FERROL

OURENSE

SANTIAGO

A Fonsagrada

Castroverde

Melide

ArzúaLavacolla LUGO

Ribadeo

LourenzáMondoñedo

Villalba

Sobrado

Boimorto

Pontedeume

Betanzos

BrumaOrdes

Carral

O CebreiroSamos

Portomarín

Palas de Rei

PONTEVEDRA

Tui

Redondela

Caldas de Reis

Padrón

A Guarda

Baiona

Vigo

Porto da Canda

Laza

Lalín

San Cibrao

Verín

Xinzo

Allariz

Ponte Ulla

A CORUÑA

Aguiño

Boiro Catoira

Cambados

Villagarcía

PonteMaceiraNegreira

Hospital

DumbríaMuxía

Fisterra

Cee

OC

ÉA

NO

A

TL

ÁN

TI

CO

Mar

Cantábrico

0 100 km20 40 60 80

Camiños de SantiagoCamiño PrimitivoCamiño do NorteCamiño FrancésCamiño PortuguésCamiño Portugués da Costa

Camiño do SuesteCamiño InglésCamiño Aurosa - UllaCamiño Fisterra - Muxía

Os Camiños que levan á Santiago

Cen camiños veñen das Europas e pasan os Pireneos por Roncesvalles ou por Somport. As dúas vereas xún-tanse en Puente la Reina. Velaí, o «Camiño Francés». Ancha é Castela cara a Burgos, Castrojeriz, Frómista. Ancho, solitario é León: Carrión de los Condes, Sahagún, León, Astorga, Ponferrada... En Vilafranca, o peregrino saúda os montes galegos, cubertos de néboa. Duras xornadas cara ao Cebreiro, o santuario do es-pido cume, batido polo vento. Logo, báixase buscando cruzar o Miño, por Triacastela e Sarria. Atravesan o gran río dos galegos por Portomarín, por unha ponte que construíu Mestre Mateu, o do Pórtico da Gloria. E pola Alta Ulloa, o camino corre cara a Compostela: Vilar de Donas, Palas de Rei, Melide, Lavacolla.

Alvaro Cunqueiro, El peregrino en Compostela (trad. e adapt.).

Anex

o: O

Cam

iño

de S

antia

go

Historia do Camiño de Santiago

Din as lendas que no ano 820, o eremita Paio descubriu os restos do apóstolo San-tiago no monte Libredón, no lugar onde hoxe se ergue a catedral de Santiago.

O rei de Galicia e Asturias, Afonso II, vi-sitou o lugar no ano 899 e mandou cons-truír alí unha capela.

O Camiño de Santiago viviu momentos de esplendor nos séculos xii e xiii; sobre todo coa implantación das ordes monás-ticas do Císter e de Cluny. Nos seguintes séculos decaeu un pouco por mor das guerras europeas, da Reforma relixiosa e da Revolución Francesa.

Pero, alá polo século xix, volve a ter un importante pulo grazas aos viaxeiros ro-mánticos ingleses que se namoraron de Compostela... e ata hoxe, que é unha das rutas máis seguidas por viaxeiros de todo o mundo.

Antigamente, os peregrinos saudában-se dicindo «Ultreia!» (Máis alá!) e res-pondían coa expresión «Et suseia!» (E máis arriba). Hoxe en día, a maioría em-prega «Bo camiño», para saudárense.

O botafumeiro da catedral de Santiago é o maior incensario do mundo. Empre-gábase para alixeirar o mal olor na ca-tedral pois os peregrinos chegaban su-cios, cansos e moitos deles enfermos.

No ano 1589, o bispo San Clemente ago-

chou os restos do apóstolo para que non

os roubara o pirata Drake. E tan ben os

agochou que non deron con eles ata

1879.

A «Compostela» é un diploma que cer-

tifica que fixeches o Camiño de Santia-

go. Para obtela debes acreditar ter

feito polo menos 100 km cos selos que

che poñen nos albergues.

Sabíalo?

Sabíalo?

Sabíalo?

Sabíalo?

Carcassonne

Narbonne

Barcelona

Toulouse

Lourdes

Lleida

Tortosa

Castelló

Zaragoza

Valéncia

Alicante/Alacant

Albacete

Ferrol

Ourense

Granja deMoreruela

Zamora

Salamanca

Ávila

Madrid

Segovia

Valladolid

Toledo

Cáceres

Coimbra

Mérida

LISBOA

Cuenca

Teruel

Huesca

MontpellierArles

Vitoria-Gasteiz

OC

ÉA

NO

AT

LÁ

NT

ICO Mar

Mediterráneo

Fisterra

Saint JeanPied de Port

Logroño

Puentela Reina

Pamplona

Roncesvalles

Irun

Donostia-San Sebastián

Bilbao/BilboSantander

Santo Domingode la Calzada

Burgos

A Coruña

SANTIAGO DECOMPOSTELA

Pontevedra

Tui

PonferradaO Cebreiro

LugoOviedo

Xixón

León

Astorga

Porto

Os Camiños de Santiago Camiño FrancésCamiño do NorteCamiño PrimitivoCamiño da PrataCamiño PortuguésCamiño Portugués da CostaCamiño do Ulla-ArousaCamiño Inglés Camiño Muxía-Fisterra

0 100 200 300 km

DUERO

Guadiana Guadiana

TAJO

XÚQUER

Turia

EBRO

Miño

Miñ

o

DUERO

TAJO

F R A N C I A

ANDORRA

PO

RT

UG

AL

I L L A S BA L E

AR

ES

Os Camiños de Santiago

O Camiño Francés conta coa primeira guía de viaxes da historia: o libro V do Códice Calixtino, atribuído ao clé-rigo francés Aimery Picaud.

Nel explícase a ruta a Com-postela e danse consellos aos peregrinos para descan-sar ou evitar perigos.

Puente la ReinaO Cebreiro

O Camiño FrancésAnex

o: O

Cam

iño

de S

antia

go

Carcassonne

Narbonne

Barcelona

Toulouse

Lourdes

Lleida

Tortosa

Castelló

Zaragoza

Valéncia

Alicante/Alacant

Albacete

Ferrol

Ourense

Granja deMoreruela

Zamora

Salamanca

Ávila

Madrid

Segovia

Valladolid

Toledo

Cáceres

Coimbra

Mérida

LISBOA

Cuenca

Teruel

Huesca

MontpellierArles

Vitoria-Gasteiz

OC

ÉA

NO

AT

LÁ

NT

ICO Mar

Mediterráneo

Fisterra

Saint JeanPied de Port

Logroño

Puentela Reina

Pamplona

Roncesvalles

Irun

Donostia-San Sebastián

Bilbao/BilboSantander

Santo Domingode la Calzada

Burgos

A Coruña

SANTIAGO DECOMPOSTELA

Pontevedra

Tui

PonferradaO Cebreiro

LugoOviedo

Xixón

León

Astorga

Porto

Os Camiños de Santiago Camiño FrancésCamiño do NorteCamiño PrimitivoCamiño da PrataCamiño PortuguésCamiño Portugués da CostaCamiño do Ulla-ArousaCamiño Inglés Camiño Muxía-Fisterra

0 100 200 300 km

DUERO

Guadiana Guadiana

TAJO

XÚQUER

Turia

EBRO

Miño

Miñ

o

DUERO

TAJO

F R A N C I A

ANDORRA

PO

RT

UG

AL

I L L A S BA L E

AR

ES

Este camiño foi a primeira ruta que se fixo a Santiago cando se descubriu a tumba do apóstolo. O rei Afonso II peregrinou por el ata Compostela desde Oviedo.

Esta ruta atravesa a cidade de Lugo: entra pola Porta de san Pedro e sae pola Porta Miñá.

O Camiño do Norte discorre por calzadas romanas. Entra en Ga-licia por Ribadeo e vai cara a Mondoñedo, unha das sete ca-pitais do Antigo Reino de Galicia xunto con Lugo, Ourense, Tui, Santiago, Coruña e Betanzos.

Foi a ruta seguida por san Fran-cisco de Asís cando peregrinou a Santiago.

Santa María del Naranco

Santillana del Mar

Salas

Luarca

O Camiño Primitivo

O Camiño do Norte

Este camiño segue o trazado dunha antiga vía romana que unía Braga con Astorga. Hoxe en día, as vías de comunicación en Portugal seguen o trazado dos camiños de Lisboa a Compostela.

O rei Manuel de Portugal, peregrino a Compos-tela no ano 1502, mandou facer unha lámpada de prata para colocala fronte ao altar maior. Du-rante varios séculos estivo acesa día e noite.

Este camiño ten unha variante pola costa que se denomina: Camiño Portugués da Costa.

Este camiño segue o trazado da antiga vía roma-na que unía Emérita Augusta (Mérida) con Astu-rica Augusta (Astorga). Denóminase Vía da Pra-ta por un antigo termo árabe: Bal´latta.

Esta ruta foi a empregada polo caudillo árabe Almanzor para chegar ata Compostela no ano 997 e, logo de saquear a cidade, volver a Córdo-ba coas campás da igrexa.

Tui

Allariz

A Guarda

Mérida

O Camiño Portugués

O Camiño do Sueste (Vía da Prata)

Anex

o: O

Cam

iño

de S

antia

go

xx

O Camiño vai máis alá de Compostela ata chegar a Fisterra e Muxía, onde se veneran o Santo Cristo de Fisterra e a Virxe da Barca.

A senda parte de Santiago e bifúrcase na aldea de Olveiroa, nas terras do Xallas; alí, un camiño leva a Fisterra e outro a Muxía.

Os peregrinos chegan ata a «fin do mundo» onde os pobos precristiás crían que as almas ascendían ao ceo.

Discorre por fermosas paraxes non exentas de pe-rigos, pois nas terras do Xallas a lenda fala dun ser maligno chamado Vakner que atemorizaba aos pe-regrinos.

Este camiño conmemora a lenda da che-gada do corpo do apóstolo Santiago a Galicia, no ano 44.

Cada ano faise unha procesión desde di-versos lugares da ría de Arousa ata Padrón, polo río Ulla.

Esta é a ruta que seguen os peregrinos que arriban a Galicia por mar. Chegan de países atlánticos como Inglaterra, Suecia, Norue-ga, Dinamarca, Islandia, etc.

Desembarcan maioritariamente nos portos da Coruña e de Ferrol e de alí seguen a pé ata Compostela.

Fisterra

Catoira

A Coruña

Camiño de Fisterra – Muxía

Camiño da Arousa – Ulla

Camiño Inglés

Rosalía de CastroAn

exo:

Ros

alía

de

Cast

ro

24 febreiro 1837

1851

1853

1856

1857

1858

1859

1863

1867

1880

1883

1884

1885

1891

Nace en Santiago, Rosalía de Castro.

Publica o libro de poemas La Flor (en castelán).

Publica o libro de poemas La hija del mar (en castelán).

Publica a novela El caballero de las botas azules (en castelán).

Publica o libro de poemas En las orillas del Sar (en castelán).

O 17 de maio publícase Cantares Gallegos.

Publica Follas Novas en Vigo e na Habana.

Viaxa a Muxía pola Virxe da Barca con Eduarda Pondal (irmá de Eduardo Pon-dal) de quen era moi amiga. Ambas contraen o tifo e Eduarda morre.

Trasládase coa súa familia á Casa da Matanza, en Iria Flavia.

Morre e é enterrada no cemiterio da Adina.

Os restos son trasladados ao Panteón de Galegos Ilustres, no Mosteiro de San Domingos de Bonaval en Santiago.

Vive en Santiago con súa nai.

Alí participa nas actividades do Liceo de la Juventud e coñece a Aurelio Aguirre e a Eduardo Pondal, con quen mantivo unha forte amizade.

Celébrase o Banquete de Conxo or-ganizado por Aurelio Aguirre e Eduar-do Pondal. Crese que Rosalía tamén participou.

Marcha a Madrid.

Relaciónase cos escritores máis impor-tantes da súa época.

Casa con Manuel Murguía e con el terá 7 fillos: Alejandra, Aura, Gala, Ovidio, Amara, Adriano e Valentina.

As paisaxes de Rosalía

Rosalía pasa a infancia na aldea de Ortoño e na vila de Padrón, con es-tancias no pazo de Arretén e no pazo da Hermida en Lestrobe. Logo, marcha a Santiago a vivir con súa nai.

De adulta, e por mor do traballo do seu home, Manuel Murguía, vai ter que vivir en diferentes lugares de España (Madrid, Simancas, Badajoz…) pero pasa moitas temporadas en Lestrobe, no Pazo da Hermida.

Os seus últimos anos vive coa familia en Iria Flavia, na casa da Matanza.

A Estrada

Noia

Muros

Carballo

Santa Comba

Negreira

Bertamiráns

LestrobePadrón

Iria Flavia

Bastavales

Ortoño

SANTIAGO

RUTAROSALIANA

Anex

o: R

osal

ía d

e Ca

stro

Desde aquí vexo un camiñoque non sei a onde vai;polo mesmo que non o sei,quixérao poder andar.

Estreitiño serpenteaentre prados e nabais,e anda ao feito, aquí escondido,relumbrando máis alá.

Mais sempre, sempre tentándomeco seu lindo clarear,que eu penso, non sei por qué,nas vilas que correrá,nos carballos que o sombrean,nas fontes que o regarán.

Camiño, camiño branco,non sei para onde vas;mais cada vez que te vexo,quixera poderte andar.

Xa collas para Santiago,xa collas para o Portal,xa en San André te deteñas,xa chegues a San Cidrán,xa, en fin, te perdas... quen sabeen onde?, que máis me dá!

Que oxalá en ti me perderapara nunca máis me atopar...Mais ti vas indo, vas indo,sempre para onde vas,e eu quedo cravada ondearraigo ten o meu mal.

Nin fuxo, non, que anque fuxadun lugar a outro lugar,de min mesma, naide, naide,naide me libertará.

Rosalía de Castro, Follas Novas (adapt.).Casa da Matanza

Casa de Padrón

Pazo da Arretén (Padrón)

Pazo de Hermida (Lestrobe)

Desde hai varios anos, a Asociación de Escritores en Lingua Galega e a Funda-ción Rosalía de Castro pro-moven o Día de Rosalía, o 24 de febreiro.

No mundo escolar e noutros ámbitos culturais desenvól-vense multitude de inicia-tivas: actuacións musicais, lecturas poéticas, contacon-tos, teatro, roteiros, home-naxes, etc.

Nos últimos anos conmemórase en Santiago o Ban-quete de Conxo, que tivo lugar en 1856.

O Banquete foi un xantar de confraternidade entre estudantes, artesáns, obreiros, etc.

Xorde por iniciativa de Aurelio Aguirre e Eduardo Pondal. Nel, os estudantes, vestidos de frac, servíron-lle o banquete aos obreiros.

Entre os convidados máis destacados crese que es-taba Rosalía de Castro.

O Día de Rosalía

Rosalía no século xxi

O Banquete de Conxo

Anex

o: R

osal

ía d

e Ca

stro

xx

Desde xaneiro de 2020, o aeroporto de Santiago de Compostela denomínase «Aeroporto de Santiago - Rosalía de Castro».

A figura da poeta tamén sulca os ceos na cola dun avión. Unha compañía de aviación noruega elixiu a escritora para reivindicar o seu papel na recuperación da lingua e da cultura galegas e na emancipación da muller.

E desde 2019, a Agrupación Astronómica Io e a Fundación Rosalía de Castro conseguiron que Rosalía tivese unha estrela co seu nome.

A estrela HD149143 e o planeta HD149143b, que xira arredor dela, levan os nomes de Ro-salía e Sar.

A figura de Rosalía de Castro converteuse nunha icona no século xxi. A imaxe da nosa poeta acompáñanos en diversos e atractivos obxectos cotiás.

Rosalía sulca os ceos

Rosalía xa ten unha estrela

Rosalía, icona de modernidade

Mar

Cantábrico

OC

EÁ

NO

AT

LÁ

NT

IC

O

0 20 40 60 km

Carballo

Malpica

Cabana deBergantiños

Pedra da Arca

PedraMoura

Dolmenda Arca

A Fornelados Mouros

Dolmen de Dombate

Pedra Vixía

Pedra CubertaPedra Mourade Monte Carneo

Pedra de Lebre

Arca da Piosa

Dolmensde Boallo

Casotade Freans

Mina daParxubeira

Laxe

Vimianzo

Mazaricos

Zas

Dumbría

Os dolmens son construcións formadas por grandes lousas de pedra que teñen relación con ritos funerarios, isto é, relacionados coa mor-te e os enterramentos.

Estas construcións sitúanse no período Neolítico e, máis concreta-mente, no Megalitismo (5000 a. d C. - 3000 a. de C.) ou época na que se erguían os megálitos, construcións de pedra de gran tamaño e sen labrar.

Os megálitos poden ser dolmens, menhires, círculos líticos, cistas... En Galicia, pola abundancia de granito, son realmente espectacula-res e atópanse exemplos nas catro provincias.

Anex

o: D

olm

ens

da C

osta

da

Mor

te

O Parque Arqueolóxico do Megalitismo da Costa da Morte é un dos catro conxun-tos megalíticos que constitúen a Rede Galega do Patrimonio Arqueolóxico.

Este parque abrangue os concellos da Laracha, Cabana de Bergantiños, Carballo, Dumbría, Laxe, Malpica de Bergantiños, Mazaricos, Ponteceso, Vimianzo e Zas.

As construcións máis representativas deste Parque Arqueolóxico son 14, ás que hai que sumar o Dolmen de Dombate.

Dolmen de Dombate (Cabana de Bergantiños)

Arca da Piosa (Zas) Pedra da Arca (Vimianzo)

MalpicaPedra da Arca

CarballoPedra Moura

DumbríaPedra da Arca

LaxeA Fornela dos Mouros

MazaricosMina da Parxubeira

Zas Pedra Vixía Arca da Piosa

Cabana de Bergantiños

Dolmen de Dombate

VimianzoArca do RabósArquiña de VilasecoCasota de FreánsDolmen de Pedra MouraDolmen de Pedra CubertaDolmen da Pedra da LebreMina de Recesindes

A Ribeira Sacra

Portomarín

Pantón

Paradade Sil

A Peroxa

A Pobrado Brollón

Quiroga

Ribas de Sil

Paradela

Bóveda

Nogueirade Ramuín

Taboada

Chantada

Carballedo

Esgos

Monfortede Lemos

O CastroCaldelas

ATeixeira

Montederramo

Xunqueira deEspadañedo

O Saviñao

SoberMosteiro de

Santa Cristinade Ribas de Sil

Mosteiro deSanta Maria

de Montederramo

Mosteiro deSan Pedrode Rochas

MIÑO

MIÑ

O

MIÑ

O

SilSil

L U G O

O U R E N S E

PO

NT

EV

ED

RA

O U R E N S E

R I B E I R A S A C R A

A Ribeira Sacra é un espazo paisaxístico e cultural formado por 21 con-cellos do sur da provincia de Lugo e o norte da provincia de Ourense, que se sitúan nas beiras dos ríos Miño, Sil e Cabe.

Anex

o: A

Rib

eira

Sac

ra

Ademais das paisaxes que forma o canón do río Sil e dos impresionantes cultivos da vide en socalcos, neste espazo situáronse importantes mostei-ros como Santo Estevo de Ribas de Sil, Santa María de Montederramo ou San Pedro de Rocas, considerado o mosteiro máis antigo de Galicia.

Canón do río Sil

Cultivos en socalcosSanta Cristina de Ribas de Sil