Joxemi Zumalabe: Ipurtargiaren itzal luzeaarmiarma.eus/joxemi/itzal/Ipurtargiaren itzal...

© Egilea: Lorea Agirre© 2003, EUSKALDUNON EGUNKARIA

I.S.B.N.: 84-931142-6-xLege gordailua:Azala eta diseinua: ZirrimarraInprimaketa: Leitzaran Grafikak

Joxe

mi

Zu

mal

abe

ipurtargiaren

itzal luzea

Lorea Agirre

7

Maitasun hutsunea baino handiago .......................................9

Maitasun istorio bat ................................................................11

1950-1968 .................................................................................15

1968-1979 .................................................................................33

1979-1987 .................................................................................51

1987-1993 .................................................................................67

Pintore izateko desioa ............................................................83

Euskara nazio gisa ...................................................................89

Urtez urte .................................................................................93

Nor da nor ................................................................................99

AURKIBIDEA

“Maitatua sentitzen naiz alde guztietatik eta neure barruan ez da kabi-tzen horrek sortzen didan poza”, idatzi zuen bere koaderno beltzean hilbaino egun batzuk lehenago. Maite genuen Joxemi. Bistan da. Hamarurte pasatu arren, haren hutsunea ez zaigu askori bihotzean kabitzen.Laster ohartuko zara, irakurle; maitasun adierazpenak ageri zaizkizuorriotan. Oharkabean maite genuen. Gure moduan. Biziz. Maite bainoa-go, bizi genuen. Goizetik goizera, gau eta guzti. Bizi-bizi. Ez ginen bizi.Bizi egiten genuen. Dena elkarrekin. Dena taldean. Ordu asko ziren etadenbora ematen zuen hitz egiteko, pentsatzeko, eztabaidatzeko, adoste-ko, erabakitzeko... lanean edo jolasean ari ginen bitartean. Orain, hamarurte geroago, ezer ez da berdin. Argia-n, EGUNKARIAn, euskal prentsan orohar asko aurreratu da hamar urteotan. Egiteke geratzen zaiguna ahazte-ko lain seguruen! Joxemi Zumalaberi buruzko liburu honek aukera pare-gabea eskaintzen digu azken hamarkadei errepasoa egiteko, haren bizi-tzari jarraiki. Liburua lekukoen testigantzez osatuta dago. Mosaikobaten moduan, piezaz pieza osatuz doakigu Joxemi. Eta, aldi berean,sekula osatzen ez. Joxemi ageri da lekukotasun bakoitzean. Joxemi dahorien guztien osotasuna. Eta, aldi berean, beste mila Joxemi falta zaiz-kigu. Mila lekukotasun. Mila hitz eta pentsamendu gehiago. Milamarrazki... Liburuan dagoena Joxemi da, beraz, baina Joxemi ez da libu-ru hau. Lekukotasuna eskaini duten askok hori senti dezakete:Joxemiren alde berriak deskubritzea batetik eta ezagutzen zuten horre-tan dena agerrarazi ez izana bestetik. Arrazoi bategatik edo besteagatikageri ez diren lekukoek ere izango dute zer esana Joxemiren gainean.Garbi daukagu esateko asko geratu dela, eta beste patxada eta lasaita-sun batzuk beharko direla esan beharreko guztiak esateko. Bainagaraian garaikoa. Eta ondorengoei aurrekoa. Aurrekoen ezagutza trans-mititzea. Maddi eta Jon seme-alabei, euskal prentsan ari den kazetarigazteari nahiz euskalgintzan diharduen militanteari. Joxemik utzitako

Maitasun hutsunea baino handiago

9

hutsunea maitasun hutsunea baino handiagoa da ordea. «Aitatxo galdudute Maddik eta Jonek. Joxemi Ostaizkak eta lagunok. Eta gizon handiaeuskaldunok», idatzi nuen bera hil eta hurrengo egunean EGUNKARIAn.Gizon handia bere isilean. Gizon handia bere apaltasunean. Gizon han-dia euskalgintzan. Gizon handia herrigintzan. Proiekzio handiko gizonsendoa genuen Joxemi. Agortzen ez zen ideia iturria. Gogoetarako gaita-sun aparta, irudimen eta sormen harrigarriak eta horiek guztiak modurikerrazenean adierazteko gaitasuna. Adierazpenaren ondoren zetorrenekimena: gu guztiok norabide berean lanean jartzeko abilezia eta abia-tutako lanari eusteko adorea. Gogaide, lagun, konplize, burkide, lankide,adiskide, buruzagi... maitale, aita, maketatzaile, txofer, marrazkilari,diseinatzaile, kudeatzaile, enpresari... Langile eta enpresari. Militantea.Gizon osoa. Nik neuk, esan dezaket ez dudala bera bezalako beste battopatu. Behin eta berriz harritzen ninduen. Hainbat urtetan hain gertueta elkarrekin hainbeste ibili ondoren, uste duzu badakizula nolakoaden zure laguna. Ezagutzen dituzula bere erreakzioak, bere pentsamen-duak... badakizula zer esango duen. Ez zen Joxemiren kasua. Bere erre-kurtsoek, bere gaitasunek Joxemi berri bat osatzea lortzen zuten estual-di bakoitzean. Krisi bakoitzean Joxemi berri eta osoago bat agertzenzitzaigun. Lan eder honetan daukazu, irakurle, gure Joxemi. Maitegenuen Joxemi.

Iñaki UriaEGUNKARIAko Administrazio Kontseiluko kontseilari ordezkaria

10

11

Maitasun istorio bat

ipurtargiaren itzal luzea

«Joxeminahiko pribilegiatua izan zen. Zer bizi-tza bizi aukeratu ahal izan zuelakoneurri handi batean, bere ondorio guz-

tiekin. Eta hori egin duela ezin du edonork esan. Aukera asko izan zituenbizitza konbentzionalagoa eta erosoagoa bizitzeko, baina barrenak bestezerbait eskatzen zion». Joxemi Zumalabe 42 urte besterik ez zuela hilzen, minbiziak jota. Euskararen, euskal kulturaren, euskal prentsaren etaoro har herrigintzaren aldeko borrokan dena eman ondoren zendu zen.Baina zer zen Josu Landa adiskide eta gogaide minak aipatzen duenbarrenak eskatzen zion hori?

1993ko urtarrilak 12 zituen Joxemi hil zenean. Sabeleko minbiziakirentsi zuen. Oinazeak oso gazterik hasi zen sufritzen, bihotzerrea ososarri, digestio mintsuak maiz. Gehienek bikarbonatoa hartuz gogoratzendute. Sabeleko min kroniko hark bizitza ordenatua eskatzen zuen: dietaegoki bat, jatorduen ordutegia zaintzea, poliki jatea, atseden beharbezala hartzea. Gaztarotik aurrera, justu kontrakoa izan zen Joxemireneguneroko martxa urte luzeetan. «Joera gaizto bat zuen Joxemik: burua-ri bueltaka ibiltzeak adrenalina sortzen zion, eta gai zen lasai asko gauosoa lo egin gabe pasatzeko. Eta etortzen zen hurrengo goizean buruanbueltaka ibilitako analisiak eta proiektuak azaltzera: ‘Gaur gauean haupentsatu dut, eta beste hori egin behar dugu…’. Oso ondo, baina gaubat lo egin gabe, eta loa errekuperatu gabe gainera, goizean laneanjarraituko zuelako. Batzuei futbolak sortzen dien adrenalina Joxemiriburuari bueltak emateak sortzen zion». Eguneroko lanak, proiektuberriek, egin beharreko urratsak asmatu beharrak, konspiratzeak oro har,biziarazten zuten Joxemi.

12

Joxemi Zumalabe

Josuk Argia aldizkariaren garaiko anabasa du gogoan. Lo gutxiegiten zuten, eta askotan baldintza kaskarretan: Argia-n bertan, lastairazaharren batean, edo ordenagailuaren gainean, nekearen nekez. Eta janere beti ezorduetan. Kafesneak, bata bestearen atzetik. Zigarroa zigarro-aren ondotik. Bazkaltzeko, igual bi pintxo, eta horiek korrika eta beran-du. Erlojurik ez lanean ari zirenean. Bi gaupasa sistematikoki egin beha-rrekoak zirela esaten zuen Joxemik, aldizkaria aterako bazen. Igandeetan,gurasoenera egiten zuen. Bainuontzia urez goraino bete, eta han egon-go zen luzaz. Bazkaldu ondoren, siesta luzea. Koro arrebak gogoan duamak nola esaten zion: «Joxemieltxo, horrela segituz gero, gazterik hilkozara». Hizketa modu bat besterik izan ez zitekeena, egia bihurtu zen.

Lana bizitza bera zen Joxemirentzat. Ez zen zortzi orduko funtzio-nario lana egiteko jaio. Aitzitik, lana biziera bat zuen, pentsaera bat.Horrek bizi zuen. Bizitza pertsonala, lana eta egin beharreko proiektuaknahas-mahas bizi zituen. Lankideak adiskide zituen, eta adiskideak lan-kide egiten zituen. Taldeko gizona zen, eta taldean eman izan zuen bereonena. Soldatarik gabe lan egin zuen urte askoan. Joxemari Ostolazaadiskide eta gogaideak ondo dioen bezala, «proiekturako biziz, eta ezproiektutik». Lan erosoa, dirua, etxe ederra, auto bikaina, horiek bainoordain sari ederragorik badago munduan. «Jende gutxik izan du, nikorain bezala, jendearen maitasunaren adierazle hain argigarriak jasotze-ko aukera. (…). Maitatua sentitzen naiz alde guztietatik, eta neure bar-nean ez da kabitzen horrek sortzen didan poza. Gainezka egiten dit emo-zioak, eta negarrez urtzen naiz. Nire bizitzaren kapitalik handiena, nireinguruan sortu zaidan laguntasun oparo hau dela sentitzen dut.Oharkabean aberats sentitzen naiz». Joxemiren testamentua, hil bainohilabete lehenago idatzi zituen hitzok.

Gaixotasun mintsuak luze jo zuen. EGUNKARIA sortu eta bi hilabe-te eskasera egin zioten lehen ebaketa. Hil edo bizikoa. Bigarrena, han-dik hemezortzi hilabetera, eta hiru hilabeteren buruan hil zen. Azkenaldian ezin zen mugitu. Jan ere oso xehe egiten zuen. Baina ez zuenpenarik horregatik. Amorru handiena Jon seme jaio berriarekin ezinjolastuak ematen zion. «Hil baino lehen, esan zidan damu bakarra izanzuela: seme-alabekin gehiago ez egon izana», ondo gogoan du OstaizkaIrastorzak, Joxemiren neska-lagunak. Bazihoala ikusi zuen Joxemik. Ez

13


zekien zenbat iraungo zuen, baina bazekien hiltzera zihoala. Psikologoekesaten zioten garrantzitsuena etorkizunean pentsatzea zela, geratzenzitzaion denboran zer egin behar zuen planifikatzea. Eta koaderno berribat hasi zuen, tapa beltzekikoa: umeekin zein plan, ingelesa ikastenhasi, bazterrean utzitako liburuak irakurri, EGUNKARIAren historia idatzi,Josurekin marrazki liburuak egin garai batean bezala, gabonetako opa-riak pentsatu. Eta jendea maitatu. Horrelaxe utzi zuen idatzia bereeskuz. Esperantza izatea zen kontua, aurrera begiratzea. Eta horretan,etorkizuna begitantzen eta etorkizuna egiten, gaitasun berezia izan zuenbeti Joxemik.

Azken hilabeteetako bizimodu ezindutik hurrengo irudia berritunahi dugu: Joxemi etxeko egongelan dago, sofan erdi etzanda. Erietxeanegonaldi luze bat egitetik etorri berri da. Seme-alabak ez ditu aspaldiikusi. Etxera sartu da Ostaizka, Maddi eta Jonekin. Maddik marrazki batdakar eskuan. Urduri dago, ez daki aitarengana nola hurreratu.Marrazkia gora eta marrazkia behera, ez da isiltzen. Aitak marrazkiaeskuetatik erauzi, eta besoetan estutu du. Jon txikiak, berriz, amarenbesoetatik egin du salto aitarengana. Hirurak besarkatuta, sofan. Luze.Isilik. Ez Maddi, ez Jon, ez dira aldenduko aitarengandik arratsaldeosoan. Lo ere aitari pega-pega eginda hartuko dute.

Aitazulo hutsak ziren Maddi eta Jon; Joxemiren kuttunetan kuttu-nenak. Halakoxea zen Joxemi, ezagutu zutenen begietan. Umezalea.Maddi jaio zenean, balkoian pankarta bat zabaltzea besterik ez zitzaionfalta izan. Ordura arte umeak izatea ez zen bere planetan sartzen.Handik aurrera lagunei umeak egiteko eta egiteko ariko zitzaien etengabe. Jolastia zen izaeraz. Jon Barandiaran adiskideak honako irudi haudu buruan: «Argia-n gaude, nor bere mahaian eserita eta lanean. Etamahai azpitik ostiko ematen dit. Eta nik bueltatu. Segundo gutxirenburuan, lurrean borroketan gabiltza, mutil kozkorrak bezala. Eta bat-batean altxatu, arropak eskuaz apur bat lisatu, eta serio-serio kredituanegoziatzera joango da bankuko zuzendariarengana». Umeek bezalazekien gozatzen gauza txikienarekin ere. Ezer ere ez eta festa. Maddirenhaurtzaindegiko andereñoei antzeko argazkia geratu zaie gogoan:Joxemi lurrean bueltaka, eta ume guztiak haren gainean. Berdin trajeaedo txandala bazeukan jantzita.

14

Joxemi Zumalabe

Haurtzaroa eta nerabezaroa jolasean eman zituela esan ohi zuen,eta horregatik zela hain jolastia. «Beti emango zituen esplikazioak edo-zeren inguruan, eta bere portaerak ere esplikatu beharrean sentitzenzen». Josuk askotan entzun zion esaten gurasoek izugarrizko mesedeaegin ziotela ikastolara lehenik eta Santo Tomas lizeo estreinatu berriraondoren eramateagatik. Hain zuzen, giro hartan ernatu zenJoxemirengan bere ibilbide osoan bizirik izango zuen borroka: euskara-ren aldekoa. Borroka hori maitasunaren eta obligazioaren arteko eraba-ki bat izan zen. Eta horren inguruan eraiki zuen bere biziera eta pentsa-era. Joxemirena, Martin Ugaldek esan bezala, «euskararekiko maitasunistorio bat» izan da.

Maddi eta Jon ziren Joxemiren kuttunetan kuttunenak. Eta umeak, berriz, aitazulo hutsak.Gaixotasuna zela-eta haiekin gehiago jolastu ezinak ematen zion amorru handiena. 19

92

15

1950-1968


Gizonak beti darama izan den umea barruan.Joxemi helduaren begirada Joxemiumearenean hasten da ernatzen. Ez

zuen haurtzaro arrunta izan, eta orduan bizi izandakoak balio erantsiaekarriko zion Joxemiri urteek aurrera egin ahala. Egin dezagun saltoatzera. Mendearen erdi-erdian jaio zen Joxemi, 1950eko urriaren 14an.Zumalabetarra eta Goenagatarra zen aldi berean. Eta hori ez zen edo-zein izatea hamarkada haietako Donostian, Donostia euskaltzale etaabertzalean bederen.

Zumalabetarrak Urbieta kaleko 56an bizi ziren. Egur moztuberriaren usaina izaten zen etxe hartan. Joxemiren logelak atzeko patio-ra ematen zuen, eta bertako leihotik sartzen zen etxepean aitonaBernardok zuen aroztegiko usaina. Etxea aitonak egina zen. Lehen solai-ruan Joxemi-eta bizi ziren, eta bigarrenean lehengusuak. Inondik ereetxegintza familia zuen Joxemik. Aita matematikaria eta aparejadoreazen ikasketaz, eta etxegilea lanbidez. Aitaren aita, delineatzailea. Besteaitona, arotza, etxegintzan ere ibiltzen zena. Amaren aldeko amonarenfamilia ere, Arteagatarrak, harginak ziren. Eta denak Donostiakoak.Donostiarrak.

Etxe oneko familia zen Zumalabetarrena. Ama, Axentxi, maistrazen ikasketaz, inoiz jardun ez bazuen ere. Koro, hiru urte zaharrago zenarreba, eta Joxemi ziren seme-alaba bakar. Aita, Jose Migel, kultur eragi-le handia zen. Zeruko Argia aldizkaria berpizten eta ikastolak sortzen,batez ere Santo Tomas lizeoa, lan handia egin zuen. Pintorea ere bazen.Ez nolanahikoa, gainera; sariak bat baino gehiago jaso zituen. Oteiza eta

16

Joxemi Zumalabe

beste artista batzuk gaztetako lagunak zituen. Igande goizetan, berriz,eguraldi lehorra lagun, oso sarri joaten zen tramankuluak hartuta pinta-tzera. Joxemik ere txikitatik agertu zuen pintatzeko grina, eta oso umeazela jaso zituen lehen pintura artistikoko eskolak. Bistako denez,Joxemirenean pintatzea oso gauza baloratua zen.

Euskaltasunean eskolatu

Baina, ziurrenik, baliorik handiena euskaltzale izateak zuen. Gurasoakeuskaltzale eta abertzale sutsuak ziren. Ez ziren, hala ere, EAJko kideinoiz izan. Ama gaztetan Emakume Abertzale Batzakoa izan zen, baina ezzuen konfiantza handirik politikariengan. Telesforo Monzon zen salba-tzen zuten bakarretakoa. Asko miresten zuten. Aita gerra aurretikBergaran ibili zen irakasle, eta han ezagutu zuen. Amak Monzonenemazte Maria Josefarekin ere izan zuen tratua. Korok gogoan du sinpa-

Joxemi, hobeto esan, Joxemieltxo, bizpahiru hilabeterekin, amaren besoetan. Ama-semeenarteko harremana berezia, maitakorra eta oso estua izan zen beti.19

50

tia handiarekin hitz egiten zuela hari buruz. Koldo Mitxelena eta KarlosSantamaria lagunak zituzten, eta tarteka biltzen ziren afaritan.Txillardegi eta Rikardo Arregi ere behin baino gehiagotan ikusi ditueuren etxean Korok.

Familia giro horrekin, Joxemi eta Koro txikitatik eskolatu zireneuskaltasunean. Euskal kutsua zuten ekitaldi guztietara eramaten zituz-ten gurasoek: Poxpolin jaietara, Gipuzkoako Aldundiak antolatu ohizituen euskarazko idazketa lehiaketetara, Santo Tomas eguneko antzer-ki saiora eta Aberri Egunetara. Korok gogoan du Jose Antonio Agirrelehendakariaren hiletetan izan zirela Donibane Lohizunen. Astegunabehar zuen izan, eskola huts egin baitzuten. Iparraldera maiz egitenzuten. Aitaren anaia osaba Agustin, idazle eta itzulzatilea, DonibaneLohizunen errefuxiatu zen 50eko hamarkadaren azkenaldian. Emaztea

eta seme-alabak Donostianzituen, eta haiekin eta gurasoekinlarunbat askotan joaten zenJoxemi Iparraldera.

Familiaren eguneroko martxaohikoa zen. Otordu guztiak elka-rrekin egin ohi zituzten. Sarritan,afalondoan gaueko hamaiketanirratiaren bueltan jartzen zireneta Paris irratia sintonizatzenzuten atzerriko berriak jakiteko.Jatorduetan elkarrizketa asko iza-ten zela gogoan du Korok.Kristautasuna, justizia soziala,euskaltzaletasuna, zuzentasunaeta horrelakoak asko aipatzen ziz-kieten aita-amek. Solasaldi haie-tan, aitak Joxemiri maiz aipatzenzion San Ignaziok idatzita utzitakopasarte bat. «Zerbait garbi ikus-ten bazuen, zera esaten zuen: ‘Yoesto lo tengo que hacer’. Han ez

17


Zumalabetarrak oporretan joan izanziren. Beasaingo Astigarreta auzoko

baserri batera egin zuen lehen bidaiaJoxemik. Argazkian, Koro arrebarekinageri da, urtebete inguru duela.

1951

18

Joxemi Zumalabe

zegoen aitzakiarik, Joxemiel. Egin behar bazuen, egin egingo zuen».Semearentzat asmo handi eta urrunak zituen aitak.

Amaren samurtasun bera zuen Joxemik. Ume gozoa zen, laztanjaso zalea. Eta oso ama zuloa, bai umetan, bai handitan. Kozkortuondoren ere, bazkalondoan, jaten bukatu orduko, amari magalean ese-riko zitzaion, ume handi eta mainatsu bat bezala. Zer gehiago nahi zuenamak! Ama-semeen arteko harremana oso berezia izan zen beti.Maitakorra, eta benetan estua.

Bazen funtsezko beste kide bat familian: Pilar Garmendia neska-mea, gerra aurretik, Joxemiren gurasoak ezkondu baino lehenagotik,etxean zerbitzatzen zuena. Urnietako Larburu baserriko alaba zen.Emakume isila, atsegina. Errieta egiten ere bazekien, baina bere biumeen apetak ase arteko onik izaten ez zuena. Bigarren ama bat zen bianaia-arrebentzat. Baina amarena zen bezalaxe, Pilarren kuttuna ereJoxemi zen; Joxemieltxo, hobeto esan. Hurrengo pasartea horren argigarri:Joxemi, gurasoen etxea utzi eta lagunekin bizitzen jarri zenean, tartekagurasoenera joaten zen lo egitera. Pilarrek ez zuen inoiz Joxemi agertu-ko zenaren esperantza galtzen, eta gauero-gauero ohea irekitzen zion.Amak esaten zion, «Pilar, baina, ez da etorriko-eta». «Badaezpada ere»,Pilarrek erantzun.

Joxemi hiru urterekin hasi zen ikastolan. Karmele Esnal andere-ñoak Artzain Onaren plazan zuen lokalera joaten zen egunero. Ikastolaklandestinoa zen; eskola ematea legezko bazen ere, euskaraz izateak egi-ten zuen ezkutuko. Bi urtez ibili zen bertan. Handik, bost urte betetzearzituela, Elbira Zipitriaren etxera pasatu zen, Parte Zaharrera. Lau urteegin zituen bertan, bederatzi bete bitarte. Arreba eta biak joaten zireneskutik hartuta Zipitriarengana. Eskolak osatzeko, Felitxu Eraso andere-ño lapurtarrak frantsesa erakusten zien, eta azken urtean egunero gazte-laniazko klasea izaten zuten ordubetez. Zipitriaren eskolek euskaraz iza-tea ez zuten bereizgarri bakar: irakasteko modua ere aurrerakoiagoa etaaskeagoa zen gainerako eskolen aldean.

Joxemik Zipitriarekin ikasi zuen irakurtzen, idazten eta kontuakegiten. Horretarako, Martin Txilibitu, Kristau Ikasbidea eta Baionan argita-ratutako euskarazko beste libururen bat zituen lagun. Abestiak ere ikas-ten zituzten, eta horietako bat hil arte izango zuen oso gogoko: «Oriko

19


txoria Orin pakean da bizitzen, ango lare sasietan, ez da ura unatzen…». Letrasaiatuarekin kopiatu zuen kantua zazpi urteko Joxemik. Koadernoetakoorriak marrazkiz betetzen zituen. Bada bat, baso bat agertzen duena:arbolak mehar eta hostoak mardul. Alboan, andereño Zipitriaren oharradago: «adarak baiño aundiagoko ostoak?». Zergatik ezin dira hostoakadarrak baino handiago izan? Basoa berde dakusa Joxemi umeak, berdeeta oparo. Koadernoko azken orrian zigorra bete behar izan zuen, «ikas-tolako lanak egitean areta aundia jari eta ez da utsik egiten» lerroz lerroerrepikatuz.

«Mendizabal Frutos, Zumalabe Goenaga, Erekarte Bariola,Arazola Arantzadi, Alba Orbegozo». Gelako ikaskideen abizenak idatzizituen koadernoan Joxemi umeak, eta alboan bakoitzaren aitaren lanbi-dea jarri: sendagilea, etxegilea, ola nagusia, saleroslea, idazlea, irakas-lea, argazkilaria. Ikastolako lehen umeak kalekumeak ziren, ez dago

Aitarekin etxeko atarian, mutil koxkorra zela. Hainbat gaitan desberdin pentsatuagatik, osoharreman maitakorra izan zuten beti.19

57

´

´

´ ´

´ ´

20

Joxemi Zumalabe

Elbira Zipitria andereñoarekin Eguberri bezperan kalez kale irteten zirenkantatzera gelakideak. Eskuinekoa da Joxemi, jaiotzari heltzen diona.19

58

Zazpi bat urte zituenean osatu zuen koadernoa. Andereño Elbirarekin ikasi zuen Joxemik idazteneta kontuak egiten, ikastola klandestinoan. 1957

21


zalantzarik; hirigunekoak, baina ez auzoetakoak. Familia euskaltzale etahainbat kasutan dirudunen seme-alabak ziren.

Garai hartan, ez zen oso ohiko bidaiatzen ibiltzea, Donostiatikirtetea, baina Zumalabetarrak ateratzen ziren Gipuzkoara. Beti euskalgiroko inguruneetara. Oso sarri joan ohi ziren Arantzazura, esaterako.Uda partean, opor labur batzuk egin izan zituzten Zumalabetarrek.Beasaingo Astigarreta auzoko baserri batera Joxemik urtebete zuelajoan ziren, eta aurrerago, Larraitzen ematen zituzten hamabost bategun. Trena lehenik, autobusa gero eta astoa zamatuta oinez ondoren,goiz osoa behar zen Larraitzera iristeko. Zumalabetarrak aitaren autoanjoaten ziren.

Lehenengo autoa ez da ahazteko moduko kontua, gainera.Hurrengo irudia atxiki zaio Korori buruan: Renault 4 gris berri-berriaaparkatu du aitak etxeko atariaren aurrean. Jaitsi dira autoa ikusteraJoxemi, Koro eta lehengusuak. Sartu dira barrura, eta Urumea ibaiareninguruko errepiderako bidea hartu dute. Bihurgunerik gabeko bidean,aitak azeleragailua sakatu eta abiadura bizian jarri du autoa. Haurrak,burua leihotik aterata, bibaka ari dira: «Azkarrago, aita, azkarrago!».

Azkar, haurtzaroko urteak joan ziren. Elbira Zipitriaren ikastolanibili eta gero, halabeharrez gaztelaniazko eskolara joan behar izan zuenJoxemik, Sagrado Corazon ikastetxe erlijiosora. Urtebete baino ez, halaere. Aitak ezin eraman zuen heziketa haren gogortasuna eta gaztelaniahutsez izatea. Hori konpondu aldera, hurrengo ikasturterako berak etaKarlos Santamariak Santo Tomas lizeoa sortu zuten, jendearen arteanbonuak salduta lortutako diruarekin. 1960. urtea zen. Joxemik hamarurte betetzear zituen. Batxilergoko lehen maila dozena bat haurrek hasizuten. Bigarrena, Santamariaren seme gazteena, Antton, sartzeko pro-pio sortu zuten, lauzpabost ume ez bazeuden ere.

Amaran izan zuen lehen egoitza lizeoak. Irakasleak ikasleak adinaizango ziren kasik. Joxemiren amaren maistra titulua tiraderatik ateraeta hautsa kendu zioten, legeak eskatzen zituen irakasleen titulazio bal-dintzak betetzeko. Aita ere ageri da irakasle gisa paperetan, eta hutsunebat edo beste bete zuen eskolak emanez. Goenagatarren,Gurmenditarren, Barriolatarren, Mitxelenatarren, Hernaniko Goiatarren,

22

Joxemi Zumalabe

Egigurendarren eta besteren seme-alabek estreinatu zituzten lizeokoikasgela berriak.

Arregiren eta Saizarbitoriaren altzoan

«Gurea ez zen inondik ere kolegio normala», berretsi du AnttonSantamariak. Anttonek eta Joxemik, gurasoak lagun handiak zirelako,txikitatik ezagutzen zuten elkar. Lizeoan hasi zirenean, lagun minak eginziren. «Ikasle gutxi ginen; neska eta mutil elkarrekin, eta, gainera, giroeuskaltzalea eta euskalduna zen». Horrek egiten zuen berezi, baita erdiklandestino izatearen xarmak ere. Ikasgaien herenak besterik ez zituzteneuskaraz ematen, hala ere. Karlos Santamariak berak ematen zituenak,

Txikitatik eskolatu zireneuskaltasunean Joxemi eta

Koro. Ezkerrean, Santo Tomasjaian, eta goian, euskarazkoidazketa lehiaketa batean agerida Joxemi.

1955/1957

23


baita Koldo Mitxelenarenak berarenak ere. Literatura ere euskaraz ema-ten zuten. Irakaslea, seminariotik atera berri zen Rikardo Arregi zuten.Joxemik eta bere lagunek Arregi zuten begiko. Gaztea zelako, eurekbaino zortzi urte zaharrago baino ez. Lizardi ezagutuz hasi zitzaionJoxemiri Capitán Trueno-ren sukarra baretzen. Gainera, ikasgaitik harata-go, euskal kulturaren eta Euskal Herriaren eremu ezezagunak eta orduandebekatuak erakusten zizkien. Anttonek gogoan du Joxemiren aitak pres-tatutako fitxa batzuekin irakasten ziela Arregik Euskal Herriko geografia:zazpi probintziak, ibaiak eta mendiak, hiriak eta bailarak. «Gu, donostia-rrok, oso hiritarrak ginen, eta Arregiren bitartez deskubritu genuen baze-la mundu euskaldun bat. Orduan inor gutxi irteten zen probintziara, etamundu euskaldun hori zenik ere ez genekien». Euskarak berezko balioazuen mundu baten berri eman zien Arregik.

Arregirekin harremana ez zen mugatzen eskola orduetara soilik.Ikastorduz kanpoko ekimenak ere izaten zituzten. Eta horietan, politika-ren lehen zantzuak hasi ziren ikasten. Joxemiren ikaskide RafaEgigurenek gogoan du nola behin Arregik arbelean idatzi zituen ETA etaPNV siglak, eta «Euskal Herriaren askatasunaren alde lanean bi erakun-de horiek ari dira», esan zuen. «Guretzat, hori oso gauza subertsiboazen; siglak idatzita ikuste hutsa harrigarria zen».

Lizeoan hasi aurretik, Donostiako Boy Scout-etan ibiltzen zirenbai Joxemi eta bai Antton. Ez zen euskal giroko mendi taldea, baina eus-kaltzale batzuk biltzen zituen. Horri alternatiba eman nahian sortu zutenlehen boy scout talde euskalduna. Artzaiak jarri zioten izena. Joxemikhamaika urte zituen. Antton, Rafa, Tomas Arozena, Luis Gorrotxategi,Jose Anjel Eizmendi eta Joxemi bera ziren taldearen barruan koadrilaosatzen zutenak. Artzaietan gidari zutenetako bat, berriz, RamonSaizarbitoria zen, Rikardo Arregiren adiskide mina. Adarrara batean,Erniora hurrengoan, Txindokira beste batean. Mendian ibiltzearekinbatera, euskaltzaletasunean zihoazen sakonduz. Espainiako federazioakOlaztin egin zuen biltzarrera ere joan ziren. Suaren bueltan kantutan etakontutan ari zirela, Artzaiak izen hori zertara zetorren galdetu zieten.Euskaldunak zirelako, eurek. Orduan espainiarrak ez ote ziren, besteek.Eztabaida gogorra sortu zen. Azkenean, behintzat, federaziotik kanpogeratu ziren.

24

Joxemi Zumalabe

Mendirako taldea zena, ekintza gehiagotara zabalduz joan zen,nahiz Santo Tomas lizeoko ikasketak ordurako bukatuak izan.Haurtzaroa utzi, nerabezaroan sartu eta euskaltzaletasuna sendotuzzihoakien heinean, ekintzaileago bihurtu ziren. Horretan, ziurrenik, era-gin handia izan zuen Saizarbitoriak. Hark egin zien sarbidea literaturaberrienera, bereziki antzerkira. Jarrai antzerki taldeko kide zenSaizarbitoria, Iñaki Beobide eta enparauekin, eta, antzerki taldeareneskutik, mundu berri eta berrizale bat zabaldu zitzaien begien aurreangazte nerabe haiei. Jarraikoen atzetik ibiltzen ziren; nagusiagoek zeregingo, berdin jokatzeko. Jarrai taldea puskatzaile gertatu zen ordukoeuskarazko antzerki kostunbristaren panorama estuan. Besteak beste,

Zumalabetarrek Kontxako hondartzan zuten eguzkitakoa. Uda garaian, Joxemi egunerojoaten zen hondartzara igeriketa eskolak jasotzera. 19

55

Aurrerakoak

Aurrerakoak deitzen zietenJoxemiren koadrilakoei.Aurrera Donostiako Urbietakalean zegoen taberna batenizena da. NagusiakGoenagatarrak ziren,Joxemiren koadrila kideJuan Luis pintorearengurasoak. 60 eta 70ekohamarkadetan, euskaltzaleeta abertzale asko biltzenzen hara, nagusiak halakoakzirelako. Etxekoandrea,Joanita Mendiola,presoentzako laguntzajasotzen ibiltzen zen; bateanlo zakuak izango ziren,hurrengoan arropak.Tabernaren azpian soto ederbat zuten, eta han hamaikabilera eta ekitaldi antolatuizan dira. Joxemi etakoadrilakoak han izatenziren egunero, sotoanahierara erabiltzeko libreizaten zutelako: bileretarako,musika jotzeko edoguatekeak egiteko. Horrezazgainera, Joanitak ingurukokroketarik onenakprantatzen omen zituen.Tabernaren izena hartuzuen Joxemiren koadrilak,azkenerako.

25


Camus eta Frisch taularatu zituzten.Kontuan izan behar da, mendizale-tasunak euskara gordetzen zuenbezala, antzerkia zela euskarazkokulturaren adierazpide nagusia.Euskaltzale gehien erakartzen zuenekimena zen. Jarraikoen antzezlanekiskanbilarik sortu zuten euskaldunfededunen artean. Zer gehiago nahizuen gazte koadrila hark. Gazteabeti berritzailearen alde. «Giro inte-lektual hori guk oso gertutik biziizan genuen; entzuten genienJarraikoei honetaz eta hartaz hitzegiten. Hori izugarria izan zen gure-tzat», dio Anttonek. «Nagusiagoekegiten zuten edozer zen erakarga-rria guretzat», berriz, Rafak. Berrigosea non ase bazuten. JarraikGabriel Arestiren Beste mundukoak etazoro bat lana estreinatu zuenean,Aresti bera joan zen Donostiara, etaemanaldiaren ondoren denak bilduziren: Jarraikoak, Artzaietakoak etaAresti. Han ezagutu zuen JoxemikAresti eta haren hizketa modu zaka-rra baina zorrotza.

Hasieran, Jarraikoen arri-muan, berdin ibiliko ziren aulkiakjartzen, edo figurazio lanak egiten.Geroago, antzezten ere hasi zirenArtzaietakoak, euren kasa. Rafakitzulitako Lapurtxoa haur antzezlanalana, lehenik. Gero, Joxemik,Anttonek eta Jose Anjelek idatzi

26

Joxemi Zumalabe

zuten Makina izenekoa estreinatu zuten. Zehazki, 1967ko uztailaren25ean, Kursaal zaharreko sotoko areto batean. Idatzi, arratsalde bateanidatzi zuten, Joxemiren etxean; eta entseguak, Aurrera tabernako sotoaneta kaputxinoek Zeruko Argia egiten zuten Okendo kaleko lokalean eginzituzten. «Tintinen Dupont & Dupond pertsonaia bikien formula horikopiatu genuen». Garrantzia kentzen dio Anttonek. Umorezko antzezlantxiki bat zen. Makina bat azaltzen zen agertokian, Joxemik berak eta JoanLuis Goenagak egindakoa. Estreinaldia jaialdi baten barnean izan zen,eta euren emanaldiaren ondotik Gurmenditarrak Beatlesen kantuak etaNemesio Etxaniz a cappella kantatzen atera ziren. Bigarren emanaldiaHernanin izan zuten.

Antzerkiaren kontu horretan, Saizarbitoriaren eta Beobiderenlaguntza zuten, baita Mikel Forcadarena ere. Forcada dekoratzailea zenlanbidez: Madrilen ibilia zen filmetako dekorazioak egiten. Jarrai antzer-ki taldean, horretan aritzen zen. Artezale amorratua zen Forcada.

Larraitzen, hainbat udatan hamabost egun egin zituzten Zumalabetarrek,hango bentan ostatu hartuta. Horregatik zuen oso leku kuttuna Joxemik.19

59

27


Artzaietakoen artean, bi izan zituen jarraitzaile zintzoen: Joxemi bera etaJuan Luis Goenaga. Biek zuten arterako joera. Eskolaz kanpoko ekimenhorietan, Forcadak arte berriena azaltzen zien; larunbat arratsalde batez,lizeoan bertan, Picassoren lana azalduko zien, esaterako. Oteizak etabesteek Gaur taldea sortu zutene-an, 1966an, ez zuten erakusketabakar bat huts egingo; ez, behin-tzat, Joxemik. Zumetak 1967koEuskal Pinturako Sari Nagusia ira-bazi zuenean Donostiako udale-txeko sotoan paratu zuen pintura-eskulturarekin, txora-txora egindageratu zen.

Ahulak, rock erritmoan

Mendia, literatura, antzerkia,artea, baita musika ere.Musikazaleak ziren. Musika berria-ren zaleak, nola ez. Euskarazkorock talde bat osatzea erabaki ereerabaki zuten. Goenaga jarri zutenbaterian, Xabier Laskibar etaAntton Sanz gitarretan, eta RafaSainz de Murieta abesten. Azkenhau ez zen euskalduna, etaJoxemik berak ematen zizkion eus-karazko klaseak Aurrera tabernan. Joxemi azpiegituraz arduratzen zen:gitarrak lortu, afixak egin. Antton, kantuak aukeratzeaz: Troggs, Beatleseta, oro har, Radio Carolina emisora piratan entzuten zuten musika.Gero, Joxemik eta Anttonek euskarazko hitzak jartzen zizkieten kantuei.Troggsen kantu batek neska batekiko maitemina adierazten bazuen,Joxemik eta Anttonek «Egia bilatu nahi dut ta ez dut aurkitzen…» ego-kituko zuten. Beatlesen Here, there and everywhere kanta gehixeago erres-petatu zuten: «Han, hemen eta toki guztietan». Ahulak jarri zioten izenataldeari. Ez zuen asko iraun, hiruzpalau emanaldi emateko adina.

Hamabost urte zituela, ‘ZerukoArgia’-n argitaratu zuen lehen

artikulua Joxemik, ‘Hemen, gazteagoak’izeneko sailean.

1966

28

Joxemi Zumalabe

Guateke eta festak egiteko aukerarik ez zuten ahal zutela galtzen.Bazuten modua, gainera. Barriolatarrek Aieten zuten txaletean biltzenziren. Artze anaiekin ere harremana egin zuten, eta izan ziren pare batguateke txalaparta hutsezkoak. Ez zen ezer modernoagorik.

Joxemik hamabost urte zituela, 1966an, Rikardo Arregiren eskutikZeruko Argia-n idazten hasi zen, Antton eta Rafarekin batera. Arregik etaSaizarbitoriak Gazte naiz izeneko saila zuten, eta Joxemirentzat-etaHemen, gazteagoak izenekoa sortu zuten. Zazpina artikulu idatzi zituzten.Joxemik ekin zion sailari. Idatzi zituen artikuluetako bat Juan LuisGoenaga lagunarekin batera egin zuen. ‘Gora melenak’, zioten biek halabiek. ‘Lengoan ikusi nituan zahar batzuek melenadun baten atzetikparrez eta kritikatzen; arrazoinketak jartzen gainera, zikiñak eta itxusiakzirela esanez, eta gero, «oraingo gazte jende au», esanda trankilduta

Gurasoengandik jaso zuten Joxemik eta Korok euskararen aldeko kontzientzia.Gurasoak euskaltzale eta abertzale porrokatuak ziren.19

57

joan ziren’. Horrela hasten da idatzia. Joxemi orduantxe hasi zen tximaluzeak eramaten, eta bere hamasei urteko talaiatik hori estetika hutse-tik haratago zegoen zerbait zela sentitzen zuen. Jarrera iraultzaile batenlehen adierazpena zen inondik inora: ‘Bai jaunak, nire melena nire aska-tasuna da’, aldarrikatzen du idatziaren amaieran.

Ez zen hori, hala ere, Joxemik Zeruko Argia-rekin zuen lehen harre-mana. Etxean harpidedun izateaz gainera, urte batzuk lehenago SantoTomas egunean-eta aldizkaria banatzen ibili ohi ziren kalean. Izan zenudaltzainak atxilotu zuenik ere; galdetu, bestela, Rafari. Geroago, aldiz-kariko nazioarteko sailean hasi ziren idazten, nonbait euren buruarizahartuxe iritzita aurreko sailarekin jarraitzeko. Idatzi baino gehiagoitzuli egiten zutela aitortu du Rafak. «Hitzordua Alderdi Ederren egitengenuen. Rikardo etortzen zen makuto batekin, eta Nouvel Observateuraleak ateratzen zituen. Nork zein artikulu fusilatu erabakitzen zen. Itzulieta argitaratu egiten ziren. Horrelaxe egiten genuen, pentsa. Baina gure-tzat Zeruko Argia-ko lan horiek guztiak oso garrantzitsuak ziren. EtaJoxemirentzat, areago».

Ez ziren hor bukatzen egin beharrekoak. Denbora libreari etekinaateratzen bazekiten. Horren adibide da hurrengoa: arratsalde oso bateman zuten Joxemiren etxean Jose Luis Zalbide ETAko presoariMartutenera bidaltzeko ehunka gutun idazten. Gutunak baino gehiago,gutun-azalak. Kontua zen preso arrunt gisa tratatzen zutela, eta horre-gatik «Jose Luis Zalbide, preso político» zioten gutunak ahalik etagehien bidali behar zirela kartzelara. Lur argitaletxera ere joaten zirentarteka, Saizarbitoriak eskatuta, liburuak kaxetan sartzera.

Ordurako, Santo Tomas lizeoko ikasketak aspaldi bukatuta zeuz-katen, batxilergoko laugarren mailara artekoa baino ez baitzuten egitenbertan. Hortik Goi Ikasketetarako Akademiara egin zuten. Han, KarlosSantamaria zuten irakasle. Santamariak tratu berezia ematen zien lizeo-tik zetozenei. Joxemi, Rafa, Luis eta Tomasentzat, Txarli zen besteentzatDon Carlos zena. «Matematikako ariketak fitxatxo batzuetan egitekoagintzen zigun, eta zuzendu eta nota jartzen zuen ariketaren gainean.Beti latinez: bene, molto bene, benisimo. Guri, berriz, euskaraz: ondo, osoondo, bikain». Piper sarritan egiten zuten, arratsaldean bereziki.Zinemara joateko, askotan.

29


Ikasle kaskarrak ziren. Hala aitortu du Rafak. «Joxemik, besteokbezala, ikasten hasi baino aurreragoko lanak mila izango zituen».Aprobatuari neurria zeinen ondo hartua zioten kexatzen zitzaienJoxemiren ama. Ia arratsaldero Joxemiren logelan biltzen ziren, Pilarrekprestatzen zien meriendaren inguruan.

Uda izaten zen libreago ibiltzeko garaia. Zumalabetarrek Kontxanzuten eguzkitakoa Goenagatarrekin banatzen zuten. Joxemi-eta goizezjoaten ziren, eta Aurrera tabernako familia, berriz, arratsaldez. Joxemieta arreba Ondarretako hondartzatik berrogeita hamar bat metrora itsa-so barruan zegoen igerilekura joaten ziren, igeriketa estiloa hobetzera.Potinean eramaten zituzten igerilekura anaia-arrebak, lagunak itsaser-tzean zain geratzen ziren bitartean. Bai Antton, behintzat. Ioldiren igeri-

lekua zen. Ioldi hori oso ezagu-na zen Donostian, igeriketairakasle aparta ez ezik euskal-tzalea ere bazelako.

Arratsaldean, berriz,Falangek Anoetan zuen kiroleremura joaten ziren, hura bai-tzen igeri egiteko leku bakarra.Falangerena zenez, KarlosSantamariak semeari ez zionsekula utzi bazkide izaten, etaJoxemiren txartelarekin edoatzeko aldetik langa gainditutasartzen zen barrura. Gogoandu hamar metroko jauzi oholazegoela. Inor gutxik egingozuen salto handik. Umeekgutxiago. Arratsalde osoan,igual heldu bat igoko zen, etadenak hari begira. Joxemi izanzen horietako bat. Besoakzabal-zabal, gurutze moduanjarrita, zutik egin zuen salto. Ez

30

Joxemi Zumalabe

Pilar neskamea Joxemirentzat bigarrenama bat izan zen. Beti ibiliko zen

Joxemik eta Korok zer nahi, hura emannahian. Irudian, Koro du besoetan.

1947

31


zitzaizkion gutxi gorritu besapeak. «Tranpolina han zegoelako eta saltoegitea posible zelako egin zuen salto. Hori demostratu nahi zuen».Ondo gogoan du Anttonek ausardia. Aitak San Ignazioz esaten zionaizango al zuen gogoan?

Bizitzaren kontraesanak

Nerabe koadrilak urrats askotxo egin zituen aurrera: euskararen defen-tsaren kontzientzia hartu zuten, euskal kultura berritzailearen alde lerra-tu ziren, politika ezagutzen hasi ziren, eta ideia sozial aurrerakoien aldejarri ziren. Horrek guztiak mundu berri bat eskatzen zuen, eta euren bizi-tzan sortzen zizkien kontraesanak azaleratuz joan ziren. Joxemirenkasuan Pilarrekikoa da argigarria. Pilar neskameak sukaldean bazkaltzenzuen; familiak, jangelan. Nola onar zitekeen hori, gurasoek justizia etaberdintasuna aipatua zietenean? Gainera, Pilar ama bat bezala maitezuten, neskamea izanagatik. Joxemik eta Korok elkarrekin hitz egin zutenzer edo zer egiteko, iraultza etxetik hasi behar dela pentsatuta. Baina,azkenik, Pilar jangelako mahaira ekartzea lege mugigaitz bat haustealitzatekeela iruditu zitzaien, eta Pilarrek ez zuela onartuko, gainera. Ezzuten aldaketarik eskatu, baina aurrerantzean Pilarri gehiago lagundukoziotela erabaki zuten bi anaia-arrebek.

Oinarriak sendotuz zihoazen. Nerabezaroa gainditzear zutela,euskalduntasunaren eta euskal kulturaren prozesu iniziatiko bat eginazuten. Eta hori guztia, modernotasun gosez onduta. «Guk moderno izannahi genuen. Eremu guztietan, gainera: literaturan, artean, musikan,politikan, janzkeran eta bizieran», gogo zaharrak berritu ditu Anttonek.«Baina modernotasuna ez zen posible euskaltzaletasunik gabe. Erabatlotuta zihoazen». Tradizioa utzi eta modernotasuna besarkatu zutenbezala, fedea alboratu eta euskarazko mezak militanteki jarraitzetik ateoizatera pasatu ziren. Nemesio Etxaniz entzutetik, Ez Dok Amairuren dis-koak jogailuan jartzera. «Gauza asko egiten genituen nagusiagoen arri-muan. Dena zen zuloak tapatzea, egin behar zena egitea. Scoutak eus-karaz, antzerkia euskaraz, rocka euskaraz, idatzi euskaraz… Ez zen gauzaorganizatu bat; nahiko anarkikoa zen. Baina ekimen horien guztien hel-burua ez zen zerbait adieraztea: euskaraz egitea bera zen helburua».

32

Joxemi Zumalabe

Obligazioa eta maitasuna enbor bereko bi adar bihurtu zitzaizkion ordu-rako Joxemiri. Egia da edozertarako prest zeudela. Eta koadrila horrek,eta ingurukoek, osatu zuten gerra ondoren Donostian euskararen defen-tsaren kontzientzia hartuz joan zen lehen belaunaldia.«Nagusiagoengandik ikasi genuen», dio Rafak, «baina, azken finean, osodiferenteak atera ginen. Gu euskal kulturaren babesean hazi ginen,baina gaztetu ginenean, buru-belarri sartu ginen gehienok politikan».1968ko udazkenean, Joxemik Bartzelonarako bidea hartu zuen,Arkitektura ikasketak hasteko. Gogoa, baina, Euskal Herrian zuen.

33

1968-1979


Ikasi, gutxi ikasi zuen Joxemik Bartzelonan. Gehiagoibili zen ikasle taldeetan borroka politikoak etabeste antolatzen. Borroka, baina, etxean egin

behar zuela ohartu zen. Arkitekturako lehen maila gainditu gabe utzitaitzuli zen Donostiara, 1969an. Aitak disgustu ederra hartu zuen, bainagogoa Euskal Herrian zuen. Eta Euskal Herrian giroa bero-bero zegoen.Ez zen urtebete Txabi Etxebarrieta hil zuela Guardia Zibilak; harenhiletetara mundu bat joan zen, eta mugimendu handia sortu zen, sal-buespen egoera indarrean izanagatik. Etxebarrietaren hilketa oso ger-taera mingotsa izan zen Joxemi eta koadrilakoen artean; besteak beste,ezagutzen zutelako. Hileta baino bi hilabete lehenago agertu zirenEtxebarrieta eta Iñaki Sarasketa Aurrera tabernara Joxemirekin-eta bil-tzeko. Etxebarrietak-eta bazuten Artzaiak taldearen berri eta zer ote zenjakiteko egin zuten zita Joxemirekin. Aurreratik irten eta pasioan ibiliziren, hizketan. «Lo que haceis es un trabajo de francotirador absur-do», esan zion Etxebarrietak Joxemiri, Artzaiakena antolatu gabeko eki-men kaotiko samarra zela pentsatuta. Joxemi ez zen oso ados, izan ereasko maite zuen bere kasara ibiltzea, inoren esanei amen egin gabe.Hala ere Etxebarrieta ez zen edozein gazteagoen begietan; hil eta gero,haren biografia eta poema bilduma kaleratu zuen ETAk, eta KintxoSarasolak gogoan du nola denek gorde zuten, altxor baten moduan.Baita Joxemik ere. Kintxo Joxemiren lagun min eta borrokakide izanzen 70eko hamarkadako lehen urteetan. Biak zeuden egoera berberean:ikasteari utzita, soldaduska egin zain, eta borrokan sartzeko gogoz.

Kantaldi legez kanpokoak emateko egitasmo bat jarriko duteabian, Imanol Lartzabal kantaria buru dutela. Joxemi, Kintxo, Mikel

Bartzelonan arkitekturako ikasketak utzi, eta Donostiara itzuli zen.Imanol kantaria buru zutela, hainbat adiskiderekin batera herriz

herri kantaldi ez-legalak ematen jardun zuen 1971 arte.

1971

34

Joxemi Zumalabe

Arregi, Gabriel Gurrutxaga, Xabi Larrea, Mikel Intxausti, Joxerra Beloki,Itziar Salegi, Marta Barandiaran eta Joxemari Ostolazak osatzen zutentaldea, beste batzuen artean. Dozena bat lagun inguru bildu ziren;Aurrera tabernako giroko koadrilakoak batzuk, lagunen lagunak beste-tzuk. Helburua euskal kultura kalera ateratzea zuten. Azkueren kantute-giko abesti zaharrak berreskuratzen hasi ziren. Hartu gitarrak eta pande-roa, eta herrietako festetara joaten ziren kaleetan kantatzera. Baina horiegitea ez zen erraza. Euskaraz kantatzea debekatua baitzegoen. Lezon

35


eta Berastegin, Guardia Zibila atzetik jarri zitzaien, eta hanka egin beharizan zuten. Hori dela eta, kaleko ekitaldiak utzi eta herrietako lagun edoezagunen bitartez bertako elkarte, parrokia eta antzeko lekuetan kantal-di edo bilera bereziak egiten hasi ziren, Añorgan, Billabonan etaLarrabetzun esaterako. Azken honetan Natxo de Feliperekin bildu ziren.

Entseguetarako astero biltzen ziren, eta azkenerako oso kantaldiberezia osatu zuten: lehen partean, Euskal Herriko historia jasotzenzuten kantuak abesten zituzten; bigarrenean, egokitzen ziren herrianzeuden arazoen inguruko bertsoak kantatzen zituzten; eta gero, debeka-tuta zeuden hainbat kantu. Azkenik, debate bat egiten zuten entzulee-kin. Kantuan oso txarra zen Joxemi. Berea antzerkia zen gehiago, etaantzezpen batzuk tartekatu nahi izan zituen kantaldian. Eta honako hauproposatu zen: Joxemik Aita Santuaren inguruan egindako bertso batzukmusikatu zituen Kintxok. Horiek kantatzen hasi, eta euretako bat gorba-ta eta trajea jantzita –Joserra Beloki gehienetan– publikoaren artetikoihuka hasiko zen kantaldiaren erdian, hura legez kanpokoa zela etaeuskaraz ezin zela kantatu esanez. Helburua jendea probokatzea zen,eta, lortu, lortu zuten.

Iraultza irakasle

Baina kantaldi eta antzerki kontuez gain, bazen lantzen zuten bestealderdi bat ere: prestakuntza ideologikoa. Astean bizpairu aldiz biltzenziren irakurketak egin eta eztabaidatzeko. Marxismoa, iraultza sozialaeta politikoa, eta horrelakoak. Horietan gidari Joxemi zen. Joxemi ordu-rako «ideologikoki nahiko aurreratua» zegoen. Ideologia kontuetan «ezzen edozein», Kintxok ederki daki.

Oraingo begietan, kantaldien kontu hori ETAren fronte kulturala-ren barneko ekimena zen. Baina orduan gehienek, batzuk salbu, ez zeu-den horretaz jakitun. Testuinguru orokor batean kokatzen zirela jabetzenziren, baina ez inoren mandatutik zetorren ekimen bat zenik. «Lagunakginen gehienak, koadrilakoak, edo ezagunak, eta oso modu naturaleanantolatzen ziren gauzak, pentsatu gabe inongo organigramaren barruanginenik», dio Marta Barandiaranek, gerora Joxemiren neskalagun izangozenak. Egia esan, ez dirudi mandatu handirik behar zenik garai hartan

Ezkerrean dagoena da Joxemi, ‘hippy’ itxurarekin. Garai hartanapenas egin zuen argazkirik. Honako hau ezkontza batekoa da.19

75

36

Joxemi Zumalabe

ekimenak aurrera abiatzeko. Berez sortzen ziren han eta hemen. Egoeraere halakoa zen: latza eta urgentziazkoa alde batetik, baina baita mugi-mendu handikoa eta horrenbestez baita esperantzazkoa ere. 1970eanBurgosko epaiketa abiatu zen, hamasei lagunen kontrako gerra-kontsei-lua. Salbuespen egoera ezarri zen berriro. Egoera asko korapilatu zen,lehen baino zailago zen kantaldiak egitea, eta urtebete eskasera dese-gin egin zen taldea.

Giroa oso politizatua zegoen ordurako, nahastua eta bero-bero.Egunetik egunera berotzen zen giroa, gero eta gehiago. Eta gauzak egi-teko borondatea gazte askok zuen, antolatuta edo antolatu gabe.Askatasun egarria, borroka politikoa eta soziala buruan, belaunaldi osobat prest agertu zen iraultzarako. Inoiz gertatu gabea gertatu zen: herria-ren eta iraultzaren zerbitzuan jarri zen belaunaldi oso bat, bidean utzibeharreko guztiak utzita. Gaztedi berria, gaztedi gorria.

37


Jeronimoren borroka

Giro horretatik modu naturalean eman zuen hurrengo urratsa Joxemik.1971n, ETAn sartu zen beste asko bezala. Aurreko urtean erakundeabanatu berri zen: ETA V eta ETA VI. Joxemi seigarrenenera etorri zen,horrek biltzen zuelako militantziaren zatirik handiena. Donostia inguru-ko sextakoek jakin zuten bazela donostiar ikasle bat, Aurrera girokoa, argiazena eta borrokan sartu nahi zuena. Hitzordua Gernikako Arbola pasea-lekuan egin zuten. Gazte borrokalari baten itxuraz agertu omen zen:bizarra eta txima luzeak, panazko galtza grisak, kremailerarekiko langilejertsea, txiruka botak eta makutoa zintzilik. Klandestinitaterako ez zenpiura egokiena. Batzuek, bohemio itxura zuela diote; besteek, zabarrazela janzkeran; beste batzuek, berriz, zabarretan zabarrena. Ezizena:Jeronimo. Gidari izateko dohainak bazituen, nonbait. Teoriko ona zelaberehala konturatu ziren taldean. Ordurako nahiko mamitua zuen lite-ratura ezkertiar eta iraultzailea gehientsuena. Eskolan ikasle kaskarraizanagatik, politikan sartu zenean hasi zen bete-betean ikasten: hartuliburua edo txostena, irakurri, azpimarratu, ulertu, memorizatu. Irakurleamorratua izan zen garai haietan. Maldarik ez gustuko bidean. Kintxokgogoan du egunero biltzen zirela liburuak eta irakurketak, eta ideologiaeta taktika kontuak hausnartzera. Beste zereginik ez zuten. Joxemik egunosoa ematen zuen horretan: liberatu izan gabe liberatuta zegoen.Goizeko bederatzietan joaten zen Kintxo Joxemiren etxera. Hura esnatu—normalean lo egoten baitzen, goizeko ordu txikiak arte irakurtzen ari-tzen zelako—, eta han hasten ziren bezperan irakurritakoaren ingurukotxostenak egiten. Ez beti, hala ere. «Joxemi ez zen oso diziplinatua, etaaskotan irakurri beharrekoa ez beste zerbaitekin etorriko zen». Hau etabestea. Hainbesteko jakin-mina zuen, edozer zitzaion interesgarri. Pilararduratzen zen «mantenuaz eta horniketaz», baina bazkaldu nork bereetxean egiten zuten. Joxemiren etxetik pasatutako guztiek dute gogoanPilar, baita Kintxok ere. Gurasoek zerbaitetan bazebilela, jakin, jakingozuten, baina askatasun osoa ematen zioten Joxemiri, eta inoiz ez zirenkontu eske etorri. Bazkaldu eta gero, beti Aurrera tabernara kafesneahartzera. Ez zuen inoiz huts egingo.

Joxemik Herriak eta auzoak atala zuen bere gain. Lana politikoa zenerabat: batzarrak antolatu, eztabaidak bultzatu, grebak eta manifak

38

Joxemi Zumalabe

Bidaiak egitea gustatzen zitzaion. Parisen, Sardinian, Italian eta Holandan izan zen 70ekohamarkadan. Irudiotan, Amsterdamen ageri da. 19

76

39


antolatu, jendearekin harremanetan jarri, txostenak eta propagandabanatu… Horretaz gainera, Minoen ildo politikoa zehazteko prozesuanere hartu zuen parte Joxemik, bereziki Gipuzkoako zuzendaritzara iritsizenean. Minoetakoa zen. Hain zuzen, ETA sextan sartu eta gutxira, bestebanaketa bat gertatu zen: mayoak eta minoak. Mayoek troskismoaren aldeegin zuten, eta hortik Liga Troskista Iraultzailea sortu zuten. Minoekaukera abertzaleagoa egin zuten, eta ez ziren eredu batean definitu.Definizio falta hori zen minoen ezaugarrietako bat. Definitze prozesu batjarri zuten abian, eta gutxi-asko eredu propio baten beharra aldarrikatuzuten, Sobiet Batasuna, Txina, Vietnam edo dena delako eredua zuze-nean erabili beharrean. Indefinizio hori definitzeko, Joxemik denetarikirakurri zuen: marxismoa, leninismoa, troskismoa, anarkismoa, maois-moa, komunismoa, sozialismoa. Joxemik pentsatzen zuen klasikoetarajo behar zela, iturrietara, eta ez eredu jakinetara, eta gero euren eredupropioa egin behar zutela. Joxemik bere burua anarko-komunista gisalerratzen zuen. Azkenik, ez zen definizio prozesu hori burutu, minoakdesegin egin zirelako, inon horrela erabaki ez bazen ere.

Oilaskoaren hegalak

Tartean, gogoeta handiak eta teorizazio sakonak izan ziren. Baina aben-turarik ere izan zen. Behin, ETAko zuzendaritzak egin zuen bilera bateansukaldari lanetan ibili zen Joxemi. Menua, oilasko errea. Oilaskoa bipapertxo jarrita atera zuen mahaira: «ezkerreko hegala» eta «eskumakohegala». Hainbesteko banaketa eta bereizketak ematen zuen txantxaegiteko aukera.

Beste behin, jakin zuen Tolosako bi gaztek erakundean sartu nahizutela. Hitzordua jarri zuten, tentu handiz jarri ere. Halako tokitan gera-tu, gero autoan mendian gora joan, eta borda urrun batean gaua pasa-tuko zuten. Joxemi burua hanka artean ezkutatuta joan zen autoan, norazeramaten ez jakiteko. Leihotik begira joan balitz ere ez zuen asmatukonon zenbilen, hain zen egun lanbrotsua eta iluna. Segurtasun neurriguztiak gutxi ziren halakoetan. Goizeko hamarretarako, bordan zen. Hasizen bilera, hasi zuen Joxemik ideologiaren inguruko lezioa, materialismohistorikoa eta beste aipatuz. Baina arazo taktiko larria sortu zitzaion:

40

tabakorik ez. Autoa hartu eta berri-ro behera, Jean beltza erostera.Klandestinitateko segurtasun arauguztiak, pikutara.

Langile izan nahia

1972an, Joxemiri soldaduskara joa-tea tokatu zitzaion. Arakan eginzituen lehen hiru hilabeteak, etagero Loiolan. Soldaduskatik buel-tan, Ordizian hasi zen lanean,Gaztañaga galdarategian, delinea-tzaile. Seguran hainbat planoaltxatzen ibili eta gero egokituzitzaion Ordizian lan egiteko auke-ra. Aukera, nolabait, berak bilatuzuen, orduko gazte iraultzaile askoklegez langile izan nahi zuelako.Langile Komiteetan sartu eta

borroka hori Goierrin eraman zuen aurrera, gehienbat. Langile Komiteekbatzarren eta demokrazia zuzenaren aldeko apustua egin zuten, ordura-ko abian zegoen erakundetze joeraren kontra. Ez alderdi politiko, ez sin-dikatu: langileek zuzenean hartu behar zuten parte borrokan eta eraba-kietan. Joxemik esparru horretan lan ideologiko handia egin zuen; izanere, komiteak ez ziren mugatzen lan eremura soilik: naziogintza, emaku-meen eskubideak, antimilitarismoa, mogimendu anti-nuklearra, amnis-tia eta beste gauza asko ere aldarrikatzen zituzten.

Koro arreba Beasaingo institutuan zebilen irakasle, eta etxeaelkarrekin eta beste bizpahiru lagunekin hartu zuten; lehen urteanOrdizian, eta hurrengoan Idiazabalen. Asteburuetan, Donostiara egitenzuten, baina baita astean zehar ere Joxemik sarritan; izan ere, neska-laguna, Marta Barandiaran, han zuen. Donostian, gauak gehiegi luzatzenziren askotan, eta biharamunean apenas lorik egin gabe joaten zen lane-ra. Gaztañagako bulegoan komunean toaila lurrean bota, eta lo kuluxkak

Soldaduska, Arakan lehenengo etaLoiolan ondoren. Kaporal-buru

izendatu zuten.

1972

Joxemi Zumalabe

41


egiten omen zituen. Langile kaskarra. «Baina ez zuen neurri gabe egiten,bazekien nola egin. Gainera, ez zuen gustuko lana; soldata baten trukezen», arrazoia eman dio Jon Barandiaranek. Soldataren truke lan egite-ko ez zen jaio Joxemi; bai, aldiz, soldatarik gabeko lan militanteetanordutegirik gabe ibiltzeko. Adiskide zaharrak ziren Joxemi eta Jon. JonJoxemiren orduko neska-lagun Marta Barandiaranen anaia izaki, aspal-ditik zuten elkarren ezagutza. Ordizian, 1976 arte egin zuen lan; hiru baturte, guztira. Gasteizko langileen sarraskia, urte horretako martxoan ger-tatua, Ordizian zela bizi izan zuen. Urte amaieran, jaioterrira egin zuen,lagun batek lana eskaini baitzion Egia Fotoconposición inprimategian.Lana ugari zela eta, Joxemik Jon eraman zuen berarekin. Jon anaia gaztegisa adoptatu zuela dirudi askotan. Joxemi zegoen leku askotan, Jon atze-an zegoen beti.

Apasionatua eta eskuzabala zen Joxemi gauza guztiekin, berdin maite izan zituenemakumeekin ere. Marta Barandiaran neska-lagunarekin ageri da argazkian.19

77

Juanjo Landa lagun minarekin eta Marta Barandiaran neska-lagunarekin DonibaneGarazira egindako txango batean. 19

77

42

Joxemi Zumalabe

Hiru gizonezko, familia bat

Ordiziatik Donostiara itzulita, Ulia auzoan Juanjo Landa klandestinitate-ko lagunarekin batera jarri zen bizitzen. 1976an, etxea hartu zuten alo-kairuan. 1977an, Pello Iturain etorri zen hirukotea osatzeko. Iturain erelangile borrokan ibilitakoa zen. Elkarren artean oso desberdinak izana-gatik, ondo konpontzen ziren, eta, gainera, bizi-filosofia antzekoa zuten.«Oso ezkertiarrak ginen, liberalak, irekiak», gogoratzen du Juanjok. Ezziren alferrik, ez, 68ko maiatzeko semeak. Jende asko pasatzen zen etxehartatik. Juanjok argiki azaldu du: «Ohe gutxi eta koltxoi asko». Baina ezda azaleko kontua, benetan sistemaren eta burgesiaren familia eredua-ri alternatiba gisako oasi bat sortu nahi zioten. Iraultza etxetik hasten da.Eta, horregatik, hiruren artean etxebizitza bat erosiko dute 1980an. Horiere Ulia auzoan. Joxemik areago eraman nahi zuen arau-hauste hura, etadiru kutxa komuna jartzea proposatu zien beste bi etxekideei. Saioakegin zituzten, baina ez zuen funtzionatu. Baina egia da Joxemi Argia-nsoldatarik jaso gabe lanean ari zela, gurasoek emandakoez gainera

43


Juanjok eta Pellok emandakotik ere bizi zela. Horrekin ez zuten inoiz ara-zorik izan.

Komunaren ideia beste modu batera gauzatzen ere probatuzuten. Etxeko gelak ez ziren inorenak izango. Dena guztiona, jabego pri-baturik ez. Logela bera izango zen hirurentzat. Juanjok atzera egin zuen,neska-laguna berarekin bizi baitzen orduan. Pello eta Joxemik altzariakdesmuntatu, lastairak gela batean jarri, eta beste gelan trasteak pilatuzituzten. Ez zuten denbora asko iraun elkarrekin. Bat beti garbitzen arizelako, eta besteak garbitu beharrik ez zuelako ikusten inoiz. Eta neska-rekin joaten zirenean, zer? Azkenean, nor bere txokora.

Jendea saldoka izaten zen etxe hartan. Bilerak egiten ziren ber-tan. Hirira zetozen musika talde askoren ostatu izan zen. Baina, halakobatean, bukatu ziren kontu horiek ere. Pellok ez du ahazteko behin ger-tatua. «Ordu txikitan itzuli ginen etxera Juanjo eta ni, eta etxeko ateaezin ireki, atearen kontra norbait lo zegoelako. Korridorea, sukaldea etalogela guztiak jendez beteta zeuden. 45 lagun zeuden gurean lo!». Horbukatu zen giltza edonori emateko kontu hori.

Ez telebistarik ez telefonorik ez zuten izan etxean urte askoan.Telebista berandu arte ez zuten erosi. Futbol partidak ikusteko-eta ondolegokeela iritzita, Pellori urtebetetzerako erregalatu zioten. Opari komu-na inondik ere. Piztuta ez zegoenean, izara batekin estalita izaten zuten,cuerpo represivo bat zelako. Bestela, lege handirik ez zuten etxean. Norkbere garbiketa egiten zuen. Edo, hobeto esan, Juanjok eta Pellok eurenagarbitzen zuten, eta Joxemik ezer ere ez. «Hain zuen zikina logela, zikin-keriak gainezka egiten zion; kanpora ateratzen zen, eta gure geletarasartu. Hori ikusita, gure gela garbitzen genuenean, zaborra ontzira botabeharrean, haren gelan pilatzen hasi ginen». Pello beste muturrekoa zengarbiketa kontuetan. Baita janzterakoan ere. «Berdin zitzaion zer jantzi.Guk beti arropa berria erregalatzen genion. Baina jantzi eta minuturaizango zuen kafesnearen arrastoa. Alkandora berria ez zuen aldatuko ezdakit zenbat denboran. Eta gero hura ez zegoen garbitzerik. Zaborretarabota eta berria erosi». Galtzak beti arrastaka, eta barrenak beti urratuta.Hippysmoaren garaiko semea izateak ematen zion zuribidea. Gainera,garbitasunaren gainean ere teorizatzen zuen, kapitalismoaren kontzep-tu bat zela eta…

44

Joxemi Zumalabe

Haur beraren hiru aita

Komeriak komeria, elkarrekin bizi izan ziren 1988ra arte. Nor bere lane-an eta bere kontuekin ibiltzen zen astean zehar, baina ostiralero hirurakafaritara joaten ziren. Hitzordu hori sakratua zen, eta horrela izan zenJoxemi hil zen arte. Familia bat osatzen zuten hirurek. Umeak bakarrikfalta zitzaizkien. Eta ez zen alboratzen zuten ideia bat. Areago, hirurakume beraren aita izateko asmoaz sarritan eta oso serio hitz egin zuten.«Orain txantxa dirudi, baina guk serio planteatzen genuen. Ez genuensinesten familia tradizionalean, eta alternatiba hori egokia iruditzenzitzaigun. Guk planteatzen genuen hirurok haztea, eta pentsatzengenuen oso ume berezia aterako litzatekeela». Arazoa hiruren gustukoemakumea topatzea izan zela gogoan du Juanjok. Egia esan, hirurek gus-tuko zuten emakume bat bazen, baina, hiruretako baten neska-lagunaizaki, ez zen posible izan. Beste bat da buruan zuten emakumeak zerpentsatuko zuen jakitea.

Emakumeek nahiko buruhauste sortzen zizkioten hirukoteari.Pello berak ligatu eta neskak beste biek eramaten zituztela kexatzen zen.Azkenik, Joxemik numeroak egin behar izan zituen bakoitzaren neskaza-letasunaren gainean: «Nik sei neska-lagun serio izan ditut; Juanjok, 60;eta Pellok, 600. Pellok neska bakoitzarekin sei aste irauten du; Juanjok,sei hilabete; eta nik, sei urte». Emakumeekin Joxemi gainerako gauzaguztiekin bezalakoa zela gogoratzen du Juanjok. Apasionatua. Eta desor-denatua. «Gai zen hiru egun neskarekin, gau eta egun, banandu gabeegoteko halako beroaldi batean». Pellok, berriz, neska-lagunen batekbesarkatzen zueneko irudia du: «Ume mainatsu bat bezalakoa zen ema-kume baten besoetan; laztanak hartzea maite zuen».

Futbola gustuko zuen Joxemik. Realzalea zen, eta aitaren txarte-larekin tarteka hartzen zuen denbora Atotxara joateko. Jokatzea ere gus-tatzen zitzaion. Umeetan, asko ibili zen; gero, gaztetan, noiz edo noizematen zizkion baloiari ostiko batzuk. Jon Barandiaranek gogoan dunola poteoan ibili eta iluntze aldera norbaitek baloi xaharren bat ateraeta han hasten ziren ostikoka. Askotan Konstituzio plazan, leihorenbatetik kargu hartzen zieten arte. Txikitan trebea zen oso kiroletan; gerozabartu zen, gizendu ere asko gizendu zelako. Garai batean, bizikletanasko ibili zen. Ordizian bizi zela, Donostiara bizikletaz joaten zen. Sasoi

Danborrada berez ia

San Sebastian bezpera. Pello Iturain, Juanjo Landa eta Joxemi Uliakoauzokideekin afaritarako bildu dira. Afaldu ondoren Alde Zaharrerajaitsi dira, biharamunean auzoko umeek danborradan erabilibeharreko goilara, sardeska eta labana erraldoiak hartuta. Pareanegokitzen zaien danborrada bakoitzaren aurrean jarri eta zuzendarilanak egiten ibili dira. Itzuli dira etxera, ordu txikitan itzuli ere, etagoilara pitzatuta, sardeska puskatuta eta labana zikinduta. Umeekdanborrada hasterako doi-doi lortuko dute tresnak itxuratzea.

45


polita hartu zuen, baina norbaitek askorik sinetsi ez, eta erronka botazion, ezetz Etxegarateko portua igo ordubete geroago aterako zen autoabaino lehen. Berak baietz. Gogor heldu zien entrenamenduei. Haingogor, ezen behin lurrera begira abiada bizian zihoala kamioi baten ipur-dia jo eta sudurra txikitu zuen Ibaeta inguruan. Ez zen apusturik izan,baina Joxemik irabaziko zuela argi dago. Bereziki, jada hitz egina zuela-ko kamioizale batekin, autoaren aurrean jarri eta motel-motel portuaigoarazteko.

46

Joxemi Zumalabe

Istripuaren ondoren, bazterrean utzi zuen bizikleta. Handikhamar urtera, berriro sartu zitzaion bizikletan ibiltzeko harra. Gizenazegoen oso, 90 kilo pasatxo. Bizikleta erosi, eta Iñaki Uriarekin bateraentrenamenduak hasi zituen Donostia, Goizueta, Leitza, Tolosa etaHernani arteko bidea egin ahal izateko. Helburua lortu zuenean gusturageratu zen eta ez zuen bizikleta gehiago hartu. Zerbait buruan sartzenbazitzaion, egin egingo zuen, badakizue dagoeneko.

Kotxean, eta beti berandu

Gauza materialak ez ziren sekula arazo. Ez zuten indarrik ez buruko minikmerezi. Arropa zarpaildua? Berria erosi. Ohea egin gabe? Lo berdin egi-ten da. Autoak kolpea hartu duela? Berdin gidatzen da. Garrantzirikgabeko kontuak ziren harentzat. Abian jarri behar zen egitasmo bat,hartu beharreko ardura bat, egin beharreko bilera bat, lagunekin bildubeharra… Horiek ziren garrantzizkoena. Haserretu ere, ez zen askotanhaserretzen, baina egiten zuenean jenio oso bizia zuen. Dirua lapurtuzeniola eta kotxeari kolpea eman zeniola, hori ez zen haserretzekomoduko arrazoi bat. Sutuko zen lagun bat defendatzeagatik, edota bereegitasmo bati deliberatuki oztopo jarri izanagatik. Gainerakoa erlatiboazen. Autoak aipatu ditugu, eta ezin utzi esan gabe makina bat haserreizan zuela autoen kontura. Pentsa, klandestinitatean Jeronimo deitzenziotela esan dugu, gidaritzarako zuen trebeziagatik, baina baita Bujiasere. Nonbait, sarritxo jarri zuen bujien aitzakia berandu iristeko. Eta,agian, egia izango zen, zeren autoak ez zituen batere zaintzen. Gasolinagabe geratu, askotan. Giltza barruan ahaztu, makina bat aldiz. Non apar-katu zuen ezin gogoratu, sarri. Bidea ikusiko bazen, kopilotuak aurrekokristala garbitu behar, usu. Autoa liburuz eta paperez betea, beti. EtaMaddi eta Jon jaio zirenean, jostailuz josita. Baina hori ez zen larriaharentzat. Autoak auto dira; traste batzuk, besterik ez. Baina autoagatikizan zein ez, Joxemi ia beti berandu iristen zen hitzordu gehienetara.

Esan dugu Egia inprimategian zebilela lanean. Han Zeruko Argiaaldizkaria fotokonposatzen hasi ziren, eta Joxemari Ostolazarekin berri-ro egin zuen topo, zazpi urte lehenago kantaldi legez kanpokoen kontu-ra elkarrekin ibili eta gero. Joxemari Zeruko Argia-n zebilen lanean; hark

47


egin zion Joxemiri aldizkarira lanera joateko eskaintza. Ez zuen zalantza-rik batere izan: baiezkoa. Eskaintza gutxi gorabehera horrelakoa zen: sol-datarik ez, diru zorrak handiak, lanorduak behar ziren guztiak eta gehia-go; aldizkaria langileek bere gain hartu beharra, eta euskarazko prentsa-ren aldeko borrokan buru-belarri sartzea. 1979. urtea zen. Joxemi-Joxemari binomioak ondo baino hobeto funtzionatuko du. Eta urte luze-etan elkarren ondoan egongo dira. Batek baino gehiagok ez zuen harre-man horren alde askorik emango. Izan ere, Joxemari ETA Vean izana zen,eta Joxemi VIan. «Oso urte aluak izan ziren harremanen aldetik.Ezinikusi eta zauri handiak ziren bi taldeen artean. Joxemik eta biokjakin genuen pertika bat hartu, horren gainetik salto egin eta harrema-na gordetzen». Egia esan, Joxemik erraztasun berezia zuen laguntasungiroa sortzen eta harremanak denboran luzez gordetzen.

Etxean bezala sentitu zen hasiera- hasieratik Joxemi Argia-n, etabertan laketu zen, bizitzen geratu kasik. «Hau da nire lekua, hau da nireborroka», sentitu izan balu bezala. Hor hasiko da Zerurik gabeko Argia-ren ibilbidea, eta talde horretan Joxemik bere onena emango du, eta tal-deak bere onena erantsiko dio.

48

Joxemi Zumalabe

Sukaldarit z a berriaren z iz eronea

Gipuzkoako hamalau sukaldarik euskal gastronomia eraberritu etaEuskal Sukaldaritza Berria sortzeko abenturan Joxemik izan zuenzerikusirik. Sukaldari gazte talde hark errezeta zaharrak berreskuratueta berritzeaz gainera, euskal sukaldaritza euskal kulturaren barneankokatzeko saio bat ere egin behar zela pentsatu zuten. Joan MariArzakek ondo gogoratzen du Joxemirekin elkartu eta asko hitz egitenzutela 70eko hamarkadako euskal kultura berriztatzailearenmugimendu hartan sukaldaritza nola txertatu. «Asko lagundu gintuensukaldaritzaren oinarri kulturalak ezartzen, zentzua ematen, oinarriteorikoak jartzen guk intuitzen genuen mundu horri guztiari». «Etahorri zor zaio gure egitasmoa aurrera atera izana, zeren, beste leku

askotan saiatu arren, huts egin zuen». Hala iritzi dio Arzakek.«Lanerako grina eta indarra ematen zigun Joxemik». Estimu handiazion Joxemiri. Arzakek ez du ahaztekoa txima luze eta hippy itxuraharen azpian «gizon apal bat zegoela, baina, aldi berean, osoapasionatua».

Euskal Sukaldaritza berriaren oinarri teoriko eta praktikoakbehin zehaztutakoan, zabaltzeko unea iritsi zen. 1977ko udaberritik1978ko abendura arte, hilero sukaldari batek afari bat prestatu zuenbere jatetxean berrogei bat lagunentzat. Afari horietara bakoitzak laubat lagun gonbidatzen zituen. Asmoa sukaldaritza berria ezagutarazteazen. Joxemi horietako askotara gonbidatu zuten, eta han zizeronelanak egiten zituen. Afaldu eta gero, beti izaten zen mahai-inguruantzeko bat, eta horietan moderatzaile Joxemi zen.

Joxemik Arzakekin zuen laguntasuna zela eta, Argia-ko taldeatarteka joaten zen Arzakera bazkaltzera. Gehienetan gonbidatuta.Baina behin batean itzulpen batzuen kontura espero gabe kobratuzuten diru mordoxka bat poltsikoan hartuta joan ziren. Baina ArzakekJoxemiri kobratu nahi ez. Eta Joxemik kobratzeko. Iskanbila ederrasortu omen zuten jangelan. Bere etxean zegoela eta ez ziola ordaintzenutziko, esaten zion sukaldariak. Joxemik, kobratzen ez bazion ez zelagehiago joango. Bada, egiteko nahi zuena baina ez ziola inondik inorakobratuko.

Joxemik, kultura gastronomikoa baina gehiago, sentsibilitategastronomikoa zuela uste du Arzakek. «Zaporeak oso ondo bereiztenzituen, eta jakien kontura egiten zituen komentarioak batzuetanharrigarriak ziren, profesional ez zen baten ahotan zirelako».Sentsibilitate gastronomikoari «ondo jandako morroia» izatea deitzendio Karlos Argiñanok. Argiñanok asko ezagutu zuen Joxemi; lagunakizan ziren, Juanjo Landa tarteko zela. «Ni berehala konturatu nintzenangulak eta kokotxak gu baino sarriago eta gehiago jandakoa zelaJoxemi». Irudipen hori izan zuen Argiñanok Joxemirekin lehen aldizmahaian eseri zenean: «Honek ondo jan dik beti».

Bi sukaldari horiekiko adiskidantzari esker, Zeruko Argia-renaldeko bazkari bat antolatu zen Anoetako frontoian 1979an, etasukaldari berri horiek guztiek mila lagunentzat prestatu zutenbazkaria. Argia-ko kideak zerbitzari lanetan ibili ziren.

49


50

Joxemi Zumalabe

Sukaldean ez zen gaizki moldatzen Joxemi. Bereziki, 1980koneguan Argiñanoren esanetara ikastaro bat egin zuenetik. Joxemizgainera, Juanjo Landa eta Pello Iturain etxekideak ere bazeudenikastaroan. Baita Lopez Ufarte eta Salba Iriarte ere, orduan Realekojokalariak. Hernaniko Langile ikastolan biltzen ziren astero.Normalean, errezeta erraz samarrak ziren, baina hilean behin zerbaitberezia prestatu eta bertan afaria egiten zuten. Gero norbaitek aterakozuen gitarraren bat, eta kantuan eta parranda giroan jarduten zuten.Ahoz aho zabaldu zen ikastaroaren kontua, eta hasieran bost lagunizatetik hamabost izatera pasatu ziren, normalean gertatzen denarenkontrakoa. Ikastaroko errezeta horiek gerora Argia-n hasi zenargitaratzen Joxemi, bere marrazkiekin apaindurik (Argiñano ageriden haserako marrazkia da horietako bat). Eta, hain zuzen, horixeizan zen Argiñanok komunikabideekin izan zuen lehen kolaborazioa.

Ikastaroan ikasia praktikan noiz edo noiz jarri zuen Joxemik.«Arraia intxaur saltsan» zioen errezeta aukeratu zuen. Juanjo etaPellorekin, hiruren artean prestatzekoak ziren Uliako auzokideentzakoafaria. Juanjok «epopeia bat» izan zela dio bazkariaren prestaketa, etaPellok, berriz, izugarrizko iskanbila izan zutela euren artean, etaazkenean sukaldean banaka sartzea erabaki zutela. Batek bukatu arte,besteak mutu.

Ez zen sukaldari txarra; denborarik ez zuela hartzen kontua.Baina hobea zen jalea, eta are hobeagoa bazkalondoko solaskidemoduan. «Gustua ematen zuen bazkaldu ondoren berarekin tertulianegotea. Goxo, lasai eta oso garbi hitz egiten zuen». Argiñanorenoroitzapenak dira.

51

1979-1987


Krisi latza zuen gainean Zeruko Argiak, Joxemi bertarajoan zenean. Zor handiak zituen inprimategiarekin;dirurik ez langileei ordaintzeko, eta kaputxinoek

utzi egin nahi zuten, norbait hartzeko prest bazegoen, behintzat.Bestela, harenak egingo zuen. 1980ko udaberrian, Joxe Mari Ostolaza,Elixabete Garmendia, Lurdes Auzmendi, Rotu Astrain, Karlos Valverde,Pilar Iparragirre eta Joxemi aldizkaria euren gain hartzeko prest agertuziren. Baina aldizkariaren etorkizun gero eta ilunagoak eta egoerarenlarriak eraginda, udako oporretatik bueltan Joxemari eta Joxemi bakarrikgeratu ziren, ez zeru eta ez lur. Zerua kendu eta Argia izango da handikaurrera aldizkariaren izena.

Aldizkari beraren egoeraren latza gutxi balitz bezala, garai hartaningurunean babesik ez zuen argitalpen bat zen. Bakarrik zegoen Argia.Orduko apustu guztiak prentsa elebidunaren aldekoak ziren. 1977an,Deia eta Egin egunkariak sortu ziren, eta horien arrastora etorriko zirengeroago Punto y Hora, Berriak, Ere, Garaia eta beste. Guztiak teorian ele-bidunak, baina praktikan diglosikoak. Giro horretan, Zeruko Argia-k kaze-tariak galdu zituen, baita kolaboratzaileak ere, eta, nola ez, publizitatea.Beti zen erakargarriago gaztelaniaz idatzitako argitalpen bat euskaraz-koa baino, zabalkunde handiagoa zuelako.

Trantsizioko egoera politiko nahasiaren ondorioz, abertzaletasu-naren batasunik jada ez zegoen, inoiz egon bazen bederen. Mapa politi-koan leku garbirik ez zuen Argia-k, beraz, eta alde guztietatik zituen mes-fidantza begiradak. «Independente izatea oinarrizko irizpide bat zenguretzat, eta hori ez da gustuko inongo talde politikorentzat», dioJoxemari Ostolazak. Euskara hutsezko prentsa defendatzea marjinalita-

52

Joxemi Zumalabe

tera kondenatzea zen. «Euskara hutsezko eremu baten alde agertzeaproblema handia zen alde askotatik. Auzitan jartzen zuen elebitasuna-ren apustua. Baina denborak arrazoia eman digu», dio Pello Zubiriak.«Giro politikoa eta soziala euskarazko prentsa harrika botatzearen alde-koa zen nagusiki», gogoratzen du Josu Landak.

Argia-rako bizi baina ez Argia-tik

Joxemarik eta Joxemik ez zuten zeregin txikia hartu euren bizkar. Denaemanda ere ez ziren igual ailegatuko. Ordainsaria, aldizkaria bera aurre-ra ateratzea. Ez besterik. Hortxe hasiko da Joxemiren «matxakaldia».Argia-n lanean hastea oso erabaki garrantzitsua izan zen Joxemirentzat.Batetik, atzeman zuelako hori zela bere leku naturala: barrenak eskatzenzion hori. Eta, bestetik, soldata finko bat utzi eta militantzia erabateko-

Argieroak: Josu Landa, Iñaki Uria, Joseba Alvarez, Jon Barandiaran, Pello Zubiria etaJoxemi, ondoan Ostaizka Irastorza lagun mina duela.1982

53


an sartu beharko zuelako. Hogeita hamar urte gertu ditu, eta bizitzekogurasoenean eskatu beharrak ez du eroso sentiarazten. Gurasoak betieman izan zioten laguntza, aitzakiarik gabe. Ados egon zein ez, beti izanzuen gurasoen laguntza, eta areago sostengua. Aitak Joxemiren aukeraondo ulertu zuen; azken finean, modu aldrebesagoan edo iraultzaileagoanizanda ere, semearen euskararekiko eta euskal kulturarekiko borrokaberea ere bazelako. Borroka hori aitaren borroka bera zen. «Nik aitariesaten diot: entenditzen dizut oso ondo, pasa dituzun urte guztiak etahainbeste eraso ikusita, eta, itxaropenak itxaropen, behintzat lor daite-keena lortzera jotzeko jarrera. Baina frankismoaren azken garaia bakarrikbizi izan dugunok gehiago azpimarratzen ditugu euskarak beharko lituz-keen erabaki fundamentalak hartu ahal izatea, eta gaur egun ez daudeerabaki horiek hartuta». Aita-semeek, ikuspuntu desberdinak izanagatik,komunikazioa berezia zuten elkarren artean.

Argia-ko proiektuan, gurasoek lagundu eta sostengatu egin zutenJoxemi. Gogoan du Joxemarik kaputxinoei aldizkaria hartu eta gutxirakreditu bat eskatzera nola joan ziren bera, Joxemi eta Joxemiren aitaorduko Aurrezki Kutxa Probintzialera. Aita eurekin ikusita bankukoekdirua errazago emango zietela pentsatu zuten bi gazteek. Eseri dirabulegoan, egin ditu numeroak bankukoak, eta Joxemiren aitari zera esa-ten dio: «Zuk abalatzen baduzu, guk emango diegu dirua». Eta aitakerantzun: «Nik ere emango diet, zuek abalatzen baduzue». Umore zorro-tzeko gizona zen. Ez ditu ahazteko Joxemarik aita-semeen pasadizoak.«Gure etxean arazo nagusia, Joxemiren galtzak», esaten zion aitak serio-serio Joxemariri.

Joxemiren galtza urratuek zeresan ugari ematen zuten. Ostolazakberak ere sarritan jotzen zion adarra zabartasunaren kontura. Joxemi etaJoxemari osagarri ziren, bai itxuraz eta bai izaeraz oso desberdinak iza-nagatik. Joxemi janzkeran zabarra zen, eta Joxemari txukuna; Joxemidesordenatua, Joxemari ordenazalea; Joxemi patxada handikoa,Joxemari nerbio bizikoa; Joxemi buruari buelta asko ematekoa, Joxemarigauzak ti-ta batean egin zalea. Urte askoan egunero-egunero elkarrekinbazkaldu zuten. Ingurura beti hurbiltzen zuten hau edo hura, egitasmobatez edo besteaz hitz egiteko. Hori Joxemiren lan modua zen: erabakiakhartzeko bilerak, baina proiektuak asmatu, amestu eta konspiratzeko beti

Leonarda birramona

L. Bastida izenarekinsinatzen zituen Joxemik bereartikuluak, Zeruko Argia-nlehenengo eta Argia-ngeroago. L. BastidaLeonarda Bastida zen,Joxemiren aitonaren ama,Zumalabetarren aldetik.Joxemiren birramona, beraz.Umea zela, baserriak suhartu eta ito beharreanzegoela norbaitek hartu etaleihotik bota omen zuen, etahorri esker salbatu.«Leonarda Bastida sutehartatik bizirik irten zelakonago ni hemen», esatenzuen Joxemik, eta horregatikaukeratu zuen haren izenasinatzeko. Emakumea etakemen handi samarrekoaizateak ere izan zuenzerikusia izenordearenhautaketan.

54

Joxemi Zumalabe

mahaiaren bueltan eserita, bazkal-tzen edo afaltzen. «Konplizitatehandia genuen elkarrekin, etahorrek indar handia ematen zigun»,gogoan du Joxemarik. Baina nondikzetorren halako egoera larrian zego-en Argia bezalako negozioa aurreraateratzeko hainbesteko seta?

«Euskara hutsezko prentsabeharrezkoa zela uste osoagenuen», dio Joxemarik. Baina ezhori bakarrik. Argia kazetari mintegigisa planteatzen zuen Joxemik,zeren profesionalak sortzeko bestebiderik ez zuen ikusten inon. Etaare urrunago zuen gogoa.Aldarrikapen mailan, bederen, eus-karazko egunkari baten beharra etaasmoa buruan zuen.

Argieroen zurrunbiloan

Guztia aurrera ateratzeko aurrenekolana taldea osatzea izan zuten. JosuLanda izan zen taldera sartzen lehe-na, orduan hogei urteko EuskalFilologiako ikasle. 1980ko udazke-nerako, buru-belarri zebilen kazeta-ri lanean Argia-n, eta ordurakoJoxemirekin gaupasak gaupasenatzetik egitea asteroko lege bihur-tua zuten. 1981 bukaeran, PelloZubiria etorri zen, soldaduskaamaitu berri. Hilabete batzuklehentxeago, Jon Barandiaran ekarri

55


zuen Joxemik, eta apur bat geroago, ordurako kolaboratzaile zen IñakiUria, Landaren ikaskidea. 1982rako, Argia-ren bihotza izango zen taldeaosatua zegoen: Argieroak. Inguruan zituzten Joseba Alvarez, PabloSastre eta Mikel Antza. Eta, gero, kolaboratzaile andana bat.

Lehen hiru urteak oso biziak eta gogorrak izan ziren.Proiektuarentzat bizi ziren, baina inor ez proiektutik. Bestelako lanakegiten zituzten, bizitzeko adina atera eta Argia-n musu truk lan egiteko.Joxemik eta Jonek igandeetan Hoja de Lunes egunkaria muntatzen atera-tzen zuen dirua; Iñakik, Pellok eta Josuk, euskarazko eskolak ematen etaitzulpenak egiten. Beste diru sarrera bat ere topatu zuen Joxemik, taldeaosatu eta berehalaxe. Ezagun batek Amapa izeneko enpresa jarri zuenabian. Iparraldeko herri sarreretan zeuden panel informatiboakHegoalderako egitea zuen helburua. Horretan hasi ziren lanean Joxemibera, Jon eta Iñaki. Azken biak mapak egiten; Joxemi bazkide modurahartu nahi izan zuen nagusiak. Joxemik argi esan zion: «Nire negozioa

Argia’-rako bizi ziren, ez ‘Argia’-tik. Dirua beste lanbide batzuetatik atera, eta orduguztiak aldizkaria aurrera ateratzen emango zituzten.19

84

56

Joxemi Zumalabe

Argia da, baina dirua ematen badu, eutsiko diot». Urtebete ez zuen iraunenpresak. Joxemik ez zuen xentimorik kobratu, baina Argia-ko bik solda-ta eta ondoren langabezia jaso zuten. Eta, beraz, Argia-n buru-belarrilanean jarraitzeko modua lortu zuten. Eta hori nahikoa zenJoxemirentzat. «Egiten zituen apustuak bera pertsonalki galtzaile irtete-koak ziren, baina bere proiektuarekiko onuragarriak», dio Jonek.Xentimorik ikusi ez bazuen ere, negozio ona izan zen bere begietan.

Joxemik gazteagoekin lotura ona izan zuen, eta talde sendoaosatu zuten. «Elkarren babesean ibili beharrak, bai pertsona gisa eta baitalde gisa, asko indartu gintuen». Joxemarirekin bat dator Iñaki. «Guginen gu munduaren kontra». Giroa erabat «numantinoa» zela deritzoJosuk. «Elkarrekin egoteak, gaupasak egiteak, dirua partekatzeak, ‘nireaden guztia zurea da eta alderantziz’ pentsatzeak, azkenean, oso giroafektibo eta humano aberatsa sortu zuen». «Guk esan dezakegu ezker-tiarrak ginela, bai pentsaeran eta bai bizimoduan, eta oso baliabide urri-rekin gauza garrantzitsu dezente egin genituela», dio, irmo, Joxemarik.«Oso talde sendo eta estua zegoen hor. Gurea ez zen ‘gustuko dudanaeginez bizi’, orduan askok esaten zuten moduan, baizik eta ‘egin behardena egin eta ahal den moduan bizi’». Alegia, profesionala izateak ezduela berez zerikusirik soldata bat jasotzearekin. «Pentsamendu iraul-tzaile ezkertiar batekin lotuta zegoen gure biziera». Hala gogoratzen duIñakik: «Eta sakrifizioa eginagatik, ondo pasatzen genuen. Eta horrekasko betetzen du horrelako proiektu batean jarduteko. Ideologiarekinbakarrik bazoaz, motz gera zaitezke. Bizimodua gure modura ulertzengenuen: militantzia bai, baina gozatuz. Egin behar dugu egin behardena, baina ez sufrituz, gozatuz baizik». Bizi-planteamendu horiJoxemirengandik ikasi zuten. «Gozatu egiten zuen bere lanean, eta, gai-nera, gozamen hori zabaltzen asmatzen zuen. Kutsatu egiten zuen entu-siasmoa», Josuren begietan.

Taldea zen garrantzitsuena, eta horren adierazgarri da Argia-renlehen garai hartan ezizenez sinaturiko artikuluak asko direla. Ez zen lanpertsonalaren luzimendurako lekua, taldean lan egitekoa baizik. Taldekokideak «oso modularrak» zirela deritzo Pellok. Gauza bat baino gehiagoegiteko gai eta elkarri modu diferenteetan egokitzeko oso aproposak.«Talde baten funtzionamenduan, oso izaera interesgarria zuen Joxemik.

57


Bete-betean genbiltzan, kaka pila guztietan sartuta, eta giro horretanbeharrezkoa zen norbait lasaia, hitz egiteko gaitasuna zuena. Oso izaeraberezia zuen, buruargia zen, eta, zetorren tokitik etorrita, ezagutza etaizaera berezia zuen. Guk ez genuen mundu bat hurbilarazi zuen taldera».

Kariñoaren indarra

Joxemik trebezia berezia zuen taldean aritzeko eta taldean eragiteko.«Joxemik izugarrizko gaitasuna zuen kariñoa helarazteko, kariño giroasortzeko gertuko harremanetan, salbu eta gai serioren bat tarteko bazen.Oso eskuzabala zen gauza guztiekin». Gauza materialekin batera, beredenborarekin eta bere sentimenduekin. Josuk horrela bizi izan zuen.«Joxemi beti hor zegoen. Lankide eta lagun. Joxemik bazekien bakoitza-rekin sakon hitz egiten, oso harreman estuak egiten. Taldeak horrekin

Josu Landa eta Joxemi lankide eta adiskide min ziren. ‘Ipurtargi beltza’ izeneko liburuakaleratu zuten elkarrekin, poema, ipuin eta marrazkiak bilduz.19

81

Zakurzale amorratua zen. Kaletik hartu eta etxera eramandakorik izan zuen, ‘Hondar’izenekoa esaterako. Maite, asko maite zituen; zaindu, ez hainbeste.19

87

58

Joxemi Zumalabe

pisu handia hartu zuen, eta Joxemik taldearen barruan pisu handiazuen». Joxemi zen zaharrena, gainera, eta berak zuen taldearen buruza-gitza. Bera zen etxearen zutabe nagusia. «Jendearekin harremanetansartzeko, hitz egin eta konbentzitzeko gaitasun handia zuen. Jendearekinoso arduratsua zen: jendea zaindu, animatu, gogoa piztu… Bazuen sen-tiberatasun berezi bat». Jonen hitzak dira.

1981. urtea urte gogorra izan zen. Joseba Arregi torturatu eta hilzuen Guardia Zibilak, Ryan bahitu eta hil zuen ETAk, eta otsailean esta-tu kolpea jotzeko saioa gertatu zen. Kolpearen berri Abenidako Rosirenkioskoan beti piztuta zegoen irrati txikian entzun zuten Joxemik etaJosuk. Joxemik hori entzun, eta lehenengo gauza Okendo kaleko kapu-txinoen lokalera joan eta harpidedunen koadernoa hartzea izan zuen.Leku seguru batera eraman behar zuela esan zion Josuri. Agurtu, etabakoitza etxe batera joan zen. Gaur gogoratuta, barregarri ikusten dupasadizo hura Josuk, baina garaiaren latzak ez zuen lasai bizitzen uzten.Argia-ren hogeita lau ale baino ez ziren kaleratu urte hartan.

59


Egia auzoko Karmengo Amaren lokal berrira urte bukaeran eginzuten. Begiratu irudiari: lokala baxu bat da, iluna. Leihorik ez du, egun-kariak hormaren kontra pilatuta. Mahaiak paperez josita. Goizean bazo-az, ez da harritzekoa izango Joxemi, Josu eta Iñaki ordenagailuen gaine-an lo topatzea, gaupasa egin eta gero. Arratsaldean denak izango dirahan, eta ez dute aldizkaria bukatu arteko onik izango. Aldameneko Katatabernan dute bestelako azpiegitura guztia: jatena, edatekoa, kafeak etatabakoa. Haize piska bat hartzeko lekua. Joxemik jertse gris handia dara-ma soinean; ilea luze, bizarra. Muntatze mahaian lanean ibilita, jertsea-ren mahuketatik artikulu zutabeen zatiak eta paperak ditu zintzilik.Kafesneek eusten diote esna. Zigarroaren kearekin kontzentratzen da.Lau pintxorekin berdintzen du gosea.

«Argia familia bat zen». Hala gogoratzen du Ostaizka Irastortzaneska-lagunak. «Berarekiko bikote harremana oso lotuta zegoen lanare-kin eta lagun giro horrekin». Egin-en ezagutu zuten elkar, 1982an,Ostaizka ere muntatze sailean ibiltzen zelako. Joxemik Argia-ra ekarrizuen, aldizkaria muntatzen laguntzera. Joxemik jakin zuen lana, adiski-deak eta neska-lagunak Argia-ren inguruan biltzen; gainerakoei, berriz,neska-lagun bat baino gehiago galarazi zien Argia-ri hainbeste ordueskaini beharrak.

Zumalabetarra izaki

Lokal berria hartzeko, ezinbesteko izan zen Karlos Santamaria, garai har-tan Eusko Kontseilu Nagusiko Hezkuntza kontseilari lanetan ari zena..Bilera eskatu eta hurrengo astean errezibitu zituen Joxemari eta Joxemi.Santamariak txiki-txikitatik ezagutzen zuen Joxemi. Kasik osaba-ilobakziren. Gainera, irakasle ere izan zuen batxilergoan. Beraz, ateak parezpare zabaldu zizkien Argia-ko bi gazteei. Haientzat arnasa lasai hartzeaizan zen; esan dugu zeinen kontrakoa zuen giroa euskarazko prentsak,eta zeinen bakarturik zegoen Argia taldea mapa politikoan. Joxemarikbilera hori «erabakigarria eta oso esperantzagarria» izan zela dio.

Erakundeekiko harreman horietan, oso lagungarriak izan zirenJoxemiren jatorria, bere ibilbidean egindako adiskidantzak eta ezagu-tzak, eta bere izaera patxadatsu eta irekia. Joxemarik gogoan du beste

60

Joxemi Zumalabe

bilera bat ere, hura ere «erabakigarria», eta han ere Joxemi izan zengakoa. Eusko Jaurlaritzako Kultura Saileko Euskara Arazoetarako zuzen-dari Martin Ugalde izendatu berriarengana jo zuten ordukoan. Sartu diraLakuako bulegora, eta Joxemariren ustekabea Ugalderi «hau JoxemiZumalabe da» esaten dionean. Ezin kabitu Ugalde: «Zure aita irakasleizan nuen», «osaba Agustin lagun handia dut». Handik aurrera harre-man handia izan zuten. Bilera asko egin zituzten. Beti ostegunetan:lehenengo bazkaldu, gero bilera egin, eta ondoren Ugaldek Gasteizenzuen apartamentutik pasatu, maleta hartu, eta Hondarribira eramatenzuten. Hor hasiko da egunkari baten balizkotasuna gauzatzen.

Lokal berrira joan eta taldea abian jartzean, beste animo batdute. Gazteak idazten eta muntatzen hasiko dira, eta Joxemik horiek utzieta kudeaketan sartuko da: diru laguntzak negoziatu eta egitasmoberriak abian jarri, Joxemarirekin batera. Esan dugu janzkeran batabezain zabarra zela bestea txukuna. Lehenengo lana kutxa komunetikdirua hartu eta Joxemirentzat jaka bat erostea izango da. Erantzi duJoxemik jertse zahar higatua, eta jantzi du jaka gris jaspeztatu berria.Ondo ematen dio. San Martin kalean bazkaldu, eta arratsaldeanDiputaziora joango dira, bilera egitera. Eseri dira bazkaltzeko. Bigarrenplatera zerbitzatzerako, erre usaina: txaketa berria butanoko berogailua-ren ondoan dago, kea dariola.

Argia sostengatzeko, Apika eta Antza

Jendea inguratu, Argia sendotu, azpiegiturak sortu eta euskal prentsanurratsak aurrera egiteko garaia izan zen 80ko hamarkada. Behin taldeaosatutakoan, lan prozesua arindu eta merkatuko zuen sistema bat abianjartzea izango da helburua, eta, horrekin batera, aldizkaria berarentzateta taldekideentzat diru iturri izango den azpiegiturak sortzea.Lehenengo helburua Simeon Barroso Sime eta Juanjo de Marcos Pocoteknikarien eskutik iritsiko da. Joxemik Egin-en ezagutu eta konbentzituzituen Argia-n musu truk sistema informatiko bat jartzeko. Sime etaPoco bi fenomeno ziren harrika botatako makinak konpontzen. Usaimenhutsarekin asmatzen zuten erretako txipak zein ziren. Joxemarik, nego-zioetarako duen trebezia berretsiz, El País egunkariari bi filmagailu zahar

erosi zizkion. Sime eta Pocok kon-pondu zituzten; bat Argia-n jarrizuten, eta bestea biren prezioansaldu. Negozio biribila. Horrenaurretik, Portugalen izugarrizkopaper piloa erosi zuen Joxemarik:zati bat Argia botatzeko gorde, etabestea erositako salneurria halakobitan saldu zuen.

Ekimen horiekin, Argia nahi-ko puntan jarriko da azpiegiturateknologikori dagokionez. Bi urte-ren buruan, furgoneta gidariari miladuroko faktura ezin ordaintzetikfotokonposizio propioa izaterapasatuko dira. Horren ondotik, pai-saia berri bat irekiko zaie begienaurrean. Zergatik ez sortu informa-tika enpresa bat, aldizkariari azpie-gitura informatikoa eman eta, gai-nera, finantzabide bat bermatu ahalizateko? Apika izeneko enpresa sor-tuko dute 1984an, eta Joxemirenaitak Getaria kalean zuen lokalean

61


Autodidakta

Joxemi berez zen kuriositatehandia zuen gizona, gai askozitzaizkion interesgarri,baina kuriositateak bainoegoerak eraginda ikasi etabete behar izan zituenlanbide asko. Askotan bereberezko joerarekin zerikusihandirik ez zuten lanakziren. Apika informatikaenpresa sortu eta gerentelanetan jarri zenean bezala.Enpresa bat nola zuzendubere kasara ikasi zuen.Lisboara egindako oporbatzuetan kontabilitateliburu bat erosi eta hurairakurriz ikasi zuennumeroekin nola borrokatu.Gero, jardunak erakutsi zionzein bidetik jo, bainahelburuak garbi izateak askolagundu zion.

62

Joxemi Zumalabe

jarriko dute egoitza. Elkartea Joxemik, Joxemarik, Simek, Pocok etaXabier Errok osatu zuten.

Apika sortu zuten bezala, 1988an Antza inprimategia eratu zuten,Zumalabetarren ezagun ziren Tamayotarrei inprimategia erosita. Hor ereJoxemiren harremanak zabaldu zuen bidea. Guztia, Argia aurrera atera-tzeko. Beste enpresa batzuk aldizkariaren finantzabide eta azpiegituraiturri gisa jartzea Joxemik hasieratik buruan izan zuen gauza da.«Proiektu horien atzean beti zeuden Joxemiren lauzpabost insomniogau. Horiek beti ziren Joxemiren burutazioak. Berak zuen horretarakogaitasun handiena», azaldu du Josu.

«Gu ez ginen txostenlandian bizi. Jarri gauzak martxan; finantzabi-dea bilatuko diagu». Horixe zen Joxemariren eta Joxemiren filosofia.«Beldurra galtzeko sistema ona da hori. Erabakiak hartzen genituenzetozen moduan, baina ondo pentsatuta. Eta uste dut ez ginela askotanokertu; garrantzitsuenean ez genuen hanka sartu. Egia esan, gure burua-rekin izugarrizko sinesmena genuen». Zer erremedio, nola bestela?Ideiak argi izate horrek eta borondate itsu horrek emaitza harrigarriakeman zituen oso urte gutxian: hamar urtean, aldizkaria sendotu, foto-konposizio sistema propioa ezarri; informatika enpresa bat antolatu,inprenta bat eratu, eta egunkari bat bideratuko duen proiektua sortu etagauzatuko da. Argia euskarazko prentsaren bihotza eta motorra izangoda 80ko hamarkada osoan. Arrakastak giltza asko ditu, baina bat nabar-mendu beharko bagenu, hori taldea izango da. Bi eta bi lau ez direla fro-gatzen da, hogeita bi baizik.

«Oso gaizki ohitu ginen». Josuren ustea da hori. «Kanpotik ikusi-ta, oso suizida izango ginen. Baina sei urtean lortu genuena izugarriazen. Aldizkaria saneatu, azpiegiturak jarri, proiektuak aurrera atera, eus-kal prentsa posible eta beharrezko zela aldarrikatu. Joxemik bazekienzein indar zuen taldean, eta atrebitzen da bestela atrebitu ez litzatekeengauzak planteatzen. Hor badago autoelikatzen den espiral bat. Erronkeiheldu egiten genien, baina ez modu egituratuan, modu bitalean baizik».Joxemik ez zuen sekula ni hitza erabiltzen: beti zen gu. «Egin behardugu» eta «egingo dugu». Bazekien amets egiten, baina baita indarrakneurtzen ere, eta gutxitan emango zuen urrats ustelik. Ipurtargi beltza-ren irudia asmatu zuten Joxemik eta Josuk elkarrekin kaleratu zuten

63


libururako. Joxemi ipurtargi batekin pareka daiteke, baina ez beltza. Etaalegia berri baten hasera osatzen hasi: bazen behin eguzki batek bainoargi txikiagoa eginagatik, itzal luzeagoa ematen zuen ipurtargi bat...

Temati amorratua zen Joxemi, esan dugu. «Ez zuen inoiz etsikolortu arte», Jonen ustetan. «Bilera batean bere proposamenen bat ezbazen aurrera ateratzen, ez zuen amore emango. Handik bi eguneraberriro jarriko zuen mahai gainean, edo hilabetera, edo urte erdira».«Eta, ziurrenik, izaera hori oso beharrezko izan zuen hainbat egitasmoaurrera ateratzeko eta, bestetik, toreatu behar izan zituen zezenak tore-atzeko». Hala ikusten du Joxemarik. «Hori izan da adostasunak biltzekooinarria eta zenbait ekimen aurrera ateratzeko giltza».

Apustua egin eta irabazi. Hurrengoa bota behar. Eta hurrengoaeuskarazko egunkaria izan zen. «Alde batetik, ametsa zen, baina, beste-tik, arriskatu beharrean ginen. Bazen garai bat esaten genuena: Ez aldugu nahikoa egin? Denok hamar urte gehiago ditugu, lasaiago bizi gai-tezke ur handiagotan sartu gabe». Euskarazko egunkaria sortzeko proze-su horretan guztian aurrera Joxemik eraman zituela uste du Iñakik.«Berak tiratu zuen gurditik».

64

Joxemi Zumalabe

EKB, bes te borroka gunea

Euskal Kulturaren Batzarrea, EKB, Argia-ren sukaldean sortu zen,1983an, Argia-ko kideek aldizkari bat egitetik haratago ernatzen ari zeneuskalgintzaren eremuan zuzenean parte hartzeko zuten bokazioarierantzunez. Joxemik, Argia-z gainera, beste borroka zelaitzat hartuzuen EKB. Finean, borroka beraren beste alde bat zen. Euskal HerrianEuskaraz, AEK eta Argia bera ziren EKBko hiru elkarte nagusiak, etainguruan Jakin, UEU eta euskararen aldeko beste talde ugari zeuden.Helburua euskalgintzako mugimendu herritarra bultzatu eta koordi-natzeko erakundea izatea zen. Sortu eta bi urtera, euskararen plangin-tza orokor baten beharraren inguruko txosten bat osatu zuen, geroraetorri direnen aurrendari. «EKBk eskatzen duen plangintza euskal-duntze plangintza batean zehaztu behar da, plan horrek behar dituenbitarteko politiko, ekonomiko eta sozialak hartuz. (…) Euskarak beharlituzkeen erabaki horiek eskatzea, eta zein izan beharko luketen adi-tzera ematea da EKBren egitekoa. EKBk planteatzen du plangintzaorokor baten inguruan lor daitekeen batasunean oinarritu behar delaplangintza hori, eta EKB baldintza hori betetzen duten indar guztienmetaketa egiten saiatzen da». Joxemiren beraren azalpenak dira.

Sortu eta bi urtera, ez atzera ez aurrera geratu zen. EKBren ber-piztean zerikusirik izan zuen Joxemik. Argia-ko ordezkari gisa jarri zenEKBn, eta jarraitu beharreko bidea markatu zuen. EKBko idazkarinagusi ohi Joxe Jabier Iñigoren ustez, erakundearen urte funtsezkoe-netan buruzagitza lana egin zuen Joxemik. Egin beharreko urratsakzehazteaz gainera, jende askorengana iristeko zubia zelako. «Guretzat,euskalgintzak zeukan erreferente sendoena eta osoena zen Joxemi, eta,horretaz gainera, itzal handia zuen euskalgintzako gune militanteetatikkanpoko zirkuluetan».

1988an, EKBk eta Ikastolen Federazioak Bateginik kanpainaegin zuten, euskara hizkuntza ofizial eta nazional gisa aldarrikatzeko.Kanpaina hori aurrera eramateko, diplomazia lan handiak egin beharizan zituzten, eta hor, beste behin, Joxemi zen gakoa. «Bateginik kan-painak, kontzientziatze kanpaina moduan lorpen handiak izan bazi-tuen ere, etekin ekonomikoetan zorte txarra izan zuela iruditzen zait.Hasi zenean, giro nahiko ona zegoen denon artean halako kanpainahandi bat aurrera ateratzeko. Arazoa da orduan sortu zela AjuriaEneko Ituna, eta Euskadiko Ezkerrak zirikatu zuela Ituna euskarareneremura ere eramateko, HB baztertzeko asmoz. Eta nahi zutena lortuez bazuten ere, diplomazia lan izugarria izan zen bateraturik aurreraateratzekoa». Hor ere Martin Ugalderen sostengua jaso zuen.

65


67

1987-1993


erronkaren atzetik. Eta erronkakbota eta irabazi. Horixe izan zenArgia-ren ibilbidea 80ko hamarka-

dan. Baina ez zen zorte kontua izan: lan izugarria egin behar izan zutenhorretarako. Proiektu asko jarri zituen abian Argia-ko taldeak. Egoki iru-ditzen zitzaien ideiaren bat izanez gero, aurrera aterako zuten. Egoerahorretarako aproposa ez bazen, urratsak egingo zituzten apropos bihurzedin. Eta urratsak zehazten espezialista zen Joxemi. Hurrengo erronka,hala ere, ez zen aurrekoak bezain segurua. 1987an, Joxemik hordagoabota zuen: «Dugun guztia mahai gainean jarri eta euskarazko egunkaribaten aldeko apustua egin behar dugu». Erronka hori gehiago ezin atze-ratu zitekeela uste zuen. Heldu zela garaia.

80ko hamarkada osoa zeharkatu zuen eztabaida izan zen egunka-ri baten beharra. Artikulu, hitzaldi eta mahai-inguruak asko izan zirenhan eta hemen, eta horietan eragile beti ageri zen Argia. Ez zen egunka-ri baten egitasmoa, beraz, gauza berria Argia-koen artean. JoxemariOstolazak eta Joxemik kasik hamarkada bat lehenago begitantzen zuteneuskarazko egunkari bat atera beharko zeneko egoera. Eta eskema jaki-nik gabe baldin bazen ere, Argia-ren azken urratsak aukera horri bideazabaltzera zetozen. Taldean ez zegoen txosten idatzirik egunkariareninguruan, baina denek zuten buruan. Ez zen, beraz, Joxemik izan zuenhalako burutazio bat.

Aurretik beste saio bat ere izan zen, gainera. Eusko Jaurlaritzak1986an pauso herabe batzuk eman zituen egunkariaren bidean.Euskarazko asteburuko egunkariei diru laguntzak emateko deialdia eginzuen. Baldintzak, nagusiki, bi ziren: astean behin ateratzea eta egunka-

Erronkak

68

Joxemi Zumalabe

rigintzatik sortua izatea. Astekarigintza ez zuen kontuan hartzen. Baina,hala ere, Argia-k aurkeztu zuen berea. Eta, horrez gainera, Egin-ek Hemeneta Deia-k Eguna jarri zituzten mahai gainean. Jakina denez, azken biaklagundu zituen Jaurlaritzak, eta Argia-rena atzera bota zuen, aintzakotzathartu gabe. Hemen eta Eguna egunkari formatuko astekari bilakatu ziren,eta Argia-rentzat lehia desleial nabarmena izan zitekeela ematen bazuenere, aldizkariak ez zuen minik hartu, eta, gainera, diru laguntza bukatuzen egunean desagertu ziren. Ez zuen, beraz, esperientzia horrek emai-tza handirik eman euskarazko egunkari baten bidean. Argia-k aurkeztuzuen proiektua Joxemik idatzi zuen, hain luzaz eta hainbestetan taldeanhitz egindakoa jasoz. Ez zuen etsi nahi izan, atzera bota zutenean.Esperientzia hartatik irakaspena ateratzen asmatu zuen, eta egitasmoaeraldatu egin zuen, baina helburua bera zuen: euskarazko egunkaria.

Argia Eguna euskarazko egunkari baten beharra aldarrikatzeko baliatu zen 1988an.Motorra berotzen hasteko garaia zen. 19

89

69


Argi ikusi zuen euskarazko egunkaria kultur eta politika sektoreahalik eta zabalenak inplikatzearen bidetik etorriko zela. Eta hori izan daEGUNKARIAren oinarria, eta horixe Joxemiren ideia. Jende andanak egindu lan EGUNKARIA sortzeko; jarri du dirua, eman du sostengua. Baina gur-ditik tiratu zuena Joxemi izan zen. «Bera ez balego, ez legoke egunkari-rik; hori seguru dakit», dio Josu Landak. Iñaki Uriak EGUNKARIAren aitata-suna aitortzen dio Joxemiri, «argi eta garbi». Joxemarik ez daki Joxemitematu ez balitz egunkaririk egongo ote zen, baina badaki dagoen egun-karia ez zela izango. Joan Mari Torrealdaik ere ziurtzat jotzen du huragabe ez zela EGUNKARIA izango. «Hori segurua da, eta ez bakarrik egun-karia hartu zuelako bere gai propio gisa, baita aurrera eramatekomoduagatik ere». Apustu gogorra bota zuen ordurako Argia-k Mundaizbidean zuen egoitzan: dena mahai gainera. Galdu edo irabazi.

Tartean, Joseba Arregiren inkesta famatu bat izan zen. CIES etxe-ak, Kultura Sailak eskatuta, euskarazko egunkari baten inguruko galde-keta egin zuen. Hori gauza jakina zen, baina emaitzarik ez zen argitaraagertzen. Jaurlaritzak ez zuen haren berri eman nahi. Argia-k emaitzaklortu, eta 1989ko urrian argitaratu zituen aldizkarian. Argi geratu zeneuskarazko egunkari bat bideragarria zela. Zertarako gehiago itxaron?Argia-n erabaki zen egin egingo zutela. Eta euskalgintzako indar gehienbiltzeko asmoz, Euskal Kultur Erakundeak (EKB) deituta lehen bileraegin zen Donostian, Barandiaran lizeoan, azaroan. Baiezkoa atera zenhandik, egin egin behar zela. Bigarren bilera abenduan egin zen,Durangoko Azokaren inguruan, eta han balizko egunkariaren oinarrinagusiak izango ziren 11 puntuen berri emango da: euskaltzalea, nazio-nala, baterakoia, zabala, alderdi politikoetatik independentea, erdaraz-ko medioetatik independentea, ez-instituzionala, erakundeek diruzlagundua, militantea eta berria. 1990eko urtarrilean, EGUNKARIA abianjarriko zuen Egunkaria Sortzen talde eragilea sortuko da.

EGUNKARIAren bide malkartsua

Ordurako ez zegoen atzera bueltarik. EGUNKARIAk hamabi hilabete beste-rik ez zuen behar izan kalean egoteko, baina bidea malkartsua eta zen-baitetan oso gogorra izan zen. Bide horren latza Joxemik bakarrik ezagu-

Joxemik bereziki landu zuen Martin Ugalde EGUNKARIAren egitasmora erakartzeko saioa.Baita lortu ere. Ugaldek honelaxe esan zion: «Zugatik sartu naiz hemen».19

89

70

Joxemi Zumalabe

71


tu zuen hainbatetan. «Egunkaria sortu baino lehenagoko hamabosthilabeteak oso gogorrak izan ziren Joxemirentzat. Buruan sartu zitzaio-netik kaleratzea lortu zen arte, oso bide zaila izan zen. Ikaragarri zailamaila diplomatikoan, teknikoan eta pertsonalean. Asko sufritzea tokatuzitzaion. Hiru zailtasun horiei aurre egiteko eta egitasmoa burura era-mateko gai izango den besterik egongo da, baina nik ezagutu ditudane-tik inor ez zatekeen gai izango prozesu hori burura eramateko». Josukoso gertutik bizi izan zuen EGUNKARIA sortu aurreko garaia.

Kultur taldeak, irakaskuntza alorreko erakundeak, euskalgintzakotaldeak, sindikatuak, alderdi politikoak, erakundeetako agintari politiko-ak eta gizarte mailako egiturak. Denak zeuden Joxemiren agendan, etahorietako askorekin bildu zen. Herriz herri, taldez talde. Izan ere, proiek-tuaren lehen urratsa hori zen: EGUNKARIA posible zela uste osoa izatea,eta jendea horretaz konbentzitzea. Eta horretan buru-belarri aritu ziren,ez Joxemi bakarrik, baita Argia-ko talde osoa ere. Trabak handiak izanziren, mingarriak askotan, bai zenbait erakunde politikoren aldetik, baieuskalgintzako hainbat talderen partetik ere.

Martin Ugalde: "Zugatik sartu naiz"

Prozesuak bi mugarri izan zituen, eta bietan Joxemik zuzen-zuzeneanhartu zuen parte. Lehena, Joxemik izan zuen intuizio bati jarraiki, egun-kariak kulturgintzako eta euskalgintzako esparru ahalik eta zabalenetiksortua behar zuela izan erabaki zenean gertatu zen. Hau da, ahalik etaagente gehien bildu behar zen proiektura. Eta horrek Argia-rekiko jarrai-pena izateko ideiarekin haustea ekartzen zuen. Proiektua Argia-n erdituzen, baina biziko bazen, autonomo behar zuen izan. Hori izan zenJoxemiren pentsamendua, eta hori Egunkaria Sortzen-en filosofia.Horrenbestez, kasik hutsetik abiatutako proiektua izan zela uste duJosuk. Bigarren mugarria, Joxemik Martin Ugalde proiektura ekartzealortu zuenean gertatu zen. Joxemi bereziki eta pertsonalki joan zenUgalderen bila. Haren baiezkoa jasotzean, arnasa lasai hartu ahal izanzuen, eta proiektuari bultzada handia eman zion. Ametsa zen egitasmoagauzatzeko bidean zihoan.

72

Joxemi Zumalabe

Ugaldek oso gogoan du Joxemik proposamena egin zionekoa.Etxera joan zitzaion Argia-ko urtekarirako elkarrizketa bat egitera, egun-kariaren aukeraren gainean. 1989ko udazkena izango zen. «Kontu horre-tan noraino joango ote nintzatekeen jakin nahi zuen», azaldu izan duUgaldek. «Ea haiekin lan egingo ote nuen galdetu zidan; ea buruetakobat izango ote nintzen». Proposamena bi aldiz pentsatu zuela aitortu duUgaldek, proiektuaren zailtasunak ikusten zituelako eta zein bide hartu-ko zuen jakin nahi zuelako. «Konbentzitu egin ninduen Joxemik, hainkapaz lanean, hain zabal eta garbia bere planteamenduetan. Eta nikbehin batean baita berari aitortu ere: ‘Zugatik sartu naiz hemen. Badakitzuk emandako hitza beteko duzula’. Eta ez zait sekula damutu».Ordurako, Ugalderentzat Joxemi ez zen bere lagun Zumalaberen semegaztea soilik. Joxemi kide zuen euskararen aldeko borrokan. «Euskararenmilitantea zen; euskararengan fedea zuen gazte militante nekaezina.Militantea, ez politikoaren zentzuan, erlijio baten antzeko sinesmenari

Joan Mari Torrealdai eta Martin Ugalde lagun hartuta, EGUNKARIAren egitasmoa beharzen leku guztietan azaldu zuen Joxemik.1989

73


dagokion zentzuan baizik. Hori zuen bokazioa gaztetxo zenetik. Buruzoso argia zen, bihozberoa, aise nekatzen ez diren horietakoa; apala oso,eta gizona, buruz, zentzuz eta kuraiaz ongi hornitua».

Berdin gertatu zitzaion Karlos Santamariari ere. Hamasei-hama-zazpi urte zituela eskolak ematen zizkion gaztea izateari utzi, eta Joxemigogaide bihurtu zitzaion. Santamariarekin bereziki Joxemik harremanestua izan zuen. Estimu handia zioten elkarri, biak ala biak oso antzeko-ak zirelako gauza batean: urratsak egin eta ekimenak antolatu zale ziren.Ekintzaileak. Eta militanteak.

Arlo diplomatikoa aurrera ateratzeko taldea osatua zegoen,horrenbestez: Joxemi bera, Martin Ugalde, Karlos Santamaria eta JoanMari Torrealdai. Azken horrek gogoan ditu hainbat bilera, oso latzak.«Joseba Arregirekin, artean Kultura sailburu zela, tentsio handiko bile-rak izan genituen. Aurrean ezetz biribil bat genuen». Baina ez hori baka-rrik. Jaurlaritzak beste egunkari bat egingo zuela bota zuen erronka.Euskaldun jendea erdibitzea bilatzen zuen jokaera horrek, eta lortu erelortu zuen, hein batean. Erakunde politikoetatik kanpo ere egoera ez zensamurra. «Asko hitz egin eta erakutsi behar izan genuen».

Proiektua diseinatu eta menderatu

Bileretan Joxemik eramaten zuen beti ekimena. Ugaldek sarrera eta mar-koa egiten zuen; Joan Marik elkar hartzean jartzen zuen indarra, etaJoxemik egitasmoa bera aurkezten zuen. «Joxemi oso zorrotza zen, dia-lektiko peto-petoa. Ez zuen sekula altxatzen ahotsa. Irainik ez zuen seku-la botatzen. Argudioetara lotzen zen, baina amore eman gabe. Eutsi egi-ten zion markatutako ildoari. Ezagutu dudan dialektiko abilenetako batizan da». Joan Mariren ustetan, hala ere, Joxemiren ekarria «egunkaribaten proiektu bat definitu eta proiektu horrek dauzkan alor guztiakmenderatzea» izan da. «Prentsaren egitekoa, pertsonalaren arazoak,egunkariaren kokagune sozio-politiko-kulturala, arazo administratiboak,juridikoak, teknikoak… Dena oso ondo menderatzen zuen». Ez zituenalferrik hainbeste urte eman ideia horrekin buruan.

Egoera latzak izanagatik, gutxitan odol txartuko zen. Beti irtenbi-de bila jartzen zen: «Kontua gure proiektua aurrera ateratzea da». Hori

Hilabeteak aurrera zihoazen, eta egunkariaren egitasmoa gero eta zehaztuago zuten. Jadaez zegoen atzera bueltarik.19

90

74

Joxemi Zumalabe

esaten zuen behin eta berriz. Hori zuen buruan beti, kasik obsesio batbezala. Ordu guztiak horretara jarria. Loari orduak kenduz. Argi ikustenda Joxemiren euskararekiko engaiamenduak berdin zuela maitasunetiketa egin beharraren obligaziotik. Egin behar bazuen, egin egingo zuen.Hori zen barrenak eskatzen ziona. Ezina ekinez egina.

Joxemiren entregaren adierazgarri da hurrengo argazki hau: uztai-laren 14a da, gauerdia aspaldi jota, eta Joxemi Argia-ko erredakziokomuntatze mahaian dago, biharamuneko festa erraldoian banatuko denzero alea muntatzen, garai zaharretako lanetara bueltatuta une batez.Aldamenean Ostaizka du, neska-laguna. Baita Argia-ko lankideak etaegunkariaren egitasmora bildu diren asko ere. Gorbata etxean utzi du,eta betiko Joxemiren itxura du. Barrez ari da, txantxak egiten, kuterrare-kin orrialde bat muntatzen ari den bitartean. EGUNKARIAren lehen alehura goizalderako kalean izango zela ikusteak zer gogoeta, zer senti-mendu eragin ote zizkion?

75


Azkenik, abenduaren 6an argitaratu zen EGUNKARIA. Joxemi osoerasanda iritsiko da EGUNKARIAren lehen alea kalean jartzeko egunera.Baina lanean jarraituko du, eta ezinbestekoa izango da EGUNKARIAko sai-len arteko zubi lanak egiteko. Hori, zuzendaritza atalean zegoen aldetik.Baina, hori gutxi ez, eta EGUNKARIAren plantxak Egin egunkariko errotati-bara eramaten ere ibili zen lehen asteetan: autoan sartu eta korrika

Eskaileraren t eoria

Bi aldeko eskailera baten irudia egiten zuen buruan Joxemik, bikoteeta familia harremanak azaltzeko. «Umerik ez duzunean etabikotekidearekin haserretzen zarenean, haserreak egun batzuk iraundezake. Konpontzeko bidean, bakoitza eskailera batetik hasten daigotzen. Batek keinu bat egiten du. Maila bat igotzen du. Besteakzerbait esaten du. Beste aldeko beste maila bat igo du. Komentario bathurrena. Eskua ukitu ondoren. Horrela, nor bere eskaileratik gorainoiritsi arte eta haserrea konpondu arte. Umeak daudenean, eskaileraziztu bizian igotzen duzu, zeren umeak bainatu egin behar dira, edoafaltzen eman, edo…».

76

Joxemi Zumalabe

EGUNKARIAren egitasmoan buru-belarri sartuta zebilela jaio zen Maddi, alabazaharrena, eta EGUNKARIA sortu eta gutxira Jon txikia. 19

92

77


batean beti, erlojuaren kontra. EGUNKARIAren sorrera prozesuaren ten-tsioari aitaren gaixotasun luzearen sufrimendua gehitu behar zaio. BaitaMaddi jaiotzearen ezin kabituzko poza ere. Bi hilabete eskasera, hil edobiziko ebakuntza egin zioten.

Ebakuntza egin eta hilabete gutxira, lanean zen berriro. Ez zego-en geldi egoteko, eta ez ziren hor bukatu Joxemiren lanak eta buruhaus-teak. EGUNKARIA abian da, baina egoera ekonomikoa larria da, eta, gai-nera, ez du desblokeatzeko itxurarik. Joxemi Administrazio Kontseilukoordezkaria da, praktikan enpresa kudeatzen duena. Iñakik gogoan dunola 1991ko udaberrian, igande batean, EGUNKARIAren bulegoan bilduziren, numero guzti-guztiak aztertzeko izugarrizko pazientziaz. Baita txi-kiena ere, gastua nondik aurreratuko. «Txiki askok egiten dute handia»,esaten zuen. Txikiaren argia.

Familia zabala

Lanean jarraitu zuen kasik bigarren ebakuntza egin zioten arte, 1992koazarora arte. Ordurako lehen baino gehiago egoten zen etxean, bainalana eta ardurak ez zituen albora utzi. Lehen bilerak EGUNKARIAren egoi-tzan egiten ziren, baina orain etxean antolatzen ditu. Esan dugu fami-liaren zentzu oso irekia zuela, eta neska-lagunaz eta bi seme-alabez gai-nera, Elkano kaleko etxean, lankide eta lagunak egunero zeuden bazkal-tzen edo afaltzen. «Familia denak ginen: gu biok, umeak eta lagunak. Etaelkarrekin bizi ginen, ia egunero elkarrekin afalduz edo bazkalduz».Ostaizkak familia bizitza itxirik bizi izan duen irudipenik ez du. Beti zego-en lotua Argia-rekin, edo EGUNKARIArekin, edo lagunekin. Baita seme-ala-bak jaio eta gero ere. Maddi jaio zenean, Juanjo Landa eta Pello Iturainlagunekin zuen etxea utzi, eta Elkano kalean jarri ziren bizitzen. «Horburua pixka bat aldatu beharrean izan zen, eta ordutegi jakin bat gorde-tzen hasi zen. Zertxobait familiarragoa zen giroa, baina lana etxera ekar-tzen zuen; bilerak afari giroan egiten ziren gurean».

Joxemik gaztetatik defendatu zuen familia tradizionalari alterna-tiba eman beharra, eta gutxi-asko bete zuen. Ezkondu, azken uneanezkondu zen, eta, nolabait, beharturik. Lehenengo ebakuntzaren bezpe-ran izan zen. Hil edo biziko ebakuntza zenez eta denbora gutxi zegoenez,

Umeak jaiotzearekin batera hasi zen Joxemi familia bizitza konbentzionalagoa egiten, bainaez gehiegi; etxean beti zeuden lagunak eta lankideak, familiako kide bailiran. 19

92

titulo mortis modura egin zuten. Hau da, urgentziazko ezkontza izan zen.Horixe baietz. Epaileak etxera agertuko zela abisu eman zuenean,Joxemi EGUNKARIAn zegoen lanean. Ostaizkak deitu eta ziztu bizian etxe-ra etortzeko esan zion. Lekukoak lortu behar ziren ondoren. Antzerkitxoamuntatu behar izan zuten gero: pijama jantzi, ohean sartu, botika batzukgau mahaiaren gainean jarri. Horrela errezibitu zuen epailea. Eta horre-la ezkondu ziren. Maddi alabak beti esaten du aita pijama jantzitaezkondu zela.

Joxemi eta Ostaizkak Egin-en ezagutu zuten elkar, muntatze lane-an zenbiltzala. Hippy itxura erabatekoa hartu zion Ostaizkak: harizko gal-tza zuri zabalak, jertse gorria eta txima luzeak. Ezagutu eta berehala hasiziren elkarrekin ibiltzen. Lehen zita Ostaizkaren urtebetetze eguneanizan zuten. Zarauzko Argiñano jatetxera gonbidatu eta opari bitxia eginzion: azkazalak pintatzeko esmalte berdea eta rimel potetxo bat. «Cabaretfilmeko Liza Minelli gogorarazten didazu».

Detailezalea zen Joxemi. «Baita oso erromantikoa ere»,Ostaizkaren begietan. Noiznahi etortzen zitzaion kaleko posturen bate-

78

Joxemi Zumalabe

Abenduan egin zuen EGUNKARIAk bigarren urteurreneko festa. Joxemi ordurako oso gaixozegoen, baina ez zuen huts egin nahi izan, eta medikuarekin agertu zen belodromora.19

92

79


an erositako belarritako parearekin edo lepoko batekin. «Oso hippyakbeti». Beste behin, bizikleta arrosa bat erregalatu zion, saskitxo etaguzti. «Ni ez naiz sekula bizikletan ibili, baina. Ez dakit pamela bat jan-tzita belardietan paseatzen imajinatzen ote ninduen».

Uliako etxea utzi eta Elkano kaleko etxera aldatu zirenean,Joxemiren aitak zuzendu zituen zaharberritze lanak, Joxemik diseinuaegin eta gero. Ostaizkak gogoan du hormetako kolorea aukeratzeko zer-nolako lanak eman zizkioten aita-semeek pintoreari. Hori ez da, bada,tonua, ezta beste hori ere. Pintorea nahasketak egin eta egin. Biak artis-tak izan, eta ez zuten etsi buruan zuten urdin grisaxka lortu zuten arte.Kolorea aitak aukeratu zuen, urdinak lasaitu egiten duela eta Joxemikhori behar zuela pentsatuta. «Aitaz asko fidatzen zen», gogoan du

Ostaizkak. «Komunikazio handia zuten elkarrekin, oso harreman maita-korra. Errespetu handia zioten elkarri, baita bestearen jarrera ulertzekogogoa ere». Joxemirentzat aita oinarri sendoa zen, eta asko larritu zenaita gaixotu zenean. Ebakuntza egina zioten ordurako Joxemiri. Bere gai-xotasunarekin beti agertu zuen utzikeria aitarenarekiko obsesio bihurtuzen. Hamarren bat igotzen bazitzaion sukarra, izugarrizko garrantziaemango zion. Aita erietxera eraman zutenean, Koro arrebak bere gain

80

Joxemi Zumalabe

Eeuskalgintzatiketa euskal

prentsaren mundutikharatago, herrigintzanegin zuen bere ekarriaJoxemik, ez zuelakoeuskararen borrokanaziogintzarenborrokatik kanpoulertzen.

1992

Arregiren dimis ioa, euskalt z aleenelkarkidet z aren helburu

‘10 urte pasa dira, eta hemen ari gara botila erdi-betea edo erdi-hutsadagoen eztabaidarekin’. Lerro horiekin hasi zuen Joxemik JosebaArregiren dimisioa eskatzeko idazten hasi baina amaitu gabe utzi zuenartikulua. Hil aurretik egin beharreko asmoen zerrendan zuen idatzihori. Arregik EGUNKARIAren inguruan izandako jarrerarekin osominduta zegoen. Argi zuen Arregi Kultura sailburu zen bitarteanEGUNKARIAk ez zuela xentimorik jasoko. Eta EGUNKARIAK ezinbestekozuen dirulaguntza, eta, gainera, legez zegokion.

Martin Ugalderi eman zion artikuluaren berri, euskaltzaleekArregiren dimisioa eskatzeko nahiko arrazoi bazela pentsatuta.Ugaldek ondo ezagutzen zuen Arregiren jarrera, bilera askotanJoxemirekin batera izana baitzen harekin. Horietako bat biziki gogorraizan zen. Horrela gogoratzen du Ugaldek: “Gure diru guztiak nondiknora atereak ziren ikus zezan, EGUNKARIAko sos kontuen paper guztiakerakutsi genizkion. Eta gurekin lan egiteko esan genion, berdinKontseiluan, berdin bere langileak lanean jarrita”. Hurrengo bilerabaterako geratu ziren. Arregik ez zuen kexarik izan proposamenareninguruan, baina laguntza ukatu zien. “Badakit Arregi harritutageratuko zela paper haiek aztertuta, zein garbi eginda zeuden,teknikoki zein prestatuta. Egiaztatzeko errazak. Arregik ez zigun kexazehatzik azaldu, ez zigun adierazi zer iruditzen zitzaion gaizki, mamuakzekusala esan zigun. Gerra garaia eta Francoren pean nahikoa aditutanago gorriak ginela eta halakoak. ‘Nahikoa da’ esan nuen nik, ‘ez zaitmamu gehiago golkoan sartzen’”. Ugaldeak bileratik hanka egin zuen,eta han geratu ziren Joxemi eta Joan Mari Torrealdai Arregirenaurrean berunezko isiltasun baten pean. ‘Arregik kontrolatzen ez duenezer ez du onartzen’, idatzi zuen Joxemik amaitu gabe utzi zuenartikuluan.

81


hartu nahi izan zuen haren zaintza, ikusirik Joxemi gaixo zebilela etaEGUNKARIAren ardura gainean zuela. Joxemi haserretu egiten zitzaion.Ezin zuen aitaren zaintza inoren esku utzi. «Ezin zuen onartu horretan nigehiago izatea. Eta hor ere egon zen». Aitaren heriotzarekin egonarrisendo bat galdu zuen Joxemik. 1992ko otsailaren 12an hil zen.

Ama, berriz, handik bederatzi hilabetera zendu zen, azaroaren29an, Joxemi hil baino hilabete eta erdi lehenago. Ama-semeen artekoatxikidemendua ezin gordinago agertzen du hurrengo pasarteak: Joxemiminbiziak jota, atzera bueltarik gabe erietxean zegoenean, ama egunerojoaten zitzaion bisitan. Koro arrebak, anaiaren egoera ikusita, bazkalos-te batean mahaian ama eta bera bakarrik geratu zirela aprobetxatuz,Joxemi ezingo zela hartatik atera adierazi zion, nolabait, amari.Zetorrenerako pixka bat prestatu nahi zuen. Hori entzun zuen unean,buruko odol isuria emanda, isilik eta geldirik geratu zen ama. Astebeterahil zen. Aste horretan Joxemi erietxean zegoen eta behin eta berriz gal-detzen zuen amaz, joaten ez zelako harrituta. Gripea zuela esaten zioten.Azkenean hil zenean, Koro eta Ostaizka neska-lagunak azaldu zioten ger-tatua. «Amatxo hil dela? amatxo hil dela?», ezin sinetsirik, ezin etsirik,Joxemik barnean zuen umea eta gizona.‘Heriotza oso presente izan dut.Etorkizunik eza sortu zait. Batu zaizkit gauza negatiboak, baina ez deses-perantza’. Hil aurreko egunetan Joxemik idatzitako oharrak dira, tapabeltzekiko koadernoan.

«Bi urtez iraunez gero, irabazi dugu», esaten zuen Joxemik.EGUNKARIA ebidentzia handia izaki diru laguntzarik ezin ukatuko ziotela-ko pentsatzen zuen. Justu epe hori igarota hil zen, baina ezin jakin hain-beste lan, kezka, sufrimendu eta poz eman zion egunkariak apustua ira-bazi zuela jabetu ote zen. Bere barreneko onena emanda, baina oraindikonena ezagutzeke geratu zen. Joxemik bere aurreikuspen eta analisietanez zuela huts egin argi ikusten da orain. Joxemik argia egiten jarraitzendu, eta bere itzala gero eta luzeago agertzen zaigu. Eguzki batek bainoargi txikiagoa eginagatik, itzal luzeagoa egiten zuen ipurtagiaren alegiaegin bihurtu du Joxemik.

82

Joxemi Zumalabe

83

Pintore izateko desioa


Pintura zuen Joxemik benetako bokazioa. Etaimajinatzen zuen bere burua pinturariemana eta erakusketak egiten. Parisera

egin zituen bidaietako batean, bi egun oso pasatu zituen pinakotekaketa arte galeriak bisitatzen. «Bere burua han ikusten zuen, eta ‘noizizango dut modua pinturari emateko?’ galdetzen zuen». Erretiroa har-tutakoan pintore izango zela esaten zion Ostaizka Irastortza neska-lagunari. Kontua da Joxemi inoiz erretiroa hartzeko prest egongo otezen. Berak ere benetan serio hartzen ez zuen asmoa askotan aipatzenzuen: «Urtebeteko lanuztea hartuko dut pintatzeko». Aitari inbidia han-dia zion, pintore ere izatea lortu zuelako. Koadro bakarra pintatu zuen,eta hura bukatzeke utzi, gainera, nahiz eta 1970ean hasi zuen. Metroeta erdi luze zen oihalaren goiko aldea baino ez zuen margotu.

Marrazkiak egitearekin konformatu behar. Marrazkiak eginez har-tzen zuen atseden, eta atsegin. Une oro marrazkiak egiten ari zen, man-telean, koadernoetan, txostenetan, eskemetan, paperezko ezpain zapie-tan. Beti bolaluma eskuetan, eta ezin eskuak geldi eduki. Bazkaritan erepaperezko mantelean marraztuko zuen hitz egiten ari ziren gaiari zego-kion eskema; ondo apaindua, gainera, marrazkiekin. Bazkaltzen bukatu,mantel zatia moztu eta poltsikora. Argia-ko azal asko egin zituen; baitaliburu eta diskoetako batzuk ere. Kartelak, collage-ak, logotipoak, ilustra-zioak, eskupaperak. Horrelako eskaerei ez zien inoiz ezezkorik esaten.Josu Landarekin batera kaleratu zuen Ipurtargi beltza poesia eta marrazkiliburua egin zituen marrazki lanetan kuttunena zuen.

84

Joxemi Zumalabe

Liburu azalak egitea oso gustuko zuen. Josu Landarekin batera ‘Ipurtargi beltza’ liburuaegin zuen, gainera. Rafa Egiguren adiskide minaren liburuak ere ilustratu zituen.

Gustura geratu zen Joxemi Eltzegor-en diskorakoazal hau egin eta gero. Gainera, bere hitz batzuk

ere musikatu zituen taldeak lan honetarako.

Argia’-ko azalak askoegin zituen. Izan ere,

‘Zeruko Argia’-naldizkaria muntatzen etaazalak diseinatzen hasizen. Diseinu bikainakegin zituen Joxemik.

85


Marrazkiekin ilustratzenzituen ‘Argia’-ko

orrialde asko. Erakunde, taldeeta ekimen askotarako eginzituen irudiak; EKBrentzategindako logotipoa adibide.

86

Joxemi Zumalabe

87


Marrazkiak eginez ematenzion atseden buruari

Joxemik. Atseden, eta atsegin.‘Argian’, ‘Pelix eta Mixerix’ tiraargitaratu zuen 1984an.

88

Joxemi Zumalabe

Amaitu gabe utzi zuen koadroa ageri da goiko irudian. Horida olioan egin zuen lan bakarra. ‘Collage’-ak, berriz,

mordoxka bat egin zituen.

hiru zituen Joxemiren pentsamen-duak: euskalgintza, naziogintza etaherri mugimenduak. Herrigintzaren

hiru adar desberdin, baina elkarrekin lotuta garatu beharrekoak. Joxemik ezinuler zezakeen euskalgintza naziogintzatik aparte. Arazo linguistikoa eta kultura-la arazo nazionalaren barnean kokatzen zituen; areago, naziogintzaren oinarriz-ko osagarritzat jotzen zituen. Alegia, euskararena arazo politikoa dela, heinhandi batean. Baina, era berean, Euskal Herria politikoki burujabe izango bada

euskaran oinarritutako kultura bat garatzea ezin-bestekoa ikusi zuen. Harreman dialektiko horretanherri mogimenduak funtsezko eragiletzat jotzenzituen. Joxemiren pentsamenduak marxismoa duoinarrian, baina urrats bat aurrera eginda, hizkun-tza eta kultur arazoak filosofia marxistan integra-tzen jakin zuen.

Joxemiren ekarria bere jardun praktikoan adinaikus daiteke bere pentsamenduan. Egoeraren ikus-pegi osoa zuen, nondik zetorren eta nora jo beharzen analizatzeko gaitasun nabarmena agertu zuenbehin eta berriz. Bere pentsamenduak osotasunaoinarri izateagatik, euskalgintzan bezala naziogin-tzan erreferente argia zen Joxemi. Umezurtz gera-tzearen sensatzioa jende, talde eta erakunde askokizan zuen, horrenbestez, Joxemi zendu zenean.Joxemiren pentsamenduaren isla dira ondorendatozen bere hitz hauek.

89

Euskara nazio gisa


Oinarriak,

90

Joxemi Zumalabe

“Herri honek nazio bilakatu nahi baldin badu,hizkuntza nazionalean oinarrituriko kultura batgaratu behar du, eta kultura horretan bere izatenazionala egituratu. Eta hori da, finean, euskaldunabertzaleak duen proiektu nazionala; hots, naziohonek bere egitura, bere subiranotasun eta berekultura nazionala lortzea. Herri gisa. Euskaraknagusitzeko behar dituen bitartekoak euskaraz ezdakitenen aurkako zapalkuntzarik gabe eskuratuz”

“Nazionalismo espainolaren tranpa, finean, azkenberrogeita hamar –edo ehun eta berrogeita hamar–urteotan gertatutako historia ahaztea izan da, etagaur egungo errealitatea bat-batean sortutako zerbaitbailitzan ikustea eta bitarteko berak ematea batzueizein besteei. Hau da, erdarak egitura sozial guztiakdituenean, Espainiako konstituzioak obligatu egitengaituenean erdara ikastera, euskararen aldeko joeraguztiak diskriminatzaileak direla esatea tranpa handibat da. Orain hizkuntz koofiziala dugu euskara,besterik ez. Ez dauka nazio-hizkuntz estatusik. Ez danagusia, ez lehena. Eta euskara biziko bada,beharrezko da estatus hori lortzea”

“Bertako ez-euskaldunak eta etorkinak irabazi beharditugu euskararen alde. Hori oso borrokagarrantzitsua da guretzat, eta nik uste dut egon dela,euskarak jasaten zuen erasoaren aurkako erreakzioz,halako itxitasun bat, uzkurdurako joera bat. Eta jobehar dugu euskaragatik bertatik sortzen den jarrerapolitiko batekin, jende hori irabaztera”

“

91


“Urgentzia dugu erabaki garrantzitsuak hartzeko,eta, historiak gaur egun daraman abiadura kontutanhartuz, are handiagoa. Plangintza orokor bat behardugu; gauza batzuk bost urtera, beste batzuk epeluzeago batean arautu beharko lirateke. Erabakipolitiko funtsezko bat euskararen aldekoa, hori duguurgentea. Eta erabaki horiek hartzeko ahalmenpolitikoa behar beharrezkoa daukagu. Eta hor datzagaur egun euskarak daukan ahulezia, daukanpostua, eta hori lortu behar dugu, eta azkar lortu”

“Kontua da eskubide indibidualak eskatzen direneanzure problema konpontzen dizutela. Egin dezaketeETB, eta irits daiteke garai bat zinema euskarazikusteko aukera ere izango duguna; irakurtzekooraindik egunkaria ez baina astekaria ere badugu.Nolabait, indioen erreserbetan bezala euskaldunerreserba bat sortzea, eta hor euskaraz bizitzea. Tokibatera joaten zarenean, leihatila batera esaterako,ekarriko dizute euskalduna zuri erantzutera, bainainguru guztia erdalduna izango da”

“Niretzat, komunikabideetan eta gainerako sailetan,lege orokorra, problema nagusia zera da: guk pausobat ematen dugun bitartean, erdarek berrogeitahamar ematen dituztela. Guk izugarrizko ahaleginaeginda, izugarrizko militantzian oinarrituta, pila batjende ezer kobratu gabe edo gutxi kobratzen eta bizitzaguztia horretara baldintzatu ondoren egiten duguastekari bat gero eta duinagoa. Baina aldameneanerauntsi handi bat du”

92

Joxemi Zumalabe

“Hemen sortzen den komunikabide guztieieuskararekiko nolabaiteko gutxieneko batzuk betetzerabehartzeko ahalmen politikoa izan arte, iruditzen zaitezingo dela ezer egin. Gure komunikabideakminorizatuak gelditzen dira, eta konpetentziahorretan herren, eskuak lotuta, eta baldintza guztienmenpe utzi gaituzte, eta karrera oinez nahi dute egin1 Formula preparatuta daukatenekin, eta gauzakhorrela karrera beti galdua dugu. Ahalmen politikonahikoa behar dugu lege batzuk egiteko eta EuskalHerrian eragin soziala daukaten komunikabideeihizkuntzarekin zor bat betearazi behar dutelagogoratu. Hori egin arte, jai daukagu”

“Frankismoaren garaian dena laguntzarik gabeegiten zen; jendeak bere poltsikotik jartzen zuen etaaurrera. Beraz, egiten zen gutxi horrek asko zirudien,esfortzu asko eskatu eta ilusio handiagoa mugitzenzituelako. Gero, zer gertatu da? Frankismotik, ezer ezetorri eta gainera erasoak jasan behar izatetikinstituzioetatik laguntza bat jasotzera pasatzengarenean, nik uste irudikeria batek lausotu dizkigulabegiak. Jendea nolabait moldatu egin da,funtzionarioz bete da gizartea, ikastolek ez dute lehenbeste diru beharrik Autonomia Erkidegoan, ondodabiltza. Orduan, indibidualki, jendeak eta ikastolabakoitzak bere egoera erosoa aurkitu du. Bainanazioaren osasuna, euskararen osasuna nazio gisa,horrek oso txarra izaten jarraitzen du”

”

93

Urtez urte


Euskaltzaindiak Gerra Zibilaren osteko lehen kongresu irekiaegin zuen, Arantzazun.

ETA erakundea sortu zen.

Espainiako Informazio eta Turismo Ministerioak debekatu egin zuen‘Zeruko Argia’.

ETAko zapi kideren kontrako lehen gerra kontseilua egin zen.

Enbatak gerren osteko lehen Aberri Eguna antolatu zuen, Itsasun.

‘Zeruko Argia’ berritu eta astekari bihurtu zuten.

Gabriel Arestiren ‘Beste mundukoak eta zoro bat’ eskaini zenDonostian. Euskal antzerki berriaren mugarritzat hartu zen.

1956

1958

1960

1961

1962

1963

1965

1950 Urriaren 14an jaio zen, Donostian.

1953 Karmele Esnal andereñoarekin ikastolan hasi zen.

1955 Elbira Zipitria andereñoaren ikastolara pasatu zen.

1958 Donostiako boy-scoutetan sartu zen.

1960 Santo Tomas Lizeo zabaldu berrian batxilergoahasi zuen.

1962 Artzaiak taldea sortu eta bertako kide egin zen.

1965 Goi Ikasketen Akademiara joan zen batxilergoabukatzera.

1966 Zeruko Argia-n lehen artikulua argitaratu zuen, Hemen,gazteagoak sailean.

94

Joxemi Zumalabe

Gaur artista taldea sortu zen.

Ez Dok Amairu taldeak sekulako arrakasta lortu zuen Bartzelonan.

Guardia Zibilak Txabi Etxebarrieta ETAko kidea hil zuen, tiroka,ekainaren 7an. Bi hilabeteren buruan, Meliton Manzanas polizi

inspektorea eta torturatzaile ezaguna hil zuen ETAk.

Uztailean Rikardo Arregi istripuz hil zen.

ETA bitan banatu zen: ETA V eta ETA VI.

Abenduan Burgosko prozesua abiatu zen.

Ez Dok Amairu desegin egin zen.

Minoak desegin egin ziren.

Espainiako Gobernuko presidente Carrero Blanco almiranteahil zuen ETAk.

1966

1967

1968

1969

1970

1970

1972

1973

1973

1967 Uztailaren 25ean, Joxemik, Antton Santamariak eta JoseAnjel Eizmendik idatzitako Makina antzezlana estreinatuzuen Kursaalean Artzaiak taldeak.

1968 Udazkenean Bartzelonara joan zen,Arkitektura ikasketak egitera.

1969 Arkitektura ikasketak amaitu gabe utzi, eta Donostiaraitzuli zen.

1969 Kantaldi ez-legalak egiten hasi zen hainbat lagunekinbatera, Imanol kantaria buru zutela.

1971 ETA VIan sartu zen.

1972 Soldaduskara joan zen: Arakara lehenengo,eta Loiolara ondoren.

1972 ETAren banaketa ondoren, Joxemi minoen taldeangeratu zen.

1973 Ordizian lanean hasi zen: delineatzaile Gaztañagagaltzarategian.

95


1976 Ordiziatik Donostiara itzuli, eta Egia Fotoconposicióninprimategian jarri zen lanean.

1976 Juanjo Landarekin jarri zen bizitzen DonostiakoUlia auzoan.

1977 Euskal Sukaldaritza Berriaren sorreran parte hartu zuen,ekimenari oinarri kulturalak jarriz.

1979 Zeruko Argia-n hasi zen lanean.

1980 Sukaldaritza ikastaroa egin zuen Karlos Argiñanorekin.

1980 Joxemari Ostolazarekin batera, kaputxinoei Zeruko Argiaaldizkaria erosi eta Argia sortu zuen.

ETA bitan banatu zen: militarra eta politiko-militarra.

Anjel Otaegi eta Juan Paredes Manot ‘Txiki’ fusilatu zituzten.

Franco hil zen.

Poliziak bost langile hil eta ehunka zauritu zituen Gasteizen.

‘24 orduz euskaraz’ jaialdia egin zen Donostian.

Espainiako Gobernuak amnistia dekretatu zuen preso politikoentzat.

Ikurrina legeztatu zen Hego Euskal Herrian, eta gerra osteko lehenAberri Eguna egin zen.

Batallon Vasco Españolek Migel Beñaran ‘Argala’ ETAko buruzagiahil zuen, Angelun.

Lemoizko martxa antolatu zen.

Hego Euskal Herriak ezezkoa eman zion Espainiako konstituzioari.

Gladys del Estal hil zuen Poliziak Tuteran, Lemoizen aurkakomartxa batean.

Gernikako Autonomia Estatutua onartu eta Euskal AutonomiaErkidegoa sortu zen, Nafarroa kanpoan utzita.

1974

1975

1975

1976

1976

1977

1977

1978

1978

1978

1979

1979

96

Joxemi Zumalabe

1981 Argia-n lan talde berria osatu eta aldizkariaabian jarri zuen.

1982 Ostaizka Irastorza ezagutu zuen, bere seme-alaben amaizango zena.

1984 Apika informatika enpresa sortu zuen, lankide batzuekinbatera, aldizkariari doako azpiegitura informatikoaemateko. Joxemi gerente lanetan hasi zen.

1988 Antza inprimategia sortu zuen Argia taldearekin,aldizkariari sostengu emateko asmoz.

1988 Euskarazko egunkari bat abian jartzeko lanetan jarri zenburu-belarri.

1988 Maddi alaba jaio zen.

Martin Zabaleta Everesteko tontorrera heldu zen eta munduarengailurrean ikurrina jarri zuen.

Joseba Arregi torturaz hil zuen Guardia Zibilak, eta Jose Maria RyanLemoizko zentral nuklearreko ingeniaria bahitu eta hil zuen ETAk.

Estatu-kolpe saioa izan zen Espainian.

Telesforo Monzon hil zen.

‘Anaitasuna’ euskarazko aldizkaria desagertu zen, hogeita hamarurte eta gero.

Elbira Zipitria ikastolen bultzatzailea hil zen.

Euskal Kulturaren Batzarrea (EKB) sortu zen.

Santi Brouard HBko burua hil zuen GALek.

Mikel Zabalza hilda agertu zen, Poliziak atxilotu ostean.

Joseba Sarrionandia eta Iñaki Pikabeak ihes egin zuten Martutenekoespetxetik.

NATOri buruzko erreferendumari ezezkoa eman zitzaion HegoEuskal Herrian.

1980

1981

1981

1981

1982

1982

1983

1984

1985

1985

1986

97

1989 EGUNKARIA martxan jartzeko lanen eragile eta zuzendariaritu zen.

1991 Otsailean hil edo biziko ebakuntza egin zioten.

1992 Jon semea jaio zen.

1992 Azaroan bigarren ebakuntza egin zioten.

1993 Urtarrilaren 12an hil zen, 42 urte zituela.

ETAk eta Espainiako Gobernuak Aljerko elkarrizketak hasi zituzten.

Egunkaria Sortzen ekimena osatu zen.

Abenduaren 6an EGUNKARIA jaio zen.

Eusko Legebiltzarrak EGUNKARIAri diru laguntzarik ez ematea erabaki zuen,eta Joseba Arregi Kultura sailburuak ez zuela lagunduko esan zuen.

Ekainean, EGUNKARIAk eta Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailakelkarlanerako hitzarmena sinatu zuten.

1988

1989

1990

1992

1994


97

Argiñano, KarlosSukaldaria. Joxemiren adiskidea.

Arzak, Joan MariSukaldaria. Joxemiren adiskidea.

Barandiaran, JonJoxemiren adiskidea eta lankidea Argia-n eta EGUNKARIAn.

Barandiaran, MartaJoxemiren garai bateko neska-laguna eta hainbat kultur ekimenetako kidea.

Iñigo, Joxe JabierKontseiluko plangintza burua. Joxemiren lankidea eta adiskidea EKBn.

Irastorza, OstaizkaJoxemiren neska-laguna eta bere bi seme-alaben ama.

Egiguren, RafaIdazlea. Joxemiren ikaskidea eta adiskidea nerabezarotik.

Iturain, PelloJoxemiren etxekidea eta adiskide mina.

Landa, JosuIdazlea. Joxemiren lankidea eta adiskide mina Argia-n eta EGUNKARIAn.

Landa, Juanjo Ikus-entzunezkoen produktore. Joxemiren etxekidea eta adiskide mina.

Ostolaza, JoxemariJoxemiren lankidea eta adiskidea Zeruko Argia-n, Argia-n, Apikan eta Antzan.

Nor da nor

99

Santamaria, AnttonKimikaria. Joxemiren adiskidea txikitatik, eta hainbat kultur ekimenetako

kidea.

Sarasola, KintxoEkonomilaria. Joxemiren gaztaroko adiskidea eta hainbat kultur ekimenetako

kidea.

Torrealdai, Joan MariJakin-eko zuzendaria eta EGUNKARIAko Administrazio Kontseiluko lehendakaria.

Joxemiren lankidea eta adiskidea EGUNKARIAn.

Ugalde, MartinIdazlea eta kazetaria. Joxemiren lankidea eta adiskidea.

Uria, IñakiEGUNKARIAko Administrazio Kontseiluko kontseilari ordezkaria. Joxemiren lan-

kidea eta adiskide mina Argia-n eta EGUNKARIAn.

Zubiria, PelloArgia-ko Zuzendaritzaren albokoa. Joxemiren lankidea eta adiskidea Argia-n.

Zumalabe, KoroEuskara teknikaria. Joxemiren arreba eta lankidea hainbat ekimenetan.

100

Joxemiren inguruko testigantzak, oroitzapenak, gertaerak eta

anekdotak eskuzabaltasun osoz eskaini dizkidaten guztiei

nire eskerrik sentituenak eman beharrean nago. Bai eta

argazkiak, irudiak, idatziak, marrazkiak eta beste eskueran

jarri dizkidaten hurrengoei ere: Koro Zumalabe, Ostaizka

Irastorza, Ana Ibabe, Rafa Egiguren, Antton Santamaria,

Juanjo Landa eta Argia aldizkariari. Ez ditut ahaztu nahi ira-

dokizunak eta zuzenketak egin, eta laguntza eman didaten

guztiak. Mila esker guztioi.

Joxemi Zumalabe: Ipurtargiaren itzal luzeaarmiarma.eus/joxemi/itzal/Ipurtargiaren itzal...

Documents

Transcript of Joxemi Zumalabe: Ipurtargiaren itzal luzeaarmiarma.eus/joxemi/itzal/Ipurtargiaren itzal...