Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
-
Upload
vero-valenzuela -
Category
Documents
-
view
214 -
download
0
Transcript of Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
1/410
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
2/410
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
3/410
lg
l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
4/410
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
5/410
Las cLases mediasen amrica Latina
rv v
coordinado por
roLando Franco
martn HopenHaynarturo Len
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
6/410
siglo xxi editores, s.a. de c.v.CERRO DEL AGUA 248, ROMERO DE TERREROS, 04310, MXICO, D.F.
s i g l o x x i e d i t o r e s , s . a .GUATEMALA 4824, C1425BUP, BUENOS AIRES, ARGENTINA
, 2010 gl xx , .. .v. 2010
b 978-607-03
h v l l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
7/410
[7]
1Las cLases medias en amrica Latina:Historias cruZadas y miradas diVersas
rolando franco
martn hopenhayn
de qu hablamos cuando hablamos de la clase media
e l lb q l lb q h x l l l l l l h. tl l l b jg l vv q h x l l l , l q h g
, lg lg v l q l j l , b l l l, v lv l b l l l bl.
el l g l lv l l l l lg l v l qvl l b vl l lz l l . Lg l q l l
g l l bz, h h g l q l b l - l j (Flg, 2001). e bbl q l gl l, l v vlbl
l x l h v - l. L ll l lbl, l, v - l vl l v.
e x, l l h l , - b l q h v l -l g, l, l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
8/410
8 rolando franco / martn hopenhayn
hh q, z l x l - l , l l b-l l l bl
l. L l h v , , b g l bv l , lg l gl vl l v - , l z l l q h l a L l l .
tb l l l - q g l v l. alg h h lvlbl h bj bv l l z
l l, l vll , l l l lvlz lv l l. o l vl bj, q bv l x l
l l v bj l vg l l glbl b l gg q vz ch i, g.
r l l l v l l q hb l l l l -
g l gl . e lz b lg l g, l q l l l l z l . tb g- v v q l l q, l l , l g l (b bl), l v g -
v, l g bj , l vlbl
q l l q g l l l.L l xv v l -
v l l l v, l l- g vl l. e l xv l l l l g g, b l - b l v.
m q l x bz l x qz h g gl, l l ll q b l l (a, 2004). p , l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
9/410
historias cruzadas y miradas diversas 9
blg l g q l q b l l j. e ll l bl j bj (
l l), l b ll l lbl l g l.
e lg l g l l gq l l l l ll l l . e lz l l , q h l q l x l g- l l bl l , q q l g
v .1 c bv l l b p l bl, 1990 hj l ll , l j, ll h l l , g, , , q -g b e u, e, ag chl. cb q l g l x l l. e l , l l l
bl l g g l g-, b l v l l vj g l g. e j l l l v l l l . el -g l l l -, l l l l b l, q b vz h -
l (F, L a, 2007).e bl b l l l l v l l. p ll, l l g l v bl lz b l hg l q ll l l ll 10 q b l 80% l blgl, b g l -
vl g.
1 s h q gv l g b l hg q l bz (cepal, 2005:107).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
10/410
10 rolando franco / martn hopenhayn
e l b 1990 h l l 2008: g l hg l -
bl l g , q j, b, l b l . p ll v q - q xl l l l l . e lh l l v gl, lb g -bl l, l j l bl g, l z gv l l
l bz l l l ll. e l h lg, b v l l, l l l j l lbl l b l b g g l l , vl hg, l q l l b l b l b l x l l bj g,
.p l h lg b l gv, l l : l l l h, l mx, Bl l a l l 1990, l ag ug z l l. c , l g v
l b l l l vg - gv l bz, l g
vl l , b - l b.L bl g-
x l l . s bg, l , b l (g ), b z l l l l - l v . s q x lv q l q l l q , , g.
a g l l g, lq b l ag, Bl, chl, p mx.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
11/410
historias cruzadas y miradas diversas 11
s b q l bl , q l v h lv -
v l l v ,
q v v lz , -, g l bblg .
a, l c e a L l c-b (cepal) h l l l l l bl. sl q q- l l, l l l l q b
l q, vz, lz l q l -. p v lz l l q b- vl l , q l b l l l b-
l vl l l. e, l v l l - l cepal (2006, 2008) b l l l l v, b b
l g l. Vlv l l g l l bg l h l, h l v v l q , , l - b , , l l l.
e l g g l h lv v q b l j bj q bl. e lg bvh l b l l a L
l l l lz v, g - l g g l gl . d v l q h l q glz l l l , b:bj , vl l hg l - , vl g l , lg -l l v. e g b l g q b l l l , , l l l l bl, l l v l lb ll vlv. el l q g l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
12/410
12 rolando franco / martn hopenhayn
l z l g v (v bl), l l vl l v gl.
p l, b l q, b l l q lz- l q l, l l l l l l; l l l hg,h l h v blq l g l l . sg , l hb - ll l l l g (cepal/oit,
2009), h gg ll lg lv b l v - l g. e l l q l vl l b,g l l bj v, b q gg l l gl l .
un poco de historia: qu se ha pensado sobre la clase media
en los estudios sociolgicos de amrica latina?
e l b l lg h g v l- l l l . p l x (mx,2001; plz, 1977; p H, 2003), l l -
l l b l -v. dv , b l l, x l lz b l l l l l g l ll bl lz v xl, l l l h lv bl l l l -. e l l l -l, l l vl - g b g l , l l v l (Wgh, 1989; G,1979). d l v l l ll, l l l l , l j l l l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
13/410
historias cruzadas y miradas diversas 13
l l l vlg q lg v l l q , l l l bl (B, 1979,
2000). p l, l q l z h qb l l lz
vl, l ll l l h, l l l - l lz l l l.
el l l l b l l l- gl . al , l h l bl lz l u p-, g th cv (1950-1951). s b l
lv l bl h l bj lll, b q l l l h q hb l l l l l .
e h l x l l, b llg l j-: jl, q zb l gl l , q v l l lg-
q l b l v l l, q b l v l l ll v l b, q v l l bl l , l , l - l qb l. e vg , q vl q lbv h glz b l l l l g h l l l g.
e l hb b vj v l . s l x v l - b hbl l, . L b-
j b q b l : l l z, q lb l l l v l ll,
q l gb l l, l q l g l hg.2
2 e l x, q b q l , l q l, l q , l , l , ll lh l bg lv l x l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
14/410
14 rolando franco / martn hopenhayn
cb , , q l vl l l z l vl l, ll, z l. e l
hb (Jh, 1958 1961) (Hlz, 1960).L a L, m ehv
G, hb lz l , b , hb - l x ; ll - q l v lg . Fl, b q aL l l b l l q h l v q v b
h l g l l l [ lg] (G, cv, 1950, i: 35).
L lz l l -lz v, l g g l gl , b l v l z, q lb l v q vl l l g -, l v l v, l x ll vl , l bz
l l v b, v lethos l . e v l lz ll l l l g l l l , l g-l l l g l, l lll . s b x l l v lv - , b b l xl
q qb b vbl l, l.e l l xg -
l lg l hg q l b q vg j l vl l lz; l l b l l xl. s b, ,
. n , , vl, v. m v, -
, q vlv l l h. s vl l v l l-, , , b v l l l (mx e-gl, 1965).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
15/410
historias cruzadas y miradas diversas 15
l g q b -. c ll b j, qv l lg l
lz, vl , , l -, l. p jl, l g g l g l l b l l gl, g vlg,
v, g l g.d , q l v l l lz-, l l l l -l g , q vz b v.
c l l l b l b lg l statu quo, -
j l v l -l - l . e v, lg lg l h bj, l l hb lz h b q bl- l l l (G, 1967).
L fx l b l l l -
lz v. u ll zbl l l g l , q x l ampliacin de los sectores medios = desarrollo econmico +democracia. L b q l l l l b vl l z- v, q b g v l v
l, l q b l ampliacin de la clasemedia = estancamiento econmico + riesgo para la democracia.eEl desarrollo social de Amrica Latina en la postguerra, l l
m ehv, Fl r (cepal, 1962), l cepal - q l l l g v q l. e bbl q v h - l h l v l 1920 1940. L -b, , l l l l l q l b , l q vzlb l lg bl.e l , q l l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
16/410
16 rolando franco / martn hopenhayn
vbl (sl, F Jkwz, 1976), vl , q gb l x l q l lg.
L j l l l l-
a L l 1980 l l l l, b v, g l b l vg l, l b ,l l vl l . d, l v bj . u ll l l l lbl l l z l fxblz
xl bz. el v b l l l q h bl l - b l l.
el antes y el ahora: un juego de contrastes?
e l l bj l h l l l v . mll l q x l vl l ,l g ag, bl xlg l q hbl l l-.
e l bj l lv q v l -lz v l ll l l . dh -
, q l lg h l 1929 l l 1982, hb lg q bz, v lv lz z l, l - l e l .
L gb lb l b -l. c l x l bj,qll j l ll l b- l mx, l q b lg, l l vv; l l l l-; l v bl l bj -
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
17/410
historias cruzadas y miradas diversas 17
l l, l l bl l g, l x b l , l l l vv j v (
l l hl, g l l l). t ll j z z l l l j -b vl l l (b v- l bj b Bl). e l, l x, g vl l l l ql v g , jl b -l b v l l .
e l b l hl l b l b bl q hb ll ll, zg , l l xlv ch-l. d q, l l bl l l l l gl ll; l e hb l l g , l l l l -
zg l b l b v l l- l. a hb bl l b ll l.
e l bj b mx l q b l l v v, g l, q v g l q gb - l. e bb gv
l l v blb hj vhb l bl, q l l b v v.
L l l lg l l g l l e ll ( h-l), hg , l l vlv l z l , l l l l ( g) l l lb b l b l ( ). sbg, v v b q l l l l l , vl l v l lz l.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
18/410
18 rolando franco / martn hopenhayn
el l v llg l l 1982, l g . emx, l v l l , l -
h l b g l lg l l l blg l gb lv l l l g l v bj l l bl - f q . tb l l v j l b-
j l l l lbl.al , l l pib l.
e j q l l vlg lv. L gbl , l q b l , g, l l (l l v). e mx l l j 35%, q l l lbl b lhg, l bl j l l l
jv.el b Bl l bj q l l l b . e l h z l v l lbl l hf l gl q ag p v l blz q h ll l pl rl. e l j l l - l, q l g b lg
l l; l l hf g lg x l l l v l -. e b, l l v - , q gz l l bj, l l l l l hb g bj h l- . d q g l , b l bl g blgh, vv b g l l .
e p, g l q , g v - v l z l l v -
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
19/410
historias cruzadas y miradas diversas 19
lg l l , q bj llv b vlz. c-b l v l v
l l e, l q b q l g l q l l l bj. t -
v l b. e b h lv mx, l l v b b j q b- l v l (h l). e lg l l ,
q v qj l l v bl.
p , l l l lz l l , l g l j, l - h l l , l glblz l l z lx l l , l l l l . s h l -
b q v v h q l l bl, l x l l lbl l . e ll q l gg b l bj, vl hg- l l , g, l , , l lg l l , l bl, v l v.
El mundo del trabajo: Una perspectiva crtica
tl l l bj h b j l g l, vlg lz l - l, lz l l z b h l (Hh,2001; m, 1995; rk, 1999). e l g lb q l l l l l l ( ll bl) lb vl, z l bj l-l bl lbl l.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
20/410
20 rolando franco / martn hopenhayn
s bg, h vl l vv z (Flg Gl, 1981), l l, l l g-
lbl. p ll h h q l l - l bl l l hb b (Bz, 2006: 86). e lbl xl, jl, l hh q l l l l ll chl, Bl mx h lbh g l l l l l, l q g l bl l l l l bj.
tb l ---, x gv l g bl - j l g lbl. H q l bj -l l b g l l l b. ex
bj l [q] q h -bj l , b g g vl l . e gl [] l bjl xl vl l l , l , l llz l l l lbl l. Lbj v g xv, v l l l q g l bj v (m aj, 2008).
a, h l l l q - , j - b b l b q v l.
e l l l , q l -l bl l h gv (Kl
tk, 2000; th, 2006). cb q l v 1990-2006 l bl h. a, g -l l h , q lg l h l l 16 .
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
21/410
historias cruzadas y miradas diversas 21
Movilidad y heterogeneidad de la clase media:Qu sugieren las nuevas tendencias?
L v g lbl l l glblz lx l h b l hg- q zb l l l , g-l g v. B, l qb q q l hbl l v . al , lg hbl v v (m aj, 2008); , g (sv, 2001). e , l -
g l: b l v, l bl q l -q v g.L g l l glb-lz v l vlv ll, - q l g q b bl lg l, l q l l h lbl b.
u g z l vl l l l q v, j, l l l . H g- l l bj q l lg g ll bl. d l qq l v gl q z lv, f l j l bj l l . p l , bbl q l -
v l l q jl l l 2008 l l g , q l g l - l l l l bj, vz l l v b.
Q g l l l -? e l bj b p q x l l -l z l g l ll. el Bl l l bj -l l mx , b l g , q l g x l l l l. a vz, l hl
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
22/410
22 rolando franco / martn hopenhayn
q h x g bbl l, xv l l bl v l l l l
l g. e l ag z l bq h x l l , q v ll (lb, lb) vlg l l v, l, l ll l l v .
e l bj b Bl h l h l g- l l, q - l bl lg lz l l l -f. ell bl v bl l
l pib, q l 1.9% l 1999-2003l 4.2% 2004-2007. el l l bj v l l l - l (retail). t l j jgv l vl v l l l b ll lg l l, q l - l l b ll q b l l l bj.
e l b l l l q x g g g - l q, g , l b l e l lbl, g l, l .e v g jl l- l (d s, 1986) b l l l q g l q lg l - l hb v vl,
g (all, 2008).m aj (2007) -gg l l gl , b l
vbl empleo ormal por cuenta propia trabajo sindicalizado nosindicalizado. el l q x l, l q l vl - l v l l g l bj l, l q lg l g v q l lbl. e l - l bj , q lg q, bj, j b g.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
23/410
historias cruzadas y miradas diversas 23
p , l l l lz,l q ll bl lbl.s b l h l h , g x
v lv bj l l l - l vl q h v l l bl, q g.
dl l q x g g- bl: l (l- l f b); g l lz (l v), lz-
(l l l v) l (l l), b l l l bz. Q l l l bjl e l l l , q- bj l ql vh l vl l v. m l vlz vl - l q b v lz.
e l l , , l l v , q l l , , qll bl l l
q l l q - l , l z .s b bl q l l, l g .
El ingreso
L g l l l vl v, l l l b l l l. u l g vl l l x l blq b g l. e 2008, l, Gl sh b xl l vl glbl l l , ql g l b 6 l 30 l l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
24/410
24 rolando franco / martn hopenhayn
qv. sg l , l g l bl l h lz l 70ll l v q 2030 l
llg l 2 l ll , l l 30% l bl l, ch, i
Bl (Wl dg, 2008: 3). e l x v l l g bj bj, l q l l l .
e a L l g l h g vll l . a, jl,
l l l l v l 2008 v: l l, bz, l l g v - bj .
s bg, l l l l mx 1994,
ag 2001, l q v -l l g lbl, l xlz glblz
l v gv l g l l ll bl, l l v q b l lg l.3e bv, l v l gl l g l l g l - l l g l ll l g l, q l l v l l .4
el b l l h l bblg l l . Kl d Vgl (2008)b l b l v bz b,
l l l
3 sg l b ag l bl, b l - l g l q lg l l g lv l l z l vl l , q l g-
l q h q v l q vlzb lv hg.4 obv, l l bl
( g g), lv ( l g).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
25/410
historias cruzadas y miradas diversas 25
, l l l g l l l gl l vz l -
v l, q blg l l
g l l l v. a, gl , hb v bz l l g l l q vlg l bl l - l. p , Bll, Gh p (2000) l l z l l b vlbl l , l bl l, l bl lbl l l g l
l.
Acceso al crdito y al consumo: El lado eurico de la nueva clase media
L l h l l q lg b bl v l q h . sg l cepal, l B i
dll (bid) l B ml, 1990 2006 l - a L l cb l 30% l 55% l pib, x bl l l m c ls (m) (mz pl, 2008). e bb l l bj.5
Vl , l l g -z gv l l , x h l v l.
al , l Bl q bj l-. el l 2003-2007 b l l , l q j l vl . e -l 1999 2007, l q vz v b . cb q l l 90.2% 1999 l 43.9% 2007, q g lv. G l l l z l g -
5 s v q l l l l g v l l l , l q h bv q l vg l l , l q g x h- g l bl.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
26/410
26 rolando franco / martn hopenhayn
l l l, q l l c b b l d l e.
a l gg l v l bj -
(Ggg nz, 2007). L l g l b b l l glblz: l l l, l llz- l b l b- l , l l -lg v l l l l g v . al l,, v, v vj q, l -
v l hg, l ll, ll vz l v l .
m , g l : gg l l bj l v, j l l l bj vl g. u v , q hh v l g l l bq
, h q vl l l bj . e l g b l vlbl l l l -z l l ll bl. e l
l , l l g l l .
La educacin
L lg l v ll , l v. e lg, q l vl l v bj -l ll, l l h l .sg, q l ll g ll l l l q vl l l- l l.6
p , l x bjv ll l l , q l xv vl - lg lv l l
6 V l bj W bl.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
27/410
historias cruzadas y miradas diversas 27
vl v bl ll. p ll v- lz l l q jg l, x-v l vl lg v l
l , lg l bl l l q b.
H bv v g l l l q l vlz h , l h - glz l lg v. a jl, q 1990 l l lz l 20 24 lzbl l 51% chl, l 23% mx l 21% Bl,
2006 l 80%, l 41% l 51%, v. n b , h l g -. a, q 2005 l l 20.5% l jv l- 20 24 l ql lb l -, l q ql l l 79.6% (cepal, 2007).
p , l v l lg l hv vlz . ell g q q l l
, xg l lbl l h lg l l l v v. e lb, q vz z l vl g lbl , l , l l l l vl l.
L vlz l , l l-v l, j. tl
l l l z b l l -, q bl v b l l bj ll l l g ll l . p v, l l g l l g l l g g bj l l -. s bg, l vlz v h b -bj l ll q b lg l. B q l lbl l l z b l g xg hb l l z bj l q h h g l q hb l b.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
28/410
28 rolando franco / martn hopenhayn
s , , v ll l g v l jv bl q l l l , l , l l l bz l
xl , , v v b l l bl l bl. a-, l l h l g b z l l l lzj v q, l g-lz, g bl l l lg l.
c , h g l lg -
l l l l q bl . e chl, jl, h q l x lb v x l -l l l jv g g l. a l vll hh q l 83% l jv - l g l lbl l 12 l, l l (43%) l l l b (L mz, 2001). p
ll l l vg x l l l l l vl l q : h l 70% l v hl l l q l g - (mz pl, 2008: 18).
m lv l g ll . L l g l bl l b-q l q b l v-
l l l h g bl-ll l l gz j v bj l v l v. p v l g l g l , h -, l b l.
a, b ag l q l 49% l j hg l l l l l , l g bj l lz ll 25% (m aj, 2007). c l bl l g, l l l x l g l q l-z l l v
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
29/410
historias cruzadas y miradas diversas 29
ll. u jl lg l p, b , l l l bl l l , q v
l l v. L l l hb l l, q gzb l l bl ll l v g. ah lv b l-z l , q g l l l l l l l q p b v.
La conectividad
L l h b l - l ; l v l l - h v j l v . el - v q z b l xl, q l
, , g , v l l lb lz bl.e a L l v h x -
, b hg l . sg l Lb, 2002 2007 l j bl- 18 q l - l. a b l b l q , l l l l -
x l, q v l v l bj l ll l b bl . el l lg l l ll l v q x gv l x h l g. p , l -
vl l v bh gl, l q v, bg , l, lg . p gl l jg v z lv, b l v g.
e l lg g b l g l l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
30/410
30 rolando franco / martn hopenhayn
. e lg, l ll l l l, h g h x l v l g
l x i, q l l f l l l glbl. e l l l l l l glbl ll l l . s h vl l ll jv l jv, q lg l.
e g lg, l v bl -
j l g l . sl l q , q l h v bl g l, . L j g q - z l l bj () l l l(bl). ez , vl b-lz, vl lz lg l- jq l .
p l, l v h b l . m q l ll bl l l vl -l bl l h l l ,l vl q g j g bl q xg ll bl . L fj vl bl
vz l (H-h, 2005). e l l l
l g, b l jv.
Consumo, individuacin y cambios culturales
c h l l b l, h l l z g hg (svg, 2000; mz G, 2007), v v l l-bl, vl ll l v ( jq-v-l), lz, l v ( hzl).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
31/410
historias cruzadas y miradas diversas 31
tb h q l l l b l , l g l , vl-b l l . c l l
l l b p l lb, qx lv q l qll l l q , , g.
el
u l b l q h l l
ll, glblz l l l - l, b bl l l lv l l g. e l g hz l l bj, b l bl g l l v l .
d l v l bj , g- q h
-bj q g l v b b v v l g (Ggg nzz, 2007). e l l l -, l q l g - b z l l.e lb, l l q . e , l l l
q l b Bl, l l l l l , vbl l b q l l q lg bl v h.
e l l l l l l vl h b l l g, l l , l v, l v l lg l hg l l (t, 2003; cbjl, 2003;
W, 2003). e v lvl l l lb , -l, l l l.7
7 e ag, l g l l lb, l bz
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
32/410
32 rolando franco / martn hopenhayn
u l q l l l q h l l l l l . sg l b l ,
l z l l l, q lg bv l bj. a
vz, l qv lz l l l g l , l lg blg l v lg , , l lg l , ll, ll l,mp3 jg l g.
c b l l b Bl l l -
bl, l l g hg . d h q l - g g l . e Bl hbl l l (g a B), q l l b l g c, q vz v l (c1) l bj l (c2). a - vl, b h hzl q h lv hbl l , l l
g vz l l l . e l hl, l lg lbl (aBc1, c2, c3, d e) q - qv, l v l, vl l l v. e g j l bvbl .8
l q lg l l l
vv l 2001-2002 h l l- bv : l g l l v, l z, h l v , l bl l lb.
8 L vg b l l l l l q l l , q l l v . c-b q l vbl l q - , l l l-l q l vz l vbl
l l l. L v hg l g l b j vbl , , b b q x (g, b , , ), l(bl , , , b vbl l)
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
33/410
historias cruzadas y miradas diversas 33
L l b l l l - lg g. e bl l l l b, h-
? el l l l , g h-g l - vl g l b ? p q l l gb l q l l l? n vb l b ll l g ll l b?
L jqz l ll
d l l l l h l h z q a L l l l l l l l (G- cl, 1995, 1999; m-Bb r, 1999; mv, 2000;B, 1988; Hh, 1996). L v l q l l q l l , b lv-
. p l , g v v l v h v, q l bq ll l l lvl, vz l l. r l - l ll l
jq l, , l v l l l l l b l b l l
l g l l .a, l ll l l hlz l b b z, hb-l ll l. e b v l g l lb l, lg l .9
L g lg b l l . e lg, q l l, l q
x (vv vl). alg, l g l l, - fj, , l , l l vv, l x.
9 al v l bj a W b l g -bl.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
34/410
34 rolando franco / martn hopenhayn
l l l bj l, g - jq v ll v jqz. sg, l ,
b l , g lbl h b q l l l. dh l, v lv, b g q l l bz. e l l- l bl l gz l b l g- lv h l l : l vl v l l b ll.cb, , g ll l l -
l jqz l bl l l x l bl l g l.
L v l
s h g q l b ll q h lg l 10 l l l g lv l xb l v-
l (G, 1997; Bk Bk-Gh, 2003; B, 2001).e lz h l v b , b: lz l vl, l -g lvz l g l; l v l l l ll l l l bl; l bl lg ,
vl , g l - g ; l q
l l vz l ll,11
bzl , l g l l
10 s lz v l l l l l ll : , l , -, .
11 el b ag q l g q l v l l h l , l q xb bbz, bl l bq l v b l vl l l v, h h g
l q vl l hh , x l q l l lz b l lv. e b chl,q glz, l q l l l lz l v l l g h l l (mz, 2008: 234).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
35/410
historias cruzadas y miradas diversas 35
lv l,l l , l, , j l zl ll.
db j l l g v b l vz -lz. L g l (pk) x l v : l l l b , l vv, l l l q l hj,l g g l lg lvl, l v l ll.
cb g l vl l l ,
bbl x g l vl g l xv v. L l l, l q b g l-
v, bl lz v; l q j l l v- l q h . e b l l bj,q l h l l - bj , lz l
z b, b ll l q l l l v l h l l .
L v l l l l bq - lb l bj, q l l b l bj xlv g b l. L l b l v l l
l , b l g l l .p l v h l g l g l l l , h l q b x h l g l - . c j, vl b v v ,l l jv. e b l l - l l l -, g, bl, gv
lv.o l q l v h z l
l ll, b l vl. t
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
36/410
36 rolando franco / martn hopenhayn
l l l l l vl l v g g, l . tb b l b-
l h q l v l l l l l bj, l l jv. L h lz g l lg ll vg, -, l l vz l. H j l : l l glz (H-h, 2005: 56). L lv l vg
l l l lv, ll vl v gl. Ll l blz , q v v l l v.12 al , bbl q l ,
bl l , vg l lg lvlz g .
Fl, l v b h x bj l -
fxv.13
L b q v lb l v l, l l l l -lz ll, l l l bl, h xb l l . dh , l , v bl lb l, g v j lg l .p ll, l q z l , b
b, g l .14
12 y l ll l b gg, l l lgg q h l x, g l. t singularizan, - bvv, b v l lz l (Hh, 2005: 57).
13 rfxv v l l l q b l b l .
14 p ulh Bk, q lz l sociedad de riesgo
l v, l q l bg h bl- l g g, l v v fxv, q l v vz v. p l , h j lzl (Bk, 2006).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
37/410
historias cruzadas y miradas diversas 37
e l x , h g q l l xl l l - , l l l l l
. ag x lv vl ll v l l. e l l l , xg , l , ,vbl, g, .15
d , l q h l l a L g -. cl l g l e, l l l v q b l v q
l l b l, gl? cl l l, jg l vl l l l b, l- vl l vl , l bl?
H g l g l l l , g l x l - bj l l v l
. s b l l h q l h b- l l h l ll l lz l l l h l, b q ll l
v l q l l l vl l e bv l bl. el l l vl l , l ll bl l l , -lz l v, l fxv l bl lbl,
l h v .e a L l l l b. e l g q g - l b g. n l, b h z l v.
15 al v l bj b Bl l lb.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
38/410
38 rolando franco / martn hopenhayn
bibliografa
all, rl (2008), Vl lg: el l
l v l a L, l cv b l cl m a L-, Bl, cepal-cidob.
all, rl dv Bg (2007), Ciudad de los Reyes, de los Chvez, losQuispe, L, all mkg, s. a.
a, rl (2004),Estructura ocupacional, estructura social y clases sociales, pl sl, . 96 (Lc/L.2192), sg chl, cepal.
Bz, ell (2006), el vl h l : cl , -
g l chl, Revista de Sociologa, . 2,sg chl, uv chl.
(2007), La variable ocupacin en los estudios de estraticacin social, - bj [ l], www.l.hl.l/lg/1060225.hl.
B, Zg (2001), La sociedad individualizada, B a, t.Bk, ulh (2006), La sociedad del riesgo. Hacia una nueva modernidad, B-
l, p.
Bk, ulh elbh Bk-Gh (2003), La individualizacin: El indi-vidualismo institucionalizado y sus consecuencias sociales y polticas, Bl,p.
Bll, n, c. Gh s. p (2000), Stuck in the tunnel: Is globa-lization muddling the middle class?, bj, . 14, c sl e d, g.
B, p (1979), La distinction, p, m. (2000), L l l. cl , l ll
l l, Poder, derecho y clases sociales, Blb, dl Bw.B, J Jq (1988), Un espejo trizado, sg chl, FlL c sl (Fl).
cbjl, rg (2003), t b pl, Revista Argentina de Sociologa, 1, vl. 1, . 1, B a-.
cepal (1962),El desarrollo social de Amrica Latina en la postguerra, B a,sl-Hh.
(2005), Panorama social de Amrica Latina, 2005(Lc/G.2288-p), sg chl.
(2006), La proteccin social de cara al uturo: Acceso, nanciamiento y solida-ridad(Lc/G.2294(ses.31/3)), sg chl.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
39/410
historias cruzadas y miradas diversas 39
cepal (2007), Panorama social de Amrica Latina, 2007(Lc/G.2351-p), s-g chl.
(2008), Cohesin social: Inclusin y sentido de pertenencia en Amrica Latina y
el Caribe(Lc/G.2335/rv.1), sg chl.cepal/oit (2009), c lbl a L l cb: c
l bj, Boletn, . 1, sg chl.c p, L a. (1971),Estructura de clases y cambio social, B a,
p.cv, th r. (1950, 1951), Materiales para el estudio de las clases medias en
Amrica Latina, Whg, d. c., u p, v .d s, H, eq Gh m Ghbll (1986),El otro sendero.
La respuesta econmica al terrorismo, L, el B.ek, rb Jh Glh (1993), The constant fux. A study o class
mobility in industrial societies, ox, cl p.Flg, cl cl Gl (1981), e vl -
l a L, Cuadernos de lacepal, . 39 (e/cepal/G.1122), sg chl, cepal.
F, rl, a L rl a (2007),Estraticacin y movilidadsocial en Amrica Latina. Transormaciones estructurales de un cuarto de siglo,
sg chl, cepal/lom.Ggg, m e nzz (2007), El n de la clase media y el naci-miento de la sociedad de bajo coste, m, Lg t.
G cl, n (1995), Consumidores y ciudadanos: Confictos multicul-turales de la globalizacin, mx, Gjlb.
(1999), La globalizacin imaginada, B a, p.G, G (1950), th cv, Materiales para el estudio de las clases
medias en Amrica Latina, Whg, d. c., u p, i,
. 35.G, ah (1979), La estructura de clases en las sociedades avanzadas,m, alz el.
(1997), Modernidad e identidad del yo, Bl, pl.Hh, m (1996), Ni apocalpticos ni integrados: Aventuras de la moder-
nidad en Amrica Latina, mx, F cl e, 2. . (2001), Repensar el trabajo: Historia, prousin y perspectivas de un concepto,
B a, n. (2005), Amrica Latina. Desigual y descentrada, B a, n.Hlz, B (1960), Sociological aspects o economic growth, Gl, F p.
Jh, Jh (1961), La transormacin poltica de Amrica Latina: Surgimientode los sectores medios, B a, Hh.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
40/410
40 rolando franco / martn hopenhayn
Kl, Gbl m m d Vgl (2008), L v bzb: d glbl, gl g l l -, Revista de lacepal, . 95 (Lc/G.2382-p), sg chl, cepal,
g.Kl, el V tk (2000), L l bj
l l glblz, Revista de lacepal, . 72 (Lc/G.2263-p),sg chl, cepal, b.
L, a Jv mz (2007), L l chl h- l gl xx, r. F, a. L r. a (.),Estraticacin ymovilidad social en Amrica Latina. Transormaciones estructurales de un cuartode siglo, sg chl, cepal/lom.
m-Bb, J (1998),De los medios a las mediaciones. Comunicacin, cul-tura y hegemona, mx, Gv Gl.
m-Bb, J G r (1999), Los ejercicios del ver. Hegemonaaudiovisual y ccin televisiva, Bl, G.
mx, Kl (2001),El capital. Crtica de la economa poltica, mx, F cl e.
mx, Kl Fh egl (1965),El maniesto comunista, pk, e Lg exj.
mz Gz, dv a pl izvl (2008), L l - l e: o , opex/F- alv/F il ib a- pl pbl (fiiapp).
m, dq (1995),El trabajo: Un valor en peligro de extincin, Bl,G.
mz, m L (2008), ml l lbl g:t bw h, The Sociological Review, vl. 56,
. 2, ox.mz, m L m G (2007), el l b: mvl- . cb l l l-, r. F, a. L r. a (.),Estraticacin y movilidad socialen Amrica Latina. Transormaciones estructurales de un cuarto de siglo, sg chl, cepal/lom.
mv, cl (2000), Aires de amilia: Cultura y sociedad en Amrica Latina,Bl, ag.
m aj, ml (2007), L l l ag: ev- j l l, r. F, a. L r.
a (.),Estraticacin y movilidad social en Amrica Latina. Transormacio-nes estructurales de un cuarto de siglo, sg chl cepal/lom.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
41/410
historias cruzadas y miradas diversas 41
m aj, ml (2008), Vlbl l l a- L. cv vl l, - l cv b l cl m a L,
Bl, cepal/cidob.p, alj Kll H (2003), L l a-
L: c b l lbl, r. F,a. L r. a (.),Estraticacin y movilidad social en Amrica Latina.Transormaciones estructurales de un cuarto de siglo, sg chl, cepal/lom.
plz, n (1977), Las clases sociales en el capitalismo actual, m,sgl XXi.
rk, J (1999),El n del trabajo: Nuevas tecnologas contra puestos de tra-bajo, el nacimiento de una nueva era, B a, p.
svg, mhl (2000), Class analysis and social transormation, Bkgh-Fll, o uv p.
sbl, cl (2006),Estraticacin social y clases sociales. Una revisin anal-tica de los sectores medios, pl sl, . 125 (Lc/L.2637-p),sg chl, cepal.
sl, al, rl F Jl Jkwz (1976), Teora, accin social y
desarrollo en Amrica Latina, mx, sgl XXi.sv, mll (2001), Los que ganaron, la vida en countries y barrios cerra-dos, B a, Bbl.
t, m (2003), L g l l jv vl: pbl- v z l v , a W(.), Pensar las clases medias. Consumos culturales y estilos de vida urbanos enla Argentina de los noventa, B a, L cj.
th, Fl (2006), u l l l hl-
, Revista de Sociologa, . 20, sg chl, Fl csl, uv chl.W, a (2003) (.), Pensar las clases medias. Consumos culturales y estilos
de vida urbanos en la Argentina de los noventa, B a, L cj.Wl, d rl dg (2008), The expanding middle: The ex-
ploding world middle class and alling global inequality, nv yk, Glsh.
Wgh, ek o. (1989), rfx, vz , b l l, The debate on classes, L, V.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
42/410
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
43/410
[43]
2cLases medias en amrica Latina: una Visinde sus camBios en Las dos Ltimas dcadas
arturo len
ernesto espndola
camilo smbler
introduccin
L j l l l l a L l 1980 l, b v, g l b lvg l, v l l lv l b , l vl l
. L v b , , - l l l lbl l l z fxblz xl bz , , fx b l l l q h bl l - b l l.
a l b l vg
l, l l glblz l v l ll vg l g llv l l -g l l v - l bl bj, ,, l v q zb l l l l ll. e , , l blh l l l l g l fx q, l l , h l l b l l l -l, l q l lz l l mx Wb l xl l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
44/410
44 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
l b b l l ll, l - l l .
a, l l v l g vl-
z l b vl l, b g- l q h l g l
g v l l.s , , l x - v l ll.
e x l l , b, h
l , l g,l l l l -l h l hh, -, l l z l x l - l bl b l bl l. Ll h , , b -g l bv l , l gl
l g lv l v , l z l l l a L l l .
d , b l b, -l l g l vl ll lg , l - q h l b g z l a L. L
. e l g lg l l b l b l - hg. e l g ll l l h lg l g10 : ag, Bl, chl, clb, c r, H,mx, p, p rbl d. L l l b blz v : b l - l bl l l g ( l 80% l bl l); lg v- gl vl ll gv l l l, hg l b
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
45/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 45
l l 1990 .1 e l ll ag, Bl,chl, mx p l.
hacia la delimitacin de estratos sociales medios
en amrica latina: un camino posible
el g l l , -
x lg q x lgg g l fx vg l l- b vl l l g. c
v, l v ( ) l , l x b lv lg l , v hg, l lg l . p ll l
b, l, l lj -lgl h .2 L b b v l l b l b vbl l g l z g g l g- l l vv
a L l l .L lg q
l l b h g l - q l l h -
1 e l bl b : p (1997-2003) rbl d (1997-2007). e l h l bb l 15 . e l ag l l GB a.
2 e lj, l hh q fx -lg , xl g l v l - bj . cl ( gl ll),
g q h l l l qll l bl q l - l. tb h l q g l g
jq l l lz bl (g c2, c3, ).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
46/410
46 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
bl lz , , l hg (Flg, 2007; Bz ez,2008; mz Gll, 2008). L -
q, b l l l l q g l l -l l q h gv l -lg (sbl, 2006), h b v q l q l v l lbl h l - l b l l j, l l . e b q l l h b
q, lv, l l l h b- l g l l - l l vl l. e, l q h l lbj l l l glblz l b l l ll (vz v , l l fx-blz lbl) h l vl l , l
g l , l, l l l l.e b, , h l l -
l. L l l l e l v vb (, l g l) l q l h , , l v l , q lg hb -
l bl l -l, b vl . L g l v l ll l e l h q l g b bj , vz, v g l l .3 L g l ll l l l
3
el (bl v) l , l l l v v l l l l bj, l q v h vz l e h - vl l bl bj g. Lbl l hg l .
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
47/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 47
v v , l -g l l l
l l v, q -
vl l b l hg l . ell b h l l l g h l vl l -
vl l l b q b l v l bj. c ll h l l q v l l l bj, l g (l l) b g h l g vbl,
gv g , l j l g lbl.
L q x l b- l l lbl - l hg l , l l q l l l bj lv l l. e l,
l q lj l l l. a j l lv l problema de rontera(boun-dary problem), b l. c l l, l v xl l l g j l l l l ll. s , l , x bl
q b , l g, lv l b l l , l , l gl-jq b l l bj, l x lg l b l - l l l g. e l - g b l l l
lz l , q l 1. e l lg -l l g l l (esm) l j l bl.
c l 1, l l l g b l lv
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
48/410
48 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
l l l bl.4 ell bl x l b l b q h x- l l l l l l
l l vz q l . d bl x l q h l l l l l- (F, L a [.], 2007). el
l q h l esm l b g l bj l l . i ql jq-vl l lg hzl . el gl l v g bl l l g l x v l l bj bBl l vl, l q l x-
l g bj l 2005-2008 b l l g l l, b b l l- l v lg lz.5
cb q l lz l
4 e esm g l (l g l) b l (l lbl). e ,
l esm l hg l lbl bj g b hg l lbl g bj.5 e bj v l l l
z l ag l l lv.
c 1. d l l l
Estratoslaborales Estratos de ingresoAlto Medio Bajo
al esmm esm esm
Bj esm
fuente: elb .
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
49/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 49
vl j l l v gl l , q b bl - l . L b lz
l hg gl, b l l vbl l, lg b l l bl l l- l b l b h l l l l l (Bz,2007). p , l l g b - l, q l hg h j l l
g l hg (B, 2007).
El consumo: Dimensin necesaria para delimitar estratos sociales
c l , l l l -l, l l l l vlz -l l l l l l x-
l b l lbl l v (sbl, 2006). p l bblg h b lv xl l b l v - vl . s l l l l, l l l l l - l, v h l l ll g- l l
, l bjv l l , ll l g l .
e gl l g g l h l - b l l bl v ll, q -bl bl l h hh bl g l (-) g l (l jv, jl). e q, b l b, blz l b l , l lg l q q v l b
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
50/410
50 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
g l . e -l llg l l noq b lv lv q l
bl q (B, 1984).
el l g l b l vbl l q l hg b b lv -bl b v. e , l lg l: 1] vl g v q lb v l l bl l -
bz l vlbl; 2] l l l b l v l ,6 3] b l l - g g , l , l l l vl l lz.
s , bg, l l q l l g - l , , l vlz (
proxyl ) l. e ,l q l v b v h xl, h b v q l v- x l b l , h l l . e g g h v h l , l l , -
h gl, l v-v , vl j b bl v sine qua non l l l l. e l , l b b h q l bj g b l. d , l lj bl b l .7
6
el l l bl b l q v-v. L b l g l l vl l l l l l l l g l.
7 el l b v l -
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
51/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 51
c , l g g l l l l bl; l , l
bl bj vl . e ll, l l lz l l; ll b l - l lv l l v bl b l , l l v l l l.
L l g lz l -
g (bj, l) g l g q l b l vl l b l g h l l bl lv l , l x bl l 1. p ll bl vl b-l g q b l . s lv lz , q l g- , l l q b
l l b lg (sl, 2008) lg l b-, l , l l j hg q bj l vl (Bll, 2000).8 s b x- b l bl , g v lv ( , lb l j), l qll v b
l b l g l vl l .9
l bl (bl, l, l, .) l q h llv bl v l g - l l .
8 e , 0.75 1.25 v l vl l l b lg l hg. V Bll, Gh p (2000).
9 e v lv q b q l b l -g l l g h x b gv, b l q l l l . a
jl, 1990 2006 l l g l hg l l v g b bl l v l 10 l. L x H, g . V cepal (2008), ax, 12.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
52/410
52 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
n x gl bl j l b-l g q g l, q l vl lz b. s bg,
bl vl bl lg q l , - q bjv l bj l l q l - l .
e lg, q l g lb l hg vblproxy l - l gg lv bl jq-
v l. s , , lg l l l v. e l l g l bz l q, x l vl b, l vbl lz h-bl l g l hg. el l g l l hg l - q b l l,q b lz v. e l v
h, , lz l v h lhg l.10 e g - l vl l b l l , x lg lhg l lv g - ( q b l g l bj) qh l b x l l l l g.
e g lg, l l l g l l l l l vbl l
10 L vg b vl l v l , gl gl, l l l .e l x l b vl l, l q, l l jq, lz l l l v v l -l l hj v l . e xl l l b l l , bv, l bl
v ( jbl, , ). alg b l l , jl l v l g .e vg q lz , b adhocl v l bl. e l l bl b l l .
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
53/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 53
l , q l l g lhg (ppih) l b l hg l q b bl l vl b .11 s ql
g l g l l g l q g l .12 c v l g , l l l lbl b l l l l - g hg. e , l l g l bl l b l g -. c l , l , l
v l vl l l bzb, l hg l z b l z l;13 l l vl l l95 h b. d l gq l hg l q l ppih l g- l vl . cb q, b vl l g l ppih,l vbl lz vl hg,
q l l hg l bj, l l g l l (l - b).
L vl ll l l -bl lg l l l. pv, lg l x l l 2000, vl qv , lz l l . e
l 2 l l g lz l l b l g l l hg.14
11 el ppih l l q l jl hg.
12 e l g l bj (l ), lg l l (, l v) l g ( jbl, , l g l, l x l hg). e lg l -gg.
13
e l bz, l cepal, g q v g l . V cepal (2008) ax , 6.14 n q l g l l
g l, l l g ( l - ) l g l v hg.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
54/410
54 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
c 2. a L l cb ( l):Vl lz l l hg g g
(Ciras en dlares mensuales de poder adquisitivo de paridad de 2000)
Pas Ao 4lp
per cpitaPercentil
95b4lp/
Mediana4lp/
Mediana
ag 1990-2006 976 4 522 0.65 0.62
Bl 1990-2007 792 3 397 1.39 0.96
chl 1990-2006 552 3 569 0.88 0.52
clb 1991-2005 969 3 259 1.10 1.09
c r 1990-2007 687 2 950 0.84 0
.63H 1990-2007 790 1 560 2.51 1.73
mx 1989-2006 861 2 850 1.05 0.88
p 1991-2007 514 2 254 0.93 0.65
p 1997-2003 681 1 674 1.18 1.30
r. d 1997-2007 887 2 241 0.88 1.11
fuente: cepal, b l b bl l hg
l . c v l vl l l bz b .b c l l 95 l b l g l l -
l hg. 4 lp l l b l g l l hg-
l l. 4 lp l l b l g l l hg-
l l. G B a.
cb lg b l l 2,q vlz l l j lz l l g b l b .e lg, l vl v l l bz b l l b (l l l) g h l l vl g hb-.15 p g, l lv l j q v g l vl ll l , l ,
15 a g hb, l 4 lp l lb l g l hg.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
55/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 55
g l j bl b, l vl lbl, l g l l hg, l g lz l v l v, q
v l l , l, l l ( l llbl). e g lg, l lv l vl q l l g bj ( l- l 2) b l l l l l v l l . e q l l l l x v l l g
l l bl l bj g. e ,l l l g -bl lv l l l g l b bv l l 15 l l l g.
La insercin laboral como criterio para delimitar estratos sociales
el h l l l l. c l , l l g b ll l hg l l. s bg, ll l l g l xlv b l bl g h b b v, jl b-
l bl bl l l - b l l vbl l j l b l g. e l l - l l g q lv , l l l.
el b l bl l h , , l fx l. p ll, - bv l l l vg- b vl l. a ll bl lg lv l q gl l l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
56/410
56 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
, v gl. c v, l l x l l v l l.
cb v, lg, q l l b z, l l, l l q l (x, wb l) b l l (sbl, 2006), - l q ll g v b j l q . a , l z : 1] l l l
l () l l l; 2] l b l lv, l l l ( jl, g , - v ); 3] l vl l xl (x) l ( wb) l l l l, 4] l -, l l l ( x-) , v
l v ( wb) l l l v (B, 1992).16
u v l l l, l l l v, l l xek o. Wgh. e g b bq l xl (xl l-l), l l l v l- l v b. e , g l g
b b, v xl v:1] b l z bj, xl l; 2] b -l, xl l; 3] b gz, xl, 4] b l, xl l (Wgh,1989).
c , b xl - b, , Wgh q l l ( ), b xl. e l q,
16 c l l x wb l b l l v, B (1992),Lg (2005) c (1994).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
57/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 57
l , x q , l , xl xl xl , q -
. y q, , h l l g l x Wgh.
p l l l, Wgh, l bq g l l xl , , - l, l l ( ),gz (l z bj) l ( l). d , jl, l l v xl -
l l , l vz, xl b gz l ll; b l l x , q xl l xl b -l, l g.
o lv l l, b ll l l l l l l, l ll J. Glh l l
l nl. L l v lz l q l vl l b l l l l l l l vz, -b bl l vl l g.17 sb l b , Glh h l g l l l g v: 1]
l ; 2] -l, l l ( b l l l l l-); 3] l l gl l j l lb, 4] l l.
17 p ll, Glh ek h lb q l -l l l q llv b - v lz l l x
l (ek Glh, 1993: 46). a, h q zl gl q l Wgh ll, vl , b l l l vl q bl l gl jq b (l g l g).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
58/410
58 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
e l l l l, gGlh, l lv g l l v, l l l l bj, -
l l l gl lbj l bl l g. a, lg, gv l : , l l bj gl (b bjb l b l); q, , l l v b
vl l lv lg lz, g
v h l h (b l l l v managers),v xv , v . pl, l l z x ( , lg l
vl b l l g v).p , l l bl
l g vz l l l v-
l l bj. e , l b l bj z bl l g l lg z l bj x l v, q ll v l vl -l bl l l z l, l, , l x v .
L Glh h g - b l b l , l l g l v v l . a, g Glh, l -
v l ll bl vl l, , l l l, v v q lb vl lz x, q j g - b l v l bj. ell bllv g , q x , l, l bl v l l, l vl
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
59/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 59
g qz, l hb l v, .
p l, Glh b l
q g l l v l l - (, , , g l), l l v,l lg l gz v l z, l q v, -g .18
p l l l l l
l h l l , b l , l l l ll, l l - l v l. e l l, l - p. B h l l b l - bl ll q l l .
d B, l l l -
l l l b l l g l, l l l bl l l .e , l l l vl, l l lv l l l (habitus). e g lg, l lv l l ll l l l g l l. y, l, l -
b l l l18 o bl l q h Glh l l-
v g l , b, - g l l, vl , l bl h. s , lb, vl l l vl l l bl l q l l v. p ll l:1] l x g (g q b v
l l ) 2] l
ll (g q l v, b,vl, , ). Glh l, b lb , q l l v , l l, bbl: b z , - gl h vbl l l lg lz.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
60/410
60 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
( , l bl vl l) l h q fxv l g( l).
e bv v lg l l - b l l q l l l h l l l -l, x v l l bj
Wgh Glh. e , b l b vl- l glblz l l l ll llv lz h - l, l l , gl,
l l v l ll l l -l l l l g, l q . ah b, l
l vbl q l l lbl hllv b l x l q -l l vl l bl l l l l
l l, l l v l l lbl , xl l q l () b l bl v, l - l jbl.19
a l l- q l l l l l v b bv lz b lg
g q l. el l l l q lzl b l l l hl l g l g l - l . c , v l lbl l l g l hg lg l bl v . ell - bl l vl l g l hg l ppih l hg l l. cb q l ppih h v, ,
19 m , lg vg l bl b b l l , jl l hb l g .
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
61/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 61
jbl g vl bj.20
e g lg, q l l lj
l l l bj g l - l l. s q l b l l bj h vl ( l l g, l q l l, l l , ),g l l , l l g.
L l vl v l l q l, v, l h-gz l l l q lz l .e , l l cl i-l u o (ciuo)21 l oit l l l ll l gg g ( vl g g) l. e vl bl, bg, g
b l l l, l q v l l hh q l l lz l hg l g jq l - q b l ciuo, l vl lq q .
c, q l ppih l b-j q l l g g l ciuo
20 e v l q l hg l l b l -bl b l l l, l hg l,l l g l (g l b v lhg) q bl lz l b l l l v, l hg l l .
21 L l lz l l 1990 l q l l . e l l h l l l cl
il u o l oit, ciuo 68, q l l gl l ciuo 88. e lg l l l bl v g l l l oit . el l l l hg ag.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
62/410
62 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
l lbl . e l lbl bj
l l q l g g: l l v, l l g l -z ).22 el l q l q l l l g l l - l ppih v. e l l ppih
22 L l l l b l l e;l l v l bl; l g -; l l, ll l l
vl ; l l , l bj l l v lv . L l l l gl b-j g q, l , , l,l bj l v v l . V l clil u o, ciuo 88, l ax.
c 3. c lz l l lbl
Principales perceptores de ingresoEstratos laborales
Alto Medio Bajo o
el X
tbj
e l X
e l b X
al bl v
e l
Xe l b X
n
r X
Jbl X
r v X
fuente: elb .
G g 1 5 l cl il u o-, ciuo 88 l oit.b G g 6 9 g 0 l cl il u
o, ciuo 88 l oit. il ppih g v ,
g l g v l bj.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
63/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 63
q l jbl lbl l l q l l bj, q g q l l bj
l l j bj q v v l b - vl, b l l q b vl vl. el 3 l l l l l g hg l lbl: l, bj.
los estratos sociales medios en pases de amrica latina:
algunas de sus caractersticas y cambios en los ltimos 15 aos
e g b lg - b l g l l 10 l g. d l g lg l (v v l 1)
lg l v q g l b l l l g l hg l l. el hg l b g l l .
El estrato medio desde la perspectiva ocupacional: Magnitud y evolucin
c l , l l l b l l l glq gv l q g l b l g. e l, b l l l b l g vl j l , h l l g .23 s bg, l v l l l l q l bj l
23 obv l h l l l b - l b l l l g l vlj g.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
64/410
64 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
l l24 l lv l v bl l l- vl ll, l g
bz,25 l v, l z ll l vl l l bl, . e ,l 2006-2007, l 10 l l - b lg l l hg.L l l g l l vl bz g hb ll g vlz l - b l l l l l l (v l g l l 4).
e (ag26 chl) lg l l h-g g l ; l lv Blb b lv l x gl (46%). e l 10 (c r, mx p) l- l 40% l hg; (clb, p rbld) l l l 30% Hb l hg l . d l - b l kg gl
v h; b, ag hb lj hg (l 56% l 52%), cl-b lv hb l . e l l f - l, lv p, l q l, l l q b l (2003-2007). Bl chl gv l , l 10
l. p b l l g l hg l - l bv, q x l.
24 cb q l l l hg l q l l g l hg l . e l j lv bj. H l , h l 10 l l b l 6% l l hg. e c r l 9%, p l 8 .
25
d l , l bl v g-l lvl (g g 6 l ciuo 88) g l l.26 aq l G B a, bbl q b l l
g bz ag ( l 85% l bl zb) v vl l.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
65/410
[65]
c 4. a L l cb ( l):Hg lbl
(En porcentajes)
Pas/Periodo
Total dehogares
Rnkingregional Calicacin
del cambio
Hogares conppihb ocupados
Aoinicial
Aonal
Aoinicial
Aonal
Aoinicial
Aonal
(Enporcentajes)
(Enporcentajes)
ag 56 52 1 1 j 37 38
1990-2006 49 50Bl 36 46 3 3 + 27 33
1990-2007 32 44chl 43 52 2 2 + 39 42
1990-2006 52 51clb 31 31 7 7 v 25 24
1991-2005 29 31c r 35 40 4 4 30 34
1990-2007 36 40H 20 25 10 10 19 251990-2007 23 29
mx 35 39 6 5 31 351989-2006 35 41
p 35 39 5 6 25 311991-2007 32 37
p 26 28 8 9 24 251997-2003 26 28
r.d
25 29 9 8 23 27
1997-2007 28 33
fuente: cepal, b l b bl l l hg l v .
il hg l g jbl.b ppih: pl g l hg. pj b l l hg l .
L j l gl ll l l hg-; l l g gl, l l hg ppih . G B a.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
66/410
66 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
L l b l - l hg l q l l -g (v l l l l 4)
. L q l h x l , lv b bl, l l l l l l- l l l l v l (, z v l hg l -). e l
l. e ag clb - lv hb .
s l l j l bz l x l l bl l
v l l l v l- l gl , hb -l. s bg, bl q l l l -l. L l l q h ll l l
l l l l l , l gg- l l l l27 l v g v q h g l , ll l gg l ( l) l . s v l l - jq -g l v l l e, g
l vl l -bj g l l l, bj -l l l v, q lz l h-g l . e b l vl l q l v l, lb q b l l bj l l , , l bl, lg bj . al
27 c lv g g l l - , l v, hb g l l l .
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
67/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 67
l l l - . a, bl q l hg l
lg l lv v.
L g l gv q l l hg l q l l v, l q l l l l l v g jbl (v l 3). L l g l l ll 4 l l hg l -
lbl l q l ppih jbl. ag, Bl chl l l - hg (l 14, l 13 l 10%, v).e p, clb c r j (l8, l 7 l 6%), q mx, p, rbl d- H l bj b l vl hq l lbl l hg l q l l . e
l b 1990 2006 (2007) l hh q Bl chl l l j hg bbl l hg g l v jbl. obv l l g q llv l l v v xl q l v g l bj g. a jl, a-g chl vl lv
l l g l 70% l hg ppih jbl gb l g bj; -b j l l 21% l hg lq l l g v (v l a.1l ax ).
Cambios demogrcos: El tamao importa
L l l b l b l h-g l x gq l b l vl
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
68/410
68 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
l q l l l l v. a - lg q xl l x l l g l bll
l l l hg.u q v l l
bl l hg l g l bl-. L q l x l l l l l vl -, jl l . L l b l hb l bl
l xl l qx l j l g l l. e l blb , b l x l bl b z l g .
L b l bl l lg l l . e 1990 2007 l
hg l Bl hb 23 ll lz l 61 ll 2007 (v l 5).e bl l hg l l , 9.3 ll hg 1990 20.8ll 2007. L l 4 q l hg l 36% l 46%. e mx, l g bl l g, l bl bjq Bl, gl gv. e 1989 l -
22.3 ll ; l g 17 13 ll . el l l hg (l35% l 39%). e chl l l hg 1.1 ll 1990 2006, l l l l 1.2 ll l l. e a-g, b q j l j hg (l 56% l 52%), ll, q l q l (440 l) -b l l l hg (v l 5).
el g l b l
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
69/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 69
l hg; l ag (G B a) x. L l b h-g glz l g, q g ,
l vl q vl l h15 l l ll l l hg l l (cepal, 2004b). i q, gl gl, l hg l q l l bj, l q l vz b q l g l ppih j l l .28 c bv
l l l l 5, b j gv l l hg l bj, llb hb b l l g hg l g l . e l a.2 l ax - gg l hg l lbl g l vl l g l hg.
p l, l l f l
lv l (v l 6). e q b l l l l l l hg j b , q l bj l ( 2.7 2.1) q l bj ( 2.8 2.4) - l 10 . L lj v , b qll -
vl , l l l
.29
L g, l l l -, l l l j l l l b l l, h
28 e l hg x l l b z l v bbl xl lbj l ( mx H), q l bj l l l
hg l j hj ( ag).29 Bl mx l q g l l l j l v l x.e Bl lv l 44% l 58% mx l 30% l 48%. V cepal (2008)
ax , 16.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
70/410
[70]
Pas/
Estra
to
Nmero
dehogar
es
Nmero
depersonas
(Enm
iles)
Aumen
toabso
lutode:
Aum
entoporcen
tual
de:
Promed
iode
personas
por
hogar
Hogares
Personas
Hog
ares
Personas
(Enm
iles)
(En
porcen
tajes)
Ao
inicial
Aofnal
Ao
inicial
Ao
fnal
Ao
inicial
Ao
fnal
Aoinicial
Ao
fnal
Ao
inicial
Ao
fnal
agnin
(1990-2006)
Estra
tolaboralmed
io
1187
1678
4443
4886
490
443
41
10
3.7
2.9
Estra
tolaboralbajo
1034
1521
4041
5152
486
1111
47
27
3.9
3.4
Total
hogaresb
3256
4288
11233
12673
1032
1440
32
13
3.5
3.0
Bsil
(1990-2007)
Estra
tolaboralmed
io
9349
20848
37975
61111
11499
23136
123
61
4.1
2.9
Estra
tolaboralbajo
17350
23233
76981
77342
5883
361
34
1
4.4
3.3
Total
hogares
34403
62649
141580
189820
28246
48240
82
34
4.1
3.0
chil
(1990-2006)
Estra
tolaboralmed
io
1243
2327
5281
7030
1084
1749
87
33
4.2
3.0
Estra
tolaboralbajo
1075
1877
4717
6282
802
1565
75
33
4.4
3.3
Total
hogares
3181
5207
12958
16155
2027
3197
64
25
4.1
3.1
colobi
(1991-2005)
esolbo
lio
1717
2942
7444
9860
1225
2416
71
32
4.3
3.4
esolbo
lbjo
3994
5638
19527
22582
1644
3055
41
16
4.9
4.0
tolhog
s
7021
12016
32513
44576
4996
12063
71
37
4.6
3.7
cosri
(1990-2007)
c5.aLylcb(l
):
nhgy
ylhg
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
71/410
[71]
Estra
tolabora
lmed
io
123
481
712
1502
357
790
2
90
111
5.8
3.1
Estra
tolabora
lbajo
300
559
1182
1986
259
804
86
68
3.9
3.6
Total
hogares
556
1
354
2411
4443
798
2032
1
43
84
4.3
3.3
Honus
(1990-2007)
Estra
tolabora
lmed
io
155
524
780
1803
369
1023
2
38
131
5.0
3.4
Estra
tolaboral
bajo
514
1
071
2914
4488
558
1574
1
09
54
5.7
4.2
Total
hogares
804
1
972
4345
7585
1168
3240
1
45
75
5.4
3.8
mxio
(1989-2006)
Estra
tolaboralmed
io
4807
10
455
22262
35312
5649
13050
1
18
59
4.6
3.4
Estra
tolaboral
bajo
8173
13
332
43476
51457
5158
7981
63
18
5.3
3.9
Total
hogares
15630
29
317
77975
105037
13687
27061
88
35
5.0
3.6
pn
(1991-2007)
Estra
tolaboralmed
io
126
336
552
994
209
441
1
66
80
4.4
3.0
Estra
tolaboral
bajo
243
492
1136
1743
249
607
1
02
53
4.7
3.5
Total
hogares
510
1
024
2202
3286
514
1084
1
01
49
4.3
3.2
p
(1997-2003)
Estra
tolaboralmed
io
1243
1
764
5707
6072
521
365
42
6
4.6
3.4
Estra
tolaboral
bajo
3040
4
064
15196
16423
1023
1227
34
8
5.0
4.0
Total
hogares
5237
7
183
25178
27688
1945
2509
37
10
4.8
3.9
rbli
doinin
(1997-2007)
Estra
tolaboralmed
io
377
804
1731
2556
427
825
1
13
48
4.6
3.2
Estra
tolaboral
bajo
883
1
389
4304
4729
506
425
57
10
4.9
3.4
Total
hogares
1622
2
860
7614
9345
5992
6485
76
23
4.7
3.3
fuente:cepal,blbblll
hglv.
GB
a.
bily
lhgll.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
72/410
[72]
c6.aLylcb(l
):
n
lhgg
lbl
Pas
Periodo
Estratoslaboralesmedios
Estratoslaboralesbajos
Totalhogares
Aoinicial
Aonal
Aoinicial
Aonal
Aoinicial
Aonal
agb
1990-2006
2.8
2.2
2.5
2.4
2.6
2.3
Bl
1990-2007
2.5
2.1
2.4
2.1
2.4
2.1
chl
1990-2006
2.6
2.4
3.3
2.6
2.9
2.5
clb
1991-2005
2.4
2.3
2.6
2.6
2.5
2.5
cr
1990-2007
2.9
2.2
2.9
2.4
2.9
2.3
H
1990-2007
2.9
2.3
3.4
2.8
3.3
2.7
mx
1989-2006
2.8
2.1
3.1
2.4
3.0
2.3
p
1991-2007
3.0
2.3
3.2
2.5
3.1
2.4
p
1997-2003
2.2
2.2
2.4
2.2
2.3
2.2
r.d
1997-2007
2.6
2.3
3.2
2.8
3.0
2.6
fuente:
cepal,blbblll
hgl.
ily
lhgll.
bGBa.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
73/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 73
l l lv l g l bl- l , l gl q l hgl bj. d hh, l l b l j l
v l hg g ql xl l l l bz g a L z l (L, 2008). c l , l b vl l l glq l l, l q l l v.
La heterogeneidad del estrato medio
e lg q b l b l hg l - l g. L q b l hg lz jq g- hzl l ,
l - l l l bl. n l l b l g l -. n b, l l l bl g g l bl b lgv b l l bj, g b:l q l l l l
bl v qll q l l l l l .30e l l jq l bl
l g lv l b q l b ( bj) l l l x. c l , l - bl hgz l l q
30 el bj l
l l bj (q lz bj). L l l q l qxl l l (lq l bj q ),q, l lbl lz, l l.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
74/410
74 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
lz l l hg l 1990 l q l l. n b, bl lg lv q h ,
l , l v l l l-bl . H l l hg l qll l q l ppih , g l vl -b l g j l l hg : Bl, 22%; chl, 25%; c r, 32%; mx, 32%; p-, 31%; p, 30% rbl d, 25%. e Hlg l l hg g l -
, l l j .31d q l 10 l
bj l l l hg . e hg l ( l ) l bj l l l bl. a jl, Bl
mx l l l 36% l 27% ll hg vl l, v. Qz q
, l gv bj l l v q l l l , b l l - , vz, l z l bj, l g. e l l jq q g l vl vl -, l, ,
g q llv l g (Kl ez, 2007).rl l l g l
z, hg g l g. e l l j ll l l l bj - l l l bj , bj l
31 el l ( l 100%) l ppih l, bj l l lv. L l l ag clb g b b.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
75/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 75
l bj bj l lbl , bl, g b g l. u -
ll l bz lhg l . e l bz bj (ag, chl, c r p) l 5% l 9% l hg l lbl b 2006-2007. e Bl mx l x lhg vv bz, q clb,p rbl d l 20% l 30% hg b. e j l 38% H, l
l bz l 10 l.32 e -lb, l hg l l l l z lj l l l bj xll l g. d l h-g l lg l v l v .
e l q l g hzl
l , l v l 1990-2006(2007) l l h l e l b l - l l , lv, l l l l l v.
c l l (bl v) l - , l bl l. e ag, Bl, chl mx l -
l l gg l l bl l v.p ag, Bl chl mx l l q - l l hb l l l 15 . eclb, H p l l bl v
32 L b bz l q bl gl l cepal l Panorama social de Amrica Latina. cb q l bz ll v l l hg
l g b l - g l v. s bg, l g l l hg lbl ( l ) l l l, q l vl l bz b l bj g l l bj.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
76/410
76 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
l , rbl d l .e c r p gv l lbl l lbl (l 32% l 27% l 40% l
30%, v). e v l hh q l l l g l hg l l (v l 7 8).
d g v Bl q - l v v l l bl l l,q b b , l l vl l l e. s g
l l l bl vl l -l l q x vl l, l q xl l l g l l l (p, 2002). Qz l l gl-z l l bl vg - v l vz l bl, , l l e l , lq bbl g l l -
bl l (b bj l e - l ), l ll bl, v l, l . s bg, l l l l v l l, l lv l g l l g. e lbl q Bl l l bl l
h l v; v l 24% l l l l 20% l l g.
e l chl, l l l ine33 q l v l l bl l l l bl . e 1990 2000 l l bl l -
33
L b chl bv l e czs nl (casen, 1990 2006) q vj l v l l g. L l l i nl e, b, vj l v l bl l l l vl l l l.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
77/410
[77]
c7.aLylcb.pl
:
dbllglhggg
Argentina
Brasil
Chile
Colombia
CostaRica
eb
1990
2006
1990
2007
1990
2006
1
991
2005
1990
2007
albl
..
20
..
24
..
14
16
18
40
31
alv
74
58
66
53
66
63
39
42
40
58
c
26
22
34
24
34
23
44
40
20
11
tl
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
tlb
albl
..
12
..
13
..
11
8
8
19
16
alv
66
62
63
52
69
63
46
42
46
56
c
26
21
29
30
27
22
41
42
27
19
el
8
5
8
6
4
4
4
8
9
10
tl
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Honduras
Mxico
Panam
Per
Rep.Do
minicana
eb
1990
2007
1989
2006
1991
2007
1
997
2003
1997
2007
albl
24
24
..
..
47
37
26
29
20
23
alv
32
44
73
70
39
49
40
40
43
44
c
44
32
27
30
14
14
33
31
38
33
tl
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
tl
albl
9
9
..
..
25
18
10
11
12
12
alv
36
45
65
69
35
47
33
33
37
34
c
53
43
30
25
34
30
47
47
45
48
el
2
3
5
6
5
5
10
9
6
6
tl
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
fuente:cepal,blbblllhglv.
nota:..:.ellbllylgl
v.
GB
a.
bslgllbl
.Llgllbll.
s
lllg(l
lbll,ybj).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
78/410
78 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
l l (l 6.9% l 7.4%), l q hb g lv - l (l 22% l 20%)(L mz, 2007; th Wl, 2007). s bg, -
l l l l l bl 35%, q l l ll v (22%) l bj (20%)(mz, 2009).34
p ag mx bl l l l lbl l . L l l 15 l bl ag lv
1999 2006 (l 15.5% l 16.2%), l-z vl l 2002 (21.7%), l l l g gbl l q l l lv l.35 e l mx l l 1994, 1996, 1998 2002 lv bj lg lz, l 11%
l 12% l (cepal, 2008).36s b h q glz l 10
, l q l bl l l l . s bg, l l gv l l l bl l , b l bl bl -. e bv llv l, q l bl l l q l l bl l l h lg
l l l v (cepal,2008).37u l l lbl -
l l l v: l l l l l j
34 L l l g l 1996-2006. V mz (2009), 5.
35 el pg el J Hg z g
2002 g ll lz ; bl l m l tbj, el sg sl [ l], h://www.bj.gv..
36 V cepal (2008) ax , 17.37 V cepal (2008) ax , 21.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
79/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 79
l l . el l lz lz bj l l l g l -
l q v h l , l -q . e l x mx
p l l l -. e b l l g l hg q l l (v l 7 8).38
cb g l q xl
b q, gl gl, l b-j l . e lg, l l l l g l hg b l gl ll l bj l , - l glblz, l vz l v -
v l z l l. e , bg, h j gl l lbl q h
l l l , v bj q h g l l l v h l b lz l l l, l bl- q .
p l vz l q h b lv l ll l l l lbl l j. e 1990 2006 (2007)
gv l , l l j vl l (cepal, 2008).39 d q a
38 n b v q l l , l q l l l l hh q l l l g l . n gg l g , l q bv l l l b l jv q g l bj. a, l l l bl - l l l. e q l l l l -
bj v .39 e l 10 l v l j 14 l. el Bl, chl, cr mx, q g l l . Vcepal (2008) ax , 16.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
80/410
[80]
c
8.aLylcb(10):dbll
gg
Argentina
Brasil
Chile
Colombia
Costa
Rica
Honduras
Mxico
Panam
Per
Rep.
Dominicana
e
b
199020061990200719902006199120051990
200719902007198920061991200719972003
19972007
al
bl
..
18
..
19..
13
13
13
32
27
19
19
...
.
40
30
20
20
17
20
al
v
74
61
71
567
1
65
51
46
46
60
38
44
7569
46
54
43
42
48
45
c
25
20
28
242
9
21
36
40
21
13
43
36
2530
14
17
36
37
34
34
el
1
1
1
1
0
0
1
1
1
1
0
1
0
1
0
0
1
1
0
1
tl
100
100
100
10010
0
100
100
100
100
100
100
100
100100
100
100
100
100
100
100
tl
al
bl
..
12
..
12..
10
7
6
16
14
7
7
...
.
23
15
9
8
11
12
al
v
70
65
66
547
3
66
53
45
52
60
38
44
6768
41
50
35
33
45
37
c
25
19
29
312
4
21
38
44
26
18
54
46
3028
33
31
51
55
40
47
el
5
4
5
4
3
3
3
5
6
7
1
2
3
4
3
3
5
5
4
4
tl
100
100
100
10010
0
100
100
100
100
100
100
100
100100
100
100
100
100
100
100
fuente:
cepal,blbblllhglv.
nota:..:.ellbllylgl
v.
GB
a.
bsllhg
llbl.
sll(h
gllbll,
ybj).
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
81/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 81
L l l q x -, l l j l z bj l , b l
l l v: , , - bj l v l.40 e l v l l h l l bj l q h lv bj l - b. L ll l g l l l h b l g l l l bj.
El aumento del capital educativo y la ampliacin del estrato medio
L l x l l l -g l l j l vl l l bl l, -l l h jv. L bl
l 2002 q, l g l , l l b l 90% l l l 70% gl (n u,2005).41 el l l lz l vl (, ) j -b gv l l l l bl - v. L g l b q q l l l l bl q h l
l l qll q h lg l . L l l l l l q h l xg : l l q q l, l l l l g l l ; l l l l l l l q q l l.
40
L l j (lq g l l) b lv , b lv z l 1990.
41 sl l 10 lg l 60%. V cepal (2005), . iii.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
82/410
82 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
e l 9 q l 1990 l - l l l 30% l 40% l ppih l hb l l ; l l
j f l 50% l 70%.42 e l j lbl q l l jv, q l z bj l h-g l l q lg l l 12 . dl q ll 15 b bl l q l 12 16 , l ql q l l
.43 e - l . a jl, ag l31% l 47%; Bl l 28% l 48%; chl lv l 41% l57% c r l j vl - l 33% l 42 .
el l b l l bj v (ag, Bl, chl, clb, p- p) q l ppih hb l-
l lz l l v q bl bl l l bj l- b g q l bz.e , l v l l q, g l lbl hb l l, l hh lg l q lz l l f h l b. e b, l g -
l q h l l l lg l (cepal,2008b).44 c v l x , l l -
42 Qz ll l q h gv lvl l l z bj lz 16 17 . e , bg, l l h 50 l l( bj ) hb l l h- l bl 65 . p , l h 20 34 h g l jv q g l
z bj l 12 .43 e l l l l- l 9 l q lg ll.
44 V cepal (2008b), l iv, . 141-144.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
83/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 83
l -v l bl.
u g q, l
q h b l l bl vl l l q vl v l g, l l glz l l l - v l g h g vllv, zg gv l
c 9. a L l cb ( l):pj bl q l l , g lbl
Con educacin mediacompleta o ms
Con cinco o msaos de terciaria
Estrato laboral Estrato laboral
Principales perceptoresde ingreso Medio Bajo Total Medio Total
Pas Ao (En porcentajes)
agb 1990 32 29 31 8 51996 59 33 48 25 17
Bl 1990 31 11 20 5 32007 48 18 34 7 4
chl 1990 49 19 33 12 72006 66 33 52 16 10
clb 1991 43 10 22 19 7
2005 62 23 36 35 14c r 1990 43 8 22 12 52007 61 11 35 19 9
H 1990 30 3 8 7 22007 47 5 18 10 3
mx 1989 34 5 16 . . . .2006 46 13 27 15 8
p 1991 56 15 30 20 82007 67 24 43 26 12
p 1997 52 7 20 3 12003 78 32 46 39 13r. d 1997 42 10 19 11 4
2007 55 17 30 9 4
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
84/410
84 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
q b q lg vl v q l , lg l jv- (cepal, 2008b).45
el , l, b l bj - l vl l g ,
45 e l q h b l l bh - lv vl gl l b l g l g.
c 9 ()
Con educacin mediacompleta o ms
Con cinco o msaos de terciaria
Estrato laboral Estrato laboral
Total poblacin ocupada Medio Bajo Total Medio Total
Pas Ao (En porcentajes)
agb 1990 38 35 38 8 71996 68 39 55 29 19
Bl 1990 33 11 20 5 22007 55 24 39 7 4
chl 1990 53 28 42 12 72006 72 41 58 15 10
clb 1991 45 13 24 17 72005 65 28 41 34 15
c r 1990 44 11 24 11 52007 59 18 37 17 8
H 1990 26 3 8 5 12007 38 6 16 8 3
mx 1989 32 8 17 . . . .2006 45 16 29 14 8
p 1991 62 20 35 19 82007 67 28 44 23 11
p 1997 46 9 20 2 12003 73 32 43 28 10
r. d 1997 42 13 22 11 42007 54 21 34 8 4
fuente:cepal, b l b bl l hg l .
nota: . .: . s l l g vl l l 11 12 g l l l l .
b G B a.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
85/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 85
, l l bj l l ( lg ) qlg l l l b
g lv bj, l q h hgz l g l bj bj l l g q b l . L l l - l , , bl z, - l xl l l l l. o gb h lv -
q b l l - hg. ell b l bl q l b lv l l l bl, v v l l l l .
La incorporacin al estrato medio mediante la ampliacin
de la capacidad de consumo
a L l l g l l l l g h -g gv h q bv (nu, 2005). e l q h v , Bl chl, l j (cepal, 2008).46s bg, l lg lz
g47
l h l g hb l l l hg. a j glz
46 e Bl l 2005 2007, chl 2003 2006. e b gv l l g l l hg l 40% b, l x l g l hg. V cepal (2008) ax , 12.
47
L l g l hg q 1990 30 h 50 . c ll q q l b g- l b l l vl vl gl, l l l vl l v b b.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
86/410
86 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
l b l g, l gv bl lpib hb z l l l hb l g l
l hg l bj. il ag- l v bl l g hb 1990 2006llg l 55% g l lv l l l l (v l 10).
d b l b l hg l lbl bj g g q l l j lz l hg
l l l l ( l) h l g ( 15 l l) -b h l ( 15 l l l). e hh gv l v l l, q bl l l l -b l g l ql hg. aq g l , hlz hg h g l
gl qv l .p l , g l ( ) b- l g, j gv l - l hg l l l bj, l l 11.48
el b bl 15 q v- l l hg l bj - l v l v-
l b l g g l hgl lbl bj, g bj l l (v l g ql l 11).49 e l 10 ll x clb, p rbl d -
48 e lg hb l g. eBl, clb, c r p l l g l 50% hgq l g l 40% b bj 1.5 4.5 l. e l
l l g 50% 1.5 2.5, lv H, l 6 l. Vcepal (2008) ax , 12.
49 e l 3 l ax l b l hg g gg.
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
87/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 87
c 10. a L l cb ( l):nvl v l pib hb
(Ciras en dlares de poder adquisitivo de paridad de 2000)
Pas Periodo Ao
inicialAo
nalAumentoabsoluto
Aumentoporcentual
Tasa decrecimiento
anual
ag 1990-2006 8 781 13 652 4 871 55.5 2.8
Bl 1990-2007 6 480 8 152 1 672 25.8 1.4
chl 1990-2006 5 744 10 939 5 194 90.4 4.1
clb 1991-2005 5 590 6 536 945 16.9 1.1
c r 1990-2007 6 268 9 067 2 799 44.6 2.2H 1990-2007 2 744 3 312 568 20.7 1.1
mx 1989-2006 7 517 9 967 2 450 32.6 1.7
p 1991-2007 4 842 7 917 3 075 63.5 3.1
p 1997-2003 4 812 4 942 130 2.7 0.4
r.d 1997-2007 5 359 8 149 2 790 52.1 4.3
ag 1990-1999 8 781 12 322 3 541 40.3 3.8
ag 1999-2002 12 322 10 098 2 224 18.0 6.4
ag 2002-2006 10 098 13 652 3 555 35.2 10.6
fuente: elb l b l B ml.
bl l j hg g 15 l l , , b l 15 l l.
s , bl, l l l l l; l v l qv, g bl l bj h h b qg l . s h - bj l -g q l l l h l l v v, b h l l hx l l l g, l x l - l vl q h .
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
88/410
[88]
c 11. a L l cb ( l): cb lb l hg g g lbl b
(En porcentajes)
Estratomedio
Estratobajo Total
Estratomedio
Estratobajo Total
Argentina 1990 2006
H 5 000 5 15 11 3 9 65 001 15 000 33 34 32 31 37 32m 15 000 63 51 58 66 54 62Brasil 1990 2007
H 5 000 30 50 40 14 33 235 001 15 000 35 36 35 43 47 44m 15 000 35 14 25 43 20 33Chile 1990 2006 H 5 000 23 41 32 12 20 155 001 15 000 43 45 43 36 52 42m 15 000 35 14 25 53 28 43Colombia 1991 2005 H 5 000 16 20 18 10 26 205 001 15 000 39 52 47 33 51 44m 15 000 45 28 35 58 23 36Costa Rica 1990 2007 H 5 000 10 26 19 9 21 155 001 15 000 43 54 49 33 51 42m 15 000 46 21 33 58 28 43Honduras 1990 2007 H 5 000 27 69 60 20 58 47
5 001 15 000 43 27 30 43 34 36m 15 000 30 5 10 37 9 17Mxico 1989 2006 H 5 000 11 27 21 8 20 145 001 15 000 47 53 50 40 55 47m 15 000 43 20 30 52 25 38Panam 1991 2007 H 5 000 17 54 39 12 37 26
5 001 15 000 45 36 40 44 44 43m 15 000 38 10 21 43 19 31
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
89/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 89
d b l l g l hg -g lbl ( l q l bl l g) b l l l.
L l l l hg l bj lg ( l
Estrato
medio
Estrato
bajo
Total Estrato
medio
Estrato
bajo
Total
Per 1997 2003 H 5 000 14 48 37 15 52 415 001 15 000 48 41 43 50 40 43m 15 000 38 11 20 36 8 17Rep.
Dominicana 1997 2007
H 5 000 6 19 15 18 37 305 001 15 000 36 49 45 39 36 36
m 15 000 58 32 40 43 27 35
fuente: cepal, b l b bl l hg l .
L g g l, l q-v 2000.
b p l lg l l j l. G B a.
c 11 ()
c 12. a L l cb ( l): Vl l g l hg, g lbl
Estrato medio Estrato bajo
Bl 1990-2007 23 35
chl 1990-2006 47 49
c r 1990-2007 41 20
H 1990-2007 12 24
mx 1989-2006 15 11p 1991-2007 10 41
fuente: cepal, b l b bl l hg l .
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
90/410
90 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler
Bl, chl p) v z l x l - l l q vv l g-v l lv , h ,
bl50 b q l l l.51 c , b bl l l hg l bj l l hg l l hg b l l lj l lbl. n q lv l qv l hg, q l lz h
b l l g hg l bj - j l b - l . e q l hg l g j q l lb l v.
e l l , b ql l l hg l lbl
b l bj, j l g l,
l b l bl l b vz ( l l-, ll, , vl, ), q -b h l l h vbl ll b l bl. Qz h l bl l bj l vl lb , bbl, l q q v l g l, q
l xl. e b 50 el l l bj l lv l b bl -
l b l l l l , q l l l . e , l l bj l l g l l h l bl l v.
51 n b x q Bl chl l q g l l g l lbl bj (l p)
h bl q l bl xl g l l l bv.mh bj h l l v l g l c, g l - lz l l .
-
7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco
91/410
una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 91
l lv xlv l hg l - , lg l v , l , hg
l b l q q h - l l v l g l .
p l, h q q l x lg-l l z l l g z l v j hg l lg l . L b x l b lg (15 ), l lz l l l x-
vl l g l . e - l l g q h x (l l )
, lg , hq v . e , l ag , bl l , l -
z l l