OLERKIAK Iztueta'ren olerkiak, · 2005. 12. 27. · 5 ITZ-AURREA Manuel Lekuona Oso egoki etorriko...

OLERKIAK

Juan Ignazio Iztueta

3

Iturria: Iztueta'ren olerkiak, Juan Ignazio Iztueta (Jose Garmendia Arruebarrenaren edizioa). Kardaberaz, 1978.

Klasikoen Gordailuan:http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/I/IztuetaOlerkiak.htm

Klasikoen Gordailuak egindako lanak oro dominio publikokoak dira,eta, Jabego Intelektualaren Legearen arabera jatorrizko idazlanak bestelako eskubiderik ez baleuka, nahi bezala erreproduzi daitezke.

5

ITZ-AURREA

Manuel Lekuona

Oso egoki etorriko da, euskal-literaturaren Historiarako Liburuonen gaurko argitaltzea. «Iztueta'ren olerkiak».

Iztueta, dantzari bezela da, batez ere, ezaguna, eta baita Kondairaza-le bezela ere. Bañan Kondairazale bezela, egin zuan prosa bera ere, etabaita Dantzaetaz argitaldu zituan Musikak berak ere, danok, Olerkizapainduak eman zizkigun. Aren idaz-lan guztietan azaltzen zaigun arnas-giro guzia, Olerki-giroa da.

Iztueta'ren nortasuna ezagutzeko, beraz, oso bearrezko gauza da,Iztueta'ren olerkaritza ezagutzea. Olerkaritza, naiko berezia. Eta orainarte bear bezela aztertu gabea.

Alako garaian bizi izatea egokitu zitzaion, izan ere-ta: bi Prantzeste-ren eta bi gerrate zibilen barru-barruan: Konbentzionalen Prantzestea(1794-1796) eta Napoleon'en Prantzestea (1808-1813) eta Erregalistaengerrate zibila (1820-1822) eta Lenengo Karlistatea (1833-1839).

Naspil askotxoko urte-aldia, gizon baten Historia argi-ezagutzeko...Ala ere, gure gizonarentzat, naspil-artean bañan ere, naiko Literatur-

lan egindako urte-aldia.

* * *

Olerki-soroan Iztueta'k egindako lana, Liburu ontan azaltzen danaiko argi. Orregatik bait da Liburu au, dan bezain ondo etorria gaur.

Gañerakoan uste bait det nik, Iztueta, Olerki-alorrean zerbait sor-tzalle, kreatzalle ere izan zitzaigula. Eta ori adieraztera iritxi nai nuke nik,ain zuzen, eta batipat, Aurre-itz Prologo ontan. Gauza aundirik ez, bañanbai zerbait gauza jakingarri.

* * *

Iztueta'ren eskuetan, rima, askotan, ustekabe sortzen da; ideiaz uste-kabe, sorpresan, bañan ain Iztueta'ren gogora ta gustora, berak airoskijarraitzen bait dio rima berari, salbo-ta pelotariak pelota «aire ta bote» era-biltzen duten bezela.

Ikus, ain zuzen, «Kontzezi'ri»ren lenengo bertsoa:

begi ederra du, ta guztiz argia;daukat urruti;

bañan ezin kendu det burutiaren itxura;

saldu al baliteke pixura,urrearen truke

nork erosi faltako ez luke.

Puntuaren, rimaren indarra dabil or aire-ta-bote, ain egoki.Eta ez bait da «Kontzezi'ri»renean bakarrik. Ikus, arako beste

«Ezkonberrien» bertsuko sake polit ura:

Ezkonberriak pozkidaz daudeegin diralako gaur elkarren jabe

Elizan;gauza ederragorik ezin izan.Ai! orain banengo ni zuen ditxan!

Begira baita beste au ere, Iztueta'ren arte onen eredu:

Geldi, geldi, geldiBerdillari'ri;erabil konpasa,ez dakion pasa.Martin'ek ba dakinola erabakiaren zortzikoa:ez du lendabizikoa.

Ageri dan bezela, rima-joku ortan benetan maisu da gure Iztueta.Puntuaren, rimaren bapatasun azkar ortan, alegia.

Iztueta'k joku ori, sistema bezela, eskola bezela erabiltzen bait du;eta ori esan nai nuke nik: joku bizkor ori, gure Iztueta'ren eskola ta siste-

Lenengo, beintzat, esan dezagun, Iztueta'ren lanak bi alderdi ditua-la: 1) bertsolari-alderdia, bertsolari jator; bañan baita 2) olerkari-alderdiaere, «olerkari poeta» esan litekean sail ortakoa... Salbo-ta, gero, Bilintxizango zan bezela, izan genduala gure Iztueta: bertsolari eta olerkari; ber-tsolari, aozko literatur-zale, eta olerkari, idatzizko literatur-zale. Bi bideakezagutu ta praktikatu ere zituana, alegia.

* * *

Olerkari bezela, Iztueta etzan izan beste munduko gauza. Bañan, oribai, gai ortan ere asko ageri izaten zitzaion bere beste alderdia, bertsola-ri-alderdia. Nolanai dala, itz-neurtua oso ondo ta «aire ta bote» esan oidan bezela, erabiltzen zuan.

Pentsaera beti ere naiko gorea, naiko «goititua», gauza bera biribil-tzen «luze-antxa» ezik; erderaz «reiterativo-xamarra» esango litzakena;imajiña, beratsuak erabiltzen zituala, alegia, batez, ere tematika beretsukolanetan: Gipuzkoa'ren goraimenak kanta bear zituanean, adibidez.

* * *

Iztuetaren bertsolari-alorrean, eredu bat artuko degu guk emen,benetan eredu bezela artu ditekeana: «Kontzezi'ri» edo «Maite bat maita-tzen det maitagarria». Eta eredu ortan, beste gauza geiago ere bai, bañanbatez ere «puntu-jokua», «rima-jokua» esango gendukeana da gauza eza-gungarri-ezagungarria ta benetan nabarmena. Iztueta'k garrantzi berezi-berezi bat ematen dio, rimari, puntuari; eta rimaganako duan itzal eta iri-tzi aundiak olerki-estilo, bereziki «iztuetar» bat, sorrerazten dio.

* * *

RIMA, PUNTUARimak, puntuak euskal-bertsolaritzan garrantzi aurdia izan duala, ez

dago bi aldiz esan bearrik. Rima bere izatez axaleko gauza dan arren —erderaz gauza «adjetivoa» esan diteken zerbait dan arren— kopla zaarre-tan, iñoiz, axal ez baño mami izaterañoko garrantzia ematen zaio —erde-raz «sustantivo» esango litzakeana, alegia—. Oroi gure Kopladiako «iza-rra», «lizarra» ta «bizarra» alkarrekin ain estu alkartzen dituan izaera, azalamami biurtzen duan izaera, alegia, euskal-Literaturan ain jator bizi dana...

OLERKIAK Juan Ignazio Iztueta

6 7

* * *

Ritmoari buruz, gogora dezagun berriro ere «Kontzezi'ri»ren lenen-go bertsoa:

Maite bat maitatzen det maitagarria;begia ederra du, guztiz argia.

daukat urruti;bañan ezin det kendu buruti

aren itxura;saldu al baliteke pixura,

urrearen trukenork erosi faltako ez luke.

Gauza bitxi asko señala litezke bertso ontan; leen aipatu ditugu ber-tsoaren rimak: urruti, buruti; itxura, pixura adibidez... Bañan neretzat osogauza bitxia, tarte ortan dabillen ritmo-jokua da: erderaz «pie quebrado»esan oi dana. Guk «oin errena» esaten bait diogu. Oin errena, joku orrekbertsoaren ritmoa eten egiten bait du. Ibillia eten, eta, leen esan degunbezela, puntu rima berriak sarrerazi.

Geienean erabiltzen ditugun bertsoetan, ritmoa ta rima, asi ta buka,beti berak izan oi dira bertsoaren barruan. Bañan Iztueta'ren ontan ez daola.

Puntu-aldatze orrek eta ritmoaren aldatze onek, astindu bat ematendio bertsoari; eta betiko puntuak eta betiko ritmoak ematen digun logale-antxa astindu guri. Eta orixe da «oin errenaren» egitekoa bertsolaritzan.

Eta gauza onen osagarri, eta leen aipatutako pelotariaren irudiarijarraituaz, esan bait liteke beste au ere; bertsolaritzan geienetan erabiltzendan kanta-eran, bertsolaria, pelota-jokoan beti ere pelota, lasai, atzerabotatzen duan pelotariaren antzekoa dala; bañan oin errenarekiko kanta-eran, bertsolariak aurre-jokua egiten duala, eta oin erren bat kantatzenduanean, pelota atzera bearrean, aurrean ziplora botatzen duala, edo-ta—Atano baten antzera— aurrean «utzi-dejada» bat egiten duala; sorpre-sa-jokua...

* * *

ma berezia dala. Puntuari bere barruko muin ori, orren bapatean, orrenjarraitu-jarraituan ateratzea, alegia. Beste bertsolariak puntua geienetan bierrenkadaz bein erabiltzen duten bezela, berak segi ta jarraitu-jarraituanerabiltzea, alegia.

Ikus, eredu, beste au:

Atsegiñetan arkitzen naiz niarkitzen naiz ni,

ezkontzen diralako maite gozo bigustora;

ortako jaio ziran mundura;Gipuzkoa guztia txit poztu da.

Edo-ta beste au:

Gaur ezpatadantzari,aurren-azkendari,Korpus ta San Joandituztela gogoan,zaldibitarrak,gazte ta zarrak,oi dabiltza dantzanberen Erriko plazan.

* * *

RITMOAEta zer esan Iztueta'ren ritmoetaz?Iztueta'k eta Bilintx'ek, besteak beste, gauza au egin zuten biok ber-

din: beren bertsoak kantatzeko, doñu zaarrez gaiñere, doñu berriak ereaukeratu zituztela: Bilintx'ek Santesteban'en «Urra, papito» bere «JuanaBixenta Olabe»rentzat, eta Iztueta'k, orduan kalerik-kale kantatzen zan«Churrupanpli» izeneko kanta, bere «Kontzeziri»rentzat. Gero, beste ber-tsolariren batzuek ere erabilli bait zuten doñu ori —lenengo Karlistatean,adibidez— beren bertso-paperetan. Gure Iztueta'k, ordea, iñork bañoleenago: 1806'gn urte-inguruan, Logroño'ko Inkisizioaren kartzelan eginbait-zuan bere lana, eta andik laister samar banatu bertso-paperetan, etabereziki 1825'gnean norbaitek Londres'en argitaldu liburu batean, gureonen egilleak adierazten digunez.


8 9

goi-goieneko mallanago jarria,lurreratu nayeanagure elbarria;nere urte-joanaznai baduk balia,para juzkaria,naiz predikaria,errain dik egiazeñengan gelditzen danjakinduria.

Oyartzun'en, 1977'gn Ekaiña'ren 14,San Antonio biaramona,

LEKUONA zaarrak

«Oin errena» esate ori nundikan datorren, esan dezagun orain.Txalapartan, jotzalle batek, eten gabe, beti pausu berean ari duan

arierari, tukutuna, esaten zaio; eta beste jotzalleak tartean jotzen duanari,berriz, errena esan oi zaio; errena, kojoa, alegia, «pie quebrado», ots, kon-pasaren kontra dabillen oiña, pausoa...

(Oyartzun'en, toberajotzalleen artean, tukutunari, biya esaten zaio,eta errenari, «pikatzeillea». Gure arirako, guk egokiago degu errena).

* * *

Bukatzeko, ikustagun berriro, «Kontzezi'ri»ren lenengo bertsoa,ango iru oin errenak azter ditzagun. Bere ritmoan ikusiko degu. Begira:

Maite bat / maitatzen / det mai/tagarri/a;begia / du ede/rra guz/tiz argi/a.

Dau/kat urru/ti;bañan e/zin kendu / det buru/ti

a/ren itxu / ra ;saldu al / balite/ke pixu/ra,

u/rrearen tru/kenork ero/si falta/ko ez lu/ke.

«Daukat urruti» «aren itxura» eta «urrearen truke», iru «oin erren».Irurok bertsoari ematen dioten grazia, ez da esaten errez. Grazi ori,ordea, ez bait dago rimaren pelota-jokoan bakarrik. Ritmoak ere lagun-tzen dio eta ez gutxi, iru oin erren oien bitartez.

Ritmo daktiliko-daktilikoan, lenengo bi errenkadak pentapodioakdira, ots, bostna oiñekoak. Laugarrena, seigarrena ta zortzigarrena, berriz,launa oiñekoak. Iru oin errenak, biña oiñekoak, bañan asieran anakrusisbana dutela. Errenkada bakoitzaren bukaerak, oin trinkotu zorrotzak dira.

Bukatzeko, esan dezagun aizkenik, gure Iztueta'k ezagutzen zuala,baita, gero «Betroiarena» eta «Prantxisku, zer dakarrek?» esango zitzaionzortzi edo bederatzi puntuko bertso famatua ere.

Ikus eredu bat, zortzi puntukoa: tripodio daktilikoa; bukaera-aldeanpuntu-sail luzeduna.

Arruiz'ko ballekokoplari berria


10 11

txean zegolako, ta Jose Mariak jaramonik egiten etziolako, biotz-miñ aun-diak igaro bear izan zituan. Frantzisko Inazioren izkutatzea, ta arrastorikgabe gelditzea. Ba-zitekean izatea, Joan Inazioren semeen ardura beregain artu zualako. Joan Inazio denbora luzean egon bait zan espetxean,eta bere erraiña, Linzuain'go Joakina ere 1802'ko urtean il egin bait zan.

Joan Inazioren bizitza, ez degu aiñ ondo ezagutzen. Bere bizitzakoune ta denbora batzuetako agiririk ez daukagu. Ezin genezake ba ezertxoere jakiñ garai oietzaz. Orixe gertatzen zaigu, aren aurtzaro ta 1790'koilbeltzaren 11 arteko gazte-aroaz ere. Urte ontan ezkondu zan Linzuain'-go Maria Joakinarekin, 22 urte zituela. Joakina Urnietakoa zan eta 19zeuzkan.

Garai artan, Zaldibian, erri-barruan, 18 etxe zeuden. Eta 96 sendi,nekazaritzan edo artzantzan. Orduan, Aralar mendian, artzai asko zebi-llen. Antziñak eta ao-jakintzak diotenez, Joan Inazio txikia zan. Koloreonekoa. Begiratu bizikoa. Humore onekoa. «Txuri» deitzen omen zioten.Mutiko argia. Laister asi zan nabarmentzen bere lagunen artzan. Idazle taerriko maixu izan bear zuanak, alako idazkera ederra ta liburu zaletasunaeuki bear zuanak, nun ikasi zuan eta nun ezi zan? Ziur ez dakigu. Agian,Lazkauko karmeldarren lekaidetxean. Joan Inazioren amak, bere azke-naian, konbentu ontan iru meza esateko agindu zuan. Eta, 1827'an, JoanInaziok, eta ango karmeldar batek alkarri idazten zioten.

Joan Inaziok, bere aurreneko emaztearengandik, bost seme izanzituan. Jose Inazio, dantzaria. Bere aitarekin Donostian bizi izandu zana,ta gero Irun'en. Eta Maria Ana, Maria Antonia, Josepa Frantziska ta JoseManuel. Maria Antonia ta Josepa Frantziska beren aitarekin ere bizi izan-du ziran.

Joan Inazioren garai ontako egiñak zer-edo-zer ezagutzen ditugu.1791'an, erriko azokan gauz asko ornitu ta saltzen ditu: Olio gozoa, baleedo ballenak, bakallaoa ta sardiñak. Bere ezkon-anai Jose Antonio Man-cisidor da erantzuten diona ta bere gaiñ artzen duana. Urrengo urtean,bere etxe ta Amundarain ibaiaren ondoan dauden bi errota, artzen ditualkiler edo akuran.

1790-1800 bitartean, gorabera auek izan zituan gure Joan Inaziok.1793'ko agorrean, bere arreba Maria Mikaela il zitzaion, 22 urtekin.1794'an, bere besoetako ta illoba kuttun Joan Inazio Manzisidor jaio zan,martxuan. Urte ontan bertan, azaroan, izan zuan bere irugarrena: MariaAntonia. 1799'ko garagarrillan, Diego Inazio, bere anai zarrena, ilzitzaion; eta bere arreba Joana Frantziska, Pedro Jose Armendariz'ekin

BIZITZA BAT LABURKI

«Sinistatu bearnazu berrogei egun igaroetan ez dezana izan lopizka bat egiteko dui bat asti ere, zergaitik izan deran erakutzi bearra 50Espata dantzari-rekin, 25 motil gastetxori, antxiñarako kanta urrita-rrak...

»Oizaz gañera izan det gaurik guzienak galdu biarra Euska-razko itz neurtu eta beste itzkida anitz egiten».

(Iztuetak Paulo Ulibarri-ko Yaunari egin zion eskutitzatik1828garren urtean Garagar illaren 13-an).

Joan Inazio Iztueta'ren bizitza itz gutxitan azaltzea ez da oso lanerreza. Zaldibia'n, 1767'ko azaroaren 29'an, jaio zan Joan Inazio Iztuetajauna. Ta Zaldibin bertan, bere etxe Iztueta-enea'n il zan, 1845'ko abuz-tuaren 18'an, iya larogei urte zituala. Bizitza luzea benetan. Eta betea.Europa, Españi ta Euskalerrian, makiña bat gorabera, burruka ta gudaizan ziran urteak aiek! Iztueta bera ere aruntza ta onera, ederki astindutaibilli zan denborak.

Joseph Iztueta, Lazkaukoa, ta Maria Inazia Etxeberria, Zaldibikoa,ziran Joan Inazioren gurasoak. 1755'ko otsaillaren 24'an ezkondu ziranZaldibian. Arek, 23 urte, ta onek, 18, zituztela. Amabi seme-alaba izanzituzten: 7 mutill eta bost neska. Joan Inazio, bostgarrena zan. Artu-emanaundienak, bere anai zarrenarekin, Diego Inaziorekin, izan zituan JoanInaziok. Baita Maria Ana, Jose Maria ta Frantzisko Inaziorekin ere.

1783 urtean, jaso zuten Joan Inazio'ren gurasoak, Iztueta-enea etxea.Joan Inazio jaio baño len, urte bat aurretik. Onek esan nai du, etzirala izanlastaigille beartsu batzuk, askok esan oi duten bezela, aien beartasunanabarmendu naiean. 1803'ko epaillaren 2'an, 12.999 «vellon»-errealenbalioa ezarri zioten etxeari. 1773'an Joan Inazio'ren aita, Joseph Iztueta,asita zegon aundizki-agiria ateratzen. Ementxe ikusten da, bere arbasoenlangintzak ospetsuak zirala. Ta ala zegokien Lazkauko torre-etxetik zeto-zen ondorengoai. Gaur ere, antxe ikusi leike etxe onen aurrean arrizkoarmarri aundi bat, aurrekoen aundiaren ezaugarri bat bezela.

Sevilla'ko Indietako artxibo edo agiritegian, Joan Iztuetaren izenaarkitzen degu; Lazkaun jaioa, ta Guatemalako Gueçalagan illa. Joan Ina-zioren aita, Zaldibi'ko udaletxeko diru-zai bezela agertzen da. Ta eliznagusian beren ill-obia ba-zeukaten. 1789'ko agorraren 29'an, 53 urtekin,il zan. Bere emaztea berriz, 1808'ko epaillaren 14'an, 19 urtetan alargunegon ondorean, eta gorabera ta naigabe ugari igaro-ta. Joan Inazio espe-


12 13

Inazioren irugarren emaztea izan bear zuana, Maria Ascension Urruzola.Baiñan ez ditzagula gertakizunak aurreratu.

Urte onen (1808) epaillaren 27'an, bere ama iltzen zaio Zaldibian, illonen beraren 14'an bere azkenaia egin ondorean. Ba zekian Joan Inazio-ren bigarren ezkontza.

1808'ko abenduaren 16'an, Kontxesi'gandik izaten du bere bigarrena:Balentin Eusebio. 1824 abenduaren 20'an, 16 urte zituala, Balentin Euse-biok idazten dio La Habanatik bere aitari. Emen, La Habanan, batukozitzaion bere anai ta Joan Inazio-Kontxesiren irugarrena, Jose Frantzisko.

1808'ren azkenetik, (garai ontan Azpeitia zebillen) 1813'ko uztaabuztu arte, ez daukagu Joan Inazioren berririk. Bere bizitzaren une illunbat da au. Ez dakigu ezertxo ere aldi onetzaz Joan Inazioren bost urte era-bateko illuntasunean daude [1]. Donosti soldaduz inguratua egon zan illa-beteetan, Bidasoa'ko mugatik aruntz dabill, San Juan de Luz'en, Doniba-ne'n. 1814'ko garragarrillan, Donostian arkitzen degu, denda baten jabe.Urte onen (1814) abuztuaren iruan, Iruñatik idazten dio Martin Onru-biak, eta ala esaten dio: «Nere lagun eta jauna. Poz aundia artzen det ondozaudelako, ta zure sendian lasai ta pakean arkitzen zeralako».

Biyak, Joan Inaziok eta Joxe Aranburuk, Martin Onrubiaren bidez,Getarian zegon frantzitar gudalosteari, 400 manta ta 260 lastai-koltxoieman zizkioten. 1813'ko uztaren 1'an, aldegin zuten Guetaritik soldaduauek. 33.276 «vellon»-erreal balio zituan eskeintza onek. Beiñere etzuanordaiñik artu.

Kontxesi'rekin egin zuan ezkontzak etzuan asko iraun. 1815'ko epai-llaren 18'an bere, azkenaia egin ondorean, 39 urte zituala, ill artan bertanil zan, 28'an. Azkenai ortan, bizi ziran etxea aipatzen du, ta egiten ari ziranbeste bat ere bai. Joan Inazio Iztueta, bi etxeen jabe izatera iritxi zan: Bat,Bildosola kalean, beko Puyuelo ere zeritzaiona. Bestea, Triperia kalean,eta gaurko San Joan da.

Bere bigarren alarguntasun ontan (1815-1828), Joan Inaziorekin biziziran Donostian, bere lenengo emaztearengandik izan zuan Joxe Inazio,dantzaria. Maria Antonia, ta Joxepa Frantziska. Kontxesi'rengandik izanzituanak ere antxe zeuden, batez ere Inazia. Balentin Eusebio ta JoxeFrantzisko, La Habanan azaltzen bait dira aldi au bukatu baño len.

1817'ko abuztuaren 11'an, Donostiako San Bizente parrokianezkontzen zan Joxepa Frantziska alarguna Donostiko eskribaua zan Joa-kin Ramon Soraiz'ekin. Onen papel-xortak (1813-1831 bitartekoak),

ezkondu, Azpeitian. 1798'an, oraindik gordetzen dan agiri baten bidez,Jose Antonio Lasari artalde bat saltzen dio. Garai artarako, artalde aundiazana. Neguan, Donostiko belardietan larratzen zuan. Eta, azkenik,1799'ko abenduan, bere aurreneko Linzuain emaztearengandik izan zuanbostgarrengo ta azkeneko semea: Jose Manuel.

Berri gutxi, ainbeste denborako, ta bere pertson eta izakerari dagoz-kionak, gutxiago. Aldi ontan guztian, bere erri Zaldibian bizitu zan, aldin-aldin Donosti ta Irun'a irtetzen zala.

Obeto ezagutzen ditugu, Joan Inazioren XIX mendeko aurrenurteak. Aldi gogorra au Joan Inaziorentzat. Bere bizitza ere apika orrenzuzena. Salaketa asko izan zituan, eta auzi ugari erlijio gaietan ajolagabe-keria ta emakumeekin ibillera txarrak, erantsi zizkioten. 1801'ko aben-duaren 6'raiño, Billafrankan baituta egon zan, itxura danez, Gainza'koMartin Antonio Aldosoro eskribauaren etxean, lapurretaren bat egin zua-lako. Urte ta ill oietan beroietan, 18 egunean, Tolosako espetxera eramanzuten. Emen, kartzelan zegoala, il zitzaion, Zaldibian, ere aurrenekoemaztea Joakina Linzuain, 32 urtekin.

1802'ko mayatzaren 11'an, Tolosako espetxetik Azpeitia'kora igarozuten. Orduntxe, bere anai Jose Maria Zaldibi'ko maixu ta organista izen-datu zuten, eta bere ama larri-larri dabill bizi-modu ta diru kontutan. JoanInaziok Azpeitiko kartzelan jarraitzen du. Baiñan, 1805'ko otsaillaren24'an, zigorra arintzen zaio, ta Enparan errotan daukan bere ezkon-anaia-ren etxera pasatzen dute. Egun batzuk ondorean, bere anai Jose Mariailtzen da 26 urtekin. Antxe ezagutu zuan Maria Konzepzion Bengoetxea,Bengoetxeako Kontxexi. Irudianez, espetxean au ere, aur bat il zualako.Aldekaitz baserriko labean neskatill bat arkitzen dute ta, 1803'ko uztaren13'an, Joan Inazio Nikolas Odriozolak bataiatu zuan, Maria Inazia izenajartzen ziotela. Joan Inaziok eta Bengoetxeako Kontxesik beren alabatzatartu zuten, eta onela legez artuta gelditu zan.

Baiñan, ordurako, urte ontan bertan, 1806'ko jorraillaren 20'an,Logroñoko izkutuko espetxera eraman zuten Joan Inazio. Emen, zazpiillabetetan egon ondorean, 1806'ko abenduan Azpeitian agertzen zaigu.Logroñoko Inkisizioaren kartzel izkutuetan agertu zituan geyenbat gureJoan Inaziok, Bengoetxeako Kontxesi'renganako zeuzkan irrika tamaite-miñak.

Espetxetik askatu ziranean, Azpeitiako eleizan ezkondu ziran biyak,1808'ko otsaillaren 9'an. Urrengo illean eta Zizurkil'en jaiotzen zan, Joan


14 15

Urte auetan asko idazten du Iztuetak. Santiago Unzeta ordezkariari, Batzareta Diputazioko idazkari Erramon Gereka'ri egin zizkien eskutitzak adie-razten dute ori. Lecluse frantzesarekin, Bautista Arrizabalagarekin, Agus-tin Paskual Iturriagarekin, Pablo Ulibarrirekin eta beste askorekin ere, izanzituan artu-emanak idazkiz. Joan Inazio Iztuetaren izenak oiartzun aundiazeukan, eta Paris'tik ere galdetzen zioten.

1832'an, Bizente Binuesaren Kultura-Etxean euskeratzaz itzaldi bategiteko, Madrid'ko jaun batek ots-egin zion Joan Inaziori.

Donostian, amar urtetan ertzain izan ondorean, 1834'an, alkate eginzuten. Baiñan, alabearraren zirtoak! Urte ontan bertan, azaroan, berearreba Maria Ana, Manzisidor'en emaztea, il zan Zaldibi'n. Atsekabe aun-dia artu zuan.

1840'an, gerra dala-ta, sei illa-beteko saria ez duala jaso, mintzatzenda. Baiño, geroago, bai, jaso zuan. 1844'ko abuztuaren 7'tik asi-ta, 1845'kouztaren 1 arte, Guipuzkoako gordairuan izandako diruen sar-irterakaztertzen baditugu, irtera, langille-sari ta artzekodunen artean, auxe ira-kurriko degu: «A don Juan Ignacio de Iztueta por el importe de dos libra-mientos que expidió a su favor la Diputación foral con fechas de 1 de nov.y 1 de dic. de 1835 para pago de su sueldo como alcaide de Corregimientode esta provincia, 910 reales».

1837'an, Billafrankan, Esteban Gaztañagaren aurrean egindako idaz-ki batean, Zaldibi'ko bizilagun bezela agertzen da. Baiñan galdetu gene-zake: Liberala izanik, eta Donosti beroien menpean egonda, nolatan igarozan Iztueta, karlisten mendean zegon Goierrira? Gaurkoz, galdera auerierantzuten ez da oso errez. Egia, auxe da: 1840 baiño leenago, ziur Zal-dibin dagola, eguneko sei erreal eskuratzen ditula bizitza guztirako saribezela. Sari au ematen zitzaion, «a condición de que a su muerte habíande quedar como propiedad de esta Provincia tanto la obra que anterior-mente tiene escrita sobre los bailes y canciones antiguas del País, comocualquiera otra que publique o deje escrita sobre el carácter, usos y cos-tumbres del País».

Vergara'ko besarkada urtero ospatzen zan urte-bertan, 1841'ko gas-tuen zirrindan, Iztuetaren kontua, taldearengatik, 3.250 erreal da. Banke-tea kendu ezkero, aixa, aundiena.

Urte auetan, eta sutsu, bere «Gipuzkoako kondaira» eratzen eta egi-ten ari da. Iztueta ilda andik bi urtera, 1847'an, argitaratuko zan, berelagun on Agustin Paskual Iturriaga apaiza zala bide.

Oñati'ko Unibertsidade edo Ikastetxe Nagusian gordetzen dira. Geroago,(ta gorabera batzukin) 1818'ko ilbeltzaren 2'an, eliz ortan bertan ezkon-tzen zan Maria Antonia, Manuel Paris-ekin. Au, Lobaina baserrikoa zan,Antiguo'ko parrokian.

Urrian, Santa Fe'ko pestak dirala-ta, Joan Inazio Zaldibian ikustendegu. Emen, 1820'ko urriaren 13'an, bere esku ta lur-ondasunak, berearreba Anari ta ezkon-anai Jose Antonio Manzisidor'i, uzten dizkie.

1824 urtean, (jaurgo ta lege-zaleak galdu, ta «absolutista» edo al-oso-dun erregeak irabazi zuanean, —Iztueta errege al-osodun zalea zan—)Inazio Erramon Barojaren irarkolatik irtetzen da bere dantza liburua.Urte bete baiño geyago kosta zitzaion egitea. Ain zuzen, urte ortan, berealabari baimena ematen dio, dantza ospetsu bat egiteko. Aurretik, guredantzak berpizteko asmo bakarrarekin, ardura ta ajola bereziarekin, bera-ri erakutsi zizkion ta ortarako ezi zuan.

Londres'en erbestetuta zegon, Pablo Mendibil'en bidez, bere libu-ruaren agerpen-bilduma bat argitaratzen du Londres'en; ez ordea, erderazere itzulita sartu zuan «Kontxesi'ri» olerkariari, onoko oarr maltzur aujarri gabe: «El poeta bascongado fue más feliz que el gallego, cuyos versos amorososle acarrearon la muerte en la misma cárcel. Iztueta salió de ella e inmediatamente diola mano de esposo a su esposa, por quien tan apasionadamente suspiraba».

Oraindik 1824'an, ez ditu eskuratu 33.776 erreal, frantziko gudalos-teai, 1813 urtean, emandako janarien ordaiñez. Ezta 10.000 erreal ere,ordun bertan eman zizkien 400 mantegatik. Esan bearrik ez dago: onekmiñ ematen dio.

Urte onen urriaren 16'an, Donosti'ko «Puerta de Tierra'ren» zainda-ri jartzen dute. 1826 urtean, agindutako dantza-soñuen liburua argitara-tzen da. 1828'ko epaillaren 3'an, Donosti'ko San Vicente parrokian,ezkondu baiño len, Kontxesi'rengandik izan zuan Inazia, Segura'ko JoseAntonio Azpiazu'rekin ezkontzen da. Andik illa-betera, jorraillaren 8'an,inguruan bere semerik gabe bere burua ikusten dualarik, Joan InazioIztueta irugarren aldiz ezkontzen zaigu, Zizurkil'go Maria AscensionUrruzola'rekin. Iztuetak, 60 urte zeuzkan. Mariak, 20.

1829'ko epaillan jaiotzen zaie aurreneko ondorengoa: Martina Anto-nia. Urte ontan bertan idazten du 40 orriko liburuska bat, Juan Jose Mogelapaizari zuzendua, bere dantza liburuaren aurkako Bartolome de SantaTeresa prailleari erasoaz. 1831'ko abenduaren 24'an izaten du bigarrena,bere irugarren ezkontzatik. Pedro du izena. Gazterik il izan bear zuan.


16 17

BERTSOLARI

«Las contiendas poéticas a juicio de árbitros que las califiquen,como se practicaba entre los famosos arcades, son uno de los juegos más fre-cuentes entre la gente campesina, marinera y artesana de Guipúzcoa. Todos,puede decirse, nacen poetas, todos versean y ninguno escribe sus versos; peroapenas los cantan, corren de boca en boca por todos los pueblos, y la alaban-za o vituperio del magistrado íntegro o injusto, del hombre o de la mujer vicio-sos o ridículos, el elogio o la burla del diestro vencedor o del presuntuoso ven-cido en los juegos públicos, todo está sujeto a esta inexorable magistratura delos bersolaris populares, cuya libertad es indestructible y se puede decir ina-tacable. Siendo esta verdadera costumbre un verdadero baluarte que, funda-do como el de la imprenta en la opinión pública, ataca las usurpaciones yatentados de la arbitrariedad, no es extraño que los satélites de ésta, que porigual los encuentra aun en los países más libres, procuren socavarlo y cuandono, dirigir a él a los menos sus rabiosos e inútiles tiros».

(Del folleto escrito por Iztueta y publicado en Londrespor Pablo de Mendivil en 1825

como presentación de su libro de danzas).

Joan Inazio Iztuetak dauzkan ainbeste alderdi eder eta arrigarrienartean, ba dago bat oso gutxi ezagutzen dana, ta laburki bederik, ikasi bea-rrekoa: Bere bertsolaritza, bere olerkari-arnasa. Zalantzik gabe, esan deza-kegu, oraindik Iztuetaren alde au ez dala bear bezela ta gutxigorik ere ikasita aztertua izan. Eta ori, erriko gaiak erabiltzea ta bertsotan jarri ta abes-tea, bere joerarik aundiena izan zala. Lan ortantxe, ain zuzen, Iztuetarennortasuna ta ospea sendotu ta zabaldu ziran eta.

Joan Inazio Iztueta mutill argia zan. Eresi ta musikarako, belarri one-koa. Gaztetandik sortu zitzaion ba, olerkari antzera mintzatzeko gogoa tairrika. Zalantzik gabe, Iztuetak bertsolari ta olerkari arnasa zeuzkan, etagriña onek iraun zion il zan arte. Inguru guztiari begiratzen ziola, zentzudenak zabaltzen zituala edozeiñ erako giroari, eziñ esaneko zaletasun batbere barru-barruan nabaritzen zuala... bere goi-atsa irtetzen zala esandezakegu, lau bertsotako aapaldietan bere «Gipuzkoako Kondaira» tabeste bere lanak, bertsolari abesten zituanean.

1802'ko otsaillan, Billabonan, Amezketako Zabala ta HernanikoTxabalategi bertsolarien artean eratu zan leiaketan, epailari aukeratua iza-teak, nik uste det zer-edo-zer baiño geyago ere esan nai duala. Artean, 33urte besterik ez bazeuzkan ere, Goierri'ko mugetatik aruntz, Gipuzkoaosoan ezaguna zala, garbi asko adierazten du. Bere dantza liburuan, Iztue-

Iya 78 urte zituala egiten du bere azkenaia, ta egun artan bertaniltzen da Zaldibin, 1845'ko abuztuaren 18'an. Egun ontan, gorabera aun-diko ibilketa baten ondorean, Gipuzkoako gizon baten bizitza bukatzenzan. Batzuk maixeatu zuten. Beste batzuk, atsekabetu ziran.Geldi ta sakabanatuta jo zituzten kanpai-otsak, Zaldibiko inguru guztie-tan zabaldu ziran, berri ituna eramanaz; Aralar'ko mendi-saietsetan dau-den baserrietaraiño. Abuztuko arratsalde artan, txistu ta txakurren zaun-ka artean, artzaiak beren ardiak eraman zituzten sarobera. Lurra mendikolaiño zuriz estali, eta Txindoki, batzutan margoztuta, beti bezelaxe, antxezegon tente.

[1] Errenka ta itz auek idatzi ondorean, Jesus Elosegijaunak, «Boletín de los Amigos del País» aldizkarian (XXXIIurtea, 1.° eta 2.° Lb. 296-300 orr.) «Iztueta, prantzes-zaletua, sal-dukeriagatik Azpeitia'n auzipetua» izen-buruarekin, oraindikorain lantxo bat argitaratu du.

Bertan gauza ontaz jabetzen gera: «Varios vecinos deAzpeitia, Iztueta entre ellos, fueron mencionados y señalados...como individuos que en el año de la dominación francesa, 1809,mostraron la suficiente actividad como para merecer la nota de"afrancesados" que se les atribuía por parte de numerosos veci-nos de la villa».

1814'go otsaillaren 23'an, Azpeitia'ko Jose DomingoVicuña idazkariak, Iztuetaren izakera ta gizatasunaz eman zizki-gun garrantzizko ondorengo zeatztasun auek, aipatu ditzagun:

«Juan Ygnacio de Ynstueta: pelo largo castaño, cejas delmismo color, nariz afilada, frente mediana, barba cerrada, caraermosa, estatura baja».

Eta jarraitzen du: «De ciertas declaraciones tomadas aIztueta durante el proceso, llegamos a saber que el 24 de abril de1810 se traslada con su mujer Concepción Bengoechea (y susniñas) desde la villa de Azpeitia donde residía desde el año 1802,a San Sebastián. Sumando los días que pasó en cárcel del Corre-gimiento de Tolosa, de resultas de este proceso, hallamos: de 28de febrero a 12 de mayo 1814, y de 19 mayo a 4 de noviembre =8 meses de cárcel. Y en cuanto a los días de reclusión en su casade San Sebastián: 12 de mayo a 15 de junio, 1814: un mes y trecedías».


18 19

por las dificultades de su inteligencia parecía inútil el unirlos a la causa,mandó el Inquisidor se unieran, y en ella existen» [3].

Emen daukagu balio aundiko aipamen edo aitormen bat, naiz baka-rrik izan, «para prueba de su modo de sentir en los puntos de creenciacristiana». Onek ez du esan nai, beste gaietzaz ere tankera ontako aitor-menik egin etzuanik.

Oraiñ esandako agiri ontan aipatzen diran abestiak, «Gau pozgarria-gorik» eta «Gure Jainkoak» izenburuarekin, erlijio-kantuen atalean jartzenditugun aurrenekoak ongi izan ditezke.

Ez «Jesusen jayotzako gau pozgarritsuan» atalean datoztenak. Ayek,aita Antonio Zabalak dion bezela, berandugokoak dira. Iztueta eldu edozartu zanekoak. Ta au, arrazoi askorengatik. Aietako bat, Iztuetaki «jauna»ezartzen diotelako. Errege-seme Bonapartek egin zuan eusko olerki erri-koien bildumatik, eman zien aita Zabalari, gabon kantuen bertso-papelau. Chikago'ko New Library'an, arkitzen da gaur. Santa Ageda, EguberriUrtezar, San Joan... gauekoen antza dute bertso auek. Eta Iztuetak ala era-biltzen ditu [4].

Iztuetak Dekalogotzaz egin zituan kantak ez ditugu ezagutzen.Inpernuko zigorraz eta mundu ontako etsinenaz egin zituanak berriz,«Nere kristau maiteak» izenburuarekin, Tolosan, 1895'an, bere bigarrenagerraldian, argitaratu zuan bere dantza liburuko 191-194 orrietan daude-nak, dira seguru asko. Edo obeto esateko, «Aste santua dator» deitzenzaienak. Ok baldarragoak dira. Aiek, ikasiagoak eta fiñagoak. Zaldibikolapur baten auzian arkitzen ditugu, «Zubitako lapurra». Gero, «Nere kris-tau maiteak»ean finduak izan ziran-ba.

Iztuetarekin artu-eman aundiak zeuzkan, Juan Frantzisko Albisu deYrivek idatzi ta aldatu zituan. Baiñan, ez zortziko, bost bertsoko aapal-dietan baizik. Itz bukaera gordetzen zuala. Ez ordea metrika edo neur-bidea. Gure lagun Lorentzo Sukiak dionez, au exkax-xamarra da. Guk,orregatik, zortzikotan eskeintzen ditugu. Zuzenketak aipatutako Loren-tzok egin ditu [5].

Oiexek dira Iztuetaren aurreneko kantak. Baldar-xamarrak. Janse-niotarrak. Manikeotarrak, agian. Joan Inazio Iztuetak, dotriña ikastekoan,sermoita mixioetan entzun zituan gauzen oiartzuna, dudik gabe [6].

Oitura-olerkietan sartzen ditugunak ere garai ontakoak dirala, diru-di. «Eztarianac». «Erbia jan orduan». Eta abar. Maite-miñezko batzuek erebai.


21

tak berak esaten baldin badigu ere, berak ezinda, bere ordez PernandoAmezketarra joan zala.

Leiaketa klase auetara zeñen egotzia zegon, eta beroietara nolakozaletasuna zeukan, garbi asko adierazten digu Ladislao Velascok [1] itz-egiten digunean, «del certamen más notable que ha conocido este siglo»(siglo XIX).

Iztuetak bertsotako zeukan joera ta zaletasun auek, (bere bertsoeta-tik zati txiki bat besterik ez degu ezagutzen), trebetasun aundiegiarekin,Karmelo Etxegarai jaunak esan zuala ezeztatzen dute. «Iztueta manejabaa su arbitrio la prosa vascongada, pero no así el verso, que se le mostrósiempre rebelde... a excepción de una sola, en que su alma apenada gimiócon acentos tan intensamente sinceros, que logró encontrar la expresiónartística del estado de ánimo».

Guretzako, iritzi okerra benetan Etxegarai'rena. Iztuetari bertsolariarnasa ta goi-atsa ukatzen dizkio.

Oso beste erara pentsatzen zuan Manterola jaunak, 1787'ko bere«Cancionero»an [2], Iztueta «es uno de los que con más entusiasmo hancultivado en este siglo la hermosa lengua eúskara» esan ondorean, auxeesaten digu: «Como poeta nos ha legado además de buen número de ver-sos sueltos desparramados en sus obras y varias pastorales y villancicos,una preciosa composición que se publicó por primera vez hacia 1844 conel título de "Iztuetak bere emazte Kontxesi'ri biak ezkongai zeudela ipi-nitako itz neurtuak"». Irakurleak ikusiko duan bezela, Juan Inaziok goi-atsau bazuan bertso ta olerkietan ere. Artzantza ta beste gai askori buruzbertso asko egin zituan. Gau-abestiak ere idatzi zituan. Alditxarrez, ezditugu ezagutzen artzaiarenak eta gabon kanta oiek. Batzuek bakarrikoiturakoac. Baño agertzen zaizkigu Juan Inazioren garrantzia, irri-zuri etaziurtasuna. Zalantzik gabe, bere gazte denborakoak noski. Ez da arritze-koa «Txuri» edo «Kapagin txikia» deritzeziela jakitea.

Jesus Elosegi Irazusta jaunak arkitu duan, 1808'ko jorraillaren 28'koagiri batean, Iztuetak, Logroñoko kartzel ixillean iru egun zeramazkiala,ta zeaztasunak Joan Inaziok berak auzitegiari ematen zizkiola, irakurtzendegu: «el reo presentó tres pliegos de papel que había pedido para hacerunos apuntes, los que se le dieron, y en ellos extendió en Bascuence unascanciones que compuso en Zaldivia sobre el nacimiento de Ntro. Sr. Jesu-cristo, sobre los preceptos del Decálogo, desengaños del mundo y penasdel infierno, los que suplicó se tuvieran presentes para prueba de sumodo de sentir en los puntos de creencia cristiana que abrazan; y aunque

OLERKIAK

20

ditu. Alai ta jostari kantatu ere. Axarikeria ta maltzurkeria darioten ber-tsoak. Danen gaiñetik, (berriz ere esan dezagun) maite-miñezkoak etaeztaietakoak, nabarmentzen dirala. Oitura zarrak, fueroak eta Euskalerriakantatzean ere, ez da atzean gelditzen.

Atera ziran denborari ta batez ere gaien muiñari begiratuaz, JoanInazioren bertsok, ondorengo atal auetan bildu ditugu: Erlijiozko bertsoaldiak. Oiturazkoak.— Bere adiskideari edo Laun artekoak.— Amodioz-ko eta Gipuzkoako Fueroen eta Kondairakoak.

Bertso bakar bat ere ez gaitzestearren, eraskin bat ere jarri deciu.Iztuetaren paperetan dagon bertsorik argitaratu gabe gelditu ez dediñ[10].

Iztuetaren irugarren emaztearen ondorengo dan Bilbao'ko PerezYarza Bajineta familiaren etxean, dauden bertso-paperetan, badaudebatzuk Iztuetak berak eskuz idatzitakoak. Baiñan, zoritxarrez, egunik ezdaukate, ta eratzea oso zaill biurtzen da. Ta, orriaren be-aldean oar batzukjartzen baldin baditugu ere, azterketa sakonago bat bear zuten bertsooiek. Gai auetan gu baiño ikasiagoa dagon bat edo batek, lan au egingo aldu noizbaiten.

LIBURU AU ZERGATIK ARGITARATZEN DEGUNGure aurreneko liburua [11] argitaratu bezaiñ laister, Iztuetaren ber-

tsoak ezagutu erazteko gogoa etorri zitzaigun. Zaldibia'n eta inguruetan,aurren-aurrena ta batez ere bertsolari bezela izan zaal Iztueta ezagutua,uste bait genduan eta uste degu. Bere bertsok, ezagutzen ditugunak bein-tzat, bildu ta argiratu ezkero, Iztuetaren alderdi garrantzitsuenetako batagertzen genduala iruditzen zitzaigun, eta iruditzen zaigu. Joan Inaziorenbiotza ta griña nundikan dabiltzan jakiteko modurik onena auxe dala, ustebait degu.

Baiñan, beste arrazoi bat ere badago, ta ez txikiena, lan au egiterabultzatzen ziguna. Izan ere, gure lenengo liburuan argitaratu ziran ber-tsoetan, irarkolako oker eta akats askotxo daude. Jatorrizko bertsoak,asko beintzat, oso egoera txarrean bait daude. Batzuk naikoa puskatuta,ta idazkera ere, naiz ederra izan, askotan illunduta dago, ta zailla egiten da.

Bildumak geyagorako ematen etzualako, gure liburu artako bertsoenizkia oso txikia zan. Orregatik, liburu ta edozeiñ paperetan Iztuetak zeuz-kan bertso guztiak, bearrezkoa zala beste liburu batean argitaratzea, pen-tsatu genduan. Ez da lan txikia izan. Batzuk bereiztu ezkero, jatorrizkopaperak, bertsok noiz egin ziran egunaren arrastorik ez bait daukate.


23

Iztuetaren idazkietan bi zati bereiztu bear dirala, esan bearreangaude. Iztueta bertsolaria. Iztueta olerkaria. Azitzen zijoan eran, bertso-tan oitzen ari zan moduan, liburu-ikasketak egiten zituan neurrian... JoanInazio aurreratzen zijoan. Benetako olerkari izatera iritxi zan. Eresiz tagoi-atsez betetako olerkiak badauzka Iztuetak. Bere idazki askatuetan ere,olerkia ta goi-atsa arkitzen ditugu. Aralar eta Txindokiaz idazten duaneanbezela: «Kanpo zabal ikusgarriari begira ezin aspertuz». Edo ta, Zaldibi-ko ibai Amundarain'en jatorria kantatzen ari danean.

Liburu ontan sartzen ditugun bertsoen artean, (eta ezagutzen ditu-gun denak sartzen ditugu), maitasunezkoak leku berezia daukate. Iztueta,ondoena, maite-bertsoetan azaltzen da. Joan Inazioren izakera, oiexetandago batik bat. Ortxe dago bere indarra. Bere biotza. Bere ametsak. Beregriña ta bizia. Berak esaten digu:

Eguin det alegiñasartutzat zure miñaegun da santa sekulakonere aingeru piña.

Guda-arnasa, burruka ta aberritasuna... ainbeste txalotzen ditunIztuetak, (dudik gabe, bere dantzak orixe dira), gero bere idazkietan, iyabeti, maite-miñetan ari da. Arritzekoa benetan! Antxe dago gure olerka-riaren izakera ta biotza.

Irakurleari eskeiñi aurretik, bere lekuan, eresi liburuaren izkiaz ikas-keta bat egitea, bearrezko deritzaigu [7].

Berez, edo eztaiak, sendiko, lagun-arteko gertakizunak zirala ta, ots-eginda, bota zituan bertsoak dakarzkigu liburu ontan. Jakiña, geyago ereegingo zituan eta botako zituan prestaerarik gabe. Asko, makiñabat galduere egingo ziran.

Joan Gorostiagak, ez arrazoi txikiarekin, onoko au idatzi izan du:«La poesía vasca no ha sido escrita para ser leída, como un producto a la venta;ella ha sido creada para ser recitada o cantada; para ser cantada o ser recitadaen presencia del público, hasta que el público participa en ella» [8].

Beste orrenbeste esaten degu Iztuetaren bertsoetzaz. Batzuk (eta alagertatu izan da), euskal elertian, onenetakoen ondoan jarri litezke [9].Iztuetak beroietan eguneroko bizimodua ta erriaren gorraberak kantatzen

OLERKIAK

22

[4] Villancicos inéditos de Iztueta, por Antonio Zavala,S.J., en «El Diario Vasco», Días de Navidad, 1967.

[5] Véase el índice de nombres de personas y lugares,pág. 266, de «Juan Ignacio de Iztueta Echeberría (1767-1845)»,por Jesús Elósegui, Colección Auñamendi, San Sebastián, y en«Iztueta, preso en Guipúzcoa y Logroño», pág. 9, Bol. de los A.del País, año XXVII, cuadernos 1.º y 2.°, San Sebastián, 1971.

[6] «Iztueta, bersolari», por José Garmendia en «La Vozde España» de San Sebastián, 20-X-67 y «Estrofas inéditas», id. en«El Diario Vasco», 29-XI-67.

[7] Véase en la pág. 65-67.[8] «Antología de poesía popular vasca», por D. Juan

Gorostiaga, en Biblioteca Bascongada de los Amigos del País,Monog. n.º 13, pág. 6.

[9] «Las cien mejores poesías de amor de la lenguavasca», por Santiago Onaindía, Editorial La Gran EnciclopediaVasca, 1975, Conchesiri, n.º 57, pág. 116, y n.º 58 Dama eder bati,116-121.

[10] Ikus, bukaeran, bertsoak. Iztuetak beti maite izanzituan bertsok. Beti bertsok atsegiñ izan zitzaizkion. Edozeiñ era-takoak zirala. Bere paperetan arkitu ditugu, Donosti'ko 1827'koIñauterietako, ezarrita, «Estudiantina de Salamanca»ren bertsoak.Baita «Romería de Uba»renak ere, urte ortakoxe Pazko bigarre-nerako, «Comparsa de gitanos andaluces en la Romería de Uba»izenburuarekin. Eta «Fernando Amezketarrak ipiñitako itz neur-tuak», Mendizabal'en irarkolan.

[11] Obras inéditas de Iztueta, José Garmendia. Edito-rial La Gran Enciclopedia Vasca. Bilbao, 1968.


25

Beroien eraketa oso lan nekeza biurtzen da-ba, Joan Inazio, bere bizi guz-tian, etengabe bertsok egiten aritu zala, pentsatu ba genezake ere.

Auexek dira ba, Joan Inazio Iztuetaren bertsok argitaratzeko, izanditugun arrazoiak. Batek baiño geyagok, Iztueta aintzakotzat ez artzea,ordainduko duala uste det. Etzuten ezagutzen, noski, Joan Inazioren me-adar aberatsanetako bat. Ortxen ikusiko degu, Iztueta dala bertsolari-leia-keten aitorlerik onena, beste gauz askorena bezelaxe. Ta Joan Inazio, eus-kera izkuntzan eta euskaldunen artean, bertsolari ta olerkari berezi batdala.

Bukatu aurretik, eskerrik beroenak bati baiño geiagori eman bea-rrean gaude. Lenen, Justo Maria Mocoroa jaunari. Bera bakarrik da oraiñarte, jatorriko ta Bilbaoko paperak aztertu dituana. Berak zuzendu ditu,gure lenengo liburuan izan ziran okerrak, klase guztietakoak. Biotzezeskertzen diogu. Bertsoak, Iztuetarenak diran ala ez jakiteko, eta bestegauz askotarako, Mocoroa jaunaren jakintza aundia ta bere aolkuak, beginaurrean euki ditugu.

Berdiñ-berdiñ eskerrak ematen dizkiogu Manuel Lekuona jaunari.Ta ez bakarrik nere liburu au bere itz-aurreak iriki ta goratzen dualako.Baita, 1967'ko abenduan, «Zeruko Argia» aldizkarian, Iztuetak bere Kon-txesi'ri egindako bertsoak bikaiñ, oi duan lez, ikasi ditualako ere. Zer esa-nik berriz ez, euskera barrutian egin dituan lan jator eta jakintsuagatik,euskerari bultzada aundi bat ematen diola aurrera bidean. Baiñan, gauzeta lan auek irakurleak sobra dakizki ta denak ezagutzen ditugu.

Beste nere bi lagun ere eskertu gabe ezin nezazke utzi. Antonio Gar-mendia jauna zaldibitarra ta Zaldibi'n apaiz dagona. Ta Lorentzo Sukiajauna. Biyak asko lagundu didate. Antoniok, batez ere, okerrak zuzentzen,eta Lorentzok, bertsoen neurkitzan. Eta nola ez ekarri onera nere lagunmaitearen lanak? Baztarrika'tar Joxe Marik euskera garbian ipiñi ditu nikerderaz izkribituak eta Eguia'tar Luise'k orraztu. Danoi berriz ere, milla-ka esker!

[1] «Los Eúskaros en Alava, Guipúzcoa y Vizcaya. Susorígenes, historia, lengua, leyes costumbres y tradiciones». Barce-lona 1879, 554 págs.

[2] Serie 1ª, tomo 1.°, págs. 38-39.[3] «Iztueta, preso en Guipúzcoa y Logroño», por Jesús

Elósegui. Bol. de A. del País, año XXVII, cuadernos 1.° y 2.º,págs. 22 a 24, San Sebastián, 1971.

OLERKIAK

24

GAU POZGARRIAGORIK

Ez dago Iztuetak idatzita. Naiz bere ikutturen bat euki.Estrofa edo aapaldien zenbaketa, jatorrizkoarena da.

Sarrera

1Ai, au Aur zoragarriguri ta mardulaguzion onerakojaio da mundura.Deseatzen gendueneguna eldu dabaita arras ill-eregendukan beldurra.

2Gau pozgarriagoriknere iritzianezin izan ditekesezula guzian;Adanen bekatuapararik azpianJaunak ifini gaituberaren grazian.

Zortzikoa

3Illak eta biziakkonsueloz daudeegin dalako Aurzeru lurren jabe;bizi gaitezke ongita pozez alereLuzifer gaiztoarenbeldurrikan gabe.


27

ERLIJIOZKOAK

«El reo (Iztueta) presentó tres pliegos de papel que había pedidopara hacer unos apuntes... y en ellos extendió en Bascuence unas cancio-nes que compuso en Zaldivia sobre el nacimiento de Ntro. Sr. Jesucris-to, sobre los preceptos del Decálogo, desengaños del mundo y penas delinfierno...».

(Datos para la Sumaria en la cárcel secreta de Logroño,23 de abril 1806).

«...en lo demás digo a Ud. que puede mandar con franqueza, quese santifique en la cuaresma, pero bien...».

(Juan Bautista de Arrizabalaga en carta desde Tolosa,el 1 de abril 1829).

OLERKIAK

26

guziok salbatzerajetxi da zerutik,nor dantzatuko ez daJesus, gaur zugatik!


29

4Eguerri bezperanBelengo erriragure salbatzalleagabaz etorri da;zoraturik nago niberari begira;Adanen bekatuakbetiko ill dira.

5Artzaiak emen datozutzirik ardiak,animo ar dezagunanima garbiak;...) ren mirariak...) larriak...) ren gaitu.....................

6Semea egin etadontzella garbiaemen izusten deguBirgiña Maria;auxen da milagroagozo ta ............ beraren ditxa...... gaitean ......

Euskaritxoa

Zarrak eta gazteakgoazen bertatikJesus adoratzerabiotz biotzetik;

OLERKIAK

28

JESUSEN JAIOTZAKO GAU POZGARRITSUAN

(Euskal errietako gazteriak kantatzekoIztueta jaunak ipinitako itz neurtuak)

Antonio Zabala jesuitak emon dizkidan gabon kantak.Errege-seme Bonapartek euskal bertso ta errikoi olerkiaz eginzuan bildumatik artuak daude. Gaur, Chicagon dago, «NewLibrary»an.

1Agur, Jesus, Maria, Jose,Joakin eta Ana;badakigu Jesus maitiajaio zan gaua dana.

2Erriko zenbait galai gaztekantuz gera atera,atsegiñezko poz andi batzuei gaur ematera.

3Egiazko berria da tabear degu sinitsi,Jaungoikoaren Semea gaurzerutik zaiku jetxi.

4Iñork ezin berri bat emanau dan baño obea;Belenen jaio omen zaikugure Salbadorea.

5Urte askoan egon geraegun onen begira,Adanen bekatu guziaksezulako ill dira.


31

GURE JAINKOAKRecitado

Idazkera ez da Iztuetarena. Aapaldi laburrak, baiñomamitsuak.

Gure Jainkoak agindu zigunaigorri du, izanik biotz biguña:gizon egiñik bere seme maitea,zer nai degu geiago egitea?

Gure artean derilla bizi,ez digu egin mesede gutxi:egun gozo au zaizunean iritxi,beraren egin-bideak ditzazun ikasi.Au eskatzen diguna badakigu berdi...bestela izan gentzake noizbait...

OLERKIAK

30

12Zerutikan jatxirik diguaur onek erakutsi,nola bear degun guziokmundu onetan bizi.

13Egiten baldin badituguonen esanak ongi,berarekin egongo gerazeruan beti beti.

14Onelako berri ederradegunean ekarri,limosna on bat uste degugaur etxe onetati.

15Jakiñean etorri geragazteria guzia,limosnagillea dala txitemengo nagusia.

16Urrea biralduko digu,zerren daukan gordea;nagusia bezin prestuada etxeko andrea.

17Errian alako andre batsenti ez det besterik;bera dator solomo etalukainkaz beterik.


33

6Atsegingarrizko berri aumunduak dezan jakin,adierazo du zeruakizar eder batekin.

7Izar oni nora dijoanjarraitu bear zaio,ekusi nai duenak aur aunon ta nola dan jaio.

8Goazen bertatik Belenaaur eder onen billa,sendatu digunean pozezbekatuaren miña.

9Belengo estalpean dagoJesus larru gorrian,ollarrarekin astoa taidiaren erdian.

10Salbadore batentzat da auhumildade aundia;asnasarekin berotutzenari zaio idia.

11Aur eder au bera dalarikzeru ta lurren jabe,jaio nai izan du munduraondasunikan gabe.

OLERKIAK

32

ATSEGIÑAK

Dudik gabe, Iztuetak idatzak daude. Era ta esabideakIztuetarenak izan ditezke. Beste baten lanaren eraketa bat dirudi.Agian, erderazko XVIII mendeko kanta batena, «Gozos» esatenzaiona. Iztuetak eta bere sendiak, Karmen'go lekaidetxe onekinzer-ikusi aundia zeukatelako, bertso auek jartzen ditugu. Karmel-dar batek idatzi zion Iztuetari Donosti'ra 1827'an. Bere azke-naian, Iztuetaren amak meza batzuk utzi zizkion lekaidetxe oni.Iya gure egunak arte, Karmen'go Ama Birjiñaren eguna sinismeneta debozio aundiarekin ospatzen zan konbentu ontan, jendetzaasko joaten zala. Konbentu ontan ikasi zuan Frantzisko InazioLardizabal'ek. «Testamentu zar eta berriko kondaira» idatzi zuena,eta gure errietan ainbeste irakurtzen zana. Bartolome de SantaTeresa praillea ere, ementxe bizitu zan. Iztuetaren dantza liburua-ren oso aldekoa ez zan.

1Gure pozgarri beti zeranaeta bitarteko indartsua:bear-orduan iguzu eskuaKarmentar Jaungoikoaren Ama

2Odeitxoan ain eder garbiaiduritu zitzaionetidontzilla amatzat eban onetsiElias onak miraria;zure eliztxoa begiragarriamodeltzat lenen jaio zebanabear-orduan, etc.

3Zu maitatutzeko aiñ lenenakElias-en semeak ziradenlegez ta bidez zor zitzaienizatea Jainkoaren amarenak;zuengaitikan gogo berarenakgaiñ-izen eder au du emana.Bear-orduan... etc.


35

18Gaztaña egosiak etasagarrakin ogia;igual da ekartzen baduurdai puska lodia.

19Eskale guziak dituzteate oek zabalak;gurasoen gain gañekoakdira seme alabak.

20Barkatu utsegiterikanbaldin egin badegu;beste urtean ere poziketorriko gera gu.

21Obeto kantatuko deguaskoz ere gaur baño,Jaungoikoak gau on dieladatorren urteraño.

Donosti ............ gian [1]

(1) Emen puska bat falta da, ta ezin jakin moldiztegiaren izena.

OLERKIAK

34

8Zure kutun on maitagarriaain da ezkutarma mena, ezikezta berunik ez altzaidurikeman legikeonik larria;eulezkoa da baiño, arrigarriasu ta izotzak garaitzen dituanaBear-orduan... etc.

9Karmentarren loreak diradesantu andien nabardadeakLengeriol, Done igarleakdontzilla garbi ta konfesore;aita santuakin, irakasle,zure mendia zerutzen dute ala.Bear-orduan... etc.

10Ondrazat eman zizun doneakiraungo du Karmentarrekin betiiritsi zuelako ernai da goitiElias beraren ipinleak:Taborren Kristo erakusleakglori argiro agertu ebanaBear orduan... etc.


37

4Argaitikan zuk onore anitzKarmentarrai zenien eginbizi ziñalaz laguntzarekinzure landareaz milla aldiz;azalduaz asko itz on agitzugariturik zure gogoana.Bear-orduan... etc.

5Karmengo lorearen jatorriElias-en ondorengoakta lagunkide elizakoakApostoluak ziran mandatari:berri ona mundu guztiariegiazkiro berak emana.Bear-orduan... etc.

6Done Simon buruzariarieman izan zenion zutunadoaigarritzat jarri zigunabere semean ezagungarri;igesteko infernukoda gordetzalle guztiz on dana.Bear-orduan... etc.

7Ondo bizi ta illtzen dan ureezagungarri arekin betizedorren bidez garbilekutiirtengo da prest an bada ere;zure laguntza duela bereegatuko da gloria-ganaBear-orduan... etc.

OLERKIAK

36

2Denbora gutxiko dagizonaren bizie;anima garbizekoegin diligentzie;iruripen utsa damundu au guzie,erraz galtzen baitegunekez irabazie;asarre egingo duJaunak Justizie.

3Aberatsa bezelaigual pobrea,aditzeko pronto dabeti konfesorea;baldin badauka erelenago gordea,konfesatu ezkerobarkatzen da ordea,berekin badaramadamu ta dolorea.

4Dirurik eman bageausen baita ditxa!kosta zitzaion badaJesusi bizitza;zerura nai duanakgustoak uzi bitza;sinisten ezpadeguJaungoikoaren itza,maite edukiko duportergak giltza.


39

ASTE SANTUA DATORPaper aundi batean dago. Estrofa edo aapaldi laukoetan

sartuta. Frantzisko Inazio Albisu Irivek aldatu zituan. Berdiñamaitzeagatik, seguru asko, bost errenkako aapaldietan daudejarrita. Guk amarrekoetan jarri ditugu. 1817'ko lapur baten auzianarkitzen ditugu, folio batzueri josita. Neurketa kontuan ez diraainbestekoak. «Nere kristau maitiak» baiño traketsagoak dira.Ona emen Lorentzo Sukiak egin ditun konponketak. Lenengoestrofaren bigarren errenkan, «nere kristauak sarri» ordez, «O!kristauak sarri» izan diteke. Bigarrengoak, bigarren errenkan«gizonaren bide», dio, «gizonan bizie» ordez. Zazpigarren erren-kan berriz, «erraz galtzenbaiegu», dio. «Errez galtzen badegu»izan bear luke. Zortzigarren errenkan, «nekez» ordez, «zaill». Iru-garren aapaldiaren laugarren errenkan, «beti» ordez, «bai». Lauga-rren estrofan, zortzigarren errenkan, «Jaungoikoaren» ordez,«Jainkoaren». Bederatzigarren aapaldian, zortzigarren errenkan,«ederra» ordez, «eder». Eta amargarren errenkan, «usaia» ordez,«usai». Amargarren aapaldian, bigarren errenkan, «ederra» ordez,«eder». Laugarrenean, «illaren» ordez, «illa», amaikagarren estro-faren laugarren errenkan bezelaxe. Amalaugarren estrofan, lauga-rren errenkan, «nekatu» ordez, «neka». Amaseigarrenean, lauga-rren errenkan, «pekaturik» ordez, «pekatu». Eta amargarrenerrenkan, «eztabaida» ordez, «ez baita». Emezortzigarren estro-fan, laugarren errenkan, «onelako», «olako» ordez. Aapaldi onanbertan, seigarren errenkan, «ain gutxi» ordez, «da ez... dotorea».Azkenik, «Kapagin txikia da / kantore autorea» ordez «Kapakintxikia / da kantore autorea». Oartu gaitezen, laugarren estrofak,nolako antza daukan «Nere kristau maiteak»ekin. Ta bostgarre-nak, zazpigarrenak eta amabostgarrenak, ogei ta irugarrenarekin.Euren gogaetak ere berdintsuak dira.

1Aste santua dator,nere kristaubak, sarri;luzifer traidoreabiziro da larri;nork bere pekatuakgogora ekarri,batere utzibagekonfesatu garbi,Zerurako bideannaibadegu jarri.

OLERKIAK

38

8Anima arlotea,korputza jantzia:illtzen geran orduanai zer ganantzia!zatar puska batekinestalirik guzia:ura ere ojalaezpalitz ausia!zuloan geldituko dagauza itsusia.

9Kostunbre gaiztoariobe da uzteakondenatu ez dedinanima tristea;eskusatu bear damodara jaztea;korputza izanarreneder ta gaztea,ill orduko dariousai ta pestea.

10Lenago izanarreneder ta galanta,izugarria baitakorputz illaren planta,naiz dela majoa taigualmente maja,asizen dan orduanapezaren kanta,zulora bear origuzik lan onbata.


41

5Jaunaren arpegianaiduanak ikusigusto lizun guziakbearditu utzi;mundu triste onezazobe degu etsi,illbear degu badabigar edo etzi;ori dakigularikgera emen bizi.

6Gusto guziak emendituan korputza,geldituko da badaaizkenean lur utsa;pekatu egiteabear degu lotsa;gure ondoren dabilbeti eriotza;deskidatzen bageraluziferren poza.

7Naigaberik ez emangure Jesus Jaunari;gorputz ustel au deguarratoian danari;il-da norako geranoroitzen danari,biotz falso etakontzientzia larriBatere durabagebearko zaio jarri.

OLERKIAK

40

14Egin bearrak geramunduko aldia;esamina egitennekatu memoria;gozatu nai duanakzeruko gloria,anima gaisoariegin guardia;gaiztoarentzat dagoegualdi gorria.

15Infernua guziz daparaje illuna;ez egin luziferrekagintzen diguna;allegatuko zaizujuizioko eguna,Jauna ofendituadamuko deguna;oraindik bizi geraausen da fortuna!

16Gure Jesus maiteaesanaz oidagoez dezagula eginpekaturik geiago;guregatikan zuaneriotza igaro,galanki azotaturikillbaño lenago;asarre egoteaezta bada milagro.


43

11Kanpeatuakatiklenago kaleaneztu iñork egonaiillaren aldean;larri izaten dirazulora artean;utziko baliotean ere pakean!mudantza ona baitaistante batean.

12Oroitu utsarekinarri litake kasi;penitentzi egitenbeardegu asi;zulo zikin bateanarratoiakin nasi,ura ere txikiaezin dezake azi;orra zer estadutanbeardegun bizi.

13Gorpuza zulora taanima gaisoaurrukarria daezpada nork jasoa;disimuloarekinbotarik lazoa,aren ondoren dabilluzifer falsoa;kuidaduz obe deguipini pausoa.

OLERKIAK

42

NERE KRISTAU MAITEAK

«Aste santua dator» baiño luzegoa da, ta aapaldi geyagodauzka. Tolosan, 1895 urtean, izan zuan bigarren argitaraldia.Bere dantza liburuan, 191-194 orrietan, Iztuetak agintariai eskein-tzen die. Gorago esan degun bezela, «Nere kristau maitiak», «AsteSantua dator» baiño dotoreagoa. Geroago egiña bait dago. Bertsoeskolatuagoak dauzka. Aita Eusebio Nierenberg'en liburu «Dife-rencia entre lo temporal y eterno»tik ere aipamen bat egiten du.Bere azkenaian eta liburuen zatian, «Kantiko espiritualak»en libu-ru bat aitatzen du. Bere gaztetasunean geyago ere egin zituanustean gaude. Adibidez, Dekalogoaren aginduak. Esan degun lez,Logroñon izan zuan auzi-paperetan itz egiten da beroietzaz.

1Nere kristau maiteak,jakiñean gaudeJesukristo degulaGure Jaun ta Jabe;bizi-gaitezen betifedearen alde;gelditu-diradenakau sinistu gabe,infernuan sarturikerretzen oi-daude.

2Erioak jotzean,estu eta larrianima egongo daguztiz arrigarri;lendanaz bekatuakgogora ekarri,bat ere utzi-gabekonfesatu garbi,Luziperren mendeanez gaitezen jarri.


45

17Idukiagatikanpekatu larriaaisa para ditekeanima garbia;baldin konfesatzekoezpada nagia;bitarteko ona dabirgina maria;Jaunak izan dezalamiserikordia.

18Jakinduria nailukeburuan gordeaongi ateratzekoonelako obrea;ez naiz filosofoa,ain gutxi dotorea;estudio bagekogizon bat pobrea;Kapagin txikia dakantore autorea.

OLERKIAK

44

6Munduan atsegiñakdituen gorputza,geldituko da badazuloan lur-utsa:anima infernuraLuziperren poza!Arren! urtu-dezagunnegarrez biotza!gure ondoren dabilbeti eriotza.

7Naigaberik ez emanJaungoiko jaunari;gorputz uztel au deguzapoen janari;ilta norako-geranoroitzen danari,biotza triste etaanima txit larri,batere duda-gabebear zaizka jarri.

8Adiskide maiteakizan arren milla,ildakoan, ez-asibakar baten billa;apenas izango duura ere piña,sentitzen dutelakousaia egiña;guziak aren-igezibilliko dira.


47

3Jesukristo izanikaiñ Jainko nobleaosakaia dadukaguretzat gordea,Anima sendatzekoezin-da obea:artzen-badu damuaeta dotoreasartuko-da zeruannaiz izan pobrea.

4Dirurik eman-gabeAuxen baita ditxa!bañan kosta zitzaionJesusi bizitza;Geroztikan etsaiak,arrantzan dabiltza;ornitu nai duenak,bautismoko itza,gusto lizun guziak,arras utzi-bitza.

5Jaunaren arpegianai bada ikusi,ibilli bear-degugustoen igesi;alderatzen bazaizku,begi biak itxi,mundu triste onezazobe degu etsi,infernuko leizeraez gaitezen jetsi.

OLERKIAK

46

12Zabalera iru oñ,luzetara zazpi,bizi-leku txatarraizango-du lazki;sagu ta arratoiakzapoakin nasi,ardura asko-gabe,ongi edo gaizkian sartu bearko-du,naiz ezurrak ausi.

13Ill arterañokoaesan det nola dan,gero-ere ba dagoeskuak bete lan:larri egon bear duanimak orduan,sartuko dan zeruraedo infernuan:gaiztoa izan badaerre bear-du an.

14Juzgatzeko pixuadaukate jarria;anima gaxoarenarako larria!txit izango du langaiikaragarria,betiko pena edobetiko gloria;diferentzia origuziz da lodia.


49

9Ill bezin laister ditumaitati berriak:usai zikiñarekinliztor ta euliak,sartzen zaiozkalarikabotik erdiak,beste gañerakoakjan-bear begiak;aita Eusebiok dizkuesaten egiak.

10Iltzen-danaren aideguzien ansia,etxetik botatzekobalego jantzia:Ojala ura-ereez balu ausia!iru edo lau atsoknola nai josia;zuloratuko-dutegausa itxusia.

11Maitatu arren askoklenago kaleangutxik egon-nai-oiduillaren aldean;ezkutatuko dutezulotzar batean,bañan ez lagatukoan ere pakean,zapo ta arratoiakdana jan artean.

OLERKIAK

48

18Erretzea utsa da,ez baliz geiago;bañan beste pena batgaiztoa an dago:naiz ditzala urteakmilloika igaroeta gertatu besteainbeste milagro,bein-ere irteteko,usterik ez dago.

19Guzia iristen du,ai ura labea!tormentu izugarrikaburik-gabea;artipizio askozdaukate parea,Luzifer dutelarikmaisu ta jabea:Nori egingo zaioarako zalea?

20Emengo atsegiñak,ez du an balio;animak izango dubere-kontrario,zein-aldetatik zuenmunduan bizio,serpientiak andikitxatsiko dio:ala esplikatzen daaita Eusebio.


51

15Gizon jakintsu anitzibillitu diradiferentzia lodiandi orren billa;ongi ezaguturikanimaren miñaizkribatu ere baiegi asko milla:orien birtutez guonduko bagiña.

16Kondenatuen penakaiñ dira andiak,ezin ager-litzakenere memoriak,batez ere guziak,ain gutxi erdiak;bañan ez da faltakonork esan egiaksendatu nai badiraanima eriak.

17Gure animak dauzkaigaro-bearrakzubi altu luzeaketa txit melarrak;erorten baldin-bada,sasiakin larrak;kiskaldu-bear, berriz,suak eta garrak:ez du asko balioorduko negarrak.

OLERKIAK

50

24Konfesioa dagoartako jarria;urtu bedi biotza,ez-bada arria;Ill bear deguna dafedeko egia,beragatik, animaipini garbia,gozatu nai duenakbetiko gloria.

25Arretaz bear-deguegin esamiña;orobat konfesatubekatu egiña;infernuko su-garrazoroitzen bagiña,naiko-genduke ongisendatu anima;izan ez dezakegunsekulako miña.

26Ar gaiztoa da guzizanimako kezka;Bekatuan beñerebizi bear ez da;aixa ill dezakegumaiz konfesatuta,orain degu denbora,baita-ere beta.Kanta oen egille,ni naiz Iztueta


53

21Tiraka sartuko-du,Kueba bateratormentu generorikasko ematera;iges-egin nai arrenleku apartera,an irtengo zaiozkadragoiak jatera;ez diteke sekulankanpora atera.

22Luziferrek berekiñleizera-ezkero,kanpora irteterikez du zer espero:artu bearko dituotzak eta bero,nai-ez-duela, zenbaittormentu genero;orain ontzen ez danakdamuko du gero.

23Infernua, da guziz,toki bat illuna;Ez egin, Luziferrekesaten diguna;etorri bear-zaikuoraindik eguna,Jauna ofendituadamuko deguna;animari lenbait-leneman osasuna.

OLERKIAK

52

EIZTARIANAK

Idazkera, izkera ta erok, Iztuetarenak. Bere dantza libu-ruan, Iztuetak askotan aipatzen du Idiazabal. Idiazabal dantzazalea zan, izan ere, ta eiza zalea. Zerbaitegatik, Goierrian, «axa-riak» izengoitia daukate.

1Maiatzaren illekoelurte andiakestali ditu aurtensasi ta mendiak:beretatik jatxirikbasoko pistiakarrapatu dituzteaixa eiztariak.

2Idiazabaltarrakjira eta biraazeriaren gisaeiztariak dira:naiz dala ollo, eper,orobat erbia,seguru dute, itxiezkero begia.

3Artakoak diralajakiñean nagoBikario, barberotan don Jose Galo:eizerako giroaikusi ezkeroberetakorik iñorez da egongo lo.


55

OITURAKOAK

«Mi amigo Iztueta: Recibí a su tiempo los cuatro ejemplares de lacontestación de Ud. al Padre Calparmona... Su lectura me divirtió bastan-te, y ha gustado aquí, con particularidad el Cuentecillo de la Vieja sobra-dientes, y los versos relativos a él, los cuales parece hicieron también reir anuestro amigo el crítico...».

(De una carta de Juan Bautista de Arrizabalaga,secretario de Juntas y Diputaciones de la Provincia,

desde Tolosa el 1 de abril de 1828).

«Amigo Iztueta: Para servir a una persona que le aprecia, deseohacerme con las canciones de ezkonberriak y las de la venta de Tocino enNavarra que principian "urdai saltzera...", y siendo Ud. el inventor de losprimeros y sabedor de los segundos, vea Ud. de obsequiarme con ellasmandándome por el correo».

(De Domingo de Iraunta desde Motrico,16 de agosto de 1844).

OLERKIAK

54

8Beraren lagun biakjarririk goieanikaraturik zeudenaldegin naiean:astean ere bai tageiago jaieanguztizko eiztariakdirade maiean.

9Barbero jaunarekindon Jose Galoribasakerra zitzaienoñetan erori:ikusi zuteneanburutik elbarridespitan omen ziranalkarrekin jarri.

10Bata zegoalakoondo ikasiaeri jarten diranaikendutzen bizia:juezetara bagebeingoan guzia,laster erabaki zanjaun oen auzia.

11Bikarioak zienmuñotik otsegingeldi zegoen eizaetzezatela ill:polikitxo loturikartu ez zezan miñgorde bear zutelabizi ote zediñ.


57

4Maiatz illaren ogeita bederatzianasteazken egunaznere iritzian:irurak erbitarairten omen ziran,ugari billatzekopozkida bizian.

5Bañan ezin arkituz,zutelako etsietxerantzko bideraomen ziran jetsi:Mendizabalek zebanfortunaz ikusibasoaker andi batsasitik igesi.

6Arras ikaraturikesan zeban garbizer deabruzko erbiote degu ori:nondik nolatan zaikuonara etorri?Bikarioak ziontiratu berari.

7Jaun prestu au izanikaiñ tirari onaeizari kendu zionbertan osasuna:perdigoi bakar batezura zan fortuna!Ea non billatzen danalako gizona.

OLERKIAK

56

16Kentzeko pisti gaiztomenditarren kezka,urrungo igandeanegin zuten pesta:mutil eta neskabaturik asko gizonbasakerrik geiagoazalduko ez da.

17Funtzio aiñ gozo auIdiazabalenelur andien bidezizandu da aurten:konbidatuak baizikez da maiean jarten,amabi lagun ziranbasakerra jaten.

18Bazkaldu zutenekoba zuten bisitaerriko gazteriaarturik musika:barberoa pozturikaek ikusita,iñork ezin ixilduojuz garraxika.

19Don Jose Galo ereonekin bateanasi zan deadarkaondotxo jartean:guziak itzegitenalkarren artean,garbiro entzuten zanguztiz apartean.


59

12Mendizabalek erebere iritziamanifestatu zebangarbiro guzia:opa bear zaiolaeizari biziaikusi ezkeroztikhumil ta etsia.

13Barberoa bildur zanguztiz arrigarriadarra sarlegionakerrak tripati:eriak menderatzenberak ondo daki,tiro bat eman zionburu muñetati.

14Don Jose Galo etabarberoa noski,akerra ill ta erebeldur ziran lazki:erabilli baitzutenaztalkarik askiadar luze zorrotzazote zitzan josi.

15Sokaz ondo lotu tasarturik makilla,kontuz eraman zutenbasoaker illa:iritsi ziranekoarekin erriraberreun atso bederikba ziran begira.

OLERKIAK

58

ERBIA JAN ONDOAN

Idazkera, izkuntza ta erak, Iztuetarenak. Asmamen etazirto aundiko bertsoak.

1Erbia jan ondoanai zer atsegiña!arrapatzeko egingogoz alegiña;salsa badu koipeanondotxo egiña,guztiz gozoa baitaaren gitzurdiña.

2Zaldibian eiztariazkarrak ba dira,zuzenki bear zaioerbiari tira:dala buru alderaedo ipurdira,bestela joango dabizirik mendira.

3Ikusi izan ditutnik berso berriakeiztari ustekoaktabernan jarriak:ez ditu sendatukogaixo ta eriakeskopetaz jaun oekildako erbiak


61

20Ormaiztegi menditikjaun oen jolasakentzun omen zituenAseginolazak:mingañaz igortzirikagiñ eta ortzak,ezagutu ere baietzeudela otzak.

21Basakerraren pestaorain da bukatu,egia dan edo ezez da zer dudatu:bear ez dan gauzatanbaldin banaiz sartu,nere esanik ez dazer puntura artu.

OLERKIAK

60

8Eskopeta jarririkbakulu gañean,tiratu omen zionsosegu onean:polboraren usaiaentzun ondorean,erbiak arantzariketzuen oñean.

9Erbia igesi ta,ura naigabea!ez omen zan kontentubakulu jabea:ikusi izan balumaiean parea,ondo gisatuarenguztiz da zalea.

10Edozeñek badakidala txit gaiztoa,gertakari txar txar batberez alakoa:naiz dala gizena taorobat flakoa.gozoagoa dalauste det gaurkoa.

11Erbia baldin badamenditik jetsia,guria izango daberaren txitxia:are gozoagoazopatan bustia,tiratzalle onarizor zaio guztia.


63

4Erbi zarrak iltzekoaste ta jaieanjarri izan diradeaskotan gaiean:nolanai tira arrenlurrera ta aizeanarras eiztari onakdirade maiean.

5Eizera joanarrenigaz eta aurten,tira bide oneanez dirade jarten:erbi-apari askoez dute ematen;bestek arrapatutikba dagite jaten.

6Gertatu izan dalaartu det barria,ez dakit dan gezurraedo dan egia:lotan zegoalarikapian erbia,tira eta utsegina, zer eiztaria!

7Bakulua arturikapropos illtzerajoan izandu zaladet nik aditzera:tiroa aurrera taerbia aitzera,bete betean jartenbiziro gaitze da.

OLERKIAK

62

NERE LAGUN MAITE

Idazkera, izkuntza ta erak, Iztuetarenak. Gertaldi onenaitzindaria, Camara da.

1Nere lagun maite taadiskide Enbil;zure mandatua nikzuzenki det egin,testiguak arturikkolpatuarekin,asuntoaz juezaenteratu dedin.

2Ikusi dueneanasunto larria,juezak formatu dubertan sumaria;Eloy asi zaneanklaratzen egiaillun ifinten zionCamarak begia.

3Zuen bien arteanzer zuen ikusiEloy esplikatutzenargiro zan asi:Camarak naizuelamakilka ikasi,jo zenduela bañanezurrik ez ausi.


65

12Eiztariak dakitemai ona ipintzeneta adiskideakbertarako biltzen:goiz batean bakarrikiru erbi gizen,bakulu bagetanikzeñek ditu illtzen.

13Anton eta Manuelgoien eta beanjarri ezkeroztaniktiratzeko eran,eizak pensatuko (...seguru (...ikusi (...

OLERKIAK

64

8Nai badezu, Camara,makilka ikasi,urrena etorzeanEnbillekin asi;gorgolloak artzerabear dezu ezi,ordañak ematekobigar edo etzi.

9Ez nuen gorgollorikkolpea egotziz,bañan min artzen nuenkalaberan guziz,jarri zitzaidalakobertan ekimosiszeña kuratu nuenardo on egosiz.

10Kolpeak meningeanez dirade txit on,antxen sortu zitzaidanniri congestión;es menester ifiniEnbil en prisiónbesteri alakorikegin ez degion.

11Juezak esan dioCamara jaunari:—Ezin diet terminooriei igarri;bañan ikusitzen detargiro ta garbikolpeak artu arrenetzaudena eri.


67

4Juezak galdeturik—esazu, ala da?defensaren egitenasi zan Camara:bengatu nai duelaiñolaz al bada,egin geniolakofarra ta algara.

5Camarari juezakdio kargu egin,ea zekien nor zanDon Frantzisko Enbil?eman arren buruanmakillarekin min,pozik dagokealaetzuenean ill.

6Aserre jarri zan txitCamara orduanesanaz min zuelaoraindik buruan;gizona tratatzeaalako moduankondenatzen zutelalegeak munduan.

7Legeak zuzenkiroezarriak daudebañan indarra oi dabeti aien jabe;nik gezurra badiotedozeñi galde,makilka ezin ikasimiñik artu gabe.

OLERKIAK

66

TXURRUT ZALEARI ADISKIDE BATEK(Bolera-doñuan)

Idazkera ez du ematen Iztuetarena danik. Zuzena izatenda. Ta emen makurtua agertzen da. Baste gauz batzuengatik erebai. Bertsoak, Iztuetarenak izan leizke. Ondoren datozen zortzi-koak diran bezela, idazkeraz gorabera.

1Kantari asitzen naiz

adi nazazu;nik dakidana zeurtxok

jakingo dezu:egon ixillik,

gauza pollit askoakesan ditut nik.

2Txurrut txurrut asi da

urlia edaten,zer gertatuko zaion

ez du pensatzen:mingaña lodi

itzak zeñek adituorduan ari?

3Buru keaz betea

zorabillaka,iritxi dabillela

lurra jiraka:begi zakarra,

uste du bi diralaargi bakarra.


69

12Ematera noa ninere sententziaikusirikan ongiprozeso guzia:gozoa txit gutxitan,askotan gaziabadakizute badaoidana auzia.

13Auzitan asitzeaguzientzat gaizto,igarotzen da zenbaitonelako chasco.Enbillek bear ditueman sei ollaiskobaduela uste detkastigurik asko.

14Camarak ere bustibear du beatzapagatzen dituelaardo ta legatza,arrasalde bat onadezakegun pasa;medikuen langintzatxit da aberatza.

OLERKIAK

68

8Orra konsejutxoak

ongi kunplitu:egiarikan aski

dezu aditu;zurezat obe

betezen ba dituzulasaitu gabe.

9Ibillzen ez bazera

edanaz arin,esanak esan, eta

egiñak egin,ortik ibilli!

ez nik kaso geiagoastotzar orri.


71

4Ibilltzen asitzean

ankak gurutze,burua makur oker,

lepoa luze:siaska egiña,

biderik zabalenaez da aren diña.

5Ederra dek planta ori

gizon batentzat!nik ez nikek ala nai

nerezat beintzat;tonto lapiko!

oitura zirzill orinoiz duk utziko?

6Oa etxera eta

oian sartuinork ez ekusteko

i ain zoratu;lotsagarria,

iturriz itzali zakgoiz egarria.

7Ez baduk ik utzizen

oitura txarra,igatik egingo dik

munduak farra;ez duk andia!

ongi irrigarri dukgizon ordia.

OLERKIAK

70

ibiltzeko moduansiaska egiña,biderik zabalenaez duk aren diña.

5Ederra duk planta origizon dan batentzat!ez nuke ala naikonik neretzat beintzat.Ezagu zak okerrabein, tonto lapiko,oitura zirtzill oriez al duk utziko?

6Oa etxera etalaster oian sartu,iñork ez ekusteko

orren zoratu,gizon, erriarentzat,ain lotsagarria;iturriz itzali zakgoizeko egarria.

7Ez baduk ik utzitzenkostunbre ain txarra,igatik egingo dikmundu orrek farra;ez, ordea, pensatudala gauza andia,ongi irrigarri dukgizon bat ordia.

8Orra konsejutxoak,zeurk ongi kunplitu:


73

OIEK BERAK ZORTZIKOETAN

1Kantari asitzen naizaditu nazazu,nik dakizkidan gauzakjakingo dituzu.Egoten bazeradeaditzen ixillik,gauza pollit askoakesango ditut nik.

2Txurrut txurrut ari daurlia edaten,zer gertatuko zaionez du ark pensatzen.Laster gelditzen zaiomingaintxoa lodi,auko itzak orduannork adiera-azi?

3Buru keaz beteaai zorabillaka!uste du dabillelalur ori giraka.Begi makar-jarioondikoz zakarra:iritxi, bi diralaargi bat bakarra.

4Ibilltzen asitzeanzangoak gurutze,buru makar okerra,lepo ori luze:

OLERKIAK

72

LAGUN ARTEKOAK

«...y Ud. conserve su buen humor».(De una carta de Juan Bautista de Erro

desde Azpeitia, mayo, 26. 1833).

«Veo que mantiene Ud. el humor de siempre, bendito sea Ud. eimitado por todos, siendo envidiable su jovialidad en esa edad...».

(Agustin Pascual Iturriagadesde Hernani el 7 de agosto de 1840).


75

asko egia ederdituzu aditu.Betetzen badituzulasaikeri gabe,guretzat on izain data zurezat obe.

9Ez badezu izan naiedanean ariñ,esanak esan dirata egiñak egin:zabiltza zere gisata ortikan ibillikasorik ez egingonik astotzar orri.

OLERKIAK

74

onen aldetik eztagalduko jolasa;lagun ondraduakinegongo da lasa,sekretariotzeraomen zaizu pasa.

5Lau gizon maitagarriprestu oen griña,ezin altza nezakebear dan adiña:alde askotara daarras atsegiña,ojala alakoakguziok bagiña.


77

BIZE-PRESIDENTE

Idazkera, izkuntza ta erak, Iztuetarenak.

1Bize-Presidente daOiarbide jauna,mundu guztiak dakiartakoa dana;emeki egingo duartzen duen lana;bedeinka bedi beraegin zeban ama.

2Kapillau dutelarikdon Joaquín Campos,abilla da bera txitburuz eta zankoz:prestua ta zuzena,alegrea gogoz,jantzia arkitzen dadoain eder askoz.

3Bokal don Jose GaloMendizabal-koa,gizontasunean datxit gain gañekoa;jostaldiarako prestbeti du gogoa;ez da erraz billatzennon-nai alakoa.

4Don Jose AntonioAseginolaza,

OLERKIAK

76

ezaguturik dalatxit gizon abilla;beraren serbitzarion izan dedilla,aspaldi igaro zanberri au Madrilla.

5Badakigu txit gizonmaitatia dala;igaz Diputadu zanaurten ere ala;jakintsuna da etatxit kolko-zabala,Jaunak urte askoankonserba dezala.

6Egokia dalakoauturik daukateErrenterian beraJuez ta Alkate;gañera Terzio-endago komandante;luzaro bizitzeaez du iñork kalte.

7Egiteko guziaialdebat utzitagustora bear degugaur entzun musika:dama eder batekindantzan asi etaikusi nai nuke nikemen Sasi (eta) [¿Arrieta?]


79

AI, AU KONSUELOA

Idazkera, izkuntza ta erak, Iztuetarenak.

1Ai, au konsueloadadukat nerekinarkitzen naizalakolagun prestuakin;maitatzen ditudanabadakite berdin,onara etorriaez det batere miñ.

2Magdalena izanikain santa aundia,toki onean zuenautatu aulkia;beraren zorionazgaitean balia,ondratzen degularikgaur Errenteria.

3Egia esan gabeez nezake utzi;gende prestua da txitRenterian bizi;alkatea koplatunai det lendabizigoi-gora altzatzeaberak du merezi.

4Gipuzkoa oi dabillbeti onen billa

OLERKIAK

78

biotzetan daukaguondotxo gordea,ezin gentzake izanbeste bat obea.

4Bere alaba, anai,emazte ta guziurte askoz dezalaJaungoikoak bizi;biotzeko mamitioez gentzake itxi,euskalduna maite du,ez alere gitxi!

5Kantauritarrekaz daitzkuntza eurena,mundu guzti-guztianizan zan lenena;oraingiñoko-etandanik ederrena,nork eztaki gu aentokian gaudena?

6Geuren asaba onakeuskara garbiagordairu zuten ondozeren dan argia;aek bezin maite gukbagendu Erria,ikasola bertatik [1]legoke jarria.

7Txori-buru puztuenlumatzar ariñak,


81

NERE ADISKE ON

Idazkera ta izkuntza, Iztuetarenak. Bizkaiko itz eta adi-tzera batzuk kendu ezkero. Idazki onen jabea, Etxeberria ager-tzen da. Iztuetaren bigarren abizena bait da. 1827-1830 urteenartean, Abandoko perratzaille Paulo Ulibarri Galindez'ekin idaz-ten zala badakigu. Arremanak ikusi, Balentin Berriochoa anaiakdakarzkianak, Boletin de los Amigos del País'en, XVII urtean.Irugarren kuadernoan, 3-11 orrietan. Donostia, 1961. Jakitekoa,irugarren estrofan datorren «Buru-ontar» Fernando itza. «Bour-bon=Buru-on» itz-sustraiarekin. Ta «tar» atzizkiarekin. Jakingarriauetan gure denborai aurreratzen zala.

1Neure adiske onirme ta mamia,artu det izkida, zeukeuskaraz jarria;aiñ dago goixoa, taederki neurria,irakurten emon deustatsegin andia!

2Berbatik ezagun dagizonaren griña,agerri da zeralaeuskaldun tint piña;esker onak emonazzeuri asko milla,gura neuke erantzun,baino ez naiz diña!

3Españia guztikojaun, eta jabea,buru-ontar Fernandogeure Erregea:

OLERKIAK

80

AU DA FARRAGARRIA

Idazkera, izkuntza eta bertso auetan agiri dan izakera,Iztuetarenak. Aurreneko aapaldiak ezkerreko ertza ondatutadauka, ta erabat osatzerik ez dago, zoritxarrez. Laugarren estro-fan lenengo bertsoa erren dago, ta «ta» bat jarri zaio. Seigarrenak«tildea» bat dauka, ta zer izan leiken ez dakigu.

1Au da farragarria(ene!) válgame Diosl(agur)e zar zar bati(bertso) berriok...(Orain) norbaiti ereekin bear diot,(non)dik ote ditudan(esp)antu andiok.(Itz)a eman diot(m)illa amorioznagola serios;ixilduko ditudalaerronka-andiok

2Bertsolaria zein danezta deklaratzen;sasitik asi zaizkitarri tiratzen;ukitu ez baninduixillik negoen;ezdakit neregandikzer nai ote duen;ez naiz ni arren men,ez orain ta ez len,zenbat uste duen,frututik ezagun daarbola zer den.


83

jalki izan dituzteberba latz samiñak:galtzeko euskararenerro mardul piñak,baino alperrik diraeuren alegiñak!

8Gure euskara eztaburutik jauzia,sasoian arkitzen daoraño guzia:irabazirik, bidez,besteai auzia,agertuko da noizbaitederki jantzia.

9Paulo Urribarrikogogoangarria,badakit zeradelaeuskaldun garbia:Jainkoak deutsatzulazori-on ankaia,zeure gurarirakonaz Etxebarria.

OLERKIAK

82

nere urte joanaznai badek balia;para juzkaria,naiz predikaria;errain dik egia,zeñengan gelditzen danjakinduria.

[1] Ikastola, Paulo Uribarri'ren ametsa zan.


85

3Uztegiko Argiñabertsolari piña,ba daukak fantasiakonbeni adiña;ogei ta launa urtezigual bagiña,iri koplak ematenzer tripako miña!eniok aitziña;nai dukan adiñaegik alegiña;parti darekin mintza-tzen aiz, argiña

4Uztegi-ko argiña,mortero-gillea,errodek paratu dekjardun-bidea;zarrak ateratzekoauxen dek tildea!Jaunak eman graziaez al duk irea;argintxo noblea,naiuke nonbreanik baño obea;graduren bat falta dukik (or) ordea.

5Anuiz-tar ballekokoplari berria:(goi)goieneko mallanago jarria,lurreratu naieanagure elbarria;

OLERKIAK

84

4Ikasi al banezanago ni premianmaisu onak daduzkatAitxeri-Errian:musika(ko) itzkuntzazar eta berriantrebe arkitzen diranere idurian.


87

POEMA MUSICAL

Idazkera, izkuntza ta egikera, Iztuetarenak. Bertsoak,dantza eresiai eratzeko, Pedro Albeniz eta Manuel Larrarte'kinibilli zanekoak?

1Ut, re, mi, fa, sol, la, sioju, ta garraixi,musika kizkar piñaikasten naiz asi:zarrabet, txirol, bolintxun, txun eta guzizarzaroko banezazerbait irabazi.

2Brun, brun, kikiri, tirtratgozoak eta miñ,musikaren puntuakbear dira jakin:batzuek donarioz,besteak txit ariñ,prist, prust, brin, brun, ta fiteoi dirade egin.

3Seminima, kortxea,fusa, ta kalderonau ikustean geldibearko det egon:turruntun, txiruliru,tarrapatan, pinponguztia jakiteagizonak txit du on.

OLERKIAK

86

KONTZEZIRI

1825'an, Pablo Mendibil erbestetuaren bidez Londres'enargitaratu zan liburuxka batean, aiñ ezaguna dan olerkia, Iztuetakberak bere eskuz idatzitakoa, ta jabeak egindako erderazko itzul-penarekin, Bilbaon dago. Olerki onen ikerketa bat, 1877'ko JoseManterola'ren «Cancionero Vasco»n arkitzen da. (Serie 1.ª, tomo1.°, 39 ta ond. orr.) 1844 arte etzala argitaratu esaten duana, egiaez baldin ba-da ere. Ezta ere ez da egia, «la melodía de esta can-ción incluida por Iztueta en su álbum de bailes y cantos popula-res, y que se cree sea como la letra, composición del mismo».Aipatutako liburuxka ortan esaten bait zaigu, «además procurócon ella introducir en la poesía vascongada la medida de ciertacanción castellana conocida con el nombre de "Churripampli",que en aquel tiempo se cantaba mucho en todas las provincias deEspaña, y había también penetrado en Guipúzcoa, usurpando losderechos del antiguo zortziko».

Baita ere ikusi ontarako, Manuel Lekuona jaunak «Zeru-ko Argian» egiten duan ikerketa gai ontaz. Baita «La Gran Enci-clopedia Vasca»ren III liburuko 1.º eta 2.° liburuxkak, 72-73 orr.1968'ko mayatzaren 15'an. Antxe dago Kontxesi-ikerketa JoxeGarmendiak egiña, Manterola jaunaren itzulpen eta azalpenenondorean.

Maitebat maitatzen det maitagarriaBegi ederra du ta guztiz argia;

Daukat urruti,Bañan ezin kendu det buruti

Aren itxura;Saldu albaliteke pisura,

Urrearen trukeNork erosi faltako ez luke.

Nork erosi, etc.

Ogeita lau leguaz nago aparte,Bitartean ba dauzkat milloi bat ate,

Guztiak itxirik;Nai arren ezin egon ixillik;

Beti negarrez,Nere maite maitearen galdez:

Otedan bizi,


89

AMODIOZKOAK

«Irakurtu det bedorren papera, eta biyurtzen diyot milla eta millaeskerrik askorekin. Atsegin andiya eman dirate bedorren gaztetazunekoamoriyo-zamurrak. Ez nuben-bada oraingizaño irakurtu orrelako bertzo-ederrik gure euskera garbiyan...».

(Joaquín María Berrerenekoa desde San Sebastiánel 25 de junio, 1840).

OLERKIAK

88

Kofrearen gañean jarrita,Kontu kontari,

Nai nuen bañan ez nintzan ari.Nai nuen bañan, etc.

Maite nerea daukat beti gogoan:Ai orain banengo ni aren alboan

Iñoiz bezala!Jaunak amets au kunpli dezala,

Balitz konbeni,Konsueloz ilko nintzake ni

Nere ustean,Maitetxoren biotza ikustean.

Maitetxoren biotza, etc.

Nere maite polita ez da zer etsi,Bigar ez pada ere or nazu etzi

Lengo lekuan,Allegatutzen naizan orduan,

Ai ura poza,Nere maite maitetxo biotza!

Zuri begira,Pena guztiak aztuko dira.

Pena guztiak, etc.

Zure gauza polit bat oi det nerekin,Izkidaturik dago letra birekin:

K ta B dira,Askotan nego oei begira;

Ain dira piñak!Maitetxo polita, zuk egiñak

Sedaz ederki;Kolkoan gorderik dauzkat beti.

Kolkoan gorderik, etc.

Esperantzetan bizi, maite gozoa,Noizbait kunplituko da gure plazoa;

Eta orduan,Gauza txarrik ez artu buruan;


91

Biotz-biotz nereko Kontzezi,Biotz-biotz nereko, etc.

Egunaz argi gutxi, gauean illun,Konsuelorik ez da neretzat iñun

Maitea gabe;Egin otenadiñ aren jabe

Oroitutzean,Zenbait pena nere biotzean

Ditut igaro;Maite det eta ez da milagro,

Maitet det eta, etc.

Ai au bakardadea eta tristura!Nere biotz gaxoa ezin piztu da,

ain dago illa;Beti dabil konsuelo billa,

Bere artean,Banengo maitearen aldean,

Ordutxo biko,Pena guztiaz lirake ilko.

Pena guztiak, etc.

Nere maitea zutzaz ni oroitzen naizEgunaz ere baita gauetan txit maiz,

Lotan ere bai;Zu ikusitzera nik joan nai;

Libre banengoOr nintzake egun bigarrengo,

Naiz orduan ill,Ez nuke izango batere miñ.

Ez nuke, etc.

Leneko gau batean egin det amets,Bañan pentsamentuak beti al rebes

Irteten dira;Ustez nengoen zuri begira,

Maite polita,

OLERKIAK

90

ATSEGIÑETAN ARKITZEN NAIZ

Idazkera, izkera ta tankera, Iztuetarenak. Bertso ausiarenbeste eredu bat.

1Atsegiñetan arkitzen naiz ni

arkitzen naiz niezkontzen diralako maite gozo bi

gustoraartako jaio ziran munduraGipuzkoa guztia txit poztu da.

2Alaiak dira ezkongai biak

ezkongai biakdiralako euskaldun garbi garbiak

zañetiekusten dan gauza beti betifruta pin gozoa txertu oneti.

3Jatorri ona irozo dedin

irozo dedinezkontza naigarri au gogoz da egin

segurkidoai au etorri zaie zerutiala bearrez bide zuzeneti.

4Don Pedro Jose bai Iturriza

bai IturrizaAzpeitian egin du gustoko eiza

emekitirabidean jarririk zuzenkigauza ona zer dan berak badaki.


93

Lengoai utzi,Ez degu pasatzen pena gutxi;

Preso sei urtezOnduko gaituzte nere ustez.

Onduko gaituzte, etc.

OLERKIAK

92

10Gau ta egun oso guztiak

oso guztiakIturrizak daduzka gozo eztiak

benetanlenago ibilli baita neketanbaita ere asko aldiz kezketan.

11Orain batere beldurrik bage

beldurrik bageegin dalako andre onaren jabe

erazkigusto onekoa artu du lazkiditxa on asko berarekin daukazki.

12Agur Don Pedro Brigadaria

Brigadariaguztiz toki onean dago larria

betikodadukan onorea, nerekiko,ez dio inork ere eregiko.


95

5Galai prestu au pare bake da

pare bage daartzen du emaztezat Doña Ageda

maitarogau gozo anitz ditzeke igaroaren enbidian zenbait badago.

6Emazte eder ta aberatsa

ta aberatsagizona, badagoke onekin lasa

munduangerra gaizto au bukatu ondoanpozkidatuaz beraren alboan.

7Seme galantak eta txit anitz

eta txit anitzeragiteko eran jarriko balitz;

nai nukeaitaren antza izango baluteGipuzkoak guztiz mesede luke.

8Ekusiko da bizi bagera

bizi bageraseme askoren ama Doña Ageda

errianIturrizaz beterik ur garbianetxeandre enitzen enbidian.

9Lanari gogoz lenbaitlen ekin

lenbait-len ekinasi bage ez baidu izango berdin

batere,elizak artako jarriak daudeez arren gelditu semerik bage.

OLERKIAK

94

4Nere maite maitea,ustez ustekabe,betiko egin zaizkitbiotzaren jabe:iltze gogorraz ondoloturik alerenere korde guztiakgeroztikan daude.

5(Ikusi) albazentzajarririk begiranere biotz gaixoandagoen erida:batean bazterrerabestean erdira,gorputz guztian dabiljira eta bira.

6Egunaz ere bai, tagauaz asko aldiz,nere odolak pill pillirakiten dabiltz:ixuriko nituzkeala bear balitz,maite zaituralakobiotzetik anitz.

7Aingeru gazte edergoixo eta piña,zu maitatutzeko dabeti nere griña:sendatu albazentzanik daukadan miña,nere biotz gaixoaka zer atsegiña!


97

AMODIO BEROAK [1]Zortzikoan

Idazkera, Izkera ta eraikera, Iztuetarenak. Dantza eresienliburuko bertsoetan, askotan irtetzen da «chachancho» itza. AitaSantiago Onaindiak, au ta urrengo olerkia, euskerak daukanmaite-miñezko eun olerki onenetan, sartzen ditu.

1Amodio beroakguztiz arrigarri,nere biotza daukaestu eta larri:adirazo naieanargi eta garbi,nere sentimentuakdama eder bati.

2Biotz biotz nerekotxantxantxo argia,esango dizut nerebarrungo barria:gaztetan izandu naizarras jostatia,bañan naitasunarenguztiz beldurtia.

3Amodiozko su garportitzen igesi,oraindaño, maitea,izandu naiz bizi:bañan zure itxurakzain odol ta guzi,arras beti betikobiotza dit josi.

OLERKIAK

96

12Ezur ta mami osozain odol ta guzi,maite zaitut maiteaez alere gutxi:naitasun bero oniez aterik itxi,zure albo gozoannai nuke nik bizi.

[1] Amodioak lotua daukan galai gazte lirain batek, biotzaren erdi erdiko mamitik txitasko nai dion dama eder bati biraltzen diozkan itzneurtuak.


99

8Maite maitagarriazugana begira,nere biotz biguñaurtutzen ari da:egun oetan guztizestu ta larri da,azal uts biurturikneketan jarri da.

9Biotz biotz nerekomaitati maitea,nere pena andiazurriki zaitea:zure eskuan dagonere izatea,indazu osasunata atsegin betea.

10Nere maite politaiñolaz albada,ez nazazula arrenpenaturik laga:zu maitatzeagatikala bear bada,bizia utziko detorain bereala.

11Galdu arren biziasekula betiko,amodioa ezditiñork erekiko:zu maitatu bage nikez nuke etsiko,biotzaren mamitiketzaitut utziko.

OLERKIAK

98

bien biotzak pozezpill pill pill dabiltza:eztitan oi dabilleneuliaren gisa,zeñek gozatutzen duonelako ditxa?

5Zoriontasun andigozo onen jabe,Gipuzkoa onetanbi gazte ba daude,elizaz unituakgustora alere,iñork prenda artzekobeldurrikan bage.

6Goqoratu zait nerigarbi esatea,amanteak nor diranbata ta bestea:zarauztar Don Juan JoseAlzuru gaztea,ta Doña Marianabere emaztea.

7Txatxantxo maitati audalako alaia,beti beti izandaguztiz askok naia:batetik ederra dabestetik ernaia,ezta erraz billatzenonelako gaia!


101

AMODIOA ZER DAN

Idazkera, izkera ta eraikera, Iztuetarenak.

1Amodioa zer danazaltzeko ongi,kanta berri eder batjarzera noa ni:munduak jakiteaguztiz da konbeninola bizitu dirantxatxantxo gozo bi.

2Badakigu dala txitgozo ta eztiaenamoratutakogazteen bizia:duda bage da oenatsegin guztia,eraz eta sarriroalkar ikustia.

3Biotz bi unituakmaitaro alkarri,laztandurik betikooi dirade jarri:atsegin andietanguztiz arrigarri,itz goixoak esanazbatak besteari.

4Aditutzean batak,bestearen itza,

OLERKIAK

100

12Naitasun geiegiaizanik alkarriikusi dute zenbaitestura ta larribaita igaro erepena arrigarriezkondurik gustoradiran arte jarri.

13Ezkontzeko denporadanean iritsiez dute bada izanatsekabe gutxiAzpeitian egon taapartean bizinai arren ezin alkargustora ikusi.

14Berronkalkoan bataIbiron besteapoz andia zuten txitalkar ikusteaeguna alegre tagaua txit tristeagogoratu zitzaienargiak piztea.

15Gauaz eta egunazalkarri begiraloaz oroitu bageernai egon diraau izan da txatxantxogoixo oen ira [jira?]plazan ibilli arrenzezenen korrira.


103

8Aitortu bear bada,garbiro egia,dama polita da taguztiz egokia:goiz aski bota zionAlzuruk begia,artu ere bai ongigoruntzen neurria.

9Amasei urterekintxit gain gañekoa,Doña Mariana zanguri sasoikoa:begia txir txir, etaalegre gogoa,nork maitatuko ez duziñez alakoa?

10Milla zortzi-eun ogeita bederatzian,txatxantxo goixo oeklaztandu zireanpena asko pasarikbai zazpi urteanezkondurik daude gaurpozkida betean.

11Amante oek nolaizan diran biziikusi bage ezinlezake sinitsiAlkarganatu naitaiñok ez nai utziegun gozo au nekezbait dute iritsi.

OLERKIAK

102

DOZEN ERDI BAT BERSO

Idazkera, izkera ta eraikera, Iztuetanak. Berdiñ, «Munduguztian dauka», ta «Noiz izango ote ditugu».

1Dozen-erdi bat bersobear ditut jarrierregalatutzekodama-galai biri:guztizko naitasunadiote alkarri,non ta nongoak diranesango det sarri.

2Andoain-en dago bat,Tolosan bestea,gustatuzen zaie maizelkar ikustea:dama ederra da tagalaia gazteaez ta gaizki izangoonen emaztea.

3Gazte maitati oektxit ditut urrikibatak bestea bistannai dute iduki:aspertu bagetanikgau ta egun beti,Andoain-dik Tolosaez dago urruti.

4Galai au nor dan iñorknai baluke jakin,


105

16Abuztuko illarenbigarren egunaamante oentzakoetzan txit illunaorduan izan duteguztizko fortunaJaungoikoak dielabeti osasuna.

OLERKIAK

104

MUNDU GUZTIAN DAUKA

1.................. a daguztiz egokiaaspaldian zenbaitekgogoan eukia:kontentu da galaiaorobat nobia,A, zeñek leukakeangaur oien tokia!

2Mundu guztian daukagizon prestu fama,Don Jose Franzisko daArrieta jauna:zuzen egiten baduartu duen lana,zoriontsu da orrenjabe egin dana!

3Ongi dakigu nor daneta nolakoa,Doña Mari AntoniBidaola-koa:berez alaia da, tasasoi onekoa,inon arkitu beste batau bezelakoa!

4Gazte gaztetatik dadoañez jantzia,bere amak alboanguriro azia:


107

apellidua Imazizena du Joakin:artutako sallarigogoz zaio ekin,gusto obeko lanikez dezake egin.

5Maria Mikaelade Elorriaga,dama maitati ederzurigorria da:Imaz-ek beretzakonai luke al bada,ezta non-nai billatzenalako alaba.

6Tolosa-ra joatenbillatzeko bera,Etxarri-ren bitartezizaten du era:iñoiz ikusi ditutgustora daudela,Joakintxo Imaz etaMikela ederra.

OLERKIAK

106

NOIZ IZANGO OTE DITUGU

Noiz izango ote dituguorren ezteiak?

Lenik bota bear deiakbadakit dituena gaiakordea ez dira erraz ase-

tzen orren naiak.Zartzen asi ezkeroko galaiaka, zer amorraiak!nekez arrapatu sare lasaiakain dira ernaiak.Noiz edo noiz itsutzen ditu

ur loiakdiradelako txisarekoiak;askotxo jan ta garrasi ta

orroiakirabiatzen dituzte beeak eta

goiak.


109

Jaungoikoak emanikalako grazia,goxo ta maitati daesan al guzia!

5Ezkontz au ikusirikoien gurasoakatsegiñetan daude,orobat auzoak:Jainkoari egiñazerregu gozoak,izan ditezen betigarbi ta jasoak.

6Zeñek egingo ez dupozkidaz algara?nere gogoa beintzatgaurkoan ala da!Jaunari eskaturikiñolaz al bada,izan ditzaten askoseme ta alaba.

7Burnia egitekobeti da autuaOlako sutan arriongi berotua:ugari emango duark bere frutua,lenago sarritxotanez bada urtua.

OLERKIAK

108

4Egin ezkeroztanikalakoen jabeeraman bear dituzenbait atsekabe.Neska zar egoteazere lanak daudeiñork ez nai gelditubat edo bat gabe.

Nere adiskide mamia: txit etorri da bedorren karta egokia, ta den-bora bear danezkoan, zeñaren zati guztiak azaldu diozkadan nere alabari[1], gure adiskide jakiñen aurrean, eta serbitzatu sermoirik onenak bañoere geiago. Ez det lekurik gaur. Bedorrena beti, Iztueta.

[1] «Ezkontza» deritzan bertsoetan aipatzen da Bautista Garralda. Ignacia, Iztueta'reneta bere bigarren andre Kontxesi'ren alaba, 13-7-1806 jaio zan; eta ezkondu Azpiazu'tar JoseAntonio rekin 3-3-1828, Donostia'n. Alaba au aitarekin bizi izan zan, eta Iztueta bera illa-bete gero, 8-4-1828 ezkondu zan, irugarren aldiz, Asuncion Urrozola'rekin. Kantan noskialaba au aipatzen da.

[2] Onela erantzun zion Iztuetak Pascual Iturriaga'ri, zeñek biralduzion berso oek:

Dabidek, zartu etaSunamita artzekoesan zian zuelaoñak berotzeko.Adiñ ortan, Batista,dek askoz obeaPalentziako mantaez andre gaztea.

Ez badu gauza orrekerremediorikartzak konsejutxo batgaur nere aotik!Esnatzen aizeneangoizean lotatikostikoka botazakandrea aldetik.

Bi bakarrik ipintzen ditugu emen. Berez, sei dira.


111

IZTUETA'REN ESKUTITZAAGUSTIN PASCUAL ITURRIAGA'RI

Be-aldean daude oarrak. Berdiñ, Arozamenak bildutakoamodiozko gaiñentzeko bertsoetan.

1Nere adiskide txitprestu ta argia:artu baitet bedorrenkarta pozgarria;aiñ zegoen gozoata ongi jarriaez da bedorrentzat aumirari aundia.

2Ezkontzak izan oi duasko langai modu,batean irabazita bestean galdu;alaba utzitzeaez nuke aiñ damu,baldin senarrak ongimaitatutzen balu.

3Erri aundi oetanaskotatik gutxisenarrarekin ongioi dirade bizi;batzuek zatika tabesteak igesiezkondu bezin laisteroi dituzte utzi.

OLERKIAK

110

MANUELATXO

Belaunikaturikzure aurrean nago,nai zenduen gisan,alkarren jabezuk nai badezuegin gaitian elizan.


113

NERE MAITE POLITA

1

Nere maite politazutzat oroitzianodola pil-pil dabilnere biotzian,Kanpora irten nairikalegiñ guzian;miñ onek bearko dusendatu iltzian.

2

Amoriyoz biotzadaukat nik zulatzen;zuregatikan zenbatdetan nik sufritzen!zergatikan ez zerazu nitzat kupitzen?Zuregatik ari naizezur uts gelditzen.

3

Maitasunak indarraartzen dubenianerruak uzten ditubiyotz barrenian;zuretako jaio naizzuretako azi,zuregatikan nai detmundu ontan bizi.

OLERKIAK

112

DANTZA ERESIEN LIBURUAREN ITZAK

«...veré con mucho gusto (si Ud. envía) la música de nuestros apre-ciables soñus sarres y aunque no entienda de música haré que un inteligenteme cante para calcular si es cual yo he oido, y sé algunos; no deje Ud. de lamano el asunto de la impresión del cuaderno, aunque sea por suscripción,muchos lo comprarán y podrá ser muy útil...».

(El vergarés Santiago de Unceta,diputado a Cortes en carta

de 1 de julio de 1824).

«Jakin det Larrartegandik molderatzekoak dirala sarri aurreko-ak dantzatzen zituzten soñu zar berorrek biribillatu dituenak, baita ereberen itz neurtuak...».

(A. Pascual Iturriagak Donostitik Iztuetarigarillaren ogeita bostean 1824).

«Ya que no copió Ud. los versos renglón por renglón, no es extrañoque me haya engañado en su medida. Los haré cantar a D. Manuel (Larrar-te) y diré a Ud. mi dictamen».

(De una carta de A.P. de Iturriaga desde Hernaniel 12 de marzo de 1824 (?).

Sin duda estas líneas hacen referenciaa las letras del libro de las melodías de las danzas).

«Historia de los antiguos bailes guipuzcoanos, y reglas instructivaspara ejecutarlos bien, y cantarlos en verso» Iztuetaren liburuari [1], JoseRamon Elorzak ontzakoa eman zionean, dudik gabe, 1750'ko epaillaren12'an, Iruña'ko gotzai Gaspar Miranda Argaiz jaunak, agiriko dantzakgalerazteko eman zuan agindua bete naiaz, ala idazten du: «...pero pordesgracia una diversión inocente... ha llegado a ser el escollo fatal de lainocencia, la red barredera, que envuelve y enreda a la incauta juventud,el foco principal de amistades peligrosas, y de consiguiente el fecundoorigen de la corrupción de costumbres, meneos y ademanes...».

Gero Iztuetaren liburuari au erasten dio: «Sólo hallo un reparo, queno me parece pertenece al fin principal de ella, sino a lo más a su perfec-ción accidental. Hablo de varios versos que cantados en una taberna o enmedio de un grupo de gentes, que generalmente concurren a oirlos, seríapoco el escándalo, que podrían causar, pero estampados en un libro dadoa la prensa, repasados y estudiados por la incauta juventud, y cantadoscon frecuencia entre jóvenes sencillos, acarrearían mucho daño por losequívocos sentidos de muchos de dichos versos, que a la simple lectura


115

EZKON BERRIAK

Zorioneko ezkon-berriak,alai ikusten dituzuen begiak«pil, pil, pil»mingaña ixil biotzak itz-eginlo pixkatxoren bat nai dute egin.Lotaratzean orain ta betiJaungoikoaren legea zuzen edukigogoan.

Etsai guztiak garaitu ondoanbera egon dedin zuen alboan.Oeratzean, ai ura poza!Gozotoro esanaz maite biotzaalkarri.

Esker onak eman Jaungoikoarinai eran zaituztelako jarri.Itzaldi goxo ezti eztiak,gau artan oi dirade guzti guztiak,emeki [1].

[1] «Viejas canciones donostiarras. Donostiko kantu zarrak», pág. 106, 170 y 202.Jesús María Arozamena y Tomás Garbizu. Publicaciones de la Caja de Ahorros Municipalde San Sebastián, 3.ª edición. Liburu ontatik artu ditugu «Nere maite polita», «Manuelatxo»ta «Ezkon berriak».

OLERKIAK

114

remotos antepasados, y acompañaron sus esfuerzos para repeler el yugo extranjero ytrasmitirnos la dichosa independencia y paternal gobierno de que gozamos» [3].

Gaurkoa, «Ondarrabia txikia» bakarrik dala, dio.Eta au esanaz bukatzen du: «Que reunió a varios que las cantasen, y

que la laboriosidad del organista de Hernani [4], D. Manuel de Larrarte,proporcionó al distinguido profesor D. Pedro Albéniz [5] la ocasión deescribirlas y ordenarlas, formando así la colección que ofrezco al públi-co». «O nik kantatuaz», Albéniz Pedrori.

Eta beste leku batean: «Ezin nezake utzi esan gabetanik. D. ManuelLarrarte edo organistak egin dizkidan laguntza aundiak musikari itz neur-tuak ezarten itz neurtu edo bersoak musikarekin batean».

Bere bizitzako poz eta gogo-berotasun aundienen unean, irudime-nez ikusi dezakegu gure Iztueta jauna jauzika ta dantzan, itzak eta bertso-ak eartzen eta saiatzen... Benetan lan zailla. Eta eskola asko eskatzenduana.

1827'ko uztaren 2'an, Gipuzkoa osoari dei-agiri bat egin zion, adie-raziaz: «Haber ajustado (D. Pedro de Albéniz) [5] á las reglas del arte loscantares que improvisaron nuestros abuelos en las cimas y desfiladeros de las montañasguipuzcoanas». Jarraitzen du: «nunca podrían entonarse con más oportuni-dad los himnos de triunfo inspirados a los Antiguos Bascongados por el genio dela Patria que cuando acaba de asegurarse la victoria de los Fueros que noslegaron, por los esfuerzos de sus más nobles y dignos descendientes, yque nunca será mejor ocasión de expresar el respeto debido a las autori-dades, consagrado en sus cantos por nuestros Trasabuelos, que cuandonuestro amado y justo Soberano acaba de ofrecernos el más relevantemotivo de gratitud... y que nunca por fin resonaron en nuestros profun-dos y risueños valles con más alegría las cantinelas amorosas que en ellas se oye-ron por primera vez, que cuando nuestros robustos y bulliciosos mancebosson excitados a unirse al bello sexo por la idea de dar el ser a unos hijosy que nada hay más mío que el cuidado de recoger estas canciones»...

Idazki ontan, oso «Txuri» agertzen zaigu gure Joan Inazio. VII Fer-nando erregeari txalo ta goratzarre egin nai dizkio, baiñan erdi-gezurreanerortzen da. Euskaldun, arbasoen burrukak eta gerrak eta kantak aberria-ren alde, «amodiozko» kantakin nasten ditu. Naikoa degu idazkia pixkataztertzea. Nun dira ta nun daude guda kantak? Iya itz eta kanta guztiak«amodiozkoak» dira-ta! Itz bat ere ez burrukazkorik. Eta bat edo beste,oiturai ta ardoari egiten dizkionak, danak «amodiozkoak» eta maite-miñezbeteak daude. «Txuri»ak-ba ziri txiki bat sartu nai digu. Erbiaren ordez,katua.


117

ofenden el pudor y la honestidad. Así, sobre ellos soy de sentir, que si elautor los considera por parte esencial al fin y al objeto principal de laobra, sustituya otros indiferentes que no sean materia de amor, y cuandono, borre de la obra todos los que van anotados con una manecilla almargen de cada uno de ellos. Este es mi sentir, porque en lo demás noencuentro cosa que se oponga a nuestra santa Fe y Religión ni a las bue-nas costumbres. Azcoitia y septiembre, 18 de 1824».

Tamalgarria benetan eskuz idatzia galdua izatea!Iztuetak, berak egin zuan oarrean, onela adierazten du: «Obra onen

zatirik guzienetan agindu deran bezela, jarriak neuzkan soñu-zar gogoan-garrien itz-neurtuak: baño Korrejidore jaunaren agindua egitearren (bera-ren lizentzian ikusiko dezuten bezela) ez ditut ezarri».

Apaiz azterlearen aolkuari gure Iztuetak, muzkeri bat egiñaz, azkar-keri onekin erantzun zion. Liburuaren azkenean, amarreko 26 aapaldijarri zituan, «Nere kristau maiteak» izena zutenak. Erriko agintariaieskeiñita zeuden [2]. Itxusiak ziralako, «korregidoreak» kentzeko ta bestebatzuk jartzeko agindu zizkionen ordez, jartzen zituan.

Dantza eresien jatorrizko liburua ez degu ezagutzen. Nun dagoanere, iñork ez daki. 1877'ko «Cancionero Vasco»an Manterola jaunak dio-nez, 1826'an, bere iru ate-aurre ta guzti, argitaratu zan 35 orri aundikoliburua ere, ez degu aztertzerik izan. 1824'ko dantza liburuaren osagarribezela zetorren, eta aituta dago. Berriz ere aldundegi edo diputaziokoliburutegira joan gera, bere txartela an dagon ezkero. Baiñan, Jose Arte-txe jauna an lanean asterako, zoritxarrez azkeneko alea izkutatuta zegon.

Orregatik, Gipuzkoako Aurresti Kutxak egin duan ateraldia erabilliizan bear degu. Bera ere, «Sociedad de Estudios Vascos»ek, 55 orritanatera zuanaren bir-argitaraldia da. Ta, Burdeos'en Landais jaunak ezarrizituan, 52 ereski dauzka. 52 eresi auetatik, ogei ta amarrek bakarrik dau-kate itza. Gaiñentzeko ogei ta biak, itzik gabe daude.

Itz-aurrean, beste gauzen artean, Iztueta au dio: «en las diversascomposiciones, se descubre el amor del pueblo bascongado al bello sexo; perode un modo, que sin salir de los límites de una decorosa moderación, pre-viene en favor de la genialidad de sus habitantes».

Aureraxeago, dio: «En la música que publico ya con palabras, ya sinellas, y aplicada especialmente al baile, se notan un giro y una animaciónque indican la agilidad y vigor de los habitantes de estas montañas».

Eta jarraitzen du: «No diré que todos los retazos que he reunido, sean de unaremota antigüedad; pero muchas, es evidente que la tienen, y conviene no perder de vistaque algunos son marchas guerreras que acaso inflamaron el ánimo de nuestros más

OLERKIAK

116

1826, editados por un tal Juan Ignacio Iztueta. Consisten en unas marchasrudas y emocionantes, a cuyos sones créese que los bascos antiguostenían la costumbre de bajar de sus montañas para pelear con los roma-nos y después con los moros. Al escucharlas llega uno con facilidad acreerse en presencia de un combate encarnizado. Oye uno las resonantescargas de la caballería, el ludir de las espadas y el rebote de los cuerpospor los barrancos abajo.

»Esta música va acompañada de palabras, pero qué palabras. ¡Nopuede uno imaginarse nada más estúpido, más trivial, más desprovisto deinterés! Lejos de ser marcial, la letra refiere incidentes cotidianos, sinconexión alguna con la música. Las palabras son evidentemente de fechamoderna».

Esanda dago. Itz gogorrak Iztueta'ren kontra, batez ere Londres'enateratako liburutxoan berak idatzi zuana jakiñez: «Además tiene cada unode estos sones inmemoriales una letra o cantinela propia, cuyos compa-ses regulan los movimientos, y cuyas palabras avivan la expresión, elademán, la animación del que danzando los ejecuta, porque le recuerdany ponen presente el objeto para que se compusieron».

Eresi ta musikarik gabe, nere ustetan aurreneko aldiz, argitaratzendiran itz eta bertsoetan, etengabe «amodiozko» ta maite-miñezko gaiakdabiltz Joan Inazio Iztuetaren luman eta biotzean. Arrazoi osoarekin sar-tzen dira-ba liburu ontan. Doiñuari egokitzeagatik, estrofa ta bertso askobukaera ta neur-bideari lotzen ez badira ere.

Manterola jaunak uste duan bezela, Iztuetak Kontxesi'ri egin zionolerkia, 1844 urte arte etzala argitaratu, ez dala egia esatera aztuta genden.Esandako egunean argitaratu zan, eta, bere gaztelera itzulpen bikañarekin,gaiñera.

Liburu ontan sartu ta argitaratzen ditugun bertso ta itz guztiak, jato-rriz Joan Inazio Iztuetarenak dirala ezin esan badezakegu ere, alaz ta guz-tiz, danak or dijoazte, gai ontan argitasun ta bereiztasun geyagoko egunenbat irixten dan arte.

[1] Imprenta de R.I. Baroja, San Sebastián, 1824.[2] Ikus 53-56 orriak. Eta aldakuntzak 51-53'an. Zaldibi'n idatzi bear izan zituan. Bes-

tek baiño dotoreagoak eta ikasiagoak dira.[3] Guk azpimarkatzen degu.[4] Agustin Paskual Iturriagak, beste bi maixuakin, Hernanin ikastola bat eratu zuan.

Bere anai Kayetano ta Manuel Larrarte, gipuzkoar musikari on bat. (Gregorio Muxica).[5] Donostiko San Bizenteko organista. Au ere musikari aundia.


119

Bertsoen tankera ta izakerak Iztuetarenak dirala adierazten badiguteere, 1825'ko liburuxka batean, badaukagu bere aitormen bat. Urrutitikdatorkigu. Londres'tik alajaña! Eta bertan, geyago ere egin dituala esatendigu. An esbestetuta zegon Pablo Mendibil [6] jaunak argitaratu zuan,1824-1826 tartean, seguru asko 1825'an. Eta ara zer dion:

«El autor promete dar en otro tomo (dantza liburutik berezia) todala música de todos ellos a una con los versos acomodados a la tonada; peroestos versos no serán los antiguos tradicionales, sino otros nuevos que él mismo ha com-puesto, sujetándose (ez dakit emen egia esaten ote duan) a la supresión deaquellos, ordenada por los censores del libro, por parecerle que algunosofenden demasiado el pudor y la honestidad para correr impresos, aun-que, según se expresa la censura, cantados en una taberna o en medio deun grupo de gentes que generalmente concurren a oirlos, sería poco elescándalo que podrían causar».

«Korrejidoren» gaitzespen ondorean, Iztuetak darabilzkian bi arpegita bi jokabide klase, nabaritu ditzagun. Alde batetik, «cuya autoridad, ennombre de un gobierno despótico, se hace sentir con tanto más peso enese punto», eta bestetik, Fernando erregeari jaurtitzen dizkion txalo taloreak... Agian, politika giroa aldatu zalako, Iztueta denbora berriaz balia-tzen ote zan-ba, Jose Ramon Elorza azterleak kentzeko esan ziona, doiñuta eresipean jartzeko?

Iztuetaren irugarren emaztearen ondorengo dan Bilbao'ko PérezYarza Bajineta sendian, aren eskuz idatzitako paperen artean, 17 zenba-kiarekin dago ezarri edo arakatuta, aiñ idazkera ederra daukan, 17 orrikoliburuxka zoragarria, ain zuzen Joan Inaziok bere eskuz eta izkiaz idatzia.

1829'ko garragarrillaren 18'an, Vergarako ordezkari edo diputaduSantiago Uncetak, liburuxka ori aipatzen du eskutitza batean. Ona emenbere zati bat: «Mi estimado amigo Iztueta: He recibido la apreciable deusted del 12 con el escrito publicado en Londres acerca del cuaderno dedanzas bascongadas de usted, que me ha gustado muy mucho, y doy austed muchísimas gracias por el cuidado que ha tenido en enviarme,tomándose el trabajo de copiar por su mano...» (Obras inéditas de Iztue-ta, por José Garmendia, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1968, pág.138).

Dantza eresien liburuaren itzak ez dirala antxiñakoak beste batek ereesaten digu. G. Borrow'ek zerbait entzuntzuan bere liburuan «La Bibliaen España» itz oek ipini zituanean: «Poseen (los Bascos) mucha músicaoriginal, alguna extremadamente antigua, según dicen. De esta misma sehan publicado algunos trozos en Donostia (San Sebastián) en el año

OLERKIAK

118

ZUARRENTETAKO ERREGELA

Agian aurreneko aapaldi osoa Iztueta'rena da. Itzkera,Napar-Laburdikoa. Egokiera batzukin. Goyerri'ko itzkera askodago. (Neur, neuri, zetik).

Zuarrentetatikannai nituzke niknere ixil-gauzak argitaratu;nere Jaungoikoa, Zuk erakustazuzer egin, nola itz egin.

* * *

Laga nituen niknere ixill-gauzakMaitetxo baten-gan;saiatu bear det jakiteramudatu ote dan.

* * *

Triste daukat biotza, nere laztana!zugaitik zer egin ez dakit;erremedia nazazu pena onetatik,

* * *

Aingerutxoa!, jarri ziñadenbiotz nerean betiko;ala deritzat nerekiko.

* * *

Damu det bestek eramateazu biotz neretikan;ez deritzat mudatuko zeralaoraingo fedetikan.

* * *


121

[6] Arabako Alegrian jaioa, (1788-1832+) bitartean, Londres'en egona. Zaragozanikasi zituan Legeak. Eta aurreneko aldiz 1813'an igesi egin zuan, liberal frantzes-zale beze-la. Manuel Silvela jaunak eratutako ikastolan, irakasle izan zan. Bien artean, españiar idaz-leen idaz-bilduma egin zuten. 1820'an Españira biurtu zanean, «El Liberal Guipuzcoano»renzuzendari izan zan. Seguru asko, Iztuetak garai ontan ezagutu zuan. Jaurgo-erakundea bene-tan onartu zuten liberal frantzeszaletako bat. Oni esker, itzuli ziran aberrira. Baiñan, berriz,1823'an erbestera joan zan. Burdeos'en, frantzesa ta gaztelera erakutsi zituan. Españiko tainglesen aldizkarietan idatzi zuan. Ackerman liburugilleak esanda, liburu asko itzuli zituan,eta bereak ere argitaratu zituan.

1831'an, gaztelera erakusten jarri zuten «Kings College»an. «University of London»liberalari arpegi emateko, eskubitarrak jasa zuen ikastola. Bere sarrera itzaldia eginda, andikbi illabetera il zan. 1824'ko jorraillatik 1826'ko urri'arte, «Ocios de Españoles Emigrados»-enidazle izan zan. Zazpi liburuen bilduma gordetzen da. Zeatztasun geyago nai dituanak,«Liberales y románticos. Una emigración española en Inglaterra (1823-1834). Vicente Llo-rens. Editorial Castalia (1868)», ikusi beza.

OLERKIAK

120

Beti penaz, oi! nago urriki;et zaizkit Zeru altua;zerroren ondo dakizunere trabajua.

* * *

Nere buru guzia galdurikanni emen nago;erremedio on bat, arren, indazu neri,il baño lenago.

* * *

Esperantza dadukat nik, Maitea!,maitea zugandiksendatuko nazula miñ onetatik.

* * *

Nere maiteak ezagutzen bait dudaramazkidana pena andiak;aditzera ematen asi dirade noizbait

* * *

aren begiak,nere Maitea,ez bada, arren,geiago egin negarrik;zure suspiroak neuribiotza erdiratzen dit.

* * *

Bostetan esan dizut nik zuribiotz nereko berri.

* * *


123

Aingerutxo oni esanaz nago beti:biok alkarrekin bear degula bizi.

* * *

Sartu zat biotzeanneuregana etaezin apartatu;zer egin erakustazu.

* * *

Egin det alegiñasartu zat zure miñaegun da santa sekulakonere aingeru piña.

* * *

Ai, au penaren aundia!esan dezadan egia,zabala dago zure begia,nere penaguzien konsolagarria.

* * *

Erramuren mezpera ezkeroztikanetzerade, nere maite polita,beñere ateratukoneronen biotzetikan.

* * *

Biotzean sartuta ezin apartatu;arren, konsola nazazu.

* * *

OLERKIAK

122

SAN SEBASTIAN

Bilduma zatar eta anker bat besterik ez dira. Bertso erri-koi batzuen egokiera ta antz-aldatzea.

Ardoak para gaitu kantari bieta dantzari;ez gaituk, mutillok, egarri,ez ori segurki.

* * *

Gure kondizioakbeti tabernarako;eskean gure finakberdin bearko.

* * *

Ezin faltatu;kondizioak guk onak ditugu;goizean joaten gera tabernaraeta arratsean beranduan etxeragerok joaten gera.

* * *

Bañan alere,betor ardoaedan dezagun etagauden alegere.

* * *

Atzo eta egun taeranegun ere baiizandu diagu.gure errian jai.

* * *


125

Nere itzaren jabe nago tabadakizu ez dirana bi;beragatikan zor dizkidatzugraziak partikularki;aspaldi da esan nizulazuretzako nengoela ni.

OLERKIAK

124

bañan orrek ederkidik dantzatzen.

* * *

Ardoaren bentajak ain diradeguretzat aundiakgure biotzakardorikan edan gabezzeuden otzak.

* * *

Atzo goizean tabernan ongi neurriaedan nuen txopin erdia,edan nuen txopin erdia.

* * *

Esan bear det egia.Aretxek il ziranneuri egarria.

* * *

Zorionean nintzanmundura ni jaio,zergatik deran naiagoardo gorri nafarretiandrea baño.

* * *

Ardoa ta kartakditut adiskide;ez det nikbeste maiterik.

* * *


127

Tabernan beti sarturik gaudeedanaz ardo gorriti,orditu gabe zuti.

* * *

Arropea zar etaeztarria garbi,zorra franko bai bañaartzeko gutxi.

* * *

Bart gure etxean aserre,batzuetan bai neu ere;ez orain bere;gauden alegere mentean,egongo geraden artean,leku batean,pitxar-aldean;berdin gure fiñakbearko dik ospitalean.

* * *

Au da San Sebastian;orain dantza gaitean,orain dantza gaitean,ia goaz erdian zurrera.

* * *

Dantzan dabillenakariñ zetik oñak;baldin ezpadituoñak ariñak,ez du luzitzen;

OLERKIAK

126

GALANTAK

Iya dana Iztueta'rena dirudi.

Dama gazte galant batekusi det bart arabaketanengañatutzen nauelabere ustetan!Ez naiz fiatuko berrizaren itzetan

* * *

Maite nauela anizesan izan dit asko aldiz.

* * *

Dama gazte galant oninai izan diot ongioraindañokoan:gau eta egun idukitu det gogoan.

* * *

Maite ninduzula anizbiotz biotzetik,esan didazu askotan,zerrorek jakingo bait dezu zergatik.Aingerutxoa, nai dituzu,besteak bat bezela zuk bi

* * *

Nai badezu ekinmaite biren jabe,gelditu zinteke,bada, batere gabe.

* * *


129

Ez det bearrerakoafiziorikalerik;ardoak nadukaenamoraturik.

* * *

Ardorik ez bada,neronen biotzagelditzen da moteleta ill-otza.

* * *

Luzatuko liketbiziakneretzat baliraardo guziak.

OLERKIAK

128

TXANTXAKAK

Bertsoak berez errikoiak dira. Baiñan Iztueta'k ere pran-ko jarri duala dirudi. Gure aldetik, bere bertsoetan Iztueta'k«Chachancho» itza asko erabiltzen duala esango genduke.

Txatxantxo gazte polit batmaitatzen det aspaldian.Bera bezelakorikanez dago errian.

* * *

Gorputz galanta du, egokia,illea guziz lodia,begi beltz alaiak,gerri liraiñ,ezpaña txit gorria.

* * *

Galai gazte anizdamatxo onen ondoren dabiltzgau ta egun:beste bat alakorikez baitago iñun;

* * *

ederra da segurki,berak ere badaki;bizia galdu lezakeedozeñek argati;engañaturik gaduzkabeste asko eta ni.

* * *


131

Galaia, alaia, nik naiazerade zu beti;irudipen gaiztoak kendubear dira buruti;munduan diraden gizonakutziko ditut nik zugatikbaldin nai banazu ni.

* * *

Galai gaztea,zu penaturikan ikusteaba dakizu dala neretzako iltzea.Egizu gauza oek burutik uztea.Atoz, nere aldamenera zaitea;biotzetik etzaitut utziko,nere maitea.

* * *

Dama gazte, begi argiaesaten banazu egia,

* * *

Zurea izango naiz beti,itza ematen banazu biotzeti.Begira, ordea, niri,besterekin ibilli jostatzen;alakorik etzait guztatzen.

OLERKIAK

130

Nai dizutela asko asango dizute betibañan ez, nik bezela,biotz-biotzeti.

* * *

Galai maitagarria;iru urte onetan badakizu bainere barrengo berria.Nai ditut asko biotz biotzetik,ez det iñor zu beste maiterik.

* * *

Gau eta egun, beti zauzkat gogoan;zu beste maiterik ez det munduan.Galai aberats guzi guziak ditut utzi,zergatik nai dedan zurekin bizi.

* * *

Oroitzen naiz onginola esaten nizun arrats batezgeundela bakarrikitzegiten gelan zu ta ni,beste guziak bañoaskoz maiteagoizango zinduztala beti, beti.


133

Gaztetanik du ainguru onekguztiz asko ikasi;aldamenean beti nai dituaberatsak ikusi.

* * *

Aingeru au eta beste lau galai gaztearrats bateanpolikitxo eta gozotxozeuden alkarren aldean;

* * *

itz egiten zioten ederki;bañan ez dakit maite ote dutenbiotzeti.

* * *

Zure ondorendik dabiltzan galai gazteak,baldin badirade etxe-oneko semeak,beren idekoak naiko dituzte emazteak.Zu utzirik artuko dituzte besteak.Maite zaituztela esanagatikan zuri,izango zaizkitzu itzuli.

* * *

Ezkontzeko firme eman arren itza,galai aberatsakin kontuz zabiltza.

* * *

Izan zentzake miña,orain ez bada ere bai gero,adiskide oriek egiña.

* * *

OLERKIAK

132

BETRONIO TXIKIA

Errikoia dirudi, baiñan agian gure folklore edo erri-jakintza zalearenak dira.

Betronio, zu, diruakaituagatikmaite zaitut badabiotz-biotzetik.

* * *

Baldin zuk ni alanai banazu izan,Jainkoaren legeakagintzen duen gisan,zure emazte izatekojaio nintzan.


135

EUN DUKATEKOA

Aurreneko aapaldia errikoia da:Eun dukatxoba nituan nikorain bi urte nereaitak emanik.

Gaiñontzean, Iztueta'ren lana dala ikusten da.

Eun dukatxo banituenbada nikorain bi urte nere aitakemanik.

* * *

Erdiak maiteariniozkan eman,eta beste erdiakedan eta jan.

* * *

Ez det orain batere:orrengatikan maiteaganaioan nintzan bart ere;izango ere bai,nere maite politakbaldin badu nai.

* * *

Nola naiko ez det, maitea,etorzea zu,baldin zeuretzako izanbear banauzu?

OLERKIAK

134

AZA-LANDARE


Aza landare saltzeramaitea, ziñan etortzen,begiak argi etakoloreak gorri.

* * *

Naitasun aundia zenidalasinistu nuan egia zala;bañan geroztikan jakindu baitet nikbestegandikan ixillik,ez dirazula naikoezpadet dirurik,banekike segurkiori dala egia,penaz il naizala nizenduke berria.


137

BETRONIO AUNDIA


Betroniok Pepatxori diobiotzetik amorio.Zu zera Betronio aundiarentxatxantxo piña.Bestek eramatia izangonuke nik miña.

* * *

Aurra maitea, zerorrek dakizuna dagauzarikan oberena dala gizona;indarrak berak dituana,ba dakizu bada nai izateko dana;argatik dizut nik aditzera ematen,bizi bear degu alkar maitatzen.

OLERKIAK

136

Ainbeste biguntasunnere maiteak al du!muga-aldia on augalduko nai ez du!beretzat izatekousterikan badu.

Zuri itz egin eta lasteresan nioten aita-amai,zu bear zinduztala,baldiñ bazuten nai.Bata bezala mintzatu zitzaidan bestea,zu izango ziñala nere emaztea.

Aien borondatea zala,zuk nai bazenduen ala.adierazo nizunean nikaien borondatea,naitasuna agertu zenidannere maite-maitea.

Gerozti izan dezualdaira aundia,nai badezu esan egia;orduan alaiago zenidanifinten begia;besteri nai diozulaartu det berria.

Utsik aurki geldi zintezkeaingerutxo gaztea,ni seguru naukazulariknai badezu bestea.Esan bear dirazu bertan egiazki:baldin nai badirazu niri,eman bear diozu etximena besteari;ezin izan zindezke, iñolaz ere bi.


139

ERREGELA ZARRA

Olerkiak Laburdi-kutsua dauka. Baiñan Iztueta'rena ereasko dago. Liburu ontako maitasun itz eta adierazpenak era bere-koak dira. Agian atzean Joan Inazio izkutatzen zaigu.

Atsekabe gaizto batdadukat biotzean;eritzen nau, maite,zuzaz oroitzean;egunaz eta gabaz,ordu guzietan,nai nuke kendu, bañagelditzen zait bertan.

Ar gaizto au portitza da,zulatutzen nau lazki;urte bete onetannarabil txit gaizki:ezin jan, ezin edan,ezin lorik egin,nere barrengo kordeguzietan det miñ.Gaitz au kentzeko zera,maitia, endakiñ.

Aingerutxoa, badakizumiñ au nondik datorren;galkitatuago ez dedin,senda egidazu, arren,len baño len, guztia ezpada,erdia bereren;il bear det bestela,egun gutxi barru.Aurkitzen naiz iaez mami ta ez larru.

OLERKIAK

138

EUN DA BIKOA

Soñu onen puntubakdira eun ta bi.Adiskide batibeste ainbeste dukatemanik nago ni.Nere ustez aurkitzen dapagaturikan ongi;geiago bear baldin baduesaten diot ori,eskatu nai badioba duela nori:langai orretatik libreaurkitzen naiz ni.

Naitasunik baldin badiosuba du biderikan aski,ematen badizu nik ainbat,ezta izango txit gaizki.

* * *

Nai dezunean atozartzekoen eske;nik badet ainbeste,bidezkoa dezulabaldin badezu uste,zorrak geroko utzi gabepagatu nai nituzke;lengoak eman nizkitzulaoraintxe da bi urte;etxean baneuzka gaurnaiago neuke:ala ere betiizango zaitut maite.


141

Galai gaztea engañaturikaurkitzen zerade,ez det maite iñor besterik,zu zerade nere jabe.Iduripenak dizkitzueman naitasunak;ez det maiterik iñonbaizik ezagunak.

Iñoiz egiñagatikoekin jardunak,ba dakizu diranazure gazte-lagunak.Izan zaitez gizon;zu ainbat maitederanikan ez detbada nik iñon.

Uste baldin badezubesterena naizala,engañaturik zaude,ez naiz bada ala.Itza eman nizun tanai nuke ornitu,jostaketara ez naiz oitu;aiñ gutxi bestek itzazuk baizik kojitu.

OLERKIAK

140

PUNTA MOTZ

Garbi errikoia. Abestiaren itzkera Gipuzkoako Goyerrikoa.

Gure akerrak ditupunta biak motzak,zeren galdu ziozkanneguko izotzak.

* * *

Aker galanta da taguziz egokia;damurik ikusten detpuntak ebakia;alferrik ematen diozkatjana ta jakia.


143

AMOREA MARGARITATXO

Seguru asko Iztueta'gandik sortua. Bi aldiz esaten dan«zagoz goierrico-bizcaino»'k, eta bitan bere maiteak beste bat mai-teko ote duan susmoarekin, adierazten du.

Amorea, Margaritatxo!,nola zagoz tristerik;zagoz alegererik?Zu orrela ikusteaez det nik atsegiñ,nai badezu jakiñ.

Atsekaberik askozu ikustean nik,oi daramat, maitea,biotzean ixillik,bañan alferrik.Jakiñean aurkitzen naizetzaudela neretzat;bañan ezin aztu zat.

OLERKIAK

142

ONDARRABIA AUNDIA

Ondarrabian daude dantzari bi ederrak;ezagutzen ditu Bernardak.Dantzara ezpadute eramaten berakgajo onek egiten ditu benazgo negarrak.

* * *

Bata da Martin, eta bestea Patxiko:au ikusi gabetanik ez luke etsiko.Soñu zarretan ere dantzariak dira;zoraturik dago beti Bernarda, oieri begira.


145

ERRIBERA

Erriberaren alaba kolore-gorria,ederki dantzatzen dezulazabaldu da berria.Plazan ikusi nai zinduzket,txantxan maitagarria.

* * *

Deituko zaitut badaurrengo jaiean,serbitu nai banazubear dan gaiean.Nere pozkida aurkitzen da,dama, zure naiean.

OLERKIAK

144

NAPARTXO

Naparroatik etorzen daardo gorri goxoa;artxek konsolatzen ditniri biotz gaxoa.

* * *

Bizikai ona bai ta guztizerosteko dirua balitzedango nuke asko aldiznaiz etxera eraman zaldiz.

* * *

Ez det abererikan,dirurikan ain gutxi,bañan, adiskide tabernako Luzi;ez nezake bada nik edan gabe utzizergatik berak nauen bizi.

* * *

Ardorik edan gabe nagoen egunaeduritzen zait bada niri dala guziz illunaPitxarra ongi bete bedi;eta sarrita eman edatera niri;biotza aurkitzen zat motel eta eri.


147

ONDARRABIA TXIKIA

Felipe Bost-garrenazanean etorriEspañi-ara agintariIrunen dantzatu zanPatxiko txikia;arritu zuen gende guztiaarren dantzatzeko jakinduriak.Pozkidatu zituenEspañiako gizon aundiak.Errege maite du Ondarrabiak.

OLERKIAK

146

UPELATEGI

Edan ezak goizean txuritikonetik,arratsaldian gorritik,obetik.Ala egiten oi diat nik;eta ik egikalbadagik;on egingo dik.


149

ORMATXULO

Ormatxulo batetikgau batean igesi,arratoi beltz andi batnuen nik ikusi;zijoan pizkorki.

Nora nai saltatzekoetzegoen gaizki:baño atzaparra zionkatu batek ezarrihumildu zan sarri.

OLERKIAK

148

ERREBERENTZIA

Bertso guztiak Iztueta'renak dirudite.

ErreberentziaGorputz-eguneanelizan sarturikJaunaren aurrean,ezpata birekinlaudatuaz gure Jauna,ba dakigu dantzatzen dana.

* * *

Onestasun guziz andiarekinlendabizi Jaunari agur egin;ala agintzen baitigu legeak,zeren gaituen guztiok bereak.


151

TXIPIRITONA

Plazaren erdira irtenikandrea ta gizona,dantzatu bear dute ongibiak txipiritona;antziñako usario autxit da ona.

OLERKIAK

150

MIZPIROTZ

Zure aitak esan dit, nere maite politamispirak dazkatzula usteltzen jarrita.Janari gozoa da guziaz mispira otz-ustela;plazan saldutzen zaudela,begira erosleaibenaz eta ernai;galdua zera bestela.

* * *

Salmenta txarra dute mispira zimurrak,bigundu arteraño mami ta ezurrak.Salmenta onekoak badira mispirak,erosi gabetanik gelditzen ez dira;gozoa eta piña,eguteran egiña,ez da izango miña.

* * *

Ikaratzen baditu agin eta ortzak,jaten asi orduko mispera ustel otzak,gozoa dalarikan, ditu bere tatxak:arantzakin osto txit latzak,zimurtu ezkeroztik elkor ta minkatzak,ba dakit dirana gaitzak.

* * *

Kuidadu andia bear du,zeren eltzen da txit berandu,sasoia egin arte, elduegia ereez baitda on beñere.Arretaz kontu egin bear zaio misperari;lanik asko izango baita ala ere!esaten dizut zure onerako,etzaizu bada sekulan damutuko.


153

TXAKOLIN

Txakolin, txakolin,txakoliñak, on egin:Maritxo, arintxoda Martintxo.

* * *

Ase naiz nafarrez:txuri-gorri ta beltzezjarri naute miñez,gabe ere onik ez.

OLERKIAK

152

BELAUN TXINGOA

Euskal errietako soñu ezti,izan dana betiguzien gañeti,billatu det lurpean sartuabai eta aztua,zeren dan zartua.

* * *

Ateratu bear nuke plazaranerekin dantzara,oraindik, gauza da,ikusiko da zein atsegiña;bizarra urdiña,baña txit ariña.


155

GRAZIANA

Amorioak nauka biotzetik eri,esan gabetanikan ezin nengoke ni;pena bat oi! daukat biotzean gorderik,Graziana ikusi nuen ezkeroztik.Ai au pena ta naigabea, maitetxo, Graziana!zureganako miña sartu zat nigana.

* * *

Badakite zeruak maite zaitudala;nere poza litzake baninduzu ala;zuregan dago nere ona eta gaitza:eman biar dirazu itza,bestela il bear det, nere maite biotza.Maite izango zaitut betizuk ala biotzetik baldin banazu ni.

OLERKIAK

154

PROZESIOKO SOÑUA

Gure Jaungoiko maitatiaizanik ongille aundiazerutik etorri zan,bai, lurrera,Adanen pekatu gaiztoasendatutzera;bestela ginjoatzen galtzera.Guztion Jaun ta Jabe Zu zera.


157

ALKATE SOÑUA

Alkate jauna,bedoriezagutzen deguagintari.Jostaldiatu nai gendukebedorrek atseginbaluke,nai-erara ta garbi.

* * *

Iñori ez gaitzik eginizan ez nezakean min:atsekaberik ez eman neri:jostatu zaitezte emekierria pozkida dedin.

OLERKIAK

156

AUR TXIKIAI LO-ERAGITEKO SOÑUA

Aurtxo txikia,negarrez dago;ama, emazu titia;aita gaiztoatabernan dago,pikaro jokularia.


159

EZKONBERRIAK LOTARATZEKO SOÑUA

Ezkonberriakpozkidaz daude,egin diralako gauralkarren jabeelizan.Gauza ederragorikezin izan,ai! orainbanengo nizuen ditxan!

OLERKIAK

158

Ermentariazer dantzaria!eta Longinosikusi ditut iñoiz.

5A! nolakoaOlakoa!dantzatzen ezpata biikusirik nago ni;aren ankaeta plantaez da itxusia,plaza asko ikusia.

6Diego beltzaasko oi da altxa;arturik ezpatadantzari polit bat da;iru txiki,eta txiki, txiki,geienean aurreanbiak alkarren parean.

7Etxerik etxean ta ementxe,gizonak eta mutillak,salto ta brinkoegiñik pijo,ustuzeituzte botillak.Zeñek atxiOlako Patxierabilten ezpata!zankoak arinorain, baldinarras galdu ez bada.


161

EZPATA-DANTZA

1Gaur ezpata-dantzariaurren-azkendariKorpus-da San Joandituztela gogoan,Zaldibitarrak,gazte eta zarrak,oi dabiltza dantzanberen erriko plazan.

2Gozo edo miña,Martin danboliña,arturik berekinErrikardorekin,dantzari ariñaomen da kapagiñaJuan Martin,nik ori ondo jakin.

3Geldi, geldi, geldi,Berdillaririerabilli konpasa,ez dakion pasa;Martiñek badakinola erabakiaren zortzikoaez du lendabizikoa.

4Zubietaba du beta;dantzatzen zortzikoaguziz da pijoa.

OLERKIAK

160

tu ta kondairatzeko, lanean ari ziranen gogoa ta asmoak indartu egin bearzirala, Batzarrari adierazi zien. Eta «que teniendo noticia de que el gui-puzcoano don Juan Ignacio de Iztueta se ocupa hace tiempo en escribir unaobra de esta naturaleza, desearía que se le consignase una pensión vitali-cia, que le sirviese de incentivo para la conclusión de dicha obra y de pre-mio para la que anteriormente tiene publicada sobre las danzas y cancio-nes antiguas del País...».

Aitormen auek naikoa izango dira noski, Iztueta aspalditik ari zalabere «Guipuzcoaco Condaira» gertutzen, konturatzeko. Euskeraz, aurre-nekoa izango zan «Guipuzcoaco Condaira».

Liburuaren atal bakoitza, lau bertsoko estrofarekin bukatzen du. Auda, Iztuetak atal bakoitza estrofa batean bildu nai izan zuan, Gipuzkoakokondaira osoa kanta bat egiten zuala. Bere zartzaroan, kondairaren bildu-ma bat ziran estrofak, kanta marmarrean abesten zituala... Agian, erriakGipuzkoako kondaira bertsotan jakin eta abestuko zuala pentsatzeak,ematen zion pozarekin... Etziran bete bere naiak... baiñan, emen dauzka-tzu, irakurle, Iztuetaren kondaira-bertsoak.

Bere gaztetasunean egindako bertsoak denborarekin obeagotzenaritu zan bezelaxe, (eta gauz onen agiri garbi askoa, dantza liburuarenbukaeran agintariai eskeñi zizkienetan, eman degu) beste orrenbeste ger-tatu zitzaion bere «Guipuzcoaco Condaira»ko batzuetan ere.

Zaldibi'ko Erriko-Etxeko liburuetan, auntza ta landaretegietzaz1799'ko ilbeltzaren 7'an emandako agindu bat, gordetzen da. Kulpitutikirakurri bear zan, erriko elizan. Sororen batean ikusten ziran auntz guz-tiak, garbitu egin bear zirala esaten zuan [1].

Agindu au zala ta, Iztuetak bertso batzuk egin zituan, eta gero bere«Condaira»n sartu zituan. Ori aipatu nai du, dionean: «Auntzak askori ema-ten dio bizia, / berari ipiñi arren iltzeko sententzia».

Bikaiñ borobildutako bertso mamitsu ta aberatsetan, Iztuetak ibill-keta luze bat egiten du Guipuzkoa zear, gure erriaren izakera ta aundita-sunak bildu ta kantatzeko. Etengabeko kanta sutsu bat dira. Guipuzkoarieskeintzen dion lore-sorta eder eta politt bat. Irakurlea laister konturatu-ko da, au onela dala.

«Probintziako jende leial ta argiamaite dezutelako zeuen sorterriaezkiñitzen dizutet euskaraz jarriaAma Gipuzkoaren bizitza garbia» [2].


163

GIPUZKOAKO ERRI, FUEROTA KONDAIRA-KO BERTSOAK

«Yo por mi parte no puedo menos de volver a importunar a Ud.,a fin de que se apresure a aprovechar de los pocos días que le restan de vidapara sacar a luz pública las observaciones que tendrá Ud. hechas de lasantigüedades de nuestro país, y que sería lástima bajasen con Ud. a la sepul-tura con perjuicio de la humanidad...».

(De Ramón Guereca, desde Zarauzel 21 de diciembre de 1826).

«...con que anímese Ud. a decir más y más de nuestra Euskara ydel genio, usos y costumbres de los antiguos euskaldunes, a quienes ojaláimitásemos en todo y por todo».

(Santiago de Unceta desde Vergarael 18 de junio de 1829).

Iztuetak bere bertsoak Gipuzkoako erri askoi eskeñi zizkien: Ordi-ziako Billafrankari, Tolcsari, Ondarrabiari, Errenteriari... Tolosan, peria taaren iñauteriak ospatzen ditu. Gipuzkoa asko ezagutzen zuanez, eta ber-diñ Gipuzkoak Iztueta, bere erriaren oitura, lege ta fueroak sutsu abestuzituan. Baita, bertso prankotan, erromatarren aurkako eta burrukak ere.Zati au, bere «Condaira» ikasiaz, bukatu dezagun.

Iztueta ilda, andik bi urtera, 1847'an, argitaratu zan bere «Guipuzco-aco Condaira». Il-ondoko argitaratze ontan, Hernani'ko apaiz eta ipuigilleAgustin Paskual Iturriagak zer-ikusi aundia izan zuan. Gure folklore edoerri-jakintza zale ta dantzariaren aiñ lagun aundia zana.

Oso zaballdua dago, Iztueta bere «Guipuzcoaco Condaira» ezinbukaturik ibilli zala bere azken egunetan. Ez da egia. Dantza liburua eginzuan ezkeroztik, «Condaira» ori egitea pentsatuta zeukan. Ortarako, arrezkeroztik, kondaira gaiak biltzen eta pillatzen aritu zan. Onela, 1825'an,Pablo Mendibil'ek Londres'en atera zuan liburuxkan, auxe irakurtzendegu: «para demostrar debidamente esta proposición sería necesario dete-nernos en formar un cuadro especial de estas mismas costumbres consi-derada en la vida política, civil y doméstica, objeto en que nos propone-mos ocuparnos cuando tengamos a la vista el tomo tercero que el mismoIztueta intenta publicar con este mismo fin».

1840'an, Zestuan bildu ziran Batzarrean, Azpeiti'ko ordezkariak eus-kaldunen bikaintasuna agirian jartzeko, erri onen oiturak ta izakera ager-

OLERKIAK

162

VILLAFRANKA-KO ERRI

Idazkera ez dirudi Iztuetarena danik. Agian, «Bertsoberriak» egin zituanak berak, Iztuetaren idazkiren bat idazki-alda-tu zuan. Itz bat dago zalantzakoa: Iruikia? Irurkia? Arritzekoa da,ballera bi aldiz idaztea. Billera izan bear lukela, dirudi. Iztuetareneskuz idatzia izan bazan, olakorik ezin zitekean gertatu.

1Villafranka-ko erriprestu ta leialaba dakigu guztiokGipuzkoan dala:ango iru galairiiñolaz al badasei edo zazpi bersobear diztet para.

2Bata apez dago tabesteak ezkongaigauza txarrik aientzatez nuke esan nai:batetik zintzo dira,bestetik txit alaialkargana batutzendira aste ta jai.

3Erdaraz tertuliaeuskaraz ballera,au izango da nerebersoen sarrera;orain lau illabeteasi zuten beraamar libra kandelaargitan erre da.


165

Bitxi auek denak bildu ta alkartzea bearrezkoa zan noski. Alkarren-gandik sakabanatu ta utsunerik gabe, danak errezkadan irakurtzeko. Alaxeegiten alegindu gera. Danak daramate beren atalari dagokion izen-burua.

[1] «31 de agosto de 1798. Por decreto de la junta quinta de lasgenerales celebradas en la N. y L. villa de Zarauz por julio próxi-mo del año pasado por el que se manda el exterminio de yeguasy cabras y dijeron súplica al Sr. Vicario de esta parroquia a fin deque sirva de hacerlo desde el púlpito».[2] Burdeos'en, Haritschelhar jaunak gure erriaren kondairazeratu zuan batzar batera, Koldo Mitxelena jaunak, «Iztueta, testi-go político de su época» izen-buruarekin, lantxo bat bidali zuan.Lan au, Mitxelena jaunak, neri bialtzeko begiramena izan zuan,eta 30 oarrean ala dio:

«El texto de Condaira merecería un repaso, ya que la edi-ción es claramente imperfecta: sí, en la pág. 258, Marco Aurelio yCleopatra están convertidos en Mario A. y Elio Patra, etc.Compárense las diferencias que se observan entre el texto origi-nal de la carta-prólogo de Larramendi a Mendiburu (1747) y eltrozo copiado en Condaira: junto a retoques imputables a Iztueta,faltan algunas palabras indispensables y hay otras erratas. Por otraparte, la página final del primer capítulo del ms. de la Historia deGuipúzcoa cuyo facsímil da Garmendia no coincide más que enlineas generales con lo que se imprimió en 1847».

Emen dakarzkiten bertso auek, ez daude artuta, Donos-tia'ko Diputazio edo Aldun-Etxean dagon eskuz idatzitako libu-rutik; Bilbao'n, Iztueta'ren irugarren emaztearen ondorengoenakdiran orri batzuetatik baizik. Eta onela diote:

«Gipuzkoatar prestu argiak,ona emen Euskaraz jarriak:zuen guraso maitagarriak,egindako azaña andiak.

Irakurri berazgogoz, ta arretazAma onaren bizitza osoaGuztiz garbia ta txit gozoa!

Zuen serbitzari, biotzeti,izan ta izango ere da betianaia amodioz betetakoazeña danJuan Ignacio Iztueta-koa».

OLERKIAK

164

VILLAFRANKATAR JAUN PRESTU

Villafrankatar Jaun prestuerri-eramantzalleak,ez izan zuen goi-zaleak;malla oetan arra aztugutiziak. Ez beldurtu!Laga amodio zuenkoiai,gustien onari jarrai;artako zaute abeak,egiñak gure jabeak;egon sendo, zuzen ta ernai.

Iztueta jaunak 1832 urtean Villafranka-ko erriko-etxentzat eta bereenkarguz euskeraz ipiñi zituan Gómez Manrique-ren bertsoak Toledo-koerri-etxean eta bere atean daudenak. Erderaz onela esaten due:

«Nobles, discretos varonesque gobernáis a Toledo.En aquestos escalonesdesechad las aficiones,codicias, amor y miedo.Por los comunes provechosdexad los particulares.Pues vos fizo Dios pilaresde tan riquísimos techos,estad firmes y derechos».

Aurrenean ipiñi ditugun Iztuetan bertsoak arkitzen dira Villafranka-ko erri-etxean burni-koi (burnizko eztenez) berunean eta arrian betirakoezarriak.


167

4Sarobe irurkiaSel Triunbiratoeman zaion izenaez baitu girako:gaurkoa igaro taprest dago bigarkoongi anaiatuakbeti daudelako

5Sei ta erdietatikzortzirak arteanegoten dira berakatsegin batean:irakurri, jolastukantatzen pakeankandela ifiñirikbonbilla batean.

6Jarriak dauzkate prestbeti iru sillagela artan besterikez diteke billa:oek dituztelakoberentzako diñageiago ez jartzekoartu zuten griña.

7Urte askoz dedillaballera au bizigauza ona beñereezta bear utzi:oraindaño izan daorrelako gitxigizon prestu danariez aterik itxi.

OLERKIAK

166

endemas bada ederra,jan bear dute berela.Oi, oi, etc.

6Apezak humillatzen lan daendemas badaude edanda;eperkirik jaten emandaixiltzen da aien demanda.Oi, oi, etc.

7Kalean eta basoanapezak badu auzoaneperra janari gozoaneroriko da lazoan.Oi, oi, etc.

8Lumatu berrian betieperra maingu da egoti,edan ezkero gogotiardo goxo oneti.Oi, oi, etc.

9Eper gazte odol beroakez dira jatorriz geldoak;baiño lumatzean egoakgeienak dira eroak.Oi, oi, etc.

10Ardo on ta bizkotxoaketa amorrai leuntxoakdiralako aiñ goixoaknai ditu eper gaixoak.Oi, oi, etc.


169

BIBA TOLOSAKO ERRIA

Itzak, izkera ta eraikera, Iztuetarenak. «Larunbat=la-reunbat». Onela deitzen dio Iztuetak larunbatari bere «Gipuzko-ako Kondaira»n.

1Biba Tolosako errialarunbat —oro du feria,biltzen dala det berriaGipuzkoaren erdia.Oi, oi, tira, tira,Tolosan ibiltendira.

2Zar ta gaste prestu anitzsaldu-erosian dabiltzeta apez jaunak berrizase naiean eperkiz.Oi, oi, etc.

3Eperrik onenak non dirankale guztietatik jiraneskopetarekin miran,fidatu zaitezte nigan.Oi, oi, etc.

4Begia erdi itxirikapezak tiro uts gitxi dik:kogitzen badu bizirikmutilduko du ixillik.Oi, oi, etc.

5Arkitzen badu eperraberen artean dute gerra,

OLERKIAK

168

TOLOSAKO GAZTERIA PRESTU LEIALAK1845-garren urteko zaldun-iñute egunean,Beren erriko langin maizuak idurikatuaz,plazan egitera dijoazen jostallu atsegingarria

Ederki egindako bertsok. 1845'ko Tolosako Iñauteritarakoegiñak.

Martxa

1Zaldun-iñote egun gozo auDalako guztiz pozgarria,Jostaldiatu nai genduke gukMaite degun jaiot-erria:Izanik bada iñoteriaApropos artako jarria,Kantuz plazara gatoz dantzariGaur Tolosako gazteria.

2Gidari artu degu GonzalezZanpantzartar ongi egiña,Izatez txalkorra bada ereJakinduriaz txit abilla:Erritik errira balebilkeAu bezalako baten billa,Plazan jendeari ematekoPozkida eta atsegiña.


171

11Apezak nik baiño obekigauza ona zer dan ba daki:txurikaturik ederkijaten du zenbait eperki.Oi, oi, etc.

12Eper gaztearen txitxiakoipe utsa da guztia,odolki leunean bustiatxit da janari eztia.Oi, oi, etc.

13Agorra eta urriaeper eizerakoak dira:orduan dute furiata istar mardul guria.Oi, oi, etc.

14Artoa eta gaztañaugari ba dute, baña,eper gaztearen maña,naigo dut arraren zaña.Oi, oi, etc.

OLERKIAK

170

Ezagutuko duteAgudo, ordea,Burni ta mandoarenMatxura gordea.

5ZapataginarekinEun kolariaGau ta egun oi dagoNekera jarria:Langintza mea duteBañan txit garbia,Ustelak ezpadiraLarru, ta aria.

6Pertz arabatzalle taTxokolategiña,Guzienean baduteOek zer egiña:Bata nekatu arrenBestea adiña,Irabazia duteGuztiz desberdiña.


173

LANGIÑEN ITZ-NEURTUAK

1Guraiza txorrotxalleEta tonelgiña,Erakustera datozBeren lan egiña:Izan ezkeroztanikMerkea ta piña,Salduko da TolosanNai duten adiña.

2Dendari abilla taArotz jakintsuna,Badakigu ErriraEtorri zaizkuna:Modara apaintzekoAuxen da fortuna,Bientzako TolosaTxit da leku ona.

3TxapelagiñarekinPelukagillea,Badaki kizkurturikEdertzen illea:Laster aberastekoNolako idea?Baldin balute betiIrabazbidea.

4Ermentaria etaPerra-ifinlea,Bata gaiñ gañekoaBestea obea:

OLERKIAK

172

Artarako daduzkaOituraz jarriak,Antziña-antziñakoPordon-dantzariak.


175

ZORTZIKOA

1Tolosako ErriaGuztiz antziñati,Jostaria dala txitMunduak badaki:Doai au datorkioBere jatorriti,Argatik gordetzen duZintzokiro beti.

2Ai au atsegiña taPozkida betea!Lenbaitlen datorrelaUrrengo urtea:Baldin bizirik badaGonzalez maitea,Uste det nik TolosanPestan ibiltzea.

3Jendeak deitutzeanBiba, eta biba,Txalkorra azkar dabillJira eta bira:Irteten dan orduanPlazaren erdira,Zoraturik legokeBerari begira.

4San Juanetan ereTolosan Erriak,Egiten ditu pestaGogoangarriak:

OLERKIAK

174

4Zure itzkuntz gozo taoitura eztiak,gordetzen dizkitzuteseme jakintiak:galtzera utzi bagezearo guztiak,oen bearra badugure Probintziak.

5Gipuzkoaren semegazte eta zarrak,(zer)nai gauzatarako(dira)de azkarrak:(bada)kite sapaltzen(ote e)ta larrak,(baita) ere itzaltzen(suak e)ta garrak.

6Sei urteren buruantxit nekez bildua,begietan daukagu.onen ispillua:aserre bat izan daportizki mindua,bañan ekusten da gaurarras bigundua.

7Aserreak beti duberekin nekea,gose, egarriz etaizurriz betea:alde guztietatikdario kaltea,gure Ama maiteakegin du pakea.


177

GIPUZKOAKO FUEROEN ATSEGIN LELOAK

Zortzikoan

Idazkera, izkera, sentipenak eta goi-atsa, Joan InazioIztuetarenak.

1(Gipuzkoa) txit leial(eta) maitatia,(aspald)i zun edana(amaren) titia:(ia) itzatik zeralakoeuskaldun garbia,non-nai ezaguna dazure jatorria.

2Lau milla ta geiagourteren buruan,Gipuzkoak badakijaiotza non duan:itzegiten debanikorduko moduan,beste naziorikaneztago munduan.

3Zorioneko gureama Euskalduna,seme bitore askoazi dituzuna:zedori zeralakoprestua ta ona,mundu guztiak dakimaite zaituguna.

OLERKIAK

176

12Etsai anitzen kontraegin dute lana,Gipuzkoatarrentzatnola nai ta ala:bata Aldamar-koabestea Zabala;urte askoz Jainkoakbizitu ditzala.

13Gertatu izandu dalangai au len ere,Felipe Bost-garrenazalarik Errege:gure Fuero onaknai zituzten erre,Zabalaren Asabakezbalitu gorde.

14Esaera bat oidaguztiz antziñati,euskaldunen arteanez dakit zergati:«bedarra zañeti takondea kastati»,nere ustez ezdagojarria aiñ gaizki.

15Egiteko onetanizan da barrunen,Enparango Nagusion Jose Manuel:gordetzalle izan dabeti Fueroen,Ama on Gipuzkoakbadaki nor duen.


179

8Egikizun onetandudarikan bage,zure seme prestuaknekatu dirade:atsegin andietanarkitzen gerade,egin zeradelakoFueroaren jabe.

9Ama Gipuzkoariondra ta bizia,Fueroak gordetzendiote guzia:oen alde nor dirandago ekusia,nekazaria etabere nagusia.

10Etxejaun prestu oekba dakigu berdin,alegiña andiakdituztela egin:Gipuzkoa betikoondo geldi dedin,antziñako oiturabere-bereakin.

11Beren lanak utzirikapropos Madrilla,etxejaun andizki biazkar joan dira:jatorriz dutelakoartarako griña,gure Fuero maitegozatsuen billa.

OLERKIAK

178

bular gozoa du tazabala kolkoa,ugaz-umea ez dubere gogokoa.


181

16Gipuzkoaren onanai duten guziak,izan ta izango diraetxenagusiak:jatorriz diralakogarbi ta biziak,maite ditu txit askoAma Probintziak.

17Beren egin-al onakagirian daude,begien aurretikanezkutatu bage:atsegin andietanzoraturik gaude,egin geradelakoFueroen jabe.

18Onelako semeakoi dirade gitxi,artutako lanariez diote utzi:esker on andi askodituzte merezi,Fuero bagetanikez gaitezke bizi.

19Iritsi zaizu egunzorionekoa;bizi bedi luzaroAma Gipuzkoa:

OLERKIAK

180

4Bere seme prestuakOngi apiñdurik,Agertu da euskaraAitz zuloetatik:Sasoikoa dago taPiskorra oraindik:Ez da itzkuntza bat auBerdintzen debanik.

5Gozoa dalarik-daGuzizko zintzoa;Izkera guzietanLendabizikoa:Beraren egille zanGure Jaungoikoa,Argatik da euskaraAiñ gaiñ-gañekoa.

6Nagusi eta buruDala egiazki,Egiñ izan dioteIxukarik aski:Erabilli ere bai,Etsaiak txit gaizki:Bañan oraiñ guziakAzpian daukazki.

7Euskararen etsaiakDirade argiro,Mayansekin LlorenteEta Osorio:Asmatu-arren zenbaitGezur ta sesio,Aien esker gaiztoanGañera da igo.


183

EUSKERAREKIÑ EUSKALDUNEN ATSEGIN-LELOAK

Zortzikoan [1]

Donostian egon zan denborakoak. Mayas Llorenteri,Tragiari, Juan Bautista Errori... egiten dizkien ainbeste aipame-nak, garbi asko adierazten dute.

1Bukaera nai diotEman obra oni,Bai eta onoreakKantuz euskarari:Ikusi-ditu onezZenbait egun-gorri:Bañan garaitpendurikTxit dago gaur ongi

2Gure euskara-maiteJakintsun eztia,Aienatu nai zutenArrotzak guztia:Iguñ badute-ereBera ikustea,Urteak joan arren,Txit dago gaztea.

3Erdaldun mingain-latzakOraiñ zenbait-urte,Euskara gaztetzerikEz-baitzuten uste:Alegiñ aundiakTxit egin dituzte,Galduko dutelako:Bañan ezin dute.

OLERKIAK

182

12Ondoren agertu zanDon Joakin Trajia,Naspillatu naieanEuskara garbia:Aotan artzen zuelaNaparren erria;Ustez etzuelakoIzen berekia.

13Guztiz gauza aunditzatTrajiak esanak,Desekindu zituenAstarloa jaunak:Aiñ ziraden traketsakEta txit baldanak,Ezagutu ditzakeEroa ez danak.

14Astarloaren obrakDira agiriko:Alakorikan iñonEzta nerekiko:Mingaiñ latz arro zenbaitAstotzar lapiko,Ixilduko dituzteSekula betiko.

15Mundu guzi-guziaJakiñean bego,Biziko da euskaraOraiñ eta gero:Beraren aundizkatzenGogaltsu ta bero,Itzkribatzen ari daAspaldian Erro [2].


185

8Beste anitzek ereTxarkeria asko,Esan izan dituzteEuskararentzako:Batzuetan inki taBesteetan mako,Izuturik txokoan,Egongo dalako.

9Maians eta ArmestoGorputz bat egiñik,Ari ziran euskaraPuskatu eziñik:«Jo-ezak» andik eta«Jo-ezak» emendik,Moldatu baitzituenAita Larramendik.

10Uste etzuten gauzaZitzaien gertatu,Etzekiten laneanZiralako sartu:Asi baziran etaBai aiei damutu,Astiñ-aldia txarrakEtzituzten artu.

11Maitaro naiko zutenEuskara ikusi,Baldin bear bezalaBalute ikasi:Ezagutzen eztanaMendekatzen asi,Nola nai zuten badaBaza irabazi?

OLERKIAK

184

20Naiz joan batera taNaiz joan bestera,Non-nai aurkitutzen daArgiro euskera:Eman bear dioguZor zaion eskerra,Bestela gu berarenSemeak ez gera.

21Euskara piztea daErdaldunen miña,Ez dakit nondik dutenOrrelako griña:Mundu-guzian dagoSustraiak egiña,Itzegin oizalakoBera txit antziña.

[1] Gipuzkoako Dantzak, 198, 199 eta 200 orrialdetan.[2] Erro-ko Juan Bautista Andoaindar jakintsuaren lenbiziko liburuaren izena da

«Alfabeto de la lengua primitiva de España».


187

16Atera ditu onekBi obra berriak,Esaten dituelaBeretan egiak:Aiek irakurteanEtsaien erdiak,Ezur uts egin dituSabel-arrabiak.

17Txori buru puztu batEgiñik txit aundi,Etsai irten zitzaionGure euskarari:Apez jantzian zuenIzena estali,Aditu baitzituenBereak eta bi.

18Luma lodi zatar batZorrozturik gaizki,Asi zan itzkribatzenArroturik lazki:Euskara ixilltzekoAsmoetan naski,Erronkak botatzeaEzta, ordea, aski.

19Kakoa ortik etaemendik makoa,Esaten zuen zalaMontuengakoa:Uste bazuen ereZala goapoa,Astin bat artu zuenA zer nolakoa!

OLERKIAK

186

loa gabean ariña, etabegia-k allert egunez,bereala ziran balientiakasi galdetzen lagunez,aitaren seme irten ziradenorain leitutzen degunez.

4Gogoan gorde leikeana daseme orien esana;«Erromatarrak or datozkigupeleatzera gugana;aal guzia biribillatubear degu alkarganabildurrik gabe sartu aurreragogor etsaiarengana,bentzi dezagun indarrarekinonuntza agertzen dana».

5Uste etzala samiñdu ziranerromatar oien farrak,Gipuzkoa mendi-mutillakziradelako azkarrak;buruzariak ere etziranorientzako aiñ txarrak,oñak ariñak, gorputz lirañak,gogor berriz atzaparrak;Ainbeste milla gizon mendeangure probintzi bakarrak!

6Asi ziraden etor berrianerromatarrak gogorki,bost bat urtean zenbat peleagaldu zituzten nork daki?Alegiñ asko egin det, bañanik au ezin erabaki.


189

GIPUZKOATARREN KONDAIRAERROMATARREN DENBORAN

(Ogei amarreko aunditan)

Bere dantza liburuaren azkenean, Iztuetak jartzen dituanbertsoak. Garai ortan antolatuak dudik gabe, edo 1823 baiño len-txeago.

1Ogei eta sei bat urte aldeJesus baño lenagotik,etsai gogorrak etorri zirangure kontra Erromatik;bildur aundirik ustez etzuenbada izango gugatik;Asmo gaistoak kontrara ziranegiñal egiñagatik,euskaldunak bai garailariaklen eta orain ta beti.

2Antistio an eta Firmioan Marko Agriparekiñ,Oktabiano buruzariaere an zuten berekiñ:iru talderi etorri ziranlau nagusitzar oiekin,banidadea arren banderanongi zabalduarekiñmodu onetan sartu ziradenausardi gogorrarekin.

3Lenengo lana atiak itxiitxasoz eta legorrez,bañan etziran luzaro egonarpegi eman bildurrez:

OLERKIAK

188

10Ordu ta laurden iraun zuangauzak gutxi gora-bera,eta batalla beti bezelamendi-mutillen aldera:erromatarrak iya guztiakerori ziran lurrera.Oktabiano-k ekusirikanbere jendeen galera,zer gertatzen zan laister biralduzuan Erroma aldera.

11Albista ori juan da laisteran Erromako errian,Senadu danak erantzun zuanguziz kolera aundian:«Pelea ori irabaz dutetxit errez beren errian;guk ere ori egingo degunai bada geren lurrian;gizonez gizon euskaldun oieketorri nai dutenian».

12Uste gabeko erantzueraarrokerizko orrekiñeuskal mutillak berotu ziranonra-nai aundiarekiñ:Oiarzun-en zan Jauregi-etxe batLartaun-en izenarekin;ango galai bat giari berrizeun mendi-mutill oñakinpeleatzeko pozez juan ziranbada danak alkarrekiñ.


191

Gerraren gura baziran ereaspertu ziran ederki,soldatu arro orgullosoakjolastun agonagati.

7Izu-ikaren arkitzen zalaetsaiaren talderia,Oktabiano-k atera zuanerritarretan berria,nolabait ere agertu naiezbere guda galgarria,batalla onradu bat egin etabatak besteri legia,al zan lenena bukatu zedinKantabriako gerria.

8Euskaldunaren agintariakori entzutearekiñ,erantzun zion: «Konforme geragu zure esanarekiñ;irureun mutill eskojituakemen dauzkat nik nerekiñ,azken batalla nai badezuteonela egin gurekiñ,buruz buruan etor zaiteztesoldadu onenarekiñ».

9Bear bezela kunplitu zutenberen itz onorezkua,señalaturik zegoan badabatallarako lekua;Gipuzkoaren onra andirakozelai bat Errezillgua,makiñaren bat erromatarrakbizia utzitakua.Egun beretik da erri oriesan dan izenekua.

OLERKIAK

190

16Noizbait bear da bildu ziradenpeleara alkarrekiñ:bi aldetako buruzariak:eun bana gizonekin:lizar-makillak orduko armakpuntan burni zorrotzekiñ:biotzak salto egingo zienori ikustearekin;Erromatarrak geienak iltzenlenengo golpearekin.

17Ogei eta bat gizon ziradenillak Kantauritarrari;larogei eta geiago berrizoiek Erromatarrari;euskaldunak an irabazirikbatalla sonatu ori,une artantxe eldu ziotenetsaiaren ontziari,eta betiko berendu zutenTranstiberiko lur berri.

18Erromatarren presidenteakSenaduko itzarekiñeuskaldun aiei au esan zienfrankeza guztiarekiñ:«alkardadean bizi nai deguorain aurrera zuekiñ;seme orduko nai badezuteizan ill arte gurekiñ,egingo degu guren alabakemazte emanarekiñ».


193

13Erroma ondoko Tiber zeritzanibai zabalen erdian,zelai polita antxe zegoanarras leku ederrian;exola-esiya zeukan egiñaguziz arreta andian:berreun gizon peleatzekoitxitu orren erdian,igez-lekurik iñora eztaetsaiak berriz aldian.

14Erromatikan irten ziradenbatallarako lurrera;Kantauritarrak arrimatuazibai aren basterrera,beren gabarra zulatu etabota zuten ondarrera:Erromatarrak ekusten zeudenmendi-mutillen sarrera;salto ta brinko igaro ziranzelaitxoaren gañera.

15Erromatarrak albora ziranetorri galdetutzera,ea zergatik botatzen zutenontzi ura baztarrera:Kantauritarren buruzariakerantzun zien ostera;lenengo lana, orain goazenzelaian peleatzera,eta ondoren zuen gabarranan gera beste aldera.

OLERKIAK

192

KONDAIRAKO BERTSOAK

Len esan degun bezela, euskeraz aurreneko GipuzkoakoKondaira dan liburu ontan, Iztuetak Zaldibi'n bizi zala sortu zituanbertso batzuk sartu zituan. Griña au, il arteraiño izan zuan. Libu-ruko atalak, lau bertsotako aapaldietan biltzen du. Bere zartzaro-an, eta Iztuetaenea'ko bere etxean, ikustekoa ta entzutekoa izan-go zan nola ortz-artean kantatzen zituan gure Joan Inazio agu-reak!... Utsune ta etenik gabeko irakurgai batean, aurreneko aldizargiratzen dirala uste degu. Era ontara, askoz obeto ulertuko degugure Iztueta, bai bertsolari bezela, bai gure erriaren abeslari beze-la. Egia esan, garai artan askotan oi zan bezela, Guipuzkoarenaundi ta bikaiñtasunak puztu egiten baditu ere. Jatorrizko lana,Donosti'ko Diputazioaren Liburutegian arkitzen da.

Itzaurrea. (X orrialdea)

Probintziako jende leial ta argia,maite dezutelako zeuen sorterria;ezkiñitzen dizutet euskaraz jarria,Ama Gipuzkoaren bizitza garbia.

* * *

Gipuzkoako Probintziaren asiera noiztik eta nola dan. (Aurrengo zatia,1.0 kapitulua, 5 orrialdea)

Tubalen etorrera txit antziñakoaizandu zalako ain zorionekoa,oroitutzean ere pozturik gogoanaierara bizi da beti Gipuzkoa.

* * *

Españara lendabizi etorri izan zan itzkuntzaren errazoia. (11 kap., 10orr.)

Sinistmen osorikan ezin artu oni,euskara ezagutzen ez debanak ongi;bañan aitortuko du gogoz eta garbi,bera ikasitzera nai debanak iarri.

* * *


195

19Euskaldun aiek animaturikguztiak baten itzeraerantzuer-au esan ziotenjaun prestu aiei estera:«jarriko gera zuen alabakgure emazte izatera,pake gozoan gerta gaitezengu alkarrekiñ aurrera:anaiatasun guziarekiñErroman biziko gera».

20Bi erri oiek pake gozoanorduti ziran gelditu:zer gertatu zan, orra nik esaniñork nai badu aditu.Gipuzkoa onak bere fueroakegundaño gorde ditu:Probintzi onek seme leialakoraindaño izan ditu;aurrera ere ala dezalabeti, dan arte segitu.

OLERKIAK

194

Bañan Astarloak oen tokiaarkitu izan zeban txit egokia;beragaitik dakigu dala, UriaEspañatar Euskara garbia:eta agertu izan zala, Bria.

(Aurrena)U bokalaren lekuan V berriaeta gero onen ordean B jarria.

* * *

O Euskara gozatsu zintzo jakintia!Ezagun da zu bizi zeraden tokia;izan ta izango da beti maitatia,gogoz edan debana zedorren titia.

* * *

Gipuzkoako Probintzia non arkitzen dan, zenbat leku betetzen duan etabere mugak nondik nora ta norekin dauzkan. (Bigarren zatia. 1 kap.,31 eta 32 orr.)

Egia zierto garbiaez da gauza mingarria?billatzea paperean jarriabalitz bezala fedeko egia!Gipuzkoan biltzen dan arto ta gariaez dala bertan bear danaren erdiaeta nork daki zenbat onelako astakeria?Jakin beza mundu osoakGipuzkoako lur gozoakematen dutela maitarobertan bear dana ta geiago.

* * *


197

Azaleko irudiñadenbora gitxiko diña.

Españaren izena noiztik, nondik eta norakoa dan argibidea. (111 kap.,15, 16. 17, 18. 19 eta 23 orr.)

Euskarari ifinia,ez puska berekia,baizik arabakia,eta arrotz etorkia.

* * *

Jarri ezkero begiraarras ezagunak diraUriga eta Briga;Astarloak ditu jiranor bere Amaren titira.

* * *

Eta guk diogu dala, Uria.Astarloak esaten du egiaeuskaraz kanpora, Briatxit dala soil eta urria;bañan Españan guztiz ugariaeta arras Euskara garbia.

* * *

Izen oentzako zer esanikizango ez dutela uste det nikurrengoentzako ain gutxiEuskalerrian diralako bizita maitatzea dutelako merezi.

* * *

OLERKIAK

196

Gipuzkoako iturri garbi on ugaritsuen azaldurea. (VII kap.. 109 orr.)

Gipuzkoan arkitzen diran iturriakizan ta izango dira txit maitagarriak;berenez direlako osasungarriakgain gañeko tokian daude gaur jarriak.

* * *

Gipuzkoako ibai andien azaldurea. (VIII kap.. 124 orr.)

Orra zer eskubide andi ta gozoaklenago oi zituen Ama Gipuzkoak;maitaro izan ziran gorde ta josoakbizi ziran denporan gure gurasoak.

* * *

Gipuzkoako bazo zabal andi eta zuaitz liraiñ galanten berri zuzen egiaz-koa. (LX kap., 136 orr.)

Gipuzkoan arkitzen diraden basoakugariak dira txit eta erosoak;emango lituzteke ondasun gozoakbaldin bear bezala baleude jasoak.

* * *

Gipuzkoako mugapean bildu oi diran garauen errazoia. (X kap.. 145orr.)

Aberatsak dira ta gozatsu eztiakGipuzkoan arkitzen diran sagastiak;gure asaba onak oparo utziakarras maitagarriak dirade guztiak.

* * *


199

Gipuzkoako mendi gogoangarrien azaldurea. (111 kap., 39 orr.)

Gipuzkoatar prestu zintzo ta argiakgogoz maitatu ondo erriko mendiak;beti izango dira guztiz naigarriakberetan daudelako ondasun andiak.

* * *

Zeñetan jarriko dedan Gipuzkoan bere izen euskarazkoakin ezagutzendiraden beraren argibidea. (IV kap., 48 orr.)

Nor izango da orain esango debanikeuskarak ez debala berarren izenik?Naita ere sinistu ezin nezake nikjaioko ere dala alako gizonik.

* * *

Gipuzkoako arrobi baliosoen ugaritasuna eta berak ematen dituzten arribitore ikusgarrien doaiak. (V kap. 59 orr.)

Gizon arrotzak ere gure ondragarriaitortu izan dute argi eta garbiGipuzkoan dalako arria ugarietxe ederrak non nai dirala agiri.

* * *

Gipuzkoako meatzeak non ta nola eta zer gisatakoak diraden. (VI kap.,75 orr.)

Onenbeste meatze ain toki gitxiannola arkitzen diran gure Probintzian;engañatzen ez banaiz nere iritzianez dira topatuko Europa guzian.

* * *

OLERKIAK

198

Baratza berarrak. (159 orr.)

Aralarko mendia izanik aiñ latza,nor asiko zan bertan landatutzen aza?Iñori gogoratzen etzizaion gauza!Oraiñ non arkitzen da alako baratza?

* * *

Lore begitangoakin usan-berar gozoak. (166 orr.)

Probintziako aitzak dauzkate gordeaklandare ederrakin berar ta loreak;txuri, beltz, urdin, gorri, berde ta moreakzer nai gauzatarako, non dira obeak?

* * *

Gipuzkoako abere-en izaera eta berak ematen dituzten etegiñak. (XI kap.,176 orr.)

Zer nai gauza jarten da paper berrietan,argaitik nago, bada, orain erriertan;mundu guztiak dakuts bere begietanarkume asko dala gure mendietan.

* * *

Abelgorriak. (XI, 182 orr.)

Lurrak ematen daben ondasun garbiagoieneneko mallan oi dago jarria.Izan ta izango da txit maitagarrianekazaria ongi bizi dan Erria.

* * *


201

Matsaren doaiak. (149 orr.)

Antziñako denporan Gipuzkoan matsakbadakigu zirala guztiz aberatsak;bide bagez galtzera onelako gauzakmingarri da uztea gizonaren antzak.

* * *

Gaztañaren ontasuna eta ondasunak. (151 orr.)

Gipuzkoako maizter ta etxe-jabeakez dira alfer, nagi, ardura bageak;osotoro gorderik alor, ta larreakgaztañadi galantak dauzkate pareak.

* * *

Intxaurraren etekinak. (152 orr.)

Intxaurrak izatea Errian ugariezkerrak zor zaiozka bertako lurrari;eta gitxiago ez batere urrariditxa on au Jainkoak eman zigun guri.

* * *

Ezkurraren mirariak. (154 orr.)

Zuaitzak aizkorari diola beldurrasinistatu bear da ez dala gezurra;baldin artzen ezpada denporaz ardura,Agur gure basoak ta agur ezkurral

* * *

OLERKIAK

200

Guztiz zorrotzakAgiñakin ortzak,Baita ere errapeakEsnez ondo beteak.

Eta uda ta negu bazkatzen guztiz merkeak.Onen ugari gozoa ematen duten auntzak,Nola utzi ditzake nekazariaren antzak?

Baldin egiten badute katea,Ezarri muskillarekin katea,Artarako ipinia dago Alkatea.

Auntz jabeari ematen bazaio zakelan miñ,Aren auntzak ez dezake zuriketa asko egin,Zergaiti bera kontuan egongo dan ernai, zintzo, ta pin.

Beldurrak gordetzen debala mastia,Esan izan zebana etzan gezurtia!Nekazariaz artzen dala urrikia,Guziari eman dakioke erabakia.

Ez da, bada, ain nekeza artzea neurriak,Gorputz bat egingo balirake Erriak;Bañan auntzen etsaiak diralako ardiak,Poztu egiten ditu oen illberriak.Auntzak eta basoak ezagutu izan dira betiMunduaren lenbizi biziko asierati.

Eta orain zergatikEz degu bear auntzikEz gitxi ta asko?

Basoak galtzen dizkigutelako!Utzi zizkiguten, bada, guren gurasoak

Txit ugari ta erosoakAuntzakin basoak,

Utsaldiarik bageko oso osoak.Bañan geroztik dijuaz.Auntzak gitxituaz,Eta basoak txikituaz.Aek ill ta oek ebaki

Egin dituztelako ausarki,Modu onetan ezin diteke basorik jaiki.Egia da landareen eritzallea dala auntzaren ortzaEta, basoen illtzallea? Aizkora zorrotza!


203

Zamari edo zama-abereak. (XI, 185 orr.)

Lurrari agertzeko barrungo mamiak,ez dirala ain onak mando ta zaldiak,Jobellanos-ek ditu esaten egiak,obeak diradela beiakin, idiak.

* * *

Azienda beltzak. (XI kap., 188 orr.)

Sinistpen osoa da gizon andietangezurrik ez dutela jarten paperetan;bañan iñoiz arkitzen dirade benetan,Andienetako bat ona emen bertan!

* * *

Auntzak. (XI kap. 188-181 orr.)

Orain datorkit bada auntzen itz-aldia,Bañan andizkatzea oen larru, esne, ta mamia,Zenbait gizonentzat da txit bekatu andia.Guztiaz ere esan bear det nere iritzia,Izango bada ere bazterrean utzia;Auntzak askori ematen dio bizia,Berari ipini arren iltzeko sententzia;

Nolakoa ordea?Gaitzgillerik andienentzako gordea,Ken dakiotela auntzai kordea,

Suautsarekin balazEgunaz ere bai ta orobat gauaz,Kanpoan dabiltzan guzi guziai arras.

Da gauza iakiña,Auntza ere dala gizonarentzako Jainkoak egiña;Batzuentzat gozoa; eta besteentzako samiña,

Errapea bezin ona duelako agiña.Ezin ukatu leike, bada, dituztela auntzak,

OLERKIAK

202

Gipuzkoaren mugapeko itsaso eta ibaietan arrapatzen diran arrai gozobalio andikoen azalduera. (XIII kap.. 208 orr.)

Bale-arrapatzalle azkar ta zintzoakGipuztarrak ziraden lendabizioak;bide bage kendurik oei itsasoak,Ingeles ta Frantzesak dira gerozkoak.

* * *

Gipuzkoatarren erligioa zer ta nolakoa dan. (Irugarren zatia. I kap.,212 orr.)

Erlijio Santua GipuzkoatarrakMaitatzen dute anitz, gazte eta zarrak;Doai on au emanik Jaungoiko bakarrak,Zer nai gauzatarako dirade azkarrak.

* * *

Gipuzkoako biztanle prestuen doai griña, izaera eta eginbideak. (II kap.,219 orr.)

Probintzia onetan guztiz ondrosoakBeti izan dirade dantza ta bersoak;Idurikatuz ongi geren gurasoak.

* * *

Gipuzkoako biztanle beargilletsuen langintzarik aurrenengoak. (III kap.,230 orr.)

Gipuzkoako artzain zintzo ta argiakIzan ta izango dira gogoangarriak;Maite dituztelako oitura garbiakBeren guraso onak antziña jarriak.

* * *


205

Ikatzgiña sartzen dan basoanEta beraren inguruko auzoan,

Akullu gairik ere ezta ikusiko gizaldi osoan.Bañan auntzaren ausapaia izan arren gazia,Baldin basoa arkitzen bada zertxobat azia,Eder ta galant, berde ta mardul egongo da guzia.

* * *

Ez det luzeagotu nai nere esankizuna;Auntz gaxoaiEta baso goixoai,

Jaungoikoak diela betiko osasuna;Gipuzkoak izan dezan ugari ondasuna.

* * *

Abere basati edo lar-abereak. (XI kap.. 195 orr.)

Lar-abere asko zan orduan erori,Alere sortu dira nondikbait iori;Kalte anitz diote ekiten iñori,Bañan ezin diteke sendatu miñ ori.

* * *

Gipuzkoan ezagutzen diran egazti eta pistie guztlen arrazoia. (XII kap.,201 orr.)

Eizagana ifinten badute begia,Zuzen aski artuko diote neurria;Dala arranoa ta naiz txantxangorria,Lurrera izango da plostetz eroria.

* * *

OLERKIAK

204

Non billatzen da errestorakoBera dan baño obea?Ikaraturik biraldu bait duNaparroako jendea!

Gipuzkoako jende leial eta piña,Onean goixoa da, galtzean samiña;Plazan egin arren nork bere alegiña,Alkar maitatzeko du jatorrizko griña.

* * *

Erromatarren etorrera; eta oekin Gipuzkoatarrak egin izan zituzten jaza-rra andien azaldurea. (VII kap., 274 orr.)

Gipuzkoako jende Euskaldun garbiaAurrekoetatik da zintzo ta argia;Erabakirik ondo guda galgarria,Erromatarretara izan zan jarria.

* * *

Wisigodoak, Sueboak eta Alanoak noiz ta nola etorri izan ziran España-ra. (VIII kap., 276 orr.)

Naitasuna dionak jaioterriari,Jarraitu bear dio leialtadeari;Denpora guztietan ixil ta agiri,Berak gorde izan du Gipuzkoa garbi.

* * *

Arabe-en etorrera eta Godo-en ondamendia noiz eta nola izandu zan. (IXkap., 285 orr.)

Gipuzkoak luzaro zintzoki eta piñSerbitzo asko zion leialkiro egin;Bañan azkenerako artzen zebala miñ,Asperturik zegoen Nafarroarekin.

* * *


207

Nekazaritza noiztik eta zeren bidez asia dan. (IV kap., 236 orr.).

Gauza askoren izen txit antziñakoak,Maitaro gorde ditu Euskara zintzoak;Berenez diralako eztitsu gozoak,Gutizia andia diote auzoak.

* * *

Gipuzkoako erri askotan nekazariak alkarren artean egiña daukatenanaitasun pare bagekoaren azaldurea. (V kap. 42 orr.)

Bizian ta illean Gipuzkoatarrak,Alkarri laguntzeko txit dira leialak;Ikusi dira ondo beren egiñ-alak,Ditxa andia bait du emen bizi danak.

* * *

Gipuzkoatarrak plaza agirikoetan jokatu oi dituzten pillota-partidu, idi-tema eta beste apustu mueta ankoren errazoia. (VI kap. 245 orr. eta 255)

Amar joku ta sei zeudeneanErribera-ren kopeta,Bazirudien bazekarrelaElurrarekin tormenta;Elizaraño sakatzen zebanZortzi ontzako pillota.

Baztandarrak itzak ederMalmotea kolkoan;Erraz irabazi uste zuten.

Partida galdutakoan,Negarra mardul egiten zutenHernanin Eliz-ondoan.

Astigarran mutil txiki batProbestuaren semea

OLERKIAK

206

Batzuk ill eta besteak bizi,Portugesak amilka igesi.

* * *

Milla bosteun eta amabigarren urtean Frantzesa zeren bidez etorri zanNafarroara eta Gipuzkoako Probintziara eta bietatik zer gisatan biralduaizandu zan ariñ aski, bideak galdurik eta armak utzita. (XIV kap.. 307eta 312 orr.)

Borbonek Donostia zebanean itxi,Ez omen zerabillen arrotasun gitxi;Bañan nai zebanikan etzeban iritsi,Bostgarren egunean joan zan igesi.

* * *

Egoki ezarriak zuzenki neurrian,Gipuzkoaren armak daude agirian,Amabi kanoi galant ondra andian,Frantzesari kenduak Belate-mendian.

* * *

Milla bosteun ogei ta bigarren urtean Irun Irazun-en Frantzesakin Ale-man-en kontra Gipuzkoatarrak egidako batalla andien azaldurea. (XVkap., 315 orr.)

Aleman ta Frantzesak alkarri jarraio,San Marzial gañera ezin ziran igo;Ah Mondieu! esanaz, negarra jario,Gipuzkoatarrentzat deus etzuten balio.

* * *

Milla bosteun ogei ta laugarren urtean eta urrenekoan GipuzkoarrakinFrantze-en artean izan ziran gertakarien azaldurea. (XVI kap., 317 eta319 orr.)

Oiarzun erretzeko egiñik promesa,Gauaz ixil etorri izan zan Frantzesa;


209

Gipuzkoako Probintzia noiz ta nola eta zeren bidez Nafarroagandikaldendurik jarri zan Gaztelako Errekeagana. (X kap., 285 orr.)

Errege ondraduak gizon prestu gisaBadakite gordetzen emandako itza;Lege on bidezkoak zuzen badabiltza,Izan ta izango da Españaren ditxa.

* * *

Gipuzkoatarrak Gorritiko gaztelua noiz ta nola artu zuten. (XI kap.,294 orr.)

Batalla onetako itzbide andiak,Historia askotan daude ifiniak,Utsaldiarik bage, garbiro egiak,Denpora berpereko gizon jakintiak.

* * *

Tolosako erri ernaiak bere auzo-erri banaka batzuekin batean Nafarroa-ren menpeko erri Leiza ta Areso noiz ta nola artu izan zituen. (XII kap.,297 orr.)

Tolosa-tar pizkorrak arin ta garboso,Nafartarren lurrean sarturik eroso;Artu zituztelako Leiza ta Areso,Fama andia zeban Gipuzkoak jaso.

* * *

Gipuzkoako Probintziak noiz ta zeren bidez... biraldu izan zituen bimilla ta geiago bere seme azkar ondo armatuak Portugalko Erregek ertsi-turik zeukan Burgos-ko gaztelua lokabetzera. (XII kap., 299 orr.)

Gure Errege JaunaBillatu degu basoan,Goizean eizera joanaPozkida bete osoan,Berak dituelako ikusi,

OLERKIAK

208

Milla ta zazpi eun eta emeretzigarren urteko gertakarien barria. (XXkap., 377 orr.)

Guda au izan arren labur ta ariña,ezagutua dago Frantzesaren griña;ez du atzo ta egun sartutako miña,Gipuzkoa betiko beretu eziña.

* * *

Milla zazpi eun laurogei ta amairugarren urtean Españarekin Frantzia-ren artean sortutako guda zeren bidez eta nola izandu zan errazoia. (XXIkap., 405 orr.)

Gipuzkoan baziran Erriak txit asko,Frantzesak etzebanak bururikan jaso,Gogor ziotelako beretan eraso,gorde izan ziranak garbi eta oso.

* * *

Milla zortzi eun ta zortzigarren urtean Napoleonek saldukeriaz Españansortu zeban guda kaltarkitsu bidebagekoaren azaldurea. (XXII kap., 414orr.)

Gipuzkoako seme leial menditarrakalkar maite dute txit, gazte eta zarrak,jatorriz diralako prestu ta azkarrak,egin izan zituzten alako jazarrak.

* * *

Milla zortzi eun ogeita amairugarren urtean Errege Fernando VII'garrenaJainkoak beregana deitu zebanean, beraren anaia Karlos-ek eta alaba Isa-bel-ek Españako koroiaz jabetzearen gañean alkarren artean artu zutendespita andi negargarriaren azaldurea. (XXIII kap., 421 orr.)

Erabaki naiean itzpidea garbiesanaz eta esaten aspertzen ez naiz ni:mundu guzti-guztiak orain eta beti,gogoan izango du Zumalakarregi.

* * *


211

Bañan izanik bertan aiñ jende arteza,Gaizki irten zitzaion orduko amesa.

* * *

Gipuzkoatarrak Frantzesakin zenbat aldiz buruz buru ta bat banakaalkar disidaturik egin izan dituzten pelea gogorren azaldurea. (XVII kap.,321 orr.)

Etsaiari ziola portizki eraso,Ondra andia zeban Urbietak jaso;Batallan txit aurrera sarturik garboso,Frantzesai artu zien Erregea preso.

* * *

Frantzesak eldu ziran bi aldiz onara,Laster irabazteko pozean jazarra;Bañan uste ez dala samintzen da farra,Izan ezkero kontra Gipuzkoatarra.

* * *

Gravelingas-ko batallan gertatu izan ziran joan-etorrien errazoia. (XVIIIkap., 325 orr.)

Gravelingas ondoan gazte eta zarrak,Ongi ezagun ziran nor ziran azkarrak,Oñak arin zituzten, gogor atzaparrak,Frantzesak porrokatzen Gipuzkoatarrak.

* * *

Milla sei eun ogei ta emezortzigarren urtean Ondarribia ertsiturik egonizandu zan egunetako gertakari andien errazoia. (XIX kap., 373 orr.)

Antziña antziñatik oi dago jarria,Goieneko mallan Fuenterrabia,Jatorritik dalako leal ta garbia,Nork maitatuko ez du alako Erria?

* * *

OLERKIAK

210


Zeñetan kontatzen diran Gipuzkoatarrak itsasoz sarritan egindako azañagogoangarriak. (XXIV kap., 451 orr.)

Mendietan ez ezik itsasoan ereGipuzkoatarrak txit azkarrak dirade:beren azañak ongi gordeak alere,urteak joan arren agirian daude.

* * *

Gure ama on maitati Gipuzkoak bere bular gozo indartsuarekin guriroazitako seme leial gogoangarri anitz, nor ta non jaioak eta zer gisatakoakizan diraden argitasun garbia errien izenak abezekiro dirala. (XXV kap.,509 orr.)

Gipuzkoak baditu semeak ugarijakin izan dutenak ekiten lanari:erakutsiaz garbi mundu guztiarizer-nai gaitan dirala buru ta gidari.

Non nekatu badute gizon jakintiakeman nai badituzte emengo barriak:bestek ez bezalako doai on andiakdauzka Gipuzkoako baztar maitatiak.

OLERKIAK

212

OLERKIAK Iztueta'ren olerkiak, · 2005. 12. 27. · 5 ITZ-AURREA Manuel Lekuona Oso egoki etorriko...

Documents

Transcript of OLERKIAK Iztueta'ren olerkiak, · 2005. 12. 27. · 5 ITZ-AURREA Manuel Lekuona Oso egoki etorriko...