IMAXES DO PATRIMONIO CULTURAL PARA TRABALLAR AS … · 2013-09-02 · como recurso didáctico para...

IMAXES DO PATRIMONIO CULTURAL PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS

Begoña Bas López

Departamento de Didácticas Específicas. Facultade de Ciencias da Educación

Universidade da Coruña - Campus de Elviña 15071 A Coruña

[email protected]

Resumo: A unión entre patrimonio e fotografía ofrece unhas posibilidades formadoras de grande interese

na didáctica das ciencias sociais e do coñecemento do medio, con múltiples aplicacións como recurso

educativo. Esta comunicación fundaméntase en que este recurso transcende da didáctica das ciencias sociais

e estende as súas posibilidades ao desenvolvemento e tratamento das competencias básicas. Trátase da

relación que se establece entre o patrimonio cultural, concretamente o patrimonio etnográfico inmoble, a

fotografía e as competencias básicas no ensino. Tómanse coma modelos ou exemplos unha selección de

fotografías do patrimonio etnográfico construído ou inmoble, realizadas no primeiro terzo do século XX. Por

medio delas, preséntanse unhas propostas concretas encamiñadas ao deseño de actividades para traballar as

diferentes competencias básicas, que exceden tanto do coñecemento estritamente patrimonial como do

fotográfico.

Abstract: Images of cultural heritage in the teaching of core skills. The union between heritage and

photography offers a broad spectrum of possibilities for learning that are of great interest in the teaching of

social sciences and environmental studies, with a wide variety of applications as an educational resource.

This communication is based on the idea that the resource discussed here covers more than just the teaching

of social sciences, spreading out to include the development and treatment of core skills. It defines the

relationship established between our cultural heritage, specifically, our tangible ethnographic heritage,

photography and core skills in education. As models or examples, we present a selection of photographs of

our constructed or tangible ethnographic heritage, built over the first thrirty years of the 20th century.

Through these examples, specific proposals are put forth geared towards designing activities to teach

different core skills, going beyond the strict knowledge of heritage and photography.

INTRODUCIÓN

A fotografía está sendo considerada hoxe unha fonte documental de primeiro orde para o coñecemento

nas ciencias sociais. Aínda que con diferentes situacións nas distintas disciplinas, pódese afirmar que se están

a dar avances significativos na consideración da fotografía como documento para a reconstrución do noso

pasado. Mais este é un campo no que se precisa tanto de investigacións como de experiencias prácticas a fin

de construír unha metodoloxía necesaria (Lara López, 2005).

No campo da educación, a opinión xeneralizada é que a situación é dunha aínda escasa consideración ou

valoración da fotografía como recurso. A nivel da formación universitaria persiste a súa utilización

- 197 -

Libro de ActAs do Xi congreso internAcionAL gALego-Portugués de PsicoPedAgoXíA. A coruñA/universidAde dA coruñA: issn: 1138-1663.

tradicional como soporte ilustrador de contidos, probablemente, como afirma Arqué i Bertran (2002), polo

descoñecemento sobre da linguaxe visual, ou por falla de interese ou reflexión o que levou a unha polémica

en moitos casos aínda non resolta (Pantoja Chaves, 2010). Con todo, os pasos que se están dando tanto no

ámbito da investigación como no da educación están producindo avances importantes e, así, “las ciencias

sociales han comenzado a emplear la fotografía como representación constitutiva de significado, como

fuente histórica válida para la reconstrucción del pasado” (Arias e Santos, 2009: 8). Sen dúbida, o

desenvolvemento da historia da fotografía, a fotohistoria, contribúe en grande medida: aporta a información

e os fundamentos imprescindibles á fotografía mais, como apunta Lara López (2005), cómpre dar o paso da

historia da fotografía a facer historia coa fotografía, do que se desprenderá a súa utilización e aplicación

como recurso didáctico para traballar non só na área das ciencias sociais e do coñecemento do medio senón

tamén de educación artística, lingua e incluso aquelas que semellan estar tan lonxe como as matemáticas.

As lecturas que se poden facer da fotografía son moitas e, por conseguinte, as clasificacións desta admiten

moitas variables. Así, perante unha fotografía pódese obter diferente información segundo o interese ou

punto de vista da investigación ou da utilización didáctica que se pretenda e un dos campos de interese das

ciencias sociais é o patrimonio. O patrimonio cultural ten un valor educativo incuestionable na formación no

coñecemento do noso contorno e da nosa historia (Coma, 2009), así como unha complexidade e carácter

polisémico, tratado por moitos autores (p.e. Hernàndez Cardona, 2004; Estepa et al., 2011), o que non

impide a súa sistematización e clasificación, como os esclarecedores criterios de Prats e Santacana (2009),

para abordar o seu coñecemento e a súa transferencia didáctica.

TRANSFERINDO O COÑECEMENTO Á EDUCACIÓN: FOTOGRAFÍA, PATRIMONIO E

COMPETENCIAS

A fotografía, pois, é un documento de grande potencialidade na creación do coñecemento histórico e de

aquí débese deducir a transferencia didáctica. Con ser unha fonte documental de primeiro orde que aporta

información sobre do que recolle na imaxe, vai máis aló disto. O seu carácter polisémico permite diferentes

lecturas e olladas. Pode ter moitos valores: etnográfico, histórico, artístico, social, etc., mais estes valores

serán tales na medida na que se faga uso e lectura da mesma e esta será a base sobre da que se fundamenta a

transferencia didáctica e concretamente o traballo das competencias. Os eixes sobre dos que sustentamos isto

son principalmente tres:

-O avance na investigación social en relación coa fotografía, serve de base para a súa aplicación á

transferencia didáctica. As fontes documentais son unha ferramenta na investigación social e,

consecuentemente, poden e deben aplicarse ao ensino das ciencias sociais e do medio social e cultural.

-O carácter polisémico da fotografía e, concretamente da fotografía en relación co patrimonio cultural,

favorece non só diversas lecturas senón tamén diversas aplicacións. No proceso de ensino-aprendizaxe, o

- 198 -


patrimonio –e en menor medida a fotografía do patrimonio- está sendo considerada para traballar contidos,

procedementos e incluso actitudes.

-Cabe preguntármonos e facer unha unha reflexión encol da utilización da fotografía do patrimonio para

traballar as competencias básicas nos distintos niveis do ensino. Para iso, facemos unha proposta de traballo

concreta, seleccionando fotografías realizadas no primeiro terzo do século XX sobre da mesma temática pero

de diferentes autores.

Deixando ao marxe o debate sobre do espírito, finalidade e definición das competencias básicas (cfr.

Audigier, 2011), destácanse algunhas das súas características: o carácter de “intermediario” entre os

obxectivos e os contidos do que se desprenden os coñecementos prácticos e actitudes, e a transversalidade

inherente ás mesmas. Para adquirir e desenvolver as competencias básicas é preciso “que se traduzcan en

acciones concretas en el proceso de enseñanza-aprendizaje” (Marchena González, 2008: 71). Así mesmo, a

aportación de “actividades tipo” han de estar englobadas nun enfoque integrador e globalizado, cunha

metodoloxía que estruture as actividades de maneira que o alumnado deprenda novos contidos e poidan

desenvolver as súa capacidades (Ruiz, 2011). Como afirman Pagès e Santisteban (2010) a educación

obrigatoria debe formar persoas que saiban das disciplinas do currrículo, matemáticas, linguas, física,

música, xeografía, historia, etc., para que poidan ubicarse no seu mundo, ter criterio e liberdade, e estas

disciplinas deben ser tratadas transversalmente.

Baixo estas premisas realizamos esta proposta, como unha das moitas posibles, e coa convicción de que a

fotografía documental ten unha alta capacidade para levalo a cabo: é unha técnica, permite moitas lecturas,

admite a análise dende diferentes enfoques, é motivadora e mesmo pode espertar emotividade. Proponse un

traballo para o alumnado que integre e desenvolva a reflexión, a dúbida, a cooperación e a controversia.

Os obxectivos que se pretenden con esta proposta son principalmente: 1) que os escolares coñezan a

existencia deste patrimonio cultural que é a fotografía, 2) que recoñezan as fotografías como fontes

documentais, 3) que deprendan acerca dos temas que se representan nelas, e 3) que as perciban asemade

como unha ferramenta de prácticas de aprendizaxe. En relación cos distintos niveis educativos nos que se

traballe coa fotografía, os obxectivos e, evidentemente os contidos e os procedementos, serán de diferente

complexidade, mais en todos eles existe un denominador común que é que os escolares saiban da existencia

deste patrimonio cultural propio e que o incorporen ao seu coñecemento, en maior ou menor proporción,

para que, en definitiva, quede neles unha bagaxe, un pouso, que consideramos de importancia na formación .

AS MIRADAS, OS TEMAS E AS IMAXES: SUXERINDO ACTIVIDADES

Que nos poden suxerir unhas fotografías duns muíños de vento en relación coas competencias básicas?

Pódense utilizar para a resolución de tarefas nas que se se exerciten os recursos contidos nas competencias?

Temos en conta que unha formulación axeitada da tarefa require a claridade na definición das operacións

mentais (razoar, argumentar, crear), os contidos que o alumnado necesita coñecer e o contexto no que a

- 199 -


tarefa se desenvolve, o que unido a que as tarefas deben ser variadas e deben propiciar a adquisición do

máximo número de competencias (http:// cprtomelloso.net), danos azos para cando menos propor un ensaio

con este material.

As miradas.

Catro fotógrafos, tres homes e unha muller, realizaron fotografías en Galicia sobre a paisaxe, patrimonio e

vida cotiá no primeiro terzo do século XX. Cada un deles cunha motivación, dedicación e enfoque diferente:

o minucioso e exhaustivo proxecto da fotógrafa americana Ruth Matilda Anderson, o traballo documental na

Costa da Morte do galego José Vidal, o paso fugaz por Galicia de Jules Gervais-Courtellemont e o arquivo

de Pedro Ferrer.

Ruth Matilda Anderson: fotógrafa norteamericana, autora do proxecto da Hispanic Society of America

deseñado por Archer Milton Huntington para crear unha colección de imaxes de España. Realizou seis

expedicións e tomou máis de 14.000 fotografías, comezando a primeira en Galicia en 1924, onde volveu en

1925. Nestas dúas viaxes fixo máis de 5.200 fotografías. O seu é un traballo de documentación etnográfica

excepcional e as fotografías aquí seleccionadas, datadas en 1925, forman parte desta valiosísima aportación

(Anderson, 2009).

Jules Gervais-Courtellemont: fotógrafo, viaxeiro, conferenciante e editor francés, foi o fotógrafo de maior

significación na utilización das placas autocromas, procedemento pioneiro da fotografía a cor que patentaran

os irmáns Lumière, denominado Autochromes Lumière. Colaborou con The National Geographic Magazine,

e as súas autocromas publicáronse en diferentes números entre 1924 e 1931. No número LIX-1 de 1931

publica sete fotografías sobre escenas da vida cotiá rural de Galicia, entre delas a do muíño (Bas, no prelo).

Pedro Ferrer: fotógrafo coruñés que no primeiro terzo do século XX percorreu Galicia realizando máis de

4.000 fotografías do patrimonio paisaxístico e cultural. Ademais foi gravador e fundador da industria

discográfica en Galicia e a súa actividade foi moi coñecida na Coruña (Díaz Martínez et al., 2005). As súas

postais tiveron moita difusión.

José Vidal García: fotógrafo natural de Laxe que comezou a súa actividade a fins do século XIX,

recollendo escenas de temáticas variadas. O seu legado, unha valiosa aportación á historia de Galicia e

concretamente da Costa da Morte, foi cedido ao Museo do Mar de Laxe en 2008

(http://www.concellodelaxe.com).

Os temas.

Buscando unha temática común aos catro fotógrafos, os muíños de vento aparecen representados en todos

eles. Neste tema concorren, ou poden concorrer, as características que se consideran necesarias para

utilizalos como ferramenta: ter un coñecemento previo do tema que permita a interrogación do documento,

dispoñibilidade do material, capacidade de motivación probablemente unida á curiosidade que pode espertar

un tema, en principio, descoñecido para o alumnado, ao que se engade a posibilidade de traballar no seu

contorno inmediato xa que os muíños están, ou estiveron, nun lugar e nun tempo determinado.

- 200 -


As imaxes.

Muíño de vento en Espasante: catro

imaxes realizadas por Ruth Matilda

Anderson en 1925 (Catálogo: Anderson

4190, 4194, 4195 e 4196) nas que

recolle a secuencia da posta en

funcionamento deste: armando as

aspas, aferrando as velas e o muíño

traballando, así como unha imaxe do

interior.

- 201 -


.

Muíño de vento no Barqueiro: autocroma de

Jules Gervais-Courtellemont (The National

Geographic Magazine, 1931, LIX, 1): “Don

Quixote did not conquer all Spain

windmills”.

Muíño de vento de Laxe no día da inauguración, da autoría de José Vidal

Muíño de vento do Campo da Torre, Ortigueira,fotografado por

Pedro Ferrer.

- 202 -


Suxerindo actividades.

A metodoloxía consistirá en presentalas ao alumnado como un material didáctico que contén moita

información e que cómpre deseñar estratexias e aplicar coñecementos –teóricos e prácticos- para extraer esta

información. Alén diso, transmitirase a suxestión ou a posibilidade de que son un material sobre do que se

poden realizar diferentes actividades. Perante as fotos abrirase un debate con máis interrogantes ca respostas.

Aquí comeza a actividade pois, como xa se indicou, o documento debe ser interrogado para que teña un valor

como tal, permitir a súa lectura e xerar información.

Neste artigo preténdese explorar no tratamento deste material para coñecer o seu potencial para

reflexionar sobre da información que nos pode dar a fin de deseñar estratexias máis ou menos concretas e

facer unhas suxestións sobre algunhas actividades que se considera poden ser útiles neste campo.

Competencia para deprender a deprender.

O alumnado ten na súa man un material, a priori descoñecido. Formularanse preguntas en base ás

diferentes lecturas que se enfoquen na actividade:

-O tema representado: qué son os muíños de vento, que son os muíños en xeral, para que serven e que

función teñen, úsanse na actualidade, como é o seu funcionamento.

-O documento visual: a autoría das fotografías, cando se fixeron, que técnicas se utilizaron.

-A localización xeográfica: onde se fixeron as fotografías, onde había muíños, que información nos dan os

documentos para coñecer estes datos: visuais, textuais explicativos, etc.

-Situación dos muíños na actualidade: seguen a existir, que interese ou valor teñen.

E pode chegar a preguntarse, incluso cuestionarse, a utilidade das fotografías e da actividade. Iniciará un

proxecto de investigación, ao nivel educativo que corresponda e cos contidos e procedementos idóneos para

cada caso. Está traballando no “coñecemento sobre dos diferentes recursos e fontes para a recolla, selección

e tratamento da información”, por tanto, trabállase a competencia para deprender a deprender: formúlase

preguntas e manexa diversas respostas.

Competencia no coñecemento e na interacción co mundo físico.

Probablemente a pregunta que xurdirá en primeiro lugar será:

-“Que aparece nas imaxes?” as fotografías son de muíños que utilizan un recurso natural como forza

motriz: o vento. O vento é unha fonte de enerxía natural que o ser humano usa cun fin determinado,

aproveita este recurso que o medio proporciona. O ser humano está interactuando co medio físico: utiliza

unha fonte de enerxía, aprovéitaa e transfórmaa para unha finalidade concreta: moer o gran e facer fariña. De

aquí deducirase o procedemento para a comprensión de que, en primeiro lugar, o muíño é un elemento, un

espazo que se relaciona co medio como “espazo físico no que se desenvolven a vida e a actividade humana”.

Poderase abordar o procedemento para comprender a relación do muíño co medio no que se desenvolve: o

asentamento no medio físico, os cultivos, a alimentación, o aproveitamento dos recursos naturais, e a acción

- 203 -


na paisaxe. Estarase traballando sobre da “influencia que ten a presenza das persoas nun espazo determinado,

o seu asentamento, a súa actividade, as modificacións que introducen e as paisaxes resultantes”.

-“As enerxías alternativas ou limpas, son unha novidade do século XXI?” As fotografías, todas realizadas

no primeiro terzo do século XX, son o documento que aporta o primeiro dato e a partir delas realizarase unha

investigación sobre da utilización do vento como forza motriz e xerador de enerxía ao longo da historia. Este

tema pode xerar actividades de investigación sobre da historia da técnica, do propio patrimonio e das

relacións entre as diversas culturas do mundo.

As cuestións que de aquí se poden derivar poden ser moitas e versarán sobre do medio natural, o espazo

físico, a modificación do mesmo polo home, o aproveitamento de recursos naturais, a utilización na técnica

tradicional das enerxías naturais, a evolución destas enerxías, etc.

Competencia matemática.

-“Como son os muíños, que formas teñen?” Todos teñen unhas características formais comúns: unha torre

cilíndrica con ventás e portas cadradas e rectangulares, unha cuberta cónica e nalgúns aprécianse as velas

triangulares. Trátase de formas xeométricas, de espazo tridimensional, de “coñecemento sobre aspectos

espaciais da realidade”. As actividades que aquí se poden realizar están en relación coa resolución de

problemas, co concepto de escala, con cálculo e, de novo hai que insistir en que o nivel de complexidade

estará en relación co nivel no que se leva a cabo a actividade: actividades para a identificación das figuras

xeométricas básicas tales como cadrado, rectángulo, círculo e triángulo que se obteñen das formas

xeométricas dos muíños, ate cálculos matemáticos relacionados con estas. As actividades que se realicen

estarán traballando “o coñecemento e manexo dos elementos matemáticos básicos (distintos tipos de

números, medidas, símbolos, elementos xeométricos, etc.)”.

-“Como funcionan?” “Que mecanismo teñen?” A secuencia de fotografías de Ruth Matilda Anderson son

o documento que máis información aporta. Para a súa comprensión precísase “a posta en práctica de

procesos de razoamento que levan á solución dos problemas ou á obtención de información”. Para o

funcionamento dos muíños é necesario que o vento sopre constante, regular; hai que orientar as aspas na

dirección idónea facendo xirar a cuberta; o movemento xerado nas velas transmítese por medio do eixo

horizontal e por medio duns engrenaxes convértese a movemento vertical e, de novo, a horizontal da moa

(pedra xiratoria) sobre do pe (pedra fixa). Ademais, o gran deposítase nunha moega e vai caendo por

gravidade no ollo da moa para ser convertido en fariña.

O alumnado estará aplicando estratexias de resolución de problemas, seleccionando técnicas de

comprensión, cálculo, representación e interpretación nun contexto tan diferente, en principio, ao contexto

das matemáticas. Estará aplicando os seus coñecementos matemáticos “a unha ampla variedade de

situacións, provenientes doutros campos de coñecemento”.

- 204 -


Competencia cultural e artística.

Pódese traballar en dous niveis: as fotografías como linguaxe artística ou expresión das artes visuais, e o

tema fotografado, os muíños de vento, que son mostras do patrimonio cultural.

-“É a fotografía unha expresión artística?” É indiscutíbel que a fotografía é unha linguaxe, unha expresión

artística e para coñecela, comprendela e apreciala como tal observaranse unha serie de cuestións: todas as

fotografías presentan unhas características determinadas: o encadre, a luz, o enfoque, o tema escollido, o

movemento dunhas (Anderson) e o estático doutras (Ferrer), a escena da vida cotiá (Gervais-Courtellemont)

ou o acontecemento extraordinario (Vidal). Estas, entre outras, son as cuestións que se formulan ás

manifestacións artísticas e así pódese “coñecer, comprender, apreciar e valorar criticamente manifestacións

culturais e artísticas”.

As actividades que se realicen sobre as diferentes técnicas utilizadas nas fotografías traballarán tamén a

competencia artística porque “incorpora, así mesmo, o coñecemento básico das principais técnicas, recursos

e convencións das diferentes linguaxes artísticas (...) e supón identificar as relacións existentes entre esas

manifestacións e a sociedade –a mentalidade e as posibilidades técnicas da época en que se crean- , ou coa

persoa ou colectividade que as crea”. Isto lévanos ás seguintes dúas cuestións ou temas que tamén se poden

traballar coas fotografías:

-As técnicas fotográficas no contexto cronolóxico, no tempo, no que se realizaron as fotos: datación, a

aparición da fotografía a cor e a súa difusión, etc.

-A autoría das fotos, quen as realizaron, en que contextos, coñecemento da obra de cada fotógrafo, etc.

Competencia social e cidadá.

Os niveis nos que se desenvolve esta competencia son varios. Esta competencia está directamente

relacionada coa cultural e artística, pois a fotografía (técnica e arte) por unha parte e os muíños (patrimonio

cultural) por outra parte teñen en común algunhas lecturas, propiedades e potencialidades educativas.

-“que fan as persoas que aparecen nas fotos?” Traballarase principalmente coa fotografía 4195 de

Anderson: mulleres, homes, nenos e nenas están realizando unha acción conxuntamente, están facendo xirar

a cuberta para orientar as aspas na dirección do vento. Trátase dunha actividade cooperativa e todos

participan na escena (aínda que sexa probable que parte deles o fixeran ante a novidade da presenza da

fotógrafa ou mesmo a requirimento desta). A fotografía suxire “situacións de cooperación” e “vida

comunitaria” que a competencia social e cidadá contempla. En relación con isto, mesmo se poden realizar

actividades concretas de simulación e aprendizaxe cooperativo en que cada alumno se sitúe no lugar de cada

persoa que está desenvolvendo unha función na posta en marcha do muíño para o seu funcionamento.

-“Por que fotografaron muíños e que interese ten hoxe para nós a súa obra?” Esta lectura enlaza coa

anterior sobre da autoría das fotografías, se ben aquí se dá un paso máis sobre das motivacións concretas para

fotografar os muíños. Traballarase sobre dos aspectos referidos a que, aínda que cada autor desenvolveu o

seu traballo nun contexto diferente, todos tiñan entre os seus obxectivos o de recoller temas e escenas

- 205 -


relacionadas coa vida cotiá, representativa dun ámbito que fose a expresión da cultura propia de Galicia.

Entrarase, así, na área da etnografía e do patrimonio da man destas manifestacións culturais que son os

muíños. Actualmente o seu valor patrimonial é incuestionable e o seu coñecemento é primordial para

desenvolver algúns dos contidos da competencia social e cidadá “ coñecer, comprender, valorar e respectar

as diferentes culturas e os seus patrimonios (...) coñecer, valorar e desfrutar do seu contorno natural, social e

cultural, as interaccións entre eles, así como as posibilidades de defensa, mellora e conservación del”:

coñecer e valorar o patrimonio propio contribúe a acadar o coñecemento, respecto e valoración doutras

manifestacións patrimoniais diferentes e, por tanto, respectar outras culturas diferentes.

-“Que significado ten que Anderson e Gervais-Courtellemont viñeran a Galicia a facer fotografías?” Os

contextos da obra de cada un deles será a actividade seleccionada para traballar sobre a “experiencia,

coñecementos e conciencia da existencia de distintas perspectivas ao analizar a realidade histórica e social do

mundo”. Por medio da análise da traxectoria de Anderson e Courtellemont, poderase comprender a

aportación ao coñecemento doutras culturas e da pluralidade, relacionándoo co feito de que ela,

norteamericana, realizase un traballo tan exhaustivo cuns resultados tan valiosos para o coñecemento deste

país noso tan diferente ao seu na lingua, paisaxe, costumes, historia, desenvolvemento, etc. Gervais-

Courtellemont, de orixe francés, pasou a súa adolescencia en Alxeria e quedou fascinado pola cultura e

mundo árabe; dedicou a súa vida a coñecer eses países fotografando aqueles temas que consideraba

significativos; a súa viaxe a Galicia enmárcase nun dos percorridos que realizou pola Península Ibérica, que

comezara en Andalucía motivado, probablemente, pola súa busca incansable de todo o relacionado co mundo

árabe e co islam. A curiosidade, base para o coñecemento e aceptación posterior do diferente, moveu a estes

dous fotógrafos dende diferentes perspectivas, o que tamén pode ser susceptible de reflexión.

-“A comezos do século XX habería moitas mulleres fotógrafas?” “Habería moitas mulleres que viaxaran

polo mundo cun interese profesional?” A figura de Ruth M. Anderson suxire moitas cuestións en relación

con temas de xénero, tanto no que se refire á muller e cualificación profesional como á muller e iniciativa, o

que se utilizará para traballar a competencia social e cidadá e a competencia de autonomía e iniciativa

persoal. Ruth M. Anderson foi seleccionada por The Hispanic Society of America (directamente por Archer

Milton Huntington, o seu fundador) para realizar este inxente traballo de fotografar os costumes e

concretamente o traxe en España. Cando chegou a Galicia tiña 20 anos e fixo a primeira viaxe (en 1924)

acompañada polo seu pai, tamén fotógrafo, e a segunda por outra fotógrafa, Francis Spalding (en 1925).

Percorreu toda Galicia ate as aldeas máis illadas e afastadas, en medios de transporte practicamente

inexistentes e por camiños intransitables, relacionándose cos seus moradores, preguntando polos seus

costumes, buscando –e sabendo ver- temas, escenas, motivos, persoas, etc., que mellor definían á cultura

galega. Neste contexto histórico unha muller, dende un país alleo, percorreu toda Galicia traballando nun

proxecto de investigación que é hoxe unha das leccións de etnografía máis completas.

- 206 -


Competencia en comunicación lingüística

En todas as actividades que se realicen coas fotografías o alumnado traballará esta competencia:

“comunicarse, conversar, utilizar a lingua como ferramenta de comprensión e representación, expoñer,

dialogar”. Alén disto, poderanse traballar catro linguas, galego, castelán, inglés e francés, pois o contexto

xeográfico e cultural das fotografías é Galicia, Ruth M. Anderson é norteamericana, Jules Gervais-

Courtellemont é francés, e Vidal e Ferrer galegos. Unha das moitas actividades que se poderían realizar é

acerca da terminoloxía relativa ao muíño, os seus elementos, o proceso, o produto resultante, etc.

Tratamento da información e competencia dixital

A fotografía analóxica como técnica e como portadora de información documental é un recurso para

desenvolver “habilidades para buscar, obter, procesar e comunicar información, e para transformala en

coñecemento”. Como técnica pódese traballar en estreita relación coa competencia artística: coñecemento

dos diferentes tipos de información, as diferentes técnicas e soportes, fotografía a cor e en branco e negro,

etc. Con respecto á competencia dixital, pódense deseñar actividades directas sobre das fotografías:

dixitalización das fotografías (procedemento e técnica), finalidade da dixitalización, tratamento das

fotografías con programas específicos... Asemade, poderase traballar con novas tecnoloxías na procura de

información sobre das fotografías, sobre dos temas representados nelas ou sobre dos mesmos autores.

A MODO DE CONCLUSIÓN

A fotografía é unha fonte inestimable de información que aínda non está abondo explorada nin aplicada

ao ensino e, concretamente a do noso pasado, ofrece moitas posibilidades educativas, e forma parte do

patrimonio cultural. É un recurso educativo moi versátil co que se poden traballar conceptos e

procedementos das diferentes áreas do currículo e incluso actitudes. As múltiples posibilidades que ofrece

este recurso que supón un potencial de moito interese tanto na investigación como na didáctica.

BIBLIOGRAFÍA

ANDERSON, R.M. (2009). Unha mirada de antano: fotografías de Ruth Matilda Anderson en Galicia. A

Coruña: Fundación CaixaGalicia / The Hispanic Society of America.

ARIAS, V.I., DOS SANTOS, A.G. (2009). De la imagen a las notas de campo. Algunos apuntes en torno a

la antropología y el empleo de fotografías para la producción de conocimiento. VIII Reunión de

Antropología del Mercosur (RAM). Diversidad y poder en América Latina. Buenos Aires.

ARQUÉ I BERTRAN, M. (2002). Las fuentes documentales fotográficas en la didáctica de las ciencias

sociales. In: Primeras Jornadas Imagen, Cultura y Tecnología. (Amador Carretero, P., Jesús

Robledano Arillo, J., Ruiz Franco, M.R. (eds.). Madrid: Universidad Carlos III, Editorial Archiviana.

AUDIGIER, F. (2011). La présence croissante de l’évaluation dans nos systèmes éducatifs et ses spécificités

en histoire, géographie et éducation citoyenne. In: La evaluación en el proceso de enseñanza y

- 207 -


aprendizaje de las ciencias sociales” (Miralles Martínez, P., Molina Puche, S., Santistevan Fernández,

A., eds.), Murcia: AUPDCS, vol. I: 19-41

BAS LÓPEZ, B. (no prelo). A fotografía de Jules Gervais-Courtellemont: un documento para a investigación

e a didáctica do patrimonio en Galicia. Adra, 6.

COMA, L. (2009). La evaluación de las actividades patrimoniales. Íber, 59: 22-37.

DÍAZ MARTÍNEZ, C., LÁZARE, E., BLACKLEY, A.D., GAUTHIER, F. (2005). A Coruña de Pedro

Ferrer. Vigo: Xerais.

ESTEPA GIMÉNEZ, J., FERRERAS LISTÁN, M., LÓPEZ CRUZ, MORÓN MONJE, I.H. (no prelo).

Análisis del patrimonio presente en los libros de texto: obstáculos, dificultades y propuestas. Revista

de Educación, 355, mayo-agosto 2011. DOI: 10-4438/1988-592X-RE-2011-355-037.

GERVAIS-COURTELLEMONT, J. (1931). Color Contrasts in Northen Spain. 14 Natural Color

Photographs. The National Geographic Magazine, LIX, 1.

HERNÀNDEZ CARDONA, F.X. (2004). Didáctica e interpretación del patrimonio. En R. Calaf y Fontal, O.

(coord.) Comunicación educativa del patrimonio: referentes, modelos y ejemplos. Gijón: Trea.

LARA LÓPEZ, E.L. (2005). La fotografía como documento histórico-artístico y etnográfico: una

epistemología. Revista de Antropología Experimental, 5. Texto 10.

MARCHENA GONZÁLEZ, C. (2008). ¿Cómo trabajar las competencias básicas?. Sevilla: Fundación

ECOEM.

PAGÈS, J., SANTISTEBAN, A. (2010). La educación para la ciudadanía y la enseñanza de las ciencias

sociales, la geografía y la historia. Íber, 64: 8-18.

PANTOJA CHAVES, A. (2010). La fotografía como recurso para la didáctica de la Historia. Tejuelo, 9: 179-

194.

PRATS, J. Y SANTACANA, J. (2009). Ciudad, educación y valores patrimoniales. La ciudad educadora, un

espacio para aprender a ser ciudadanos. Íber, 59: 8-21.

RUIZ, D. (2011). Método y competencias. Aprendizaje cooperativo en competencia social y ciudadana para

la materia de iniciativa emprendedora. Íber, 68: 100-109.

- 208 -


IMAXES DO PATRIMONIO CULTURAL PARA TRABALLAR AS … · 2013-09-02 · como recurso didáctico para...

Documents

Transcript of IMAXES DO PATRIMONIO CULTURAL PARA TRABALLAR AS … · 2013-09-02 · como recurso didáctico para...