Neira vilas memorias dun neno labrego (1)

Memorias dun

neno labrego

Memorias dunneno labrego

XOSÉ NEIRA VILAS

●

Fotografía de portada: Xosé Vázquez Arias Rizo.

This book was produced using PressBooks.com, and PDFrendering was done by PrinceXML.

A todos os nenos e atodas as nenas que

falan galego.

Conteúdos

1PROEMIO Á VIXÉSIMA EDICIÓN

24EU SON ...

29PERDIDO

36O XUDÍO

44LOITO

53OS GRANDES

58AMÉRICA

68PACHÍN

74REBUSQUE

86ELADIA

99O FUMAZO

vi

106A MORTE

117O MEU AMIGO

128SANCRISTÁN

134O XURAMENTO

143A PEDRA

154DESTINO

Breve historia editorial de "Memorias dun161neno labrego"

165Xosé Neira Vilas

vii

PROEMIO ÁVIXÉSIMA EDICIÓN

De novo, véxome na obriga —tan gasalleirae que tanto me honra— de prologar estefermoso e lúcido relato de Xosé Neira Vilas.Escribo, unha vez máis, sobre as Memoriascando, ó seu modo, xa é un clásico da nosanarrativa.

1. Trinta e oito anos despois

Teño diante de min un exemplar da primeiraedición destas Memorias, un relato que tenengaiolado a ducias de miles de lectores do

1

noso país. Leo no colofón que o libro saíu doprelo o 5 de xaneiro de 1961, hai xusto trintae oito anos. Foi nese ano, ou quizais en 1962,cando o libro chegou ás miñas mans, e, desdeaquela primeira lectura a hoxe, é un dos librosque levo no corazón.

Recoñezo que son un lector unha miguiñaprivilexiado, pois fun, como Balbino (oprotagonista e o «autor» das Memorias), unneno da aldea con zocos e co pantalónremendado nas mesmas datas en que Balbinocarrexaba feixes de xestas e botaba ogando antes de ir, ás nove da mañá, á escolapública da parroquia. Teño os mesmos anosque Neira Vilas, o creador de Balbino, ecoñecín e padecín, como Balbino e Neira Vilas,o precario universo rural galego de hai sesentaanos. Quizais eu, en 1940, tiña un estatusmenos duro, un pouco menos abafado có deBalbino. En realidade, os meus tres irmáns emais eu traballabamos no noso, nas viñas denosos pais, e Balbino e os seus traballaban noalleo, nas terras do «señor», o pai de Manolito.Eu era menos labrego ca Balbino. Se soubese,

PROEMIO Á VIXÉSIMA EDICIÓN 2

eu escribiría as Memorias dun neno campesiño,menos «labregas», por tanto, cás que escribiuNeira Vilas.

Gardo, con agariño e gratitude, esta primeiraedición das Memorias, impresa en BuenosAires no mes de xaneiro de 1961, hai, xusto,trinta e oito anos. Gárdoo con gratitudeporque foi para min un catón literario que meaxudou a entende-la aldea, a miña aldea, e,polo tanto, a miña nenez. Gárdoo con agarimoporque un contemporáneo meu conta, conpalabras de arte, un pouco da miña historia.Por se fose pouco, canta na cuberta do libro,nesta primeira edición, un debuxo de LuísSeoane, un mestre do xénero xa daquela.Aínda hai máis. O libro foi publicado polaEditorial Follas Novas, fundada catro anosantes, en 1957, por Neira Vilas e a súa mullerAnisia Miranda (escritora, cubana, filla degalegos). Follas Novas, nome ben significativopara todos nós, foi tamén distribuidora dolibro galego para todo o mundo, empresa quesó dous espíritos moi comprometidos podíanprotagonizar en tempos tan problemáticos

3 Memorias dun neno labrego

para a causa do espallamento da literaturagalega. Pero en Buenos Aires Anisia Mirandae Neira Vilas, ademais de compromiso, tiñanpaixón.

Follas Novas xa publicara, antes de xaneirode 1961, catro libros: o Itinerario gallego deVíctor Luis Molinari (coa versión galega deNeira Vilas); Terra aluciada, de José Conde;Esta es Cuba, hermano, de Anisia Miranda, eDende lonxe, o primeiro libro de versos deXosé Neira Vilas. Nun dos seus poemas, «Laiodo vello emigrante», lemos:

E se máis regalía merecese,

tiña vinte anos.

Vinte espadas xusticieiras e honradas

pra eisixir,

pra loitar.

Foi ós vinte anos cando Neira Vilas deixoua súa aldea natal, Gres, e embarcou rumboa Buenos Aires: no fondo, rompe con aquel


mísero horizonte económico e espiritual.Daquela, quizais, era a única forma derebeldía.

Neira Vilas, sen título universitario, senestudos secundarios, vai aprender, nauniversidade da vida, cousas que xasospeitaba, Neira Vilas, que leva a Balbinodentro, fai o que xa Balbino facía na aldea:preguntar, cavilar, cuestionar. Por sorte súa,vive no Buenos Aires onde exerceron o seumaxisterio, ademais da sombra de Castelao,espíritos tan altos como Luís Seoane, RafaelDieste, Blanco Amor, Lorenzo Varela, Ramónde Valenzuela, Antonio Baltar..., espíritos coacabeza, claramente, no lado docorazón. Balbino —Neira Vilas— xa sabe porque o mundo está mal feito. Se os seus«mestres» están con Galicia, coa nación, NeiraVilas fará seu ese compromiso, e, coma os seus«mestres», porá o acento na naciónsociolóxica na que os Balbinos do nosopaís traballaban, padecían e soñaban.


Foi este un libro que nos meus anos deLugo emprestei a amigos, a alumnos e alectores varios, persoas que axiña seconstituíron en devotos do singular relato deNeira Vilas. Vai ser en 1968 cando Isaac DíazPardo e mais eu acordamos publica-lasegunda edición, non sen un certo temor áCensura. O meu prólogo para esa edición, aprimeira feita en Galicia, data de abril deseano, e por esas datas Díaz Pardo xa debuxaraa tapa e as catro ilustracións que enriqueceno libro. Ediciós do Castro publicou a esperadanoveliña «o 17 de maio de 1968, Día das LetrasGalegas, adicado iste ano óArqueólogo Florentino L. Cuevillas...»

2. Hai dezaoito anos

O éxito cuantitativo das Memorias foiextraordinario, único, ata entón, na narrativagalega. Repárese na elocuencia destes datos:1968 (2ª edición), 1969 (3ª), 1971 (4ª), 1972 (5ª),


1976 (6ª), 1977 (7ª), 1979 (8ª), 1980 (9ª) e 1981(10ª).

Requirido para prologar esta edición, adécima, de 1981, aceptei con gusto a honra,que aproveitei para pronunciarme sobre asrazóns dun éxito editorial tan asombroso.Reproduzo, no apartado seguinte, retocándoasminimamente, as palabras de 1981.

3. Unha vitoria do espírito

Tes nas mans, lector, o relato galego máislido de tódolos tempos. En vinte anos, de 1961a 1981, reeditouse, na nosa lingua, unha eoutra vez. Sen contármo-las edicións encastelán (en España e en Cuba) e, sen termosen conta a versión portuguesa, de 1968 a hoxetéñense publicado en idioma galego uns cenmil exemplares, lidos, case todos eles, confruición, e ningún con indiferenza. Esteespallamento —en números e en emociónsartísticas— non é o resultado dunhas


campañas publicitarias ou de montaxespropagandísticas.

O libro, el soíño, empurrado pola adhesióncordial e polo agarimo «propagandista» decentos de lectores, foi chegando ás aulas, óstraballadores das fábricas, ós galegos deFrancia e Suíza, ás mans campesiñas, a certosdepartamentos universitarios... Para miles delectores —culturalizados noutro idioma e naautosubestimación lingüística— foi unharevelación, unha «revolucionaria» revelación:xa lido o fermoso relato, centos e centos depersoas da xente do común descubriron quecon dúas realidades desestimadas —a linguagalega e a aldea— podía construírse un relatoque xeraba nos lectores, ademais de emoción,clara conciencia de dignidade.

En trece anos (1968-1981), pois, uns cenmil exemplares camiñan, sobrios e luminosos,polo mapa adiante de Galicia e penetran enfogares nunca visitados por outras páxinasnosas. Libro sen premios rechamantes, relatonunca promocionado desde a Televisión,


noveliña allea a campañas publicitarias, éhoxe alimento estético e ético de miles e milesde lectores pola súa valía, pola súacalidade intrínseca, esa dimensión da historiado Espírito que, ás veces (poucas), medra eavanza aínda nas paisaxes máis contaminadas,aínda nas sociedades máis lixadas emanipuladas.

4. Balbino: un rapaz enxebre e,

intuitivamente, de esquerdas

Balbino, «un rapaz da aldea», «un ninguén»,escribe nun caderno o que lle acontece e o quecavila, unha forma de desafogar, de fuxir dunmedio tan pechado, tan mísero, tan abafante.Así eran as aldeas de hai 60 anos para osaldeáns pobres, e Balbino era da aldea e moipobre: «un ninguén», como se define nasprimeiras liñas das Memorias.

Da aldea e moi pobre, certamente, peroaplicado na escola, cavilador e preguntón,


unha especie de neno intelectual que, pola súaconta, pregunta e responde, respostas, ásveces, que cuestionan costumes, ditos esituacións. Sempre pensei que Balbino, noesencial, é un rapaz de Gres que sechamaba Xosé Neira Vilas.

O lector vai atopar neste relato a paisaxemoral e social dos anos trinta e corenta, unhapaisaxe, hoxe, en parte, distinta. Era unentramado eticamente inharmónico edeficiente como tecido social, deficiencias einharmonía que percibe Balbino, cronistadunhas peripecias (propias e alleas) que teñencomo marco esa mísera paisaxe.Balbino —neno que ignora a existencia dasciencias socioloxicas e que nunca sentiu falarde Carlos Marx— percibe con bastanteclaridade a limitación da súa vida —edoutras— nesa paisaxe de prexuízos, nese ceode néboas e nese marco sen horizontes.Balbino, o protagonista, é, en boa parte,trasunto de Neira Vilas, e, cando este, homeadulto, pon na man de Balbino a súa plumapara que sexa o propio Balbino quen conte


e quen comente o seu vivir, Balbino é unescritor libre: un rapaz que conta as súasperipecias e os seus atafegos sen que sobre elexerza coacción ideolóxica ningunha XoséNeira Vilas, daquela un emigrante galego de32 ou 33 anos cunha moi conscienteconcepción esquerdista das cousas.

Algún crítico ten suxerido que Balbino (dedoce ou trece anos), ás veces, fala coma unhome, e coma un home que non é de dereitas.Eu creo que parte da grandeza literaria dasMemorias está no feito de que as escribeBalbino, non Neira Vilas: un Balbino —cómpresubliñalo— que non é parvo, que anda polavida cos ollos moi abertos e cun feixede preguntas («Nós vimos ó mundo cunhaalforxa de preguntas»). Cando eu era neno naaldea —eu son da quinta de Balbino— habíarapaces desta feitura intelectual. Balbino, oprotagonista e o narrador destas Memorias,era un rapaz de esquerdas, tan limpo,tan natural que non sabía, daquela, se había,entre os maiores, esquerdas e dereitas. Páxinashai moi reveladoras do esquerdismo de


Balbino, sobre todo aquela na que, despois deafacer ó seu amigo «Lelo a cavilar», aclara:«Falabamos de cousas moi serias. Cousas dexente grande. Estivemos de acordo en que nomundo hai pobres e ricos e non debería ser así,a menos que os pobres sexan nugalláns».

A Balbino (leigo en teoría da plusvalía)dóelle que os seus pais e os seus irmáns teñanque segar trigos alleos, domear, moralmente,o lombo: «tamén me aflixe ter que amostrarcara de risa ó señor, coma se non abondasecon darlle a metade do que collemos». Aclaraa explotación económica e pon o acento nadignidade ferida («amostrar cara de risa óseñor»). Ferido na súa dignidade, un día que ofillo do señor, Manolito, arroupado polos dousfillos do médico (don Leopoldo), o insulta eo hostiga, Balbino deféndese acantazándoos,con tal mala sorte que un croio deixou sensentido o fillo do señor.

Neste capítulo, titulado «A pedra», openúltimo do relato, está en abreviatura oconflito social máis elemental: o pobre


arreponse á inxustiza dos queintentan converter en usos ou abusos. Todoempezou cunhas palabras en castelán deManolito:

«—¿Veis aquel harapiento? Es el hijo denuestro casero. Un cagarolas. Un... [...] Vamosa correrlo».

Balbino non consente ser aldraxado porquen ten o diñeiro, o poder e a lei. Manolitoposuía tamén a lingua das instancias, unhalingua que para os Balbinos de Galiciaconnotaba, nestascircunstancias, asoballamento. O foro —físicoe moral— que tivo que pagar Balbino porarrepoñerse (por defenderse) foi grande egrave: tivo que resignarse a ser golpeado poloseu propio pai cunha «corda encartada»diante da figura sorrinte do pai de Manolito,do amo. Rematado o acto clasista de xustiza,Balbino aínda tivo «folgos para correr a ondeestaba aquel lobo chamado ‘señor’ e cuspirllena cara. Despois fixen o propio con meu pai».


Ninguén, que eu saiba, ten feito obxecciónsá reacción de Balbino (mesmo ó feito decuspirlle ó seu propio pai), porén, estráñameque os críticos das Memorias acepten comototalmente verosímil, na Galicia de 1940, adecisión e a actitude do pai de Manolito, queo autor amosa nestes termos: «O señor alíestaba, no patio, entre chuchameles enogueiras, sentado nun banco de cantería.Cando escoitou os nosos pasos, revirouse ebotoume unha ollada enfurecida, chea depezoña, que me puxo medo. Logo, sorriu conmaldade, mentres lle entregaba a meu paiunha corda encartada. Non sei ben o quepasou por min e pechei os ollos. Meu paixemía mentras me arreaba coa corda nolombo, nas pernas, onde cadrase».

¡Por pouco máis fíxose unha revolución en1917!

Moi poucos días despois, Balbino foxe dacasa e chega a Loxo, onde Celia, irmá súa, haitempo que é criada de servir. En Loxo, na casado Landeiro, que é tratante de gando, ponse


a servir. O xateiro, que non é totalmenteinsensible, tráelle das feiras a Balbino, o seucriado, algún libro. Nestas datas confesaBalbino a súa fortuna, o seu capitalciño: ¡tendezaoito libros!

Por esas datas consente que o Alberte,«sobriño do Landeiro, que estuda en Santiagoe escribe libros», lle leve o caderno dasMemorias tras xurar que «non llo amostraríaa ninguén». Eu non sei como chegaron, logo,ás mans de Neira Vilas, que as publicou enBuenos Aires no mes de xaneiro de 1961.

5. Balbino e o pantrigo

Balbino, que sabe das opresións de clase, sabede moitas outras opresións que se dan—conste— na súa clase. Balbino rebélaseintimamente contra o loito que ten que gardar,por un tío seu, durante tres anos, que son tresanos sen días de festa e sen días de troula.Interesa, dun xeito especial, a súa conciencia


crítica (de neno) contra certas imposiciónsda Igrexa. Balbino, xa un mozote (ou moipróximo a esa idade) sente a primeirachamada do amor, un amor que se manifesta,desde o principio, como «un agurgullar nopeito». A amada non é unha nena dasúa andaina e do seu igual: é Eladia, a mestra,maior ca el, por tanto, e doutra condiciónintelectual e profesional. Tamén aquí, o feitouniversal do amor ten compoñentes de clase,de clase social. Aquel neno da aldea,intelectual ó seu modo, está fascinado porEladia porque é profesora, porque é mullerque ten libros; tamén está engaiolado por elaporque Eladia ten os atributos da «clase alta»:no seu cuarto había «cadros, xerriñas, flores...roupas de seda». Nese ambiente, confesa,«sentín vergoña dos meus zocos e remendos».Balbino, que ten conciencia de clase, non tena lucidez para non avergonzarse da súa clase.El, que noutras situacións é lúcido, agora nono é, e non o é, quizais, porque o amor, aquelgrande e primeiro amor, non o deixa cavilarcomo cómpre. Porque foi un amor tan grandeque, cando Balbino viu pasear de ganchete a


Eladia co seu verdadeiro mozo —un home doseu igual—, ó outro día non se puido erguerda febre que tiña. Así amaba Balbino, enboa parte, porque era «un rapaz da aldea, unninguén» engaiolado polo ouro e o ouropel deEladia, a profesora. Por se fose pouco, Eladia,duns vinte anos, era de condición «garimosa»no trato e, fóra da aula, «falaba galegoconnosco», práctica non experimentada porBalbino cos mestres anteriores. Non contaBalbino nas súas Memorias se outros rapacesda escola tolearon por Eladia. ¡Non era paramenos!

Balbino pertencía a unha familia tan pobreque na casa escaseaba sempre o compango enon abundaba o pan, case sempre esa mesturapesada chamada boroa. Á súa nai, por certo,«sentáballe mal a broa», pero —aclaraBalbino— «non podemos mercar pantrigo».Cando Balbino ten que caracterizar,na dimensión alimenticia, á xente da «clasealta» —como dicían os sociólogos dassilveiras— o pantrigo é un elemento esencial.De Manolito, o verdadeiro antagonista deste


relato, dirá: «Un rapaz moi limpiño que comepantrigo, bebe leite con café e non se ten queerguer cedo para levar o gando a pacer».

O pantrigo é unha obsesión, case un soñogastronómico; o pantrigo é citado e cobizadodesde as premisas de estreitura nas que vivíaaquela nena da aldea que nunha «Cousa davida» de Castelao chega á conclusión, despoisde moito cavilar, de que «o Rei comerá...zucre». Do pantrigo, como experiencia illada,fala Balbino con esta fruición na súa etapade sancristán: «Viñeron moitos curas e eu, noremate, axudeilles a comer a parva nasancristía. Larpei queixo e pantrigo aembute».

Tamén nisto as aldeas galegas mudaron oseu. Os fillos dos Balbinos, se hoxe sonmédicos ou avogados, cando, por espíritofolclórico, queren, algún día, xantar conboroa, encárgana nun restaurante fino dacidade. Os fillos destes médicos, osescolares de hoxe, non saben o dramatismodas páxinas das Memorias —tres polo menos—


en que aparece, protagonizándoas, o termopantrigo, aquel cobizado manxar de 1940.

Ós escolares de hoxe xa habería queofrecerlles edicións das Memorias anotadas enparte. Acontece o mesmo con Homero, Dante,Cervantes, Rosalía de Castro e CurrosEnríquez, o que non cuestiona nin mingua asúa alta valía literaria. A propia Rosalía esixeunha nota no cuarto verso desta estrofa:

Unha muller sin home,

¡Santo bendito!,

é corpiño sin alma,

festa sin trigo.

O verso de Rosalía pode ilustrarse cun velloaforismo noso: «O pantrigo fíxoo Dios, a broamandouna facer». Non sei se o padreSarmiento, bo paremiólogo, coñecía esteaforismo, pero del é esta observación: «Losrústicos comen poco pan de trigo, lomás común que comen es pan de maíz».


Cando Castelao, no fragor da Guerra Civilespañola, traza o perfil da Galicia por elsoñada, escribe unha liña que semella ditadapor Balbino: «Vexo aos nenos, loiros e bonitos,a comeren pantrigo con mel e manteiga» (aCastelao, tan coidado, non se lleesqueceu, nesta entrañable secuencia, aconxugación do infinitivo).

Aínda non hai moitos anos os Balbinos deGalicia chamaban ó pantrigo «pan de voda»ou «pan dos días de festa». Os Manolitos, queo comían sempre, non só os días en que habíafume na igrexa, non lle chamaban,loxicamente, desta maneira.

6. Balbino, doutor Honoris Causa

Antes das Memorias, de 1961, Neira Vilaspublicara só un opúsculo poético, Dende lonxe(1960), xénero que non define ó noso escritor.Neira Vilas é, fundamentalmente, un narrador,un narrador que se estreou, na miña opinión,


coa súa obra mestra. Son abundantes aspáxinas maxistrais noutros relatos seus,especialmente as protagonizadas pornenos que vivían no medio rural da súainfancia. En efecto, a aldea e a nenez son asmellores musas, creo, deste entrañablenarrador. Por outra parte, non escasean aspáxinas maxistrais nos relatos protagonizadospor emigrantes.

Neira Vilas, que acaba de cumprir setentaanos, é autor dunha obra extensa epolifacética na que sería inxusto non destaca-los estudos literarios sobre Rosalía e Castelao,entre outros. Como narrador, a súa máisimportante dimensión literaria, hai tempo quea crítica lle ten dedicado valiosas páxinas derecoñecemento desde os libros de María Lucas(1977), Dolores Vilavedra (1990) e XesúsRábade Paredes (1992).

En canto a Memorias dun neno labrego, cómprefacer referencia, nesta altura, á súa presenzano mapa vivo dos lectores. Foron traducidasó castelán, ó portugués, ó alemán, ó catalán,


ó éuscaro, ó bable... Son varias as ediciónscastelás tanto en España como en Cuba,resultado de todo o cal son os trescentos milexemplares que existen hoxe nas bibliotecaspúblicas e particulares de Europa e América.Desta aventura do Espírito os anos máisvivos e cálidos son os das primeiras edicións,precisamente aqueles en que certos lectoresrecibían o libro coa emoción con que se recibeun devocionario. Eran os anos en que abiografía de Balbino se instalaba na memoriae no corazón de centos de lectores. Moitosrecitaban páxinas enteiras, mercé, en nonpequena parte, ós modos lingüísticos cos queNeira Vilas transcribiu as palabras ditadas porBalbino. Foron —son— un prodixio deriqueza idiomática, de lingua axeitada paracontar aquel universo rural desde os ollos, moiabertos, dun neno da aldea.

Por todo isto, a Universidade da Coruña, nunxesto insólito, outorgoulle a Balbino o seuloureiro máximo: o de doutor honoris causa.O 16 de xaneiro de 1998 recolleu o


correspondente diploma, no nome de Balbino,Xosé Neira Vilas. Ninguén tiña máis dereito.

X. A. M.

Vigo, xaneiro, 1999


EU SON

...

Balbino. Un rapaz da aldea. Coma quen di,un ninguén. E ademais, pobre. Porque da aldeatamén é Manolito, e non hai quen lle tusa, apesar do que lle aconteceu por causa miña.

No verán ando descalzo. O po quente doscamiños faime alancar. Magóanme as areas enunca falta algunha brocha para espetársemenos pés. Érgome con noite pecha, ás dúas outres da mañá, para ir co gando, restrebar ouxuntar monllos. Cando amañece xa me doe o

24

lombo e as pernas. Pero o día comeza. Sede,sol, moxardos.

No inverno, frío. Ganas de estar arreo ó pédo lume. Muíños apeados. Faladurías de nevese lobos. Os brazos son coma espeteiras paraencolgar farrapos. Murnas, fridas, dedos sententos.

¡Que saben disto os nenos da vila!

Eles ignoran o que eu penso mentres botoó corpo un gurrucho de caldo con broa. Ouo que sinto cando estou no monte pingando,aterecido, vendo por entre a chuvia unfantasma bretemoso en cada árbore.

A aldea é unha mestura de lama e fume,onde os cans ouvean e a xente morre «candoestá de Deus», como di a madriña. Os rapacessomos tristes. Enredamos, corremos tras dosfoguetes e ata rimos, pero somos tristes.Temos a pobreza e os trafegos da terraaniñados nos ollos.


Eu quixera andar mundo. Ir por mares eterras que non coñezo. Nacín e crieime naaldea pero agora síntoa pequena, estreita.Coma se vivise nun cortizo. Teñopensamentos que non lle podo contar aninguén. Algúns non me entenderían eoutros chamaríanme tolo. Por iso escribo. Edespois durmo coma unha pedra. Quedodesatafegado, libre, coma se me quitasen deenriba un bocoi. ¡Cousas miñas! E tamén deSmith, o capitán que estivo na guerra e candovoltou para a casa púxose a escribir todo o quelle acontecera. Así está nun libro que metrouxo o Landeiro.

¡Se eu fixese un libro! Nin falar. Ogallá quenon me atopen o caderno. Daríame vergoña. Enon é para menos. Porque nel baleiro todo oque sinto. Moi pouca xente o fai. Todos abreno peteiro para dúas cousas: para dicir averdade ou para arredarse dela.

Na miña casa non me comprendían. E outrotanto acontéceme na do Landeiro. Iso é o peor

EU SON ... 26

que lle pode suceder a un, pero a moita xentenon se lle dá.

Eu non sei se esvarío. Vexo o mundodarredor de min e adoezo por entendelo. Vexo


http://memoriasnenolabrego.pressbooks.com/files/2013/05/memorias.png

sombras e luces, nubeiros que viaxan, lume,árbores. ¿Que é todo isto? Ninguén me di,poño por caso, para que serven as estrelas,nin onde morren os paxaros. Sei de certo quemoitísimos anos antes de nacer eu xa habíasol e penedos e fuxía a auga polo río. Eestou seguro de que todo seguirá igual despoisde que eu morra. Virá máis xente, e máis,tripando uns nos outros, esquecéndose adrededos que morreron, coma se non houbesenvivido.

Escribir no caderno —¡quen o diría!— écoma baldeirar o corazón. Parece un milagre.Pois á fin de contas non pasa de ser unhaconversa comigo mesmo. Pero para min émilagre todo. Dende as pingueiras da chuviaata o canto do grilo.

Aínda que se me ocorrese facer un libro,como fixo Smith, de pouco valería o quecontase. Smith estivo na guerra, e eu son apenas «o neno», como me chaman na casa.Son Balbino. Un rapaz da aldea. Un ninguén.

EU SON ... 28

PERDIDO

— ¡Nenoooo...!

— ¡Balbino!

Son as primeiras chamadas que recordo.Miña nai e mais a tía Carme baixaban avalmontes polo agro. Os seus berros batían nacanteira que hai na outra banda do río. Senfacer caso de camiños nin carreiros corrían atreu, crebando millo. Era despois de xantar. Osol queimaba. Zoaban alporizados os tabaos.

— ¡Que será do neno!

29

— ¿Cairía no río?

— ¡Ai Sanantoniño nos valla!

Na véspera dérame meu pai unha somantapor enfarruscar a cara con feluxe ó neno doseñor. Un rapaz moi limpiño que comepantrigo, bebe leite con café e non se ten queerguer cedo para levar o gando a pacer. Meupai non quixo saber o que Manolito me fixeradenantes a min. «É o neno do señor eabonda». Pero por máis que o sexa parécemeque non ten dereito a darme cos seuszapatiños novos nas canelas, nin cuspirme,nin dicir que, se eles queren, nós teremos quedeixar a casa e as leiras.

Coa rabecha deiteime sen cea e botei a noiteesperto, chorando. Tiven mágoa de min porser un neno pobre. Os pobres de todo queandan polas portas esfarrapados, e ás vecesata rouban patacas ou millo para comer, estánmellor. Aturan ós de fóra, pero non ós da casaque queren andar ben co amo. Porque elescomerán ou non, terán ou non terán

PERDIDO 30

zocos, pero están libres do señor e deManolito.

Pola mañá erguinme canda todos. Fun conmeu pai ó monte. Notoume que andabaaqueloutrado pero non me dixo nada . E euamostrei cara de ferreiro. Voltamos, sen darfala, cando os bois comezaron a encrechar orabo coa mosca.

Despois de xantar marchei para a eira.Seguiume a tía Carme, pero cando me veurebalbado á sombra , no pallal, volveuse.Entón botei o cancelo fóra, atravesei o camiñoe metinme no agro. Seguín por entre osrenques de millo. Camiñaba devagar. Omillo cubríame. Xa non podían verme. A terraestaba dura. Algúns cadullos esfarelábansedebaixo dos meus zocos. Andei e andei. Debíaestar preto do río pois chegou ata min obalbordo da auga na presa do muíño.

Senteime. Quitei os zocos e desabotoei acamisa. Estaba canso e o sono venceume.Durmín un bo anaco, non sei canto, e acordei


mentres soñaba que Manolito corría tras demin cunha escopeta.

— «Poida que anden na miña busca»,pensei. Pero non me importou. Meu paizoscábame sen ter por que, e eu queríalledemostrar que non teño medo. Por eso fuxira.E xa daquela teimaba irme para lonxe. Nonquería aturar a Manolito.

Púxenme a facer moreas de terra. Sempreme gustou xogar coa terra. Estaba morna ada tona; a de máis abaixo gardaba algunhalentura. Primeiro fixen un valo; despois unhaponte. Unha ponte con follas de millo e barbade mazaroca por derriba, a xeito de chan eorelas. Foi cando oín que me chamaban.Erguinme de súpeto, pero volvinme a anagar.

— ¡Nenoooo!

Os primeiros berros viñan da banda docamiño; despois pareceume que saían do resío.

Seguín no meu trafego de amorear terracoas mans. Tamén construín un forno, de

PERDIDO 32

croios, e arrinquei millán para poñerlledarredor. Non me movería de alí. Fixen apromesa de fuxir para sempre da casa, se meupai me volvía zoscar.

— ¡Balbinoooo!

Sentino por miña nai, e pola tía Carme, peroque se amolen. Elas tamén me tiñan bourado,e ademais facíanme rezar. Todos son contramin. Dende o padriño ata meu irmán Miguel,que inda na véspera de irse para Américaturroume dos pelos porque lle andei na caixadas ferramentas.

Pola tardiña andaban buscándome todos osda casa e tamén algúns veciños. Berrabanpreto, lonxe, no agro e nas corredoiras. O meunome foi e veu polo aire en toda a aldea. Xa sefora o sol e inda non me atoparan. Moita xenteque non lle importaba de min, andaba na miñabusca. Era coma se procurasen o raposo ou llequixeran dar caza ó porco bravo. Eu, mentres,seguía facendo pontes e fornos, xuntandocroios, esfarelando cadullos.


Anoitecía cando sentín bafexar detrás domeu lombo, despois dun maino ruxido defollas de millo. Revireime. Era Pachín, o can.Pachín tamén me buscaba. E deu comigo.Traguía a lingua fóra e viñafatigado. Achegóuseme con agarimo ecomezamos a trizar os dous. Queríame falar.Queríame dicir dalgún xeito que me buscaban,e deille a entender que xa o sabía e que tantome tiña. Pachín deu en choutar ó meu redor.Esbargalloume as pontes. Rifeille e quedouseengruñado, coma pedindo perdón.

A noite caeu de súpeto sobor do agro.Barullaban os grilos e as ras. Espreguiceime.Puxen os zocos, e, vagoroso, fun indo leirasarriba. Pachín ceibou un ladriño de amigo eseguiu á miña beira. Cando ía atravesando ahorta, escoitei un berro lonxano que mechamaba. Entrei na casa. Non había ninguén.Semellaba un cemiterio. Unha campa baldeira.

Deiteime na cama. Soñei co Manolito e comeu pai. Os dous andaban a enredar un cooutro e o señor divertíase. Mentres, eu

PERDIDO 34

choraba. Choraba e ninguén facía caso de min.Ninguén ollaba as bágoas que me relucían nasfazulas, caían no chan e fuxían cara ó río, porentre os renques do millo. Pachín seguía ámiña beira, coma se quixese falarme ouchorar comigo.

Cando abrín os ollos vin máis de dez carasdarredor de min. Enxoguei as bágoas coacamisa. Pachín fitoume dende a beira da cama.Paseille unha man polo pescozo e volvíndurmir.


O XUDÍO

Diante ía un home coa cruz. Seguíao outroco pendón. E despois o estandarte, santos, ocura, vellas que rezaban, rapaces... ¡que sei eu!Coma todos os anos.

Tocaban os gaiteiros unha marcha. A mesmade sempre. Cada tanto, un home arrimáballeo chisqueiro a un foguete de tres estalos. Osrapaces corrían tras da canavela, e cando apillaban sentíanse triunfadores, coma setivesen atopado un tesouro. Querían o fío parafacer cometas. O sancristánrepenicaba baixiño as campás. Baixiño para

36

que a xente atendese a procesión; para queas vellas rezadoras puidesen pasar as doas dorosario e escoitarse unhas ás outras, facendo olabor xuntas como se fai a sega ou a malla.

Eu rabeaba por ir tamén á procura de foguetes,pero nunca me deixaban. O padriño veña decontarme a historia daquel rapaz que perdeuas mans por coller unha granada sen estalar.E miña nai arretegábame contra si. «Reza emira para os santos», dicíame. Son o único naparroquia que vou en todo ó paso da xentegrande. Queren que chegue a home antes detempo. E eu teño moitas ganas demedrar. Pero coa gana non abonda. Teñen quepasar anos. Mentres, non podo divertirme coscompañeiros.

Os santos arrondeábanse sobor das andaspor riba das cabezas da xente. A Virxe doCarme ten un arco moi lucido que lle regalouMosteiro dende Cuba. O Xudío tiña dito que«o indiano faría mellor dando eses cartos óspobres da parroquia ou mercando libros para


a escola». Pero ó Xudío ninguén lle dá creto. Ecanto diga é coma se o dixese o mesmo demo.

Outros santos paseaban na procesión. SantoAntonio, co seu meniño no colo; san Roque,co seu can pequerrecho; o san Ramón, quedisque non naceu, ou chegou ó mundo candomorrera a nai, ou algo así. Miña tía non souboou non quixo dicirme a historia polo dereito.

Despois de dar unha volta enteira ó adro,saíu toda a estangurrida polo cancelo e seguiupola aldea adiante. Os gaiteiros teimaban coamesma marcha, e o sancristán, penzo sobordos bateis, seguía repenicando baixiño. Niso,a unha das catro mozas que levaban o santoAntonio non sei que lle pasou e miña naiachegóuselle. Eu lisquei. Fuxín daprocesión. O home da pólvora púxolle lumea un foguete. Cando estalou mirei para ribae logo botei a correr. A valmontes, brincabacoma un cabalo novo, tripando sebes,regueiros e hortas. Sen saber como, fun dar áeira do Xudío. Xa non me lembraba do fogueteque viña perseguindo. Renxeu un aramio e de

O XUDÍO 38

seguida apareceu o can; un can vermello efero. Recuei para que non me atenazase, e foicando me bateron os ollos co dono da casa.

— ¿Ti que fas aquí? —díxome, con cara deferreiro.

Non souben que respostarlle. Pensei nofoguete, na procesión, en miña nai.

— ¿Viñas roubar pexegos?

— Non señor, que a min téñenme dito queroubar é pecado.

O Xudío colleume por un brazo e atravesoua eira comigo cara á cociña. Eu deixábame ir.O can viña detrás, lambéndome a graxa doszocos.

Sentámonos en candanseu tallo. Todoestaba moi limpo. A cociña caleada, sen feluxenin arañeiras, e cun vertedoiro grande que dáó salido.

— ¿De maneira que non viñas roubar?


— É pecado —volvín dicirlle.

— E se non fose pecado, ¿virías?

Quedei coma se me desen unha labazada. OXudío encendeu un pito, refregou as mans eolloume sorrindo.

— Ti es o Balbino, ¿non si?

— Si señor.

— Teus pais son boa xente pero andan moiapegados á cera, son moi amigos do crego edos santos. ¿Estiveches na procesión?

— Dela veño —respondinlle.

— ¿E que sentiches?

Expliqueille que sentira as campás, osgaiteiros, o rosmar das mulleres que rezaban...

— Non, non —atalloume—. Quero dicir sepensabas en Deus e nos santos.

— Pensaba nos foguetes —díxenlle.

O XUDÍO 40

— Pois velaí tés: a xente que vai rezandotampouco atende ó que fai. Uns cavilan nohórreo baldeiro, na contribución, na peste daspatacas; outros, tecen no pensamento aspeores aduanadas, e senten ata cobiza daroupa boa que poidan levar os demais. Ti esmoi novo e non entendes aíndacertas ruindades. Se o zoqueiro, poño porcaso, non pon tino ó que fai, cando ten o fío damacheta ou do xabreiro preto da man, tállase.Pois rezar é coma falar con Deus, que valmoitísimo máis ca un par de zocos. E se Deusé como din, xa debe ter arranxado un infernopara todos os que lle fan burla desa maneira.

Eu comecei a tremer.

— ¿A ti ninguén che dixo porque me chamanXudío? —preguntoume.

— Non, señor.

— Puxéronme ese alcume porque parolosempre destas cousas. Todos, para o seuchaleque, saben que teño razón. Pero por fóraaldráxanme. A min tanto me ten; síntoo por


eles, que parecen ovelliñas en vez de homese mulleres. Cadaquén deulle a súa alma agardar ó cura, e o cura non fai máis queestragarlla. Ninguén pensa pola súa conta.Pensar é pecado. Pedir xustiza, verdadeiraxustiza, é pecado. E tamén é pecado ter ideasou andar pola propia conta á procura daverdade. Pero ti es moi novo para entenderalgunhas cousas. ¿Vas á doutrina?

— Vou, si señor —díxenlle.

— ¿E que che ensina o crego?

— Fálanos da Trindade, das oracións, damisa, dos catro infernos...

— ¿E vós entendedes polo dereito todo iso?

— Non todos son así. O cura de Ribánexplícalle ós rapaces algo de catecismo. Algo,porque senón xa o bispo o tivese mandadosementar fabas. Pero tamén lles fai deprenderxeografía, historia, costumes das xentesdoutros tempos e doutros países. E ademaisdilles como se plantan os bacelos, cal é o

O XUDÍO 42

mellor tempo para enxertar, e outras cousas.Os fregueses quérenlle. Vai cos mozos átaberna, e se cadra bota con eles unsubhastado. E os mozos cántanlle a misa osdías de festa. Ese si que...

Oímos ladrar o can. O Xudío ergueuse e abriua porta. Coñecín a voz da miña nai.

Doeume o corpo todo. Meu pai malloumecoa corda. Non chorei, pero sentín taméncoma se me doese unha cousa que non me doi.¡Que sei eu! Coma se me doese a alma.


LOITO

Meu tio Braulio morreu de desgraza. É certo.Pero eu non lle afinquei. Pasaron xa tres anose inda se fala del con moita aquela. Era unhome pouco dado ó traballo, dende que voltoudo servizo. Moi chusco e compangueiro.Amigo da troula e das romarías. Pero morreu.E houbo que poñer loito. Todos coma curas.O meu pantalón de cada día é negro. Cada vezmenos negro, porque as remontas e remendossobrepostos son do que cadra. Tamén andocon botóns escuros na camisa. Pero vestir asíou doutra maneira tanto me ten. O que meamola é quedarme na casa os días de festa.

44

Chega o San Pedro, ou o Carme, e euencerrado; metido na gaiola coma un rulo. Etodo pola morte do tío. ¡Que desgraza! Di meupai que o loito non revivece a ninguén pero amadriña comeza a bagoxar polo seu Braulio, edálle con que era bo mozo, espelido, un anacode pan, ¡que sei eu! E o loito segue.

Ben me acordo cando o tío Braulio chegoude África. Viña negro coma un chamizo. Sabíacontos de meigas e un eito de xogos moipaveros. Semellaba un lareta das feiras. Osmozos da aldea corrían para a nosa casa conmentes de escoitalo e xogar con el. Algúnspialláronlle os moldes e arremedábano por aí.

Pero aínda que lle doía o óso paraanagarse, meu tío sabía que en ningures danpan por durmir, nin por xogar a andar depalique. E botouse ó traballo. Con moitatristura, pero botouse. Como non estaba afeitonin tiña gana de afacerse, andabaesmangoletado, batendo en todo de mal xenio.Por iso aconteceu o do carro. Foi por molimeó coto de Guillal e cando baixaba antepuxo


o gando para manter a carga coa forcada. Asvacas reviraron , saíronse do camiño e o carrodeu volta. Meu tío quedou entrillado debaixoda roda. Non puido berrar sequera. Doushomes do xulgado estivérono coidando un díaenteiro. O médico fendeulle a testa para saberde que morrera. Nin que o fixera pararoubarlle os miolos, pois ben se sabe que oesmagou o carro. ¡Se ata tiña o cabezote doeixo espetado na barriga! Pero arre dos demosque había que facelo porque era o seu deber,e que sei eu. Renegou con meu pai e meu paicon el, pero saíu coa súa. Foi moita xente óenterro e inda hoxe se fala na aldea daqueladesgraza.

Pero eu non tiven culpa de que dese a voltao carro. Encambáronme o loito hai tres anose con el sigo, sen poder ir ás foliadas, ninvestirme de vello no Entroido. Nunca quixenarrepoñerme por non ver chorar a madriña.Ela pensa que os botóns negros da miñacamisa fan máis levadeiro o purgatorio queseguramente atura o tío Braulio.

LOITO 46

Na coresma sentinme máis ledo ca antes. Órevés de todos. Din algúns que a coresma étempo de poñerse tristes porque nos failembrar a morte. A nosa morte e máis a doNoso Señor. Paréceme que cavilar niso é bopara os vellos. Eu non quixera morrer novo,pero se o penso moito, tanto me ten. Disque osrapaces somos anxos. Cando morreu Pepiñode Candau, metérono nunha caixa branca,porque era un «anxo»; así mo contou amadriña. Na morte de Noso Señor caviloalgunhas veces. Arrepíame velo sangrando,encoiro, coas mans e os pés cravados á cruz.Ademais da dor é unha burla que se faga iso aalguén. Aínda que non fose Deus, igual dámágoa ollar as súas feridas.

Non sei por que hai xente que ten untempo para cada cousa. Tempo de tolear noEntroido e logo facer de choróns na coresma.Se non fose pola morte do tío, eu tamén seríaasí. «Para onde vas tolo, para onde vantodos», di meu pai. Pero como o loito faimeandar de coresma arreo, cando chega acoresma de certo atopo ós demais igual ca


min. Peor ca min, pois se non me divirto deverdade, divírtome coa xente, que troca decaríz segundo o calendario.

O derradeiro Entroido, debido ós meusbotóns negros, paseino na casa. Mentres osdemais trouleaban, eu aturaba o encerro. Vina mascarada dende o taboleiro.

Diante chegaron os «correos». Eran catro.Todos co seu par de luvas, pantalón brancoe chaquetas relucentes. Viñan en facospedreses, garnidos con fitas e arreos dotrinque, e cubertos de axóuxeres dende a testaó rabo.

Petaron á porta. Meu pai abriu e díxolles:

— Non hai entrada.

Significaba que, como estamos de loito, asmáscaras non darían os «vivas» nin cantarían,nin nada diante da nosa casa. Os correosderon volta.

Pero eu vin todo, porque na outra banda docamiño están os de Cordal, que como non

LOITO 48

gardan loito por ninguén e ademais disogústalles a troula, deron «entrada».

Non tardaron en aparecer os xenerais.Montando cabalos galloufeiros (disque llesdan viño para que anden máis rufos), elucindo traxes rechamantes, tricornes, botas,esporas. Sobor do peito levaban cruces eoutras barrufalladas de follalata ealuminio. ¡Quen vía a Tomás da Eixola!Semellaba un espeto. Nunca tiveron un cabalodebaixo de si. O ano anterior fixera de frade.

Detrás dos xenerais viñan oito ou dez músicosda banda de Orazo, tocando marchas. Taménapareceu un coro cantando a «Rianxeira». Unmozo levaba unha manda de foguetes e decando en cando facía estalar algún. Os rapacesían á pillota tripando sucos de centeo para darcoa canavela. ¡E eu encerrado...!

Un eito de xente viña detrás, ríndose cos«vellos». Tamén eu rin, aínda que máis bentiña ganas de chorar por non poder ir ócamiño. Rinme cunha banda de música, quenon era música nin farrapo de gaita. Armaban


un estronicio coma para escorrentar o lobo.Cadaquén bruaba á súa maneira. Osinstrumentos eran de moito barullo: bombos,tamborís, trompetas, fiscornios e outros.Vestían roupa vella, chea de remendos. Tiñana cara enfarruscada de negro. Levaban tallosatados á cueira con vimbios e corresde codeso.

Despois vin chegar varias cousas: unha vacae mais un burro axugados, turrando por uncarro no que ían dous augardenteiros coa súaalquitara; noutro carro, unha morea de palla,que seis homes, vestidos con carozas dexuncas, puxéronse a mallar no chan concadanseu mallo, mentres cantaban coplasaxeitadas. E detrás dos malladores apareceuun fato de ferreiros, que pousaron no camiñounha zafra e bouraban derriba dela conmartelos moi grandes, coma se estivesendomeando ferro. Disque en Sarandón e maisna Ulla arman cada estangurriada que dáxenio.

LOITO 50

Un dos xenerais, brandindo unha espada naman dereita, berrou coma un perdido,agoirando que Xacinto do Cordal vivise pormoitos anos na compaña da súa xente. E todosos dacabalo respostaron a un tempo:

— ¡Vivaaaa!

Tocou a banda, cantou o coro, comezaron abruar os dos tallos, e Cordal, amais deentregarlle algún diñeiro ó que andaba coacaixa, veuse con xerras de viño para a porta.Convidaba a treu. A xente ría,cantaba, aturuxaba. Divertíanse todos. Todosmenos eu, que aturaba detrás do taboleiro.

Cando rematou o Entroido, unha mañá forontodos á igrexa. Con caras de ferreiro. Porquea xente é o demo. Meu pai tenme dito que nocine hai homes e mulleres que un os ve chorar,ou rir, ou morrer, e que todo o fan de mentira.Disque non choran, nin rin, nin morren.

A xente por dentro debe andar triste ou ledapor outras cousas, pero non cando llo manda oalmanaque. A troula da mascarada, igual que


a tristura da coresma, son para vestir por fóra,penso eu.

Dixo a madriña que o cura luxoulle a testa atodos cun chisco de borralla, mentres lles íadicindo que están feitos de terra e que, máistarde ou máis cedo, serán terra outra vez. Nonsei a que vén ó caso. ¡Como non sexa uncastigo por se teren divertido no Entroido!

Eu non tiven a culpa de que meu tíoBraulio quedase esmagado debaixo do carro.¿Por que me encambaron este loito sen fin?Ás veces penso que debe ser unha manganchapara que non saia da casa. Se foi por iso, depouco valerá agora. Pero os botóns negrosfanme cavilar. Cavilo na xente que da noitepara a mañá canta ou chora, láiase ourelouca. O estar coutado sempre, obriga a ollarós que andan por aí. Ós que teñen mesturadasas bágoas cos sorrisos. E vénseme á cabezao que dicía Serafín, o legüeiro-enterrador:«¡Que toleirón de mundo!»

LOITO 52

OS

GRANDES

Debe ser boa cousa chegar a grande. Osgrandes son donos de si e do mundo. Fan edesfán, gobernan, arman o merlo con guerras,negocios e canta trangallada hai. Pero, comodi a madriña, «non sempre é ouro o quereloce». Os grandes teñen as súas tristurase desacougos. E ás veces inda nos gañan enrapazadas. De non ser así, non seencabuxarían cando lles sinalamos algo queestá mal.

53

Se pelexamos entre nós, métense eles. Nonse decatan de que as nosas liortas son nadamáis que enredos. Rabuñámonos agora e deaquí a un chisco estamos amigos outra vez.Fan de xuíces e zoscan a quen cadra e comocadra, sen averiguacións. As nosas mans sonpequenas e non magoan; as deles pesan, fandoer. Se deprendesen de nós non irían águerra. Na guerra mátanse uns ós outros sensaber as máis das veces polo que. Disqueguindan casas, pontes, e ¡que sei eu! Semellaun xogo.

Pero un xogo con sangue e morte. E despoisfalan de «educar os rapaces»...

Nós vimos ó mundo cunha alforxa depreguntas. As cousas éntrannos polos ollos,polo nariz, polas orellas, e queremosdeprender o seu nome e significado. Mais nonsempre o logramos. Os maiores cánsanse efannos calar, ou arrédannos con algunhaestrucia, do que teimamos saber. Calamos.Porque é perigoso non calar a tempo. Ecalquera día en calquera lugar, facémoslle a

OS GRANDES 54

pregunta a calquera. O que debían dicirnosnosos pais dínolo un alleo. Un alleo que talveznos guíe mal. E irá levedando a nosa vida conformento de fóra, emprestado.

Eu cavilo nisto porque me aconteceu. Eacontécelle todos os días a moitos rapaces poraí adiante. Os grandes esquecéronse de candoeles eran pequenos. Se esculcasen os nososollos desandarían a tempo. Pero adícanse a outros problemas e non fan caso de nós.

Nunca souberon meus pais o que eu padezoata polas cousas máis cativas. Eles lévanseben, pero algunhas veces renegan entre si, eos seus berros abróuxanme en soños noitesenteiras. Non saben o que me doe quesexamos pobres. Non por min, que pensogañar moito cando medre, senón por eles.Quixera que tivesen de todo, aínda que eu sigaesfarrapado. A mamai séntalle mal a broa peronon podemos mercar pantrigo. Hai pouco vinachorando porque a couza lle picou a saia docasamento. Eu calo, engrúñome, pero esascousas chéganme ó corazón. E tamén me


aflixe ter que poñerlle cara de risa ó señor,coma se non abondase con darlle a metade doque collemos.

Algunha tarde, mentres coidaba o gando naZanca, cavilara en irme para moi lonxe; saírcos dentes pechados á procura de diñeiro.Maldicir a pobreza. Arroutadas que se meengastallaban nos miolos. Talvez o queaconteceu despois, case sen pensar, fosemadurecendo paseniñamente dentro de min,logo daquelas cavilacións.

O padriño contárame o conto dun sabio quecomía herbas por non ter outra cousa, equeixábase polo mundo adiante da súa laceira.Un día revirouse e viu que outro sabioapañaba as herbas que el viña guindando. Atodo hai quen gañe, para ben e para mal. Seun home crebou unha perna, outro perdeu asdúas. Eu son pobre, pero Andrés do Canteiroinda o é máis.

Andrés ten tres irmáns, todos pequechos. Opai bota día e noite na taberna e chega á casabébedo. Malla na muller e nos fillos. Tenme

OS GRANDES 56

contado Andrés que algunhas noites de xiadativeron que saír tremendo pola porta parafóra, pois seu pai andaba tras deles cunhanavalla. Botaban ata catro días sen comer. E xateñen ido pedichar pola aldea.

— ¿E túa nai non se arrepón? —díxenlle un día.

— ¡Como se vai arrepoñer! ¿Ti queres que abalde? Ela treme como unha vara verde candoo ve chegar.

— Tes que ser grande...

Andrés riu. Coma se para ser grande nontivesen que pasar anos. Porque o tempo nonacelera nin se detén. Marcha sempre ó mesmopaso. E segundo o que procuremos detrás del,pode parecemos que bole ou que demora.


AMÉRICA

Hai moitos meses que meu irmán Miguelmarchou para América. Inda me lembro decando se despediu de nós. Miña nai, a tíaCarme e a madriña choraban. Meu pai estabaserio coma un pote. Nin bágoas nin risadas:os homes son homes. O padriño non quixoir. A Celia, que está servindo en Loxo,mandámoslle recado pero non a deixaron viros señores.

Eu estaba no medio de todos. Ninguén facíacaso de min. Bulían a darlle consellos óviaxeiro mentres non chegaba o coche de liña.

58

Miguel dicía a todo que si, con cara de «tantome ten». Collinlle unha man e púxenme acontarlle os dedos para un lado e para o outro,dende o gordo ó meimiño. Non dei chío perogustábame que Miguel marchase. Despoiscontaríame moitas cousas. E eu diríaas naescola. Como non me atendía, turrei por elpara unha beira. Anagouse e díxenlle ó péda orella: «Eu quero que te vaias. Mándameunha carta dende América e cóntame historiasde alá». Sorriu, púxome unha man na cabezae esgarabelloume no pelo. Sentín coma unproído de sarabullo no corpo todo.

Escoitamos a buguina do «Modelo». Viña atodo meter, cun eito de caixóns e cestosderriba. Miña nai e mais a madriña dábanllebicos e apertas a Miguel, e seguíanchoromicando. Meu pai ergueu a maleta ataonde estaba o revisor. Unha maleta noviña,feita polo carpinteiro de Quintela. Despoisapertou contra si un instante a meu irmán.Antes de meterse no coche, Miguel colleumepolo pescozo, deume un bico na cara, e cun«abur, Balbino» fuxiu coma un lóstrego. Eu


quedei feito un papón. Non souben dicir ninfacer nada. Arrincou ó xeiteniño o «Modelo».Miguel axexaba para nós mentres abaneaba unpano da man.

— Non deixes de ir á misa —berroulle amadriña.

— Deus te acompañe; ¡non te botes a perder!—dixo miña nai, mentres enxugaba as bágoas.

E a tía Carme guindoulle o seu derradeiroconsello, que non entendín ben:

— ¡Ten tino coas mulleres!

— Deixádevos de berros —terzou meu pai,mentres me collía por unha man—. ¿Pensadesque vos escoita? ¿Non vedes a onde chega xao coche?

O «Modelo» corría. Semellaba unha nubevoando a rente do chan, por entre os piñeiros,por entre as viñas. Miguel ía dentro.

Pasaba o tempo e non viña carta. Miña nairezaba día e noite, e ofreceulle unha vela á

AMÉRICA 60

Virxe do Carme para que non se afundise obarco onde meu irmán viaxaba. Ata que un díaa carta chegou. Miguel estaba ben. Traballabana tenda do tío Xaquín. Vestía decote conroupa de garda e zapatos. Ademais folgaba ossábados pola tarde, andaba nun coche de liñae comía pantrigo, queixo e compango todos osdías. Iso si que era vida.

— Cando medre, voume para América —dixen.

E meu pai atalloume:

— Cando medres deprenderás un oficio e faráspor vida aquí, sen andar batendo o zoco polomundo adiante.

— ¿E logo Miguel?

— Miguel xa está. E con un fóra abonda.

Eu pensei no pantrigo, no queixo, na roupaboa. Disque se pasan nove días sen ver terra.Nada máis ca auga día e noite.


O padriño, que é de poucas falas, estabasentado ó pé da lareira; revirouse paradicirme:

— Atende, neno. Quero que metas nos mioloso que che vou dicir. Deprendino cando eranovo coma ti:

Ás Américas van os homes,

ás Américas para gañar.

E as Américas aquí as teñen

Os que queiran traballar.

Calei. Farto estou xa de que me digan que sonpequeno para entender certas cousas. Talveziso de ir ou non ir para América fose un leriode xente grande. Hai que medrar. Arredeimeda conversa. Púxenme a esnicar coa navallanunha carola de nabo que atopei debaixo daartesa. Meu pai e mais o padriño seguironlatricando.

— Eu fálolle deste xeito ó neno, pero teño paramin que América é outra cousa —dixo meu

AMÉRICA 62

pai—. Hai outras oportunidades. Pode unchegar a rico se ten cachola e sabe aforrar unpeso. É que poñen tantas impedimentas parairse, que senón...

— Ti non sabes o que dis —atallouno opadriño—. Na América non hai melloresvantaxes das que temos aquí. Dígocho eu, quebotei anos dabondo por aquelas terras.América é un ichó. Os que caen nel non avisanós que chegan detrás. Primeiro pérdensecostumes, xeitos de vida do país de orixe.Pérdese a alegría. Rematando, as máis dasveces, por perdelo todo. É coma cando searrinca unha árbore e se deixa coas raiceirasencoiro, sen terra.

Meu pai falou dos que veñen de alá condiñeiro e botan por ela mercando casas e decanto hai. E o padriño díxolle que moitos máiseran os que non podían voltar, e que paramorrer pobre máis valía pechar os ollos ondeun nace. Contou que algúns dan risa e noxocando aparecen co seu falar, e cadeíña de ourodarredor do bandullo, e un coche que queren


meter polas corredoiras. ¡Ten cada retrónecao padriño! Cando papai lle apuxo non sei quedos que eran máis traballadores, ergueuse dascuñas:

— Alí todos traballan máis da conta —dixo—.Pode haber algún preguiceiro, pero unhaabella non fai enxamio. Os nugalláns non sevan. Saben que en ningures choven moletescocidos, e polo si ou polo non prefiren folgarna aldea. O que traballan dee máis osemigrantes axuda a medrar a outros. Eembrutéceos a eles, que coidan ter chegado ómundo para turrar día e noite dun xugo. Comodi o refrán: «nin xo que pare, nin arre quefuxa». Aquí escoitaban o bombo en calquerasouto e deixaban todo para irse de troula, ealí traballan arreo, sen saber moitas veces nincando é domingo. Eu paseino. Con igualesforzo houberan estado mellor na propiaterra. E vivirían no seu, sen botarse a perder.

Calaron un chisco. Eu seguín a cavilar nopantrigo e no queixo. E na boa sorte deMiguel. A meu pai non lle cocía o corpo deixar

AMÉRICA 64

todo aquilo sen aclarar e dixo que a xentemoza rabeaba por andar mundo e ilustrarse, efoi cando o padriño ceibou outro sermón dosseus, dicindo que o máis malo era que fose amocidade a que se vai. E que ogallá se tratasedunha tolemia de vellos, porque os vellos danperda, pero vaise a xente que traballa e o paísestá cheo de vellos e nenos. Tamén dixo queiso de ilustrarse eran contos de feira, poismoitos dos que emigran cando se van sonpersoas que teñen bo xuízo para entender erazoar moitas cousas e que despois se volvenmonifates. Contou que cambian a falatrocándoa por unha requinaeterna que nineles entenden. O padriño fixo a comparanzacun merlo nunha gaiola. Disque podemosmantelo á nosa maneira e facerlle asubiar o«tiroliro», pero non se afai. Un día ríspasepara o monte e no monte é un alleo, un merlobotado a perder. ¡Iso do merlo si queestivo pavero!

Meu pai dixo que se a xente non marchase,aquí non se cabería.


— A xente ben cabe —respondeulle opadriño—. O país está sen explotar. Se da noitepara a mañá non deixasen saír a ninguén,fariamos unha revolución que é o que cómpre,e todos viviriamos como se merece, sen andaresmiñatando en terras alleas.

Seguiron afiando o peteiro. Cadaquén coassúas razóns. Eu marchei para a eira. Aquelaconversa non me chistaba. Entendín algunhascousas. As máis delas, non. Lerios para homesde barba. O padriño guindaba berrosabrouxantes. Meu pai case non podía meterbaza. E todo porque eu dixera que iría paraAmérica cando fose grande. O que son ascousas. Faime lembrar o lume. Un mistopequeniño pode queimar un palleiro ou unhazanca.

Coa carola de nabo fixen a cara dun macaco.En cadanseu ollo metinlle unha faba tarabela.Púxeno nun burato do valo, coma un santo.

A Miguel tamén se lle daba por facer macacos,e carros e arados de casca de piñeiro. ¿Faraosna América? Talvez non lle deixe o tío Xaquín.

AMÉRICA 66

E tampouco lle deixaría escribir. Mandou unhacarta nada máis. ¿Cando me escribirá a min?Quero que me conte historias de alá.Quedamos niso cando se foi. Ómellor esqueceuse.


PACHÍN

Nun tempo disque falaban os animais.Andrómenas. Está ben que se lle conte a nenosda teta, pero non a min que levo rillado catrocodias. Todos os días estase a refacer averdade. Fai unha chea de tempo que non oiofalar seriamente do «Anxo da garda», nin dosReis Magos. E quen sabe cantas cousas máisque hoxe teño por certas irán cambiando enmin. Voume afastando do berce, coma quen di.

Boa estaría que os animais falasen coma nós.Os paxaros, o gando, as lebres. ¡Querebumbio! Talvez se entendan sen conversar,

68

ou non precisarán entenderse. Hai moitoshomes e mulleres que parolan na mesmalinguaxe e tampouco se entenden.

Miña nai tenme dito que lle gustaría ver,sequera por un intre, o río baldeiro, sen auga.A min, tamén. Pero aínda me houbesechistado máis escoitar un parrafeo entrevacas, porcos ou galiñas... ¡Cantas cousas secavilan! E todo dende que tiven a Pachín.

Porque Pachín si que falaba. Á súa maneira.Falaba cos ollos, co rabo, coas patas. Euentendíao tan ben coma se pronunciasepalabras. Non parecía un can. Tiñaentendemento de persoa.

Antes de nacer eu, tiveran o Rabeno. Déranlloó padriño en Silleda. Disque era grande, fero,requestado do lobo. Miguel coñeceuno. Peroun día o Rabeno adoeceu e houbo que matalo.Meu pai zorregoulle un tiro coa escopeta,detrás do palleiro.

Pachín era pequenote, marelo. Tiña unhapenca no fuciño que lle lucía moi pavera


cando trizaba. Gustáballe barullar pola mañá.Un xeito de saúdo. Os seus ladros de chós íandirixidos ás árbores e ós paxaros. ¡Como sedivertía choutando pola eira adiante!

Disque cando un can ouvea é porque ventamorte. Pachín nunca ouveaba. Ou tiña mal asulideiras, ou cicais non lle chistase pregoarenterros. El era alegre, compangueiro.Faltáballe rir. E riría, digo eu, pois en vecesrecachaba a dentamia coma quen está ledo.

Non había can máis chusco na comarca. Atodos lles gustaba. Déranolo o Zoqueiro deRibán, en pago de terlle cravuñado meu paiunha gadaña. Tróuxeno eu no colo.

— Ha de ser fero —non sei quen dixo—, porqueten negro o ceo da boca.

Pero non acertou. Pachín talvez botase deconta que está mal andarlle trabando ascanelas á xente. Alporizábase se o encirraban,mais non era de usar os dentes para atenazar aninguén.

PACHÍN 70

Cando me deixaban só na casa, xogaba conel. Corriamos xuntos pola horta coma seestivésemos perseguindo coellos. Despoissentabámonos ó pé da cerdeira grande. A minesvarábame a suor polas fazulas, e Pachínfolguexaba de présa, coa lingua fóra.

Algúns rapaces sentían envexa. Amoláballesque eu tivese un cadeliño así. Pachíndecatouse e resolveu non aturarllebrincadeiras a ninguén. Cando un xalgarete lleguindaba pedras ou o encirraba, íaselle enribacoma un lóstrego, rosmando, cos dentesregañados.

— Non tolees, Pachín —dicíalle eu—. Ti nonmordes pero abúralos; méteslles grimos e undía vante derrear.

Pachín poñíame as patas dianteiras no peito,mirábame cos seus ollos grandes e abaneaba orabo. Era coma se baduase: «Ti déixame, queben sei o que fago».

Miña tía Carme vai á fonte coa sella todas asmañás. E amais da auga trae decote algunha


nova. Un día contou que atopara chorandoá muller do ferrador, porque a noite pasadaentráralle o raposo no galiñeiro e arramplaracon nove galiñas. Primero remexeu nas lousasdo cumio, e vendo que a ripa era tupida, deuna estrucia de abrir un tobo por debaixo daporta.

Aquela mañá eu fora co gando á Zanca Vella, ementres procuraba niños achei nunha toxeirao «depósito» do raposo. As nove galiñasestaban alí, mortas. Darredor había sangue eplumas.

Deixei o gando e fun a valmontes ó lugar doferrador para contarlle a topadela. Pachíncorría á miña beira. Un veciño, que é cazador,dixo que cumpría facer as cousas con moitacautela, pois se o raposo se decataba de que llederamos co almacén, non habería maneira devingarse del.

Foron ver o boticario, quen pediu que llelevasen polo menos dúas galiñas. Así se fixo.Cortoulles o pescozo e meteulles dentro unsolimán. Pousáronas outra vez na toxeira con

PACHÍN 72

mentes de envelenar o raposo. Pero nonaconteceu así. Quen apareceu morto de alí adous días na Zanca Vella foi Pachín; o meuamigo Pachín.

Cando o vin sen alento, estarricado entreunhas queiroas, non quería dar creto ós meusollos. Como soño tantas cousas, pareceumepor un instante que estaba a soñar; que nonera certo. Pero non soñaba. Pachín morrera.Caera na trampa que fora arranxada para oraposo.

Tróuxeno do monte. Cunha legoña abrín nahorta un burato fondo, alongado, e deille terraó seu corpo. Coido que chorei. Non meavergoño de dicir que chorei. Fun acochándooó xeitiniño coa terra fresca. Coma se o cubrisecunha manta.

A xeito de lousa plantei unha cerdeira derribado meu amigo. Cando abrollou, coidei ver encada gromo un ollo ou un dente de Pachín. Epareceume que dende as raíces chegaban unsladriños agarimosos.


REBUSQUE

Pasou a festa do Carme sen que eu puidese iró souto. Xa estou afeito a quedarme na casa,coma nunha prisión. O que máis me doe é quea ninguén lle importe de min. O loito por meutío Braulio semella un adival que me atafega.

Pola mañá fun á misa coa madriña. Quixennegarme pero ela colleu un baloco earremeteume con el. Non me puiden rispar.A madriña decote me fala do inferno, ondedisque hai fornos que non se apaganendexamais, e rodas de coitelos que pasantallando arreo nas almas da xente ruín que vai

74

para alí. Alporízase cando lle replico ríndomedesas historias de meter medo. Ponse comaunha denosiña. Todos os domingos acontece omesmo. Parece coma se os pais e os padriñosdun nacesen para levarnos a onde nonqueremos. Eu nunca teño gana de ir á misa,nin de rezar o rosario pola noite. Pero arre dosdemos que debo facelo.

Fomos, pois, á misa de cedo. A cantada era ásonce, pero o loito non permitía asistir a ela.Pola tarde xoguei só á billarda na eira, e candoanoiteceu subín ó faiado para ollar o souto daromaría dende o ventanuxo.

Alí estiven un bo anaco. Corría unha mainabafaxe que me refrescaba a testa. Un eito degrilos e sapos barullaban na horta. O soutoestaba alumeado con faroliños moi paveros...Tocaban a banda de Arca e mais a de Ribeira, ea xente bailaba. Aturuxos, cántigas, berros denenos, foguetes, ulido a pólvora. Todo chegabaata min. Os faroliños abaneábanse no aire. Porentre a xente e os carballos erguíase unnubeiro de po que logo se esparexía.


Moitas pezas das que tocaron as bandas xaas tiña oído. O eco resoaba lonxe, no fondoda carballeira. Semellaba que unha recovaxede pantasmas fuxise con aquel balbordo nosombreiros. Eu, en veces, sentíame voar, comase a música me arrincase do faiado e me levasepolo aire. No ceo relucían ducias de estreliñas.Parecía que axexaban para o rebumbio dosouto. Quedeime ollando unha que escintilabamáis que as outras. Imaxinei que turraba pormin. Sentinme xunguido, abrazado a ela.Deille un bico e de alí a pouco bailamos osdous, ó son da música...

Pedro chosco rebulíame nos ollos. Madrugarapara ir con meu pai ó monte, e tiña sono.Causoume risa aquilo de bailar coa estrela.Boteille unha ollada derradeira ó souto. Axente seguíase divertindo. Os faroliñosreloucaban. Pechei o ventanuxo e funmedeitar. Dende a cama oía a música. Cavilei norebusque. Xa que non fora á festa iría rebuscar.Polo San Roque atopara cinco pesetas e unpano da man.

REBUSQUE 76

Soñei co meu tío Braulio. Non morrera, fóraseoutra vez para África. O do loito era unhaargallada da madriña e de meus pais paraterme coutado. Andrómenas que esperneannos miolos mentres un dorme.

Erguinme ben cedo. Caladiño e de présalisquei para o souto. Outros rapacesacostumaban ir tamén ó rebusque, pero aíndanon chegara ningún.

O chan estaba todo esgarabellado. Semprequedaba así despois das romarías. Habíatampiñas de botellas e anacos de papeis porentre os carballos. A herba e algunhasmatogueiras estaban tripadas. Os carros depolbo e de viño deixaran a fochanca das rodas.Había ulido a verde. Ulido a fiuncho, anévedas, a monte orballado. O sol comezaraa aparruñar por detrás do coto e viñaesparexendo raiolas. Mirei darredor e non vina ninguén. Pensei no que cambian as cousasdun día para outro. Na véspera semellabaaquilo un formigueiro. Agora estaba eu só.Coma se todos houbesen morto, ou non foran


máis ca unha visión da santa compaña. Comase eu non tivese nada que ver coa naturezadaquela xente. ¡Cavila un cada cousa! O sole mais eu gavexando no souto. ¿Viría o soltamén ó rebusque? Polo menos víñamealumear.

Dei varias voltas arredor do palco da música;andei un anaco do camiño, percorrín o campotodo e non atopei nin frangulla. Xa voltabapara a casa, polo carreiro, cando me bateronos ollos nunha cousa que relucía ó pé dunhamatogueira de abrótegas. Achegueime eboteille a man. Era unha caixiña de pau moifeituca. Tiña un pecho de metal branco.

Brincábame o corazón. Sentín nas pernasdesexos de botar a correr para contarlles atodos a miña boa sorte. Nunca tivera nas manscousa tan bonita. Pero deseguida o penseimellor. Nin ben chegase á casa con aquelaalaxe, todos, encomezando pola madriña,faríanme buscar ó dono para darlla. Eu nonsería quen de roubar, pero o que se atopa noné roubo. Ademais non era un fouciño, nin

REBUSQUE 78

unha eixada, nin un fataxo de cartos. Así etodo, tiña coma un anoto en min. Non meimportaba o dono da caixa. Doíame ter quecalar a ledicia que me aburaba.

Boteime polo monte abaixo. Atravesei ocamiño, metinme leiras adiante ata chegar ábeira do río. A xente, como estivera de troulana véspera, despreguizábase tarde. Procureique non me vise ninguén.

O sol xa pelaba. Todo estaba quedo. Só se oíao barullo teimoso da auga que facía remuíñonunha pena, e o rechouchío dos paxarosmañanceiros.

Quedeime coma un papón ollando a caixiña.¡Que xoguete máis chusco! Era alongada,lustrosa, feita dunha madeira con vetasamarelas. Sacudina. Estaba pechada. Dentromovíase algo que fixo acirrar a miñacuriosidade. Rabiaba por abrila pero nonpodía, a menos que crebase o pecho.

Aquel si que fora un rebusque con boa sorte.Mais, ¿que faría coa caixiña? Primeiro


ocurréuseme levala para a casa e gardala nopalleiro ou na barrela, entre os billardos. Pero,máis tarde ou máis cedo atoparíanma. Por isoa escondín no resío. Recachei unhasmatogueiras e ó pé da raíz, cunhas follas defenta darredor, enterrei na area o meu tesouro.

— ¿Onde estiveches? —preguntou miña nai.

— Fun ó rebusque —díxenlle.

— Ti si que es un bo rebusque... ¿E queatopaches, aire de riba?

— Non atopei nin un chavo, pero se non medeixaron ir onte, polo menos...

— Non te esquezas que estamos de loito.

— ...quixen ver o souto despois da romaría.

Coidei que me berrarían máis. Xa estou afeito.Pero meu pai non deu chío, nin a madriña.

Botei o día pensando na caixa. E pola noitesoñei con ela. Soñei que a abrira coa axudadun cerralleiro. Dentro había moedas de ouro

REBUSQUE 80

e tamén pedriñas de moito valer, iguais ásda hucha do Montecristo —un señor moi ricoque disque anda nun libro que ten o Xudío—.Soñei tamén que fora a Santiago mercar unavión. Un avión de certo. Deprendín a guialoe boteime polo mundo, dacabalo das nubes.Fun a Lavacolla, Madrid, Francia, que sei eu. Oavión era suave e avantaba coma un miñato.Ás veces parecía que me ía esnafrar contra unpenedo, ou caer feito un palloco en calqueraleira, pero non pasou nada. Malia que candoestaba no mellor, cando chegaba a Américapara ver a meu irmán Miguel, espertei. Nabeira da cama estaba meu pai.

— Oínte latricar e vin —díxome, sorrindo—.Falabas de «caixa», «avión», «ouro», ¿queestabas soñando?

— Non sei. Trangalladas. ¿Ou é que non podosoñar por mor do loito?

Meu pai volveu sorrir. Acochoume e foise.Pola mañá levei o gando a pacer ó monteaberto. Cavilei arreo na caixiña. Non a puidenarrincar do pensamento. Sentía ganas de


collela na man, de acariñala. E despois desoñar, ardía co degaro de abrila. Case xureique lle daría aínda que fose cun croio parasaber o seu contido.

A mañá pareceume máis longa ca nunca. Nonpasaba o tempo. Non me entretiñan paxarosnin asubiotes. Os meus sentidos estaban noresío. Cada toxo, cada codeso ou xestaparecíaseme á matogueira onde pousara otesouro.

Por fin moscou o gando. Vinme para a casae disimulei canto puiden a miña inquedanza.Nin ben cheguei, collín unha sacha e dixenque ía tornar a auga ó prado.

Fun ó resío correndo. Pousei a sacha edispúxenme a visitar o refuxio. Non tardei enchegar á matogueira. Esgarabellei na area atadar coa caixiña. Alí estaba, bonita, relucenteigual que na véspera. O corazón latexábameforte. Alí estaba, si, coas súas vetas amarelas, opecho de metal, e aquel chouqueleo de dentroque me tiña alporizado. Lembreime dasmoedas de ouro e do avión. ¡Que cousas soña

REBUSQUE 82

un! Así e todo, non me atrevín a crebar apechadura, aínda que me proía a gana defacelo. Os ollos non se me cansaban de mirala,nin as mans de darlle aloumiños. Cheguei aquererlle máis que a todos os da casa. Paramin era coma unha estrela. Unha cousa á quese lle quere moito e non hai maneira dedicirllo. Nunca tiven sorte. Nin xogando áestornela, nin nas rifas da escola. E de súpeto,a caixiña. Máis sorte ca ninguén. A boa sortetoda xunta.

Erguinme e botei unha ollada darredor. Estabasó naquel anaco do resío. Todo o ambientepareceume fermoso. Coma se estivese no ceo,ou algo así. Ulido a fentas, rebulir da auga, ir evir de bolboretas.

Pero tiña que marchar. Era tarde e non queríaque ninguén me vise alí. Deille un bico ácaixiña e enterreina outra vez na area, conmentes de voltar a xunta ela pola tarde. Collína sacha e enfiei cara ó prado.

O sol queimábame a testa e a caluga. Torneia auga e guieina polas birtas, arredando


restroballo e follatos . Meu pai non me deixabafacer os labores da viña, nin arar, peroafixérame a coidar o prado. Mentres corríaa auga senteime á sombra dun ameneiro.Baixábame a suor a trouzos. O tempo acababade poñerse de treboada. Uns nubeirosescuros acochaban o sol. Coa sacha ó lomboboteime polo camiño. Inda non chegara á casa,cando sentín caír pingueiras coma cocos.

Chovía a reverquer. Arroiaban os camiños.Polo Castro abaixo baixaban croios e molime.Os lóstregos e os tronos sacudían o mundo.Choveu a tarde enteira. E toda a noite.

Pola mañá seguía chovendo. Dende o meucuarto vin o río fóra do seu sitio. Fóra do resío,ruxindo, esnicando xa na cabeceira do agro.¡Pobre do meu tesouro! A enchente barreracon el!

Cando escampou e o río foi baixando,acheguéimelle.

Tiña ganas de pedirlle contas pola súaaduanada. Arramploume a caixiña. Levoume a

REBUSQUE 84

alegría; a ilusión de que era por fin un rapazcon boa sorte porque atopara algo norebusque do souto.

Alá se foron as moedas de ouro e o avión.Soñei día e noite, para nada.

A matogueira estaba descaída, coas follasmurchas, reviradas, cubertas de lixos.Senteime ó pé dela. Levei as mans á cara eboteime a chorar.


ELADIA

Un día fun á feira coa tía Carme. Sempre megustou ir á feira, anque tivese que levar unquino pola trenla ou apandar coa cesta depexegos que me poñían derriba. Pola noitechegaba canso pero ledo, porque xantabamoscon polbo, e no remate mercabamos algunhachilindrada. Esa vez miña tía levoume paraque cargase á volta cun feixe de repolos. Emáis me valera non ter ido. Cando atravesei apraza do barro, vin a Eladia. Estaba escollendounhas cuncas de talaveira. ¡Eladia! Se na miñacasa souberan... Xa daquela tiven ganas defuxir. Irme unha noite e voltar cando fose

86

mozo. Cando puidese falar a eito con todos.Co tempo funme esquecendo daquilo ata que,coma quen esnica unha frida, bateron de novoos meus ollos en Eladia. Faltoume pouco paraberrar. Marcheime a escape por entre oscarros, para que ela non me vise.

Algúns veciños tíñanme preguntado por quedeixara de ir á escola.

—Tanto como che gustaba ler.

—Tan boa memoria que tiñas...

—Xa deprendín todo. Non hai máis para ondeir —dicíalles eu en xolda para que calasen.

Hai cousas que non entendo. Talvez teña quemedrar para entendelas. Cousas que vanaparecendo en min, cousas que vou sentindoa medida que pasa o tempo. Non sei por quepero dáme vergoña falar delas na casa.

Lémbrome do día que cheguei por primeiravez á escola. Levoume miña nai pola man. DonAlfonso, o mestre, anotou nun papel o meu


nome, fíxome varias preguntas e sentoumenun banco con outros rapaces.

Eu xa deprendera algo. Coñecía a folla doscristos e sumaba. Esas pequenas vantaxesgustáronlle a don Alfonso, quen me puxo aestudar deseguida. Non tardei en pasarllesdiante a todos.

A escola está no pazo da señora Isaura.Éntrase por un portal que cae en anacos. Haiun curro con plantas de chuchamel e dúasnogueiras moi grandes. As escaleiras do patínson de pedra, con carriza nas xuntas, polachuvia. É grande a escola, pero está casesempre baldeira. Van poucos rapaces. Ás vecesnon vai ningún. «Con que deprendan a poñero seu nome, para fozar na terra abóndalles», dia xente.

Don Alfonso era ruín. Explicaba pouco ezoscaba arreo. ¡Que maneira de mallar e deturrarnos das orellas! A madriña di que «aletra con sangue entra», ou sexa que dá porben feito o noso amolecemento a xostregadas.

ELADIA 88

Moitos rapaces lataban; non ían á escolaporque tiñan medo. E porque non entendíano falar de don Alfonso. Disque viñera daAndalucía. A min tamén me custabaentendelo. Bulía moito e botaba as palabraspolo atallo. Para máis, era roufeño. Eltampouco entendía a nosa fala. Por iso seerguía das cuñas, alporizado, e berraba comase tivese o boubín.

O Xudío, que non llas cala a ninguén, apañouun día a don Alfonso e díxolle de cantas hai.

—¿Vostede pensa que os rapaces son cuxos?¿Coida que está ben andar a vergallazos coneles? Vaia sabendo, meu señor, que talesasaños acabaránselle axiña. Virán, de vez, ascousas a onde teñen que vir. Se non entendeváiase para o seu país. Nós non imos trocarde lingua. E outra cousa: acabe dunha vez demeterlles na cabeza reis e pelexas que nonlles serven para nada. Ademais, déixese deensinarlles rezos e catecismos. A doutrina quea deprendan na casa, se os pais queren. Aescola é para o que é. Non hai volta que darlle.


Despois dese responso falou o Xudío conalgúns veciños, e anque lle tiñan tirria,déronlle todos a razón. Firmaron xuntos unpapel que non sei a onde mandaron, pedindoque levasen da aldea a don Alfonso. Edenantes de que pasara un mes xa se fora. Ávolta de pouco, chegou Eladia.

Eladia é moi nova. Terá vinte anos, digo eu.Parece mentira que sexa mestra con tan poucaidade. Naceu en Betanzos. E fala galegoconnosco. Eu deseguida lle collín cariño. Tanagarimosa, tan rideira.

O día que chegou foron á escola moitosveciños. Todos lle dixeron que estabandispostos a axudala no que fixese falta.

—Moitas grazas. O que quero, por agora, éque manden os nenos á escola —respondeu,coa súa fala manseliña.

Despois preguntounos varias cousas. Euquería que se fixase en min. E fixouse, porquelle respostei mellor que ningún uns lerios deHistoria.

ELADIA 90

—Balbino —díxome—, ti es o máisadiantado. Non collas fachenda por iso, poistodos ignoramos máis do que sabemos. Sealgún día me amalo, ou teño que viaxar, tiestarás no meu sitio.

Púxenme ledo coma unha pascua. Os outrosrapaces olláronme con xenreira.

Na miña casa estaban abraiados cosesforzos que eu facía para ir todos os días áescola. Moitas veces téñome erguido ás tresda mañá para escadullar ou xuntar monllos.Enxagoaba a cara no regueiro e ás nove estabano pazo, cos brazos cansos, as mans cheas detalos e o proído das esganas no pescozo.

Eladia parecíame un anxo; unha criaturabaixada do ceo, sen azos para facer mal aninguén. Unha avelaíña branca. Non mefartaba de ollar o seu pelo, crecho coma unniño de carrizo, as mans xeitosas, polidas, acariña, os ollos, o corpo todo... ¡que sei eu!Quixera estar decote con ela, sempre á súabeira. Un día deume un bico porque soubenexplicar o descubrimento da América, e sentín


un agurgullar no peito. Nunca me pasara tal.O corazón batíame de présa e foi coma se meestordegase o sangue no corpo enteiro.

Na parroquia todos dicían que eu era moiespelido, e que debía estudar unha carreira enSantiago. Á xente gústalle dar ó peteiro. Paraestudar na vila hai que ter cartos, e meus paisson pobres. Deprendín moitas cousas, é certo,pero o único valemento que tiñan para minera ser estimado por Eladia.

Eladia vivía nunha casiña nova que hai pretoda igrexa. Tiña consigo unha irmá, moi fea apobre, que só a viamos na misa dos domingosou cando regaba un xardín que tiñan diante daporta. Eu pasaba por alí asubiando á cerradada noite, sin ir para ningures, e con disimulopescudaba se os ollos da mestra estabanaxexando detrás dalgún vidro. ¡Que ían estar!Moi lonxe se atopaba ela dos meusdegaros. No fin de contas eu era un neno...

Un día Eladia non apareceu na escola. Osdemais rapaces voltáronse, pero eu fun á casadela. Corrín canto me deron as pernas. Cavilei

ELADIA 92

mil cousas. ¿Iríase da parroquia sen avisar?¿Morrería? Endexamais rezo, nin sequeracando a madriña me obriga, pero neste apretorecei e ata ofrecín un peso ás ánimas. Chegueiboquexando. Abriu a cancela a irmá e díxomeque era só unha gripe. Deixoume pasar.Eladia estaba na cama. ¡Que cuarto máischusco! Cadros, xerriñas, flores. Naquelambiente de roupas de seda e paredes caleadassentín vergoña dos meus zocos e remendos.Quedei coma espetado no chan, sen dar fala.Ela sorriu e chamoume:

—Achégate, Balbino.

Estivemos falando un bo anaco. Da escola, dostrafegos da terra, da vida miserenta dolabrego. Contoume como vive e traballa axente do mar. O pai dela era pescador emorreu afogado. Baixáronlle dúas bágoaspolas fazulas. Viñéronme ganas de enxugarllasco pano da man, pero non me atrevín.Tampouco lle puiden dicir todo o que quixera.O corazón comezoume a troupelear e


trabóuseme a lingua. Son un medoso paratodo.

Na miña casa puxéronse ledos porque eu, unrapaz tan novo, ía á escola en lugar da mestra.

Traballo me custou imporme ós meuscompañeiros, que me chamaban «o sabio», eoutras cousas, pero conseguino. Levaba tresdías á fronte da escola. Na parroquia nunca talse vira, e todos me tiñan certo respecto. ¡Sesouberan do meu desacougo! Estudaba porqueera o único camiño para que Eladia meapreciase. Ó terceiro día sentinme máisseguro, máis forte. E o meu desespero levoumea gabexar nos caixóns da mesa de Eladia. Oprimeiro que atopei foi un pano da man. Tiñao mesmo arrecendo da súa chambra.Gardeino. Tamén collín un retrato dela,pequeniño, onde aparecía rindo, apertandocontra si un ramallete de caraveis.

Durmín aquela noite co pano de Eladiadebaixo da cara . ¡Que ulido máis agradable!Ó retrato deille moitos, moitísimos bicos. Eracoma se estivese ela alí, rindo, ollándome.

ELADIA 94

Soñei que xa chegara a mozo e que iamoscasar os dous. Eu tamén era mestre. Tiñamoscadansúa escola. Eladia dábame apertas,facíame cóchegas e ata durmiamos xuntos.¡Que cousas se soñan! Ás veces inda eramellor non espertar...

Todas as noitiñas ía á casa dela para contarllecomo andara a escola. Desexei que seguiseasí máis tempo, pois aquelas visitas, palicandocase de igual a igual, os dous sós, eran paramin unha regalía. ¡Cantas veces estiven apique de contarlle o meu sentir! Pero non meatrevín. Era coma se un ferro quenteatravesado na gorxa me coutase a fala.Tremábanme as pernas, sentía unha friaxe natesta... e calaba. Tiña medo de que se rise demin, ou que se anoxase e lle fose coa historia amiña nai. Saberíano todos e tería que fuxir daaldea.

Un domingo —xa ela andaba ben—, vinapasear pola beira do río de ganchete cunmozo. Sentín moita tristura. Déronme ganasde ir alí, atravesármelles diante e aldraxalos.


Pero non o fixen. Agardei a noite. Estabansentados no xardín. Fun indo con cautedade arente do valo. Non me viron. Parolaban moiquedo e non entendín frangulla. Había luar evinos moi xuntiños, bicándose. Voltei para acasa encabuxado, chorando. Tentado estivende rachar o retrato de Eladia e de guindar opano da man na corte, pero agarimeinos máisca nunca.

Ó outro día non me puiden erguer. Tiña moitafebre, doíanme as pernas e a cabeza. Amadriña fíxome un eito de remedios.

—Xa vos teño dito que a este rapaz algo rarolle acontece —berraba contra meu pai—. Haitempo que o vexo aqueloutrado, ensumido,feito un pistraca. Vosoutros arre dos demosque é porque se ergue cedo, traballa moito evai arreo á escola. Non sei que é pero non mechista.

Por varios días estiven papando asmanxorradas que a madriña quixo. Eladiaveume ver, acompañada daquel home a queneu aborrecía. Acochei a cabeza e non quixen

ELADIA 96

atendelos. Miña nai convidounos conaugardente e fixo cumprido con elescontándolles a nosa vida. A min dábame tirriae vergoña.

Un día, vendo que non melloraba,trouxéronme o médico de San Mamede.Miroume os ollos, a gorxa, palpoume o corpotodo e mandou que me desen unhas boticasque meu pai foi buscar a Santiago. De alí apouco erguinme e comecei a andar por fóra.Non vira máis a Eladia e rabiaba por vela.Quería dicirlle a causa da miña doenza e decamiño pregarlle desculpas por non a teratendido cando me veu ver. Pero deseguidasouben a verdade. Petei na porta da súa casa enon saíu ela nin a irmá. Ata que un veciño modixo todo. Eladia fórase da parroquia para nonvoltar máis. Fora casar moi lonxe, co mozo quea viña ver.

Foi coma se caese un penedo derriba de min;sentín ganas de morrer ou de fuxir. Era comase tivese o peito baldeiro. ¡Que sei eu! Haicousas que por máis voltas que lle dou non


logro entendelas. Sempre me parecía ver aEladia cando me atopaba con algunha mozasemellante a ela. Unha noite soñei que habíaunha feira ou foliada onde todas as mullereseran Eladias. E despois comezaron a gustarme,aínda que non tanto, outras mozas. ¡Coma seeu fose un mozo!

Xurei que non iría máis á escola. E non fun.

Entre as follas dun libro puxen o pano e maiso retrato.

Pero o que eu non contaba era atopar a Eladiana feira. O tempo fora amainando os meusrecordos. E agora espertaban todossupetamente. Porque o tempo o mesmo curaferidas que fai apodrecer árbores.

ELADIA 98

O

FUMAZO

Ese ano deixáronme ir. E eu sentín undesafogo coma se tivese medrado de súpeto.Non era para tanto, pero como sempre metiñan coutado...

Comigo ían Secundino, Lelo e Moncho.Despois axuntóusenos Serafín do Pesco.Levabamos cordas e fouciños. Eu collín naespeteira o máis novo, acabado de cravuñar.

99

Percorremos montes e camposas; caneamospor roleiros e prados, e pola beira do río.Trouxemos cadanseu feixe. O recendo dasherbas e a ilusión do fumazo empurrábannos.E non había pernas cansas nin zocos quemagoasen.

Anoitecía. Pousamos os feixes na encrucilladae sentámonos derriba deles. Algunhas mozaspasaban para a fonte.

—Facede un lume ben grande —dicíannos,sorrindo.

Un carro de monllos viña renxendo,anteposto. Detrás, un home e unha muller.

—¿Seique teremos fumazo? —o home deuunha pancada no meu feixe.

—Si, señor —dixen eu.

—Os rapaces non se esquecen do San Xoán—terzou a muller—. E seguiron co carroanteposto polo camiño da aldea. Aquela tarde—primeira vez que me deixaban ir— deprendínpara sempre a escoller as plantas sacras:

O FUMAZO 100

estalotes, herba de Santa María, faísca verde,follas de castiñeiro e de bieiteiro, ponlas deoliva, codesos, follas de loureiro, trobiscos,ponlas de nogueira, rosas de nabo e deromeu...

Amoreámolas no medio da encrucillada edespois de cear puxémoslle lume. Foichegando xente. Mocidade, vellos, nenos... Aaldea polo pé. Xerras de viño, pandeiretas,unha gaita. Contou o tío Anselmo da Regueiraque nos seus tempos de rapaz o fumazo eramáis lucido. Andrómenas. Todos os vellos dino mesmo das cousas que facemos os novos.

O fume, un esteo groso e moi longo de fume,subía paseniño, canso, escuro, senesparexerse. A noite era maina, queda, comase fose finar o mundo. E nós veña de atizar asherbas, mentres mozas e mozos, collidos polaman, brincaban por riba do fumazo dicindo:

Sálvame

lume da San Xoán.


Que non me morda nin cobra nin can.

Comezou a tocar o gaiteiro. As mulleres e oshomes bailaban darredor do lume. Semellabantolos. A cada tanto bebían viño e aturuxaban.

Era máis de media noite. Despois de tantotrafego, eu estaba canso. E tiña sono. Senteimenunha beira, ó pé do fouciño e da corda. Axente seguía a danzar con farnesía. Era unhamuiñeira que non acababa máis. A palleta eo fol non se querían ceibar do gaiteiro earrastrárono por entre pedras e cañotos. Etodos bebendo, e aturuxando. O fume deixoude subir e comezou a mesturarse coas mullerese cos homes. De alí a pouco todo era fumee borralla. Só quedaba o gaiteiro, sangrando,a rolos pola encrucillada. Pero non tardou endesaparecer tamén, envolveito na brétema dofumazo. E a gaita calou, pero foise inchando,medrando dunha maneira que arrepiaba. Ovento sopráballe pero non a facía soar. Ata queestoupou, metendo un grande estronicio.

Espertei...

O FUMAZO 102

Moita xente marchara. Para rematar a festado fumazo botaron un foguete, que foi o queme fixo acordar. Meu pai colleume por unhaman e fómonos. Polo camiño atopamos algúnsmozos que arrastraban cardos a mediochamuscar. Disque os guindan nos telladospara escorrentar as meigas.

A noite era quente e un algo misteriosa. Ossapos tocaban o seu pínfano nas hortas. Cadapequeno ruxido facíame tremer. Para máisdéuselle a meu pai por contarme algunhascousas que esa noite se acostumaba a facer.Díxome que hai mozas que deixan claras deovos no peitoril da xanela, e pola mañá fancomparanza do seu porvir co feitío que teñao ovo. Outras, con amores fuxidos, collenpeniscos de cardos e envólvenos con papeis enpequenas trouxas; por fóra escriben o nomede cada mozo, e póñenas no leito, debaixoda almofada. O día de San Xoán, ben cedo,ceiban as trouxas e se abrollou algunha florquere dicir que voltará o mozo que ten o nomesinalado no papel.


Meu pai estaba de chós. Faloume de rapazasque lavan a faciana na amañecida de SanXoán, con auga na que meteron de vésperaherba cruzada; e que nalgúns sitios se bota ogando fóra, e a roupa dos enfermos, e que seaparecen meigas...

¡Que sei eu cantas cousas! Entre o soño quetiven na encrucillada e aquelas historiaspuxéronseme os pelos de espeto. Bo foi queaxiña chegamos á casa.

—Mañá hai que madrugar, chacho —dixo meupai.

—Coma sempre...

—Coma sempre, non —atalloume de boamaneira—; temos que ver bailar o sol.

E vímolo bailar. Estabamos na Agra Vella. Oceo amostróusenos limpo como unha patena;foramos gradar para o millo temperán.Paseniño, foise erguendo por detrás do cotoe guindou na terra as súas barbas luminosas.

O FUMAZO 104

Entón paramos o gando e botamos unhaollada no horizonte.

Como era de día, non me amedoñei, pero o sol,tal como meu pai mo anunciara, bailaba comaun tolo na mañanciña.


A MORTE

Unha mañá espertei cos berros anguriados damadriña e da mamai. Berros que aterrecíancoma se tivesen lume. Os ecos aparruñabanpolas paredes. Ían e viñan rachando o aire.Sentín coma se me esgazasen por dentro.

Morrera o padriño.

O médico adiantáranos que, segundo o malque padecía no corazón, iríase deste mundosupetamente, sen dar chío, sen sufrir. E debeuacontecer así pois eu non lle escoitara queixa

106

ningunha. E na véspera inda estiveracantaruxando na cociña.

Erguinme da cama coma un lóstrego, pero envez de saír debruceime no peitoril da xanela, equedei coma un papón mirando o río. Non seique tiña que ver o río coa morte do padriño,pero o caso é que alí estiven seguindo cos olloso fuxir da auga. Talvez sen pensalo estivesecomparándoo coa vida da xente. Na escola leraalgo diso. Lera que os ríos van dar ó mar,e da mesma maneira, con igual présa, nósalancamos cara á morte. De pensalo ben, danganas de chorar.

O sol veu espreguizándose ó xeitiño porderriba do Castro. Axexou primeiro co seu ollode lume, e logo espargueuse en raiolas mornassobre o mundo. Nunca observara eu esaestrucia.

Denantes de o sol chegar, todo estaba brancode xiada: o camiño, as leiras, o monte. Poucoa pouco foise derretendo. Tras dela quedouunha tona de lama pegaxenta.


Pasou un carro cantando. Os bois íanantepostos, e detrás, cunha man no chedeiro ena outra unha aguillada, un home esfarrapado,con cariz de fatiga. Era no tempo da labra.O carro ía cargado de esterco ata a orela dosladrairos. Botaba fume. Na traseira tiña unxeito de parediña feita de chotas. A mingustábame o ulido do esterco e tamén botaloó carro coa forcada. Cando era un pallocogrande, erguíao coas mans ou viña meu paiaxudarme.

A madriña seguía laiándose a berros. Dabamágoa oíla. Se fose de noite meteríame medo.Falaba a barullo co padriño, aínda que el,estando morto... Eu quixera non oír, estarlonxe, pero non podía, a menos que meguindase no camiño. Inda bo foi que non seacordaron de min. Ninguén me chamou. E euseguía alí, cos cóbados no peitoril.

Derretérase a xiada. Pasaron mulleres e homescon legoñas, trollos e angazos ó lombo. Amaisde ser a lúa que escollen para que o trigo nonbote caruncho, estaba bo día para traballar. Un

A MORTE 108

día de sol ridente e de terra enxoita. Todosrebulían. Uns crebaban cadullos coa cota deraños e sachas. Outros esparexían o estercocoas forcadas. Despois, veña sementar. Edeseguida abrían os sucos co arado de pau. Asderregadeiras deixaban orelas de soma ás dúasbandas, e con trollos e legoñas viñan outrosacochando o esterco descuberto. Os nenoschamaban o gando e escorrentaban aslavandeiras que papaban a semente.

A min gustábame ollar os sucos. Sobre todo osque facía a xente non gaspalleira. Parecían undebuxo, cos seus repinicoques, as súas voltiñasde acordo co ancho e o longo de cada leira.Aquilo era unha arte.

Voltei mirar para o río e a comparalo coa vida.Coa vida de todos. A da xente que facía alabra; a dos que estaban lonxe, ou navegando,ou inda non naceran. ¡Que procesión inmensaé o mundo! Que feira, onde a todas horaschegan uns e outros vanse.


Sentín renxer a porta. Era miña nai. Viñarefregando os ollos co mandil. Abrazouse amin chorando.

—¡Ai, neno, que desgraza! Morreu teu padriño.

Eu non souben que dicirlle. Sentino moitoporque o padriño queríame. E queríalle eu.Dábame consellos, contábame historias, enunca foi quen de zoscarme. Ás veces nonandaba de chós e eu arredábame del, perocando pasaban esas tempadas poñíase falador,ledo.

Baixei as escaleiras. A porta da casa estabaaberta; a cociña, chea de xente. Todosdispoñían algo. Quen avisaba o médico e osnosos parentes, quen ía co parte ó xulgado.Un levara o gando a pacer, outro foi tocar ascampás. E así todo. Segundo chegaban poñíana man no ombreiro de calquera de nós mentresdicían, con moita aquela, que tamén lles doía amorte do padriño.

Xa tocaran as carreiras. Esa é outra cousa naque teño cavilado. A campá o mesmo vale

A MORTE 110

para reloucar festeira na véspera das romarías,coma para dar a nova dunha morte. Tantoanuncia unha queima como chama para amalla. Ela ten decote o mesmo torgo, peronós entendemos a súa fala, o ir e vir da súalinguaxe, que unhas veces é leda e outras nontanto.

¡Que rebumbio! Dá gusto ver como todos osveciños axudan. A morte é coma un vencellocordial. Diante dela sentímonos irmáns. E osque non se falaban, fálanse e axudan candohai defunto. Pero eu non me afago. Todo odispoñen os de fóra, sen preguntar sequeraa meu pai. Entran, saen, cociñan, acomodano gando. De camiño remexen, saben o quetemos e o que non temos, e despois laretanpola aldea adiante.

No cuarto de embaixo velaban o padriño.Metérano nun ataúde escuro, forrado pordentro con tea branca. Vestírono co traxe degarda e cruzáronlle as mans derriba do peito.Nin que estivese durmindo. Non lle tivenchisco de medo. ¿Por que llo ía ter? O que si


me deu arrepío foi notar que non folguexaba.Para min era o único sinal de morte.

Sentadas en cadanseu tallo, miña nai e mais amadriña choraban. Eu sentín moita pena, máispor elas ca polo padriño, que á fin xa se fora.A tía pasaba as doas do rosario seguida deveciñas e veciños que estaban por alí. Meu paicamiñaba sen acougo polo cuarto adiante.

Todas as horas do día, dun día longo e teimosocoma un regueiro, eran iguais. Horas de«padrenuestros» chorosos, de xente amigaque nos viña dar o «pésame», coas mansentaleciclas e a canseira da labra debuxada norostro. Eran futuros cadáveres. «Hoxe por mine mañá por ti», como di o outro. Non se sabea quen lle tocará despois. A morte non avisanin escolle. Quen caia caeu, e abur. O padriño,casualmente o padriño, que ás veces semellabaun sabio, dicíame que comezamos a morrer odía que vimos ó mundo, e morremos un chiscocada hora, cada posta de sol... ¡Que cousa!

Pola noite veu máis xente. Botou un rosarioCarmela de Lois, que vai a todos os velorios.

A MORTE 112

Logo de cear dixéronme que me deitase, peronon quixen. Prefería estar alí, entre aquelesveciños, cada vez menos alleos. Collera medo.Medo de ir só para o meu cuarto. A madriñatíñame dito que os mortos aparécense. Nonpuideron facer bo de min. Senteime nunrecuncho, na beira do anllar, e alí quedeiengruñado, tremendo coma unha xostra.

Pouco a pouco foron vindo case todos para acociña. Primeiro comeron e beberon a embute,e alí quedaron, sentados darredor da artesa,cos cóbados sobre a tampa. Había mozas emozos que se beliscaban con disimulo. Alguénsacou unha baralla e comezaron a xogar, de atres e catro parellas, a canta cousa hai. Candose fartaron da xogueta déuselles por contarcontos. Rían a cachón. Eran os mesmos quebagoxaban e rezaban pola tarde. Eu nonentendo as caras do mundo. ¡Que desexos teñode ser grande! Tampouco entendín polodereito algúns contos. E entre barullo e risadasfun adormecendo ata quedar coma un pallocoderriba do tallo.


Soñei co padriño. Tiña unha alma pequerrechae branca coma unha folerpa, que lle saíuvoando da boca. Eu tamén voaba e seguina.Cando a alma se detiña, detíñame eu.Primeiro, no remate do hórreo; despois, nosalido, na horta, no curuto dun freixo, noCastro. Voamos e voamos día e noite por entreas nubes e os avións, ata que, ¡cataplás!desapareceu a folerpa. Eu perdín as ás ecomecei a descender a chupe. Dende aláenriba vin a aldea ensumida, o río (que parecíaun regueiriño), as leiras. Tiña por certo queme ía esfachicar, pero o chan arredábase,arredábase. Ata que oín uns berros irtos edoridos...

Espertei alporizado. Estaba na miña cama.Alguén levárame no colo. Entraba o sol polasregañas do taboleiro. Os berros eran da tíaCarme e de mamai que despedían o corpo dopadriño. Dende a xanela vin diante da portaunha chea de xente. Veciños con roupa degarda, que ían para o enterro.

A MORTE 114

—«Tam, tam... tem» —a campá da igrexachamaba; sempre chama: festa, incendio,morte...

Coma na véspera, quedeime a cavilar, nasoidade do meu cuarto. Pensei nos desacougosda xente; na teima da súa loita para xuntardiñeiro, mercar terras, pasar fame hoxe conmentes de fartarse mañá, e ó mellor ese mañánon chega, ou sorpréndeos debaixo dosterróns, mantendo vermes.

Na guerra disque morren homes coma moscas.Morren desfeitos pola metralla. Iso ponlle acalquera os pelos de espeto, e moitos non sedecatan de que na aldea tamén caemos. Non sepelexa con soldados, pero lóitase cos trafegosda vida e coas doenzas do corpo. Morremosloitando. Non dunha asentada coma na guerra,pero no adro hai decote terra revolta. Candonacen herbas ó pé dunha lápida, a peta doenterrador remexe noutra.

¡Se puidese entender moitas cousas! Ou falartan sequera delas; contarlles ós demais asmiñas cavilacións. Pero xa o teño feito e


rínseme. E a min dóeme. Dóeme que a xenteande polo mundo como andan as vacas e osburros: procurando soamente o pesebre.

A MORTE 116

O MEU

AMIGO

O padriño non era coma a outra xente. Aíndanon vin home na aldea que se lle puidesecomparar. Todos latrican das mesmas cousasou calan as mesmas cousas. O padriño eradiferente. Paréceme que o estou vendo:sentado no seu tallo, ó pé da lareira, asubía,pensa, fai debuxos co bastón na borralla. Nonse anoxa con ninguén. Se lle din algo que nonlle gusta, case sempre responde cun sorriso

117

suaviño, e acabouse. Debe ser por iso que lleouvín dicir un día:

—Ás veces, a mellor maneira de explicar algoé calando.

Pero cando se lle daba por falar, aquilo eraunha sementeira. Predicaba mellor ca unfrade. Eu non lle entendía moitas cousas, maisrabeaba por escoitalo. Era, ¡que sei eu! comase o erguesen a un polos ombreiros cunhaman de la e o levasen voando lonxe, lonxe...

Un domingo pola tarde, en vez de ir enredarquedeime con el na cociña. Pregunteille decanto hai:

—Padriño, ¿cando esmorecen as estrelas?¿Onde rematan os camiños? ¿Quen puxo ospenedos no río?

Non había cousa que el non soubese.

—¿Que é un amigo? —pregunteille tamén.

E botoume tal prédica que inda me acordode moitos dos seus ditos. Unha tarde enteira

O MEU AMIGO 118

parrafeando da amizade. «Un amigo é o mellorque hai neste mundo, se o é de certo». «Valemáis ter amigos ca ter cartos». «O amigodáche todo e non quere nada; morre por ti secómpre morrer».

Despois desa, notei que me faltaba un amigo.Non era doado atopalo, dicía o padriño, poisdisque os máis deles son de comenencia. Naescola levábame ben con todos dende queentrei. Pero cando sacaron o mestre e veuEladia e fun o máis adiantado, mirábanme conmal cariz. Coma verdadeiros inimigos. Era arabecha de me veren lendo e escribindo mellorca ninguén. ¡Se souberan o que me pasabacon Eladia e por que eu deprendía! Pero estávisto: sinto cousas que non lle podo contar aninguén. Teño que aturalas eu. Eu só, comacando aturei as vexigas e o sarampelo. Peoraínda, pois teño que calalo.

Os da casa poden ser ou non amigos dun. Sernai ou pai non ten que ver con ser amigo,penso eu. Disque don Leopoldo é amigo dos


seus fillos, e falan e eito de canto hai. Pero naaldea non se usa. Son costumes da vila.

Dende que o padriño me ceibou aquelapredicación, botei unha tempada dorido pornon ter un amigo, ata que aconteceu o dapresa.

Era unha tarde do mes de Nadal. Chovía moitoe o río comezou a encher. A madriñamandoume ir buscar o lavadoiro, que estabana presa do muíño. E fun. Corrín canto mederon as pernas, pero cando lle botei a manesvaroume un zoco e caín na auga avolta. Orío levábame pola presa abaixo, cada vez conmáis forza. Eu non perdín o coñecemento,aínda que debeu faltarme pouco. Niso, sentínque me turraban por unha perna, e de alí a uninstante estaba no resío. O meu salvador foraLelo de Cidre. Deille unha aperta de corazón.Se el non fose, eu morrería afogado.

«Os amigos hai que coidalos, como se coidaunha anada», dixérame o padriño, e eu,convencido de que Lelo era un amigo de certo,boteime a querelo e a amostrarlle estimanza.

O MEU AMIGO 120

Lelo era moi pobre. Fillo de caseiros igual camin. Pero tiña a «vantaxe» de non cavilar nascousas. Cantaba e ría aínda que non comeseou andase encoiro. Faime lembrar o conto quedi o Xudío, do home feliz que non tiña camisa.

Nunha caixiña de lata moi feituca —daquelainda non mercara o peto de barro— gardaba euos meus pequenos aforros. Algunhas pesetasque fora xuntando. ¿Quen mas dera? Un rapazbaixado sempre colleita algo. Por coidarlle dabesta ó perito, ou levarlle o raxo ó cura e aoutros señores cando a mata do porco.

Fun á casa de Lelo para regalarlle a miñacaixiña cos cartos, amais dun cinto branco queme trouxera de África meu tío Braulio.

—Eu non che quero nada —díxome.

—Por ti podo contar o conto. Salvácheme avida. Non sei nadar e houbérame esfachicadona reixa do muíño.

—Si, pero eses labores non se cobran.


—Nin hai diñeiro que os pague —díxenlle—.Non veño pagar un traballo; tráioche unregalo.

Despois de moito leirear colleume o cinto.

—Eu quero ser teu amigo, Lelo.

—Xa somos amigos.

—Quero que andemos xuntos, falemos dasnosas cousas...

—Por min, xa está —díxome.

E tiven un amigo. Un verdadeiro amigo.Decote nos levamos ben. Todos os díasmaxinabamos diferentes andrómenas paracando fósemos grandes. Lelo quería deprendermúsica e tocar o bombardino ou a trompeta.Xa estrebillaba cos dedos nun pínfano edáballe xeito. Ademais metéuselle na chola sermariñeiro. Nunca vira un barco nin o mar,pero seu pai estivera servindo en Ferrol eparolaba arreo de augas e ventos. Eu teimabaser mestre de escola, ou cando menos ferreiro.Pero tamén quixera voar. Guiar un avión para

O MEU AMIGO 122

ir polo mundo adiante, viaxando por derribadas nubes.

Faciamos paxareiras, armabamos sedelas norío, para pillar troitas, e non había tobo decoello que non tivese na porta un lazo de


http://memoriasnenolabrego.pressbooks.com/files/2013/06/memorias_0001.png

aramio posto por nós. Na aldea chamábannos«os armadanzas». Manolito, o fillo do señor,adoecía.

No tempo da sega adicámonos a xuntarcornello. Andamos o agro todo. Con tal de nontripar o centeo, ós donos non lles importabaque sacásemos o gran de corvo. Despois demollalo, chegamos ás tres libras. Taménfixemos angazos de pau, para vendelos noSanmartiño, e algunhas tarabelas. Lelogardaba os cartos que iamos gañando, nunhacaixiña con pecho.

Non gastabamos nada en chilindradas. Oaforro medraba. E máis medrou aínda co choiodo raposo que nos vendeu un cazador, amigodo pai de Lelo. Era un raposo grande, mantido.Encolgámolo nun pau e fomos con el ó lombode porta en porta, como é uso.

—Ei, da casa. ¿Dades algo para o raposo?

—¿Onde o apillastes?

—Alí en diante, ó pé do Castro.

O MEU AMIGO 124

A xente dubidaba, pero como sabían queandabamos entre lazadas e garamelos, á findábannos ovos ou diñeiro. E cando o raposocomezaba a cheirar, démosllo a uns rapaces daoutra banda do río, que facían igual andainapola súa aldea.

Afixen a Lelo a cavilar. En pouco temposemellaba outro. Os que non pensan nonmerecen ser persoas, digo eu. Falabamos decousas moi serias. Cousas de xente grande.Estivemos de acordo en que no mundo haipobres e ricos e non debería ser así.Convencino de que cumpría saber moito, eensineille a facer algunhas contas e a escribirmellor.

Deprender cousas, ser grande, ir ás mozas;bombardino, trompeta, zafra, barco, avión,mar, nubes... Falabamos acotío dos nososdegaros. Coma dous amigos que se queren.

Pero todo ten remate. Está visto que pouco meduran a min as contentezas. Os pais de Lelodecidiron irse para América.


—Eu non sabía nada, Balbino, senón tivérachodito. Arranxaron os papeis caladamente.

—Pois agora xa está —díxenlle—. Non hai canque o roia. Vaste e acabouse.

Fun despedilo ó «Modelo». Bulimos a falar.Parolamos a eito. Ata lle dixen o que meacontecera con Eladia. Deille o meu segredocoma un regalo. E souben de camiño que ael lle pasara algo semellante coa filla dofragueiro. Eran as únicas cousas quegardabamos sen saber un do outro.

—Escríbeme —díxenlle—. Mándame tansequera unha carta. Non fagas coma Miguel.Cóntame como é América. Dime se é certo quehai indios e cóbregas moi longas.

Lelo bagoxaba.

—Non chores. Un home non é unha ovella—pero as miñas fazulas tamén se mollaron.

Mentres estiven na miña aldea, non atopeioutro amigo coma Lelo. Un amigo de certo,que me librou de morrer afogado cando caín

O MEU AMIGO 126

na presa. «Vale máis ter amigos ca ter cartos».O padriño tiña razón. O padriño era un sabio.


SANCRISTÁN

E así foi. Cando é para mal, dicimos que «nonsabe un onde a ten», e igual debiamos dicircando a boa sorte se pon da nosa banda.Porque non é que eu puidese compararme conManolito, nin sequera con Pepe das Chouzas,que ten un reloxo e foi a Santiago dúas veces;pero para min, que todas me veñen tortas, eraabondo.

Unha noite escoitamos ladrar o can. Petaroná porta. Era Xaquín do Relanzo. Pasou,sentouse, trouxo meu pai unha xerra de viñoe falaron de canto hai. Fixérase tarde e

128

coteleabamos todos co sono. Ata que Xaquínse ergueu e dixo dunha vez a que viñera.

—Pois eu queríavos pedir o rapaz.

—¿Para sacarlle o unto? —dixo a trosma damiña tía, rindo.

—Falo en serio. Xa sabedes que me toca afunción do San Roque e corren pola miñaconta todos os trafegos da igrexa: tocar ascampás, atender enterros, cabodanos, coidardos santos. Eu non teño tempo nin lecer paraesas cousas. E pensei que talvez o Balbino,pagándolle o que se acostuma, quixese facelopor min.

—Pois quero —dixen eu, chantándomellediante.

Os da casa nada opuxeron. E así quedei feitosancristán. Disque nunca houbera outro tannovo na parroquia.

Cada ano cámbiase de funcioneiro. Meu paicontou que antes poxaba o cura no altar odereito á función do San Roque, e quedaba


con ela o que ofrecese máis libras de cera.Pero houbera algúns anoxos e foi candodeterminaron que se tomase por rolda decasamentos.

Acordouse que Xaquín tiña que darme nocomezo un traxe a escoller e vinte pesos órematar o ano. E así o fixo. Levoume ó xastrede Morás e o primeiro domingo que fun áigrexa estreei o traxe. Endexamais tivera outrotan bo.

—Como campas, chacho.

—Ben se ve que a metade do mozo está natenda.

—Léveme Xudas se este furabolos non vai xaás mozas.

Todos me dicían algo. Eu sorría e calaba. Eracoma se da noite para a mañá me volveseoutro. Tales requilorios viñan da xente que meatopaba a diario esfarrapado. ¡O que é a roupa!Trátano a un segundo o ven por fóra.

SANCRISTÁN 130

O meu trafego dos domingos era varrer, botarauga na pía, acender e apagar as candeas,sacar a caixa das ánimas e tocar a campá.Moitos labores que eu non sabía dicíamos meupai, que de mozo fora fabriqueiro. Deprendínaxiña. Cando morreu a irmá do perito boteias carreiras e saíronme ben. Despois estivendous días, como é uso, tocando a morto. Ataque a enterraron. Viñeron moitos curas e euno remate axudeilles a comer a parva nasancristía. Larpei queixo e pantrigo a embute.E enriba déronme dous pesos.

Collinlle agarimo ó choio, aínda que metrouxo algunha rabecha. Cos dous pesosmerquei unha cinzarra das grandes, que indame dura. Eran cartos meus, pero igual metundaron na casa cando souberon que osgastara. Non entendo por que se os gañaraeu non podía facer deles o que quixese. Parameus pais eu son un neno, e non sei empregaro diñeiro. Estiven para dicirlles que elestampouco, pois mercaron un cuxo queamolece, coles coa potra, un adival esfiañado...Mais, non abrín o peteiro. Alporízanse e


fanme calar dun sopramocos. Eles son maiorese sabios. Eu son un rapaz, un ninguén. ¡Algúndía serei grande!

Cando tocaba a campá, procuraba turrar conmoito xenio pola corda ou polo batel. Queríaque a ouvisen todos. Nas casas, no agro, nomonte. Por forza tiñan que lembrarse de min.Cada badelada era como un berro; unchamado abrouxante que dicía en toda a volta:¡aquí estou!

Eu son dado a cavilar, e cando andaba polaigrexa, entre santos e panos sagros,traballábame moito o pensamento. Matinabano San Roque, que mellor estaría cun médicopoñéndolle unturas ca non lambéndolle a fridaun cadelo; e dábame non sei que ver dacabaloo apóstolo Santiago moi ben vestido,chuzando mouros. Iso non está ben nun santo,penso eu. Cando menos podía descabalgar epelexar con eles de home a home. Ósanxeliños miráballes as caras, tan chuscas, tanfeitucas, e dábame mágoa por non seren nenosnin nenas.

SANCRISTÁN 132

Nos cabodanos tiña que arranxar o túmulo.Poñíanseme os pelos de espeto con aquelaestangurriada. Primeiro un caixón moi grande,que me facía xemer para arramplalo dendea sancristía, e despois outros, cada vez máisestreitos. O do carapucho parecía unhacangalleira revirada, cunha cruz no cabo. «Elfin del cuerpo aquí lo tenéis y el del almasegún obréis». «Como me ves te verás». Estese outros letreiros tiñan escritos os caixóns pordarredor. Amais de debuxos medoñentos queamostraban caveiras e ósos.

Coidei seguir no choio, pero tocoulle afunción do San Roque ó Morulo e entrou unsobriño del no meu lugar. As cousas boasduran pouco.

Cando poño o traxe de garda, lembro os meustempos de sancristán. Atopo de menos aigrexa, o túmulo, as campás. Porque todo isoserá pouca cousa para a xente grande, ou paraos rapaces da vila, pero eu endexamais tivennada mellor.


O

XURAMENTO

Algúns veciños téñenlle teima a Serafín, oenterrador. Será porque máis tarde ou máiscedo, han caer baixo da súa peta. Pero alguénten que facelo, penso eu. Ata o tolo de Quintáso sabía cando baduaba na taberna que paratodo se arranxaba só, menos para entrar nacova.

A Serafín non lle importa. Chámano e vai.Cobra o seu e acabouse. É home de poucasfalas e de paso vagoroso. Pequenote, fraco

134

—houbo quen lle puxo o alcume de«Bigornia»—, e pernas tortas coma abeacas.Gasta pantalón de dril e chaqueta de panaremontada, e leva posta sempre unha puchagrande, cun delongamento a xeito de viseira.

Disque veu da montaña, hai moitos anos. Vivecoa muller, nunha caseta que arrendou ó pé doCastro.

Déronlle o choio de legüeiro por ter apandadomoitos trebóns de balas na guerra. O deenterrador é coma un segundo oficio para el.

Eu quérolle. ¿Por que a xente o tratará así?Non fala mal de ninguén nin é pecadento.

Sen que mo soubesen na casa, teño ido ó adrolatricar con el cando había enterro. Gustábamevelo no seu trafego. Pousaba a chaqueta novalo, refucía as mangas da camisa e veña acavar. Primeiro amolecía a terra coa picarañae logo botábaa fóra cunha pa.

A derradeira vez que o vin foi cando morreua tía Engracia da Granxa. Era por maio.


Acórdome ben porque foi o día do meuxuramento. No alcipreste garulaban merlos,papuxas, estorniños, ¡que sei eu! Unrechouchío teimoso de canto paxaro se podíaver e xuntar. Fun indo ó xeitiniño, a rente dovalo, espremendo couselos. Senteime nunhalápida branca, de mármore.

—Ou, Balbino. ¿Vés ver como traballo?—díxome.

—Veño.

—Non che arrendo a ganancia. Enriba debaldar os cadrís, troño, sacando terra por catropatacos, póñenlle a un alcumes e caras deferreiro.

Cuspiñou nas mans e seguiu cavando exemendo. Eu comecei a darlle voltas a unhaargola da lápida. De alí a pouco guindou apicaraña e veu sentarse á miña beira. Ese díaestaba falador.

O XURAMENTO 136

—Aínda é cedo —dixo, ollando a sombra doalcipreste na parede da igrexa—. Noutra xeiraacabo o burato. ¡Pobre tía Engracia! Non sabeun a onde pode chegar. Ela foi a máis ricada parroquia, en vida de don Alexandre. Na



súa casa, troño, fartábanse os pobres e habíaportas abertas para todos, ata que as cousascomezaron a andar coma o nabizo, e á finembargáronlle casa e bens, deixándoa polasportas do mundo.

—E logo, ¿a tía Engracia tiña moitos cartos?—pregunteille.

—A moreas... pero, como di alí: «onde quitane non pon...» Cando lle embargaron aínda donAlexandre vivía. Púxose tolo e andaba a pedir.Daba mágoa. Todo esfarrapado, cheirento. ¡Avida é un fandango, troño! Unha mañáapareceu morto na corredoira fonda. Sóuboseque ía polo carreiro de enriba e perdeu pé;baixou a rolos polo monte abaixo ataesmendrellarse. Está enterrado acolá, ¿vés?—guindou unha pedriña sinalándome treslousas afundidas.

—¿E a tía Engracia, non toleou?

—Nin quixo ir pedir. Tíñao a menos. Sempreconservou certo aquel de señora fidalga.

O XURAMENTO 138

Levábanlle algunhas cousas os veciños ácasupa, que senón, houbera morto de fame.

Serafín acendeu un pito e volveu ollar asombra do alcipreste. Eu seguín a enredar coaargola mentres pensaba na tía Engracia, nostolos, na morte...

—¿E que é a morte? —pregunteille óenterrador.

—¡Vides con cada retrónica os rapaces...! ¿Queche vou dicir? A morte é a cousa máiscondenada que lle pode acontecer a un. Os quese suicidan non merecían vir ó mundo. Todosnós somos unha esqueira con tres chanzos:nacer, vivir e morrer. E non hai can quen oroia, como din os vellos. Tremémoslle á morteporque non sabemos o que haberá detrás dela.Cando chega, séntena máis ca ninguén os quedesaproveitaron a vida; os que perderon otempo mirando para os biosbardos. Aquelesque fixeron algo de valemento saben que nonmorren de todo. Ti non podes entender polode agora estes choios tan serios. Aínda llescusta enxerguelos a moitos homes de barba.


A min pareceume entender ó dereito todo oque Serafín dicía, pero calei; deixeino seguir.Gustáballe que o escoitase.

—Cavila nisto —díxome—: o mundo é unharoda, e nós facémola andar. Cadaquén afincade acordo coa súa forza. Eu enterro mortose compoño a estrada. Outros escriben libros,fan pontes ou gobernan nacións. Pero hainosque non fan branca e inda teñen o tupé deesbargallar o que hai feito. No remate debepesarlles, aínda que xa será tarde. Sesoubésemos por adiantado o día da nosamorte, ¡que maneira de querernos uns ósoutros e de amar a vida! Todo isto deprendinona guerra. Maxina a véspera da derradeiraviaxe. Apertando contra o corazón a todos.Ollando o sol, as leiras, as árbores;percorrendo a todo dar camiños noutroraandados; despedíndose do mundo, facendonesas poucas horas algo onde quedaseesburado o noso facer, para que nos lembrasenos vivos.

O XURAMENTO 140

Falaba a treu e coma se estivese nun púlpito,abaneando os brazos. Volveu a ollar a sombrado alcipreste na parede. Supetamente,ergueuse, colleu a picaraña e continuou o seutraballo.

—Ven —berroume—. Achégate. Aquí tes o quequeda dun home. Mira —mostroume variosósos alongados—, isto eran pernas e brazos; evelaquí a cabeza. A carne levárona os vermes.¡Esterco! Pero a fonte nova, cos seus catropichos de ferro, segue deitando auga pararegalía dos veciños. Por obra do esforzo deManuel de Rendos, o dono destes ósos queves. Enterreino hai nove anos. Rendos vivirámentres a fonte dure, aínda que apodrecese oseu corpo.

Serafín calou. Supuxen que estaría pensandoen Rendos, o que ergueu a fonte. Seguiubotando terra fóra. Aqueles ósos deixounosnun recuncho do burato. Eu fun polo adroadiante, tripando herbas e lousas, espremendocouselos. Teimaba o rechouchío dos paxarosno alcipreste. A campá tocaba a defunto.


Enfiei polo carreiro do agro. As palabras deSerafín ían comigo; zoábanme dentro, comase tivese un nesporeiro detrás da testa. DonAlexandre, a tía Engracia, a morte, oderradeiro día... Xurei para min que candochegue a grande farei cousas de valementopara non morrer de todo cando morra. Todosos días cavilo niso. E na xente que vivemirando para os biosbardos, como di Serafín.Cumprirei o xuramento.

O XURAMENTO 142

A PEDRA

Aquilo foi o comezo. Porque as cousas veñendecote encerelladas. Vai un despoisdesfacendo o novelo ata atopar, pouco apouco, o cabo do fío. O vivir, con estasreviravoltas, semella un enredo, unhaestornela. ¡Se soubésemos todo por adiantado!Aínda que agora penso que igual tivese feito oque fixen. Ou peor aínda. É coma unha pezoñaque se xunta nun e non hai maneira degobernala. ¡Que sei eu!

Manolito era moi ruín. Dicíano todos. Sempreandei o meu camiño procurando non bater

143

con el, pero acirrábame. Tentoume o xeniomáis dunha vez e sentín ganas de andarllecoa palla da albarda, como di a madriña. Nonpodía. Era «o neno do señor». E aturei paranon desgustar a meu pai. Os pobres decoteperdemos. A xustiza non está da nosa banda.Ben o sabía Manolito. Por iso me alcumaba.

O cura dicíanos na doutrina, que se nos danunha labazada na fazula esquerda, debemoscometer coa dereita; mais paréceme que nonestá ben. Algún día hai que arrepoñerse.

Aquela tardiña voltaba eu do prado. Foratornar a auga. Andara o día enteiroarrendando patacas, doíanme os cadrís. Tiñasecura na gorxa e un teimoso proemento nosollos. Sede, canseira, anguria de ver que a vidanon é igual para todos os rapaces.

Cando pasei por diante da casa do señor, coasacha ó lombo, vin a Manolito no patín,xogaba á «pita cega» cos dous nenos de donLeopoldo, o médico. Don Leopoldo vive enSantiago, pero tanto lle gusta o peixe que noverán vén botar sempre unha tempada á aldea.

A PEDRA 144

Para na casa do Americano. Está decote noresío engaiolando troitas, escalos, anduriños.A xente quérelle. É moi boa persoa. E taméndona Isaura, e os nenos, aínda que a estesbotounos algo a perder o Manolito.

—¿Veis aquel harapiento? Es hijo de nuestrocasero. Un cagarolas. Un...

Eu detívenme e quedeino ollando. Non ouvínas demais palabras que lle dixo óscompañeiros. Non quixen ouvilas. Comecei atremer coma un vimbio. Non de medo, dexenreira.

—Vamos a correrlo —ordenou o túzaro deManolito.

Baixaron do patín e botáronse a valmontescara ó camiño. Manolito viña diante, berrando.Aínda cheguei a escoitar da súa boca outrasaldraxes. Anagueime, collín un cantazo eguindeillo con moita forza. A pedra era comaun paxaro mouro, voando. Tan ben lle afiteique Manolito caeu rebaldado sen dar chío.Vinlle sangrar a cara. Rodeárono os nenos de


don Leopoldo. Eu botei a correr. Foi coma seespertase dun pesadelo. As pernas non medaban máis. A secura da gorxa volvéusemeacedume, e sentín friaxe na testa. O solpareceume unha roda de sangue afundíndosedetrás do monte. Unha moza ía por auga; casetropezo nela. Choraba nunha soleira unmeniño. Ó lonxe pasou rosmando un carro.Anoitecía. Eu alancaba. Canso de traballar odía enteiro, inda tiña azos para aquela fuxida.Collín medo. O camiño de Brandamo eraescuro. Barullaban os grilos. Algúns morcegospasábanme a rente da pucha. Víñaseme enribaa noite, cos seus medos, as súas curuxas epantasmas. O corazón bourábame forte nopeito. A cada intre revirábame. Escoitababerros detrás de min, e gallope de cabalos.Poida que me seguisen, aínda que non vin aninguén.

A tía Estrela é segunda curmá da mamai.Afixéronme a chamarlle tía. Vive soa, enBrandamo, dende que lle morreu o home naguerra.

A PEDRA 146

—¿Quen é? —berrou dende a cociña, logo deescoitar o petador.

—Son eu, tía. Son Balbino.

Quedou abraiada. Conteille o caso deManolito, do seu atricamento e da pedra.

—¿E magoáchelo moito? —preguntoume,chorosa.

—Non sei. Caeu coma un palloco na beira docamiño. Poida que morrese.

—¡Cala! ¡Non digas tal! Ai, ¡Nosa Señora nosvalla!

Eu tiven mágoa da tía, dos da miña casa, deManolito, e ata de min mesmo. Sentíame uncriminoso.

Aquela noite durmín moi mal. Soñaba arreocon Manolito. En veces, que lle afundira osollos coa pedra; outras, que perdera parasempre a fala. E tamén que morrera. A almadel sorríame dende o patín. Xa non era unrapaz batallaroso senón un anxo do ceo, con


ás branquiñas coma folerpas, cara escintilante.Eu, á súa beira, cos zocos cheos de lama ecuberto de remendos, daba noxo. Máis noxoaínda porque agora camiñaba dentro de minun espírito asasino. A noite pareceume moilonga. Coma se fosen unha chea de noitesengadidas. Tiven ganas de irme. Fuxir paraonde non me coñecese ninguén. E taméndesexei morrer. Cada vez que espertaba sentíaun febrón na testa coma cando tiven osarampelo. Erguía as mans e rezaba. Nuncame gustara rezar e facíao agora, pedindo porManotito. ¡O que son as cousas!

Pola mañá chegou a nova a Brandamo. Estabana boca de todos: o neno do señor levárono ávila para curalo dun cantazo que lle guindou ofillo do caseiro. Tiña unha fenda na testa.

—Lévote á túa casa agora mesmo —dixo a tíaEstrela.

Colleume por unha man e botamos pés ócamiño. Eu deixábame ir. Estaba aloleado.Tanto me tiña. Sabía de certo que me agardaba

A PEDRA 148

unha tolena de meu pai, pero non tiven medo.Case desexaba aquel castigo.

Cando entrei na aldea todos me miraban conmal cariz. Así mo pareceu ó menos. Eu nonerguía os ollos do chan. Sentía unha vergoñamoi grande.

Na casa, miña nai, a madriña e a tía Carmeberráronme a máis non dar. Dixéronme queestabamos perdidos pois o señor botaríanosdos bens e teriamos que ir polas portas domundo. Todo iso amais de apandar co quecustase curar a Manolito.

Meu pai chegou do monte cun gabilo na man.Veume e calou. Pero deseguida acenoume paraque o acompañase. Decateime que iamos ácasa do señor. Polo camiño non nos demosfala.

O señor alí estaba, no patio, entrechuchameles e nogueiras, sentado nun bancode cantería. Cando escoitou os nosos pasos,revirouse e botoume unha ollada enfurecida,chea de pezoña, que me puxo medo. Logo,


sorriu con maldade, de camiño que lleentregaba a meu pai unha corda encartada.Non sei ben o que pasou por min e pecheios ollos. Meu pai xemía mentres me arreabacoa corda no lombo, nas pernas, onde cadrase.Estordegoume o sangue. Caín dúas veces evolvinme erguer supetamente. Aínda tivenfolgos para correr a onde estaba aquel lobochamado «señor» e cuspirlle na cara. Despoisfixen o propio co meu pai. Niso esvarei, e nonsouben máis o que pasou. Perdín ocoñecemento.

Cando acordei, estaba na miña cama. Sentadanun tallo, preto de min, atopábase a madriña.Non tardou en aparecer tamén miña nai.Falábanme con moito agarimo ealoumiñábanme, pero eu sentía coma untrasviramento. Coma se tivese o corazónfendido, esmagado. Xa non me doía o corposenón a alma. Doíame que o señor levase ametade do que collemos, e enriba, amais depagarmos as curas de Manolito, que mecastigasen diante dos seus fuciños para andarben con el.

A PEDRA 150

—Fálame, neno; ¿onde che doe?

—Balbino, non sexas testán; di algo.

Pero eu calei. Revireime para a parede e calei.

Fóronse.

Non quixen probar bocado en todo o día. Ninsaín da cama. Pola noite supuxen que falaríande min. Despois de cear sempre conversan dascousas acontecidas na xornada. Funme ataonde está a hucha da roupa. Alí arrimei aorella a un burato que deixou un nó de piñeiromanso nunha táboa, e sóubeno todo.

Souben que non tiñamos cartos para pagar olerio de Manolito, que custaba máis de tresmil pesetas, e tamén que o señor falara debotarnos. Dixeron que eu era a causa daquelamalafada e estiveron de acordo en mandarmeservir. Dese xeito deprendería a «comer o panque o demo amasou».

Non quixen saber máis. Tiña fame e doíameo corpo todo, pero argallei a fuxida para esamesma noite.


¿Que hora sería? Non sei ben; era noite pecha.Collín o traxe novo, os zapatos, o peto debarro. Fixen un embrullo con todo edispúxenme a liscar. Abrín vagarosamente otaboleiro. Saín atoutiñando, por derriba daviña, ata chegar ó bacelo gordo. Nun tristrásboteime ó camiño.

Cando abriu o día xa eu pasara os Alargos ea Codeseira. Sen pensalo ía cara a Loxo, ondeestá a servir miña irmá Celia. Estivera alí dúasveces e lembrábame ata dos atallos.

Celia sorprendeuse coa miña chegada.Conteille todo. Ela tamén me falou de cousasque eu non sabía.

—Cando sexas máis home entenderás melloreste lerio —díxome.

Contoume que tamén ela fuxira unha mañá.Disque a vira o papai ruando cun mozo, noresío, e mallou nos dous cunha vara.

—¿E que pensas facer? —preguntoume.

—Veño servir. Se hai quen me queira —dixen.

A PEDRA 152

Ata que, voltas arriba e abaixo, vin parar ácasa do Landeiro. O que son as cousas... Todopor terlle afitado coa pedra a Manolito. Porterme arreposto unha vez. É coma cando sequeima unha casa porque brincou unhamuxica no anllar.


DESTINO

Hai quen di que todo o que nos acontece estásinalado de antemán. Que andamos porcamiños mallados. Cadaquén vai polo seu,queira que non, coma se o levase un anxo ouunha meiga. Eu non creo tal cousa.

Un día falei disto con Lelo. Estabamosarrimados á orela da ponte, mirando para orío. Os muxiricos rebulían na tona da auga.

—¿E logo as cousas non pasan porque teñenque pasar? —díxome.

154

Aledeime de que Lelo cavilase. A xente quenon fai traballar o miolo deberíase anagar e irpolo monte enriba de catro patas.

—As máis delas podemos gobernalas. Eacontecerán segundo nós queiramos—contesteille—. Depende de min, poño porcaso, que me chimpe ou non agora mesmo daponte embaixo.

Lelo sorriu, dándome a razón.

Vin parar á casa do Landeiro porque quixen.Certo é que algo empurroume Manolito e apedra que lle guindei, e meus pais, pero naderradeira naceu de min a idea de fuxir, etrouxéronme as miñas pernas.

Noutrora daríame vergoña andar a servir.Hoxe, non. Se ben se pensa todos somoscriados. Todos menos os que son amos. Haixente de dúas castes: a que manda e a que émandada.

Levo aquí tan pouco tempo, e ¡cantas cousasnovas!


O Landeiro merca e vende gando. É homeforte, traballador, e polo mesmo gústalle queos demais traballen. Anda de feira en feira.Berra para falar con un coma se estivese entrecuxos. Pero non é ruín. Ás veces ata contaalgunha chuscada e cando se ri axéxalle dendea boca un dente dourado. Ten corenta e seteanos. Disque estudou para cura en Santiagoe interrompeu os latíns para casar. De alí acatro meses morreulle a muller, e algunhasvellas santilorias rosman que foi «un castigodo Señor».

Sabe que se me dá por ler e tráeme libros. Teñoxa dezaoito. Algúns non os entendo ben. Omellor de todos —xa o repasei catro veces—é o das «Memorias». O que fala nel vén serun capitán, chamado Smith, que conta todoo que lle pasou na guerra. Ata soñei con ele paréceme que se o atopase no camiño,falaríalle.

Tamén soño con Pachín, e con Lelo. E ata conEladia.

DESTINO 156

Entre Flora e mais eu facemos case todo otraballo de fóra. Na ceifa veñen xornaleiros.Eu síntome outro. Máis forte; como se estivesechegando a home. A roupa vaime quedandopequena. Flora fíxome esquecer algo a Eladia.



Aínda que con Flora sinto unha cousadiferente. Ganas de abrazala, ou darlle unlapote nas nádegas, como fai ás veces oLandeiro. Un día, no monte, puxémonos aenredar mentres botabamos molime no carro,e non sei o que me pasou. Vinlle as pernas ataa polpa e véuseme un trasviramento ós ollos eun rebulir no sangue que me fixeron tremer.

Flora ten vinte anos. Serve na casa doLandeiro dende pequena. Dixéronme quedorme algunhas noites con el. A xente semprelle dá ó peteiro. Tamén din que o amo non lledeixa ter mozo. ¡Se eu fose máis grande! Peroson un rapaz, e se lle digo algo rise de min.

Celia, miña irmá, vénme ver cada tanto.Entrou un día no meu cuarto e tiven que bulira gardar o caderno. Hai tres domingos taménveu meu pai. Falamos pouco. Díxome que oseñor non os botara, pero coa condición deque eu non fose máis pola aldea. E enribasubiunos a renda da casa. Manolito xa voltou.Ve dos dous ollos, pero quedoulle para sempreo sinal da testa. A min doeume ver a meu pai

DESTINO 158

tan serio. Outras veces tíñame contado contose historias ledas de cando el era mozo. Peroagora había entre nós unha pedra. O cantazoque lle guindei ó neno do señor. Así e todo,se me falase doutra maneira, pediríalle perdónpor terlle cuspido e por fuxir da casa. Perotodo quedou como estaba. Contoume que amadriña anda outra vez mal dos cadrís, e que amamai e mais a tía Carme viranme ver axiña.

Cando xa se ía, deume un papel encartado,que sacou do bulso da chaqueta. Era un sobrepequeno, verde. Abrino. ¡Unha carta de Lelo!A primeira carta que recibía na miña vida. Omeu amigo lembrouse de escribir. Cumpriu.Non fixo coma Miguel.

Pareceume que o sol arraiaba para min só.E que unha música de paxariños me rebulíano peito. ¡Cantas cousas contaba Lelo! Taméneu lle dixen moitas na resposta. Faleille damiña fuxida, de Manolito, de Flora... Atopeiá fin onde baldeirar os meus desacougos, asangurias que me aflixen.


Agora non falo comigo mesmo. Cóntolle aLelo, o meu amigo, o que antes poñía nocaderno. E a vida, mentres haxa correo, tenpara min outro cariz.

O caderno dareillo ó Alberte, o sobriño doLandeiro, que estuda en Santiago e disqueescribe libros. Debe ser algo tolo. Apañoumoun día no cuarto e non fai máis que pedirmo.Di que son as miñas «Memorias». Cousas doAlberte... Tiñamos falado unha noite docapitán Smith e da súa andaina guerreira. Peroo caderno, aínda que para min vale moito,non ten comparanza. Xuroume que non lloamostraría a ninguén.

Que o leve.

Buenos Aires, 1960

DESTINO 160

Breve historia editorialde "Memorias dun nenolabrego"

Este libro foi escrito en Buenos Aires nosegundo semestre de 1960. Saíu do prelo(imprenta de Alfonso Ruíz) o 5 de xaneiro de1961, na editorial Follas Novas, cunha cubertade Luís Seoane. Imprimíronse 2.000exemplares, dos que foron distribuídos enGalicia 300 a través da Editorial Galaxia.

En 1968 publiconou en Sada (A Coruña)Ediciós do Castro, con cuberta e ilustraciónsde Isaac Díaz Pardo e un proemio de XesúsAlonso Montero. A mesma editorialreeditaríao moitas veces (a vixésimo quintano 2007), nove delas con tiradas de 10.000exemplares; Akal, de Madrid, fixo cincoedicións, e La Voz de Galicia, unha, de 57.000,que entregou co xornal no ano 2002. Hai sete

161

edicións en castelán: catro a cargo da casamadrileña Júcar; unha por Kalandraka, dePontevedra; e dúas na Habana pola editorialArte y Literatura, con prólogo de José AntonioPortuondo e debuxos de José Luis Posada, aprimeira cunha tirada de 70.000, e a segundade 55.000. Ademais do castelán tamén foitraducido ao éuscaro, catalán, asturiano,francés, inglés, alemán, romanés, sueco,chinés, búlgaro, italiano, ruso, checo eportugués. Existe unha edición en braille paracegos, acaba de ser traducido ao esperantopolo filólogo e profesor Xesús Moinhos (uncapítulo xa se publicou na revista esperantistaBeletra Almanako, que se edita en NovaIorque). Fíxose unha adaptación teatral enlingua maia, que se representou nos tresestados mexicanos da península do Iucatán.En total lévanse publicado ao redor de 600.000exemplares (ata o 31-XII-2009).

Hai dous documentais referidos a esta obra;está listo o guión para unha longametraxe;dramatizáronse varios capítulos na TelevisiónItaliana, e ademais da versión teatral de

Breve historia editorial de "Memorias dun nenolabrego" | 162

México, escenificáronse en galego fragmentosdiversos en múltiples colexios de Galicia. Oescritor e actor Cándido Pazó vén de estrearcon moito éxito a peza que titulou Memoriasdas memorias dun neno labrego, baseada nanovela.

Esta narración vénse utilizando como libro delectura en colexios e institutos de Galicia, etamén se utiliza ou utilizou, en castelán, encentros de ensino medio de Cantabria e enescolas de secundaria básica de Cuba, e enalemán, nas Universidades de Leipzig e deTréveris.

Publicáronse traballos diversos e elaboráronseteses de licenciatura nas Universidades deRoma, Moscova e Borgoña (as dúas últimasforon publicadas en libro). Outros estudosleváronse a cabo nas de Fortaleza (Brasil),Grenoble (Francia), Santiago de Compostela eBuenos Aires.

Con Memorias dun neno labrego nace aliteratura galega para nenos e adolescentes.

163 | Memorias dun neno labrego

En abril de 2010, a Universidade Nacional deEducación a Distancia (na filial de Lalín) levoua cabo un curso titulado: «Xosé Neira Vilas.Da Galicia de Balbino á Galicia de hoxe».Entre outros, participaron os profesores XoséLuís Axeitos, Dolores Vilavedra, Xosé AntonioAldrey, Victorino Pérez Prieto, RománRodríguez, Xesús Alonso Montero, LuísFernández Ríos, Marcial Gondar, David Oteroe Pilar González Yanci. Os respectivosrelatorios vainos publicar a DeputaciónProvincial de Pontevedra.

O 30 de maio de 2009 presentouse no museoVerbum, de Vigo, o libro Homenaxe a NeiraVilas e a Balbino, o neno labrego, publicado enMadrid, en edición non venal, por iniciativado cineasta e escritor Ismael González, coacolaboración do Concello de Vigo. Conténtraballos de 53 colaboradores. Co mesmotítulo, e coordinado polo profesor AvelinoMuleiro, vaise publicar en Ir Indo Ediciónsunha obra que suma outras colaboracións ataun total de 98, trece delas en linguas de fóra.

Breve historia editorial de "Memorias dun nenolabrego" | 164

Xosé Neira Vilas

165

http://memoriasnenolabrego.pressbooks.com/files/2013/06/Xosé-Neira-Vilas.jpg

Xosé Neira Vilas naceu no ano 1928 na aldeade Gres —Vila de Cruces, Pontevedra—.Procedente dunha humilde familia campesiña,pasa a súa infancia e mocidade no mundorural, que máis tarde recreará nas súas obras.

No 1949 emigra a Buenos Aires. Na capitalarxentina alterna o traballo coa formaciónautodidacta, vencellándose co espírito daTerra lonxana nos centros da colectividadegalega emigrante. Tras contraer matrimoniocoa escritora cubana Anisia Miranda,trasladouse a Cuba, onde completou a súaformación realizando estudos de Filosofía eLetras na Universidade de La Habana.

A obra de Neira Vilas —que tamén tencultivado a poesía, o ensaio e a narrativa paranenos— é basicamente diferente da dos outrosautores da Nova Narrativa Galega na que éincluído, afastados do social-realismo e máispreocupados polas experimentación técnica.O escritor reproduce a realidade galega dendeunha óptica novidosa que se centra arredor

Xosé Neira Vilas | 166

de dous focos: a Galicia interior e a Galiciaemigrante.

Dentro das narracións que teñen como temaxeral a Galicia interior, rural, encádranse asobras de protagonismo infantil e as deprotagonismo adulto. As obras narradas dendeunha óptica infantil ou adolescente (Memoriasdun neno labrego, 1961; Cartas a Lelo, 1971;Aqueles anos do Moncho, 1977) organízansearredor da evolución dun neno a través dosseus contactos co medio e cos adultos, nunhasociedade campesiña marcada pola opresióne a pobreza económica, cultural e ideolóxica.Todo este mundo alleado ponse de relevomediante a ollada do protagonista-narrador,inxenua nun principio, nas Memorias...,obxectiva e racionalizada na última obra datriloxía, Aqueles anos...

Memorias dun neno labrego (1961) supuxo oinicio da carreira narrativa do autor. É unhanovela autobiográfica de estrutura moi sinxelaque profundiza na realidade da Terra, nosubdesenvolvemento dun grupo de xentes


aldeás. O autor conta dende a óptica críticadun neno —Balbino— a vida dun rapazmergullado nun mundo pechado, nunha aldeado interior de Galiza, ata que se ve obrigado aemigrar. A novela constitúe un fito singular naliteratura galega debido ao seu éxito e impactopopular. A este feito contribúe a concienciainxenua e crítica do protagonista —polo queesta ten de reveladora— e a grande eficacianarrativa da linguaxe e o ritmo da súa prosa.

As técnicas narrativas empregadas por NeiraVilas nas súas obras son múltiples: o empregoda primeira, segunda ou terceira persoa nopunto de vista do narrador. A nivel deestrutura a forma de diario (Memorias dunneno labrego), de narración epistolar (Cartas aLelo), de conversa parcial dirixida a un supostooínte (Camiño bretemoso); a técnica do collageou de montaxe cinematográfica en diversassecuencias, cunha linguaxe que se arrandeaentre o narrativo, o coloquial e o xornalístico(Remuíño de sombras) ou a ruptura dasecuencia temporal con retrospección econtrapunto (Querido Tomás).

Xosé Neira Vilas | 168

En resumo, a obra narrativa de Neira Vilaspodémola situar dentro dun realismo críticono que as estruturas e forzas sociais actúancomo determinantes das situacións. Galizaestá presente no ollar de Neira Vilas e as súasexperiencias da infancia e mocidadecondicionan o seu testemuño. Alíanse nassúas obras a preocupación social e o libredesenvolvemento da afectividade, cunhalinguaxe directa que procura a rápidacomunicación co lector.


Neira vilas memorias dun neno labrego (1)

Documents

Transcript of Neira vilas memorias dun neno labrego (1)