Ámbito científico tecnolóxico · 2009-05-06 · 2.2 Relacións entre seres vivos, e entre estes...

Educación secundaria

para persoas adultas

Páxina 1 de 64

Ámbito científico tecnolóxico

Módulo 2 Unidade didáctica 8

Relacións dos seres vivos

Páxina 2 de 64

Índice

1. Programación da unidade ............................ ............................................................3

1.1 Encadramento da unidade no ámbito ........................................................................... 3 1.2 Descrición da unidade didáctica ................................................................................... 3 1.3 Obxectivos didácticos ................................................................................................... 4 1.4 Contidos ....................................................................................................................... 4 1.5 Temporalización ........................................................................................................... 4 1.6 Recursos materiais ....................................................................................................... 5 1.7 Avaliación ..................................................................................................................... 5

2. Desenvolvemento.................................... ..................................................................6

2.1 Interpretación e descrición de fenómenos presentados graficamente........................... 6 2.1.1 Características das gráficas ...............................................................................................................................6 2.1.2 Tipos de gráficos ................................................................................................................................................6

2.2 Relacións entre seres vivos, e entre estes e o medio: ecoloxía .................................. 12 2.2.1 Recoñecemento dos factores bióticos e abióticos dos ecosistemas e da influencia dos factores abióticos ...12 2.2.2 Relacións entre individuos dunha poboación e dunha comunidade biolóxica .................................................16 2.2.3 Niveis tróficos dos ecosistemas: produtores, consumidores e descompoñedores ..........................................19 2.2.4 Identificación de cadeas e redes tróficas nos ecosistemas .............................................................................22 2.2.5 Interpretación de pirámides ecolóxicas ou alimentarias nos ecosistemas.......................................................26 2.2.6 Recoñecemento dos intercambios de materia e enerxía nos ecosistemas .....................................................29 2.2.7 Valoración do papel dos organismos produtores, consumidores e descompoñedores nos ecosistemas, e da

súa relación coa reciclaxe da materia e o fluxo de enerxía neles.................................................................33 2.2.8 Exemplificación dun ecosistema terrestre e dun acuático ...............................................................................36

2.3 Interpretación de gráficas e representación de funcións ............................................. 36 2.3.1 Representación gráfica dunha situación expresada por unha táboa de valores ou mediante un enunciado ..36 2.3.2 Representación gráfica dunha situación dada por unha expresión alxébrica sinxela. Funcións constantes,

lineais e afíns ................................................................................................................................................36

3. Cuestionario de avaliación ......................... ............................................................36

Páxina 3 de 64

1. Programación da unidade

1.1 Encadramento da unidade no ámbito – Unidade 1

– Unidade 2

– Unidade 3 �� Bloque 1

– Unidade 4

– Unidade 5

– Unidade 6

– Unidade 7

Módulo 1 �� Bloque 2

– Unidade 8

– Unidade 1

– Unidade 2


– Unidade 4

– Unidade 5

– Unidade 6

– Unidade 7


– Unidade 8: Relacións dos seres vivos

– Unidade 1

– Unidade 2:


– Unidade 4

– Unidade 5

– Unidade 6

– Unidade 7


– Unidade 8

– Unidade 1

– Unidade 2


– Unidade 4

– Unidade 5

– Unidade 6

– Unidade 7


– Unidade 8

1.2 Descrición da unidade didáctica

Trátanse as relacións entre os seres vivos e entre estes e o medio en que se desenvolven, é dicir, da ecoloxía, coa identificación de cadeas, redes tróficas e pirámides alimentarias, así como dos consecuentes intercambios de materia e enerxía, valorando a influencia do ser humano nos ecosistemas e a perda progresiva da biodiversidade. Finamente interprétanse gráficas e represéntanse funcións dadas por medio de expresións alxébricas sinxelas.

Páxina 4 de 64

1.3 Obxectivos didácticos � Distinguir entre compoñentes bióticos e abióticos dos ecosistemas.

� Identificar tipos de relacións entre individuos dunha poboación e dunha comunidade biolóxica.

� Clasificar individuos dun ecosistema segundo o seu nivel trófico.

� Identificar cadeas e redes tróficas nos ecosistemas.

� Representar pirámides ecolóxicas ou alimentarias dos ecosistemas.

� Especificar os intercambios de materia e enerxía dos ecosistemas.

� Xustificar o papel de cada tipo de organismo nos ecosistemas.

� Recoñecer a influencia do ser humano na transformación dos ecosistemas e a importan-cia de conservar a biodiversidade natural.

� Interpretar gráficas representativas de fenómenos de tipo social, natural ou científico.

� Representar graficamente situacións dadas mediante táboas de valores, enunciados ou expresións alxébricas sinxelas correspondentes a funcións constantes, lineais ou afíns.

1.4 Contidos � Recoñecemento dos compoñentes bióticos e abióticos dos ecosistemas e da influencia dos factores abióticos.

� Relacións entre os individuos dunha poboación e dunha comunidade biolóxica.

� Niveis tróficos nos ecosistemas: produtores, consumidores e descompoñedores.

� Identificación de cadeas e redes tróficas nos ecosistemas.

� Interpretación de pirámides ecolóxicas ou alimentarias nos ecosistemas.

� Recoñecemento dos intercambios de materia e enerxía nos ecosistemas.

� Valoración do papel dos organismos produtores, consumidores e descompoñedores nos ecosistemas, e da súa relación coa reciclaxe da materia e o fluxo de enerxía neles.

� Exemplificación dun ecosistema terrestre e dun acuático.

� Interpretación e descrición local e global de fenómenos de tipo social, natural ou cientí-fico, presentados de xeito gráfico. Características das gráficas.

� Representación gráfica dunha situación expresada por unha táboa de valores ou me-diante un enunciado.

� Representación gráfica dunha situación dada por unha expresión alxébrica sinxela. Funcións constantes, lineais e afíns.

1.5 Temporalización � Entre 18 e 20 períodos lectivos.

Páxina 5 de 64

1.6 Recursos materiais � Libros para a ESA a distancia: – Ámbito da Natureza 3. Unidade didáctica 4. Ecoloxía. – Ámbito da Natureza 4A. Unidade didáctica 5: Medio ambiente.

� Material gráfico e audiovisual sobre ecoloxía e medio.

� Os ríos. Enciclopedia temática ilustrada. A Nosa Terra. 2003.

� Ciencias da Natureza 2º ESO. Anaya. 2000.

� Ciencias da Natureza 1º ESO. Ed. Casals. Atmos. 2002.

� Ciencias da Natureza 2º ESO. Ed. Casals. Atmos. 2002.

� Ciencias da Natureza 2º ESO. Ed. Vicens-Vives. 2003.

� Ciencias da Natureza 1º ESO. Ed. Santillana. 2002.

� Ciencias da Natureza 1º ESO. Oxford Educación. Proxecto Ánfora. 2007.

� Ciencias da Natureza 2º ESO. Oxford Educación. Proxecto Exedra. 2003.

� Matemáticas. Números. 2º ESO. Ed. SM. 2001.

� Ciencias de la vida. La Enciclopedia del Estudiante. V 10. Santillana. El País.

� Ecología. La Enciclopedia del Estudiante. V 10. Santillana. El País.

� Ciencias Naturais. A Aula na casa. V 9. La Voz de Galicia. 2006.

� Aritmética e álxebra. A Aula na casa. V 2. La Voz de Galicia. 2006.

� Acceso a internet.

1.7 Avaliación � Os contidos conceptuais valoraranse pola resolución das actividades propostas e me-diante cuestionarios, test, comunicación de resultados, etc.

� Os procedementos e as actitudes avaliaranse a través da observación das técnicas usa-das, da interpretación dos traballos realizados, do interese amosado na participación nos debates e nos traballos en grupo, dos datos obtidos a través de entrevistas, cuestiona-rios, etc.

Páxina 6 de 64

2. Desenvolvemento

2.1 Interpretación e descrición de fenómenos presen-tados graficamente

2.1.1 Características das gráficas

A información contida nun conxunto de datos ás veces resulta pouco vistosa ou de difícil comprensión; por iso se empregan gráficos que permiten visualizalos de xeito máis doado.

�� As barras dan unha mellor idea dos resultados da enquisa que só as porcentaxes

2.1.2 Tipos de gráficos

Diagramas de barras

Empréganse para comparar sinxelamente datos numéricos. Úsanse rectángulos da mesma largura e cunha altura proporcional aos datos que se comparan. No seguinte diagrama de barras, en que se representan as lonxitudes dos ríos máis longos de Europa, cada barra ten unha lonxitude proporcional á lonxitude do río.

Diagrama de barras Lonxitude dos principais ríos de Europa

Páxina 7 de 64

Gráficos de sectores ou diagramas circulares

Cada dato represéntase como un sector dun círculo. O círculo representa o total, por iso son moi empregados cando se queren representar porcentaxes.

Diagrama de sectores

�� Cada sector circular representa a porcentaxe, do total dos ingresos, que unha familia gasta en cada apartado

Pictogramas

Os pictogramas son gráficos nos que se empregan imaxes relacionadas cos datos que se queren presentar. Nuns casos repítese a figura tantas veces como sexa necesario para indi-car a cantidade que se desexa e noutros é o tamaño da figura o que varía.

Resultados dun exame de condución

Gráfico con pictogramas �� Cada cara ☺ representa a un alumno aprobado e cada

cara ☺ representa a un alumno suspenso

Gráficos de liñas

Se se quere dar idea de continuidade nos datos representados úsanse gráficos de liñas.

Gráfico lineal que presenta temperaturas medias mensuais, en 2005 (estación meteorolóxica de Mabegondo)

Páxina 8 de 64

Secuencia de actividades

S1. Atendendo ao primeiro diagrama de barras da páxina 6, cantas persoas de cada 100 consideran axeitado o tratamento dos medios ante a visita de Sarkozy?

S2. Teñen algunha vantaxe as barras fronte aos números?

S3. A partir do segundo diagrama de barras da páxina 6, cal é o río máis longo de Europa? Cal é a súa lonxitude?

S4. Pensa que sería mellor empregar as cantidades numéricas que as barras? Por que?

S5. Como se constrúe un gráfico de barras?

Páxina 9 de 64

S6. Cando resulta apropiado empregar un gráfico de sectores?

S7. Como se presenta cada dato nun gráfico de sectores?

S8. Vendo o gráfico de sectores da páxina 7, cales son as cantidades totais de euros que gasta cada familia en cada apartado? Que información achega o gráfico?

S9. Que quere dicir que unha familia gasta o 55 % en alimentación? Se a familia in-gresa en total 1000 euros, canto gastará en alimentación?

S10. Cal é o significado da palabra pictograma?

Páxina 10 de 64

S11. Que representan, na gráfica da páxina 7, cada un dos pictogramas empregados?

S12. Cantos alumnos aprobaron o exame? Cantos o suspenderon? Cantos se pre-sentaron?

S13. Cando se empregan gráficos de liñas?

S14. A partir do gráfico de liñas da páxina 7, cal é a temperatura media na estación meteorolóxica de Mabegondo durante o mes de xuño?

S15. Cal é o mes do ano con temperaturas máis altas? Cando se produciron as tem-peraturas máis baixas?

Páxina 11 de 64

S16. Cultivan dous organismos por separado nun laboratorio, nas mesmas condi-cións, e obteñen os resultados que amosan as gráficas A e B. Despois colocan as mesmas especies xuntas e nas condicións anteriores e obteñen os resultados que amosa a figura C.

Figura A Figura B Figura C

S17. Cantos individuos da especie A hai ao cabo de tres días? Cantos hai da especie B transcorrido o mesmo tempo?

S18. Cantos individuos das especies A e B hai ao cabo de tres días cando medran xuntos nas mesmas condicións?

S19. Busque unha explicación razoada ao cambio que se produce.

Páxina 12 de 64

2.2 Relacións entre seres vivos, e entre estes e o me-dio: ecoloxía

A ecoloxía é a ciencia que estuda as relacións dos seres vivos entre eles e cos factores do medio ambiente en que viven; é dicir, estuda os ecosistemas.

2.2.1 Recoñecemento dos factores bióticos e abióticos dos ecosiste-mas e da influencia dos factores abióticos

Ecosistemas

Un ecosistema é un conxunto de organismos, o lugar en que viven e as condicións fisico-químicas con que interactúan. Un ecosistema non é un sistema pechado. Unha poza, un río, unha lagoa, un bosque, ... constitúen exemplos de ecosistemas e non están illados do medio que os rodea.

� Biocenose (ou comunidade): é a parte viva do ecosistema. Está formada por todos os organismos vivos e as relacións que se establecen entre eles.

� Biótopo: é o espazo ocupado pola biocenose, xunto coas condicións fisicoquímicas que lle son propias. Nel pódense diferenciar tres compoñentes:

– Medio. Pode ser aéreo ou acuático.

– Substrato. Superficie sobre a que viven e se desprazan, se é o caso, os organismos.

– Factores ambientais. Poden ser físicos (humidade, temperatura, presión atmosférica, ...) e químicos (salinidade, contaminación concentración de osíxeno, ...).

Compoñentes dun ecosistema

Páxina 13 de 64

Sobre un ecosistema actúan dous tipos de factores:

� Factores bióticos. Os propios seres vivos e as relacións entre eles, e co medio en que viven.

� Factores abióticos. As condicións fisicoquímicas que determinan as características do medio físico en que os seres vivos se atopan e ás que teñen que adaptarse para poderen sobrevivir: temperatura, humidade, ... Os factores abióticos poden ser:

– Xeográficos: altitude, pendente do terreo, orientación, ...

– Ambientais: humidade, presión, temperatura, ventos, ...

– Edáficos: natureza e composición do solo.

– Químicos: acidez, salinidade, ...

Unha biocenose ou comunidade dun ecosistema está formada por organismos que perten-cen a diferentes especies.

� Especie: é o conxunto de seres vivos que poden ter entre eles descendencia fértil. Te-ñen antecesores comúns e, xeralmente, aseméllanse moito morfoloxicamente.

� Poboación: son todos os individuos da mesma especie que ocupan un ecosistema. Así podemos falar da poboación de coellos, ou da poboación de corzos dun ecosistema.

� Hábitat: é o conxunto de biótopos diferentes que pode ocupar unha especie.


S20. Complete as frases seguintes empregando as palabras que se indican:

biótopo biocenose lugar organismos interrelacionados

Un ecosistema é un conxunto de ___________ que viven ___________ nun

___________ determinado. O conxunto de seres vivos dun ecosistema recibe o

nome de ____________ , e o lugar onde viven, coas súas condicións fisicoquími-

cas, coñécese como ___________.

S21. Relacione os termos da primeira columna coas definicións da segunda:

� �� Biocenose – Ciencia que estuda as relacións dos seres vivos entre eles e cos

factores do seu medio

� �� Biótopo – Espazo ocupado pola biocenose, xunto coas condicións fisicoquími-

cas que lle son propias

� �� Ecosistema – Conxunto de organismos, lugar en que viven e condicións fisicoquí-

micas con que interactúan

� �� Ecoloxía

– Organismos vivos dun ecosistema e relacións que se establecen

entre eles.

Páxina 14 de 64

S22. Explique brevemente como a temperatura e a humidade determinan a biocenose presente nun ecosistema.

S23. Lea atentamente o texto seguinte e conteste ás preguntas.

O kril é un pequeno animal mariño semellante ao camarón que vive na Antártida e que serve de alimento a ba-leas e pingüíns. Así, a falta de kril pode afectar á poboación destas especies. A cantidade de kril reduciuse nun 80 % desde 1970, segundo un estudo publicado na revista Nature, o pasado 5 de outubro, por un grupo de in-vestigadores británicos. Estes aseguran que a redución de kril pode explicar a caída no número de pingüíns e baleas observado estes anos nas zonas onde máis descendeu este alimento. A escaseza do kril é un exemplo de como na ecoloxía todos os factores están encadeados. Segundo explica en conversación telefónica o director do traballo, Angus Atkinson, do estudo británico antártico, "o descenso de kril parece estar relacionado cun quecemento da zona, o que diminuíu a capa de xeo, que á súa vez fai diminuír a poboación dunha alga que medra baixo esta capa e da que se alimenta o kril. Atkinson afirma que o descenso de kril " é coherente co descenso de baleas e pingüíns observado na zona desde os anos oitenta e para o que non había unha explicación clara. "Observamos que a poboación de kril dependía da extensión que tivera a capa de xeo o inverno anterior á me-dición". A península antártica é unha das zonas con máis poboación de kril. O estudo explica que a temperatura subiu 2,5 ºC nos últimos 50 anos.

A poboación de kril na Antártida. El País, 17/11/2004

�� De que se alimenta o kril?

�� Por que diminuíu a súa poboación?

�� Que animais se alimentan de kril e que ocorreu coa súas poboacións?

�� Cal é a causa, apuntada na lectura, do descenso na po-boación de baleas e pingü-íns?

�� Onde está a orixe de todos os cambios nas poboacións citadas? Que tipo de factor ambiental é?

Páxina 15 de 64

� Ordene os cadros seguintes coa secuencia dos acontecemento, colocando enri-ba de cada cadro o seu número correspondente:

Diminución da poboación de algas

Diminución da poboación de baleas e pingüíns

Quecemento da zona Diminución da

poboación de kril

S24. Defina os termos seguintes:

�� Especie

�� Hábitat

�� Poboación

S25. As imaxes representan un ecosistema e a súa biocenose:

�� Cantas poboacións se ven? Cal é o nú-mero de especies?

�� Cales son as poboa-cións con maior nú-mero de individuos?

�� Indique o medio e o substrato e que viven a ra, os parrulos, o peto e as garzas.

Páxina 16 de 64

2.2.2 Relacións entre individuos dunha poboación e dunha comunida-de biolóxica

Relacións intraespecíficas

As relacións entre individuos da mesma especie, isto é, dentro da mesma poboación dun ecosistema, reciben o nome de relacións intraespecíficas. Poden ser de diferentes tipos:

� Familiar. Os individuos permanecen unidos por lazos de parentesco para a reprodución e o coidado da prole.

– Patriarcal: formada polo macho e as crías. Por exemplo, o cabaliño de mar.

– Matriarcal: a femia é a encargada do coidado das crías. Por exemplo, os gatos.

– Filiais: os fillos seguen unidos, como nos peixes, que tras a eclosión forman bancos.

– Parentais, formadas polo macho, a femia e a súa prole. Hai aves, como as pombas, que manteñen este tipo de relación.

� Colonial. Organismos unidos tan intimamente que teñen unha verdadeira continuidade física. Os corais forman colonias en que todos os individuos están unidos fisicamente.

� Gregaria. Agrupacións moi numerosas de individuos que buscan fins diferentes. As aves xúntanse para emigrar, os grandes herbívoros africanos para defenderse.

� Estatal ou social. Individuos de morfoloxía e fisioloxía diferentes que non poden vivir fóra do grupo. As abellas, as termitas e as formigas teñen relacións de carácter estatal.

Relacións interespecíficas

Cando a relación se establece entre individuos de especies diferentes dicimos que se trata de relacións interespecíficas. Entre elas:

� Competencia. Organismos parecidos, pero de especies diferentes, que coinciden nas mesmas áreas xeográficas e que compiten por algún recurso, por exemplo alimento, luz, ... Os piñeiros impiden o crecemento de plantas de menor tamaño, porque estas non conseguen suficiente luz.

� Depredación. Un organismo dunha especie (depredador ou predador) persegue e cap-tura outro (presa). O rato (presa) é perseguido e capturado polo gato (depredador). Cando un depredador captura outro dise que é un superdepredador. Este é o caso da aguia, que ten como presa a unha serpe.

� Parasitismo. Relación en que un organismo sae beneficiado (parasito) e outro sae pre-xudicado (hóspede). Nalgúns casos o hóspede pode morrer. Esta é a relación que se dá entre a tenia, un parasito intestinal dos vertebrados, e o home, ou a pulga e o can. No primeiro caso, como o parasito vive no interior do hóspede, dise que é un endoparasito, no segundo, como a pulga vive sobre a pel do can, chámase ectoparasito.

� Simbiose. Dous organismos asócianse para obteren beneficio mutuo. Este é o caso dos liques, que están formados por unha alga e un fungo. A alga fai a fotosíntese, produce así materia orgánica da que se nutre o fungo. O fungo proporciónalle á alga protección e humidade. É esta unha relación obrigada.

Páxina 17 de 64

� Mutualismo. Como no caso da simbiose, dous organismos relaciónanse e obteñen os dous beneficio, pero poden tamén vivir por separado. Por exemplo, o hipopótamo e un paxaro que come carrachas.

� Comensalismo. Un organismo aliméntase dos restos de comida do outro. O peixe ré-mora aliméntase dos restos de comida da quenlla.

� Inquilinismo. Un individuo (inquilino) asóciase con outro de distinta especie e ocupa o seu interior. Os esquíos viven nos ocos das árbores.


S26. Indique o tipo de relación que representan as seguintes imaxes e explique en que consiste.

S27. Documéntese sobre a vida das abellas nunha colmea e elabore un informe sobre os tipos de individuos e as funcións de cada un.

Páxina 18 de 64

S28. Indique o tipo de relación que representan as imaxes e explique en que consiste.

S29. Complete o cadro seguinte escribindo +, - ou 0, segundo os organismos resulten beneficiados, prexudicados ou non se vexan afectados pola relación.

Tipo de relación Casos + / - / 0

León � Guepardo

Cervo � Coello

Lince � Coello

Alga � Fungo

Bacteria patóxena � Persoa

Quenlla � Peixe rémora

�� En cales das relacións anteriores saen prexudicadas as dúas especies? Hai al-gún aspecto positivo neste tipo de rela-cións?

�� Aparecen dous tipos de relación con nomes diferentes pero os mesmos efec-tos para cada especie. Cales son? Que diferenzas hai entre elas?

�� Se na sociedade humana se puidesen establecer estas relacións, cal sería a máis desexable? Razóeo.

�� Un león caza un cervo e tras devoralo deixa os restos, que consome a hiena. Que relación se establece entre león e hiena?

Páxina 19 de 64

S30. Identifique, nas seguintes relacións de depredación, a presa e o depredador ou superdepredador, indicando tal condición. Cando cumpra, busque información sobre a alimentación de cada ser vivo.

Gato Raposo Moucho Lagarteiro

Rato

Coello

Serpe

Ferreiriño

S31. Visite as páxinas web seguintes, onde se amosan exemplos e explicacións sobre relacións entre organismos:

� [http://www.regmurcia.com/servlet/s.Sl?sit=c,365,m,2624&r=ReP-12433-

DETALLE_REPORTAJESPADRE]

� [http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/alumno/4ESO/Dinamica/actividad9.htm]

2.2.3 Niveis tróficos dos ecosistemas: produtores, consum idores e descompoñedores

As relacións alimentarias, ou tróficas, existentes entre as especies dunha comunidade bio-lóxica reflicten o sentido do fluxo da materia e a enerxía dentro do ecosistema.

Niveis tróficos dun ecosistema

A función que unha especie desenvolve nun ecosistema recibe o nome de nicho ecolóxico. O nicho ecolóxico dun ser vivo non é só o espazo físico senón tamén as súas presas, os se-us depredadores, os lugares onde se refuxia, ...

Se definimos o nicho ecolóxico dunha lontra diremos que é carnívora, vive nos cursos de auga limpa, captura peixes e outros animais acuáticos e compite con outros animais que tamén se alimentan de peixes, como as serpes acuáticas.

Existen tres niveis tróficos nos que poden actuar os seres vivos: produtores, consumi-dores e descompoñedores.

Páxina 20 de 64

Organismos produtores (autótrofos)

A enerxía procedente do Sol é captada polos organismos produtores, que son capaces de transformar a materia inorgánica en materia orgánica. O proceso mediante o que os orga-nismos autótrofos ou produtores fabrican materia orgánica a partir de auga e os sales mi-nerais do chan e o dióxido de carbono do aire recibe o nome de fotosíntese. Son produto-res as plantas e, nos ecosistemas acuáticos, o fitoplancto. O resto dos organismos depen-den para a súa supervivencia dos produtores.

Organismos consumidores (heterótrofos)

Os consumidores ou heterótrofos son aqueles organismos que obteñen a materia e a ener-xía alimentándose doutros seres vivos. Poden ser de diferentes tipos:

� Consumidores primarios. Aliméntanse directamente dos produtores. Son os herbívo-ros. Como exemplo de consumidores primarios podemos citar os saltóns. Nos ecosis-temas acuáticos este nivel está representado polo zooplancto e por todos os organismos capaces de alimentarse directamente do fitoplancto.

� Consumidores secundarios. Aliméntanse dos consumidores primarios. Son os carní-voros. Cando as ras se alimentan de saltóns, son consumidores secundarios.

� Consumidores terciarios. O seu alimento son os consumidores secundarios. Exemplo de consumidor terciario é a garza real, cando se alimenta de ras.

A condición de consumidor pode ser diferente, no mesmo ser vivo, dependendo do orga-nismo do que se alimente. Así, unha aguia pode actuar como consumidor secundario can-do a súa presa é un coello, xa que este é un consumidor primario, ou pode facelo como consumidor terciario, cando a súa presa é unha serpe, que é un consumidor secundario.

Por razóns evidentes, os consumidores primarios chámanse tamén herbívoros e os con-sumidores secundarios carnívoros. Hai organismos con alimentación mixta, os omnívoros.

Organismos descompoñedores

Os organismos encargados de pechar o ciclo e transformar a materia orgánica en materia inorgánica son os descompoñedores. Os fungos e as bacterias descompoñen os cadáveres e excrementos doutros seres vivos.


S32. Clasifique os seguintes seres vivos no nivel trófico que lles corresponda (produ-tor, consumidor ou descompoñedor):

Caracol Fungo Saltón

Caravel Gabián Víbora

Coello Ourizo Violeta

Fitoplancto

Raposo

Zooplancto

Páxina 21 de 64

S33. Cal é a diferenza fundamental entre organismos produtores e consumidores?

S34. Que papel desenvolven os descompoñedores no ecosistema?

S35. Escriba o nivel trófico (consumidor primario secundario ou terciario) en que actúa cada consumidor que se indica, na situación que se describe:

Consumidor Situación Nivel trófico

�� Ourizo. – Cando se alimenta dun caracol.

�� Saltón. – Cando come unha folla dunha planta.

�� Moucho. – Cando se alimenta dun rato.

�� Coello. – Cando come herba.

�� Víbora. – Cando come unha ra.

�� Raposo. – Cando come unha galiña.

�� Caracol. – Cando se alimenta de vexetais.

�� Zooplancto. – Cando se alimenta de fitoplancto.

S36. Indique se cada organismo do seguintes é herbívoro, carnívoro ou omnívoro:

Ourizo Gabián Víbora

Vaca Oso Raposo

Saltón

Persoa

Caracol

S37. Busque información e defina o nicho ecolóxico dos organismos que se indican:

Moucho Lagarto arnal

Raposo

Páxina 22 de 64

2.2.4 Identificación de cadeas e redes tróficas nos ecosi stemas

Cadea trófica

É unha sucesión de seres vivos en que cada un constitúe o alimento do que o segue. Nunha cadea trófica, o primeiro elemento sempre é un produtor e o derradeiro un consumidor. O número de elos da cadea pode variar dependendo dos consumidores que participen nela. As cadeas tróficas indican o percorrido da materia e a enerxía dentro do ecosistema.

Exemplo de cadea de tres elementos

Exemplo de cadea de catro elementos

Rede trófica

É o conxunto de redes tróficas que teñen algún organismo común. As redes tróficas des-criben a realidade moito mellor que as cadeas tróficas, pero son tamén máis complexas.

Páxina 23 de 64


S38. A que nivel trófico corresponde cada un dos seres vivos das dúas cadeas trófi-cas da páxina anterior?

S39. Constrúa catro cadeas tróficas (como no exemplo) cos seres vivos indicados.

Raposo Aguia Lagarto arnal Caracol Ourizo Coello

Landra Dente de león Gato montés Esquío Lobo

�

�

�

�

Páxina 24 de 64

S40. A partir das cadeas tróficas da actividade anterior, responda ás preguntas:

�� De onde procede a ener-xía que empregan todos os organismos das cade-as tróficas?

�� Como é captada e intro-ducida esa enerxía na ca-dea trófica?

�� Poderían existir as cade-as se faltasen os produto-res?

�� En que sentido circula a materia e a enerxía na cadea?

S41. Extraia, da rede trófica da páxina 22, cinco cadeas tróficas (como no exemplo).

�

�

�

�

Páxina 25 de 64

�

S42. Identifique os consumidores terciarios da rede trófica referida anteriormente.

S43. Constrúa unha rede trófica a partir das seguintes cadeas tróficas.

Sobreira Coello Lince

Xesta Saltón Musaraña Aguia imperial

Xara Pulgón Musaraña Lince

Aguia imperial Lince Xabaril Aciñeira

Aciñeira Coello Aguia imperial

Páxina 26 de 64

S44. Procure información e constrúa unha rede trófica dun ecosistema acuático que inclúa, polo menos: fitoplancto, zooplancto, peixes, moluscos e un mamífero. A mellor estratexia é escribir varias cadeas tróficas que teñan algún elemento coincidente e, a partir delas, construír a rede trófica.

S45. Visite as páxinas web seguintes, nas que se amosan exemplos e explicacións sobre cadeas tróficas:



S46. Visite a páxina web seguinte, na que se amosan exemplos e explicacións sobre redes tróficas:


2.2.5 Interpretación de pirámides ecolóxicas ou alimentar ias nos eco-sistemas

Non toda a enerxía e a materia que entra nun nivel trófico pasa ao seguinte. Parte da ener-xía é consumida e outra parte no é asimilada polo consumidor. Ámedida que se avanza na cadea trófica, o número de individuos, a biomasa e a enerxía diminúe, de xeito que a estru-tura trófica dun ecosistema pode ser representada por medio dunha pirámide.

Páxina 27 de 64

Esta pirámide pode facer referencia ao número de organismos que hai no nivel trófico que representa. Así, a largura de cada estrato da pirámide é proporcional a este número. Chá-mase pirámide de números. En xeral, cada estrato ten menos anchura que o que está inme-diatamente debaixo, pero pode ocorrer, nalgúns casos, que a pirámide estea invertida, xa que non se ten en conta o tamaño de cada organismo. Isto ocorre en casos como o que re-presenta un can que soporta un elevado número de pulgas.

Típica pirámide de números

Noutros casos, a pirámide trófica fai referencia á biomasa. Nelas represéntase a biomasa de cada nivel trófico nun momento dado. Achegan información interesante sobre a estrutu-ra do ecosistema e sobre o seu funcionamento.

A biomasa é a cantidade de materia que contén un organismo, unha poboación, un nivel trófico ou un ecosistema.

Nalgúns casos pódese producir unha inversión nos niveis da pirámide. Isto é, que un nivel superior teña menos biomasa que un nivel inferior. Ocorre, por exemplo, nos ecosis-temas mariños, onde se pode atopar, nun momento dado, unha maior biomasa de zoo-plancto que de fitoplancto, xa que este último se reproduce a grande velocidade e, daquela, pódese repor inmediatamente a biomasa perdida.

O terceiro tipo de pirámides ecolóxicas é o das pirámides de enerxía. Nelas, a largura de cada barra correspondente a un determinado nivel trófico, é proporcional á produción neta de enerxía de cada nivel, isto é, a cantidade de enerxía que queda dispoñible para o nivel superior. En xeral admítese que cada nivel supón un 10 % da enerxía do nivel inme-diatamente inferior.

Típica pirámide de biomasa, na que se comproba o deficiente aproveitamento enerxético dos ecosistemas

Páxina 28 de 64


S47. Explique por que os niveis tróficos se representan mediante unha pirámide na que se sitúan produtores na base e os consumidores sobre eles.

S48. A cal das seguintes cadeas tróficas lle corresponde a pirámide de números?

Herba → Coellos → Raposos.

Árbore → Insectos → Paxaros.

Herba → Insectos → Paxaros.

S49. Cal das dúas pirámides seguintes representa un mellor aproveitamento da bio-masa? Razoe a resposta.

Páxina 29 de 64

S50. Constrúa unha pirámide de biomasa a partir da seguinte cadea trófica:

S51. Imaxine un inexistente ecosistema onde hai exclusivamente millo (5000 kg), coe-llos e raposos. Conteste ás preguntas seguintes tendo en conta a regra do 10 %; é dicir, só un 10 % da enerxía de cada nivel trófico pasa ao seguinte.

�� Cantos coellos habería no ecosistema se cada un pesase 5 kg?

�� Cantos raposos habería no ecosistema se cada un pesase 10 kg?

S52. Visite a páxina web seguinte, en que se amosan exemplos e explicacións sobre pirámides ecolóxicas:


2.2.6 Recoñecemento dos intercambios de materia e enerxía nos eco-sistemas

Un ecosistema é un dos métodos que a natureza ideou para captar enerxía e para utilizala nas reaccións químicas dos seres vivos. Grazas á enerxía, os seres vivos poden realizar as funcións que lles son propias: nutrición, relación e reprodución.

A enerxía é empregada polos seres vivos sucesivamente, ata que se degrada en forma de calor. A materia, pola contra, non se degrada. Os elementos químicos transfírense duns organismos a outros, ou ao biótopo, en ciclos xeoquímicos que fan que os ecosistemas se-xan pechados para a materia.

A materia que forma os ecosistemas é de dous tipos, materia orgánica e inorgánica. Malia estaren os dous tipos constituídos polos mesmos átomos, o nivel de organización é superior na materia orgánica, que pode ter establecidas unións entre átomos (enlaces) que permiten almacenar grandes cantidades de enerxía (enerxía química).

Fitoplancto (10 kg)

Zooplancto (3 kg)

Peixes (200 g)

Páxina 30 de 64

Fluxo de enerxía nos ecosistemas


S53. Observe a imaxe sobre o fluxo de enerxía nos ecosistemas e conteste ás se-guintes preguntas:

�� Por que se di que o fluxo de enerxía é unidireccional?

Páxina 31 de 64

�� Imaxine que deixa de entrar enerxía nun ecosistema, que ocorrería? Pense nun exem-plo de ecosistema no que is-to puidese pasar e describa a situación (lembre que un ecosistema pode ter peque-nas dimensións).

�� Dise tamén que o fluxo de enerxía é acíclico e aberto. Pense no significado destas palabras e razoe sobre se describen realmente o fluxo de enerxía.

�� Describa unha secuencia de acontecementos para unha situación hipotética na que todos os produtores do eco-sistema desaparecesen. Cal sería o futuro do ecosiste-ma?

�� Describa agora a situación para o caso de que os desa-parecidos fosen os consumi-dores primarios.

S54. Que diferenza existe entre a materia orgánica e a materia inorgánica?

Páxina 32 de 64

S55. Observe a imaxe sobre o fluxo de materia nos ecosistemas e conteste:

Fluxo de materia nos ecosistemas

�� Por que se di que o fluxo de materia é cíclico e pechado?

�� Que diferenza un organismo autótrofo dun heterótrofo?

�� Que efecto tería sobre o fluxo de materia no ecosis-tema a hipotética desapari-ción dos descompoñedores?

�� Cal sería o efecto se os desaparecidos fosen os pro-dutores?

Páxina 33 de 64

2.2.7 Valoración do papel dos organismos produtores, cons umidores e descompoñedores nos ecosistemas, e da súa relació n coa re-ciclaxe da materia e o fluxo de enerxía neles

A materia non vén de fóra do ecosistema: prodúcese unha continua reciclaxe e reutiliza-ción. Os átomos dos elementos químicos pasan a formar a materia orgánica dos seres vi-vos. Logo, os descompoñedores transforman a materia en inorgánica e reiníciase o ciclo.

Os vexetais fan a fotosíntese incorporando ao organismo materia inorgánica do solo e do aire. Cando un herbívoro inxire o vexetal a materia pasa ao seu corpo. Se un animal carnívoro devora o herbívoro a materia incorpórase ao seu corpo. Logo nas pirámides tró-ficas a materia vai pasando dun piso ao superior. Téñase en conta tamén que en cada piso morren seres vivos, e a materia do seu organismo descomponse e incorpórase ao biótopo. Esta tarefa é efectuada polos organismos descompoñedores (bacterias e fungos).

Cando un ser vivo se alimenta doutro toma parte da súa enerxía, que tamén circula de abaixo a arriba na pirámide. Cada organismo gasta parte desa enerxía en forma de traballo, movemento, calor, etc., e, ao irradiarse ao exterior, pérdese. Cando os seres vivos morren, parte da súa enerxía asimílana os descompoñedores e outra parte pérdese no medio.

Ciclos bioxeoquímicos

Carbono, osíxeno, hidróxeno e nitróxeno forman o 99 % da materia viva. Cada elemento sofre unha reciclaxe que o retorna ao dispor dos seres vivos para o reutilizar. Estes proce-sos son os ciclos bioxeoquímicos. Interésannos, pola importancia dos elementos no uso e no funcionamento dos seres vivos, o ciclo da auga, o do carbono e o do nitróxeno.

O ciclo da auga

Páxina 34 de 64

O ciclo da auga

O ciclo do carbono

O ciclo do carbono

Páxina 35 de 64

O ciclo do nitróxeno

O ciclo do nitróxeno

Páxina 36 de 64


S56. Sinale cales das seguintes afirmacións son certas e corrixa as falsas.

Afirmación V / F Corrección

�� A materia procede do exterior do ecosistema

�� Os descompoñedores transforman a materia inorgánica en materia orgánica.

�� Cando un ser vivo se alimenta doutro tamén toma parte da súa enerxía.

�� Unha parte da enerxía dos seres vivos pérdese en forma de calor.

�� O hidróxeno, o osíxeno, o nitróxeno e o fósforo constitúen o 99 % da materia viva.

�� Os ciclos bioxeoquímicos permiten a reutilización dos elementos químicos polos seres vivos.

S57. Onde se almacena a maior parte da auga que se atopa na natureza?

S58. É utilizable toda a auga da natureza polos seres vivos?

S59. Describa a parte do ciclo da auga en que non participan os seres vivos.

S60. Cales son, e en que consisten, os procesos realizados polos seres vivos por medio dos que participan no ciclo da auga?

Páxina 37 de 64

S61. Cales son os elementos químicos, fundamentais para os seres vivos, que contén a auga?

S62. Visite as páxinas web seguintes, en que se amosan exemplos e explicacións so-bre o ciclo da auga:

� [http://www.lopedevega.es/users/juanjoromero/eso/anim/ciclodelagua.swf]

� [http://video.google.es/videoplay?docid=2345848959758240046&hl=es]

� [http://es.wikipedia.org/wiki/Ciclo_hidrol%C3%B3gico]

S63. De onde obteñen os seres vivos a maior parte do carbono que precisan?

S64. Como pasa a formar parte da materia orgánica o carbono do CO2?

S65. Investigue e elabore un pequeno informe sobre as consecuencias que tería un aumento do CO2 atmosférico.

S66. Visite a páxina web, na que se amosan exemplos e explicacións sobre o ciclo do carbono:

� [http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/alumno/4ESO/Dinamica/contenidos4.htm#carbono]

Páxina 38 de 64

S67. Documéntese e identifique o nome dalgunha planta capaz de fixar directamente o nitróxeno atmosférico en simbiose con bacterias. De que xénero de bacterias se trata?

S68. Que outro proceso natural permite utilizar nitróxeno atmosférico?

S69. Que bacterias transforman o amoníaco primeiro en nitritos e logo en nitratos? Como se chama este proceso?

S70. Nos animais, que outro proceso, ademais da descomposición orgánica, libera amoníaco ao medio?

S71. Visite a páxina web, onde se amosan exemplos e explicacións sobre o ciclo do nitróxeno:

� [http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/alumno/4ESO/Dinamica/contenidos4.htm#carbono]

Páxina 39 de 64

2.2.8 Exemplificación dun ecosistema terrestre e dun acuá tico

Malia existir unha grande variedade de ecosistemas, poden establecerse dous grandes gru-pos que teñen características moi diferentes: os ecosistemas terrestres e os ecosistemas acuáticos.

Ecosistemas terrestres Ecosistemas acuáticos

�� Características – O aire permite maior facilidade de movemento. – A luz chega a, practicamente, todos os lugares. – A temperatura pode variar moito.

– A auga dificulta o movemento. – A luz só penetra ata os 150 m. – A temperatura mantense bastante constante.

�� Consecuencias – Organismos con adaptacións moi variadas

dependendo das condicións. – Organismos con adaptacións moi variadas

dependendo das condicións.

�� Tipos

– Bosques: abundan as árbores. – Matogueiras: abundan os arbustos. – Pradarías: abundan as herbas. – Desertos: escasea a vexetación.

– De auga doce. – De auga salgada.

As características de cada ecosistema están marcadas polos factores abióticos xa citados: xeográficos, ambientais, edáficos e químicos.

Cando se estuda globalmente a Terra vese que as condicións climáticas determinan as características de cada zona, permitindo a aparición de ecosistemas con características pa-recidas e establecendo diferentes biomas que son grandes áreas terrestres definidas polo tipo de vexetación dominante e por unha fauna característica. A tundra, a taiga, a estepa, o deserto, o bosque caducifolio, o bosque mediterráneo, o bosque tropical, as augas salgadas e as augas doces, son os biomas da Terra.

Ecosistemas terrestres

Biomas terrestres

Características

Tundra – Zonas próximas aos polos onde os invernos son extremadamente fríos.

– Musgos, liques e algunhas herbas e arbustos con raíces pouco profundas. No verán aparecen pozas e plantas anuais.

– Renos, alces e roedores.

Taiga

– Zonas de clima temperado-frío, con invernos fríos e veráns temperados e húmidos. – Bosques de coníferas (pinos, abetos, cedros), árbores con follas en forma de

agulla, adaptados ás baixas temperaturas. – Alce, esquío, lebre e raposo.

Bosque

caducifolio

– Rexións con climas chuviosos, con veráns cálidos e invernos menos fríos. – Predominan as árbores como as faias, os carballos, os chopos e os castiñeiros.

Medran tamén arbustos. – Cervos, lobos, aguias, xabarís, réptiles que hibernan.

Páxina 40 de 64

Bosque

mediterráneo

– Zonas de invernos suaves e veráns quentes, con precipitacións escasas. – Aciñeiras, sobreiras, ... Arbustos. Plantas aromáticas. – Lagartos, lebres, topos, xabarís, raposos, ...

Pradaría

e estepa – Amplas zonas do interior dos continentes con climas temperados e precipitacións

variables. – Herbas con árbores e arbustos dispersos. – Bisontes, aves, ...

Sabana – Ecosistema propio de África. Zonas tropicais cálidas, con dúas estacións, unha

chuviosa e outra seca. – Herbas de grande altura e algunhas árbores dispersas (baobabs e acacias). – Cebras, gacelas, xirafas, ñus, avestruces, leóns, ...

Deserto – Zonas con precipitacións moi escasas e temperaturas con grandes variacións

entre o día e a noite. – Vexetación escasa e adaptada á falta de auga: cactos e chumbeiras. – Serpes, ratas, dromedarios, ...

Selva tropical

– En rexións próximas ao ecuador. Choivas moi abundantes e temperaturas cálidas. – Vexetación moi densa e formada por árbores de gran tamaño. – Gorilas, chimpancés, tigres, ...

� Un ecosistema terrestre: o bosque

Un dos ecosistemas terrestres típicos de Galicia é o bosque atlántico, de carácter cadu-cifolio. Dáse en zonas temperadas e húmidas, con veráns e invernos con temperaturas suaves, nin moi calorosos, nin moi fríos, e con precipitacións abundantes e humidade durante todo o ano.

O solo é pardo e está cuberto dunha importante capa de humus, con humidade e airea-ción suficiente, o que os fai moi apropiados para que apareza unha vexetación abondo-sa. No bosque atlántico, a vexetación distribúese en capas, está estratificada, en función da súa altura:

– Predominan as árbores con follas anchas e tenras, como faias, castiñeiros, carballos, bidueiros, ..., que forman o estrato arbóreo, o máis alto. No outono perden as follas e volven a recuperalas na primavera.

– O estrato arbustivo ocupa o segundo nivel en altura. Está formado por plantas de menor tamaño, arbustos, como arandeiras, acivros, ...

– Con aínda menor altura está o estrato herbáceo, que inclúe unha enorme cantidade de fentos: fento común, fento macho, fento real, ...

– Cubrindo o chan, no estrato máis baixo están os brións, fungos (que tamén poden medrar sobre troncos de árbores mortas), ...

Os animais adáptanse tamén á estratificación da vexetación, ocupando e adaptándose ás condicións especiais de cada estrato:

Páxina 41 de 64

– Nos estratos superiores sitúanse esquíos e paxaros. – Máis abaixo están abellas, bolboretas, arañas e insectos. – Sobre o chan aparecen vermes, caracois, escaravellos, formigas, lagartos e lagartas. – Escavando galerías no chan aparecen miñocas, toupas e algúns insectos.

O bosque atlántico é un ecosistema rico e abondoso cunha ampla rede trófica. Os ani-mais adáptanse tamén á estratificación da vexetación, ocupando e adaptándose ás con-dicións especiais de cada estrato:

Un ecosistema terrestre: o bosque

Ecosistemas acuáticos

Os ecosistemas acuáticos diferéncianse polas distintas salinidades, o que condiciona to-talmente as características dos organismos que os habitan.

Biomas acuáticos

Características

Mariños

– De rocas costeiras: zonas batidas nas que aparecen algas, lapas, ... – De praias: poden aparecer anxiospermas, como posidonia, e organismos filtra-

dores, como ameixas e outros moluscos. – De alta mar: plancto e grandes peixes. – De arrecifes: entre os corais hai moluscos, crustáceos e peixes. – De zonas abisais: peixes con adaptacións moi específicas á falla de luz.

De auga doce – De ríos: vexetación acuática, invertebrados e peixes.

– De pozas: vexetación acuática, invertebrados e anfibios. – De lagos e lagoas: peixes e aves. – De marismas: augas con abundantes sales, onde viven algúns peixes e moitas

aves.

Páxina 42 de 64

� Un ecosistema acuático: o río

As augas doces teñen unha baixa concentración de sales, inferior a 1 g por litro. Entre os ecosistemas de auga doce están os ríos. Galicia é o país dos dez mil ríos. Nos ríos a auga está en continuo movemento. A velocidade a que se despraza condiciona total-mente as características dos organismos propios do ecosistema.

No leito atópanse plantas aboiando libremente, como as lentellas de auga e a utricula-ria. Outras están suxeitas e mergulladas como algunhas algas e musgos, e aínda as hai que amosan parte do seu aparello vexetativo fóra da auga. como as espigas de auga os miriófilios, ou os ranúnculos.

Na distancia, o que indica a presenza dun río é o típico bosque de ribeira onde se poden atopar salgueiros, ameneiros, bidueiros, freixos, chopos, abeleiras .... , todas elas árbo-res de crecemento, que dispoñen de moita humidade e que contribúen a fixar a liña da ribeira. Xa máis lonxe da auga, en terras máis secas, aparecen carballos e pradairos.

Fórmase tamén nas ribeiras un sotobosque, con vexetación de menor tamaño, moi va-riado, con arbustos como o sabugueiro e o sanguiño, e plantas rubideiras como a hedra, a madreselva, o lúpulo, ...

Por último, no estrato máis baixo, abundan os fentos (dentabrú, fento macho, fento fe-mia, fenta, ...), lirios, amenta de auga, ...

Ao longo do curso do río, pódense ir achando animais que se van adaptando ás condi-cións de cada treito. Así, abundan os insectos (libélulas, zapateiros, ditiscos, mosquitos, ...), arañas, crustáceos (cangrexos de río, dafnias, copépodos, gamarus, ...), moluscos (mexillón de río), vermes (planarias e samesugas), peixes (troita e salmón), anfibios (ra, tritóns, ...), réptiles (cobra de colar e sapoconcho de auga), aves (picapeixe, martiño peixeiro, merlo rieiro, garza, ...) e mamíferos (lontra, rata de auga, visón americano, ...). Como se pode comprobar é un ecosistema complexo e autosuficiente.

Un ecosistema acuático: o río

Páxina 43 de 64


S72. Que características diferencian os ecosistemas terrestres dos acuáticos?

S73. Que son os biomas?

S74. Enumere os biomas terrestres.

S75. Procure información e coloree o mapa seguinte de xeito que queden situados xeograficamente todos os biomas terrestres.

Páxina 44 de 64

S76. Relacione a vexetación e a fauna típica con cada bioma.

�� Aciñeiras, sobreiras, arbus-tos, aromáticas...

Tundra �� Bisontes, aves, ...

�� Musgos, liques, ... Taiga �� Lagartos, lebres, topos,

xabarís, raposos, ...

�� Árbores de grande tamaño. Bosque caducifolio �� Renos, alces, roedores...

�� Piñeiros, abetos, cedros, ... Bosque mediterráneo �� Serpes, ratas, dromedarios,

...

�� Herbas de grande altura, baobabs, acacias, ...

Pradería e estepa �� Alces, esquíos, lebres,

raposos, ...

�� Faias, carballos, chopos, castiñeiros, ...

Sabana �� Gorilas, chimpancés, tigres,

...

�� Herbas, árbores e arbustos dispersos, ...

Deserto �� Cebras, gacelas, xirafas,

ñus, ...

�� Cactos, chumbeiras, ...

Selva tropical

�� Cervos, lobos, aguias, xabarís, réptiles, ...

S77. Relacione os tipos de ecosistema terrestre cos diferentes biomas da Terra.

�� Tundra Bosques

�� Taiga

�� Bosque caducifolio Matogueiras

�� Bosque mediterráneo

�� Praderías e estepas Pradarías

�� Sabana

�� Deserto Desertos

�� Selva ecuatorial

S78. Cales son os organismos propios do bioma mariño de mar a dentro. E os de arrecifes?

Mar a dentro Arrecifes

Páxina 45 de 64

S79. Que seres vivos abundan nos lagos e nas lagoas?

S80. Investigue e consiga o nome e unha imaxe de tres peixes de auga doce e outros tres mariños. Elabore unha ficha que inclúa as características máis salientables de cada un.

Peixes

de au

ga doc

e

Peixes

mariños

S81. Visite a páxina web, onde se amosan exemplos e explicacións sobre os ecosis-temas terrestres:

� [http://www.hiru.com/biologia/biologia_03850.html]

S82. Describa as características climáticas dos lugares en que aparece o bosque atlántico.

S83. Relacione as especies que se indican co estrato do bosque ao que pertencen:

Bidueiro Fento macho Arandeira Fungo Carballo

Páxina 46 de 64

S84. Escriba unha cadea trófica con especies do bosque atlántico.

S85. Que características fan que o solo do bosque sexa apropiado para que apareza unha vexetación abondosa.

S86. Describa as características físicas que definen a vida nos ríos.

S87. Por que se forma un bosque de ribeira tan abondoso?

S88. Lea o texto explicativo sobre o ecosistema fluvial e escriba despois exemplos de seres vivos de todas as categorías taxonómicas.

S89. Na actualidade, nalgunhas zonas, estase a introducir un cangrexo de auga doce de orixe americana. Documéntese e escriba un informe sobre os problemas que esta incorporación pode ocasionar nos ríos galegos.

Páxina 47 de 64

2.3 Interpretación de gráficas e representación de funcións

2.3.1 Representación gráfica dunha situación expresada po r unha tá-boa de valores ou mediante un enunciado

Para establecer a dependencia ou relación entre dous valores pódense empregar táboas ou gráficas. A vantaxe das gráficas é que son máis atractivas para a súa análise e, xa que lo-go, máis apropiadas para un estudo directo e rápido da situación que se quere describir.

Táboa de valores

Nunha táboa de valores relaciónanse dúas variables de xeito que a un valor de unha, que nos establecemos para o seu estudo e que chamamos variable independente, correspónde-lle un valor da outra, que chamamos variable dependente, xa que depende da primeira.

Chamamos táboa de valores á presentación dos datos que relaciona, en columnas, ou ringleiras, os valores da variable independente cos da variable dependente.

Diagrama de barras

Para o construír, temos que debuxar dúas liñas perpendiculares que se crucen nun punto, isto é un sistema de coordenadas. O máis corrente é que se crucen na parte inferior es-querda do gráfico, pero non sempre é así; ás veces as barras diríxense cara a abaixo ou ca-ra aos lados.

Na liña horizontal sitúase a variable que queremos estudar, no caso que se proporá na secuencia de actividades, os destinos preferidos (os nomes das cidades) e na liña vertical os datos que corresponden a cada destino, isto é, o número de viaxeiros con destino a cada cidade.

Despois hai que decidir o groso de cada barra, que é o mesmo en todas, e debúxanse barras de lonxitude proporcional ao número de viaxeiros, que apoian a súa base no lugar do eixo horizontal onde se sitúa cada cidade destino.

Para completar o gráfico hai que escribir un título, un texto para cada eixo e colorear cada barra.

Diagrama de sectores

Para construír un diagrama de sectores hai que empezar por debuxar un círculo. Despois hai que dividir a superficie do círculo en sectores proporcionais ao valor da variable que se quere representar. Para iso hai que sumar o valor de todas as variables, e coñecer así o valor que corresponde ao total do círculo, e a partir deste valor, calcular a parte do círculo que corresponde a cada variable.

Cada sector calcúlase tendo en conta que o círculo completo ten 360º, que correspon-den á suma de todas as variables.

suma das variables → 360º

valor dunha variable → xº

Páxina 48 de 64

Cun transportador asignámoslle a cada sector os graos que lle corresponden, dividimos to-talmente o círculo, coloreamos cada sector, asignámoslle a cada sector un nome e un va-lor, e escribimos o título do gráfico.

Gráfico de liñas

Na construción dun gráfico de liñas pártese tamén, como no diagrama de barras, de dous eixes, un horizontal e outro vertical. No horizontal sitúase a variable medida e no vertical o valor que esta alcanza en cada medida. Para rematar, os puntos así obtidos únense cunha liña continua, que pode ser curva ou de trazos rectos.


S90. Analice a situación descrita na táboa de valores seguinte, na que se relacionan tempos e espazos percorridos por unha persoa nun paseo no que o camiño non é uniforme (hai costas e planos):

�� Cal é variable inde-pendente? E a va-riable dependente?

�� Pódese prever con estes datos canto levará camiñado transcorridos outros 15 minutos?

S91. Unha axencia de viaxes fai un estudo sobre os destinos preferidos pola súa clientela. Os datos que manexan son os aparecen na táboa de valores:

�� Represente os datos nun diagrama de ba-rras

Páxina 49 de 64

S92. Represente, cun diagrama de barras, as precipitacións mensuais de Santiago que figuran na táboa de valores.

S93. Represente, cun diagrama de sectores, as preferencias culturais dos alumnos da clase de 2º de ESO que figuran na táboa de valores.

S94. Represente, cun diagrama de sectores, a distribución de auga doce e auga sal-gada sobre a Terra, sabendo que o 97,2 % é salgada.

Páxina 50 de 64

S95. Represente, cun diagrama de liñas, as variacións de caudal do Miño por medio do seu coeficiente de caudal. O caudal normal correspóndese co coeficiente 1.

S96. Represente, cun diagrama de liñas, o perfil do río Miño, no eixe horizontal sitúe a lonxitude e no vertical a altitude á que se atopa cada punto.

Lonxitude (m) 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320

Altitude (km) 700 420 400 380 370 340 270 200 120 80 60 40 35 30 20 10 0

2.3.2 Representación gráfica dunha situación dada por unh a expresión alxébrica sinxela. Funcións constantes, lineais e a fíns

En ocasións dúas variables están relacionadas entre si por unha expresión alxébrica que permite calcular o valor da variable dependente para cada valor da variable independente. Un exemplo desta relación é a que se dá entre a superficie dun cadrado e o seu lado.

S = l2

A relación anterior é unha función. A variable independente é o lado (l) e a superficie (S) é a variable dependente.

Páxina 51 de 64

O xeito máis común de escribir unha función é empregando as letras x para a variable in-dependente e y para a variable dependente. A relación anterior, entre a superficie dun ca-drado e o seu lado podería escribirse tamén así:

y = x2

Se queremos representar graficamente unha función temos que facelo sobre un sistema de coordenadas cartesiano. No que cada punto aparece situado por dúas coordenadas, a abs-cisa e a ordenada. As abscisas mídense sobre o eixe horizontal e as ordenadas sobre o eixe vertical.

Daquela, a cada par ordenado (abscisa e ordenada) correspóndelle un punto no plano. Os valores positivos de abscisas e ordenadas mídense cara á dereita e cara a arriba, respecti-vamente, e os negativos nos sentidos contrarios.

Para representar graficamente unha función hai que dar os pasos seguintes:

� Formar a táboa de valores facendo os cálculos establecidos pola propia función.

� Representar cada par de valores (abscisa e ordenada) como un punto no sistema de co-ordenadas.

� Unir os puntos cun trazo continuo.

Funcións lineais

As funcións que teñen como representación gráfica unha recta que pasa pola orixe de co-ordenadas reciben o nome de funcións lineais. Teñen todas a forma y = mx, onde x é a va-riable independente, y é a variable dependente e m, o coeficiente de x, é unha constante, ten sempre o mesmo valor.

As funcións y = 4x, y = 2x, y = 0,5x ... son todas funcións lineais, xa que a súa repre-sentación gráfica é unha recta que pasa pola orixe de coordenadas. O coeficiente de x é o responsable da inclinación da recta e por iso recibe o nome de pendente. Canto maior sexa o seu valor, maior ha ser a inclinación da recta.

Páxina 52 de 64

Dicimos que as funcións lineais son de proporcionalidade directa porque as magnitudes representadas polas súas variables independente e dependente son directamente propor-cionais.

Dúas magnitudes son directamente proporcionais se se obtén unha multiplicando a ou-tra por un número. As magnitudes de prezo e peso referidas a un produto como o azucre son directamente proporcionais. Supoñamos que 1 kg de azucre custa 1,25 euros. Se re-presentamos por x e por y o prezo, a función y = 1,25x é a función asociada a esa propor-cionalidade e podemos construír a táboa de valores e a representación gráfica da función.

y = 1,25x

y = 1,25�0 = 0

y = 1,25�1 = 1,25

y = 1,25�2 = 2,50

y = 1,25�3 = 3,75

Funcións afíns

As funcións que teñen como representación gráfica unha recta que non pasa pola orixe de coordenadas reciben o nome de funcións afíns. Teñen todas a forma y = mx + b, onde x é a variable independente, y é a variable dependente, m, o coeficiente de x, é unha constante chamada pendente e b é tamén unha constante que indica o valor da ordenada cando x = 0, por iso se chama ordenada na orixe.

As funcións y = 4x – 1, y = 2x + 1, y = 0,5x – 2 ... son todas afíns, xa que a súa repre-sentación gráfica é unha recta que non pasa pola orixe de coordenadas.

Páxina 53 de 64

Poderíamos establecer unha función asociada ao cálculo proposto:

y = 1,45x - 2,25

... sendo x os euros (€) que se queren cambiar e y os dólares ($) que se van a percibir. Se construímos a táboa de valores e representamos graficamente a función teremos a gráfica dunha función afín.

y = 1,45x - 2,25

y = 1,45�10 - 2,25 = 12,25

y = 1,45�20 - 2,25 = 26,75

y = 1,45�30 - 2,25 = 41,25

y = 1,45�40 - 2,25 = 55,75

Funcións constantes

As funcións nas que calquera das variables toman sempre o mesmo valor chámanse fun-cións constantes. A representación destas funcións é unha recta paralela a un dos eixes.

As funcións y = 3, x = 2 ... son exemplos de funcións constantes

Se construímos a táboa de valores de cada unha delas veremos que, independentemente de cal sexa o valor da outra variable, o valor de y e de x permanece constante.

Páxina 54 de 64


S97. Queremos representar graficamente a función y = x2 que, como xa indicamos, permite calcular a superficie dun cadrado en función do seu lado.

� Construímos a táboa de valores.

� Situamos os pares (abscisa, ordenada) nun sistema de coordenadas.

� Unimos os puntos cunha liña.

y = x2

y = 02 = 0

y = 12 = 1

y = 22 = 4

y = 32 = 9

Páxina 55 de 64

S98. A función que asocia a cada número enteiro o seguinte podemos escribila coa expresión alxébrica y = x + 1. Represente graficamente a función seguindo os pasos enunciados na actividade anterior.

S99. A función que asocia a cada número o seu triplo podemos escribila coa expre-sión alxébrica y = 3x. Represente graficamente a función seguindo os pasos co-ñecidos.

S100. A función que asocia a cada número enteiro a súa metade podemos escribila

coa expresión alxébrica 2

xy = . Represente graficamente a función seguindo os

pasos coñecidos.

Páxina 56 de 64

S101. Escriba a expresión alxébrica que asocia a cada número o seu cuádruplo menos 5. Represente graficamente a función.

S102. Nas representacións gráficas das catro actividades anteriores dáse como resul-tado unha liña recta. Faga dous grupos con esas funcións. Empregue como cri-terio a condición de pasar, ou non pasar, pola orixe de coordenadas (0,0).

S103. Sabendo que o prezo de 1 kg de lentellas é de 0,75 euros e que as magnitudes peso e prezo son directamente proporcionais:

� Escriba a función asociada a esta proporcionalidade.

� Constrúa unha táboa de valores.

� Represente graficamente a función.

� Indique a pendente da recta.

Páxina 57 de 64

S104. Sabendo que o espazo percorrido e o tempo son magnitudes directamente pro-porcionais e que un barco percorre en 1 h unha distancia de 15 km:

� Escriba a función asociada a esta proporcionalidade.




S105. Imaxine que vai a un banco a cambiar euros por dólares. O cambio está nestes momentos a 1,45 dólares por cada euro, pero o banco cobra sempre, non impor-ta a cantidade que cambie 2,25 dólares de comisión. Calcule cantos dólares lle terá que dar o banco por 500 euros.

S106. Escriba a función que asocia a cada número o seu triplo menos 3.




� Cal é a ordenada na orixe.

Páxina 58 de 64

S107. Represente graficamente as funcións seguintes.

y = -2

x = -1

y = 5

x = -3

Páxina 59 de 64

3. Cuestionario de avaliación

1. Un ecosistema:

É un conxunto de organismos, o lugar en que viven e as condicións fisicoquí-micas con que interactúan.

É un espazo cheo de auga. Non é un sistema pechado. Está formado só por unha biocenose.

2. A biocenose é:

O espazo ocupado pola comunidade. O conxunto de organismos vivos dun ecosistema e as relacións entre eles. A ciencia que estuda os ecosistemas. O conxunto de organismos, o lugar en que viven e as condicións fisicoquímicas

con que interactúan.

3. Sinale, de entre as seguintes, as frases que considere correctas:

A biocenose está formada por organismos da mesma especie. Todos os individuos da mesma especie que ocupan un ecosistema reciben o

nome de poboación.

O conxunto de biótopos diferentes que pode ocupar unha especie constitúe o seu hábitat.

Especie é o conxunto de seres vivos que poden reproducirse entre eles e teren descendencia fértil. Teñen antecesores comúns e, xeralmente aseméllanse moi-to morfoloxicamente.

4. Unha familia:

É unha relación interespecífica. É unha relación intraespecífica. Sempre está formada por un pai, unha nai e os fillos. Pode estar formada só polos fillos.

Páxina 60 de 64

5. Sinale as afirmacións certas:

Nunha relación colonial os organismos están tan intimamente unidos que entre eles hai unha verdadeira continuidade física.

Nunha relación de depredación hai un organismo que sae beneficiado, a presa, e outro que sae prexudicado, o depredador.

A simbiose é unha relación obrigada. No comensalismo, un organismo vive comendo o outro.

6. Sinale as frases correctas:

A enerxía procedente do Sol é captada polos organismos produtores, que son capaces de transformar a materia inorgánica en materia orgánica.

Os consumidores primarios aliméntanse dos consumidores secundarios. Os consumidores primarios son os herbívoros. Os carnívoros son os consumidores primarios.

7. De entre os organismos que se indican deseguido sinale os produtores:

Fitoplancto. Coello. Caravel. Caracol.

8. Sinale as cadeas tróficas ben construídas.

Landra → coello → aguia. Landra → can → coello. Herba → coello → raposo → aguia. Herba → gato → aguia.

9. Sinale as cadeas que poden formar parte da mesma rede trófica.

Landra → coello → aguia. Herba → coello → raposo → aguia. Herba → vaca → lobo. Fitoplancto → zooplancto → peixe.

Páxina 61 de 64

10. Cales das seguintes afirmacións son correctas?

Biomasa é a cantidade de materia que contén un organismo, unha poboación, un nivel trófico ou un ecosistema.

Só unha décima parte da enerxía pasa ao nivel trófico superior. Os ecosistemas son un invento da natureza para captar enerxía e utilizala nas

reaccións químicas dos seres vivos.

A enerxía non desaparece do ecosistema, por iso cada vez hai máis.

11. A materia orgánica:

Ten un nivel de organización superior ao da materia inorgánica. Ten enlaces que permiten almacenar grandes cantidades de enerxía. Fórmase a partir da materia inorgánica. Permanece inalterable co paso do tempo.

12. Complete as frases seguintes:

Por medio da [ __________ ] os organismos autótrofos transforman a [ __________ ] presente no medio en [ __________ ].

Os [ __________ ] obteñen a materia orgánica directamente dos autótrofos. Os [ __________ ] obteñen a materia orgánica dos herbívoros. As [ __________ ] e os [ __________ ] transforman a materia orgánica en [

__________ ].

13. Complete as frases seguintes:

O [ __________ ], o [ __________ ], o [ __________ ] e o [ __________ ], constitúen o 99 % da materia viva.

A calor procedente do Sol provoca a [ __________ ] de parte das augas super-ficiais que pasan á atmosfera.

As [ __________ ] toman auga do chan polas [ __________ ]. As plantas descompoñen a auga en [ __________ ], que expulsan á atmosfera,

e [ __________ ], que empregan para fabricar materia orgánica.

Páxina 62 de 64

14. Sinale agora as afirmacións que son incorrectas:

Por medio da fotosíntese o carbono da atmosfera e da xeosfera é incorporado aos produtores.

Os descompoñedores devolven o carbono á atmosfera en forma de H2O. Os seres vivos devolven á atmosfera o carbono en forma de CO2 durante a res-

piración.

A queima de carbón e petróleo libera á atmosfera CO2.

15. No ciclo do nitróxeno:

O nitróxeno atmosférico incorpórase ao solo pola acción de bacterias fixadoras. As bacterias producen amoníaco mesturando nitróxeno con hidróxeno. Os descompoñedores producen amoníaco a partir dos cadáveres e excrementos

dos produtores e dos consumidores.

Os consumidores quedan co nitróxeno e non o devolven ao medio.

16. Sinale as frases que son falsas:

Na tundra abundan os musgos e liques. Na taiga hai cebras, gacelas, xirafas e ñus. No bosque mediterráneo abundan as aciñeiras e as sobreiras. Os desertos teñen vexetación abundante.

17. Sinale as afirmacións que considere correctas:

No estrato arbustivo do bosque abundan as arandeiras. Sobre o chan, no bosque aparecen caracois, escaravellos, formigas e lagartos. No bosque de ribeira abundan as aciñeiras. No río habitan mamíferos como a londra, a rata de auga e o visón americano.

18. Cales das seguintes afirmacións son verdade?

Nun diagrama de barras os datos represéntanse en sectores de circulo. Nun diagrama de sectores cada barra ten unha lonxitude proporcional aos datos

que se queren comparar.

Nun pictograma empréganse debuxos e figuras. Empréganse gráficos de liñas cando se quere dar idea de continuidade.

Páxina 63 de 64

19. Unha función afín:

Non pasa pola orixe de coordenadas. Ten a forma y = mx + b. Pasa pola orixe de coordenadas. Ten a forma y = mx.

Páxina 64 de 64

Procedencia das imaxes

– Ciencias da Natureza. 1º ESO. Ecir Editorial.

– Ciencias da Natureza. 2º ESO. Editorial Casals.

– Ciencias da Natureza. 2º ESO. Oxford Educación.

– Ecología. La Enciclopedia del Estudiante. V 10. Santillana. El País.

– La Voz de Galicia.

– Os ríos. Enciclopedia Temática Ilustrada. A Nosa Terra.

– [http://www.astromia.com/fotouniverso/index.htm]

– [http://earthobserva-tory.nsa.gov/Laboratory/PlanetEarthSciece/GlobalWarming/GW_InfoCenter_Arctic

.html]

– [http://www.astrored.org]

– [http://www.wikipedia.org]

– [http://www.sxc.hu/photo/63509]

– [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pbio.0040278]

– [http://mural.uv.es/jubora/imagenes/amanita_muscaria_2.jpg]

– [http://usuarios.lycos.es/belentillas/hpbimg/ardilla.jpg]

– [http://www.galicias.com/camba/traballos/f/03.jpg]

– [http://www.rios-galegos.com]

– [http://www.concellodebecerrea.com]

– [http://www.avalonc.com]

Ámbito científico tecnolóxico · 2009-05-06 · 2.2 Relacións entre seres vivos, e entre estes...

Documents

Transcript of Ámbito científico tecnolóxico · 2009-05-06 · 2.2 Relacións entre seres vivos, e entre estes...