeren isla da:lanbide-hizkerak, gaste-hizkerak, gizarte-maila bati loturikoa, sexu bati loturikoa). Funtzio aniztasunaren isla da: komunikazio egoera formal eta ez-formalak.Hitzen bidez interpretatzen dugu mundua eta bideratzen dugu gure jokabidea eta irudimena.

“Diccionario castellano-vasco”. Mujika. “Hitzaurrea”. Neologismoari eta mailegutzari buruz. Alemanian zer egin duten; espaniarrek zer, latindarrek zer ... H-ari buruz

HITZ-ERAKETA: LEXIKO-SORKUNTZARAKO BALIABIDEAK. M. Zalbide. Hizkuntzalaritza hiztegia.

Lexikoa beti mudantzan ari da. Ikusi besterik ez dugu guk egiten dugun hizkuntzan bertan nolako aldaketak izan ditugun. Hitz batzuk galbidera joan dira, eta beste batzuek zabalkundea lortu dute. Inguruko aldaketekin batera: lanbideena, bizimodu, lekuak, harreman-moldeak eta hiztun ororen pentsakera ... gure hizkuntza ere aldatu egin da. Nahiz eta aldaketa horiek ez diren beti berdinak. Gizarteak premia berrietara egokitu beharra dauka, eta lexiko-berrikuntza beste bizilagunekin egiten da, gutxi baitira gizabanakoaren bere kabuzko izendapen-hautespenak.Lexiko-berrikuntza edozein hizkuntzaren da, ez bakarrik galtzear dagoenarena.Berrikuntza, orokorra izanik ere, desberdina da hizkuntza batetik bestera. Horren faktore bi:

a. hitz-eraketarako, hizkuntzek dituzten baliabide desberdinak eta berak jartzen dituen garatzeko lehentasunak

b. historiaren arabera sortzen diren beharrak. Euskal Herrian XIXtik hona egituratze politikoak eta industralizazioak, euskarak administrazio, eskolan eta teknikan erabili beharra izan da.

Noizbait esan izan da euskarak garai modernoetara egokitzeko ezintasuna duela, mende-hasieran batez ere. Galdera da ea euskarari epe motzean berebiziko hitz-erabilerazko ohitura-aldaketa eskatzea onuragarria den. Erantzun operatiboa ematea zaila da. Euskarak dituen lexiko-berrikuntzarako baliabideak ez dira alboko hizkuntzetakoen ondoan hain desberdinak. Horien erabilera oparo edo murritzagoan legoke berezitasuna. Hemen 6 baliabide aipatuko dira hitz-eraketa nahiz lexikoaren eraberriketarako: mailegutza, eratorpena, konposizioa, zabalkuntza semantikoa, berrezarpen lexikala eta berrikuntza fonologikoa. Klasifikazio klasikoa hau zen: mailegutza, eratorpena eta konposizioa; adierazlearen aldetiko berrikuntzari soilik begiratzen zaio. Badirudi hitz-eraketazko azalpide batek esanahiaren aldeko berrikuntzak ere kontuan hartu beharrak lituzkeela. Neologigintza ez da hizperrigintza soilik, daukagun ondare lexikalaz adierazpen-behar berrietarako baliatzen jakitea ere bada.

45 .GAIA. EUSKAL LEXIKOA (II). MAILEGUAREN GARRANTZIA.

Maileguak. UZEI.MAILEGUTZA:

1. Definizioa eta ezaugarriak:kanpoko hizkuntzatik jasotzen da hitza, bere adierazle eta adieraziarekin, eta mailegu-hartzaileak bere fonetikara moldatzen du:lat. Causa: gauzafr. Grève: grebagazt. Verso: bertso

Mailegu irentsigabeak ere badaude: jazz, rock, handicap ...Euskarak hauei die zor: zeltei, arabierari, latinari, erromantzeei ... Azken urteotan ingelesari zor diogu, eta. Nola ez, frantses eta gaztelerari. Baita urruneko hizkuntzei ere tele-komunikabideen bitartez: taboo, kiwi, robot ...Auzo frantses eta gaztelerak emaile handi ditugu. Arazoa da zeinetarik jaso. Soziolinguistikak gaztelerarantz balantzatzen gaitu, hala ere, iparraldekoak galtzaile aterako lirateke, guregandik gehiago urrunduz. Arazo larria. Irtenbideak bilatzen ari gara:

a. mailegutza baztertu eta euskararena hobetsi: geltoki eta ez estazio

b. bietan ezagunak direnak hobetsi: auto eta ez kotxe

Horrela Euskaltzaindia ari da honelakoak hobesten: greba eta ez huelga, populazio eta ez poblazio

2. Euskarak mailegaturikoak: Latinaren aurretik: zeltar hizkuntzatik: zilar, leku-izenak

(Deba, Ultzama ...). Latinezko hitzen atzean maskaratuta: gona, landa ...

Latina: kultur-osin aipagarria zegoen erromatarren alde eta beren hizkuntza emaile handi suertatu zen. Hortik ditugu hitz asko eta atzizki zenbait: a) atzizkiak: -tu,-zio, -(l)ari ... b)

hitzak: administraziokoak, erlijiokoak, eskolakoak, hitz-abstraktuak, merkataritzakoak, eraikuntza ...

Latinaren ondotik arabieratik eta erromantzeetatik. Arabieratik: alkandora, alkate, azoka.... Erromantzetik: zeru, leku, erregu, gutizia...

Harrezkero: ingl, fr esp, eta urrutikoak:

3. Mailegugai diren osagaiak:Ez dira beti hitzak. Bestelakoak ere.

a) Kultura-erroak: latin edo grekotik: tele-, mikro-, super-, hiper- ...

b) Aurrizkiak eta atzizkiak, autonomiarik gabekoak: -zio, -ante, des-, -turia...

c) Hitz osoak: eskola, informatika, mundu ...d) Hitz mordoak: fosildutako erdarazko esamoldeak:

doministiku, auskalo ... Zabarkeriaz beste batzuk ere gaur egun: kajakanbiosa (buatabiteza), tortillapatata ...

e) Kalkoak: Adierazlea ez baina adierazia mailegatzen da. “Ebakia” eta ez kafea esne sorta batekin.

Hitz-eraketa: lexiko-sorkuntzarako baliabideak. M. Zalbide. Hizkuntzalaritza Hiztegia.MAILEGUTZADefinizioa: Hizkuntza baten hitz-altxorrera beste hizkuntza batetik hartutako elementu lexikalak baitaratzea. Euskaraz maileguak dira: erregina, duda, butano, transformadore ... Batzuetan hitz-multzo osoak eskualdatzen dira: auskalo, mesanotxe, fildeferra ... eta beste batzuetan morfema edo hitz-atalak: -zio, des- ...Mailegutza hizkuntza interferentziaren emaitzarik ezagunenetarikoa da. Hizkuntza bietatik bat izaten da gehienetan indartsua. Interferentziaren beste alderdi bat kalkoak dira: lexikalak nahiz morfosintaktikoak. Oso tratu desberdina jaso ohi dute: hitz-mailegatuak samaldan datozenean begi txarrez iksusiak izan ohi dira. Kalko sorkariek aldiz ateak zabalikago aurkitzen dituzte garbizaleen artean.Mailegutzak ez bakarrik semantikako ezaugarrietan eragiten du; hitzak eta hitz-multzoak maileguz hartzean, hasieran oharkabean bada ere, geure hizkuntzaren sistema beste sistema baten araberako egitura fonologiko eta morfosintaktiko batez kutsatzen ari gara. Kontua da, halere, mailegutza

noiz eta nola zehaztekoa, ez mailegutza bai ala mailegutza ez. Euskaltzalerik saiatuenak ere, maileguzko hitzetara jo ohi du. . Eta nolakoa finkatzerakoan, maileguzko hitzen ebakera eta idazkera beste ororen gainetik kontuan hartzekoak dira. (Euskaltzaindiak eman ditu. Ikusi webgunean.)

MAILEGUEN IDAZKERA: Gramatika osoaBeste hizkuntzetatik jasotako hitzek, euskarara igarotzean zenbait aldaketa jasaten dituzte.1. Aldaketa orokorrak.

1.1 Hasierako p-/t-/k-, b-/d-/g- bihurtzen ziren aspaldi: bake, denbora, gaztelu ... Orain ez: politika, kimioterapia, telebista ... Aspaldiko mailegua izan arren, beronen eratorriak aldaketarik gabe jasoko dira: “gorputza” baina “korporazio”.

1.2 Mailegu zaharren s>z: ezpata, zapore ...1.3 Erdaratiko ©, ch, q, v, y, w ... letrak euskarazko baliokideez

ordezkatuko dira: birus, Kanada, Jugoslavia ... Salbuespenak, azken orduko maileguak, siglak edo arrotz-itxuran eman nahi diren izen bereziak: darwinismo, windsurf, quark, New York ...

1.4 Jatorrizko hitzean x kontsonante baten aurrean joanez gero s idatziko dugu: testu, espreski ... Beste kasu guztietan gorde egingo da: xenofobia, fenix, taxi, oxigeno ...

1.5 G letra soinu leunaz ahoskatzen da beti, eta ez dago u idatzi beharrik: *guillotina, *Guinea ... Honen ondorioz, soinu gogorreko mailegu zaharrak j-z idazten dira, jatorrizko hizkuntzan g-z idatzi arren: jende, jeneral, imajina, jiratu, jeinu ... Hitz kultuetan g idaztea hobesten da: genero, pedagogia... soinu leunaz ahoskatu behar direlarik.

1.6 Jatorrizko hizkuntzan y duten maileguek:1.6.1 Bokal artean i: proiektu, maiuskula1.6.2 Hitz hasieran j: jade, jogurt, jugular Hala ere, berriki jasotako zenbaitek hasierako y mantendu egiten dute: yoga, yanki, yuppie ...

1.7 sc/sk + i/e = sz +i/e euskaraz. Hitz-hasieran bokal bat hartuko dute aurretik : eszeptiko, aszetika ... Tradizio zaharretikoak, berriz, z: diziplina, dizipulu ... Mailegu berriagoetan ere z: zientzia, ziatika ...

1.8 sch/skh + i/e = sk + i/e euskaraz Hitz hasieran bokal bat hartuko dute aurretik: eskema, eskizofrenia. Mailegu zaharretan, bestera : zisma

2. Hitz hasieran:REL > ERL: erlatibo, erlazio. erlojuJatorrizko hizkuntzan: r-/s- hasten diren hitzek bokal bat (a,e edo i) hartzen dute aurretik euskararatzean: arratoi, errege, errugbi, eski, estatu,

izpiritu ... Hitz elkartuetan, bokal bat aurretik izanez gero, ez dute bokalik hartzen: kontrarreforma

3. Hitzaren erdianKontsonante multzoak, bi edo hiru, jarraian agertuz gero, mantendu egiten dira eskuarki: subjektu, instantzia ... Mailegu zaharretan salbuespenak: fruitu, erretore ...R/n/l + s/z > r/n/l + ts/tz: pertsona, kontzepzio, faltsuMb/mp>nb /np: denbora, anbiguo, inbutu ... dv>db: adverbioIe>e: gobernu, infernu...ue> o: deskontu, esfortzu, koba, proba ...

4. Hitz amaieranMaileguen amaierarik ohikoenen zerrenda:-CION> -ZIO: formazio-SION> -SIO: presio-ON > -OI: kamioi-ADO > -ATU: estatu-AJE> -AIA: lengoaiaBadira beste aldaketa batzuk:1. –a itsatsia duten maileguek a mantenduko dute euskarara igarotzean2. Latinetik edo grekotik hartutako –o/-u bukaera duten maileguak zalantza iturri dir–.2.1 –TU: aparatu, gustu ... Salbuespena: -EKTO: arkitekto, dialekto ... baina aspektu ... Beste salbuespen batzuk: tanto, alfabeto ...2.2 –DU: soldadu,2.3 -ULU: kalkulu2.4 –MO: alpinismo, minimo

–TRO: neutro–TSO: unibertso–BO: artxibo–ITIS: otitis–I(S): analisi, krisi, psikosi, metropoli ...

Normalean –s amaiera galdu egiten da., -ITIS atzizkiaren kasuan izan ezik: metropoli baina apendizitis. Salbuespenak dira silaba bateko eta biko hitzak: iris, atlas, kosmos ...Laburbilduz:-U: -TU, -DU, -ULU (gainerakoek –O egiten dute)-IS: -ITIS eta silaba bakarreko eta biko hitzak.Eskema honen salbuespenak: -TO ( grekerazko –EKTO) eta, -U: mailegu zaharrak: gobernu, infernu, gatibu ...

Mitxelena. Euskal hitzak zein direnMitxelena. Hitz mailebatuez.

Mailegu berrien idazkera. MEIG VII

46 .GAIA. EUSKAL LEXIKOA (III). HITZ-ELKARKETA ETA ERATORPENA. LEXIKO SORMENA (creatividad léxica).

Villasante. Palabras compuestas y derivadas.

HITZ-ELKARKETA:1. Definizioa eta sailkapena.Autonomia osoa duten bi osagai lexikalen elkartuz sortzen den esanahi batasuna da: udaberri, liburu-denda...

Kategoria gramatikala kontuan hartuta sailkatuko ditugu. Gehienak izenak edo izenondoak dira, halere badira aditz elkartuak eta aditzondo elkartuak:

1. Izena + izena: behi-esne, bilketa-lan.... Hau da motarik emankorrena. Gaztelaniaz A de B itxura hartzen dute: leche de vaca ... eta euskaraz B-A: haur-festa. Aposizioaz egindakoak ere badira: B-a euskaraz A-

B gazteleraz: Gorbeia mendia/ monte Gorbea, Getaria kalea, Bikain erretegia ...

2. Aditzoina + izena: sorleku, jaiotegun, idazlan3. Izena + izenondoa: gibelurdin, sudurluze4. Aditzoina + izenondoa: ulerterraz, ezkonberri5. Izena + aditza: gainbegiratu, itxuraldatu ...6. Hitz-elkarketa kopulatiboa: ETA juntagailuaren elipsiz:

A) aita-amaB) joan-etorriC) gazi-gezaD) han-hemen

2 Arau morfofonologikoak:Hitz-elkartean eta eratorpenean soinu elkarteetarako arau batzuk daude (ezagunenak):

1. T eta K gehitzea: suTondoa, suKaldea ...2. azken bokala edo –n/-r galtzea: hargin, eguerdi, lubizi3. azken bokala –a bihurtzen da. AstAkeria

-n}-r:eguraLdi -n}-t: jaTetxe -r}-h: uHarte

4. Ezabatzea eta gehitzea:-di, -gi, -gu} –t-: arTalde, beTondo, saTabi5. Ezabatzea eta aldatzea:

-ra, -re, -ri}-l: abelgorri, euskaldun ... -ts,-tx-,-tz} b/d/g:Aizkorri, bihozkada, hiztun. Mahasti,

hizpide, ahoskabe ...

3.Hitz-elkarketako idaztarauak:Marratxoa erabili beti 4 kasu hauetan:

1. errepikan: gorri-gorri2. bikotean: senar-emazteak, zuri-beltzak3. Leku-izen batzuetan: Gernika-Lumo4. anbiguotasuna gainditzeko: andre-sendagilea vs andre sendagilea.

Gainerakoak ez dute behar marra nahitaez: lo turik, bereiz edo marrarik gabe edo marrarekin idatziko dira.

ERATORPENA. HIZKUNTZALARITZA HIZTEGIA 1. Zalbide.Definizioa: autonomia lexikal osoa duen erro edo oinarri lexikal bati posizio jakin batean autonomia lexikalik gabeko elementu bat(zuk) eranstea.

Hizki horiek euskaraz, ia beti atzetik eransten zaizkie erroei. LuzaGARRI, lotsaTI, transformaEZIN ...Batzuetan aurretik: DESagertu, BIRloratu, METAhizkuntza, MIKROegituraArtizkiak ere badira: -RA-: eragin, eraman, erakarri ... Batzuek aurrizkitzat jo ohi dituzte: basa-, aurre-, goi-, sasi-Eratorpenaz aritzean, bi azalbidek dute garrantzi berezia: hizki bakoitzaren esanahi eremua eta, batez ere, hizki horrek kategori aldatzaile gisa berekin daraman eginkizuna.ERatorpenaren ikuspegi gramatikalista: hitz eratorria oinarrizko esaldi-eskema baten azalgaineko ordaintzat hartzen den neurrian, ekonomia sintagmatiko handiz jokatzeko aukerabidea ematen du: itzulezintasuna=atzera itzultzeko duen gaitasunik eza. Ikuspegi honen beste ekarpen bat da hizkiak aplikatzeko segurtasun handiagoa: “disimulakor” ala “disimulakoi” beharko lukeen nekez erabaki daiteke irizpide semantikoen laguntzaz.Bereiztu genitzake hizki emankorrak: edertasun, erabilgarri, adierazkor ... eta elkorrak : dendari, erakutsi, arramaiatz ...

Oharra: atzizkiak aipa daitezke banan-banan

KONPOSIZIOA. Zalbide.Definizioa: hizkuntzaren baitan autonomia osoa duten bi elementu lexikal elkartuz sortzen den esanahi-batasuna.

I. menpetasunezko izen konposizioagazta-fabrika, artzain-zakurra, gari-meta ...Konposizio-mota garrantzitsuena bere adibide-ugaritasunagatik eta baliabidearen beraren erabilgarritasun morfosintaktiko oparoagatik. Osagai biak substantiboak dira. Eraikuntza sintagmatikoaren gunea bigarrena da, “mugakizun” deituko duguna.

II. aditz-erroa + izena:idazmakina, salneurria, ikasgela, etorbidea

III. Konposizio sintetikoaIII.I eragile konposizio sintetikoak: -zin, -gin, -dun ... eratorpenaren sailean sartzeko joera dago., bigarren osagai horiek bere hartan autonomia lexikalik ez dutenaren aitzakian: itxuraz forma zaharrak diren: atezain, okin, gaizkile, dirudun ... Berriagoak dira hauek: negar-eragile, kilometro-kontagailu, ardo-saltzaile ...

III.II ekintza-konposizio sintetikoak. Itxuraz forma zaharrenak diren artajorra, diru-eskea, logalea ... Eta gaur eguneko: etxe-zuriketa, diru-bilketa, tenperatura gorapena ...Badirudi jatorriz konposizio sintetiko hauek gehienetan osagarri zuzen + aditz (erro) sekuentzia sintagmatiko finkoaren nominakizazioz sortuak direla.

IV. Konposizio posesiboakSudurluze, betoker, ipurterre ... Substantibo + adjektibo: hankamotz, begiurdin... Edo substantibo + partizipio: zinegotzi. Edo zenbatzaile + izen: lauburu, hatzamar ...

V. Atributuzko konbinazioakZerrama, , soldadulaguna, arkumea ... Ezaugarri nabarienak:

a) gunea lehenengo osagaia da, ez bigarrena, (gazta-fabrika)

b) beren artean subjektu-atributu harremana dago.

VI. Konposizio kopulatiboaa) aita-amak, ogi-ardaoak, on-gaitzak ... Biak

substantiboak. Pluralezko erabilera bakarrik onartzen dute. ETA edo ALA bidezko klausula konjuntziozkoetatik eratorriak dirudite.

b) Joan-etorri, hartueman, . Azaleko eraikuntza nominalizaturik ageri da. Singular zein plural.

c) Txuri-gorri, gazi-geza, hori-baltzak ... ETA edo ALA konjuntzioetatik eratorriak, baina numero aldetiko murriztapenik gabe. Adjektibo gisa dihardute azaleko eraikuntzan.

Ba daude beste zenbait motako elkarketa-motak, hitz hauetan ageri denez: -sinesgogor-jaioberri-Pello Errota-oinutsik

Badaude HITZ-ANDANA IHARTUAK. Desgramatikalizaio edo monolexematizazio bat jasan dute, eta azentuazio mailan ere askotan halako eraketa berezi bat ageri dutenak: neskazaharra ez da neska zaharra; kanposantua ez da kanpo santu bat, eta horrela ...( gal-eperra ez da eperra?). Konposizio jator eta hitz-andana ihartuen artean, bada ADITZ-KONPOSIZIOA dei genezakeena: onetsi, hitz egin, galdegin, sinetsi ...

ZABALKUNTZA SEMANTIKOAZDefinizioa: segmentu fonologiko jakin baten baitan esanahi berri bat agertzea. Lehendik bazuen bat. Har dezagun Azkueren hiztegitik “ardatz” hitza: eje material ... Auzo-hizkuntza gehienetan baditugu bestelako “ardatzak”: eje de simetría, eje de rotación ... eta, hortik: koordenatu-ardatzak, biraketa-ardatza ... Hori da zabalkuntza-semantikoa. Horrelakoak ditugu: elektroi-talka, erro kubikoa, mekanika saileko indarra eta lana; bizkartzaina; Gurutze Gorria; Pantera Beltzak; Kafe ebakia ... Zein dira zabalkuntza semantikoaren abantailak?-analogiak eta kalko semantikoak eskaintzen duten erraztasuna dago hor tartean. Horrek hiztunen aho-lumetaratzea errazten du.-oroimen-gordailua arintzen du.-hizkuntzaren “euskal fisionomia” zaintzen duEta kalteak?-kalkoaren ondorioz, hizkuntzaren ohiko kontzeptu-sarea ahuldu egiten da.-polisemia areagotzen da. Zientzia-tekniketarako hitzen informazio-gaitasuna murriztu egiten da, monosemikotasunaren kontra.

BERREZARPEN LEXIKALAGutxitan aipatu ohi da. Azkueren hiztegian ageri diren hitz asko galtzear dago egunerokoan:-adierazten zuten kontzeptu, tresna, lanbide edo funtzioaren gizarte mailako gainbeheragatik.-geografiaz edo dinamika geografikoaz hitz horiek alboratuta egoteagatik (albo-euskalkietatik maiz)Posible izaten da zenbait kasutan euskaldun gehienentzat galdurik dagoen ondare lexikal hori berreskuratu eta, esanahi berritua adieraziz, kaleratzea. Hor ditugu: oreka, garatu, garden ...Berrezarpen lexikalaren abantaila bi:-belaunez belauneko transmisioa etendura gutxiagorekin burutzen lagun dezake, hainbat elementu lexikal jator birbaliotuzKalte nagusia:-gizarte-kostu handikoa, jendeari inolako “arrazoi” ageririk gabeko erabilera-ohitura lexikalak buru-muineratzea eskatzen duen aldetik. Ezarpen-kanal indartsuak behar dira hitza indarrean berrezartzeko.

LEXIKO SORMENA?

46.GAIA.HITZA ZEINU LINGUISTIKOA DA.HOMONIMIA. SINONIMIA. ANTONIMIA. POLISEMIA.

HIZKUNTZAREN ALDERDI LEXIKALAK. Eskola gramatika. Alberdi

1. HITZAREN AURPEGIBITASUNAHizkuntz zeinu guztiak aurpegibiko “txanponak” dira. Alde batetik hots-multzoa –adierazlea- baitute, eta, bestetik, kontzeptua edo ideia –adierazia. Konparatu ditzakegu: beso (gazt.)/beso (eusk.)2. HITZAREN ARBITRARIETATEABi planoen arteko lotura ez da beharrezkoa, alegia, hiztunen multzoak hautatua edo erabakia baizik.3. ARBITRARIETATEAREN ONDORIO SEMANTIKOAK

3.1. sinonimiaadierazlearen eta adieraziaren artean derrigortasunik ez dagoelako; adibidez, burua>meloia; mozkorraldia>aitzurra ...3.2. polisemia

hitz multzo bat berak ideia bat baino gehiago aditzera ematea: aditu=jakintsu/aditu=entzun, aditu=somatu (usaina aditu zuen); garai=aro, “hórreo”, altu; bare; ...3.3. homonimiahitz batek, beste bat bezala ahoskatu edo idatzi arren, zentzu desberdina hartzen duenean. Homonimia eta polosemiaren arteko mugak lausoak dira: aran (fruitua)/haran (ibarra): ari (aditza)//hari (jostekoa)//hari (nori)//ahari(adarduna)3.4. antonimiaHitz baten aurkakoa aditzera ematen duen beste hitz bat topatzen dugunean: luzea/laburra; goia/behea ...

4. HITZAREN EREMU SEMANTIKOAHitzaren bidez sailkatzen du errealitatea gizakiak. Adibidez, euskaraz, senidetasunaren eremua, arrainean, zuhaitzena. Hizkuntza bakoitzak bere erara sailkatzen du errealitatea.5. LEXIKO SORKUNTZARAKO BIDEAKHizkuntza batek etengabe eraberritu behar izaten du bere ondare lexikala, aldian aldiko gizarteari erantzun ahal izateko.

HITZEN KATEGORIA SEMANTIKOAREN ARABERAKO LANKETA PEDAGOGIKOA.Sinonimoak: irakur-liburuan, kontestuaren arabera: esaldiak ematen izan ditugu bertan hitz bat sinonimoaz ordeztu behar delarik: Balizko sinonimoak beheko zerrendan ematen ditugu. Kontuan izan behar da, sinonimo bakoitzak bere ñabardura izaten duela, eta kontestuaren arabera baino ezin dela erabaki bere egokitasuna.

HITZA ZEINU LINGUISTIKOA DA.. Garai batean, itzulpen-gramatika metodoarekin, lexikoa erruz lantzen zen. Gero, estrukturalismoarekin eta gramatika generatiboarekin, bazter utzi zen. Eskola horiek hizkuntzalaritza sintaxian ardaztu zuten (eta fonologian). Behabiorismoak bere onenak emanak zituen. Badirudi, berriz dagoela berataz arduratzeko kezka.

“HIZTEGIA ETA HIZKUNTZALARITZA”. 1.atala. In Hiztegia hizkuntza arrotzen ikaskuntzan. Bogaards. HABE.

1) Alderdi semantikoak1.1) Hitza banako semantiko gisa1.2) Unitate lexikala1.3) Hitzen esanahia1.4) Esanahiaren izaera1.5) Esanahiaren erlazioak

1.5.1) SINONIMIA1.5.2) ANTONIMIA1.5.3) Hiponimia1.6) Eremu lexikalak

2) Gramatikaren alderdia2.1) Lexikoa eta sintaxia2.2) Hizkuntzalaritza teorikoaren joera batzuk.2.3) Unitate lexikoen sintaxia2.4) Hitz beteak eta hitz tresnak2.5) Unitate lexikalen morfologia

3) Alderdi pragamatikoak:3.1) Lexikoa diskurtsoan3.2) Lexikoa eta testua3.3) Lexikoa testuinguruan

4) Ondoriobidetik.

HOMONIMIA. Ikus Lewandowsky-ren hiztegia

SINONIMIA

ANTONIMIA

POLISEMIA.

47.GAIA. LEXIKOAZ JABETZEAETA BERORREN INPLIKAZIO DIDAKTIKOAK.

LEXIKOA (Textos 31)Lexikoak hizkuntzaren historiaren berri ematen digu. Sorkuntza lexikoko bideez gain (eratorpena, mailegutza, elkarketa, neologismoak ...) beste ikuspegi batzuk ere ageri zaizkigu: esamoldeak, esaera zaharrak, siglak., akronimoak...Lexikoa hainbat giza-talderen aniztasunaren erakusgarria da. Aldaera geografikoen islada da; gizarte aldaeren isla da:lanbide-hizkerak, gazte-hizkerak, gizarte-maila bati loturikoa, sexu bati loturikoa). Funtzio aniztasunaren isla da: komunikazio egoera formal eta ez-formalak.Hitzen bidez interpretatzen dugu mundua eta bideratzen dugu gure jokabidea eta irudimena.Ezagutzan aurrera egiteak ñabardurak egitea dakar berarekin. Zehaztapenak ezartzea;argi adieraztea; jator azaltzea; horra lexikoaren egitekoa.

Estrategia didaktikoak: (propuestas para la enseñanza del vocabulario en el aula, Textos 31)Lexikoa, bai idatziz, bai ahoz ikasgelan lantzeko bide batzuk landuko ditugu.Ohiko jarduerak:mekanikoak izan ohi dira, eta kontestualizaziorik gabe. Errepikatuz gero aspergarriak izan ahal dira:Hitzak eta definizioak lotu; Hitzak eta irudiak lotu; cloze testa; arlo semantikoka sailkatu; polisemia azaldu; homonimia azaldu; zailtasun ortografikoa duten hitzak erabili; esamoldeak edo esaera zaharrak azaldu;

hitzak konnotazioaren arabera sailkatu (mutur positibotik mutur negatibora); aditza eta bere ohiko osagarriak lotu, azentuaren arabera sailkatu hitzak; familia lexikoak osotu; hitz orokorrak edo omnibus deiturikoak zehatzagoen bitartez ordezkatu; alfabetikoki ordenatu hitzak ...Jolasak: mekanikoak eta kontestugabeak izan ohi dira. Tradizionalak dira eta zenbaitetan talde txikietan erabiltzen dira: gurutzegramak eta letra-sopak; hitzak ekintzetatik ondorioztatu (hitza mimoaren bidez aditzera aman); errimaren bitartez hitz egokia aukeratu (kantak/mihiluze); hitz talde batean sarkina identifikatu; collageak egin hitz berriekin; Kaligramak egin; iragarkietarako leloak sortu; Urkatuaren jokoa: hitza asmatu behar, eta huts bakoitzeko urkatuaren lerro bat osatzen da; pictograma: esaldiak irudien laguntzaz ateratako hitzekin osotu; asmakizun klasikoak; berba kateatuak: hitzaren azken silabarekin beste barri bat eratu amaigabeki; Hitz bat asmatu bai edo ez soilik erantzunez..Kontestu barneko jarduerak: idatziriko testu baten irakurketa eta ulermena egitea; egunkaritik arloka atera hitzak: kirolak, politika, ekonomia ... (hiztegia atereaz gero fitxak egin daitezke; oporretako bidaia bati buruzko solasaldia: irakasleak, aurreko zundaketa baten ondotik zein lekutatik ibili diren aipatuz ikasleek bidaia kontatu ahala, arbelean hitzak aipatuko ditu: berauen harreman lexiko, ortografiko eta morfosintaktikoak aipatuko ditu...Realiaekin egindakoak: gizartean dabiltzan dokumentuekin: iragarkiak, egunkariak, pegatinak, elektrodomestiko baten jarraibideak ...edo objektuak:Kartel edo argazkiak: behaketa eta solasaldi batetik abiatuz, atera horien inguruko hiztegiak eta hitz egin edo idazkia egin.Pertsonak: zerbait berezia kontatuko duena (bidaia, zaletasuna, gertakaria ...). Gero hiztegia landu daiteke.Objektuak: ohikoak edo apaingarriak. Harremanen bitartez, behaketaren bitartez, inferentzia eta berbaratzearen bidez hiztegia atera dezakegu.Konstelazioekin egindako jarduerak: estrukturalismoan oinarrituta dago. Hitz guztiek dituzte harreman hauek: sinonimia, antonimia, hitz elkarketa, asoziazioa eta eratorpena. Prozedura: hitz eragilea hautatu. Ikasleek taldetxoka harremanak bilatuko dizkiote (10 mn) aipatutako mekanismo linguistikoen bitartez. Honek baloreak eta jarrerak komentatzeko aukera emango digu. Azkenik irakasleak iruzkin gramatikalak edo lexikalak egingo ditu.Antzezpen teknikak: prozedura: 1. aurretiko beroketa egin: musika, erlaxaketa...2. Hiztegi bat hautatuko dugu, eta minidrama bat egingo dute ikasleek taldetxoetan.. Gero antzeztu egingo dute. Korapilo bat egongo da eguneroko egoera batean eta askatu egingo da. Gero aipatutako hiztegia erabili izanari buruzko ebaluaketa egongo da.

LEXIKOA. Enseñar lengua. Cassany1 SarreraHiztegia eskuratzea eta bere erabilera, banakoak jasotako irakasketa formalaren araberakoak dira, baina are gehiago bere esperientzien araberakoak, eta materia eta gaiekiko bere harremanaren araberakoak

2 Gaitasun lexikoaHitz bat ezagutzeak zera esan nahi du:

- ahoskera eta ortografia ezagutzea: bere fonemak eta doinuak. Ahoz antzematea eta idazten jakitea

- morfologia: bere forma guztiak ezagutu eta erabiltzea bere osaera ezagutzea: eratorpena, hitz-elkartuak...;

familia bereko hitzak ezagutzea- sintaxia: kontestuan erabiltzen jakitea; erabilera-arauak

ezagutzea- semantika: hitzaren konnotazioa eta denotazioa ezagutzea;

kontestuaren arabera esanahia ulertzea; ideko hitzak ezagutzea;

- pragmatika: kontestuaren arabera erabiltzea; helburu bat lortzeko erabiltzea

- soziolinguistika: erregistroa eta euskalkia ezagutzea; egoera komunikatiboan ondo erabiltzen jakitea

Lexikoa baloratzeko desberdintasun hauek egin daitezke:Lexiko aktiboa /pasiboaLexiko orokorra/berezitua

3 Ikuspuntu didaktikoa3.1 helburu lexikoak eta hizkuntza: helburu orokorra ikaslearen

adierazkortasuna eta ulermena hobetzea da. Erabilera irizpideak zorroztu behar ditu.

3.2 Murgilduta ikastea: garrantzitsuak dira ikaslea bere eguneroko inguruaz besteko errealitateekin, lexiko eta kontzeptu berriak ekartzen dizkietenak

3.3 Aukeraketa lexikoa: ikaslegoaren behar pertsonalak eta taldekoak ere aztertu behar dira.

3.4 Hiztegia: 3.4.1 hiztegi-motak ezagutzea: sinonimoena, elebidunak, elebakarrak,

entziklopediak ...3.4.2 hiztegiaren egitura ezagutzea3.4.3 informazio semantikoa eta gramatikala interpretatzen jakitea3.4.4 adibideak eraldatzen jakitea

3.4.5 informazioa bilatzeko jarrera aktiboa izan; zehaztasunerako interesa izatea

4. baliabide didaktikoak.Zenbait jarduera:

- jarduerak irudiekin- hitzen morfolexikologia aztertzea- eratorriak bilatzea- cloze testak: aukerak emanez ala eman gabe; ezabatutakoa

irizpideren bati jarraituz aukera daiteke: adjektiboak, adberbioak ...

- harreman semantikoak: sinonimoak, antonimoak, hiperonimoak bilatu hitz bakartuan; hitz polisemiko baten esanahia bilatu

- kontestuko sinonimia: testu batean bostpasei hitz azpimarratu kontestuan sinonimoak aurkitu behar dizketelarik

- Mapa sematikoak osatzea gai bati buruz; adibidez, ahozko edo idatzizko jarduera baten atarian.

4.1 joku linguistikoak- letra-zopak- hitz-kateak egin : irizpideak badaude; semantikoak: frutak

izatea, txikitik nagusira ...; formalak: aurreko hitzaren azken silabaz hastea, azken letraz ...

- pitufatu: aditz bat asmatu behar dute galderazk eginez: zenbat aldiz pitufatu zenuen atzo?

- Hitza asmatu: galderak eginez, erantzuna bai/ez izango delarik. Gero definizioa idatzi beharko dute.

- Gurutzegramak erredaktatzea. Edo beste barik, taldetxoka egitea klasean

- Multzo batean soberan dagoen hitza atera; forma zein esanahi aldeko arrazoiagatik

- asmakizunak

4.2 atazak hiztegiekin- hitzak alfabetikoki ordenatzea: zailagoa izan daiteke, hasiera

bera badute- lemak atera hitz batetik- sarrera lexiko bat analizatu: ugaria izan behar du. Definizioaz

gain, honakoak bila ditzakete: adierak, gramatika-kategoria, iragankor edo iragangaiztasuna aditz batean.

- Hiztegiak aztertu klasean txandaka, eta desberdintasunak aztertu

- Hitz baten definizioak aukeratu askoren artean- Definizioak elaboratu, (5-6) ikasleek benetako zein den

adierazi dezaten.5 EbaluaketaLexikoaren ebaluaketa hizkuntza eskolan. Idatziz idazlanetan eta irakurketa-liburuan: sinonimoak, hitz eratorriak, hitz elkarketak ...Ahoz: oinarrizko eta ohiko hitzen ezagutza arrunta, GZan. Ahoskera ona eskatzen da (tz/tx) eta dudarik ez

LEXIKOAREN IKASKUNTZA. In “Hiztegia hizkuntza arrotzen irakaskuntzan” Bogaards

LEXIKOAREN IRAKASKUNTZA.

48.GAIA. EUSKARAREN SISTEMA FONOLOGIKOA(I): BOKALE ETA DIPTONGOAK.

Ikus UBI-ko Elgoibarreko liburua. Ikus Hizkuntzalaritza hiztegia. Handik ikasi.1. Hizkuntza zeinua artikulatua da.

Hizkuntza zeinu txikiagoetara ekar daiteke, edo, zeinuak elkartuz, luzatu.1.9 Monemak: esanahia duten unitaterik txikienak. Lehen artikulazioko

unitateak. Adibidez, esaldi honetan: “Begi beltzak ditu”: begi (ikusmen organoa)/beltz (kolorea)/ ak (mugatzaile plurala)/d- (3. pertsona)/ it (pluralgilea)/ u (ukan aditzaren erroa)

1.10 Fonemak: “Begi beltzak ditu” oraindik unitate txikiagoetan zati daiteke: /b/, /e/, /g/, /i/ ... Soinua badutelarik ere, ez dute esanahirik. Bigarren artikulazioko unitateak dira, fonemak. Fonemen konmutazioa kontuan hartu.

2. Letra vs soinua vs fonemaLetra: fonemak idatziz errepresentatzeko hizkuntza baten zeinu grafikoak dira. Alfabeto bateko elementuak ere badira. Letrak ikusi egiten dira, nahiz eta ez diren entzuten. Elementu fisikoak dira.Soinua. Entzun egiten dira baina ikusi ez. Dardara entzungarriak ditugu. Soinuen bidez hartzen dute gorputza fonemek. Soinuak hizketako unitateak dira.Fonema. Ez dira entzuten ezta ikusten ere. Buruan existitzen diren imajina akustikoak dira. Ahoskatu nahiko litzatekeen soinu teorikoa. Hizkuntzako unitateak dira.

2.4 Gerta liteke desberdintasun horiek errealitatean demonstratzea: 2.4.1 /h/: idazten den zerbait ez da ahoskatzen2.4.2 gerta daiteke letra bakarra bi soinuz ematea: x=[k´s] gaztelaniaz2.4.3 posible da bi letra soinu bakarrez ahoskatzea: Pello [pelo]2.4.4 fonema batek soinu bat baino gehiago edukitzea: /j/=[x], [y] ...

5. Fonetika vs fonologia. Gizakiak ez ditu sortu daitezkeen soinu guztiak erabiltzen. Konkretu batzuk baino ez ditu erabiltzen. Mintzaira soinuak dira. Hauek bi ikuspuntutatik azter daitezke, hizketa soinu eta hizkuntza soinu gisa.

Fonetika. Bi n alofono azter ditzagun: [n] eta [m]. Bi hitz hauetan agertzen zaizkigu: “nerea” eta “enbor” Soinu idealaren aldakin fonetikoak dira, hizketa soinuak dira edo alofonoak. Fonemen errealizazio konkretu hauetaz fonetika arduratzen da. Fonetika aldaerak [ ] zeinuez agertuko ditugu.Fonologia. “urde/urte” esanahi desberdinekoak dira. Soinua ez ezik, fonema bera ere aldatu egin da. Fonologiak zeinu linguistikoak osatzeko balio duten edo ez aztertuko du.

6. Fonemen funtzioa: Zeinu linguistiko berriak osatu. Hiztuna, zeinu linguistiko bat osatu nahi duenean, bere hizkuntzak eskaintzen dizkion fonemez bakarrik baliatuko da.

Zeinu linguistikoak berezi. Fonema unitate bereizlerik txikiena delako: zorri/zerri/zirri.

Ahoskuntza organoak.BirikakLaringeaAhots kordakAho barrunbea eta barruko organoakGeldiakGoiko hortzakAlbeoloakAhosabai gogorraAktiboakAhosabai bigunaMihiamihi puntamihi bizkarraEzpainak

5.1.5 Sudur barrunbea

5.2 Fonemen sailkapena: faktoreak5.2.1 ahots korden ekintza: soinu ahostun eta ahoskabeak5.2.2 sudur/aho barrunbea den berezi: sudurkariak eta ahokariak5.2.3 Ahoskunea: ezpainetakoak, hortzetakoak, sabaikoak ...

Ahots moldea: herskari edo oklusiboak, igurzkariak ...

6. Ezaugarri fonologikoak: bereizleak eta ez-bereizleak. Adibidez: /p/ fonema=ezpainetako herskari (ahokari) ahoskabea. Eta /b/ fonema=ezpainetako herskari (ahokari) ahostuna. Ahoskabe edo ahostun da hemen bereizketako ezaugarria.

7. Aurkakotasun fonologikoa. Fonema ez da definitzen beste fonemekin dituen aurkakotasunagatik baizik.”banda/labe” horko b fonemak, lehena leherkaria da eta bigarrena igurzkaria. Baina bereizketarik badagoen arren, aurkakotasunik ez dago. Ez da gauza bera gertatzen “laka/laga” zeinu linguistikoetan: /k/ ahoskabea da eta /g/ ahostuna; eta aurkakotasuna dago.

8. Neutralizazioa. Bi soinu zenbait inguramendu fonikotan bakarrik bereiztea gerta daiteke. zori/zorri bikotean bai, baina silaba azkenean ez: ardo/arto. Beste bat: /p/ eta /b/ren aurrean m/n arteko aurkakotasuna neutralizatu egiten da. Beste bat: oso/otso, baina ez dago “*hutstu”-rik

9. Transkripzio fonetikoa. Ahozko zuzeneko komunikazioan gertatzen diren soinu ezberdinen errepresentazio grafikoa da transkripzio fonetikoa. Hemen Alfabeto filologikoa darabilgu (Fil.)

EUSKAL BOKALAK, DIPTONGOAK ETA HIATUSAK.1. Bokalak eta kontsonanteak bereizteko bi irizpide:1.1 Fonetikoa: a) fonema kontsonantikoen ahoskeran aireak oztopoa

aurkitzen du. b) inolako trabarik aurkitzen ez duenean fonema bokalikoak ditugu.

1.2 funtzionala: fonema kontsonantikoak silabarik edo hitzik osa ez ditzaketen fonemak dira; bokalikoak ba dira horietarako gauza. Fonema kontsonantikoak eurak bakarrik hitzak edo silabak osatzeko gauza direnak dira.

1.3 Bokalen sailkapena: denak ahokari eta ahostunak dira. Ez dago euskaraz bokalik, ez ahoskaberik ez eta sudurkaririk. Bakarrik hartuko dira kontuan artikulazio puntua (ahoskunea) eta artikulazio era (ahots moldea).

A=irekia eta erdikoaE= erdi-irekia eta aurrekoaI= itxia eta aurrekoaO= erdi-irekia eta atzekoaU= itxia eta atzekoa1.4 Euskara eta gaztelaniaren sistemak fonologikoki berdinak dira,ez,

baina fonetikoki. Bada fenomeno bat euskal alternantzien ugaritasuna argitzen duena: euskararen [a] gaztelaniarena baino itxiagoa da; eta euskararen [i], [e],[o],[u] ostera, irekiagoak. Tinbre alternantziak euskalkien euren artean ere gertatzen dira: a/e: barri/berri; o/u: ontsa/untsa, i/u: ile/ule; e/i: erten/irten

1.5 /e/-k eta /o/-k alofono nabarmenak dituzte:/i/ren alofonoak: a) i itxia, silaba irekian: idi, liburu ...;b) i irekia: silaba trabatuetan eta rr-ren aldamenenean eta tz-ren ezkerretara: txistu; irrati, itzal ... ©)i bokalerdia: diptongoen bigarren elementua denean: aita, sei ... d) i kontsonante-erdia: maileguetan eta bokalarteko egokitzapenetan: ez zekiat, pielezko ... Arraroa da euskaraz./e/ fonema bokalikoa. a) E itxia: bi egoeratan i-raino lerratuz. I) –a artikuluarekin agertzen denean=kalia, II) kontsonante sabaikoen ezkerretara: etxe (=itxe) b) e irekia: rr-ren aldamenean, ts-ren ezkerretara: etsai eta l batez trabaturiko silabetan: heldu. ©) e erdikoa: ondoren t ets s dituenean, besteak beste: meza, amesti .../a/ fonema bokalikoa: a) a itxia: au diptongoa denean: gaur (geur) eta l batez trabaturiko silabetan (alde) b) a irekia: ahoskerarik ohikoena da.

/o/ fonema bokalikoa: o itxia: -a artikuluarekin doanean itxi egiten da: astoa=astua. O irekia: rr-ren inguruan, silaba trabatuetan ...:zorra, alkondara ... o erdikoa: bestelakoetan./u/ fonema bokalikoa: a) u irekia, gehienetan b) u bokalerdia: beheranzko diptongoetan: gauza, heu... ©) kontsonante-erdia. Urria euskaraz; goranzko diptongoetan: eguerdi, goazen (guazen)

1.6 Zubererako [ü] ez da arkaikoa, berrikuntza baizik. Baxenafarrerazko hainbat tokitan ere entzun daiteke. Frantsesezkoa baino irekiagoa da. Berria da. Akitaniako inskripzioetan ILVNO agertzen da, zubereraz: ülhün agertzen da. Gainera ü zubererazkoa ingurune konkretuetan baino ez da agertzen. Gertakari fonetikoa da, ondorio semantikorik gabea, beraz, seigarren fonema bokalikorik ez dago ezta zubereraz ere.

1.7 DIPTONGOAK: euskal diptongo jatorrak beheranzkoak dira (ai, ei, oi, au, eu), nahiz eta goranzkoak gero eta sartzenago ditugun [je, ,je, jo, wa, we]. Mendebaleko euskalkiek, ekialdekoek ez bezala goranzkoak ekiditera jotzen dute. Definizio bat: i eta u bokalek beste bokalekin silaba berean konbinatuz osatzen duten talde fonikoa. Bokal batek itxia behar du izan, eta besteak irekia edo erdi-irekia (edo alderantziz), edo biak itxiak. Bokal irekien eta erdi-irekien arteko bikoteek hiatusak sortzen dituzte. Diptongoan bi atal daude: azentua daramana eta bestea, silabikoa ez dena.

1.7.1 Diptongo beheranzkoa: hots irekitik beheranzkora. Euskarazko bost hauek dira betidanikoak: ai, ei, oi, au, eu.

1.7.2 Lehenengo kontsonate-erdia eta bigarrena bokale egiazki silabikoa. Azkueren ustez, erdararen eraginez sorturikoak dira. Hala ere, gaur egun erroturik ditugu eta ekialdean (Z eta R) topa daitezke bereziki. Mendebaldeko joera horiek ekiditekoa da 3 modu hauetan:

1.7.2.1 Monoptongazioa: suelto>solte, siquiera>sikira1.7.2.2 Kontsonante baten epentesia: novio>nobiyo,

violín>biboliña ... Euskarazkoetan ere bada epentesia: buruan>buruban, nuen>nuben

1.7.2.3 Azentu-silabaren aldaketa: erdal kutsurik gabekoen joera: cien>[síen], diez>[díes]

Bukatzeko, derragun ui [wí] seigarren diptongo goranzkoa ere bada euskaraz, euskal nahiz erderatiko hitzetan: higuin, fruitu ... Mailegu ez direnetan jatorrizko oi zahar baten ondorio dirudi.Triptongorik ez dago euskaraz, Z eta R-ko sekundario batzuk izan ezik.

1.8 Hiatusak: beti dira bisilabikoak. Bi bokal beren balore silabikoa galdu gabe, bata bestearen ondoan diptongorik eratu gabe suertatzen direnean hiatusa dela esaten dugu.

Hiru testuingurutan:1.8.1 diptongo goranzkoetan. Honelakoak euskaraz normalean bi

silabatan ahoskatzen dira: ia, ie, io, ua, ue. Hauek gaztelaniaz diptongo normalak direnez hurbil zaigu horiek erdal erara irakurtzeko joera. Adibidez: Ansuátegui lau silabatan, bostetan izan beharrean. Alderantzizkoa ere gertatzen da: gure diptongo normalak hiatus eta bisilabiko eginez: Elgoibar: lau silabatan, Zarautz : 3 silabatan, Beasain 4 silabatan (euskaraz 3 silabatan).

1.8.2 bokal ireki edo erdi-irekietan. Deklinabidean, hitzaren lexemari artikulua gehitzen zaionean: /ea/, /oa/, /oe/, /eo/...: etxea, astoa ... Bizkaiko Arratian eta Gipuzkoako Goierrin hiato horiek mantentzen dira, baina gainerako eskualdeetan eskuarki: [ia], [ua], [ue ], [io]

1.8.3 bokal berdinen artean. Honelako irtenbideak topa ditzakegu:a + a =a (EB) >alaba + a = alabaa + a = á(Zub, R) >alabáa + a = ea (B), alabea

e +e = ee

o + o = oo

i eta u errepikatuak ez dira maiz ageri. i + i = i (mihi>mi)u + u = u (zuhur>zur)

49 GAIA. . EUSKARAREN SISTEMA FONOLOGIKOA(II): KONTSONANTEAK

Ikus UBI-ko Elgoibarreko liburua. Ikus Hizkuntzalaritza hiztegia. Handik ikasi.

AHOSKUNEAAhots-moldea

Ezpainetako

Ezpain-hortzetako

HorTzetako

Bizkar-hobietako

Goi-hobietako

Sabaiko

Beloko

Glotisko

Leherkari Gorrak

P T TT K

Leherkari ozenak

B D DD G

Sudurkariak M N ÑFrikariak F (J) HFrikariak Txistukariak

Z S X

Afrikariak TZ TS TXAlbokariak L LLDardarkari bakuna

R

Dardarkariaskotarikoa

RR

FONEMA KONTSONANTIKOAK

1. AHOSKUNEA KONTUAN HARTUTA-EZPAINETAKOAK: /p/, /b/,/m/-EZPAIN-HORTZETAKOAK: /f/-HORTZARTEKOAK: gaztelaniazko /c/ e, i-HORTZETAKOAK: /t/, /d/-BIZKAR-HOBIETAKOAK: /z/, /tz/-GOI-HOBIETAKOAK: /n/, /s/, /ts/, /l/, /r/, /rr/-SABAIAURRE ETA SABAIKOAK: /tt/, /dd/, /ñ/, /x/, /tx/,/ll/, /j/-BELOKOAK: /k/, /g/, /j/-GLOTISKOAK: /h/

3. AHOTS MOLDEA KONTUAN HARTURIK-LEHERKARIAK: haizea, momentu batean ez da pasatzen: /p/, /t/, /k/, /b/, /d/, /g/, /tt/, /dd/-FRIKARI EDO IGURZKARIAK. Haizea igurtziz pasatzen da: /f/, /z/, /s/, /x/=[š], /j/=[y], /h/, /j/=[x]-AFRIKARIAK: haizeak denbora bi: /ts/, /tz/,/tx/-ALBOKO EDO SAIHESKARIAK: /l/, /ll/-DARDARKARIAK: haizea pasatzean mihiak bibratu egiten du: /r/, /rr/

4. BOKALE KORDAK KONTUAN HATURIK-GORRAK: /p/,/ t/,/ tt/, /k/,/ ts/, / tz/, / tx/, / f/,/ s/, /z/,/ x/=[š], x=[x], h/5. SUDUR-ZULOA KONTUAN HARTURIK-SUDURKARIAK: sudur-zuloak parte hartzen du./m/, /n/, /ñ/-AHOKOAK: sudur-zuloak ez du parterik hartzen. Beste soinu guztiak

EUSKAL KONTSONANTEAKHERSKARIAK EDO LEHERKARIAK.Ahoskunea:-ezpainetakoak: /p/, /b/-hortzetakoak: /t/, /d/-sabaikoak: tt, dd-belareak: /k/, /g/ERREALIZAZIOA

Ahostunak (/b/, /d/, dd, /g/ bokalartean igurzkari bihurtzen dira. /b/, /d/, /g/ bokalartean suntsitzea ere gertatzen da: eguzki [éuski], nagusi [nausi]

Iparraldeko ahoskabe aspiratuak [ph, th, kh] ahoskabeen aldaki fonetikoak besterik ez dira.

dd eta tt fonemak benetako fonemak dira, maiztasun urrikoak izan arren. Zenbait euskalkitan automatikoki gertatzen dira bustidurok, hau da, ondorio semantikorik gabe. Leherkari aurreko

i bokalaren eraginez gertatzen da bustidura, baina fonema /t/ eta /d/ dira, ez tt edo dd: “dittut”, “deittu” ... Hitz hipokoristikoak, bihozkorrak, afektiboak, haur izenak sortzeko joera dago euskalkietan; ez da gertaera automatikoa, beste balio semantiko desberdinez osaturiko aukera baizik: potolo vs pottolo (gure pottolo), tente vs ttentte (oso ttenttea da hori)

DISTRIBUZIOA Antzina, hitz hasieran ahostunen aldeko neutralizazioa

erabatekoa zen, gaur ez: puntu, kanpo, polio ... nahiz eta ahostunak askoz ugariagoak diren.

Hitz erdian aurkakotasunak tinko eusten dio: pacem>baKe Hitz bukaeran, orain eta lehen, ahoskabeen aldeko neutralizazioa

mantentzen da. Euskaraz ez dugu: pareD (bai pareta), ez dugu MadriD (bai Madrile), ez BagdaD ... p ere ez bukaeran, bai t eta k.

/l/ eta /n/ren atzetik, ahostunaren aldeko neutralizazioa dago. Andoaingo, hilgo

Txistukarien atzetik ahoskabeen aldekoa: hiztun, [eztakit], hozkailu

DIAKRONIA Latinekoak euskarara horrela pasa dira: p-t-k>b-d-g:

pacem>bake. Mailegu berrietan ahuldu egin da joera hau, lehen esan dugunez.

SUDURKARIAKERREALIZAZIOA

Herskariak dira. /n/ berak bost alofono ditu. Euskaltzaindiaren erabakia, b eta p aurrekoak beti n idaztea

erabaki arrazionala da, fonema bera baitira hemen [n] eta [m]. Ñ idatzitako fonema euskal fonema ere bada, frekuentzia urria

badu ere. Bizkaieraz eta, batez ere, gipuzkeraz ñ asko entzuten da, gehienetan –in- baten ondorio fonetiko automatikoa, baina ez beti. Hauetan bai: baina, baino, muino ... Baina denak ez dira horrelakoak: *inabar idatzi beharko genuke ñabar dena

DIAKRONIA Bokalarteko /n/ fonemaren galera: ohore, katea, koroa Bukaerako –n>-r: jauregi, oihartzabal (oihan + zabal) N-/l- alternantzia: nasai/lasai, narru/larru Disimilazioa bi sudurkari hitz batean daudenean (ezkerrekoa [l]

bihurtzen sarri): laranja, lumero, pelizilina [x] eta [f ] igurzkariaren aurrean /n/ ezabatu: moja, ifernu

Euskal lexikoan: ardao, baina elkarketan ardan- (ardandegi, ardanetxe). Gazta> gaztan- (gaztanapal, gaztanbera ...)

TXISTUKARIAK. Igurzkariak dira, bai aspirazioa, /j/ eta /f/, eta txistukarien saileko s, z, x idazten direnak. Aire pasaiari bidea erabat itxi gabe ebakitzen dira.1. ERREALIZAZIOA: s ortografiakoa hortzobietako txistukari ahoskabea da. Z ortografiakoa bizkar-hobietako txistukari ahoskabea da. X ortografiakoa, sabaiko txistukari ahoskabea. Ts, tz eta tx ortografiakoak afrikatuak dira, aurrekoen parekoak, lehen partean herskarietan bezala itxidura bat gertatzen da eta ondoren leherketarik sortu gabe, igurzkarien antzera amaitzen da soinua.Bizkaieraz, Deba arroan, eta Gipuzkoako Beterrik ez dute balio fonologikorik, baina bai besteetan: atso vs atzo, hesi vs hezi ...Diglosia dela eta, euskarazko txistukari ugariak, albo-erdaretan eman nahi izan direnean, aterabide xelebreak bilatu izan dira: Alcibar, Etcheberry ... Arazo beraren ondorio dira gertatutako neutralizazioak: s eta z neutralizatu dira zenbaitetan, lehenaren alde; ts eta tz neutralizatu dira, bigarrenaren alde. Interferentziak itota dabiltzanak, nekeak dituzte ts, tz eta tx bereizteko, euskaldun berriak kasu.2. DISTRIBUZIOA:Antzina oso zen zorrotza: hitz haseran, igurzkarien aldeko neutralizazioa (zikin, senar, xori); hitz barruan, ordena biak: (oso/otso, Hezi/etzi...); hitz bukaeran, afrikatuen aldeko neutralizazioa (hitz, hits, txepetx ...). Hitz zaharretan horrela da: gorputz, bortitz, martzitz(ena)... Orain hitz hasieran tx ageri da (txakur, txerri: balio bihozkorrarekin zenbaitetan), x-rekin batera; bukaeran bai afrikatuak eta, bai igurzkariak ( gehienetan mailegu modukoak: solas, jolas, kapaz, poz, relax, pix ...).

3. NEUTRALIZAZIOA. Sonanteen (l, n, r) ondoko igurzkariak afrikatu egiten dira

maileguetan: verso>bertso, alzar>altxatujatorrizkoetan: Arantzazu, Altzibarkate mintzatuan: [alcuen bezala]

Herskari aurreko afrikatuak igurzkari bihurtzen dira: huts + tu= hustu; mahats + ti= mahasti

Hitz andanan bi igurzkarik afrikatua sortzen dute: ez zaigu>[ecaigu]4. DIAKRONIA

Euskal s ez da ondoko erdaren berdina, mailegu zaharretan ikusten den bezala. Erromatarren hori bizkar-hobietako gisa entzuten zuten euskaldunek :[s]=z: solu>zoru, spatha>ezpata ...

Bi txistukari elkarren ondoan gertatzen direnean, normalean, asimilazioa: incienso>intsentsu, chanza>txantxetan . Hau da,

maileguetan; eta hitz zaharretan ere: zotz edo txotx, zitz edo sits, zozo edo xoxo

IGURZKARI AUTONOMOAK1. /j/ . Autonomoak korrelazioan ez baitaude1.1 ERREALIZAZIOA. Bost alofono ditu. N-rekin batera euskaraz

ahoskerarik ugarien dituen fonema1.1.1 Gipuzkerazko ahoskera :[x]. Belareko igurzkari ahoskabea.

Gaztelaniazko j. Jauna [xauna] . Markinaldean eta Hego-Nafarreran ere bai honela. Duela bizpahiru mende hasi zen sartzen, eta gero eta hedatuago dago.

1.1.2 Nafarrerazko ahoskera [y]: sabaiko igurzkari ahostuna. Gaztelaniazko y. Ahoskerarik zabalduena. Bizkaiko lurralderik gehienetan, lapurteraz, baxenafarreraz eta nafarrera-mota zen baitetan.

1.1.3 Nafarroako mendialdeko ahoskera: [š]. Sabaiaurreko igurzkari ahoskabea. Euskarazko x bezala edo frantsesezko ch modura. Jan [šan]. Erronkariera, zaraitzuera eta aezkerakoa.

1.1.4 Zubererazko ahozkera: sabaiurreko igurzkari ahostuna[ž]. Frantsesezko gilet, Gironde ...

1.1.5 Bizkaiko kostaldeko ahoskera: [ž] bokalartean eta [dž] hitz haseran: sabaiaurreko afrikatu ahostuna

1.2 DIAKRONIA. Honenbeste ahoskeraren argibidea, itxura denez, antzinako aldaketa batzuetan dago.*e>*i>j-a-kin. Azken urratsean aurreko parteak bere silabatasuna galdu du. [j-] kontsonante erdiak bideratu du gaurko grafian (j) ezagutzen diren aldakiak: [j]> [dž]> [ž]> [š]>[x]. Horregatik jotzen da zahartzat [dž] Nafarroakoa. [x] ahoskerari dagokionez, soinu sistiman sarrerarik ez zuenez, ordezkatu beharra zegoen; horrelkaok ditugu: kikara (jícara), Josefa (Koxepa), juzgado (kuzgau), Kijon (Gijón)

2. /f/2.1 ERREALIZAZIOA Ezpain-hortzetako igurzkari ahoskabea. Behe ezpainaren barneak goiko hortzen puntak ukitzen ditu aireari bidea emanez2.2 DIAKRONIA: /f/ XVI mendetik honako testuetan ez ezik Ertaroko dokumentuetan ere agertu arren (Naffarrete, Zuffia), nahiko berritzat eman behar da. Antzina ez omen zegoen; albo-erdara indartsuen eraginez ari da hedatzen. Berantiarra izanik, sarritan eztabaidatu da bere euskaltasuna. Bada euskalkirik /f/-ren ordez /p/ erabili duenik: pormal, pama, enpin, peria .... gaur egun fonema jatortzat ematen da: funts, fits, franko, xafla, afari ... Baina erdaratikakoetan erabiltzen da gehienbat: fede, flatsu, fidatu, fresko ... Latin-erromantzeetiko hitz hasierako maileguetako f-ak

honakootara iritsi dira: f-> b-, m-, p(h), f-, h-, Ø. Horrela: bago, pago, fago/biku, piku, fiku, iku ...

ASPIRAZIOA/h/1. ERREALIZAZIOA: ahoa zabalik dagoelarik, mihia ondoko bokalearen modura jarri ondoren, diafragmaren kontrakzio bat gertatzen da; orduan entzuten den haize soinu horri esaten diogu hasperenketa. Hiru alofono ditu. Iparraldeko euskalkietan ahoskatzen da.1.1 Hedadura:1.2.1 Lapurdiko kostaldean ia galduta dago1.2.2 Zubero alderantz gehien, Lapudin gutxien; baserri aldean gehien,

kaletarren artean baino.1.2.3 Hegoaldean Zugarramurdi inguruetan eta Baztanen 1.2.4 Gainerantzekoek ez.Benetako fonema da? Bai, aurkakotasun fonologikoak daudenez. Ar vs har, aran vs haran, iltze vs hiltze2. DISTRIBUZIOA. Euskalki batzuetan, hegoaldekoetan ez du fonema baliorik, agertu ez baita egiten. Distribuzio tinkoa du:-hitz hasieran: harri, herri, hotz-bokalartean: ohe, zahar ...-diptongoen ondoan: mahai, oihan, leiho ...-sonanteen (n,l,r) ondoren: alhaba, senhar ...-herskari ahoskabeen ondorenEz da inoiz agertuko:-/m/ren ondoren-herskari ahostunen ondoren-txistukarien ondoren-hitz bukaeranEuskara batuaz lehen hiru posizioetan ez da agertuko, salbuespenak salbuespen.

3. DIAKRONIA ETA HEDADURA-Akitaniako euskal izen zaharretaraino jo behar dugu: Harbelex, Bihoxus ...-Erataroko lehen dokumentuetan ere: Elhorriaga, Basahuri, Harrieta ... -XIII mendean euskalki guztietan ezaguna izango zen hasperenketa. XVI garrenean jada ez zen erabiliko hegoaldean, galera, Goi-Nafarreran hasiz, aragoiar erromantzearen ukipenagatik.-Gaurko euskara batuko h-ak jatorri hauek izango zituen:

protoeuskara: hatz, harri, bihotz antzinako bokalarteko n-ren bilakaera: anatem>ahate, onorem>ohore antzinako herskari ahoskabeak: kabia>habia; akitu>ahitu

galdu den tokietan aztarnak utzi ditu: oge, ago nari (nahi), egun (ehun), legor (lehor)

ALBOKARIAK1. ERREALIZAZIOA: airea ahoaren alboetatik ateratzen delako ematen zaie izena, mihia hortzekin eta aho-sabaiarekin ukipenean jartzen delarik

- bi fonema izanik, l eta ll ortografiadunak, hiru ahoskera: hortzetakoa , hobietakoa eta sabaikoa.

- -ll euskalduna ote? –il- multzoaren ondorioz sortzen da gehienetan ll idazten duguna, automatikoki.. Baina ez da hori beti gertatzen: [ll] in llabur vs labur, pelo (=azkazal) vs Pello

2. DIAKRONIA ETA BESTE2.1 Latinetiko l- euskaraz mantendu egiten da: laku, lege, liburu2.2 (lat.) –l-> (eusk.) –r- : gula>gura; vigilatu>begiratu; galesti>garesti, Alaba>Araba2.3 lat. –ll->-l-: ballena>balea; castellum>castelu2.4 Alternantziak ugari dira: elur/edur, belar/bedar, zilar/zidar, divertirse/libertitu

2.5 Eratorpenean eta hitz-elkarketan, lehen elementuko azken silaban aldaketa gertatzen da: bazkaldu/bazkari, abelazkuntza/abere...

2.6 Konts + l= l: 2.6.1 Euskal morfologian:bailitzateke, lehenbailehen2.6.2 Maileguetan: pluma> luma, plantare>landare, placet> laket2.6.3 Mailegu berrietan ahuldurik dago joera hau: plaza, plan, plagio,

pleura ...

DARDARKARIAK1. ERREALIZAZIOA:[r] sinplea, biguna, xamurra. Hortzobietakoa. Mihipuntak hobietan jotzen duela, airearen korronteak bultzatuz aurrerantz etortzen da.[ř] azkarra eta anitza. Mugimendua hiruzpalau aldiz egiten du.[R] dardarkari ubularea. Frantsesetiko interferentziaren bidez. Alofono hutsa izanik, [r]/[R] aurkakotasunak ez du balio fonologikorik. Honek nahasketa ekarri die iparraldekoei, batzuetan [r] eta [ř] nahsten dituztelarik2. DISTRIBUZIOA[r] eta [ř] bokalartean kausitu daitezke aurkakotasunean; hitz bukaeran neutralizazioa baitago2.1 Hitz –hasieran bokal proteiko bat jartzen da. A- edo e-ra: arratoire: errege

ro: Erromari: errioxarru: ErrusiaMailegu berri eta teknikoak hasierako [ř] gortzen dute: radiografia, robot ...2.2 Hitz-barruan, aurkakotasun tinkoa: hari/harri2.3 Hitz bukaeran biak posible baina aniztuna ahoskatzera lerratzen dira gazteak: ur/ ur(urra, [ř]), zur/zuhur (zuhurra). Denak berdin idazten dira, deklinabidean eta hitz-elkarketan arretaz ibili beharko dugu: *platerra, *ezerrekin ...2.4 Neutralizazio nabarmenenak2.4.1 [-r]> [-ř] : ur, zur, plater, nor, zer ...2.4.2 Kontsonante aurreko r guztiak [ř]: arte, gogortu2.4.3 Kontsonante ondoren ez da oposiziorik [r]/ [ř]. Andre, prakak2.4 Diakronia eta beste.2.4.1 –r-/-rr- alternantziak gertatzen dira: ateri/aterri2.4.2 bokalarteko r, ahulatsunagatik galtzen da: gero>geo, kalera>kalea2.4.3 Antzina konts + r multzoaren hausketa gertatzen zen: giristino,

forogatu, liburu2.4.4 Metatesiaktrabena, presuna,2.4.5 –d-> -r-

2.4.5.1 maileguetan: miriku, endreru2.4.5.2 euskararen baitan: edo [ero], edan [eran], agudo [aguro]

ORTOGRAFIA. KONTSONANTE TXANDAKETAK. Gramatika osoa.Euskaraz kontsonanteen arteko txandaketa ugari gertatu ohi da. Jarraian, euskara baturako hobesten direnak.1. b/p txandaketa: b hobesten da: bake, barre ... ; badira zenbait salbuespen: piztu, pipi, piper2. f/p txandaketa: eskuarki f hobesten da: alfer, feria, Nafarroa ... Salbuespen zenbait badira: prakak, Iparralde ...3. j/i txandaketa:

Hitz-hasieran j: ja, jadanik, jogurt ... Salbuespenak : iaio, iodoBokal artean i beti: laia, leial, saiatu, proiektu ...Diptongoa egiten ez duten hitzak i-rekin: ia, ia-ia, ioniko, ihartu ... baina jardun

4. g/k txandaketa: g hobesten da: gitarra, gonbidatu, golko ... Salbuespen ugari: kartzela, konpromiso, koilara ...5. x/j txandaketa: x zaharragoa hobesten da: xaboi, lixiba, axola ...6, ts/tz/tx txandaketa:

Hitz hasieran ts eta tz ez; tx sarriagotan: txalo, txalaparta ...

Zenbaitetan, hitz hasierako tx/z oposizioak esangura aldatzen du: zalaparta/txalaparta, zoro/txoro; zakur/txakur(?)

Batzuetan ts eta tz digramak tx idazten dira balio txikigarria emateko

50.GAIA. AZENTUA.

AZENTUA in Hizkuntzalaritza hiztegia. (ikus “intonazioa”)Hitz batean edo morfema batean silaba bat gainerakoen ondoan berrindartzeari deritzo azentu; beste horiek azenturik gabe geratzen dira. Berrindartze hori honela gerta daiteke:-intentsitate edo indarrez (intentsitatea: soinu baten intentsitatea, soinu hori ahoskatzerakoan egiten den arnasbehera energiari dagokio batez ere, eta uhin-anplitudearen araberakoa da. Katea mintzatuko intentsitate-aldaketak desberdin erabiltzen dira hizkuntza batetik bestera, helburu bereizle nahiz adierazkorrekin.)-altuera edo tonuz ( tonua: hizkuntza baten morfemak ezaugarritzen dituen soinuaren altuera edo maiztasuna da tonua)-kantitate-azentua. (eskuarki denboran barrena fonema batek hartzen duen iraupenari deritzo kantitatea. Segundoetan neurtu daiteke: fr. Mettre/maître)Tradizioz, halere, intentsitatezko berrindartzeari deitu izan zaio “azentu”. Beste biei kantitate edo tonu deritze. Maiz prosodi ezaugarri-sorta izaten da, ikertzen zaila, adibidez serbo-kroazieraz.

Azentuari dagokionez, honela sailkatzen dira hitzak (edomorfemak):-azentudunak-klitikoak, azenturik ez daramatenak, nahiz eta zenbait testuingurutan azentua har dezaketen.Hitzean edo morfeman daukan lekuguneagatik, berez daiteke.-azentu finkoa: frantsesa, txekiera-azentu askea: espainiera, italiera.Azkeneko hauek funtzio fonologikoak bete ditzakete.

Ikus. FHV. Mitxelena.AZENTU MODERNOA. DESKRIBAKETA1. Euskarak azenturik ez duela esan ohi da. Salbuespen gisa zuberera aipatu ohi da. Izan ere, erdialdeko eta mendebaldeko euskalkietan intentsitate, altuera edo iraupen aldetiko aldeak oso txikiak dira.. Bertsogintzak ez du kontuan hartzen, ezta zubererak ere. Bazirudien, alboko erromantzeen antzeko ezer ezin zitekeela izan euskararena. Egia da, mailegu latindarrak ikertzerakoan, ez dirudiela balizko azentuaren eragina nabarmena denik., nahiz eta zubereraz antzinako kontrakzioak deskubritu ditzakeen antzinako kontrakzioak.3. Azentu prehistorikoaz hitz egingo dugu.Konpara ditzagun ekialdeko euskalkia erdiguneko-mendebaldeko izan daitekeen beste batekin. Gipuzkeraz hitzek ez dute ia indibidualtasunik: silaba da, ia, fonema eta perpausaren arteko errealitate fonetiko bakarra.Ekialdean, Erronkarikoen ustez, hitz bakoitzak azentua du.Badirudi hizkuntza zaharra hurbilago zegoela ekialdeko eredutik. Hori erakusten digu soinuen bilakaerak, desberdina izan dena hasiera edo bukaeran eta erdian, batez ere azken hau bokalartekoa zenean.. Azken guneari dagokionean, erroa eta atzizkien lotura ezin ziteen izan hain trinkoa; izan ere –a mugatzailea aski berria da, eta erakusleetatik dator, erromantzeetan bezala. Gauza bera ikusten da mugatzailea izen sintagmaren bukaerara doala osagarriak eransten zaizkionean izenari. Beraz, badirudi lotura hori ez zela estuegia. 4. Erdialdeko eta mendebaldeko ereduan intentsitate eta tonu aldeak sos

txikiak dira. Navarro Tomásen arabera, perpaus enuntziatibo batean bukaerako inflexioak du nolabaiteko munta. Galderazkoetan azken silaban gorantz egiten du. Hitz solteetan, azken silaba indartsuagoa da. Hiru silaba edo gehiagodunetan, lehen edo bigarren silaban azentua dago: erábillí, begíratú ...

Azentuak adierazkortasuna agertzen du: útzi (erregua) /utzí (agindua)5. Azken paragrafokoa fonetikari zegokion.6. Zubereraren azentuera ikus

Ikus Euskal fonologia. Txillardegi

Euskaren azentuerak. J. I. Hualde: agian tokiko hiru azentuera laburtu daitezke: zub, Baztan eta Gernikakoak. Gero euskara batuarenak.

Gramatika osoa. Zubiri

LABURPENA1.1. Euskal azentua ez da gaztelaniakoa bezain markatua1.2 Salbuespenak salbuespen, hitzek bigarren eta azkeneko silaban

hartzen dute azentua, azkeneko azentua lehenengoa baino ahultxoagoa bada ere.

Silaba bat: azenturik gabeak (ez_dákit)2 silaba: (_´_) (geró arté)3 silaba: (_´_´_) (ikúsì, lagúnà)4 silaba: (_´_ _ ´_) (autóbusà, ikástolà)5 silaba: (_ ´_ _ _ ´_) (emákumeà, askátasunà)

1.3 Aditzek ere, bigarren silaban hartzen dute azentua, silaba bakarreko aditzoina duten aditzak izan ezik:

Silaba bakarrekoak: sáldu, hártu, kéndu, sártu ...Gainerakoak: egín, esán, etórri, harrápatù1.4 Silaba bakarreko eta bi silabako hitzek pluralean silaba bat

ezkerretara mugitzen dute azentua: (gizónà/gízonak; horrék/hóriek; etxéà/étxeak ...)

1.5 Pertsona izenordainak tonikoak edo azentudunak dira: (niré lana, zuré emaztea ...)

1.6 Badira azentua lehenengo silaban daramaten zenbait hitz markatu: (éuskara, dénbora, láu, áurrean ...)

51.GAIA. EUSKARAREN GAURKO EGOERA.1. HIRU LURRALDE.2. EAE, NAFARROA, IPARRALDEA3. ARLO PUBLIKOA: IRAKASKUNTZA

(LEHEN, BIGARREN ETA UNIBERTSITAEA), ADMINISTRAZIOA, POLITIKA ARLOA/ARLO PRIBATUA

4. KULTUR EKOIZPENA: LITERATURA, KAZETARITZA, ZINEMA, BERTSOLARIAK, TELEBISTA.

5. UNESCOREN AZKEN DIAGNOSIA TOPA INTERNETEN

6. ERAKUNDEAK: EKE, AEK, EHA, BEHATOKIA ...

7. KURRIKULUAREN ALDERDI SOZIOKULTURALA:

Ikaslearen hizkuntzaz jabetzea bi errealitate hauek ere eragiten dute:c) alderdi soziala:

Soziolinguistikak esparru zabala betetzen du: hizkuntzaren zeregin soziala, eleaniztasuna, diglosia, hizkuntza jarduerak, hizkuntzaren hautaketa, nola aldatzen den hizkuntza bat eta nola irauten duen, hizkuntza planifikazioa eta normalizazioa, zer hizkuntza erabili hezkuntzan ... Hemen normalizazioa eta motibazioa aipatuko ditugu:a. Normalizazio soziala: Euskal Herrian 3 hizkuntza daude. Euskara

berezkoa izanagatik ez da herritarren hizkuntza komuna, frantsesa iparraldean eta gaztelania hegoaldean baizik. Euskara, populazioaren

laurden batek baino ez du ezagutzen. Ordea, euskara biziberritzeko saioak egin dira EAEn eta Nafarroan, gutxiago. Iparraldean egoera galerazkoa da. Honek badu eraginik euskararen irakaskuntzan. Euskalduntzearen helburua euskaldun osoak lortzea da, ez erdi-bidean gelditzen direnak (aukeraz edo ezinagatik)

Euskaltegiaren ingurua erdalduna bada, eremu euskaldunetan gizarteari dagokion zeregina euskaltegiak egin beharko dugu: euskara ikasteko eta erabiltzeko aukera.b. Normalizazio linguistikoa:normalizatzen ari den hizkuntza bat ikastea

bestelako gauza bat da. Gizarte-esparru guztietan ez dago zabalduta, eta horietan erabiltzea ez da beti posible. Euskara idatziaren eta ahozkoaren artean tirabirak daude, beren berezitasunak kontuan ez hartzeagatik. Euskara idatziaren eredua sarritan itzulpen edo erdal kutsukoa da.Irakaskuntzan ahozko erregistroak landu beharko dira, zenbaiten euskara artifiziala gozatzeko.

Esparru zientifikoa: gauza bat da emaitzak euskaraz eman nahi izatea eta beste bat, horiek euskaraz eginak izatea, gehienetan ingelesez eginak baitira.. Ez dezagun ahantz UZEIk egin duen lan terminologikoa, eta baliabideak eskura daudela interneten. Ikaslegoaren ezaugarrien arabera interesgarria izan daiteke euskara zientifikoa lantzea: adibidez, definizioak nola eman, etab.Euskarak baditu bere esparruak, eta horietan normalduta dago: etxea, lagunartea, kalea ...horietan oinarrituz ari da zabaltzen gainerakoetara. Lehenik aipatutako esparruetan irakasleak ez du asmatzen ibili beharrik.Irakaslea normalizatzailea ere izango da, jakitun delarik noiz den irakasten ari dena esparru normaldukoa eta noiz ez.c. Normalizazioa eta motibazioa: euskarak gizartean duen rolak ere

eragina izan du euskara ikasteko motibazioan. Euskara herri xehearena zen, jakitunak erdaraz baliatzen ziren. Euskara testimoniala zen; herriarekiko atxekimenduak sorturiko konpromezuaren fruitu. Badirudi, euskara, zorionez prestigioa eskuratzen ari dela. Elebitasunaren balioa aldarrikatzen ari da, han eta hemen, aberasgarria delakoan. Euskara ikasteak beste euskal hiztunekin harreman sendoagoak izateko bidea eskaintzen du, eta horien kulturarekin bat egiteko egokiera ematen. Lana lortzeko baliagarria da. Ikasketa zenbait burutzeko ere bai. Baina maila sinbolikotik haratago ez doa kontua. Honek eragina du ikasteko motibazioan eta, ondorioz emaitzetan.

d) alderdi kulturala: kultura, giza talde baten ezaugarrien adierazpena da. Bizitzeko era. Hizkuntzak, balio komunikatiboaz gain, errepresentazioarena. Hiztunen errealitatearekin bat egiten da: errealitatea ikusteko eta erabiltzeko baliabidea. Kontua ez da kultura irakastea edo

filologia, baizik eta euskara irakastea, izari edo alderdi kulturala barne. Euskarak bere ikuspegi linguistiko kultural berezia du. Beste hizkuntzetako ideiak ezin dira zenbaitetan hitzez hitz aldatu. Hau atsotitzen eta esamoldeen esparrua baino zabalagoa da. Irizpideak:

Eduki kulturalak integratu egingo ditugu ikas-materialetan, ez aparte.Jarduera didaktikoak osagai kulturalez “bustita” egongo dira.Topikoak eta estereotipoak baztertu eta errealitera jo.Kontuan izan alderdi soziokulturalarekiko ikasleen integrazio-maila.Ikasleen jatorrizko kultura baztertu gabe, erreferentzi gune izango da atazak eta gaiak aukeratzerakoan.Ikasleen beharretara moldatuko dugu irakas-jarduna: tokiko egoera soziolinguistikoa, normalizazio soziala nahiz linguistikoa, hizkuntzaren funtzio errepresentatiboa, motibazioa, gaitasuna eta ikas-estiloa kontuan izango ditugu.

52.GAIA. EUSKARA MUNDUKO HIZKUNTZEN ARTEAN.

BERE GENEALOGIARI BURUZKO TEORIAK.EUSKARA MUNDUKO HIZKUNTZEN ARTEAN

Mitxelena: La lengua vasca. “Relaciones de parentesco”

Munduan ez da hain arraroa ahaidetasun ezagunik ez duten hizkuntzak aurkitzea; euskara da horietariko bat.Guregandik hurbilen dauden garaietan, antzekotasunak edo interferentziak dei genitzakeenak inguruko hizkuntzekin ditu euskarak: latinarekin eta bere ondorengoekin, azken bi milako honetan eten ez dena. Horietatik hartu ditugu zenbatnahi hitz eta horrela jarraitzen dugu. Harrigarriki, eragin indoeuropeo prelatinoaren ondorioz lexikoan froga ziur gutxi ditugu. Interferentzia latino-erromanikoa beste agerpen ez hain materialetan dugu: artikulu mugatua zeinarekin batera dator izenaren pluraltasuna adieraztea, atzetik jarrita errumanieran eta beste hizkuntza batzuetan bezala, hizkuntzaren izaera sufijatzailea dela kausa. Aditzaldi konposatuak ditugu, aditz nagusiak eta laguntzaileak osatuak (etorri da, il est venu bezalakoa da; ikusi du, he has seen bezalakoa da). Etorkizunerako perifrasia dugu (Ikusiko du=ha de ver). Galdetzaileak eta zehazgabeak ditugu menperakuntza egiteko, arrakastatsuak gutxi asko, etab. Eragina zenbakaitza da, baina erraldoia. Era berean, antzinagotik geratu dena, asko eta garrantzizkoa da.Bestalde, antzinako sistema berreraiki egin behar da, barne-berreraikuntza eta konparazioa eginez, nahiz eta euskalkien arteko diferentziak txikiak izan konparatistarentzat. Mailegurik zaharrenek, jatorrizko forma ezaguna dutenek, berreraikuntzarako oinarri sendoa dira: bake/pacem, bike/picem, goru/colum ...)Beste hizkuntzekiko ahaidetasuna erakusteko hiru saio izan dira garrantzitsuenak:

5. iberikoa6. hizkuntza hamito-semitikoak7. kaukasikoak

Iberikoarekin: horretaz hitz egiterakoan hizkuntza eta idazkera bereiz behar dira. Idazkera semialfabetikoa da eta semisilabikoa. Hispanian erabilia izan da, Narbonatik, evanteko kostaldean, Ebroko ibarrean eta mesetan. Orain 50 urte deszifratu zuten, eta irakur dezakegu nahiz eta ezin ulertu. Bi sistema daude idazkera honetan. Bata, zeltiberikoa eta indoeuropearra eta beste bat, txartoago ulertua, hegoaldekoagoa eta irakurtzeko zailagoa guretzat.Vasco-iberismoa, euskara historikoa iberikoaren gaurko forma bat besterik ez dela dioena gaur egun defendaezina da. Horren arabera, euskarak iberoaren nolabaiteko ulermenera eramango gintuzke, eta ez da horrela izan. Hala ere, kanpoko batetortze formalak badaude, nolabaiteko ahaidetasuna badelakoa iradokitzen dutenak. Iberoaren sistema fonologikoa ( bi r- eta s-duna) protovascoarenaren antzekoa da. Egitura silabikoa, eta, berarekin, esanahiena (hitz edo morfemak) oso antzekoak dituzte. Hitz

elkarketa, izen bereziei kasu egiten badiegu, mota berekoa zen, etab. Adierazi zenbait amankomunak dituzte, baina ez dakigu zeinu bera ote diren, esanahi iberikoak ez baititugu ezagutzen.. Tovarrek indize gramatikal batzuetan bat etortzeak badirelakoa aurkeztu du.

Hizkuntza hamito-semitikoekin (akadioa, hebraiera, arabiera batetik; egipziera zaharra eta Koptoa, libikoa eta hizkelki berebereak ...) ahaidetasunik? Schuchardten teoria da, baina ez du orain jarraitzailerik. Bat etortze lexikoak ez dute komentzigarritasunik. Egitura aldetik urrun daude. Aipa dezakegu hamitiko-semitikoaren “barne flexioa”: “idatzi” esanahia= ktb (perfektua: kataba, inperfektua: yaktubu; kitab:libro, pluralez kutub), bokalismo mugikorra, duena adierazi nahi dena izena edo aditza den, egokitu egiten dena. Horrelakorik ez da euskaraz, eta iberieraz ere ez. Azken hau irakurri besterik ez da egin behar; iberierak ez du jatorri afrikarrik.

Hizkuntza kaukasikoekin: izen horrekin, Kaukasoan hitz egin eta familia jakinetan (oseta iranioa kasu) sailkatu gabeko hizkuntzei gagozkie. Aita Fita izan zen horretan lehena. Gero Trombetti bere hizkuntzen monogenesiari buruzko bere teoriaren barruan. Eta Uhlenbeck, Dumézil, Bouda eta Lafon.Egiantzekotasun orokorra badu hipotesia honek: antzinako familia linguistiko bat han babes baitzitekeen, euskara bere mendebaldeko azken aztarna izanik, babestoki izan baita Kaukasoa. Tipologia aldetik, ez dago kontrako zantzurik, nahiz eta frogak ez izan. Ipar-mendebaldeko hizkuntza zenbait, eta hegoaldekoak (georgiera eta bere taldea) euskal ezaugarriak dakartzate gogora.Horrek ez du esan nahi inola ere, ahaidetasun genetikoa dagoenik. Barneko ahaidetasun harremanak argitu beharko lirateke lehenik. Hegoaldeko hizkuntzak edo Kartvelikoak beren artean harremanduta daude. Iparraldekoen artean ere ziur aski bada horrelakorik. Baina bi multzo hauen arteko harremana ez da batere argia.Edozein euskalkitik ateratako osagai lexiko eta gramatikalak hizkuntza kaukasikoetako edozeinekin konparatzea, bakarrik irizpide probabilistikoekin izan daiteke baliagarria, alegia jatorri bera izatea postulatzea. (Hizkuntza kartvelikoen barneko harremanak arrakastaz aztertu dira).

TEORIAS SOBRE SU GENEALOGIA.Bibliografia: Mitxelena: La lengua vasca. “Antzinekotasuna”Tovar: Mitologia e ideologia sobre la lengua vasca”Hizkuntzalaritza hiztegia 1El euskera y las lenguas vecinas antes de la romanizacion” Javier de la Hoz

“Origenes del euskera: parentescos, teorías diversas”. A. Tovar artikulua laburtuko dugu.Euskara, mendebaldeko Europan, kontinentearen indoeuropeizazioari gainbizi dion bakarra izan da; zeltiera, latinera, germanikoa nagusitu dira.Badakigu lehengo euskararen lurraldea zabalagoa zela.Larramendik, euskararen bitartez, Italiako leku-izen ugariren azalpen behartua eta onartezina egin zuen. Teoria honek arrakasta izan zuen, eta Lorenzo Hervasek, beraren eraginez latina izan beharrean hizkuntza matriz edo jatorrizkoa (grekera, eslabiera eta germanikoaren pareko), euskara jarri zuen, kantabresa izenarekin grekera eta zeltierarekin batera. Larramendiren ezpalekoa da penintsulako toponimoen sistematizazioa egin zuen Humboldten lana (Basko-iberismoa, euskara eta iberiera bat direla dioena. Ordea, arakatu ditzakegun arorik zaharrenetan, hainbat hizkuntza mintzatzen ziren, eta euskararen eremua zabalagoa izanik ere lehen, ez zen horrenbesterako hedatua. Badirudi, mendebaldean, Bilboko ibaitik aurrera, Kristo aurreko lehen milurtekoaren hasieratik hizkuntza indoeuropearrak zituzten herriak kokatu zirela. Bestelako aztarnak badaude, baina ez dira oso ziurrak.Ekialderantz bai, beharbada Kataluñaraiño hedatu zen euskara. Corominasek bere lanean frogatu nahi du hori.Hegoaldetik, Nafarroa eta Arabaren hegoaldean, zaila da euskal aztarnak aurkitzea. Izen bereziak Kastilla barnekoak bezalakoak dira. Badaiteke Karistioak eta Barduliarrak gutxiengo etorkin indoeuropearrak izatea, gero bertakotu egingo zirenak. Hegoaldean euskarak iberierarekin zuen muga zehazgaitza da. Iparraldean, Akitanian harrian zizelkatuak aurkitu dira garai hartako euskarazko hitzak. Iberierazko gorde diren 1000 hitzak erakutsi beharko lukete euskararekiko harremanik, balego. Basko-iberiera beste era batera ulertu behar da: hor dagoen oinarritzat hartuz, eta horrek esplikatuko luke –tar lekuzkoa edo –en edutezkoa zabalduta egotea Montpellierretik Andaluziaraino.Iberiera iraungi egin zen Tiberiorekin, eta euskara hizkuntza indoeuropearrek inguratua geratu zen. Erromatartzea Iruñeara, Baionara, Zaragozara, Daxera heldu zen. Ekialderantzako eremua, Ertaroan murriztu zen.Haatik, bakartuta egonagatik, hizkuntza indoeuroparren arrastoak aurki daitezke euskaran bertan : Hartz/arktos, gr./ art, irl.Mundu aurreindoeuropearra bakar-bakarrik ordezkatzen duen euskarak mundu zabaleko hizkuntzekin konparazioak izan ditu, serioak hainbaten, oro har funts gabekoak: japonierarekin, hungarierarekin ... Sailkapen benetako bakarra genealogikoa da, zioen Meilletek, jatorri amonkomunean gauzatzen dena, erregulartasunez antzekotasunek demonstratzen dutena.Bestelako teknika gloto-kronologikoak ere erabili dira hizkuntzen arteko antzekotasunak neurtzeko, baina teknologia hori hastapenetan dago.

Hizkuntzalaritza konparatzailea milaka urte batzuk baino ezin dezake atzerantz egin, eta hori gutxi da euskararako.

53.GAIA. EUSKARA ETA INGURUKO HIZKUNTZEN ARTEKO HARREMANAK.

“Euskara eta inguruko hizkuntzak historian zehar” A. Irigoien

“Euskara eta beste hizkuntzak” X. Kintana

54 GAIA. EUSKALKIAKIkus UBI-ko Elgoibarreko liburua. Ikus Hizkuntzalaritza hiztegia. Handik ikasi.

SARRERA.Hizkuntzaren bilakaera eta bere baitako borroka.

Diakronian aztertzen badugu hizkuntza aldaketak izaten dituela ikusiko dugu. Adibidez aditz trinkoen galera: dager, demagun...Lexikoari begiratzen badiogu, zer esanik ez: ildo, ardatz, hausnartu ...Hizkuntzaren baitan bada joera banatzailea eta bateratzailea. Lehena, distantziak, orografiak, komunikabideek sortua, euskalkien fenomenoaren azpian dago. Indar bateratzailea, elkar ulertu beharra (komunikabideak, hedabideak ...) hizkuntza zaintzearen alde dago.DIALEKTOLOGIA:hizkerak deskribatu, sailkatu eta geografikoki kokatzen ditu. Hizkerak euren artean alderatzen ditu ere. Euskalkiak, azpieuskalkiak eta hizkerak sailkatzen ditu ere. Dialektoa hizkuntza baten aldaera da sistema fonetiko, lexiko eta morfosintaktikoan ezaugarri bereziak dituena eta lurralde mugatu batean mintzatzen dena. Gauza bera esan genezake azpieuskalkia edo hizkera definitzerakoan.ISOGLOSAK: hizkuntza desberdintasunak mugatzeko isoglosak erabiltzen dira. Zenbat eta isoglosa gehiago metatu puntu batean, orduan eta handiagoa izango da, hizkera horien arteko aldea. Dialektoen arteko elkarreragina ohikoa denez, tarteko hizkerak sortzen dira (adibidez Sakanan Zuazoren sailkapenean)DIALEKTALIZAZIO PROZESUA:Orografiaren (eskualde menditsuetan), zatiketa administratiboaren (mugak) eta komunikazio sareen (merkatu eta feriek berrikuntzen erdigune) eragina dago.EUSKAL DIALEKTOLOGIAREN HISTORIA LABURRA:Idazle zaharrek (Axular, Leizarraga, Etxeberri Sarakoa...) bazuten mintzamoldeen ugaritasunaren kontzientzia.Larramendik bere koreografian, euskalkien lehen sailkapena egin zuen. 5 euskalki nabarmendu zituen eta beren ezaugarri nagusiak.XIX. mendean, Bonaparte printzeak metodo zientifikoa baliatu zuen lehenengoz euskalkiak sailkatzeko. Gero etorri ziren Van Eys, Vinson, Lacmbe, Azkue eta Mitxelena.BONAPARTE PRINTZEA:XIX. garren mendearen erdi aldean hiru sailkapen saio egin zituen. Inkesta eta bibliaren itzulpenak erabili zituen. 3 dialekto andana bereizi zituen (mendebaldekoa, erdialdekoa eta ekialdekoa), zortzi euskalki (bizk, gip, lap, iparraldeko eta hegoaldeko goi naf, mendebaldeko eta ekialdeko behe nafarrera eta zub) hogeitabost azpieuskalki eta 50 hizkera.AZKUEMorfologia, Hiztegia eta "Erizkizundi irukoitzan" jaso zituen herriz herri bildutako datuak. Berezitasunak Bonaparterekiko : Erronkariera ez dauka Zubereraren ataltzat, baizik eta euskalkitzat; eta bi nafarrera bereizten ditu, ez lau, iparraldekoa eta hegoaldekoa.MITXELENA

Bonapartek sailkatu gabeko lau euskalki bereizi zituen:Erronkariera, zaraitzuera, aezkera eta hegoaldekoa (Arabako euskalki zaharra)ZUAZO6 euskalki. Mendebala, erdialdekoa, nafarrera, nafar-lapurtera, ekialdeko nafarrera(zaraitzuera eta erronkariera) eta zuberera.

2. DBHO. EUSKARA ETA LITERATURA. Ibaizabal.1. SARRERAHizkuntza bat banatzen den era nagusietako bakoitzari dialektoa deritzo. Arlo fonetikoan, lexikoan eta morfosintaktikoan ezaugarri bereziak izaten ditu eta lurralde jakin batean erabiltzen da. Nagusiki hauexek dira dialektoak: mendebalekoa, erdialdekoa, nafarrera, nafar-lapurtera, ekialdeko nafarrera (zaraitzuera eta erronkariera) eta zuberera.1.1. Euskalariak: Gogoratu Luis Luziano Bonaparteren sailkapenak. Euskal Herriaz kanpoko inork egin duen lanik sakonena egin zuen. Euskalkiak ikasi zituen. Euskalkietan idatziriko testu pila bat argitaratu zituen sortu zuen laguntzaile taldeari esker. Sailkapen bat baino gehiago egin zituen.Beste ikertzaile batzuk ere izan ziren: Van Eys, Kanpion, Vinson, Mitxelena. Hemen Azkue aipatuko dugu bereziki. Honek Bonaparteren lanak osotu zituen, eta moldatu. Erronkariera euskalki berezitzat hartu zuen eta bi goi-nafarrerak eta bi behe-nafarrerak bat egin zituen.1.2. Euskalkien sailkapena Zuazoren arabera: mendebalekoa: Bizkaian, Deba Arroan eta Arabako iparraldean erabiltzen da. Bere ustez Araba gehienean, Burgosko iparraldean eta Errioxan hitz egin zena da. Erdialdeko euskalkia: Gipuzkoan eta Nafarroaren mendebaldean. Nafarrera: Nafarroa garaian hitz egiten dena ... eta, besteak, izenei dagozkien lurraldeetan.

2. MENDEBALDEKO EUSKARA:Hiztun gehien duen euskalkia da. Eremu honetan asko dira batua dutenek hizkeratzat, hala ere. Hiru azpieuskalki ditu: mendebaldekoa, Markinakoa eta Deba Arrokoa.5.1 Fonetika-fonologia5.1.1 Bokalak: 5 bokal ditu.5.1.1.1 Diptongoak: bost beheranzkoak ditu. Zenbaitetan, bigarren i hori

desagertu egiten da hurrengo kontsonantea bustiz: elexa, atxa5.1.1.2 Hiatusak: bi bokale elkarren ondokoek silaba bat osatzen

dutenean, tartean kontsonante bat gara daiteke: aurreko bokala u denean, b kontsonantea (subertea), eta, i denean, j, s edo z: mendija ...

5.1.1.3 Bokal-elkarketak: hitzaren azken bokala eta –a mugatzailea elkartzean: -a + -a>-ea/-ia/-ie ... (alabea); -e+ -a> -ea/-ie ...

(semea, semie...); -i + -a>-ia/-ixa/-i ... (begixe); -o + -a> -oa/-u ... (besu ); -u + -a>-ua/-ue ... (eskua, esku ...)

5.1.1.4 Bokal txandaketak: e>a, batez ere –r eta –l aurrean: barri, txarri ... i>u: ule, urten, urun ...u>i: gitxi, itxi ...

5.1.2 Kontsonanteak5.1.2.1 Herskariak: Ahoskabeak agertzen zaizkigu zenbaitetan ahostunen

ordez: parkatu, denpora, kerexa...5.1.2.2 Txistukariak: euskararen sistiman 6; bizkaieraz lau. S eta z ez dira

ezberdintzen eta ts eta tz ere ez.5.1.2.3 J-ren ahoskera: eremu honen ekialdean [x], mendebaldean [y] eta

kostaldean[dz]5.1.2.4 Bustidura. Adierazkorrik ez dago; automatikoa bai: olloa,

haxea ...5.1.2.5 Aspirazioa: antzina bazegoen hemen.5.1.2.6 Kontsonante txandaketak: l/n>nasai, narru; l/d>edur, bedar;

d/r>ero(edo), eran (edan)5.1.2.7 Kontsonante galerak: /r/ galdu egiten da galdetzaileetan: nok, zek,

ze

5.2 Morfologia5.2.1 Deklinabidea. Beste euskalkietako atzizkiak. Hala ere, badira

desberdintasun batzuk.5.2.1.1 Nork: ez du pluralez atzizki berezirik. Batzuek azentuaren bidez

desberdintzen dituzte: gizónak (sg)/gízonak (pl.)5.2.1.2 Norekin/nogaz: ekialdean lehena eta mendebaldean bestea5.2.1.3 Nondik: -tik eta –ti. Ablatibo zaharra ere bai: txikitarik ...5.2.1.4 Norantz/noruntz: -rantza eta –runtz: etxeruntz5.2.1.5 Norgatik (motibatiboa): -gaitik eta ez –gatik: zergaitik5.2.2 Erakusleak. Hau, hori, ha/hónek, hórrek, hárek. Galdegai denean –xe

hartu ahal dute: hauxe, horixe ...5.2.3 Izenordainak.5.2.3.1 Indartuta erabiltzen dira galdegai direnean.5.2.3.2 Bizkaieraren ezaugarri dira: nor edo nor (nonor), non edo non, zer

edo zer5.2.4 Aditza da euskalki honen berezitasunik handiena.5.2.4.1 Pluraleko 2. eta 3. pertsonek ez dute –te hartzen, eta bai –e: zarie,

deustie 5.2.4.2 Pluralgilerik erabiliena: -z-: dagoz, deutsoz5.2.4.3 Iraganaldiko –en amaiera –an da:neban, genduan5.2.4.4 Iraganaldian, hasierako 3. pertsonak z- desagertu egiten da: eban,

egoan ...

5.2.4.5 Ahaleran eta subjuntiboan, aditz erroaren ordez, partizipioa. Ahalerazko hipotetikoak orainaldikoak baino erabiliagoak dira: ikusi neike/ikusi daiket.

5.2.4.6 Aditz arazleak-erazo edo eragin erabiltzen dira5.2.4.7 Aditz laguntzaile bizkitarraren paradigma: N, N-Nk (orain/lehen),

N-Ni, N-Ni-Nk.

5.3 Sintaxia: 5.3.1 Galdegaiaren legea ondo betetzen da: izenordain indartuak,

aditzondo indartuak ... Aditza galdegai denean : egin eta “joan doa” formakoak

5.3.2 Erakusleen kokagunean aldatzen da: hau mutil hau5.3.3 Etxe bi: bi zenbatzailea ezker aldean.5.3.4 Perpaus txertatuak:5.3.4.1 Erlatibozkoak -an lotura: erakutsi dauskuzan gauzak5.3.4.2 Konpletiba : -na. Badaki hasarratuta nagoana. Aditz nagusia

ziurtasunezkoa denean.5.3.4.3 Denborazko –keran: Sartukeran ikusi neban (sartzean)5.3.4.4 Moduzkoak: gura dauan legez5.3.4.5 Helburuzkoak: zertan: Filmea ikusten doa.5.3.4.6 Kausazkoak: bait- ez da erabiltzen. –elako,

1.4 LexikoaEuskara batuak altxor ederra du mendebaldeko lexikogintzan. Batzuek esan arren erdal euskara dela: zarratu, bajatu, bentanea... Ikus zerrendatxoa:1.4.1 Senitartekoak: anaia, neba, arreba, ahizta bereizketa. Lehengusu

/lehengusina bereizketa; izeko = izeba1.4.2 Koloreak: beilegi, urdin (ogi edo ulea)1.4.3 Hilabeteak: urtarrila, zezeila= otsaila, martia edo epaila= martxoa,

jorraila=apirila, orrila=maiatza, bagilla=ekaina, garagarrilla= uztaila, dagonila= abuztua, agorrila=iraila, urria, zemendia/azila=azaroa, gabonila= abendua

1.4.4 Astegunak1.4.5 Beste zenbait hitz: aldats, arteza, arineketan, atondu, behargin, bits,

elai, gorpu/gorputz bereizketa, horma, itaun, jaramon egin, jagon laga, lantzean behin, lei, okaran, okela/haragia, otu, sats, sein, urregorri/urrezuri, zantzo, zilbot (sabela)

1.4.6 Eratorpen atzizkiak: -to: ondo ...; txu (txo-ren ordez): mutiltxu; 1.4.7 Egitura bereziak: zelan: edozelan, zelangura ...; nahi Hitzean

oinarrituta: nahinor, nahinoz ...1.4.8 Lotura hitzak: bere, ezkero, barik, bako, osterantzean, ezpabere,

halandaze ...

3. ERDIGUNEAREN GARRANTZIAGipuzkoan (Deba Arroa eta Oiartzun ingurua kendurik) eta Nafarroako atal batean (Leitza ingurua) mintzatua. Larramendi jaso zuen hizkelgi literarioaren mailara; bertako idazle garrantzitsuenak: Kardaberaz, Agirre, Iturriaga, Iztueta eta Lardizabal3.1 Fonetika/fonologia: 3.1.1 Bokalak: mendebaldeko eta erdialdeko euskalkien artean ez da

desberdintasun handirik3.1.1.1 Diptongoak: batzuetan diptongoen osagaiak aldatu egiten dira:

eu>eb: ebiya (euria), elbi (euli)3.1.1.2 Hiatusak: i bokalaren ostean [j] tartekatzea ohikoa da: biyotz,

txoriya, biyak ...3.1.1.3 Bokal harmonia: zenbait tokitan u eta i bokalen ondoan edo

ostean dagoen a bokala e ahoskatzen da: herrie, giltze, lurre ...3.1.1.4 Bokal elkarketak: Mendebaldekoaren antzera: -a +-a> -a: errekea,

errekia ...; -e + -a> -ea/-ia ....etxie ...; -i + -a> -iya, -ie: zaldie ...; -o + -a> -a, -ua: basoa, basua ...; -u + -a> -uba, -ue: eskuba, eskue ...

3.1.1.5 Bokal txandaketak: a/e: gera, alkar ...; e/i : agiri, isiri (eseri)3.1.2 Kontsonanteak3.1.2.1 Herskariak: ahostunen aldeko joera: gorputz, denbora, garesti3.1.2.2 Txistukariak: azken urteetan zu/su bereizketa ez da egiten,

zenbait tokitan; antzera ts/tz joera tz egitea delarik.3.1.2.3 J-ren ahoskera: gaztelaniaren antzeko hots gogorra3.1.2.4 Bustidurak: i-ren ondoko t, l eta n busti egiten dira: dittu, illoba,

laiñoa3.1.2.5 Aspirazioa: ez da gauzatzen : artu3.1.2.6 Kontsonante bilakaerak: d>r: ero (edo); f>p: aparia, Naparroa3.1.2.7 Kontsonante galtzeak: r>Ø (bagea, eaman, ai (ari); g>Ø: ein,

badeu (badegu). Ezaugarri hau euskalki guztietakoa da.3.2 Morfologia3.2.1 Deklinabidea:3.2.1.1 Nork: azentuaren arabera desberdintzen dira sing eta pl:

Gizónak egin du/ Gízonak egin due.3.2.1.2 Nori: pluralean :-ai: gizonai3.2.1.3 Norekin: -akin=-arekin: umeakin=umearekin. Zerez kasuaren

ordea maiz.3.2.1.4 Nondik: atzizkirik erabiliena: (e)tik. –(e)tikan ere entzun daiteke3.2.2 Izenordainak: bereziak dituzte forma indartuak. Neu/nerau/neroni,

heu/herori/herorri, zeu/zerori/zerorri, geu/geurok/gerok/geok, zeuek/zeurok/zerok/zeok. Nor izenordain galdekaria zein galdekariaz trukatzeko joera: Zein etorri da?

3.2.3 AditzaGipuzkera eta euskara batua oso hurbil daude. Hona zenbait desberdintasun:3.2.3.1 N-NK 3. pertsonako osagarriarekin e hartzen du: det, degu ...;

Nor orainaldian berdin: zera, gera ...3.2.3.2 Ekarri dezute, zuek ni ikusi ninduzuten ...3.2.3.3 Aginteran, ahaleran eta subjuntiboan partizipioa erabiltzen da:

hartu dezaket, etorri zaitez ...3.2.3.4 JOAN aditzaren forma bereziak: nijoa, dijoa ...3.3 Sintaxia3.3.1 Galdera osoetan al partikula: etorriko al zera?3.3.2 Batzuetan perpauseko osagaien hurrenkera ezabatu egiten da: nola

izena dezu?3.4 Lexikoa3.4.1 -a organikoa galtzeko joera: giltz, hizkuntza...3.4.2 Hilabeteak: ilbeltza, otsaila, martxoa, apirila, maiatza, garagarrila,

uztaila, abuztua, agorra, urria, azaroa eta abendua3.4.3 Hiztegia: lokatz, lerde, sabel, karnaba, arkakuso, garo, marrubi,

txermen

4. NAFARRERA4.1 Sakanan (Altsasu, Etxarri-Aranatz), Bortzirietan, Aezkoan mintzatua besteak beste. Hedadura:Burundan ez: hor hiru euskalkiren nahastea (B, G eta N), antzinako Arabako lautadakoa egiten omen da Zuazoren ustez. Bonaparteren iritziz, Hondarribia, Oiartzun, Irun eta Lezo ingurukoa nafarrera da ere.Bonapartek bitan banatu zuen euskalki hau, hegoalderantz zabalduagoa zegoenAezkera, inoiz, Nafarroa Behereako euskararekin baturik aurkeztu da.

Fonetika-fonologiaBokalakDiptongoak. Zabalduenak beheranzko diptongo orokorrak dira. Zenbaitetan, hala ere, laburtu egiten dira: ai>a (hurrengo konts bustiz): gañ, laño ...; ei>e: jeki, leho...; ei>i: bitu<begitu. Goranzko diptongoak ere entzun daitezke: ésnya, béswa, gósya ...Bokal elkarketak, beste euskalkietakoak bezalakoak: esnea, ésnia, esnie...; iturria, iturrie, iturrii, iturrí ...; besoa, bésua, besue; burua, búrua, burueBokal txandaketaki/e>iguzki, idukii/u:i-ren aldekoa: izigarri, duzie, sartiko (sartuko)

u-ren aldekoa: ukuilu (ikuilu), txurrundula (txirrindula)Bokal galtzeakHitz hasieran kontsonante baten aurrean: (e)karri, (e)torri, (e)man, (e)san, (i)kusi, (e)baki, (i)silduHitzaren erdian ere bai: abratsa, bedratzi, abrea, txokoltea

KontsonateakHerskariak : zenbait tokitan herskari ahoskabeak hitz hasieran: koroldio, pake, pago ... Hala ere, ahostunen aldeko joera ere ikus daiteke: bago, bake, garraio...orobat maileguetan: gostatu, gonbidatuBustiduraBustidura fonetikoa: i bokalak ondoko zenbait kontsonante bustitzen du:erre(g)iñe, illia (ilea), opille, itturrie, ixuri Bustidura semantikoa bada, baina ez da orokorra: hitz bustiek balio adierazkorra hartzen dute. “Nexka” eta “gixon” balio txikigarria dute. Oso zabalduta dago haur hizkeran. Alda daitezkeen soinuak: z,s>x; ts,tz>tx; t>tt; l,r>ll, rr; n>ñ. Adibideak: batt, ekalli, etolli, palla, amoña, xartu .../j/: hiru ebakera jaso ditzake euskalki honetan. Agian hedatuena: [y] leuna; Sakanan [x], gaztelaniaz bezala; [š] Erron, x kontsonantearen hurbilekoa.Dardarkariak–rtz->-st-: bortz, bertze, ortzegunBeste euskalkietakoak: d>r: aguro, eran; r>d: edaztun, edeki (ireki), edakutsi (erakutsi); r>l: solo (soro); l>r: iruntze , berarri; r>Ø: eaman, eosi ...Txistukariak:hitz amaieretan z>s nafarreran; Zerez kasuan nabarmena: euskaras, eskus, gaues, ahos, -elakoz (=-elakoz)Hasperena galdu izanaren aztarnak: agoa, bigar (bihar)

MorfologiaDeklinabideaNork: pluralez atzizkia –ak da, hegoalde guztian bezala, Aezkoan izan ezik (-ek); azentuaren bitartez bereizten da: gizónak egin du/gízonak egin dabe.Noren: -n: semen/semeainZerez = -sNorekin: -eki: zureki, gizonareki ...Norentzat: -endako/-entzat: gizonandakoErakusleak. Aspirazio gabekoak dira. Aezkoak, hala ere, honelakoak ditu: gau, gori, gura. Adberbioak ere horrela: gen/gemen, gor, gan, gonaAditzaEtorkizunerako –en/-ren: erranen, emanen... Ildo horretatik –in ere bai: yain (yanen). Halere, -ko ere erabiltzen dute.Hi izenordainari dagozkion adizkiak [j] hots leunaz hasten dira: i yaiz, i guri yatzaigu, i yago, i yabille ...

Pluralgilea adizkietan: -tt- izaten da, batuan –it- denean.Gaur egun desagertutako euskaran, Bonaparteren arabera, iraganeko formetan ez da –n markarik : nue (nuen), nintze (nintzen)

SintaxiaKausazkoetan –(e)lakoz eta bait- dira menderagailuak: jostailua hautsi duelakoz, txikia bainaiz, mina egiten du (e)ta...Denborazkoetan: -(e)larik, -(e)nean>-(e)nin. Bazkaltzen ari zirelarik etorri ziren .Helburuzkoetan –tzekoz menderagailua jaso daiteke: gurasoak ikustekozBehi baten erostera= behi bat erostera

LexikoaHilabeteak: izotzil, otxeil, martxo, apiril, maietz, garagartzaro, garil, agostu, urri, lastail, azaro, abenduAstearen egunak: ortzegun, ortziral, besteak batuazkoak bezalakoakBeste zenbait : gan (joan), aiher (joera) iruzki (eguzki), heldu (etorri), erauntsi (ekaitza), ortots (trumoi)Aezkoako eleak: baratu (gelditu), edeki (ireki), egotzi (bota), igan (igon), oildura (ikara), zetako (zergatik), xaz (iaz)

5. IPARRALDEKO HIZKERAK: NAFAR LAPURTERA, ZUBERERA, Iparraldeko euskalkirik hedatuena. Lapurdi eta Behenafarroan elestatzen da. Lapurtera izan da XVIII. Mendera arte, euskalki literariorik garrantzitsuena. Bi eredu biltzen ditu: Leizarragarena arkaismoz josia eta grekera eta latinerazko hitzekin osotutakoa, elitista; eta, bestea Sarako Eskolarena, bere herriko euskaran oinarritua, baina beste euskalkietakoek ere uler zezaketena.

5.1 Fonetika-fonologia5.1.1 Bokalak: ohikoak. Zuberoako muga inguruan ü zerbait

erabiltzen da.5.1.2 Diptongoak. Beheranzkoak dira garrantzitsuenak.

5.1.2.1 Hauetarikoak, hasperenaren ondorioz, hainbatetan bi silabatan ahoskatzen dira: ahuntz ...

5.1.2.2 Diptongoetako aldaketak: ai>ei: heien, ezkongeia5.1.2.3 Diptongoen murrizketak: ai>i:jinko, zitut ...; eu>u: uri,

uli (euli)5.1.3 Hiatusak: bokal bi elkartzean, tartean bokal bat garatzen da:

duyen5.1.4 Bokal-elkarketak: bidia, bihotzian; usua (usoa), haizegua

(haize hegoa)5.1.5 Bokal-txandaketak

5.1.5.1 Kontsonante sudurkari (n, m, ñ) baten aurrean o>u : hungi, unsa, hunek (honek)

5.1.5.2 I/u elkarren alternantzian: izigarri, luluratu, izigarri ...5.1.5.3 E>i ondoko kontsonantea n denean: ginduen (genduen)5.1.5.4 Kontsonante bat galdu ondoren, zenbait bokal aldatu

egiten dira: izain (izanen), amain (amaren), uai (orain)5.1.5.5 Hitz askoren azken bokala galtzen da: balios, berant...

Hitz barnekoa ere bai: ertor (erretor), abrats, andre (andere)...

KontsonanteakHerskariak: ahoskabeek badituzte aldaki hasperenduak: phagoa, arthoa, zakhurraBustidurak.Bustidura automatikorik ez.Bustidura adierazkorra: honddo, xoriño, xoko, ttipi, llilluratu, beltx ...Txistukar frikariak soilik hitz hasieran: xori, zakurraHasperenaHitz hasieran: hil, herriBokal artean: ahoa, zuhurDiptongo eta bokal artean: oihan, oihalR, l, n ondoan: anhitz,elhe, orhoitu ...DardarkariakHainbat kasutan frantsesezko r ubularea egiten daAskotan bokal arteko r galtzen da: delaik, eakutsHitz amaierako jatorrizko zaharrak gorde dira: hirur, laur, haur

5..1.2.5.1 rtz/rz talde kontsonantikoak: st-ren ordez: bortz, ortzadar, bertze, ortzegun ...

MorfologiaDeklinabideaNork: pl.: -ekNori pl: -eri, -er: gizoner/gizoneriNorekin: -rekin eta –rekilanNora: -ra/-rat: zerbitzuratBizidunak: -ga- artizkiaren ordez noren baithanNorentzat: harendako,Prolatiboa: -tako. Haragitako hartu du harri hori.Nondik: mendietarik pluralean=mendietatikErakusleak. Nor kasuan: haur, hori, hura/hok, hoik, hekIzenordainak. Erakusleak indartuz: nihaur, hihaur, zuhau eta pluralez: berauk, berokAditzaEtorkizuna adierazteko: aditz partizipioa + -ren: ikhasiren

–n amaitutako aditz ez perfektuek –iten amaiera egiten dute: emaiten, egoiten...Pluralgilea: zki-ren ordez tza: dakitzaIraganeko 3. pertsonako erroa: a: zagoen, zaramanAditz lokuzioak: Nahi izan = gogo izanAditz lokuzioak: iragankorretan batez ere: uste ukhan, behar ukhan ...Aditz tratamentuak: bi dira hegoaldekoek erabili gabeakZuka: hikako K/N eta a/na ren ordez zu erabiltzen da: Euria ari duzuXuka: umeei hitz egiteko aurrekoaren aldakia

SintaxiaGaldegaiaren legea erruz apurtzen da.: Baina zen asmo giristinozkoa. Zen apaza.ISren ezkerretara harrigarriki zenbatzaile hauek: asko diru, frango jendeNori sintagma izan arren, aditza Nor edo N-NK eran:Elkarri erraten dituzte.–a galdetzailea: Nik dakita? (=Nik al dakit?)Osagarri zuzena noren kasuan: armen hartzeraPerpaus txertatuakBaldintzazkoak: protasian –tzen eta ez –ko; apodosian edo ondorioan ahalezko aditz forma: Jiten baladi hobeki egin lezake.Zehargalderak: esan egia denentzKausalak: bait-, -lakotz, ezen. Dohatsu nigarrez daudenak ezen kontsolatuak izain dieErlatibozkoak: -en; non ... bait-; zein ... bait-Helburuzko perpausak: -kotz. Elkarrekin bizitzekotz elkarreratu ziren.Kontsekutiboak: hain/hainbertze ... non ...bait-

LexikoaGaldetzaileetatik: nehoiz, nehon, nehola, nihorBeste zenbait hitz: larrazken, auzapez, oren, so, ezko, urzo, sagarroi, ihardetsi, libera, tenore

6. ZUBERERA.

Herrialde txikiena (8100 euskaldun) eta euskaldunena da (%60).6.1.1 Historian zehar, Bonapartek bi zatitan partitu zuen:

zuberera eta erronkariera6.1.2 Hasiera literario distiratsua izan zuen Tartas eta

Oihenarterekin. Gerora, ahozkoan, elizarakoan eta eginkizunetan baino ez da erabiltzen izan. Gaur hango koblakariak eta pastoralak ezagunak dira.

6.2 Fonetika-fonologia6.2.1 Bokalak. Zubererako ü frantsesezkoa baino irekiagoa da.

6.2.1.1 Diptongoak: goranzko diptongoak azentu gogorrak eragiten ditu: Khakuéta

6.2.1.1.1 Diptongo txandaketak: au>ai: gai, gaiza; ai>ei: beit-, geia;

6.2.1.1.2 Diptongo laburdurak: ai>a: hanbat; ai>e: bena, apez; eu>ú: úskara

6.2.1.2 Bokal elkarketak: korajia, buria, herrikua, duzie6.2.1.3 Bokal txandaketak

6.2.1.3.1 u>ü beti, r eta s aurrean izan ezik: ükhatü, egün... baina: ikusten, gure

6.2.1.3.2 u>i: Xiberua6.2.1.3.3 o>u n-ren ondoan: un (on), espainula

6.2.2 Kontsonanteak6.2.2.1 Hasperena. Euskalkietan ugariena. Non?

6.2.2.1.1 Hitz hasieran: herri6.2.2.1.2 Diptongo eta bokalen artean: oihan6.2.2.1.3 Bokal artean: nahi6.2.2.1.4 R,n,l ondoan: erhi

6.2.2.2 /r/ fonema sistematikoki desagertzen da bokal artean eta h-ren aurrean: pastuala, eho (erho)

6.2.2.3 Leherkariak. N-ren ostean beti ahoskabeak: abentia, hunki, berant, kontent

6.2.2.3.1 Badira ahoskabe hasperenduak:ph, th, kh6.2.2.4 Bustidurak: automatikoak badira: kanpaña, milla,

adixkide, bakhotx6.2.3 Azentua.Euskalkietan azenturik azkarrean. Oso erregularra:

plurala eta maileguetan izan ezik (hitz markatuak) beste guztietan azentua paroxitonoa da.

6.3 Morfologia6.3.1 Deklinabidea

6.3.1.1 Nori: pluralean –eri eta –er: sohueri (soroei)6.3.1.2 Nora: -la eta –lat aurretik –a mugatzailea dutela:

mendialat6.3.1.3 Norekin: -ki/-kila: zurekila, eneki6.3.1.4 Nondik: -rik amaiera: horietarik6.3.1.5 Norentzat: amarentako6.3.1.6 Non: -ean>in: batin (batean)

6.3.2 Aditza6.3.2.1 Etorkizuna aditzari –ren erantsiz: eginen,

ikhasiren

6.3.2.2 Aditz erro berezia, IRO, ahalerarako: niro (nezake), diro (dezake)

6.3.2.3 Aditz oina “zuzen” erabiltzen da: aphur ditirotzie6.3.2.4 Nahi=gogo: sartu gogo nizun6.3.2.5 Iraganeko –a- erroa lehenaldian: zagoen

6.4 Sintaxia6.4.1 –a atzizki galdetzailea: Orhit düka? (Oroitu al duk?)6.4.2 Nori izan arren aditzek ez dute kontuan hartzen:

literaturari lotu zen6.4.3 Nominalizazioaren osagarri zuzena zeren kasuan doa:

breskaren egiteko (aberaska egiteko)6.4.4 Galdegaiaren legea apurtzen: Ürrüntik dütü ikus erazten.6.4.5 Erlatiboak: aditz partizipio hutsez: gertatu hilkheta

6.5 Lexikoa6.6 Hitz zenbait. Bedatse, agorril, askazi(ahaide, kosi (lehengusu),

eritarzün, 6.7 Beste batzuk. Ber-: bergaiza=gauza bera, -kal: bost libera

ollaskokal (oilasko bakoitzeko), arra- : arra har ditzagun (birrar ditzagun)

EKIALDEKO NAFARRERA (ZARAITZUERA.ERRONKARIERA)7. ZARAITZUERA.

Galtzeko zorian dago Ezaugarri behinenak:7.1. Fonetika-fonologia:

7.1.1 Hasperenketa: galdu den arren erakusleek eta hauetik eratorritakoak k- dute hasieran

7.1.2 Bokal galerak batzuetan kontsonante artean7.2 Morfologia

7.2.1 Deklinabidea:7.2.1.1 Ergatibo pl.: -ek7.2.1.2 Norentzat: -arendako da hondarkia

Aditzaaditzoina erabiltzen duteSintaxiaGalderetan –a eransten zaio aditz laguntzaileariTratamentuak: xuka, hika ...Lexikoa

Ordoki (zelai), atso (amona), akartu (haserretu), ogatze(ohea), xardoki (mintzatu)

8. ERRONKARIERA

Hildako euskalkia da. Erronkari ibarrean mintzatzen zen. Euskararen galera, antza, Bardeetara zihoazen artzainek eragin zuten, antza. Ezugarri zenbait:8.1 Fonetika –fonologia: 8.1.1 Bokal erortzeak kontsonante artean: zren, dra, amestan

(ametsetan)8.1.2 Kontsonanteak:

8.1.2.1 Aspirazioa: Erakusleek eta eratorriek hasieran k- kontsonantea daukate

8.1.2.2 J-ren ahoskera x hizkiaren antzekoa [š]: xakin, xarri

8.2 Morfologia8.2.1 Deklinabidea: Nora: -ara sing/-etra pl.:

mendiara/mendietra8.2.2 Aditza

8.2.2.1 Nik subjektuaren morfema: -d/-r da: dud/dur8.2.2.2 Aspektu burutugabea: -tan: pensatan, erretan ...

8.3 Lexikoa:8.3.1 Zenbakiak:bat, bi, iror, laur, borz, zazpi, zortzi, bedratzu, amar, ameka8.3.2 Zenbait hitz: ñabla: aizto, argite: egunsenti

55 GAIA. EUSKARA ESTANDARRA.Euskararen araugintza berria: Alberdi. Hitzaurrea.

1.HISTORIA:1.1 CORPUSA-lapurtera klasikoa: Axular: Villasante eta Leizarraga: Krutwig (hitz kultuen grafia eta forma)

-Euskalki literarioak: Gipuzkera (Larramendi: Kardaberaz, Agirre; Lardizabal), Zuberera (Tartas, Mogel), Bizkaiera ( Mogel, Agirre, Añinarro...)-Aranaren eginahala-Azkueren gipuzkera osotua1.1 ESTATUSAIparraldearen indarra. Beherakada.Hegoaldearen gorakada

3. GAUR2.1 CORPUSA-Arantzazuko bilera.OrtografiaArauakGramatikaHiztegia: batua eta orotarikoaAhoskera zainduaBizkaieraren ekarria: hiztegiaTerminologia: zientifikoa eta humanitateetakoa

2.3 ESTATUSAEAE: eskola (LH) eta unibertsitatea, administrazioa, komunikabideak, enpresa pribatua. Bizkaieraren estatusa (udalak, eskola, Eliza). HEOko egoera.Nafarroa: 3 eremuak. EH irratiaIparraldea: departamentua? Ofizialtasunikez. Turismoa. Zuberoa. Galera. Ahaleginak (Kantuketan). Eliza

3. ETORKIZUNA

CORPUSAItzulpengintza. Bizkaieraren estandarizazioaLiteratura ugaria baina gutxi irakurria. Euskarazko komunikabideak gora. Kaleko eta gazteen hizkera.

ESTATUSA: epaitegiak, lege-arloa. Politika arloa.Internet.

HAUSNARGAIA: EUSKARA BATUA ETA TOKIAN TOKIKOA.

Euskaltzaindia eta euskararen batasuna. 1918ko Eusko Ikaskuntzaren biltzarra euskal irakaskuntza bultzatzeko asmoz. Euskaltzaindia sortu zuten. Euskara estandarra sortzeko zeregina esleitu zitzaion. Zenbait proiektu izan ziren: Azkueren gipuzkera osotua, Krutwig-en Leizarragaren eredutzat hartzekoa, Villasanteren Axularren eredua hartzekoa (herri-hizkera kontuan hartu beharra onartzen zuen). 1968 Mitxelenak nafarrera-gipuzkera bat idatzizko hizkuntza gisa egokia izango litzatekeela ebatzi zuten. Euskara batuari buruzko erabakiak hartu ziren: ortografia (tartean h letra), hiztegia eta morfologia.Bizkaiera eta zuberera bazter gelditu ziren, baina beren ekarpenak aurrerantzean aintzat hartu beharrekoak dira, hala eskatzen baitute hiztunek.AHOSKERA BATASUNA.Hedabideetan beharrezko da ahoskera batasuna.Euskal sistema fonetiko-fonologikoa: soinua, fonetika, fonologia, letra.

EUSKARA BATUAREN AHOSKERA ZAINDUA.Ia ahoskera guztiak dira onargarriak, eta kasu gehienetan, testuinguruaren arabera hautatu beharko da ahoskera.

Bokalak: (a,e,i,o,u); [u] eta [ü] onartzen dira.

Bokal-bilkurak: idatzi bezala ahoskatuko dira maila zainduan: -ea, -oa: bestelako ahoskerak ere onartuak gainerako hizkera

mailetan: etxia, geruago, etxie ... -ia,-ua: bestelako ahoskerak ere onartuak gainerako hizkera mailetan:

mendiya, mendixa ...mendi, mendie ... Bi bokal segidan daudenean, lehena i edo u delarik, bi silabatan

ahoskatu: abi.an, zi.ur. Silaba bakarrean ahoskatzea (diptongo gisa), zaindutzat hartuko da Iparraldean eta Ekialdean.

-h- bokal artean idazten denean, maila zainduan, denek bi silabatan ahoskatuko dute, fonema hori ahoskatu ez arren: za.harra, na.hi, a.hula

Kontsonanteak: Digramak barne, kontsonanteak idatzi bezala ahoskatuko dira maila

zainduan. G letra beti berdin ahoskatuko. Mailegu berrietan salbuespenak

daude : gin. S eta z, ts eta tz bereiztu egingo dira ahoskera zainduan. z txistukaria

bere horretan ahoskatuko da, eta ez gaztelerazko θ bezala: soziologia, eskizofrenia

B d g r bokal artean badaude ahoskatu egingo da maila zainduan, nahiz eta beste maila batzuetan: egon, oain ahoskatu (egon, orain)

R, rr: beti hortzobikariak eta ez frantsesezko ahoskera belarra: rue H :Iparraldean hostuna bezala ahoskatu. Hegoaldean maila zainduan

ez da ahoskatuko. Il, in: bustidurak egokiak dira maila zainduan; baina milla ez miya. J letra y ahoskatu hitzaren hasieran bereziki, ahoskera zainduan.

Dena den, gaztelerazko j egokia da hasiera zein bukaeran hitz batzuetan: jertse, jipoi, garaje

X ;hitzaren hasieran ahoskera sabaikaria dagokio: xenofobia; bokalartean, ordea, ks: taxi, sexu

Kontsonante bilkurak: eZ +b d g: ahoskabe ez adberbioaren atzetik, ahoskera zainduan:

ezpada ( ez bada), ezta (ez da), ezkara (ez gara). eZ+z= afrikatua; etzara ( ez zara) nz, lz, rz eta ns, ls, rs bilkuretan z, s letrek tz, ts egin ohi dute.

Elkarren ondoko hitzetan ere onartua, euskara zainduan: esantzuen, behartzuen.

Zn, zl, zh: z ahoskatzea edo ez onartuko da ahoskera zainduan: enuke/eznuke, eluke/ezluke.

56. GAIA. EUSKAL KULTURAREN AHOZKOTASUNAREN GARRANTZIA. Begiratu in “La comunicacion oral y su didáctica” Reyzabal)

SARRERA: literatura berantiarra. Erromantizismoaren herriaren gorazarrea Alemanian, eta herri-literaturaren balioestea. Lekuonatarren, Azkue eta Barandiaranen eskua. Orain Zavala, Kaltzakorta, Etxebarria ...

o POESIA Dekorazio olerkiak. Eske-kantak. Marijesiak. Koplak: itxurazko koherentzia falta.

Erromantzeak: lirika kortesaua (Arrosa xuriaren azpian); ahaide nagusien ibilerak : Bereterretxe, Arrasateko erreketa, Aldaz-torrea; kalitatezkoak eta inguruko herrietako eskualdeetako gai beretsukoak.

a. Bertsolariak.a) Pernando Amezketarra. Xenpelar eta Txirrita. Bilintx.

Basarriren bertsolaritzaren berriztapena. Xalbador. Amuriza eta bertsolaritza soziala. Egaña (BEC). Bizkaiko eskola (Iturriaga, Elorza, Enbeitatarrak)

b) Bertsoa. Zortziko txikia eta handia; bederatzi puntukoa, koplak. Errimak : zailak eta errazak. Poto egitea.

c) Aritzeko moduak: puntuka, ofizioka. Antzinako desafioak. Bertso-paperak. Bat-batekotasunaren teknika

d) Soziologia: bertsolaria sortu ala egin? Bertso-eskolak. Bertsolari unibertsitarioak. Performanceak (Izagirre& Tapia, 7 eskale, Maia...). J M Lekuonaren iritzia bertsolaritza eta olerkia kontrajarriz. Abertzaleen bultzada hasierakoa.

e) Erabilera didaktikoa: kantak klasean errima ateratzeko, lehengo ohiturak ezagutzeko (txarri-hilketa, misioak, neska-zaharrak, errentadoreak, edaria, Alemaniako gerra, Foruen galera, huelgak, feriak, pelota partiduak eta beste kirolak: traineruak ..., fauna, jaiak, janariak (Bilintx, ardoarekikoak), maitasuna (Bilintx), teknologia (Norteko ferrokarrila), ezkonta (Juana Bixenta Olabe) . Herri-hizkera ahozkoa ezagutzeko.

Herri-kantak: gudak, umoretsuak (Oskorri).

Euskal kanta berria.

TEATROA

Pastoralak. Zaharra (gai biblikoak edo sakroak, eta gai berri abertzaleak (Arana, Agirre, Harispe...) edo historiak (makisa, Xaho ...). Egitura eta deskribaketa: lekua, antzeslariak, ekintza, giroa, antzes-tokia, hizkuntza, garapena eta musika.

Maskaradak. Ihauteri-antzerki irrigarria pertsonai zehatz batzuekin.

Antzerkia: Arrasateko ikuskizuna. El borracho burlado. Gabon sariak. Actos para la Nochebuena.

Elizetako misterioak. Ihauterietako tragikomediak. Xaribariak: kontu moralak salatzen zituzten: bigarren

txandak ezkondutakoak, adin-desberdintasunagatik ... Ezkontza bitxiengatik herrikoen eskandaloa adierazteko.

5. KONTAERAK5.1.1. 3.1 Laburrak:5.1.2. Mitologia. Mari, Tartalo; Axular; sorginenak; jentilak;

Basajaun. Martin-txiki, Apaiz-beltza,

5.1.3. Ipuinak: (Jesusenak, S Pedrorenak ...): izkirimiriak. Barbierrek, Errose Bustintzak jasoak.

5.1.4. Umoretsuak: Kirikiño, Zamarripa, Pernando Amezketarra. Lazkao-txiki, Izkirimiriak: Zamarripa, Abeletxe. Txisteak (Amunarriz, Iraola)

5.1.5. Pertsonai ospetsuen esan –eginak: Aralarko S Migel eta herrensugea.

5.2. Luzeak: oroitzapenak5.2.1 Nobelak: “Neronek tirako nizkin”. “Kalifornia ku-ku”. “On

egiñaren hobaria:

5.2.2 Autobiografia Auspoaren arnasa: herriko semeak idazle. Herri euskara joria. Zavala ez abertzalea. Biografiak. Txirritarenak, Pello-Errotarena. Uztapideren “Lehengo egunak gogoan”. Basarrirena. “Baso-mutilak”. Gutxi ikertuak literaturaren aldetik: eurek landu duten kontaera modua gaur eguneko narraziogintzarako balio lezakete; horregatik euren estilistika ikertu beharra dago. (Lekuona gaztea)

5.2.3 Ohiturak

6 ESALDIAK ETA ESAERAK

Esaera zaharrak.. Erabilera didaktikoa. Gai bati buruzko eztabaida sortzeko. Erabilera mugatua gaur egun Garateren esanetan.Garibay, Saugis, Bela, Lopez de isasti; Azkue, Gotzon Garate.Alboko herrikoekin gonbaratuz itzulpengintzarako baliagarriak izan daitezke (JM Lekuona)

Igarkizunak eta ume hizkera (euskara ikasi berrien mugak): bustidura adierazkorra zenbait euskalkitan. Onomatopeiak. Erabilera didaktikoa.

Esamoldeak: iragankorrak noraino. Hoberena kontestuan ematea: Letrak kale-kantoitik. Lertxundi. Euskararen egoera kaxkarrak badu esatekorik hauen urritasunean. Mokoroak jaso ditu eta Azkuek. Bada esan duenik esamoldeotan datzala hizkuntzaren jeinu eta zentzu bizieailea.Gaur egun, helduen irakaskuntzan zalantzan jartzen dira esamoldeak irakasteko beharra eta esaera zaharren praktikotasuna orobat.

Ahozkotasuna gaur egun: kale-neurkera (kale-hizkera: mihiluze). Sexu-kontuak eta Azkueren zentsura.

57.GAIA. TESTUAREN EZAUGARRIAK ETA EGITURA:

NARRAZIOA, DESKRIBAKETA, AZALPENA (EXPOSICION), ARGUMENTAZIOA.

TESTUA.Duela gutxi arte analisi unitatea hitza eta perpausa ziren: fonologia, morfologia, sintaxia eta semantika.Ez zen kontuan hartzen intentzionalitaterik, hartzailearen eta igorlearen ezaugarririk, egoera komunikatiborik, tokirik, unerik ...Ordea, komunikazio egoera desberdinetan sortzen direnak testuak dira, ez perpausak. Hauetan kontestua ere kontuan hartzen da.Kontestu jakin batean, idatziz nahiz ahoz osatutako komunikazio unitatea da testua.Ahozkoan( pasadizoak, elkarrizketak, hitzaldiak, debateak...), testuak dira bere parte diren: atsedenaldi, eten, imintzio erritmo eta abarrekin.Idatzizkoek (ipuin, eleberri, komiki, iritzi artikulu, iragarki, idazlan ...) beren ezaugarriak dituzte: antolatzaileak, literatur baliabideak, puntuazioa, paragrafoetako banaketa ...

TESTUAREN EZAUGARRIAK:6 dira:Egokitasuna: Hizkuntzak eskaintzen dituen aukera linguistiko guztietatik komunikazio egoera bakoitzeko egokiena aukeratzen jakitea da: hika/zuka, idatziz/ahoz, batua/euskalkia, erregistroa, pertsona, haur hizkera ....

Koherentzia: informazioa modu argi, logiko eta lotuan ematea. Progresioa. Informazioaren garrantzia, errepikapenak ekiditea. Sarrerak, ondorioak, atalak tentuz kalkulatzea.

Kohesioa: Testuko esaldi desberdinek eraman behar duten lotura sintaktikoari deritzo juntagailuak, menderakuntzako hizkiak, elipsiak, lokailuak, antolatzaileak, deklinabide atzizkiak, puntuazioa ... Testuaren osagaiak josiz horrela.

Zuzentasuna: gramatikaltasuna: komunikazio erosoa lortzeko beharrezkoa da arauen aplikatzea.

Aurkezpena: hartzailearekiko.Ahoz: ahotsaren kontrola, etenak, intonazioa, jestoak, begirada ...Idatzizkoan: formatoa, marjinak, lerro kopurua, kaligrafia, kuxidadea ...

Estilistika: aberastasun eta zehaztasun lexiko-gramatikala. Figura erretorikoak, baliabide literarioak ( dialogoak, poemak ...), testuaren tonu eta ahotsak (ironia, umorea ...) eta horietatik sortzen den estiloa.

TESTU MOTAK:Testu mota hainbat osagairen bilduma:

1) Igorlearen asmoa edo intentzioa.2) Erabilera eremua edo marko soziala.3) Forma konbentzionala:3 Osagai paratestualak 4 Testu tipoa5) Erregistroa.

T. TIPOA MARKO SOZIALA

PARATESTUALITATEA ERREGISTROA

NARRAZIOA Solasaldietan, kazeta, literatura

Ahozkoa eta idatzizkoa (lehenagotik aipatua)

Arrunta/formala

DESKRIBAKETA Solasaldietan, kazeta, literatura

Ahozkoa eta idatzizkoa Arrunta/formala

AZALPENA akademikoa Liburua, aretoa Arrunta/formalaARGUMENTAZIOA Politikoa,

judiziala, erlijiosoa, kazetaritzazkoa

Plaza, jendetza, aretoa, legebiltzarra ...

Arrunta/formala

Testu tipoak nahastuta agertu ohi dira: adibidez editorial batean, argudioa eta azalpena. Ipuin batean: narrazioa eta deskribapena eta instrukzioa .Testu mota ≠ testu tipoa. Testu mota = generoa (filme, erreportaia, komiki, ipuin...)

NARRAZIOA:

Definizioa:Denbora tarte jakin batean eta toki batean gertatzen diren ekintza erreal edo asmatuen kontaketa. Ardatza denbora da (denborazko antolatzaileak). Pertsonaiak egon ohi dira: kontalariak eta parte-hartzaileak.Testu motak: ipuina, albistea, akta, eskutitza, problema edo buruketa matematiketan ...

EGITURA:Tradizionalki hiru urrats: aurkezpena, korapiloa eta konponbidea. Orain berriz bost urratsetan atalkatu ohi da: Hasierako egoera-arazoa+ekintzak+ondorioa- bukaerako egoera.Hasierako egoera: egoera egonkorra. Zenbait osagairen aurkezpena: noiz, non, nortzuk, egoeraren nondik norakoak.Arazoa: hasierako egoera aldarazten duen ekintza. Arazo bat konpontzea, desio bat betetzea, kontu bat argitzea...Ekintzak: arazoari aurre egiteko pertsonaien zailtasunak, arriskuak, haserreak, ibilerak, erabaki berriak... Narrazioaren zatirik luzeena.Ondorioa edo erresoluzioa: arazoak sortarazitako ekintzei gailurra ematen dien gertaera.Bukaerako egoera: egoera egonkor berri batera iristen da kontaera.Azken egoera, narrazio berri baten abiapuntua izan daiteke.

NARRAZIOAREN OSAGAIAK:1. KONTAKETA-TEKNIKA: NARRAZIOA.

ELKARRIZKETA, DESKRIBAPENA, PENTSAMENTUAK2. ARGUMENTUA3. GAIA4. NARRATZAILEAREN IKUSPUNTUA: OROJAKILEA,

OBJEKTIBOA, AKTOREA5. LEKUA6. DENBORA: FIKZIOARENA ETA NARRAZIOARENA7. ERRITMOA8. PERTSONAIAK: PROTAGONISTA/ANTAGONISTA.

BIGARREN MAILAKOAK.9. POLIFONIA: AHOTSAK10.BERBALDI-MODUAK: ESTILO ZUZENA, ZEHAR-

ESTILOA, ZEHAR-ESTILO LIBREA.11.SINESGARRITASUNA

DESKRIBAPENA:Ikus: Euskal Hizkuntza eta Literatura 1: ELKAR (3. liburukia)

7 EGITURA :

Deskribapen motak:a) Helburuaren arabera: zientifiko-teknikoa (testu zientifikoa, teknikoa edo soziala)/literarioa

b) Objektuaren arabera: egoera edo (fisikoa: garaiak, tokiak, gauzak, pertsonak .../psikikoa: sentimenduak, izaera...)/ prozesuaren arabera (nola egiten, erabiltzen, egikaritzen den)

Egitura:Gaia :(aurpegi polit baten deskribapena):Markoa (9 urte)/aspektuak (ilea, begiak,sudurra, ahoa)Aspektuen hedapenak horixka, nabarrak, zuzena, polita.Gaia: deskribagai den osagaiaAspektuak: gai nagusiaren inguruan deskriba daitezkeen azpiatalak.Hedapenak: Kalifikatzaileak (literatur hizkuntzako metafora, konparaketa eta adjektiboak) / funtzionalak (testu teknikoetako funtzio, ekintza eta erabilerak).Markoa: denbora eta espazioa.

Egiturako igorlearen interesen arabera taxutzen dira.Deskribapenaren plana edo ordena: orokortasunetatik xehetasunetara,xehetasunetatik orokortasunetara, errealitate fisikotik psikikora ...

Deskribapenaren osagaiak ordenatzeko: espazioaren ardatzean izan ohi da ,( leku antolatzaileak erabiltzen dira ) eta ordenik espazialik erabilienak hauek dira: begiradaren desplazamendua, zoom, zatikako azterbidea, denboraren dimentsioan.

Deskribapenen denbora narrazioan:1. gerta daiteke narrazio guztiko aditzak orainaldian egotea2. lehenaldian eman zitezkeen: ekintzak lehen planoan, lehenaldi

burutuan, eta deskribapenak, bigarren planoan, lehenaldi burutugabean.

Deskribapen teknikak:1. estatikoak/dinamikoak2. inpresionista/espresionista3. sinesgarriak/fantastikoak4. sinesgarriak/fantastikoak

8 EZAUGARRIAK:DESKRIBAPENAREN HIZKUNTZA EZAUGARRIAK

Izena edo adjektiboa. Testu estatikoak, aditz gutxi. Doitasun lexikal handia ( testu teknikoan, adibidez).

Esaldi bakunak gehienetan. Puntuazioa ikur ugari: puntu, puntu eta koma ... Juntagailuz lotzen dira. Erlatibozko perpausak: -n, -tako, bait-, -riko. Konparazioa: bezain bezala, bailitz ...

Aditza: orainaldia/lehenaldi burutugabea Literatur baliabideak: konparazioak, metaforak, sinestesiak ...

DESKRIBAPENAREN EZAUGARRI TESTUALAK:A) leku-antolatzaileak: espazioaren ardatzean eratutako testuetan:

ezker/eskuin, goi/behe...B) denbora antolatzaileak: denboraren ardatzean: ordu, urtaro,

datak ...

AZALPENA EDO ESPOSIZIOA. EGITURA ETA EZAUGARRIAKEuskal hizkuntza eta literatura 2. (1. liburukia). Hor informazio gehiago.

EGITURA12.SARRERA: helburuaren eta gaiaren azalpena.Ongi egituratua

izan behar: erakargarria eta interesgarria, zuzena, gaiaren gaurkotasuna azaldu, definizioak, aipuak, anekdotak, galdera erretorikoak ...

13.GARAPENA: informazioa eta arrazoiak. Koherentzia zaindu: progresio tematikoa, hurrenkera logikoa ...

14.ONDORIOA: ondorioen iruzkina. Sintesia. Norberaren iritzia.Bi prozesu mental azalpenezko testuaren inguruan:

a) arazoaren planteamendua: zergatik? Errealitate kontraesankorra. Sarreran edo garapenaren hasieran joaten ohi.

b) Arazoaren soluziobidea: hori da garapenaren betekizuna. Demonstrazioa edo zergatia ematen da hizki hauen bitartez: -lako, -nez, -ren ondorioz ...

EZAUGARRI MORFOSINTAKTIKO ETA TESTUALAK Testualak: informazio berri asko. Tema/rema jokoa.Ordenamendu logikoa. Ideien

hierarkizazioa. Paragrafoa egituratu beharra. Hitz batean, koherentziaren nagusitasuna.

Antolatzaileak: zergatia (beraz ...), kontrajarpena (baina ...), azalpenak (izan ere ...), gehiketa ( bigarrenik ...), etsenplua ematekoak ( hala nola ...)

Baliabide ez linguistikoen garrantzia: izenburu, grafika, argazki oinak ...

Hartzailearen munduaren ezaguera.

Morfosintaktiko eta lexikalak: Konkreziorik gabeko orainaldia (ez “orain” baina “betiko”): lege

bildumak, esaera zaharrak, definizioak ... Joskera zehatza: Hurrenkera normala eta logikoa mantenduz;

erlatibozko perpausak definizio eta azalpenetan.Aditz lagun funtzioko menderakuntzak..

Lexikoa doia eta abstraktua: zientifikoa, teknikoa ... Denotazioa: errealitatea subjektibismorik gabe.

ARGUMENTAZIOADefinizioa:

Gertakizun, arazo edo fenomeno baten inguruan dagoen tesi bat egiaztatzeko nahiz errefusatzeko ematen diren aldeko edo kontrako arrazoiez osatutako testua.Helburua: hartzailearen ikuspegia moldatzea. “Alegiek” helburu bera dute, baina narrazioak dira.Motak: saioa, editoriala, errekurtsoa, eztabaida, zientzi artikulua ...

EGITURA:A. Hasierako tesia: gaiaren aurkeztea. Abiapuntu den afera. Testu

zientifikoetan: hipotesia.B. Argudioen gorputza: hipotesia justifikatzeko ideia, datu eta frogak.

Errefutazioa izango da tesiaren kontra egiten bada.Gertatzen da itxuraz amore ematea norbere argudioei indar gehiago emateko gero.C. Tesi berria edo ondorioa: tesi berria. Ondorioen azalpena. Hasierako

tesiarekin kausalitate erlazioan, hura aberastuz, edo, dela kontrakoa aldeztuz. Azken tesia baino lehen, konklusio partzialak ager daitezke.

EZAUGARRI MORFOSINTAKTIKOAK ETA TESTUALAK:1 1. pertsona: aditzetan eta izenordainetan ageri igorlea.2. Funtzio apelatiboaren kariaz hartzailea ere agertu ohi testuan.3. Tonu subjektiboa: iritziak4. Maila abstraktua: argudioak eta arrazoitzeak.

Ezaugarri morfosintaktikoak: Esan, uste, iritzi, argudiatu ... bezalako aditzak enuntziatuetan. Honelako adierazpenak: ene aburuz, deritzot, gure ustez ... Menderakuntza ugari: kausazkoak, kontzesiboak, kontsekutiboak;

koordinazio adbertsatiboa: baina, baizik ...Ezaugarri testualak:

Lokailuak: arrazoiak lotzekoak eta konklusioak ematekoak. Hartzaileari egiten zaion deia eta tratamendua. Tesien eta argudioen gorputzaren pisua. Aipu, erreferentziak, iruzkinak ugariak dira.

58 GAIA. EL LENGUAJE PERIODISTICOY EL LENGUAJE PUBLICITARIO.

EUSKARA KOMUNIKABIDEETAN.Euskal Hizk eta lite 2; 6 liburukia : publizitatea (Elkarlanean)

TESTUAK ETA KOMUNIKAZIOATestu-tipologia: kazetaritza eta ikus-entzunezko hedabide nagusiakSarrera.Alde sozialari begiratuz gero, bitartekari ahaltsu eta protagonista nagusi bilakatu dira hedabideak, gertakarien eta hartzaileen zubi-lanean.Mass mediak bi zatitan bana ditzakegu:

a) tradizionalak: prentsa, zinema, irratia, telebistab) euskarri berrietakoak: satelite bidezko telebista, kable bidezkoa, bideoa, telematika, teletestua, internet, DVDa ...1. Kazetaritza.

1.1 Kazetaritzako modalitateakBi eduki mota nagusi dira gizarte-hedabideetan: a) publizitate- eta b) erredakzio-testuak.b.1 ikuskizunab.2 informazioab.3 iritziaHedabideen arabera, bata edo bestea gehiago: txatak interneten, beraz, eztabaidagune gehiago (foroak) egunkarietan baino; irratian eta egunkarietan telebistan baino informazio gehiago ...a) Publizitatea: publizitatea bilakatu da hedabide gehienen euskarri ekonomiko nagusia; horren falta da aldizkari alternatiboen amesgaiztoa.b) Ikuskizuna: atseden eta denpora-pasarako programak. Propagandarako euskarri lotsagabeak dira, eta horren azpian mundu-ikuskera jakin baten aztarnak daude. Gaur egunekoetan bistakoak dira: sexismoa, matxismoa, indibidualismoa, arrazakeria, uniformismoa, kontsumismoa etabc) Informazioa eta iritzia. Bien arteko bereizketa egingo dugu: zaila da egungo kazetaritzaren praxian interes ekonomiko, ideologiko eta partidistak handiak dira eta. Hedabideek etengabe bidaltzen dute mezu hezitzailea –iritzia, alegia- gizabanakoari bere burua definitzen lagungarri gertatzen zaiona. 1.2 Iritzi publikoaInteres orokorreko gai bati buruz jendeak duen uste zabala. Aukera politiko edo sozial zein sindikal baten edo besteren alde ager daiteke. Hortik hedabideen garrantzia iritzi publikoan eragiteko.Demokraziarekin infomazio- eta iritzi-askatasuna bideratuak daude errealitatearen ezagutza handiagoa lortzeko. Botereen kontrola eta kritika bidera daiteke, baina komunikabideek beti bideratzen dute iritzi publikoa.Enpresa handiek bitarteko horiek bereganatzera jotzen dute. Kontzentrazioak manipulazioa dakar., interes partikular, instituzional edo estatalen alde. Kontzentrazio hori handitu egin da (Berlusconi).Eskatu behar dugu iritzia informazioz ez dezatela mozorrotu, oso zail ikusten dena, mezu hezitzaile bat zabaltzen baitu komunikabide bakoitzak bere ideologiaren arabera. Horregatik da zaila informazioa eta iritzia desberdintzea.

Informazioa Tartean iritzia

AlbisteaErreportaia

KronikaElkarrizketa

EditorialaArtikulua

1.3 Kazetaritza-komunikazioaren ezaugarri orokorrakIdatzizko zein ikus-entzunezkoak izan, hona hemen ezaugarriak:1.3.1 Marko sozialarenak:

Norabide bakarrekoa: hartzailearen erantzuna ez da posible.(masa-hedabidea)

Artifiziala: euskarri tekniko sofistikatuekin Masiboa: hartzaile-jende anonimo bati zuzentzen zaio Zeharkakoa: hartzaileak ez daude igorlearen aurrez-aurre Konplexua: igorlea sistema konplexu eta interesatu batean ardaztuta

dago.1.3.2 Komunikazio-elementuen ezaugarriak

Igorlea enpresa pribatu edo erakunde publiko bat da, ideologia jakin bateko interesekin

Hartzailea erantzun-gaitasunik gabekoa da. Mezuaren itzala bitarteko teknikoek ahalbidetzen dute;

horrelakorik ez duen mezuak ez du garrantzi sozialik lortzen. Kanal teknologikoki konplexua da Kode bat baino gehiago baliatzen da artatsuki Erreferentea edo aipagaia da testu informatzaileen bidez kontatua

edo iritzizkoen bidez iruzkindua.1.4 Informazio-kazetaritza beregaina al da?Gertakariak herri edo erkidegoarentzat baliagarri diren heinean dira albiste. Xehetasun hauei erreparatzen dio kazetariak gertakari bat argitara emateko modukoa den jakiteko: berritasuna, interesgarritasuna eta berezitasuna. Munduan gertatzen diren albisteen artean aukera bat egin behar izaten da: -egunkari bakoitzaren politikaren arabera. Horrek erabakiko du berria emateko moldea.-albiste-agentziek noren alde egingo dute?- Anitz erakunde gobernu, parlamentu, enpresa handi ...) daude albiste-iturri direnak: inpartzialak izango ote dira?Irakurleak ere bere hautu ideologikoa du egunkari bat edo beste aukeratzean. Hala ere, beti komeni da kritikoa izatea.

1.5 Informazio-kazetaritzaren estiloaNork bere pentsamenduak adierazteko moduari deritzo estiloa. Eleberrietan eta ipuinetan amaierako egoeraren zain egoten gara. Kazetaritzazkoetan, informazio garrantzitsuenak hasieran ematen dira. Bost dira kazetaritza-estiloaren ezaugarriak:

-Argitasuna: ideiek koherentzia logikoa eduki beharko dute; esaldiak, ahal izatera, xeheak eta konplexutasun handirik gabekoak.-Zehaztasuna: ziurtasuna. Dirudienez, antza, nonbait, itxuraz, omen, bide ....eta gisako modalizatzaileak ez dira albisteetarako.-Erraztasuna: hitz eta esaldi guztiz ulergarriak erabiltzea. Jendearen hitz ezagunak hobesten dira.- Naturalitatea: hitz egoki, erraz eta doiak. Hizkuntzak berezko dituen moldeei jarraiki. Dotorekeriarik ez.1.6 Iritzi-kazetaritzaren ezaugarriak-informatzeaz gain funtzio deitzailez edo eragilez jokatzen du.-hedabideek gune eta emanaldi jakinak dituzte horretarako.-informazioak baino gehiago interpretazioak du garrantzi handiagoa-interes politiko handia gordetzen dute-baldintza estilistikoen morrontzatik libre dago

1.7 Kazetaritza-generoak1.7.1 Informaziozkoak1.7.1.1 albistea: 1.7.1.1.1 edukia. kontaera objektiboa. Baloraziorik ez. Datuak elkarren segidan: zer, non, zergatik eta nola1.7.1.1.2 hizkuntza ezaugarriak3. pertsona. Izenondo gutxi (baloraziorik ez). Modalizatzailerik ez. Idazketa arina. Titulua/leada/gorputza.1.7.1.2 kronika1.7.1.2.1 edukia: gertakari baten kontaketa, balorazio eta guzti. Mota

askotakoak: kirol-kronika, gizarte-kronika, atzerriari buruzkoa ... Adituak edo korrespontsalak egiten du.

1.7.1.2.2 hizkuntza ezaugarriak: 1. edo 3. pertsonan. Kronika-egilea ez da protagonista, ikusle edo jasotzailea baino. Balorazio subjektiboarekin: modalizazioa eta izenondoak. Idazketa erraza. Titulua/leada/gorputza.

1.7.1.3 erreportajea1.7.1.3.1 edukia: gaurkotasunik gabeko gertakari edo gai interesgarri bati

buruzko informazio zabala. Albistea jorratzea eskatzen du erreportajeak: desKripzioak, pertsonak, beren iritziak, giroa , lekua; baina ez kazetariaren balorazioa. Aldez aurreko lana eskatzen dio kazetariari: bibliografia, hiztegiak, entziklopediak, Internet .... Bi mota: gertakari-ekintza moldekoak eta elkarrizketa-erreportajeak.

1.7.1.3.2 Hizkuntza ezaugarriak: 3. pertsonan. Hizkuntza-maila dotorea: baliabide literarioak bai akaso; hizkuntza argia, zehatza eta ulergarria.

1.7.2 Iritzizkoak1.7.2.1 editoriala1.7.2.2. iritzi-artikulua1.7.2.3. eskutitzak

Editoriala Iritzi-artikulua eskutitzaEgilea Zuzendaria edo

editorialgile-taldea

Artikulugile jakina, idazlea edo espezialista bat

Edonor

Edukia Aktualitatea, egunkariaren ildoko ideologiarekin

Gai librea. Tratagai den gaiaz idazlearen iritzia

Edozein

Diskurtso-modua eta estiloa

Argudioa. Estilo librea. Sinatu gabe. 3. pertsonan

Argudioa edo azalpena. Estilo librea. Sinatuta. 1. pertsonan

Librea: sinatua, 1. pertsonan eta laburra

egitura Librea. Epaiketa baten moldea. Bukaera iradokitzailea

Librea, moldez eta neurriz. Hasiera eta bukaera iradokitzaileak

Librea

TESTUAK ETA KOMUNIKAZIOA1 Testu-tipologia: Publizitatea: Informatu ala manipulatu? 2.1 Definizioa: Eskema2.1.1 ez da propaganda2.2.2 ez da publizitate instituzionala2.2 Komunikazioa: funtzioak:1) deitzailea 2) poetikoa 3) hunkitzailea 4) aipatzailea2.3 Eraketa: kanpaina, agentzia eta baliabide formalak (marka, logotipoa,

eslogana)2.4 Eginkizunak: informazioa, ekonomia, ordezkatzea, estereotipatzea,

desproblematizatzea, arriskua: manipulazioa 2.5 Kodeak: ikonikoa eta berbazkoa (eginkizunak, abantailak eta

bitartekoak: linguistikoak, erretorikoak eta diskurtsiboak)2.6 Konnotazioa/denotazioa: estereotipoak eta publizitate subliminala2.7 Iruzkina:

ekonomiazko berezko jarduera da: bi eratara: enpresen jarduera ekonomikoaren alderdi garrantzitsua da; eta lan-eremua publizitatea bera duten enpresak daudelako.

Giza komunikazioko teknika-bilduma da. Ikerketa luze eta eta sakonak daude atzean. Hartzaile-kontsumitzailearen berri ondo daki iragarlariak.

Hartzailea informatu, limurtu eta kontsumora akuilatzea du helburu.Propaganda hitza bereziki politika eta erlijio-gaietarako erabiltzen da. Horrek ez du esan nahi publizitateak zama-ideologikorik ez duenik. Giza-ikuskerak ustiatzen dira. Ideien transmisioak, gustuak, aztura berriak ... eragiten ditu. Besterik da ere, publizitate instituzionala: giza intereseko informazioa da –GKErena, esaterako. Hainbat jarrera kaltegarriri aurre egiten die: arrazakeria, sexismoa, hezigabeko portaera ... edokalteetatik gordetzen gaituzte: trafiko-istripu, gaixotasunen zabaltze ...

3 Komunikazioa publizitatean Hartzailea: haren gustuez, joerez eta isuriez ikerketak eginak ditu

igorleak Mezua: irudi, hitz eta soinuz osatua. Hainbat argudioren

konbinazioak osatzen du mezua. Ikus-entzunezkoa izan ohi da Kanala: mass-mediak eta beste euskarria batzuk: bolaluma, pegatina,

posta ... Erreferentea: ekoizkina Funtzioaka) deitzaile deo eragilea: Helburua konbentzitzea da.b) poetikoa: mezuak deigarri gertatu behar duc) hunkitzailea: mezu erakargarri eta ustegabekoakd) aipatzailea: ekoizkinaren ezaugarriez

4 Iragarkien eraketaPublizitate-kanpainen eraketa:

Ekoizkinaren analisia bere balioak goraipatzeko Hartzaile-tipoaren azterketa Iragarkien planifikazioa: hedabideak eta orduak Iragarkiak sortzeko estrategia: erakargarriak eta artistikoak Kanpainaren jarraipena eta ondorioen azterketa.Lan hau publizitate-agentzien esku utzi ohi da.Iragarkien eraketan erabiltzen diren baliabide formalak:

Marka: ekoizkina izendatzeko: esanahi gabekoak, familiako deitura (Intxausti altzariak), siglaz osoturikoak ...

Logotipoa: ETBren txoritxoa Eslogana

5 Hartzaile-kontsumitzailea. Publizitatearen eginkizunakArgudio logikoak erabiliko dituzte gu konbentzitzeko, argudio psikologikoak gu hunkitzeko. Produktua kontsumituz gero, balio edo ezaugarri hori lortuko egingo dugula dirudi: edertasuna, gaztetasuna, indarra, boterea, sex-appella ... Premiazkoa ez duen hori beharrezko senti dezan.Publizitateak informazio-eginkizuna betetzen du. Eginkizun ekonomikoa ere bai, jende askorentzat diru-iturri baita. Edukiei buruz eta horiek aurkezteko erari buruz, beste hiru eginkizun ditu:

Ordezkatze-eginkizuna: alde onak neurriz gora nabarmentzen edo berez ez dituen ezaugarriak esleitzen zaizkio: Balio erantsi bat darama beti.

Estereotipatze-eginkizuna: giza-jokamolde irudiak sortzen ditu: balio batzuk indartzen ditu eta beste batzuk gutxietsi: perfumeetan, kotxeetan ..., Gabonetako kanpaina ...

Desproblematizatze-eginkizuna: bizitzaren alde atsegin eta dibertigarria: jende asebetea eta irribarretsua, gatzakrik gabeko gizarte eta munduak: fikziozko mundu bat sortzen du.

Bi kontsumitzaile-mota: burutsua eta inpultsiboa.Kontsumitzailearen babeserako legeak egin behar izan dira: alkohola eta tabakoaren gainean, gerra-jostailuen gainean, publizitate iruzurtia dela eta ...Manipulazio salaketari buruz, zer? Batzuek diote informazioa dela (aukerak zabalduz) publizitatea eta produktuaren merketzaile, salmenta handituaren bitartez. Beste batzuek diote: kontsumitzailearen gogoa atzipetzen du, produktua garestitu egiten duelarik.

6 Kode ikonikoa eta berbazkoa6.1 Kode ikonikoa

Irudi finkoa: a) Fotografia: gehienetan trukajea dute. B) Marrazkia: estiloaren arabera konnotazio kultural jakinak bereganatzen ditu.

Irudia mugimenduan. Dinamikotasuna eta erakargarritasuna ditu bi zutabe nagusiak, efektu bereziak eta imajinaren distortsioarekin batera.

6.2 Berbazko kodea. Tipografiak garrantzi handia hartzen du. Hona hemen testuak imajinarekiko betetzen duen eginkizuna:

-Testuak imajinaren polisemia saihesten du-Identifikazioa: marka zehazten du-Eginkizun erretorikoa: Testuak eta imajinak beren artean erlazio -metaforiko, metonimiko, analogiko, paradijiko ... bat dute.-Eginkizun erredundantea: testua imajinaren informazioa berrestera dator.-Eginkizun osagarria: Testua imajinak eskaintzen duen interpretazio-aukera aberastera dator.Irudi finkoko publizitatearen abantailak:

Mezua sakontasunez garatzeko aukera ematen du Merkatua eta irakurlea aukeratzeko modua du. Aldizkaria

automobilari buruzkoa, ekonomiari buruzkoa, edo zernahiri buruzko den.

Irudi finko zein mugimenduzkoan bi ezaugarri gehiago: Hainbat orrialdetan zehar jarraipena duten iragarkiak daude

boladan gaur egun. Telebistan, errepikapenak. Gehien irakurtzen diren ataletan, edo gehien ikus-entzuten diren

programen tarteetan txertatzen dira iragarkiak.

7 Iragar-hizkuntzaIragrkiaren osagaiak hauek dira: ekoizkinaren ikonoa, izena eta iragar-testua. Eslogana da adierazpiderik behinena. Iragarlariak hizkuntzaren baliabide guztiak erabiltzen dituzte.. Berbazko kodean bi testu ezberdin bereizten dira:a) testu informatiboa, denotatiboab) testu konnotatiboa, iradokitzailea, limurtzailea.Zama konnotatiboa honela honela banatzen da:A) Maila grafiko edo fonikoan:

Pareatua: Panderiko pentsuak, ez merkeenak, bai onenak Aliterazioa: Bono bueno, Bono bus Paranomasia: antzeko hitzak elkarren ondoan ematea: Petronor,

aurrerapide berrian, aurrendari Onomatopeia: Avecrem .. chup, chup

B) Maila morfosintaktikoan Elipsia. Hartzailea ez nekatzeko: Opel Astra. Tu coche. Tu mundo. Antitesia: Eros laster, ordain mantso Hurbiltasuna adierazteko: zeuretzat eta zureentzat Erredundantzia: enpresario ez geratu egonean Agintera: Zatoz bisitatzera Galde eta harridura perpausak: ¿Viva la gente sin alkohol! Superlatibo-mota guztiak: Txoria inoiz baino gorago (ETB)

c) Maila lexiko-semantikoan: Izenondoak: apartekoa, berezia, bikaina...; Adizlagunak: merke,

eroso, luzarorako... Latin do grekotik hartutako aurrizkiak eta markak: super-, mini-,

bio-, ultra-, mikro- eta produktuen izenak er bai: Beta (bideoa), Omega (erlojua)... Berrikiago euro- eta eusko- moldekoak ari dira ugaritzen.

Publizitatetik eguneroko bizitzara lexikalizazioak iragan dira: biterra, spraya, uralita, porlan...

D) Balaibide erretorikoak

Paralelismoa, anafora, katafora, sinestesia (Este otoño tendrás dulces sorpresas), pertsonifikazioa(Carlos III. Un amigo), antitesia, metonimia, metafora, hiperbolea (las rebajas mejores que nunca)e) Diskurtso-aldaerak: kultura-heziketaren arabera, bakarrik hartzaile jakin batzuek egin dezakete iragarkiaren deskodetze osoa:

Atzerriko hzikuntza batean ematea: World champons Jeans Gazte-argota: Estáte al loro Bibliako aipamenak: levántate y anda

8 Konnotazioa eta denotazioaIragargilea mezu bakoitzak eraman lezakeen indar ebokatzailea maneiatzen saiatzen da:. Konnotazioak (askatasuna, abentura, ospea, maila sozial jakin bat ...) produktuaren osagarri direla saldu nahi digu.“Geure” eta “geurea” bezalako edutezkoak asko erabiltzen dira. Balizko euskalduntasunaren konnotazio-xarmari atera nahi zaio probetxu. Honelako deiak egiten dira:

Moda: kanpoko itxura Interes ekonomikoa: merke-merke Erosotasuna. Libertatea Maitasun-gertutasun-afektibotasuna Segurtasuna Harrotasuna edo handinahia Gaztetasuna Exotikotasuna eta abentura Erotismoa, sentsualitatea Dibertimentua eta jolasa Ekologismoa

Gizarte estereotipoetara jotzen dute iragarkiek. Gatazkak eta diferentziak sinpletzen dituzte. Aldaketak badira, baina gizartearen ikuskera klasista eta sexista erakusten dute, rolak nabarmen banatuta. Emakume objektua agertzen da. Hartzailea maiz, emakume asebete eta bere buruan baino pentsatzen ez duena da.Publizitate subliminala ere aipatu behar da.

9 Publizitatea euskarazEuskara publizitate komertzialaren %14ra baino ez da heltzen.Euskaraz egiten den publizitatea, sarritan, ez da publizista-talde burutsu eta zuhurrek antolatua izaten, erdaratik aldatua baizik.Euskarazko publizitatearen ezaugarri nagusiak:

Heldutasunetik urruti, konnotazio, hitz-joko eta adiera-ugaritasunaren falta du

Euskal publizitateak geuretasuna edo euskalduntasuna darabil

Publizitate instituzionala da zati handienean. Bada hala ere, herri-aldizkarien publizitatea.

Itzulia izanik, ez euskaraz eta ez euskaldunentzat berariaz diseinatuta Produktu-izen euskaldunaz ordaindu nahi izaten da zor hori.

60.GAIA. HIZKUNTZA TIPOAK:ZIENTIFIKO ETA TEKNOLOGIKOA,

MERKATARITZAKOA (COMERCIAL) Iragarkiak?ADMINISTRATIBOA

Ikus Definizioa in Euskal Hizkuntza eta Literatura 1: ELKAR (4 liburukia. 184 or)

Administrazio-testuen ezaugarriak:Homogeneotasuna: monotonia gorabehera, testu administratiboa beti era batera antolatua egoteak atalak identifikatzen eta aiseago irakurtzen laguntzen du.

a) egitura berdintasuna: irakurketa arintzeko. Hortik, inprimakien erabilera zabaltzea.

b) hizkera berdintasuna: zaharkitua gelditu da beste hizkuntzetan administrazio-jerga. HAEE ordain ulergarriagoak proposatzen ari da.

Objektibotasuna: egilearen iritziek ez dute hemen lekurik (kargu batetik hitz egiten du), nahiz eta gehiegizko inpertsonaltasuna testua hotzegia egiten duten.Gizatasuna: administrazioa herriaren zerbitzura egonik, zuzentasunez eta gizatasunez jokatu behar du. Halere, testuetan egia esan behar du, eufemismorik gabe, eta iritziak ematen direlarik diren bezala. Erregistro

formala eta adiskidetasunezko baino, erregistro neutroa gomendatzen dute, agurretan, hasieran eta bukaeran. Zenbait forma zaharkituta gelditu dira.Esaten denarekiko inplikazioa agertzeko edo ñabardurak adierazteko modalizatzaileak erabili ohi dira: ziurtasuna adieraztekoak (jakina ...), posibilitatea (beharbada ...), eginbeharra (derrigorrez ...), balorazioa adieraztekoak (zorionez, gure ustez ...)Argitasuna: testu ulergarriak, hartzailearen mailara egokituak izango dira.Hiru osagai zaindu behar dira testuaren eraginkortasuna zaintzeko: egokitasuna, koherentzia eta kohesioa.

Egokitasuna: komunikazio egoera aintzat hartzen duena: hartzailea, testuingurua, gaia, kanala ...

Hartzaileari buruzkoan: herritarren kultur eta hizkuntza-mailara egokitu behar dira. Minoiek gerarazi vs poliziek gerarazi; hiri hondakin solidoa vs zaborra.Testuinguruari buruzkoan: hirietan euskara baturako joera dago, han euskaldunberri gehiago baitago. Hizkera mailak ulergarritasuna lortu behar du, nahiz eta ez jakin ondo norentzat idazten den eta bere egoera.Gaia: administrazio testuak gai berezitu asko jorratzen ditu; teknizismoak eta kultismoak, batzuk ezagunak egin dira: errekurtso, curriculum ... Gainerakoak irtenbide baten bitartez azaldu beharra dago: sinonimoak, azalpen gehigarriak, orripeko oharrak ... Horrek ez du esan nahi administrazio hizkeraz kargutu behar ez garenik, hein batean.Kanala: jende-multzo zabalari zerbait komunikatu behar bazaio, boz-gorailua idazkia baino eraginkorragoa izan daiteke.Testuaren egokitasuna eta baliabide tipografikoak: ulergarriago egiten dute idazkia: gogoratu gutunaren ofizialaren antolaketa.

Koherentzia: ideiak logikoki hautatu eta egituratu behar dira. Horretarako testu-mota eta testuingurua aintzatetsi behar dira. Idazki-motak esango digu zein den egitura. Paragrafoak ez gehiegi kopuruan eta ez luzeegi ere; ideia nagusi bat izaten du eta zenbait bigarren mailako. Testuon barne egitura askotarikoa da: kausa/ondorioa, kronologia, azalpena edo deskribapena dira maizenik. Sakonduko dugu kohesioaz aritzean.

Kohesioa: ikus gorago edo beherago nola azaldu dugun

Zoritxarrez, oraindik, euskarazko testu administratiboetan baditugu itzulpen txarrak, kalkoak, esaldi arrotz edo harrotuak ... HAEE hizkera hau modernizatzeaz eta garatzeaz arduratzen da.

ADMINISTRAZIO HIZKERAREN ESTILO ARAZOAK. Argiro1. SARRERA1.1 Administrazio hizkera. Gure administrazioetan, erdara izan da, eta da

nagusi. Tradizio urria dugu eta hutsuneak bete behar dira1.1.1 Ezaugarriak1.1.1.1 Zuzentasuna. Administrazio hizkera, estandarraren gainean

oinarritu eta eraikita dago. Corpusaren normalkuntza, ezin esan guztiz egina dagoelarik. Areago, erabaki asko oraindik ere guztiz gizarteratu gabe daude.

1.1.1.2 Zehaztasuna. Terminologia: termino asko oso berriak dira eta hiztunak ez ditu oraindik bere egin. Edota kontzeptu bera adierazteko aldaera asko daude, eta ez dituzte beti ñabardura berberak adierazten.

1.1.1.3 Argitasuna. Askotan eskura dugun erdararen estilobidea imitatzen dugu, baita oker dagoena ere. Testu korapilatsuak, ilunak eta naturaltasunik gabekoak ateratzen zaizkigu.

1.1.2 Erronka: kalitatea. Hizkuntza bakoitzak berezko bideak ditu informazioa esaldi-modu egokietan antolatzeko. Horiek erabili ezean, irakurleak, testua nekez ulertu, eta gaztelaniazko zutabera lerratuko da

1.2 Estilo arazoak. Ez gara gramatikaz ariko. Esaldi bat zuzena izan arren, ulergaitza izan daiteke. Irakurgarritasuna azpimarratu nahi dugu. Psikolinguistikako adituek honako bideak erabiltzea aholkatzen dute:

- hitz laburrak eta ezagunak- esaldi laburrak- hizkera konkretua eta ez abstraktua- esaldian informazioa aurreratu- errepikapenak neurriz, kohesioa indartzeko- testu-antolatzaileak- aditza leku logikoan- tipografia aberatsa: zenbakiak, letra tipoak ...

Badira ere, hizkera argiaren aldekoen hainbat gomendio:-diseinatu idazkia modu argi eta funtzionalean-egituratu lerroaldeak-eman adibideak, egoera ulerterrazak erabilita-erabili tipografia-egokitu hizkera maila hartzaileari eta gaiariKomunikazio-zailtasunak mesfidantza sortzen du eta administrazioa herritarrengana hurbiltzeko ahalegina oztopa dezake.

2. HAINBAT ARAZO2.1 Betelanak: putz eta putz, mezuak huts. Askotan, testua dotore jantzi

nahirik, esaldiak puztu, luzatzeko eta trinkotzeko ohitura izaten dugu.. Apaingarriekin, irakurlea erakarri beharrean, litekeena da kontrakoa egitea: irakurlea uxatzea

2.2 Perifrasiak: ez hitz bitan esan bakar batean esatekoa Askotan, aditz soila erabili beharrean, behar ez diren perifrasiak egiten ditugu, erdaraz ere baztertu nahi den ohiturari atxikita.:

Udalbatzak biltzeari ekin dio/ Udalbatza bildu da2.3 Nominalizazioa: eman haizea aditzari. Administrazioan ez bakarrik,

zientzian ere, estilo nominalerako joera handia dago. Askotan, aditza izen bihurtzen dugu. Abstraktuago ematen ditugu kontzeptuak. Baliagarria da testuari objetibitatea, inpertsonaltasuna eta halako maila jasoa emateko. Gehiegikeriak ere badira: beharrik gabe jotzen dugu honetara. Idazki gehienak berdinegiak eta hotzegiak dira.

Itxumendiko iturriaren ur-probetxamenduari buruzko hitzarmena> Itxumendiko urak ustiatzeko baimena2.4 Egitura pasiboak ez du mezua aktibatzen. Informazio gutxiago ematen

dute, askotan ez delako argi gelditzen subjektua zein den. Luzeagoak izaten dira eta erritmoa moteldu egiten dute. Esaldi aktiboak hobesten dira. Euskararen berezko joera dirudi.

Legea Legebiltzarrean onartua izan da> Legebiltzarrak legea onartu du2.5 Ezezko esaldia, baiezkoa baino ilunago.Baiezko esaldiek alde positiboa

azpimarratzen dute. Ezezko esaldi asko elkarren segidan jarrita, irakurlea nahastu egingo dugu.

Ez al diezu zure seme-alabei behar beste denbora eskaintzen?>Zure seme-alabei nahi baino denbora gutxiago eskaintzen diezu?2.6 Perpaus txertatuak: irakurketa oztopo-lasterketa denean.

Administrazioko idazkietan esaldi luze bakarreko lerroalde potoloak aurkitzea normala da. Horiek behin baino gehiagotan irakurri behar izaten dira.. Haria galtzeko arriskua sor daiteke. Areago, euskaraz aditza edo esaldien arteko loturak perpausaren amaieran kokatu ohi baitira. Hori dela eta, erdarak iustaposizioa erraz onartzen duen arren, euskarak koordinazioa.

2.7 Ez pilatu aposizioak. Erdarazko testuaren egiturari jarraituz, erruz gerta ohi da aposizioen metaketa. Euskaraz, perpausen arteko loturak esaldiaren bukaeran joan ohi direnez, ulergaitz bihurtzen dira menpeko esaldiez osatutako katea luzeak.. Horregatik, euskarak aiseago onartzen ditu esaldi laburragoak.

Bi zutabeko ereduan, hizkuntza bakoitzak bere autonomia izan behar du. Eta tipografia ere autonomoa izan, testu antolaketa ere bai,, hizkuntza bakoitzean helburua mezua komunikatzea delarik.

2.8 Atzerakarga: ez zamatu esaldia. Esaldi laburretan aditzak esaldiaren azkenean ondo funtzionatzen du. Atzerakargarekin atzeratu egiten dugu informazio nagusiaren perzepzioa. Euskarazko prosagintzan hainbat bide jorratu dira honi aurre egiteko:

- esaldi laburragoak egitea- lokailuak erruz erabiltzea- menpekoetan zenbait lotura-partikula aurreratuta erabiltzea:

nahiz eta, baldin eta, baizik eta, harik eta ...- Klasikoen forma hauek erabiltzea: zein, ezen, non eta, zeren

eta ...Aholkuak: - subjektua eta aditza ahalik eta hurbilen jarri elkarrengandik- galdegai denean, aditza aurreratu- galdegai faltsua jarri: “honekin batera bidaltzen dizut ...”- aditz deklaratiboak aurrera pasa: “Esan digute ...”- baiezko esaldiak ezeko bihurtu ...- kataforak erabili: “Izangaiak honako baldintza hauek bete

behar ditu ...”2.8.1 Erlatibozko esaldien kasua. Erlatibozko katea luzeak egina ere,

gaztelaniak erraz eman ditzake mezu argiak. Partikulak (que, cual, de quien, a la que ...) aurrean jartzen baitira. Horiek ez dira nahitaez erlatibozkoekin euskaratu behar, ulergarritasun arazoak sortu bailitezke.

2.9 Lexikoa: kontuz erabili hitzak! Arazoak izaten ditugu erdaraz zeharo arrunta eta zehatza den hitz baten ordaina emateko: egokitasuna dela, garbizaletasuna dela, kalkoa dela, batasunik eza dela ...

2.9.1 Hitz desegokiak baztertu: particular réjimen financiero>ogasun errejimen bitxia

2.9.2 Hitz ez-adostuak laga, ulertzean bat egiteko. Nork bere kaskotik ateratako aldaerak ateratzen ditugu: Hiztegira jo: Osasunaren Munduko Antolakuntzak> Osasunerako Mundu Erakundeak.

2.9.3 Polisemia: esanahiak bi, gaizki-ulertuak hamabi. Batez ere, testuingurua argia ez denean. GIBen bidezko kutsaduraren espektroa > GIBen bidezko kutsaduraren mamua.

Legez euskaldun izatea> Legez euskal herritarra izatea2.9.4 Hitz ezagunena erabili, guztiok ulertuko badugu. Euskalkietakoa edo

maila jasoa lortu guran: Agitz sistema inmuneak nola dihardu?>Normalean sistema inmuneak nola dihardu?

2.9.5 Ohikoak ez diren hitzak: jatortu nahi, testua arroztu bai: denbora asko eman al zuten zu artatu bitartean?> zenbat denbora eman zuten zuri jaramon egin arte?

2.9.6 Hizkera sexista baztertu: Erregeek Zamudioko elkartegia ezagutu zuten> errege-erreginek ... Gizonaren odola> gizakiaren odola.

2.9.7 Kalkoak: itxurak iruzur. Bi hizkuntzatako adierak nahasteari kalko semantikoa esaten diogu.: 25ean ospatuko da osoko bilkura>egingo. aldaketak jasan>aldaketak izan. Elkarrizketak mantendu>elkarrizketak izan

2.10Gerundioa: zaindu euskararen sena. Gaztelerazko gerundioa itzultzeko, ZERTAN galderari erantzunez egiten dugu, NOLA (partizipioa + z) galderari erantzunez edo –ELA(RIK) erabiliz. Estiloari begira esaldi luzeegiak eta euskararen izaerarekin zerikusi gutxi daukatenak osatzen ditugu. Era desegokian erabiltzen ditugu.

Instrumentala + z noiz: bi ekintzak une beretsuan gertatuz gero, edo bestela zerbait lortzeko erabili dugun bidea adierazteko: “bi hizkuntzen erabilpena bermatuko dute, beroien ofizialtasuna arautuz” (ondo)-ELA(RIK) noiz. Denbora eta modua adierazteko. Denbora: “Enpresa ordezkaria bertan bileran zegoelarik ezezko erantzuna eman zitzaion. Moduzkoa: Parlamentarioak hitza ahoan zeukala sartu ziren manifestariak. Bestelakoetan “eta” proposatzen dugu: “Enpresa ordezkaria bertan zegoen, eta ezezko erantzuna eman zitzaion. Bestela ere, etena egin daiteke: “Kaltetutako ondasunen jabeei jakinaraziko zaie erabakitakoa. Halaber, erantzunik jaso ezean ezarritako kalteordaina onartutzat joko da.”2.11Puntuazioa lagun: 2.11.1Koma: gutxieneko gomendioak: 2.11.1.1 Ez jarri komarik subjektuaren eta aditzaren artean: 2.11.1.2 Esaldi barruko esaldiak eta hitz osagarriak edo betegarriak koma

artean. Tarteki hauek perpaus hasieran, amaieran edo erdian jar daitezke: “Hortaz, zuzenbidea lengoaia da, egokiago esanda, zuzenbidearen izatea ere lengoaiatik sortzen da.

2.11.1.3 Elkarren kideko zatiak komaz bereizten dira elkarren segidan badaude eta esaldi berean.”Eragile juridikoak, besteak beste, honako hauek dira: abokatuak, eskribauak, funtzionarioak, epaileak eta magistratuak.

2.11.1.4 Norbaiti edo zerbaiti deitzeko erabiltzen dugun deikia: “zuek, epaileok, jakin beharko zenukete...”

2.11.1.5 “eta” juntagailuak esaldiak lotzen dituenean koma eska dezake: (Gaur egun udalerrien arabera zatitu da Nafarroa, eta ez euskarak bizirik dirauen zonaldeen arabera” “eta” juntagailuaren atzetik ere egon daiteke koma. Esaldiaren zergatia emateko: “Batzuetan baldintza soziolinguistikoek eraginda, beste batzuetan euskaldunon prestakuntza juridiko eta linguistiko esakasak eraginda eta, nagusiki, plangintza amankomun bat martxan jarri ez delako”.

2.11.1.6 Gauza bera egin behar dugu “edo, ala, baina, baizik” juntagailuekin.

2.11.2Puntu eta koma: esaldi baten zatiak puntu eta komaz bereziko genituzke baldin eta zati horien barruan komarik balego. Administrazioko zerrendak egiteko balio du.

2.11.3Puntua2.11.4Bi puntuak: bi puntuen ondoren datorrenak aurrekoa zabaldu eta

argitu egiten du. Adibide eta osagarrien zerrendak egiteko ere bi puntuak erabiltzen ditugu. Bi puntuen ondoren letra larria erabili beti:

2.11.4.1 Hitzez hitzeko aipamena bada: “eta hauxe izan zen Ansola jaunaren erantzuna: “Guk ez dugu onartzen sozialistek 17. artikuluari egindako zuzenketa”

2.11.4.2 Lerroalde berria hasten bada:“Euskaltzaindiak euskal hiztegigintzaren alorra mugatu zuen:

a) Euskal hiztegigintza nagusiab) Hiztegi hiritar arauemaileac) Espezialitate-hiztegiak”

2.11.5Galdera eta harridura markak. Bukaeran jarri behar dira. Bi marka hauen ondoren ez idatzi punturik: koma eta puntu eta koma idatz ditzakezu

2.11.6Parentesi eta marra luzeen erabilera. Esaldiari erantsitako argibide gehigarriak marra artean idatzi. Argibideak eranskin kutsu nabaria badu, parentesi artean hobeto.

ADMINISTRAZIO TESTUAK EUSKARATZEN. Argiro 209 or.3. SARRERAEHan maiz itzuli izan da: doktrinak kasu. Hala ere, hor bada kontuan hartu izan den hizkuntza. Kontua buruan gaztelania duela egiten duela maiz gure itzultzaileak lana. Horren ondorioz honelakoak ikus ditzakegu: perpaus pasibo ugari, aditz-erroaren ordez izena, menpeko perpaus gehiegi. Egoera diglosikoak bere eragina du, eta euskarak berezko ez dituen esamoldeak sortuko zaizkigu. Honek ez du esan nahi euskarak ez duenik eguneratzeko beharrik. Errejistroen arazoa ere hor dago. Erdarak oso landuta ditu maila bateko eta besteko diskurtsoak, adierazpideak, estiloa ... Guk, esaldi luzeak, osagarri piloa hartzen ditugu goragokoaren ezaugarritzat.. Ordea, hizkuntza bakoitzak bere historia, joskera eta erabilera ditu eta ezin dira horiek inolako egokitzapenik gabe estrapolatu.4. NONDIK NORA2.1 Itzultzea zer den. “Itzultzea da abiapuntuko testuak dioen guztia esatea,

ez dioen ezer ez esatea, eta esaten dena ahalik eta hizkera natural eta

jatorrenean adieraztea”. Hizkuntza normaltzeko eta eguneratzeko beste tresna bat ere bada.

2.2 Itzultzeko jarraitu beharreko urratsak5. ITZULPEN PROZEDURAK3.1 Gauza bera esateko modu ezberdinak3.2 Zuzeneko eta zeharkako itzulpenak6. ARAZOEI AURRE EGITEN4.1 Desegin eta berregin4.2 Erredakzio elebiduna4.3 Jendaurrean irakurtzeko testuak4.4 Publizitate-kanpainetako leloak4.5 Formatoen egokitzapenak4.6 Jatorrizko testutik hurbilegi itzultzearen arazoak5. AZKEN BEGIRATUA

EUSKARA ZIENTIFIKO-TEKNIKOAEuskara zientifikoaren normalizazioa: hizkuntzalarien ekarpena. Zabala/Elordui. Labayru 2005

1. Euskararen normalizazioa eta hiztunen hizkuntza-gaitasuna.Hogeigarren mendearen erdian euskara erabilera pribatuetara mugatuta zegoen neurri handian. Industrializazio eta modernizazio garian, diglosia honek euskararen prestigioa eta baliagarritasuna kaltetu zituen. Horrek ekarri zuen, besteak beste (arrazoi soziopolitiko, ekonomiko eta kulturalak), hizkuntza-ordezkatze masiboa. Orain erabilgarritasun publikoa gero eta gehiagok aitortzen diote.Lehengo euskaldunen profil homogeneoa aldatu egin da. Hetereogeneotasuna dago orain, bai hizkera aldetik, erabilera esparruagatik eta abar.Euskal komunitatearen trinkotasun falta nabaria da.Esparru berrietan euskarak erabilera murritza du. Hiztun askori hurbileko erabilera esparruko errepertorioa ez dute ezagutzen. Beste askok esparru publikoei dagokien errepertorioa. Zaila da erregistroetan eta estiloetan egituratua den hizkuntza-eredu hetereogeneo baten garapena eta hedapena. Komunitateko hiztun askok esparru gutxi batzuetara mugatuta dagoen errepertorio linguistikoa baino ez dute ezagutzen.

2. Zientzilarien euskara eta euskararen normalizazioa

Testu-mailan eta terminologian normalizazio ezak arazo linguistikoak dakartza.2.1 Normalizazio ezak zientzilarien diskurtso-komunitateari ezartzen

dizkion baldintzakZientzilariak askotariko historia soziolinguistikoak dituzten hiztunak dira. Izan ere, hizkuntza orokorraren ezagutzatik atera behar dira erregistro funtzionaletan jarduteko hizkuntza-baliabideak.Zientziaren euskara hizkuntzaren kodifikazio- eta estandarizazio-prozesuarekin batera garatzen ari da. Estandarizazio-prozesuaren hutsuneek eragin handiagoa dute hizkera berezituetan.Zientziaren euskararako askoz urriagoak dira ereduzkotzat har ditzakegun testuak. Familiarteko erregistroetan edota literaturan ereduak badituzte hiztunek. Belaunaldiak beharko ditugu konpontze bidean jartzeko.Zientziaren hizkerak testuinguru didaktikoetan garapen nabarmena izan badu ere, askoz ere mugatuagoa da adituen arteko komunikaziorako erabilera.

2.2 Zientzilariek sortzen dituzten testuak eta euskararen normalizazioaZientziaren eredurik ezak, erabilera mugatuak eta adituen arteko harreman-sareen geldotasunak zaildu egiten dute zientziaren erreferentzia-terminoen eta esparru desberdinetako diskurtso-baliabideen egonkortzea, finkatzea eta hedatzea. Termino-sortzaile diren erakundeak badaude, baina zientzilariek termino horiek onartu egin behar dituzte. Egoera soziolinguistiko ez-egonkorretan bizi diren hizkuntzetan, sistemarik gabeko aldakortasunaren gradu altua aurkitzen dugu. Zehaztasuna, sistematikotasuna eta trinkotasuna dira testuen espezializazio mailaren arabera aldatzen diren ezaugarriak. Horiek arriskuan jartzen dira.Euskararen presentzia nabariki handitu da azken urteotan testu didaktikoetan eta dibulgaziozkoetan,, alegia, ez-adituei zuzendutako testuetan, baina askoz neurri txikiagoan adituen arteko komunikazioa biderazteko testuetan.Bestetik, espezializazio maila desberdinetako testuek garrantzi handia dute hizkuntza-komunitateak partekatzen duen ezagutza lexikoa garatzeko. Testu didaktikoek, dibulgaziozkoek eta testu entziklopedikoek garrantzi handia dute normalizazio bidean dagoen hizkuntza baterako. Testu didaktikoak oso garrantzitsuak dira espezialitate-eremu bakoitzaren diskurtso-komunitatea trinkotzeko: baliabide horiek baliatuko ditu ikasleak gero eta espezializazio maila altuagoetara iristeko.

3. Euskararen hizkuntza-sistema eta zientziarako erabilera.

3.1Hiztegia eta konbinazio arauak. Hizkuntza komunikazio-tresna modura erabili ahal izateko, infinitu konbinazio egitea

posible egiten digun gramatika-sistema behar dugu, baina horretaz gain, hizkuntza-komunitate batean hizkuntza-esperientzia partekatuaren bitartez garatzen diren hotsen eta esanguren edota zentzuen arteko konbinazio arbitrarioak, eta testuinguru pragmatiko jakin baterako finkatzen diren errutinak ere ikasi behar ditugu.

3.2 Hizkuntzaren erabilera berriak eta hizkuntza sistema. Aktibatu egiten dira elementuen balio berriak eta konbinazio-arauak.Bigarrenik, erabilerak hots-esangura (-zentzu) lotura berriak sortzen ditu.Azkenik, erabilerak hiztegi-elementuen eta konbinazio-arauen erabilera-maiztasunari eragiten dio. Ikuspegi lexikalistatik abiatuta: gramatika-sistema osoaren abiapuntua izango da hiztegi-ezagutza: ahoskera, gramatika-kategoria, aspektu-ezaugarriak, argumentu-egiturak .... Hemen pragmatikak hizkuntzaren gainean duen eragina aztertzen saiatuko gara. Hor dugu gailu eta tasun atzizkiak, erabiltzaile batzuek balio independientea eman dietelarik. Euskalkiek hitz berezituak sortzeko bide izan daitezke: “eroale” Fisikan eta “eraman” gainerakoan. Baldintza pragmatiko berriek hala eskaturik, aukera bat gauzatzen ari gara maiz: geneak adierazten dira (proteinak kodetzeko informazioa kodetzen dutenean). Honelako auziek semantika- eta sintaxi-ezagutza sakona eskatzen dute, hiztunen sortze-ahalmen bera ez oztopatzeko, hizkuntzaren garapena eta iraupena ez oztopatzeko.

3.3Jakintza berezitua eta testu berezituak: Munduari buruz dugun jakintza orokorra jakintza berezituarekin erkatuz, eskema berria (berezituagoa), sistematikoagoa eta zehatzagoa lortzen dugu errealitatearen gainean.Jakintza berezitua sistematikoagoa izanik, hiztegi-elementu gehiago behar ditugu. Hiru bide ditugu horiek lortzeko: mailegutza, lehenik. Bigarrenik: hizkuntzaren eraketa-arauak erabili, eta, askotan, analogiaz sortuko ditugu etiketak: erresistikor, deformakor. Eta, hirugarrenik: etiketei esangura zehatzagoa eman: malgu, hauskor (soken propietate mekanikoei buruz ari garelarik).Nozioak etiketa trinkoetan enkapsulatzeko ohikoa da nominalizazioa erabiltzea: termino gehienak izen kategoriakoak dira. Adibidez: “trakziopeko propietate mekanikoak”

4. Hizkuntzalarien balioztatzeak testu tekniko-zientifikoei buruz. 4.1 Hizkuntzalaritzaren metodologia eta hizkuntzaren erabilera berriak

Hizkuntza-sistema deskribatzeko bi tresna nagusi ditugu: corpusa eta hiztunen hizkuntza-intuizioa. Corpusean agertzen ez diren aukerak baliteke gauzatzea hizkuntza bestelako egoera pragmatikoetan.. Ez da erraza erabakitzen hiztuna sistematik kanpo ari den, edo, bere sortze-gaitasuna erabiliz, balio berriak aktibatzen ari den. Barne-intuizioari dagokionez 3 faktore kontuan hartu behar: batetik, intuizioa lotuta dago hizkuntza-esperientziarekin; bigarrenik, besterik ezean, beste hizkuntza batean dugun esperientzia baliatzen dugu, are gehiago, gure kasuan, komunitate guztiak egiten du hori. Eta, hirugarrenik: hizkuntzalariaren intuizioa ez da beste hiztunena baino egokiagoa.

Testu zientifiko-teknikoen egokitasunaBi ezaugarri: baliagarritasuna eta asegarritasuna. Bliagarritasuna: testuak eginkizun komunikatiboa betetzen badu. Asegarritasuna: hizkuntzaren eraketa-arauen araberakoa izatea, semantikoki egokia izatea, testuaren estilorako baliagarria izatea, testuinguru pragmatikoan kontraesanik edo harridurarik ez sortzea, e. a.Hizkuntzalariek, badute zeresanik gramatikaren araberako asegarritasunari dagokionez, baina muga gehiago izango dituzte alderdi kognitibo eta pragmatikoei dagokienez. Zientzilarien komunitatean “hiztun oso”ek jarriko dute asegarritasunaren muga. Baina diglosia egoeran etiketa hori badaezpadakoa da.5. Ondorioak: hizkuntzalarien ekarpena euskara tekniko-zientifikoaren

normalizaziorako.Hizkuntzalaritza aplikatuaren eginkizuna: edozein baliabide baztertu aurretik hizkuntza-komunitatean sortaraz dezakeen oreka aztertu behar daErabilerak ziurtatzen du hizkuntza baten iraupena eta esparru berrietan erabiltzeak ziurtatzen du hizkuntzaren garapena. Erabilerak ziurtatzen du diskurtso-komunitatearen trinkotzea, eta trinkotze horrekin lotuta dago testuak gero eta asegarriagoak izatea.Testuen egokitasuna epaitzeko diskurtso-komunitateko kideak dira, eta horien artean “hiztun osoak”. Bi ezaugarri dituztelako: euren gaitasun orokorra eta lan-esparruaren baldintza pragmatikoak ezagutzea.Hizkera berezituak hizkuntza-sistemari eragiten diote: balio berriak aktibatzen dituzte, tasun semantikoen hautapen finagoa egiten dute, hizkuntza-baliabideen eta konbinazio-arauen erabilera-maiztasuna aldatzen dute.Bestelako erabilera-esparrutik ateratako datuak erabiltzea zuzena izan daiteke hizkera berezituei hutsuneak konpontzen laguntzeko, baina ez hizkera hauetarako baliagarriak diren erabilerak oztopatzeko: Adibidez, “begibakar”-etik “begianitz” ateratzea.

Terminoek hiru alderdi uztartzen dituzte: linguistikoa, kognitiboa eta soziala. “liseritu” alderdi linguistikotik oso asegarria ez bazen ere, onartua zen eta praktikoa. Euskaltzaindiak baztertu egin du.Normalizatu gabeko hizkuntzetan erreferentzia-terminoak falta zaizkigu eta aldakortasun asistematikoaren maila altua da.Funtsezkoa da finkatuta dagoen sistematikotasuna deskribatzea eta hedatzea, interbentzioa harmonizazioan oinarritu ahal izateko eta ez preskripzioan eta balizko gramatika-irizpideetan oinarritutako zuzenketa itsuan.Hizkuntzalariek beren ekarpena egin dezakete alderdi linguistikoa asegarriago egiteko, baina zientzilarien ekarpena behar da ezinbestean alderdi kognitiboa eta soziala asegarriagoak egiteko.

Euskara hizkera zientifiko-tekniko homologatuaren premia. Txurruka Nolakoa izango litzateke goi-mailako termino perfektu edo ideala?1. Monosemikoa: esangura bakarra duten morfemak edo hitzak7. Unibokoa: terminoen multzoko elementu bati kontzeptuen

multzoko elementu bakarra badagokio8. Motibatua: termino baten eta berorren esanguraren artean

erabiltzaileak jartzen duen nahitaezko erlazioa da motibazioa.. Erabat motibatua den termino berria proposatu duenaren arabera, kontzeptu hau izendatzeko nahitaez termino hau erabili behar da.

9. Espezialitate-eremu bakarrekoa: termino jakin bat ondo bereizturiko giza-jarduera edo espezialitate jakin batean baino erabiltzen ez denean.

10. Konnotaziorik gabe: konnotazioa erabiltzaileak bere hitz edo mezuari ezartzen dion berezitasuna da. Ezaugarri hau oso kontuan hartzekoa da kontzeptu teknikoak izen datzeko hitz “arruntak” erabiltzen direnean. Horregatik : “polar tails of fatty acids” itzultzeko “isats” eta “gantz” hobesten ditugu “buztan” eta “koipetsu” hitzen aurrean.

11. Laburra eta gardena: benetako zientzilariek ez dute hizkera teknikoa erabiltzen irakurlea edo entzulea txundituta uzteko

12. Eratorpenerako aukera ematen duena: Fraseologia ere guztizko garrantzitsua da.

61.EUSKALKIEN USTIAKETA(EXPLOTACION Y APROVECHAMIENTO DEL HECHO DIALECTAL).

Bibliografia: Ikus Mendebalderen jardunaldiak. Bizkaieraren leku gaur liburuxka dugu Bilbon (Deustuko Unibertsitatea).Ikus Jaurlaritzaren Yolandak ekarritako liburua: bizkaierari buruzkoa.Ume-kantak, mitología, ipuinak, esaera zaharrak, kanta folklorikoak.

Bizkaiera: hiztegia ekarri euskara batuari.Erregistroak ekar diezazkioke euskara ikasleari euskalkiak. Bertsolarien bitartez, hiztunen bitartez, idazkien bitartez (Agirre, Kirikiño, Barbier, Etxepare medikua ...). Euskara badakienari hurbilago eta samurrago izango zaio zubi-hizkera bat baturantz (M Zarateren bidea: ez dakigunetik badakigunera)MENDEBALDEKO EUSKARAREN EKARRIA: AÑIBARRO, FRAY BARTOLOMEGIPUZKERA: LARDIZABALIDAZLE KLASIKOENA? AXULAR, ETXEBERRI ZIBURU ETA SARAKOA

“BATUA, EUSKALKIEK OSATU, INDARTU ETA JORITU BEHARREKOA” MANU ORMAZABAL ETA KAXILDO ALKORTAREN ARTIKULUA.

Ikastoletako euskara traketsa eta baserritar eta arrantzaleen euskara erraz eta sueltua. Azken hauek bere burua eskolagabe eta arlotetzat daukate.Aitona-amona eta iloben arteko ezin ulertua. Akademiek erabilera idatzia hartu dute gure hizkuntzaren arauak ateratzeko, baina ahozko erabilera ere kontuan hartzekoa da, zalantzarik gabe. Euskararen transmisioa maiz ahotik ahorakoa da, guraso eta seme-alaben artean.Nabarmena da euskara batua hutsik erabiltzen dutenen euskara traketsa, ez euskara batua traketsa delako, baizik eta inguruko hizkuntzen pleguek hartzen dituztelako. Gazte eta haurren hizketa hartuko dugu aintzat, eurena baita geroa.Hots sistemari gainbegiratua:

Beheranzko diptongoak omen dira jatorrak (Txilardegi): ai, au, ei, eu ... Goranzko diptongoak: ia, ua, ie, ue ... erdararen eraginez sartu zaizkigu. Bizkaierak azken hauek saihestu egin ditu:

Monoptongazioa bitartez: cuerda=kordela, almuerzo= armozu

Epentesiaren bitartez: suberte, orduba,bibolin ... Azentuaren bitartez: Manúel, Xabíer, Urkíola ...

Ahoskera gehiago landu beharko litzateke gure eskoletan, frantsesarena bezala, kasu.

C/Z lehen seseoa zegoen (Gonsales, Peres), orain, alderantziz : Zaragoza, Barcelona, centimetroa, gozada... Solozabal, Larrainzar gaztelerazko hotsez ahoskatzen dira

J, y bezala ahoskatzea, ez da beti samurra. Kanpoko hitzetan ez ezik (apareju, majo, mojojoi ...), non gazteleraren antzera ahoskatzen baitugu, gure artean joera dago ere, bizkaitarron artean, kanpokoa hobea delakoan beti, euskaraz j erabiltzera. Ahoskera batzuk zail zaizkigu: guenealogia, gueografia ... Argitu beharra dugu, kanpoko

ikasleek jakin dezaten nola egin. Hitzen ondoan jarri behar da nola ahoskatu, hiztegietan bereziki.

Ll ahoskatzerakoan, yeismoan erortzen gara, gazteleraz bezala. -r, erre- bihurtu da orain arte. Hala ere, eskolako umeen artean,

radioa eta ruedea entzuten dugu, terminook oso tekniko eta berriak izan gabe.

Tx eta tz arteko neutralizazioa: Arantxa, Garikoitx, Itxiar ...

Joskerea eta deklinabidea: Esaldi sinpleen ordena, trakestuta dagoelarik euskalkiari begiratu

behar dio hiztunak:Leihoa? Zarratu, ba, leihoaDago ongi. Oraintxe ixten dut.Galdegaiaren informazio-antolaketa ere batuan txerta daiteke: baiezkotasuna galdegai, edo osagai bat, edo aditza bera.

Menpeko esaldi zuzen bat entzutea euskaraz eskolatutako umeei ia ezinezkoa da. Maiz, gaztelerari, euskalkiari baino gehiago egiten zaio kasu.

Esamoldeak maiz, gazteleratik hartzen ditugu, kalkoaren bitartez edo bere horretan, gazteleraz. (Mokoroak egina du bilduma)

HELDUEN EUSKALDUNTZE-ALFABETATZEA. BIZKAIAN ZER HIZKUNTZA EREDU? GONTZAL LOPEZEuskara batua euskararen eredu kultua da, edonongo euskaldunak komunikatzeko. Horregatik irakasten da. Hala ere, batzuk konturatu gara pobrea dela sarri. Arauak gutxi dira, hala ere euskalkien ekarria txikia izan da. Honek erretena sortuko du identifikazio faltaz jatorrizko hiztunen eta berriagoen artean; gerta leiteke ere euskalkiak galtzeko bidean jartzea.Euskaltzaindiak onartuak dituen adizkiak, deklinabidea, lexikoa bizkaierazkoak direnean bultzatzeko konpromezua hartu zuen AEKk (1998) eta, eskabidearen arabera, ez bakarrik bizkaiera estandarra, azpieuskalkiak ere irakasteko asmoa dauka.

MENDEBALDE ELKARTEAREN HIZTEGI BATURAKO EKARRIA. Bizkaierazko hitz andana proposatu dio Euskaltzaindiari (1998) inongo kalifikaziorik gabe, hau da hitz orokortzat hartuz, bere hiztegi batuan txerta dezan.

ZER JASO MENDEBALDEKO IDAZLE KLASIKOENGANDIK LEGE-HIZKERARAKO.(1998)Badirudi Euskaltzaindiak onartutako bizkaierazko edo lekuen lekuko hitzak erabiltzea gomendatzen duela IVAPek. Batzuek urrunago joan gura dabe,

Urrutiak besteak beste, eta dagokionean, bizkaiera erabiltzea administrazio eta hiritarren artean.

BIZKAIKO EUSKARAREN ESALDI ETA TESTU EREDUAK. GIDA LIBURUA. (J.L.Goikoetxea)

OINARRI TEORIKOAKEskola umeek euskara urria egiten dute. Gazteleraren distira eta ospe handiagoagatik da. Ez da corpusa kaxkarragoa delako. Sendabidea ez dago osorik gure esku. Hiztuna erkidego trinko eta osasuntsu batekoa bada, euskara jatorra erabiltzea da berezkoena.Ingeles ikasleak Londresera joan ohi dira, benetako ingelesa ikastera. Horrela, hemen ere euskaldun zaharrek daukate konpetentzia, eta berebiziko garrantzia du horiek hitz egiten jarraitzeak.Euskara batuarekin batera Larrabetzuko neskatilari bizkaiera erakutsiko zaio, baita zuberera ere, baina ez neurri berean. Bizkaiera lantzea D ereduko erdaldunentzat ez (murgiltze eredua), baizik eta atxikitze eredukoentzat da, material didaktiko honetan: ez dakigunetik dakigunera metodologiaren bitartez. Lehendik badakitena sakonduko dute : ikasketa esanguratsua. Hau erabili daiteke euskal eremuko hizkuntza eskoletan, etxetik euskara dakitenekin (!? hizkuntza eskolan; bizkaiera lantzeko moduluak sortu)). Lehen hezkuntzatik abiatuta, estrategia desberdinak erabili behar dira atxikitze eredukoekin eta murgiltze eredukoekin.Murgiltze eredukoek, etxekoa aberastu dezakete, euskalkia entzunik. Murgiltze-eredukoak, ulertuko du ingurukoen hizkera, eta bere ahozko batuaren ondoan, euskalki sundakoa ere egingo du: hiztegia (galtzua=lastoa) eta sintaxia ere (bi etxe=etxe bi). Euskararekin batera kultura dator: sineskeriak, ideiak uztartzeko teknikak, ospakizun kantak ... miragarriak dira begi zoli eta zuhurretarako.Euskalkia eta euskara batua diglosiako ukipenean daude hiztun bakoitzarengan. Kontuan izan behar da bizkaierazko formak ez direla urrutiratzen beti euskara batutik (kasu aditz erroek eta ginen formak -ez gintzazan- dira lehenagokoan bizkaitarrak) eta bizkaiera ez dela H4, baizik eta euskara. Bizkaiera literarioaren aukera baliatu behar da hiztunek ahozkotasuna arautu dezaten, eta horrela, bizkaiera batu batetik, posiblea izan dadila joskera, lexiko eta morfologia ekarriak egitea euskara batuari. Euskara batutik bizkaiera hiztuna alfabetatzea lortu beharko genuke.Hizkuntzak ahalmen komunikatiboa handitzeko, erabilera zabaltzeko, hizkuntzaren gaineko hausnarketaz gain, komunikazio egoerak baliatzea beharrezkoa da. Bizkaierak hori eskain dezake.Euskalkiaren bitartez bi iturritik edan dezake ikasleak:

i. egoera errealeko testuak erabiliaz

ii. testu horien gaineko hausnarketa eginez.

Euskalkien gaineko edukiak:Kontzeptuak: euskara eta erregistroak.Testuingurua eta hizkuntza.Hizkuntzaren barruko aniztasuna. Corpusari eta lexikoari dagozkionak.Prozedurak: euskalkidunarentzat, produzitzea. Ez duenarentzat, ulertzea. Hizkelkien arteko ukipenetik datozen fenomenoak ulertzea. Igorlearen asmoak, inguruarekiko dituzten loturak ezagutzea.Ekoizpena:Ahozko testuak planifikatu eta ekoiztu.Ulermenean eta ekoizpenean eragina duten prozedurak:Euskalkitik batura eta alderantziz egitea, egoeraren arabera.Jarrerazko edukiak:Hizkuntza eta aldaera guztientzako errespetua izatea.Hausnarketak mintzatzeko jokabidea eratzeko duen balioa ezagutzea.

Ebaluazioa:Ezagutza erabilerarekin nola uztartzen duten ikasleek ebaluatuko da; nabaria baita ikasleek ezagutza eta erabileraren artean duten aldea.Ebaluazio frogak:-arrantzale eta nekazaritza arloko testuetan, ea oinarrizko mezua jaso duten.-batua eta euskalkia bereiztea eta interferentziak saihestea.-ze testu mota den desberdintzea: narratiboa, deskriptiboa ...-EHko hizkuntza ukipenak identifikatu: erdarekin, euskalkien artean eta batuarekin ...-errealitate hurbilari erreparatzea; kontaktuan bizi den jendea ia ezagutzen duten ikustea.-hizketaren barianteen erabilpen sozialaz ohartuko da.-jariakortasunaren eta zuzentasunaren arteko oreka bilatuko da.Erroreak askotarikoak izan daitezke,corpus aldekoak, status aldekoak ikasleen aldetik. Mailakatze edo sekuentziazio errorea edo eredu txarra ematea metodo edo irakaslearen aldetik. Zuzenketak, konfiantza giroan egingo dira: akatsak baino, erroreak.Estrategia metodologikoak.Irakaslea: euskalkian bezainbat, batuan ere trebatua behar du. Bi arloetan jakingura duelarik. Helburua komunikazio gaitasuna handitzea da, harremanean egongo da ikasleekin. Curriculumean aipatutako gaiez eta esanahiak konpartituko dituzte.Ikaslea: interakzioa egon behar du. Ikaslea aktiboa izango da eta “input”-aren iturburu izango da bera ereIkasgelaz kanpoko mundua:Hizkuntzaren iturri benetakoa da, eta ikasgelatik bideratutako ekintzak burutu ditzakete ikasleek (elkarrizketak,

inkestak, material bilketak ...). Euskalkiaren erabilerari erreparatu diezaiokete: komunikabideetan, elizan, aitita-amamek ...Aniztasunaren trataera: ingurua ukipen egoerazkoa bada, bada hor dibertsifikazioarako eta aniztasunerako biderik.Erdal testuinguru batean, azpieuskalkia gabe euskalki batua erakutsi beharko litzateke.Ebaluazioa: Autozuzenketa bultzatu behar da. Euskalkiarekiko bermedunak etxetik euskalkia dakitenak dira; eta euskara batuarekiko horrelakoxe guraso euskaldunak dituztenak edo erdaldunak, baina inor baztertu gabe.Idatzizkoez gain ahozko frogak egitea ere beharrezkoa da metodologia honetan.Ariketa zehatzak: entzun ondoren, batuko esalditxoari euskalkiko transkripzioa erantsi. Testu idatzien zein ahozkoen gaineko itaunak. Berba egiteko ariketak: errepikatu entzundakoa azentua eta intonazioa plagiatuz. Hiztegi ariketak: helburua euskalkiko, batuko eta bietako hitzak desberdintzen trebatzea.

A) IKASGELANB) HIZKUNTZA UMOTZEKO

61.GAIA. EXPLOTACION DIDACTICA DE LOS TEXTOS LITERARIOS.

Generoak: epika, dramatika.Kantak: lirika (Euskal kanta berria EHko historia hurbila ezagutzeko), hutsuneak bete. Errimak atera hiztegia lantzeko; euskal kultura eta historia ezagutzeko: misioak, balearen arrantza, Muñagorri, Matalas, Pasaiako huelga, Betroiarena, euskarari buruzkoak (Xalbador), Lauaxeta ... Gabonetako kantak, Santa Ageda

Literatura landua :Ipuinak: zatika elkarri kontatu eta antolatu (ipuin orientalak, linealak).Irakur-liburuak: ipuinak. Aipatu irakurritakoak: 16 ipuin amodiozko, Literatur antologia : egokia euskal autoreak ezagut ditzaten gero, euren gustuaren arabera irakurtzeko. Baina bihotzak dio. Eta kitto!. Kirikiño euskalkiak ezagutzeko.Polizia kontakizunak: hiltzailea nor den aurkitu taldean, eta, bide batez, gizartea ezagutu: Loidi, Gotzon Garate, X. Gereño.Susako webgunea ezagutarazi eta zubitegia. Klasikoen gordailua: Bixenta Mogel, Sarrionaindia...Ariketa posibleak: zeharestilora pasatu elkarrizketa bat. Ikuspuntua edo narratzailea aldatu

Herri-literatura: bertsolariak Lazkao txiki, Pernando amezketarra, Txirrita (sagardotegien inguruko eztabaida sortzeko, bideoa). Mitologia: taldetxoka kontatu elkarri pertsonaia mitologikoei buruzko datuak; lamien ipuinei bukaera asmatu (Rodari). Asmakizunak: taldetxoetan elkarri kontatu: . Esaera zaharrak: eztabaidari hasiera emateko (gaika: lana, dirua, egia, loa ...) Ume-kantak.Laborategian: txisteak, alegiak, berri sinplifikatuak, trikimailuak, errezetak ...

RESOURCE BOOKS FOR TEACHERS:LITERATURE.Gramatika eta itzulpena metodoaren garaian, literatura ondo idaztearen eredua zen, eta, era berean, arau gramatikalen adibidea.Estrukturalismoaren sasoian, literatura metodo zaharkituarekin lotzen zen. Ezin zitekeen erraz justifika, mailakatutako hiztegia eta egituren garai horretan.Mugimendu komunikatibo funtzional-nozionalak ere literaturari muzin egiten zion. Komunikazio eraginkor eta pragmatikoa zen helburua, apaingarririk gabekoa. Ezdeuskeria bat zen literatura.Literaturarekiko interes barri bat nabari da. Helburu bi proposa daitezke: ikasleek erreparatzea gehiagotan testuari, eta besteekin elkarreraginean aritzea testuaren gainean. Hau da, klasean atazak sortzea testu literarioekin, beste ikasleekin eta irakaslearekin.a. Gure liburuan testua izango da garrantzitsu, ez testuari buruzkoak. b. Ikaslea aktiboa izango da, ez hartzailea. c. Bere izaeragatik, testuek ikasleek esperientzia aditzera eman dezaten laguntzen dute. d. Testu bakoitzak bere ariketa iradokiko du, ez da beti galdetegia izango, baina beraren ulermena eskatuko du. e. Testuak manipulazioak jasan ditzake: ebakitzea, ikus-entzunezkoekin bat egitea ... f. Testua beste ekintza batzuekin lotuko dugu: idaztea, eztabaidatzea ... g. Testuak ez dira

literatura ona zertan izan, ikasleek lan egiteko behar dituzte; idazlan kaxkarrek joko gehiago ematen dute.ZERGATIK HAUTATU LITERATURA? HIRU ARRAZOI:

1. Literaturak zailtasun, erregistro, estilo eta testu-tipo askotarikoak eskaintzen ditu.

2. Literatur lanak, direna direlako, interpretazioa aniztasuna ahalbidetzen dute, eta hortik elkarreragina sor daiteke.

3. Pedagogizatu gabeko testuak dira, tribialak ez direnak, eta idazlea bultzatua izan denez horri buruz idaztera, ikasleak ere bere ekarpena egin dezake.

Zertan datza testu literario baten zailtasuna?: Hizkuntza aldekoa: lexiko aberastasuna, testu-antolaketarena,

sintaktikoa. Luze-laburraren araberakoa: testu laburra errazagoa iruditurik

ere, kontestualizazio handiagoa dakar luzeak. Kulturaren araberakoa. Ekin behar zaion bidea da; bestela

itzulpenak ez lirateke ulergarriak. Erreferentea zehazteko zailtasuna: interpretazio aniztasuna

bideratzen du. Kontzeptu arloko zailtasuna: sinple dirudiena korapilatsua izan

daiteke. Ikasleen testuen onarpena: gaur egungo testuak ulergarriagoak

izan litezke. “Zailegi” direnak bazter utz ditzagun. Testuaren zailtasuna, ariketaren zailtasunarekin ezkontzen da. Testu erraza, ariketa zailarekin, edo alderantziz edo biak zailak edo errazak.

Guk hemen, literatur kanona ez dugu jomugan; maiz hortik datorkigu literaturarako errezeloa. Bestelako literatura dugu gogoan.

10 prozedura sortzaile hizkuntza atazak sortzeko literaturarekin:1. Berreraikuntza: testua itxuragabetua aurkezten da; ikasleek

lehenengo tankerara ekarri behar dute.b. Nahaspilatu hitzak esaldian, lerroak edo

esaldiak testuan, lerroak olerkian, paragrafoak artikulu edo istorioan, atalak edo atal-buruak nobelan.

c. Hasiera-korapiloa-bukaera egiturako osagaiak kendu eta ikasleek asma ditzatela erauzitakoa: bukaera bakarrik eman, bukaera eta hasiera ...

d. Puntuazioaren zati bat kendu edo osorik.

e. Poesia atala bat hitz-lau eran azaldu. Edo alderantziz. Ikasleek zein den jatorrizkoa asmatu beharko dute.

f. Bi testu edo gehiago konbinatu: poemak, testuak, paragrafoak. Ikasleek bereiztu beharko dituzte.

g. Cloze test.h. Antzes-lan batean, eleberri edo ipuin

batean pertsonaien izenak ezabatu. Ikasleek elkarrizketa soiletik atera beharko dute nork zer esaten duen.

i. Idazlearen mintzalarien saioei buruzko iruzkinak ezabatuko ditugu. Ikasleek asmatu beharko dituzte.

2. Murrizketa: ikasleek testuak laburtuko dituzte, zenbait osagai kenduz:

a. Gramatika atal zehatzak kentzeko esan: izenondoak, aditzondoak, perpaus adberbialak edo sintagma deklinatuak.

b. Eskatu ikasleei testua zerora murrizteko, aldian-aldian osagai bat ezabatuz. Bertsio bakoitza gramatikala eta esanahia duena izan behar du. Azken esaldia zabaldu egin daiteke (espanditu)

c. Esan ikasleei hauek kentzeko: idazlearen iruzkinak, deskribapenak eta barne-bakarrizketak.

d. Genero markak ezabatzeko eskatu: : maitagarrien ipuinarenak, polizia-istorioarenak, beldurrezko istorioarenak, egunkari erreportaiarenak ...

e. Pertsonaia bat kendu; honek berridazketa zenbait eskatzen du.

3. Espansioa: ikasleek gehiketak egingo dituzte.a. Gramatika atalak gehitu: adjektiboak, adberbioakb. Deskribapenak, barne-bakarrizketak, idazlearen bakarrizketak

gehitu.c. Pertsonaia jakin bat gehitu: atso zantar bat, gazte jator bat...d. Gertakari bat gehitu; edo bazterrekoa den beste bat garatu.e. Narrazioa luzatu, aurretik edo ostekoa gehituz.f. Lerroak gehitu poema bati.g. Izenburu bat, iragarki-slogan bat, artikulu buru bat garatu

dezatela poema, istorio, antzerki-lantxo bat edo prentsa-artikulua sortuz.

4. Ordezkaketa:a. Aditz aktiboak pasiboekin ordezkatuko dituzte.

b. Aditzaren aldia edo tenpusa aldatuko dute. Lehenaldi bukatua orainaldi historikoaz ordezkatu. Lehen aldiak etorkizunekoarekin ordezkatu.

c. Ahalik eta sinonimo gehien erabiliz ordezkatu hitzak. Ahalik eta antonimorik gehien erabiliz ere bai.

d. Pertsonaiei kontrako sexua eman.e. Ikuspuntua aldatu: lehen pertsona hirugarren bihurtuz eta

alderantziz.f. Giltza hitzak aldatuz, poema edo pasarte koloretsua eraldatu.g. Testua genero batetik beste batera pasatu, genero markak

aldatuz.h. Idazlearen iruzkin baten, barne-monologo baten, deskribapen

baten tonua aldatu: optimistatik pesimistara, entusiastatik zinikora, kanpotik begiratutakotik konprometitura.

5. Ezkonketak edo egokipenak: bi osagai sailen artean antzekotasunak bilatu:

a. Zenbait hasiera eta bukaera aurkeztu. Asma dezatela zein bukaera egokitzen zaion bukaera bakoitzari.

b. Izenburuak edo artikulu-buruak hasierekin, bukaerekin edo aipuekin lotu beharko dituzte.

c. Aipuak eman, zein pertsonaiak esan dituen asmatu beharko dute .(ospetsuen aipuetan, lotu aipua autorearekin).

d. Ikasleek idazlearen iruzkinak testuko hutsuneetan sartu beharko dituzte

e. Ikasleek elkarrizketa baten atalak elkartu beharko dituztef. Argazkia izenburu, aipu, edo testu-txatal batekin lotu.g. Ikasleek ezkondu beharko dituzte atalen izenburuak eleberrien

izenburu eta argumentuekin.h. Hitz deskribatzaileak testuko pertsonaia batekin lotu.i. Misteriozko testuak horietako azalpenekin lotu.

6. Media transferentzia: medio batetik bestera pastu testu bat.a. testuetatiko informazioa (pertsonaiak, argudio, gai, hitz-klabeak ...), mapa, diagrama, argazki, esketx ... bihurtu.b. Pertsonaien eta argudioaren informazioa baliatu iragarkiak, liburu azalak, posterrak eta kolajeak egiteko.

56 Testutik ateratako informaziotik ikasleek “wanted” kartelak, mediku txostenak, heriotza gaztiguak, egunkariak ... atera

ditzatela.57 Testu genero bat bestelako bat bihurtu: egunkari artikuluska

olerki bihurtu, barne-monologoa eskutitz, antzezpena narrazio (eta alderantziz), narrazio gidoi edo irrati-nobela eta abar.

58 Idatzizko testua ahozko bihurtu. Ahozko testuaren osagai guztiak zainduko dira: modulazioa, espresioa ....

7. Aukeraketa:a. Ikasleek zeintzuk diren olerkien lehen lerroak eta zeintzuk

hitz-lauzkoak beharko dute erabaki.b. Testu baten parafrasiak aurkeztuko ditugu. Ikasleek doiena

zein den hautatu beharko dute.c. Ikasleek izenburu gisa erabil daitekeen aipu bat aurkitu arte

testuan zehar orrazten ibiliko dira.d. Ikasleek pertsonaia baten dialogoari erreparatu eta gero,

pertsonaia hori hobeki definitzen duen aipu bat aurkitu beharko dute.

e. Zenbait testu txapelketara eramango ditugu -arauak emanez-; irabazlea zein den esan beharko dute eta zergatik.

f. Ikasleek zein testu diren iturri literariokoak eta zeinez erabaki beharko dute.

g. Ikasleek hiru estraktu duten testuak izango dituzte. Hiruko bakoitzean zein ez den egokia aurkitu beharko dute.

8. Hurrenkeraketa:Testuak landu beharko dituzte, helburu baterako egokienetik, ezegokienera.

a. Edozein testu serietik, testuen hurrenkera burutu beharko dute honela:

-Euskara normalenetik gutxien duenera.-formalenetik gutxienekora-literarioenetik abiatuz-hizkuntza garaikideena duenetik ...-lexiko aberatsena duenetik ...-pertsonalenetik...-ulergarrienetik ...-interesgarrienetik ...b. Irizpide zehatzagoekin zein testu egokiena:-emakume aldizkari baterako-Igandeko koloredun gehigarrirako-irratsaio baterako-politikako mintzaldi baterako

-eta abar

9. Konparazioa eta kontrastea: bi testu paralelo izango dituzte pareko gai edo mintzagai bati buruz. Antzekotasunak eta ezberdintasunak topa beharko dituzte.

a. gertakari berari buruzko bi egunkari artikulu konparatuko dituzte

-zein da hunkigarriagoa edo koloretsuagoa-zeinek erakusten du joera bat nabarmenago (bias)b. Bi olerki erabilita:-hitz amankomunak-bataren bestean dauden ordainak (sinonimoak, baliokideak)-bietan dauden ideiak edo irudiak-zeintzuk diren neurkerak, eta berdinak direnentz-zeintzuk dira errimak; berdinak diren edo ez.-zein poemak uzten du irudi bisual gardenagoa-zein da atseginagoa entzuteko-zein errazagoa ulertzeko-zein dute nahiago eta zergatik.

10. ANALIZATU: mikroskopiopean jarriko dugu testua. Zenbaketa hutsa edo efektuak nabarmentzea.

a. Ikasleek kontatu beharrekoak:-izenorde zehaztuak eta zehaztugabeak.-izenondoak dituzten izenak eta ez dituztenak.-agertzen diren aditzaldiak eta aspektuak-zuzeneko eta zeharkako estiloen proportzioa-aditz perifrastikoen eta trinkoen proportzioa-bataz besteko esaldien luzera.-perpaus zenbatekoen kopurua... eta abarb. Hizkuntza atal berezien behaketa:-eguneroko hitzen esanahi aniztasuna: ekarria, eramana ...-hitz formalak eta ez-formalak zenbatu-testuko hitz guztien sinonimoak atera-testuko zein hitz dira neutralak eta zeintzuk emotiboak-kontu bati buruzko hitz guztiak atera testutik (adibidez: beroa)-zeintzuk dira giltza-hitzak: tonua edo gaiaren erabakitzaileakc. kolokazioak:

-hitz batzuen aurreko eta osteko 4 hitzak jaso. Zerrendatu eta analizatu. Ordenagailuarekin aukera gehiago.-konbinaketa bitxiak atera eta beste zenbait “ohiko”-agoak eman: “ilerik gabeko tomatea”, “hondamendia izerditzen zuen”-pertsonaien esaera bereizgarriak atera.d. analisia pragmatikoa:-ironiaren erabilera... Noiz adierazten dute esan nahi dutenaz bestelakorik. Pertsonaien intentzioez hitz egin.-estraktu batetik inferitu daitezkeen datu guztiak

LITERATURA, in “Enseñar lengua” Cassany.SARRERA: hizkuntza irakasleak dagokion kulturako

literatura ezagut dezaten bultzatu beharko lituzke ikasleak. Irakurketarako zaletasuna bultzatzea ere, egokia litzateke, zeren, nahiz eta eskolan bereganatua izan behar gaitasun hori, literaturak pertsonaren osaerarako duen garrantzia ezin dugu ahaztu. Eta, literaturak, euskararen bitartez hizkuntza horretan agertzen den kultura era zabalagoan ezagutzeko parada eskaintzen du. Euskararen unibertsoan kokatzeko laguntza, alegia.

Literatura lantzearen helburua ikasleari mezu literarioa ulertzen laguntzea da, batetik, eta, bestetik, bere gaitasun hartzaile eta ekoizleak, ulermena eta mintzamena/idazmena garatzen laguntzea

GAITASUN LITERARIOA. Helburu zenbait, hauek izan litezke ikaslearentzat, hau da, ikasten ari den hizkuntzaren erabiltzaile ona izango bada( goi mailetan batez ere):

- gaur eguneko autore zenbait ezagutzea –ezagunenak.- Testu literarioa irakurtzen eta interpretatzen jakitea- Testuinguru kulturala eta tradizioa ezagutzea- Liburu bat hautatzeko irizpideak dauzka bere gustu eta

interesen arabera- Egunerokotasunean txertatzen du euskal literatura- Literaturarekin gozatzen du.

TRADIZIO LITERARIOALiteratur lanaren ingurune soziala, ekonomikoak edo

historikoak ezagutzen lagundu behar zaio akaso. Horrek bere ingurua eta errealitatea interpretatzen lagunduko dio. Bere burua errealitatean kokatzen ere lagundu beharko lioke. Iraganaldiko literatur lanen mezua jasotzea nekezagoa egiten zaiolakoan ikasleari, klasean ez da jorratuko berariaz. Batez

ere, iragan hurbilari eta orainari lotuko gatzaizkio. Ahozko literaturaren generoak (ipuin, mitologia, txiste, kanta, ahokorapilo, igarkizun eta horrelakoak) ere egokiak dira beren zuzentasunagatik eta lainotasunagatik, eta beheragoko mailetan landu daitezke.

Ez da ahaztu behar literaturaren erabilera ez dela liburuen irakurketa ixila eta soila; antzerkira joatea, poesia emanaldietara joatea, hitzaldiak entzutea, telebista saioak ikustea (Sautrela), eztabaidak jarraitzea (Bizkaia irratiko idazleei egiten zaizkien elkarrizketak) ...

LITERATUR GENEROAKLiteraturaren garrantzia esateko moldean ere badatzala azpimarratu behar zaie ikasleei; hortik ereduak atera ditzaketela: esamoldeak, metaforak, sinonimoak, egiturak, erregistroak, hiperboleak, hizkuntza erabilerak oro har ... eta beste eguneroko hizkuntza erabilpenerakoak. Hauek ikaslearen hizketa aberastuko dute, eta nortasuna emango diote bere espresioari. Sarri, Ikasleen hizkera nahiko mugatua izan ohi da.

GAITASUN LITERARIOA NOLA ESKURATUGaitasun hau, pertsonaren osaketa orokorraren atala da. Hizkuntzaz jabetzeko ikaslea aldeko testuinguru batean garatu behar den ber, gaitasun literarioa eskuratzeko inguruaren eragina erabakigarria da.

IKUSPUNTU DIDAKTIKOAIkuspuntu zaharrak edukien metaketa zuen helburu garrantzitsutzat. Orain zera hobesten da: tradizio literario batean txertatzea, testu literarioen tipologiak ezagutzea eta baliabide zenbaitez jabetzea. Irakurtzeko ohitura sustatu nahi da helduetan ere.Hauek dira ikuspuntu berriaren beste ardatz batzuk: testu hurbilak lantzea; denetariko literatura lantzea (ahozkoa, gazteena eta umeena, herrikoia eta kontsumozkoa...); sormena eta gaitasun ekoizleak bultzatzen ditu; ikasleen interesen araberako testuak aukeratzea (HEOetan umorezkoak eta maitasunezkoak); hizkuntza-eredu bat baino gehiago islatzen duen literatura; irakurketa ohitura bultzatzea; ulertze eta interpretatzeari garrantzia ematea (formazio gehiago eta informazio gutxiago).Irakasleak ez du hitzaldi berezitu bat emango, aldiz, bere taldearekin jarduerak koordinatuko ditu: liburutegira joatea, liburudenda edo azoka batera joatea, gelan irakurtzea, errezitazio jarduerak egitea, testu iruzkinak, antzespenak;

prentsako kritikak irakurtzea, testuak idaztea, liburuak elkarrekin trukatzea, pelikula bat ikustea, idazle bati eginiko elkarrizketa entzutea ...

LITERATURA IRAKASTEAREN HELBURUAKIkasketaren helburuak:

- askotariko testu literarioen laginak ulertzea, gutxi asko.- gauzak ikasi: gizarteari buruz, historia, kultura- mundu eta norberaren ikuskera moldatzea- aisialdi jarduera ludiko eta aberasgarriaren iturritzat izatea

literatura- ikaslearen nortasun literarioa sendotzea xede hizkuntzan, jakin

dezan zer, nola eta noiz irakurri nahi duenIRAKURKETA LIBURUAK

1. Liburuak aukeratzeko bi helburu:1. testuak plazer eta norberaren aberaste iturritzat

jotzea2. testuen ezaugarri estetiko eta linguistikoak

ezagutzea.Nori dagokio testu liburuak hautatzea: irakasleak ezin du ikasleen iritzia baztertu. Ikasleek erabaki behar dute, irakasleak gaiari, idazleari edo argudioari buruz informazioa eman eta gero. Horretarako egokia izan daiteke kritikak edo iruzkinak irakurtzea, katalogoak errepasatzea eta zerrenda irekiak ematea.Taldeko denek ez dute liburu bera irakurri behar. Informazio trukea edo edo liburu trukea egin daitezke. Taldetxoetan lanak edo eztabaidak bultza daitezke ikasleek elkarri liburuak gomendatzeko. Beste modu bat da idazlea ikasleengana hurbiltzea, HEOetan egiten den bezala. Euskal astean hain zuzen. Galderak egin ahal dizkiote. Hau ezinezkoa denean, egin berri den elkarrizketa bat eskuratu ahal zaie.

2. Irakurketa ohitura sortzeko liburuak aukeratzea:Zeintzuk dira ikasleari hurbil zaizkion liburuak?2.1 gaiak: ikasleari gogoko zaizkion gaiak aukeratu, bere

adin, gizarte-inguru, interes eta gustuen arabera. Irakasleak sundaketak egin ditzake ikasle bakoitzaren kutunak ezagutzeko: kirolak, abenturak, pertsonaia fantastikoak, abereak, umorea, musika, sexua...gizarte auziak: gosea, droga ... eta honela aukeratzera lagunduz ikasleari.

2.2 Pertsonaiak: adin berekoak izatea eta antzeko arazo eta jarrerak izatea

2.3 Hizkuntza: zailegiak ekidin. Hizkuntza zuzena izango da, eta, aldi berean, aniztasun sozio-linguistikoa emango du aditzera.

3. Gaitasun literarioa garatzeko liburuak aukeratzea: Ekintzaz haratago doazen gogoeta eta gaiak ulertaraztea onuragarria litzateke. Euskal irakurle berria literaturaren gai unibertsalekin konektatu behar da: maitasuna, bizitza, harremanak, denboraren joana, oroitzapenak, ni-errealitatea harremana...Helburua, ikaslea euskarazko irakurle autonomoa bilaka dadin lortu beharko litzateke.

4. Irakurketa liburuekin egin ahal diren lanak:Beharbada, ikasleak liburua irakurri duenentz egiaztatu behar da. Izan daiteke, ikasleak egin beharreko lana zikiratzailea izatea, alimalekoa eta konplexuegia delako, alegia. Ikasleak lanak eginez ondo pasatuta, adibidez, inolako lanik eskatzen ez dion feed-backa planifikatu daiteke: ikaskideekin liburua ikasgelan komentatzea.Irakurketa gidatzeko edo idazketa lantzeko ariketak molda daitezke:4.1 Liburutik abiatuta testu pertsonalak sortzea:

protagonistari gutunaidazleari gutuna bere iritziarekinpertsonaia batekin elkarrizketa asmatubukaera amaitupertsonaia gogogabetu baten gutuna idazleari bere eginkizuna aldaraztekoliburuko zer hauen zerrendak: kolore, usain, jantzi, paisaia ...zerrenda bikoitza: gustuko eta gustatu gabeko gauzen bi zerrenda.Protagonistaren balizko amets batAzaldu dezatela eurek egingo lituzketen aldaketak

Zatikako ulermen analitikoa lantzekoak. Ikaslearen arreta liburuaren alderdi batean pausaraztea. Pertsoanaia nagusia edo bigarrenkaria karakterizatzea; hiztegi-mota bat erauztea; giroak deskribatzea ...Galdeketak: bere ulerketa maila erakuts dezan ikasleak.Erreseinak edo aipamenak: atal hauek ditu: laburpena, biografia eta iritzi pertsonala. Lan baliotsua, irakurri, laburtu, kontsultatu eta bere iritzia eman behar baitu.Irakurketa-gidak. Ikasleak informazioak bilatu behar ditu liburuan.

SORTZE LITERARIOAREN LANTEGIAK

Abaguneak sortu behar dira, ikasleak idazteko bultzada eta mezu originala sortzeko kinada izan dezan. Irakasleak lagundu behar dio ikasleari autoexigentzi gehiegizkoa gainditzen, horrek bere ekoizpena oztopa ez dezan. Rodarik honelakoak diseinatu zituen. Hona hemen beste batzuk:1. Hasierako hiruzpalau lerrotik istorio laburra sortaraztea3. Bukaera duelarik, ikasleak ipuina sortuko du.4. Elkarrizketa asmatzea solaskide baten txandetatik abiatuz5. testu batetik erauzitako 12 bat hitz ordenaturi jarraiki istorioa osatu6. Poema txiki batetik abiatuta istorioa idatzi7. Poema batean, adibidez, adjektiboak kontrako beste batzuekin

trukatu.8. Idazle anitzeko narrazioa: bost minuturo ikaslez aldatzen da

narrazioa. Azkenean bakoitzak aldaki bat jorratu beharko du osorik. (Egin dugu irudiekin)

9. Kendutako atalak berrasmatu ipuin labur batean10.Objektu bati bizitza ematea: pentsakera eta biografia idatzi11.Bi objekturen arteko elkarrizketa irudikatua12.Komiki bateko puxikak bete13.Naturaren elementu batek iradokitzen diguna idatzi. 14.Ohiko ipuin baten aldakia idatzi: otso barazkijalea Txano

Gorritxurekin, Edurzuri feminista...15.Izenburu aldrebes batekin berria idatzi16.Argazki batetik biografia bat asmatu17. Haurtzaroko oroitzapen bat idatzi18. Mendeko lapurketa egin duenari despedidako gutuna idatzi19.Irudimenezko gutuna idazten dio antigualeko pertsonaia batek oringo

bati: Mozartek Beatles-ei20.Iragarkiak erredaktatzea ekoizkin alperreko eta aldrebesentzat21.Alderdi, talde, elkarte ... baten oin-arauak zehaztea: mentazko

gozokien elkartearenak adibidez.Ikasleek euren ikaskideenak ezagutzea oinarrizkoa da. Honela plazerra gehitzen da, eta taldeak idazkiak balioztatzea bermatzen.Lehiaketak, aldizkarietako argitalpenak eta irakurketa publikoak berebizikoak dira.Ahozko jarduerak ere irudikatu ahal dira.

EBALUAKETAIkasleari bere euskara-ikaslearen paperean, idazmena ebaluatuko zaio, eta han erabiltzen dituen tornu linguistikoak eta estilistikoak. Hau literatura garaikidea ustiatzearen fruitu ere izango da. Dituen euskararen ganako jarrerak aldatzea ere bidera dezake, euskal mundu literarioaren ezagutzak.

KOMENTATU ESKOLAN EGITEN IZAN DUGUN LIBURUAREN LANKETA:

- nola aukeratzen dugun liburua: gaia (umorea, alaia, maitasunari buruzkoa)

- nolako lanketak egiten ditugun: ulermen galderak, sinonimoak, erdarazko esamoldeen euskarazko baliabideak, berridazketak, atzizkiak erroekin lotzen, deklinabide bukaerak ...

62.GAIA. EXPLOTACION DIDACTICA DE LOS MEDIOS AUDIOVISUALES

KOMUNIKABIDEAK: IRRATIA ETA TELEBISTA. Enseñar lengua. Cassany. 521 or.SARRERA.Komunikabideek informazioa ematen dute, eta baita informazioa ere. Badute akatsik, ordea, eredu kultural masifikatuak transmititzen dituzte,

despertsonalizazioa dakarte; bere bizitza nola antolatu, bere dirua nola gastatu eta bere denbora nola antolatu esaten diote gizabanakoari.Beraz, jarrera kritikoa eta selektiboa izan behar dugu.IRAKASKUNTZA ETA AISIAEskaintza auditibo eta bisuala gero eta handiagoa da. Irakaskuntza, ez bakarrik idatzizkoaren bitartez, ikus-entzunezkoen bitartez ere egiten da, eta ahalegin gutxiagorekin. Ikasleek bitarteko hauek erabiltzeko duten joerari etekina atera behar diogu. Horrek ez du esan nahi, informazioa bitarteko idatzien bidez jasotzeko trebatu behar ez ditugunik, jarrera aktibo eta erreflexiboak izanik ikasleek. Helburua, euskarazko komunikabideen aurrean irizpideak, autonomia eta iritzi propioa izatea da, komunikabideen eduki eta diskurtso ideologikoen aurrean.KOMUNIKABIDEAK HIZKUNTZAREN IRAKASKUNTZAN.Eredu linguistikoen hornitzaileak dira. Hizkera estandarra aberasten dute (Bertatik bertara, Bizkaia irratia).Komunikabideak irakaskuntzaren barruan kokatzean, helburu orokor hauek ditugu:

- euskal errealitate eta gaurkotasunezkoetara hurbiltzeko erabiltzea

- komunikabideen informazioa interpretatu eta baloratu- aisirako eta plazerrerako erabili- komunikabide bakoitzaren ezaugarri orokorrak ezagutu.- Bertako testuen ezaugarri linguistikoak ezagutu- Eskaintzaren aurrean izpiritu kritiko eta selektiboa garatu

Ikasleen mundua zabaltzeko balio dute, hainbat arlotan barneratzen direlarik.Gaitasun linguistikoak praktikan jartzea ahalbidetzen dute, eta laguntzarako material gaurkotu eta erakargarriak eskaintzen dituzte.KOMUNIKABIDEAK BALIABIDE DIDAKTIKO GISALau erabilera esparru:

a. Material linguistiko gisa: testuen erakuskarien ugaritasunari laguntzen diote, horiekin lan egingo baita klasean

b. Ezagutu beharreko baliabideak dira: egiten duten eskaintza ezagutu behar da. Euren produkzioek ikasleen ekoizpena bultza dezakete: film batek foruma sor dezake, erreportaia baten gaiak eztabaida sor dezake.

c. Partehartze gune gisa: irakurlea mintzo atala, telefono deiak, eztabaidak, txapelketak...

d. Ekoizpena egiteko bultzatzaile gisa: komunikabideetan egiten direnen antzeko testuak sor daitezke: irrati-programak, iragarkiak, bideoclipak, espotak, eskolako aldizkariak ...

Irratia da lehena berria ematen, telebista dokumentu bisualak ematen eta kazeta sakontasunean aztertzen .

IRRATIAInformazioa ziztu bizian heltzen zaio honen bitartez entzuleari.Gehien laguntzen duen bitartekoa da. Helburu hauek dira garrantzitsuenak:

- ahozko jardun formalaren ezaugarri orokorrak ulertzea- irrati-programa motak banan banan ezagutzea: berriak,

elkarrizketak, erreportaiak, literatura-saioak ...- hizkerak ezagutzea: euskalkiak, zuzenekoa/grabatua,

publikoaren arabera (Euskadi gaztea, Kurkuluxetan, Dona dona katona)

Hiritarren partehartzerik handiena irratiak izaten du. Ikasleek irrati-produktuak errazki sor ditzakete: gogokoen duten diska aurkeztea, gaurkotasun musikalari buruzko saioa egitea, eztabaida bat antolatzea, iragarki tartea antolatzea, kantari bat elkarrizketatzea, informazio-saioa egin eskolako txutxumutxuekin.

TELEBISTA.Hartzaile gehien duen bitartekoa da, eta iragarkientzako bitartekorik eraginkorrena.Telebistako eduki eta hizkuntzarekiko helburuak hauexek lirateke:

- telebista-programen generoak desberdintzea: berriak, erreportaiak, eztabaida-saioak, zinema, txapelketak, umeentzakoak

- programaren araberako entzulego, gai eta funtzioak desberdintzea

- programa interesgarriak eta baliagarriak nabarmentzen ikastea

- programa piloaren aurrean, jarrera kritikoa eta analitikoa garatzen jakitea

- Iragarkiak hizkuntza konnotatiboaren erakusgai ezin hobea dira. Hala ere, gaitasun kritikoa eduki behar da horien aurrean.

Egunkaria eta telebista batera erabil daitezke. Pelikula baten kritika, fitxa teknikoa eta sintesisa baliagarriak izango dira filma ulertzeko; idatzizko edo ahozko jarduerak bultzatzeko akuilu izango dira.Komunikabideetan, badira artxiboen imajinak publikoaren eskura jartzen direnak. Ikasleek bideoa erabil lezakete.

KANTAK NOLA ERABILI IKASGELAN EUSKARA IKASTEKO.GAIZKA AURTENETXE. Hizpide

Ikasleei kanta bat eramaten zaienean, pozik geratzen badira, guk ere hori pentsatzen dugu: gustatu egin zaie! Baina komeni da lanketaren pausuak zehatzago ezartzea. Eman dezagun kanta bat; pausu hauek eman ditzakegu:1. Galdetegia: musikari buruz: gustuak, modak, taldeak, mitoak, motak, gertakari sozialak: festibal, kontzertu...3. Dokumentu erreala kantaren artistei buruz: historia, diskografia,

taldearen bilakaera ... Egia/gezurra galdetegi bat aurreko irakurgaiari buruz

4. Entzuketa: datuak jasoko dituzte: hitzak, errimak, gaia. Elkarretaratze saioa ikusteko zein datu jaso den. 2. entzuketa:

5. Autoebaluazioa, ikasleari letra emanez6. Gramatikaren lanketa: lexikoa, gramatika ...mailaren arabera7. Gaiaren inguruko eztabaida, gaia ideologikoa bada. Etnografikoa

bada, lehengo ohiturei buruz. Eta abar.8. Ikasleak autoebaluazioa egingo du: “Bi minututan pentsatu zer ikasi

duzun kanta honetatik eta apuntatu taula honetan:SINTAXIA/MORFOSINTAXIA LEXIKOA

BIDEOAREKIN HIZTEGIA LANTZEN. Millar. HizpideBideo baten laguntzarekin ariketak egin daitezke hiztegia lantzeko, besteak beste.Hona hemen, aukera egiteko irizpideak:

ikasleen interes orokorra aurrez ikasgelan egin den lana eta solasaldiak Bideo-materialaren kultur-edukia materialaren ulergarritasuna

Ikusi aurreko jardunak:a) hiztegi-ariketakb) eztabaidac) irakurraldia

1.1. Eman bideoko hitzak ikasleei arbelean horiek lan ditzaten:1.2. agertuko diren hitz zenbaiten zerrenda eman: aurki ditzatela

sinonimoak, antonimoak, eratorriak ... Hiztegia izango dute; 20 mn1.3. hitzen zerrendak sailkatu izenburu baten azpian1.4. hitzen kategoriak aukeratu eta ikasleei kategoria horretako hitzak

idaztaraztea. Lehiaketa alaigarri bat ere proposatu daiteke: adibidez, agertutako hitzak ezaba ditzatela euren zerrendatik eta txapelduna hondarreko hitz gehien duena izango da

2. Eztabaida: bideoko solasaldiari buruzko solasaldia. Testua zaila bada, galdera zenbait eman dakizkieke, bideoa ikusi gabe oraindik. Gero,

bideoarekin zuzenduko dituzte. Galderak eztabaidarako oinarri izan daitezke.

3. Irakurraldia: irakurgai ez da oso luzea izango, ezta oso zaila ere. Hitz berriak azaldu eta eztabaida ere sor daiteke

4. Bideoa ikusi: galderen erdiak gutxienez erantzuteko modukoak izango dira

5. Ondoren: nork bere ikuspegiaren aldeko hitzaldi bat idatzi beharko dute. Azkenean eztabaida orokor bat.

Ondorioa: zenbat eta sortzaileago, edo aktiboago, edo umoretsuago izan ariketa, orduan eta seguruago ikasleak arreta jarriko duela eta ariketa hori buruan gordeko duela.OHARRA: entzumenekin berdin egin daiteke.

ZER EGIN AUDIOEKIN KLASEAN. Ros/Ortiz de Pinedo

Ariketa hau bai Oinarrizko Zikloan eta bai Goi Zikloan erabili izan dugu. Lehenik gaia eta mailaren araberako audio dokumentua aukeratzen da: gehienetan Ikasbil izeneko atarikoa. 6 minutu ingurukoa. Egia/gezurra tankerako esaldiak prestatzen dira, hamar bat. Bi aldiz entzunaraziko zaie. Zuzenketa egingo da. Galderetan dokumentuan agertzen diren esamoldeak edo hiztegi berezia sartzen ahaleginduko gara. Esamolde horiekin esaldi zenbait egingo ditutze. Hurrengo, atsotitzak landuko dituzte hiru modutan: euskarazkoak erdarazkoekin lotuz, euskarazkoak kideko euskarazko beste batzuekin, eta, azkenik, euskarazkoen lehen atalak bigarren atalekin. Atsotitzok gaiarekin lotuta egongo dira. Ondoren ikasleei euren uztako galderak edo iritziak idaztea eskatzen zaie, euren ikaskideei planteatzeko. Irakasleak zabal dabiltzan beste ideia batzuk ere ezar ditzake orrialdean. Eztabaidari ekingo zaio taldetxoka. Azkenean boz-eroale batek aipatutakoa laburbil dezake.

63.GAIA. EXPLOTACION DIDACTICA DE LA PRENSA ESCRITA.

EGUNKARIEN LANKETAIdatzitako kazetaritza xede duten hizkuntzaren gizartea ezagutzeko balio die ikasleei: bere kezkak, aurriritziak, pentsamoldeak... Erronka bat da ikasleentzat. Irakasleok kazetaritza-testuen bilduma izaten dugu, gaika antolatuta. Hiru eratara erabili ohi dugu:

1. ulermena edo lexiko eta gramatika lantzeko.2. xede den kultura edo gizartean arreta jartzeko.3. artikuluek aipatutako gaiez eztabaidak sortzeko.

Arazo bat egunkarietako artikuluei dagokienez, euren iragankortasuna da. Helburua ikasleak euskal kazetak irakurtzera zaletzea da.

Euskaraz eskura daitezkeen egunkari eta aldizkariak:Egunkariak: Berria, eskualdetako Hitza izenekoak, Gara, Deia, El Pais egunkarietan artikulu banaka batzuk ..Aldizkariak: Argia, Gaztetxulo, Elhuyar, Herria, Habe, Aizu, Idatz eta mintz, Nabarralde, Zabalik...Internetekoak: consumer, eitb, Eusko-Ikaskuntzarena...

Informazio bila irakurtzen.Ikasleek euren hizkuntzan kazetak irakurtzeko duten ohitura euskarazkora transferitu behar dute.Irakurtzen dugunean estrategiak erabiltzen ditugu: hasten gara artikulu batekin eta interesgarritasuna galdu arte jarraitzen dugu: esanahiaren araberako irakurketa. Beste batzuetan, zer edo zeren bila gabiltza: ataza bidezko irakurketa. Ikasgela, ikasleak aldez edo moldez, baina lotsarik gabe irakurtzeko lekua da.

Edukia:Prentsa idatziak ikasgela eta kanpoko mundua uztartzen ditu.

Trebetasunak elkarrekin landu:Maiz elkarri ozenki irakurtzen diogu egunkaria besteari; gure iritzia egunkarietatik ateratako txataletatik abiatuz osotzen dugu. Irakurri, entzun, hitz egiten dugu prentsatik abiatuz.

Benetako erantzuna:Irakurritakoa benetakoa da, eta hortik aterako dugun gure erantzuna ere bai.

Testuen iragankortasunaHoni aurre egiteko, giza interesa duten berrien bankua sortzea komeni da. Ez dira hain pasakorrak; horiek lantzeko jarduera jakin batzuk izango ditugu finkatuta.

Kultura eta gizartea.Akulturatzeko bidezidor bat da prentsa idatzia: gizarteko ospetsuak, telebista eta irratiko programei buruzkoak jasoko dituzte prentsa irakurzale egiten badira.

Zailtasuna:Ikasleetan gehienek zailtzat dauzkate idazki hauek. Kultura aipamenak arrotzak zaizkie: kirol gertakariak, jende ospetsua ...

Laburbilduz:egunkariak merkeak dira. Eskura errazak dira. Askotariko testuak dituzte. Bigarren hizkuntzako irakurketa trebetasunak garatzen laguntza dira. Benetako erantzunak sortzen dituzte eta akulturaziorako laguntzen dute.

Metodologia:Ariketa zenbait:Aldizkari batetik atera horko euskal pertsonaia famatuak zerrenda batean. Asmatu zergatik diren ospetsuak orain.Interesgarri deritzen saio edo produktu kultural bi atera: dela tb edo irrati saioa, antzerki-lana, liburua ...Giza intereseko bi istorio atera berrietatik.Lehen orrialdeko izenburu nagusiari buruz ikasleak bere benetako iritzia eman beharko du. Lehen orrialdekotik ez bada, beste orrialdeetako izenburuetatik.Berri bat norberaren esperientziarekin lotu.Eskutitza idatzi egunkarira.Lotu irudiak eta berriak.Egunkaria irakurtzeko ohiturei buruzko inkesta.Euskaraz bizi den mundua isladatzen duen berri bat atera.Konparatu berri bat euskarazko prentsan eta gaztelerazko prentsan nola erabili duten.Dauden aldizkariak ezagutarazi eta konparaketa egin dezatela ikasgelan, bakoitzari iruzkin bat eginez.Politikari buruzko joerak antzeman aldizkarietan.Berri beraren trataera ezberdinak aldizkariaren arabera.Argazki oinak jarri argazkiei.

LOS MEDIOS DE COMUNICACION COMO RECURSO DIDACTICO: LA PRENSA. in Enseñar lengua. Cassany. 528 or.

KOMUNIKABIDEAK BALIABIDE DIDAKTIKO GISA:Lau ildo zehatz ditzakegu:

a) hizkuntza-material gisa: hizkuntza ikastean lantzen diren testuen lagin kopurua handitzen da.

b) Ezagutu beharrekoak dira, edukiak ezagutzeko eta beren ezaugarriei erreparatzeko. Hartzaile lana eta ekoizle lana egiten lagunduko diote ikasleari. Film batek forum bat era dezake; erreportai bat eztabaidagai izan daiteke.

c) Partehartzeko gunea izan daiteke. Gutunak, telebista interaktiboa, eztabaida eta lehiaketak ...

d) Sormena lantzeko: komunikabideen antzerako testuak egin: irrati-programak, iragarkiak, espotak ...

PRENTSAPrentsak, modu merkean, gizakia inguruarekin eta gizartearekin lotzen du.. Irakaskuntza zabal, irekia eta kritikoa bideratzen du. Gaurkotutako informazioa dakar, liburuetan baino gehiago. Prentsa-motak:

- orokorra: nazionala, eskualdekoa; astekaria, hilabetekaria, egunkaria; gai orokorrekoa eta irakurlego hetereogeneoarentzat.

- Arloko edo berezitutako prentsa: taldeena, jakintza-gai batekoa. Baliabide oso aberatsa da materiale eta gaien aniztasunagatik

Egunkariak dakarren materialea bitarikoa izan daiteke: gaurkotasunezko edo denboraz kanpokoa. Honek badu garrantziarik programaziorako.Heziketa helburu batzuk jarriko ditugu prentsari begira:

a) egunkari baten atalak ezagutu: kirolak, ikuskizunak, kultura

b) kazetaritza-generoak ezagutu: editoriala, iritzia, kritikak, berriak ...

c) berri baten atalak ezagutud) iritzia eta informazioa desberdindue) egunkaria informazio eta idatzizko

dokumentu gisa erabili.f) Irakurleei irekitako ataletan parte

hartug) Eskola-agerkari batean parte-hartu

KOMENTARIO LIBREA:Euskal Herriko prentsari buruz: Gaztetxulo, Administrazio euskaraz, Argia, Herria, Berria, Idatz eta Mintz, Hitza-k, Habe, Aizu ...

EGUNKARIEKIN MODU SORTZAILEAN LAN EGITEN:. In Newspapers. P. Grundi.SARRERA. Azken helburua ikasleek euskarazko egunkariak eta aldizkariak irakurtzea izango litzateke.Prentsak jarrera kulturalak eta politikoak islatzen ditu, eta ikasleek euskarazkoak ezagutzea interesgarria da.Ikasleak egunkaria benetako bizitzan bezala erabiltzen ikasten badu ikasgelan, gero bere bizitzan ohituta hatzeko bide-erdia egina dauka.Hona egunkariak erabiltzearen alderdi batzuk:

- eskuragarritasuna: badira euskaraz egunkariak eta aldizkariak, aberatsak dira eta ez hain garestiak- aniztasuna: badira hainbat motatakoak, geure txikian- irakurtzeko ohitura. Ikasleek euren jatorrizko hizkuntzan duten

egunkarietarako gertutasuna, euskara ere lortu beharko genuke- irakurtzeko modu asko daude: gainetik, zerbaiten bila,

esanahiari jarraituta ...- prentsak ikasgela lotzen du kanpoko munduarekin- prentsarekin gauza pilo bat egiten dugu: albokoari irakurri,

gure iritzia oinarritu, gure iritzia eman ...- guk prentsari ematen diogun erantzuna pertsonala da,

benetakoa baita.- prentsaren interesa izan daiteke gizakiari buruzkoa edo

gaurkotasunezkoa. Giza-intereseko atalekin banku bat egin dezakegu, interesduna izaten iraungo duena.

- kultura eta gizartea: prentsa xede-gizartean eta horko jende garrantzitsua ezagutzeko iturririk onena da.. Gainera ikus-entzunezkoei hurbiltzen lagun dezake. Egunkariak eta

aldizkariak kultura berrian txertatzeko modurik onenetarikoa dira.

- zailtasuna: askotan egunkarietako izenburuak eta aipuak ilunak zaizkie ikasleei. Irtenbidea, ikasleei eurei zer irakurri aukeratzen uztea izan daiteke.

Berripaperak eta metodologia. Prentsa atal batekin irakasleak ondo pentsatu behar du zer egin behar duen.

Egunkariekin orain arte egin dugun lana:- berriak elkarri kontatu.- Cloze testak abiatu- Eztabaidak abiatu, ikasleek, taldetxoan, ideko atalak dituztela

gai baten inguruan (Eztabaida in Administrazioa euskaraz)- Iritzi artikuluak erabiliko dira ulermena lantzeko HEOko GZ

azterketanZertarako erabili daitezke beste egunkarien atalak?- Adibidez horoskopoak sortuz, aurrean egunkariko eredua dutelarik. Gero klasekideei pasatu.- Eguraldiaren iragarpena: gaurkoa, biharkoa eta etzikoa,

taldetxoka komentatu ikasleek.- Inkestak eta kaleko galderak, puri-purian dagoen gaia

jorratzeko- Interneteko edizioa ere erabilgarria izan daiteke: bideoak,

audioak, blogak, inkestak (eitb24.com, berria.info, argia ...)- Artikulua irakurri ondoko ulermen galderak egin daitezke;

hortik eztabaida abiatu; sinonimoen lanketa eta berridazketak. Esamoldeen lanketa egin daiteke: erdarazkoaren parekoa aurkitu testuan euskaraz. (literatur testuak landu ditugun moduan)

- gaurkotasunezko gai bat hartuta, artikulua irakurrita, taldetxoetan solasa abiatu, galdera pare bat ontzen dutelarik aurretiaz ikaskideei egiteko.

- Role play: Zapatero eta Otegi. - Irakurlearen txokoa(zuzendariari gutunak)- Iragarkiei erantzun- Paragrafo nahastuak berrordenatu- Komikien puxikak bete- Komikiak berrantolatu- Lan eskaintzei erantzun

Egunkarietako kontakizunak (adibidez ezkontza-hauste bat ezkontideen kexuengatik).

Berriaren protagonistak direnekin, jokatu egin daiteke: ikuspuntuak aldatuz, lehen pertsonan, elkarrizketak irudikatuz pertsonaia solteei, topiko kulturalak aipatuz ( “senar ideala”).

Garrantzitsua da, ez bakarrik testuak ulertzea, hitz egiteko, idazteko eta gogoeta egiteko erabiltzea ikasleek ere, batez ere, eurei garrantzizko zaizkien gaietan.

GOGOETA SORTZAILEAZer egin?:- Berriekin: hortaz aurretik irakurri dutena kontatu; euren iritzia- Argazkiekin: argazki-oinak asmatu; argazki-oin nahaspilatuak

egokitu; asmatu zer gertatu den- Iragarkiekin: role-playing: bezeroa-iragarlea- Komikiekin: ordenatu; puxikak bete; bat asmatu- Artikulu luzeekin: laburtu eta albokoari kontatu- Iritzi-artikuluekin: erantzun desadostasuna adieraziz- Telebista-programekin: astekoa balitz, ikusgarriak direnak

hautatu, norberaren iritziari jarraituz; kritika bat idatzi programa bati buruz

- Zuzendariarentzako gutunekin: auzo edo herriko konturen bat salatuz

- Eguraldi-iragarkiarekin: planak egin astebururako- Gehigarriekin: ekonomiazkoarekin (boltsako inbertsioak

planifikatu), Larrun (pil-pilean dauden gaiei buruz solaskideen aipuak atera eta eztabaidatu)

- Agendarekin: bi hautatu eta zergatik esan- Elkarrizketekin: sortu galderak; erantzunak suposatu- Kirol atalarekin: igandeko partidua komentatu. Euskal kirola

jarraitu- Berri laburrekin: anplifikatu, xehetasunak emanez- Atsotizak: azaldu egoera batekin- Tertulia bat egin : gaurkotasunezko gai zabalaNola egin?:Saiatu irakasleari lan gutxien ematen dioten ariketak hautatzen eta egokitzen.

64.GAIA.: EXPLOTACION DIDACTICA DE LAS NUEVAS TECNOLOGIAS

INTERNET:Sorrera: EEBBko militarrak.Gaur egungo komerzializazioaEdukien zama eskerga filtratzen jakin beharE-POSTA: informazio piloa bidaltzea posible egiten du; hori manipulatzea ere; azkar; merke.FOROAK:BLOGAK: Sustatu, berria, eitb24.comPOSTA-ZERRENDAK: zientzia.net; zernolaALDIZKARI ELEKTRONIKOAK: consumer, susaKONTSULTA-ZERBITZUAK: corpus arakatzaileak; atsotitzak; azterketak; hiztegiak; toponimia; euskalterm; esamoldeak; testu literarioakAISIA: umeentzako; musika; mendia euskaraz

INFORMAZIOA: egunkariak, aldizkariakMP3BALIABIDE PEDAGOGIKOAK: Ikasbil, Habenet, Aizu, zalantza kontsultak (ivap, euskaltzaindia)EROSKETAK: liburudendak ...EGIN DITUGUN ARIKETAK:

- Eskualdeko toponimia normalizatua aztertu- Ikaslearen lanbideko terminologiara iritsi- Webguneak baloratu- Aldizkari elektronikoetan ikasleak bere burua harpidetu- Bizkaierazko webguneak bisitatu- Atsotitzak bilatu gai konkretuen inguruan, horretarako

bilatzailea baliatuz- Esamolde jakinen itzulpena eta erabilerak ikusi , euskalkiz

euskalki (Inza proiektua)- EGAko azterketak egin eta autozuzenketa egin- Jakinarazi ikasleei webguneen direktorioak non dauden.- Euskarazko bilatzaileak erabilarazi

EGIN DAITEZKEENAK:- idazlanetan ageri diren kolokazioak zuzenak diren ikustea

korpus arakatzaileetan- txango bat antolatzea Euskal Herrian turismoa egiteko,

horretarako garraioak, jatetxeak,aisiako baliabideak (mendia, jatetxeak, jaiak ...) euskaraz kontsultatu beharko dituztelarik

- idazleak eginiko zenbait obra edo poesia lokalizatu Susa-ren webgunean: poesiak entzun.

- Webkuesta: informazioa bilatzea interneten, irakasleak emandako jarraibide bati segika, eta, adibidez, artikulu bat idatzi herri bati buruz, argazkiekin, naturako ibilbideekin eta abar; edo gazteriaren egoerari buruz. Bilaketa oso mugatua egon behar du, bestela denbora-galtzea gerta daiteke interneten

- Teleikasketa: tutorea dutelarik, jada hiru. Com webgunean eskuragarri daude hizkuntza-ikastaroak: ingelesa, euskara, alemanera. Iruñeako HEO ofizialean badabiltza jadanik.