L CORP UMAN

Nosc corp l’é fat da pèrts desvalives. Se te ge vèrdes dal defora te pes l spartir

te cef, bust e membres. I membres se spartesc te membres de sora, che fossa

i brac, e membres de sot, che fossa la giames.

I membres de

sora se spartesc

te trei pèrts:

brac, avambrac

e man.

Ence i membres

de sot se

spartesc te trei

pèrts: chessa,

giama e pe.

L cef l’é metù

adum dal mus e

dal cranie, na

scatola staifa

fata de os che la

tegn ite l cervel.

Tel mus enveze

l’é i eies, l nès e

la bocia. Da la

mans del cef l’é i

pavions de la

ureies.

L bust l’é tegnù sù da la colona vertebrala

e l’é tacà tel cef dal col. L’é fat de doi

pèrts: chela sora l’é l piet, chela sotite l

venter. Tel piet l’é ite i polmons e l cher;

tel venter, enveze l’é l stomech, l stentin e

i orghegn per la digestion e per la

reproduzion.

Se enveze te podesses veder l corp dal daìte, te te n’adajesses che l’é fat da

pèrts beleche valives e da pèrts desvalives; pèrts soules, desche l cher, e pèrts

che se repet, desche i osc.

1. Nosc corp l’é n organism.

2. L’organism l’é fat da più aparac o sistemes che à na sia funzion vitala

(respirazion, nutrizion, moviment, sostegn...)

3. Vigni aparat e sistem l’é fat da orghegn, che à so dover prezis

(polmons, muscoi, stomech...)

4. Vigni orghen l’é fat da tesciui.

5. I tesciui i é fac da gropes de zelules de la medema sort.

LA ZELULES: I CADRÌE DEL CORP UMAN

Descheche na cèsa la é fata da mile e mile cadrìe, coscita nosc corp e chel de

duta la creatures che vif l’é fat da sacotanta unitèdes che à inom zelules.

N muie de microorganismes i é unizelulères, che vel dir che i é fac da na zelula

demò.

Te l’èga del mèr l plancton l’é fat, per ejempie, da organismes unizelulères,

tant animèi che vegetèi.

Aboncont la maor pèrt de la piantes e de la besties la é plurizelulèra, vedù che

chestes les é metudes ensema da n muie de zelules.

Nos sion n ejempie de organism plurizelulèr: de fat nosc corp l’é fat da miliarc

de zelules.

La zelules no les é dutes valives: les ciapa

formes desvalives aldò de la funzions che les

cogn fèr.

Ence la mesures pel mudèr. Per la maor pèrt

les é tant picoles che ge vel n microscopie per

les poder veder.

Anter la zelules più granes l’é vèlch sort de ef

che fèsc la besties, da olache vegnarà fora i

picoi, i grans de polver di fiores e i filamenc

che vanza fora da la reijes de la piantes.

Ence se les à formes e funzions desvalives, vigni zelula la é fata da na pèrt

zentrèla, che à inom nucleo, dal citoplasm, che l’é dintorn l nucleo, e da na

membrana zelulèra.

Tel citoplasm l’é ite ence l nucleo, de zenza toron,

ence chest serà ite da na membrana. L nucleo l’é l

zenter de control de duta la ativitèdes de la zelula.

La membrana

zelulèra l’é na pelejina sotila che

cour e stravèrda chel che l’é daìte. La fèsc

passèr ite la

sostanzes nutritives e passèr fora i

refudames.

Delaìte de la membrana zelulèra l’é l citoplasm, na

sostanza trasparenta, che somea fata de gelatina, che

la empienesc la maor pèrt de la zelula e che à ite

desvalives organui con

funzions desvalives per la vita de la zelula.

Tel nucleo l’é ite l DNA che à la forma de n fil lonch e

sotil e l’à ite duta la informazions che ge serf a la

zelula per crescer, funzionèr e se reprodujer. I fii de

DNA, fac sù desche na picola acia, i forma i

cromosomes che i à ite i carateres ereditères de

chela zelula, donca la carateristiches che ge vegn

dat a la neva zelules che nasc. De gra ai

cromosomes, apontin, tu te ge somees, te la

parbuda (eies, ciavei...), a ti genitores.

Te la zelules de l’om i cromosomes i é 46.

Duta la zelules del corp à ite n muie de èga e coscita

nosc corp, formà da miliarc e miliarc de zelules, l’é

fat per 2/3 de èga!

DNA

cromosomes

La zelula à duta la carateristiches di esseres vivenc: la nasc, la se

reprodusc, la cresc, la se pascenta, la mor.

ZELULES E TESCIUI DEL CORP

La zelules de nosc corp les é spezialisèdes per aer funzions particolères.

Per despieghèr la rejon de la spezialisazion de ogne zelula se pel fèr referiment

a lurier de l’om delaìte de la sozietà umèna: ogneun depen dal lurier de n

auter.

Coscita valgugn produsc magnadiva, etres fèsc mondures o fèsc sù cèses.

Desche per na sozietà de anchecondì, la soravivenza de n organism plurizelulèr

depen da la spartijon del lurier anter si membres e da sie coordenament. L

corp uman pel fèr ativitèdes zis senestres, apontin percheche duta la zelules se

corda te si lurier.

Gropes de zelules spezialisèdes tel fèr na funzion determinèda les forma i

tesciui del corp. L tesciù nervous, per ejempie, l’é fat da n muie de zelules

nervouses, l tesciù conetif da zelules di osc, chel muscolèr da zelules di

muscoi. Apontin per chest la zelules les à formes desvalives aldò de sia

funzion.

L tesciù nervous forma l cervel.

L tesciù muscolèr forma duc i muscoi,

ence l cher.

L tesciù epitelial forma la pel.

L tesciù conetif forma i osc e l sanch.

LA ZELULA SE REPRODUSC

Lec delvers chel che l’é scrit sotite, dapò respon a la domanes.

La zelules, tant de la besties che de la piantes, les met en esser, a na vida più

scempia, beleche duta la funzions del corp entrìech.

Les tol l nutriment ite per sia pel, la membrana.

Les digeresc l nutriment coi enzimes.

Les produsc l’energìa che ge serf per lurèr e se sciudèr.

N muie de zelules les pèra fora refudames e les pel varir enstesses sia picola

ferides.

Vèlch zelula pel se spostèr.

Canche l’é de besegn beleche duta la zelules de nosc corp pel se reprodujer

deldut valives aldò del pian che l’é ite ti cromosomes.

Acioche te posses crescer, la zelules di osc produsc de neva zelules per i osc,

cheles di muscoi les produsc de neva zelules per i muscoi.

Ence la zelules de la pel, che les se muda fora canche la pel se sfrea sù per

zeche, les cogn se fèr endò e coscita les se

reprodusc en seghit. Demò vèlch zelula, desche

cheles nervouses che forma l cervel, dò che les

é nasciudes no les se reprodusc auter.

Duc i elemenc che la zelula doura per se

reprodujer i é tel cher de la zelula.

Te chest, e più avisa ite ti cromosomes, l’é

registrà duc i caratres ereditères che la zelula-

mère ge passarà a la zelules-fìes.

I organismes de na medema sort i à l valif

numer de cromosomes, ma i valores muda da

na sort a l’autra.

Coscita, per ejempie, l’om à 46 cromosomes, e

n moscolon l n’à demò 8.

Coluna zelules de tie corp se reprodùjeles en seghit?

..............................................................................................................

Coluna zelules de l’om, dò che les é nasciudes, no se reprodùjeles auter?

..............................................................................................................

Olà éi pa i cromosomes?

..............................................................................................................

Coluna él pa sia funzion?

..............................................................................................................

Cotenc éi pa i cromosomes che caraterisea la sort umèna?

..............................................................................................................

SISTEMES E APARAC

La funzions che serf a viver les vegn metudes en esser da sistemes e aparac. N

sistem l’é fat da orghegn fac del medemo tesciù, desche l sistem scheletrich e

chel muscolèr; n aparat l’é fat da orghegn de teiles desvalives, desche l’aparat

zircolatorie e chel digerent.

Vèrdege al dessegn per entener olache i é e a che che i serf.

L’aparat respiratorie se cruzia de la respirazion che

ne dèsc l met de viver. Tras chest aparat nosc organism

tol ite l’ossigen e l peta fora l’anidride carbonica.

L’aparat zircolatorie ge dèsc l met a

l’ossigen, a l’èga e

a la sostanzes nutritives de ruèr

da duta la zelules de nosc organism.

De gra a l’aparat digerent la

sostanzes nutritives toutes

fora dal magnèr vegn mudèdes te

energìa che ge dèsc l met a duta

la pèrts del corp de funzionèr.

L’aparat reprodutor ge garantesc a l’om

de fèr jir inant la raza umèna.

L corp uman à n sistem scheletrich

e un muscolèr, che l lo tegn sù e l lo

fèsc mever.

I orghegn de sens “sent” l mond

defora.

Nosc corp à de besegn de trèr

demez i refudames: l lo

fesc tras l’aparat orinarie, l stentin e ence l suor.

Duta la funzions vitales e

i pensieres i é controlé dal sistem nervous.

L’OM: N MAMIFER CHE L’É PIÙ INANT

Lec delvers l scrit sotite, dapò respon a la domanes.

L’om, metù ensema da

zelules, tesciui, orghegn e

aparac, no l’é demò na

costruzion maraveousa, n

esser che tira l fià, che

magna, che se mef, che se

reprodusc desche l’autra

besties. L’om, apontin, l’é l

soul esser che pel parlèr,

grignèr, vaèr, lejer,

pissèr... Da n pont de veduda scientifich, l’om fèsc pèrt de la sort di

mamiferes, desche duta l’autra besties che à i tec per ge dèr da magnèr a si

picoi. Perauter, desche carateristica prinzipèla, dessema al met de durèr i brac

e la mans, l’à l requisit de n gran svilup di emisferes del cervel, che ge à dat l

met de rejonèr, de durèr n lengaz rejonà zis senester, de mudèr si ambient de

vita, passan fora n muie de dificoltèdes.

Apontin col svilup del lengaz, del dessegn e de la schertura, l’om à emparà

enscin dai tempes veiores a ge trasmeter a si descendenc la neva

cognoscenzes che l tolea sù.

Coluna desferenzes prinzipèles él pa anter l’om e la besties?

Coluna él pa la carateristica prinzipèla de l’om?

Che vantajes ge èl pa portà a l’om l stèr en pe?

Che pélel pa fèr l’om col polesc che se opon ai etres deic de la man?

Col svilup de n lengaz articolà, che ge èl pa passà l’om a si descendenc?

Fenesc i pensieres con X.

L’om fèsc pèrt de la sort...

� di mamiferes � de la scimies che ge somea a l’om

L’à la pel del corp... � semper tumia � corida da pei

L’à l tempram del corp... � semper valif � che muda

L’é n organism... � da cater giames � da doi giames

L se reprodusc... � fajan nascer fies vives � tras i eves

PROA

Respon con D (dret) o F (falà).

___ Duc i organismes, da la piantes a la besties, i é metui ensema da zelules.

___ Duta la zelules à la medema forma.

___ I organismes unizelulères i é metui ensema da n muie de zelules.

___ L ros da l’ef l’é fat da na zelula demò, grana grana.

___ Se à podù veder coche l’é la strutura de la zelules demò dò che l’é stat

enventà l microscopie.

___ Duta la zelules se forma da de autra zelules.

___ A ge vardèr dal defora l corp uman pel esser spartì te cef, bust e reijes.

___ L cranie l’é na scatola de os che l’é tel venter.

___ Tel cranie l’é ite l cervel.

___ I membres de sora i é fac da chesses, giames e piesc.

___ La pèrt de sora del bust à inom piet e chela sotite venter.

___ I polmons e l cher i é tel venter.

___ Nosc corp l’é n organism.

___ L’organism l’é fat da più aparac o sistemes che à na sia funzion vitala.

___ I polmons l’é orghegn.

___ Vigni orghen l’é fat da aparac.

___ I tesciui i é fac da gropes de zelules de la medema sort.

___ La zelules à dutes la medema forma.

___ L’ef de gialina l’é fat da n muie de zelules.

___ La membrana zelulèra l’é na pelejina sotila che stèsc dintornvìa l nucleo. ___ L citoplam l’é na sostanza trasparenta e gelatinousa che l’é tel nucleo.

___ L nucleo l’é la pèrt che comana duta la zelula.

___ Tel nucleo l’é l DNA.

___ Gropes de zelules spezialisèdes tel fèr na funzion i forma i tesciui del corp.

___ Te la zelules de l’om i cromosomes i é 64.

Chier fora e dapò encoloresc l chèder olache l’é ite la dreta afermazion.

N scienziat ingleis del 1665, te chela che l’osservèa na fieta sotila de sciur tras

l microscopie (che aea pa demò 40 engrandimenc), l’à vedù che chesta la era

fata da sacotanta picola zeles desche cheles del vascel da l’eves. Per chest l les

à chiamèdes zelules.

Se peissa che a aer descorì la zelules sie stat:

Antonio Meucci Galileo Galilei Robert Hooke

PROA: LA PÈRTS DE LA ZELULA

Encoloresc l chèder olache l’é ite la dreta afermazion.

La membrana zelulèra l’é ...

L citoplasm l’é ...

L cher de la zelula l’é ...

I cromosomes l’é picoi corpes slongé che l’é ...

Taca ensema con na friza i inomes e sia pèrts:

membrana de la zelula

citoplasm

nucleo

La pèrt più delaìte de la zelula L confin del corp zelulèr

Na sostanza che somea gelatina, con sacotenc de picoi corpes

La pèrt da èga serèda ite tel cher de la zelula

n picol corp a forma de torcelin

l’element fondamentèl per la vita de la zelula

delaìte del cher de la zelula

tel parei de la zelula

PROA

Scrif ite ti cartelins chesta paroles:

TESCIÙ – APARAT O SISTEM – ZELULA - ORGANISM - ORGHEN

PROA: LA REPRODUZION DE LA ZELULA

Canche n organism cresc o l cogn concèr ite n dan, l cogn esser bon de

smaorèr l numer de sia zelules. La zelules, donca, les à la capazità de se

spartir e chest mecanism à inom spartijon

Da ogne spartijon vegn fora doi zelules valives.

Vèrdege delvers ai dessegnes, che te moscia vèlch una de la fases de maor

emportanza de la reproduzion te na zelula animèla, e scrif ite ti chèdres i

numeres che ge corespon. Dapodò respon a la domana.

� Smendrament-strentura del citoplasm

� Smaorament del dopie di cromosomes tel cher de la zelula

� Spartijon de la zelula te doi zelules-fies valives

� Spostament di cromosomes e formazion del “fus”

Colun él pa l’ejit finèl de la spartijon de la zelules o mitosa?

..............................................................................................................

PROA: ZELULES DESVALIVES

Met ensema ogne sort de zelula a sia descrizion e a sia fegura con l’encolorir i

chèdres del medemo color.

La zelules di muscoi

muscolères

Les comunichea anter de eles con filamenc

lonc, les met ensema l’encefal, la megola del

fil de la schena e i nerves.

La zelules de

rivestiment

epiteliales

Les é a forma de “fus”, les é n muie elastiches

e les à na reazion aldò de n soscedament

nervous.

La zelules nervouses Les à ite na materia dura, che la les fèsc

doventèr fortes e adatèdes a formèr i tesciui

de sostegn.

La zelules di osc

Les cour la superfize dintornvìa e i canai

delaìte del corp, desche la vies respiratories.

PROA: ZELULES

Fenesc i pensieres e encoloresc l chèder dret.

N gran numer de zelules de la valiva sort, binèdes adum, les fèsc:

L tesciù epitelial forma:

L tesciù scheletrich met ensema:

L tesciù muscolèr à la funzion de:

Un o più tesciui forma:

Più orghegn forma:

L cher, la arteries, la venes, l stomech, l cervel l’é:

n aparat n tesciù

i muscoi la pel

l muscol del cher l’ossadura di vertebré

produjer l moviment corir i canai dal delaìte del corp

n orghen n aparat

n tesciù n aparat

tesciui orghegn aparac

PROA: CO ÉLES PA ENDREZÈDES

LA ZELULES DEL CORP UMAN?

Fenesc i pensieres metan ite te sie post la paroles che vegn metù dant.

aparat zelules digerent tesciù orghen

epitelial nervous cervel muscolèr

Nosc corp l’é formà da miliarc de ..........................., spezialisèdes a fèr

funzions particolères.

N grop de zelules che à la medema carateristiches e les é binèdes adum, l fèsc

n ................ .

Tel corp uman l’é desvaliva sorts de tesciui. La zelules che trasmet i impulsc

dal cervel a l’autra pèrts del corp, e vizeversa, les met ensema l

............................ . De etres tesciui che l’é te nosc corp l’é l tesciù

....................., che forma l rivestiment dintornvìa, defora e daìte, desche la

pel; l tesciù .............................., che à l met de aer reazion en resposta a n

soscedament nervous.

Desvalives tesciui pel formèr n ..........................

Cher, polmon, ................................, l’é duc orghegn. N grop de orghegn che

fèsc la medema funzions forma n ........................... o sistem.

Te la digestion de la speisa, per ejempie, tol pèrt desvalives orghegn: la bocia,

l’esofagh, l stomech, l stentin; chisc orghegn duc dessema fèsc l’aparat

...............................

Met ensema con na friza ogne aparat o sistem a sia funzion.

aparat digerent reproduzion

aparat zircolatorie alimentazion

aparat reprodutor trasport de l’ossigen e de la

speisa

aparat respiratorie sostegn e protezion

sistem scheletrich assunzion de l’ossigen e

eliminazion de l’anidride

carbonica

PROA

Met adum coche carenea.

L’é la più picola unità viventa. tesciù

La cour e la stravèrda la zelula. zelula

L’é fat da zelules de la medema sort. sistem

L’é fat da orghegn del medemo tesciù. membrana

L ge dèsc al corp l’ossigen. sistem muscolèr

L tegn sù e l stravèrda i orghegn daìte. aparat respiratorie

L ge arsegurea i movimenc. aparat zircolatorie

L coordenea duta la funzions de

l’organism. sistem scheletrich

L muda la magnadiva te sostanzes che ge serf al corp.

aparat reprodutor

L ge dèsc l met al sanch de ruèr te dut l

corp. sistem nervous

L dèsc l met de fèr fies beleche valives ai genitores.

aparat digerent

Fenesc de scriver ite.

L’aparat ..................................... ge dèsc ossìgen al corp.

................................................. muda la magnadiva te nutriment.

................................................. mena la sostanzes vitales te dut l corp.

................................................. fèsc mever l corp.

................................................. tegn sù l corp.

................................................. comana duta la funzions del corp.

La zelules les à dutes la medema strutura: nucleo, ....................... e

membrana; les à formes ........................... e les forma ......................

desvalives.

I tesciui i é de sort ...............................e i forma i ...............................

N grop de orghegn che fèsc zeche de combinà l’à inom .......................... o

......................................

PROA

Respon.

Che él pa la zelula?

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Da coluna pèrts éla pa fata na zelula?

..............................................................................................................

...........................................................................................................

La zelules èles dutes la medema forma?

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Scrif jù amàncol trei sorts de zelules.

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Deidete col dessegn e spiega coche se reprodusc na zelula.

..............................................................................................................

...........................................................................................................

..............................................................................................................

...........................................................................................................

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Che funzion èi pa i cromosomes?

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Cotenc éi pa i cromosomes te la sort umèna?

..............................................................................................................

Colunes él pa la zelules umènes che, dò l nasciment, no les se reprodusc

auter?

..............................................................................................................

Che él pa n tesciù?

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Scrif jù amancol trei sorts de tesciui desvalives.

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Che él pa n orghen?

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Scrif jù amancol trei orghegn.

..............................................................................................................

Che él pa n aparat o sistem?

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Scrif jù amancol trei aparac o sistemes.

..............................................................................................................

...........................................................................................................

Scrif ite chel che mencia tel test scrit sotite.

I organismes i é formé da partizeles viventes zis picoles: la ...........................

Ogne una de chestes fèsc desvaliva funzions, per ejempie: .........................

..............................................................................................................

...........................................................................................................

La zelules les é formèdes da na sostanza che somea fata de gelatina, l

................................., corì da na ..........................................................

Dal delaìte l’é n zenter de control: l ........................................

La zelules se reprodusc tras na spartijon a chela che ge vegn dit ...................