Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus...

475
VICTORIANO URGORRI MARCOS P. SEÑARÍS COORDINADORES Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08) Avaliación e xuízo crítico ( ) documentos & informes (documentos & informes)

Transcript of Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus...

Page 1: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Rec

urso

s en

I+

D+

i ded

icad

os a

o es

tudo

do

s ef

ecto

s da

ver

tedu

ra d

o P

rest

ige

(2003-0

8)

VICTORIANO URGORRI MARCOS P. SEÑARÍSCOORDINADORES

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)Avaliación e xuízo crítico

VICTORIANO URGORRI

Catedrático de Zooloxía Mariña na Universidade de Santiago de Compostela, director da Estación de Bioloxía Mariña da Graña (Ferrol) e vicedirector do Museo de Historia Natural da USC. É membro do equipo de dirección do Campus de Excelencia Interna-cional Campus do Mar, do Consello da Cultura Galega, do Observa-torio Galego da Biodiversidade, do Padroado do Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas e do Comité Científico do Organismo Autónomo Parques Nacionais. É coordinador do Grupo de Investigación GI-2107 Oceanografía e Limnoloxía da USC, no que desenvolve a súa actividade investigadora sobre a biodiversi-dade das costas de Galicia e a faunística, taxonomía, anatomía e ecoloxía de invertebrados litorais, batiais e abisais do océano Atlántico, liñas sobre as que publicou máis de 130 artigos en revistas científicas nacionais e internacionais, 7 libros e 26 capítu-los ou fascículos en obras colectivas. Dirixiu 15 teses de doutora-mento, participou, como Investigador Principal, en 25 proxectos de investigación e presentou máis de 300 comunicacións en congre-sos internacionais e nacionais. Froito deste labor investigador ten descritas 33 especies novas para a Ciencia. Foi membro da Comi-sión de Coordinación Científica sobre actuacións de I+D contra verteduras mariñas accidentais, en representación da USC, e investigador moi implicado no estudo dos efectos da marea negra do Prestige.

MARCOS PÉREZ SEÑARÍS

Investigador da Estación de Bioloxía Mariña da Graña e do Depar-tamento de Zooloxía e Antropoloxía Física da Universidade de Santiago de Compostela. Licenciado en Bioloxía, coa especialidade de Bioloxía Mariña, pola Universidade de Santiago de Compostela no ano 2004 e co grao de licenciatura no ano 2007. Investigador en moitos proxectos de estudo do sistema profundo de Galicia, interveu en campañas científicas a bordo dos buques oceanográfi-cos Mytilus, Sarmiento de Gamboa e Hespérides. Investiga sobre a fauna profunda de Galicia e concas abisais do Atlántico, en especial os moluscos da clase Caudofoveata, da cal está a realizar a súa tese de doutoramento. Participou como investigador en varios proxectos e na Campaña Oceanográfica VERTIDOS 2004, a bordo do B/O Mytilus, que estudaron os efectos da vertedura de fuel do buque Prestige na costa de Galicia.

A vertedura de fuel do Prestige, durante o período errático que vai dende o accidente, o 13 de novembro, ata o afundimento, o día 19, e mais as posteriores emanacións durante varios meses dende as profundidades do Banco de Galicia fixeron deste derramo de fuel a marea negra máis excep-cional que padeceu este país. Nesas datas, evidenciouse que a escasa información científica de que se dispoñía sobre as anteriores mareas negras en Galicia era só a que correspondía aos traballos de investigación publicados en revistas científicas internacionais. Ao mesmo tempo, artigos publicados en revistas locais ou de pouca difusión, comunicacións en congresos, informes de proxecto, teses de doutoramento, memorias de licenciatura e outros traballos académicos que contiñan importante información local previa non eran doados de localizar e, na meirande parte, difíciles de conseguir. Moitos destes traballos nin sequera estaban total ou parcialmente publicados, pero contiñan datos locais e informa-ción básica moi valiosa ante unha catástrofe como a que acontecía.

A pesar de que, nas mareas negras anteriores, os recursos de I+D destina-dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo do Prestige botaron en falta a información local xerada neles. Isto foi o xermolo que levou ao Consello da Cultura Galega a plasmar a idea de recompilar nun libro a meirande parte da información científica xerada sobre a marea negra do Prestige, nos proxectos financiados cos recursos de I+D, de varios organismos públicos e privados de Galicia e do resto de España. En esencia, o obxectivo princi-pal do libro é dobre: transmitir á sociedade o enorme esforzo científico realizado, principalmente pola comunidade científica galega, á vez que elaborar un documento de resumo que poida ser útil cando, desgraciada-mente, se volva ter outra marea negra en Galicia.

OUTRAS PUBLICACIÓNS

(Tradución do orixinal !!"de C. P. Snow)# $ !% &''$ ( ) *% + Os dados do reloxeiro) % + + &+ , , +- .)/ 0

1221))

()

docu

men

tos

& in

form

es(d

ocum

ento

s &

info

rmes

)

( )documentos & informes(documentos & informes)

Page 2: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Rec

urso

s en

I+

D+

i ded

icad

os a

o es

tudo

do

s ef

ecto

s da

ver

tedu

ra d

o P

rest

ige

(2003-0

8)

VICTORIANO URGORRI MARCOS P. SEÑARÍSCOORDINADORES

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)Avaliación e xuízo crítico

VICTORIANO URGORRI

Catedrático de Zooloxía Mariña na Universidade de Santiago de Compostela, director da Estación de Bioloxía Mariña da Graña (Ferrol) e vicedirector do Museo de Historia Natural da USC. É membro do equipo de dirección do Campus de Excelencia Interna-cional Campus do Mar, do Consello da Cultura Galega, do Observa-torio Galego da Biodiversidade, do Padroado do Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas e do Comité Científico do Organismo Autónomo Parques Nacionais. É coordinador do Grupo de Investigación GI-2107 Oceanografía e Limnoloxía da USC, no que desenvolve a súa actividade investigadora sobre a biodiversi-dade das costas de Galicia e a faunística, taxonomía, anatomía e ecoloxía de invertebrados litorais, batiais e abisais do océano Atlántico, liñas sobre as que publicou máis de 130 artigos en revistas científicas nacionais e internacionais, 7 libros e 26 capítu-los ou fascículos en obras colectivas. Dirixiu 15 teses de doutora-mento, participou, como Investigador Principal, en 25 proxectos de investigación e presentou máis de 300 comunicacións en congre-sos internacionais e nacionais. Froito deste labor investigador ten descritas 33 especies novas para a Ciencia. Foi membro da Comi-sión de Coordinación Científica sobre actuacións de I+D contra verteduras mariñas accidentais, en representación da USC, e investigador moi implicado no estudo dos efectos da marea negra do Prestige.

MARCOS PÉREZ SEÑARÍS

Investigador da Estación de Bioloxía Mariña da Graña e do Depar-tamento de Zooloxía e Antropoloxía Física da Universidade de Santiago de Compostela. Licenciado en Bioloxía, coa especialidade de Bioloxía Mariña, pola Universidade de Santiago de Compostela no ano 2004 e co grao de licenciatura no ano 2007. Investigador en moitos proxectos de estudo do sistema profundo de Galicia, interveu en campañas científicas a bordo dos buques oceanográfi-cos Mytilus, Sarmiento de Gamboa e Hespérides. Investiga sobre a fauna profunda de Galicia e concas abisais do Atlántico, en especial os moluscos da clase Caudofoveata, da cal está a realizar a súa tese de doutoramento. Participou como investigador en varios proxectos e na Campaña Oceanográfica VERTIDOS 2004, a bordo do B/O Mytilus, que estudaron os efectos da vertedura de fuel do buque Prestige na costa de Galicia.

A vertedura de fuel do Prestige, durante o período errático que vai dende o accidente, o 13 de novembro, ata o afundimento, o día 19, e mais as posteriores emanacións durante varios meses dende as profundidades do Banco de Galicia fixeron deste derramo de fuel a marea negra máis excep-cional que padeceu este país. Nesas datas, evidenciouse que a escasa información científica de que se dispoñía sobre as anteriores mareas negras en Galicia era só a que correspondía aos traballos de investigación publicados en revistas científicas internacionais. Ao mesmo tempo, artigos publicados en revistas locais ou de pouca difusión, comunicacións en congresos, informes de proxecto, teses de doutoramento, memorias de licenciatura e outros traballos académicos que contiñan importante información local previa non eran doados de localizar e, na meirande parte, difíciles de conseguir. Moitos destes traballos nin sequera estaban total ou parcialmente publicados, pero contiñan datos locais e informa-ción básica moi valiosa ante unha catástrofe como a que acontecía.

A pesar de que, nas mareas negras anteriores, os recursos de I+D destina-dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo do Prestige botaron en falta a información local xerada neles. Isto foi o xermolo que levou ao Consello da Cultura Galega a plasmar a idea de recompilar nun libro a meirande parte da información científica xerada sobre a marea negra do Prestige, nos proxectos financiados cos recursos de I+D, de varios organismos públicos e privados de Galicia e do resto de España. En esencia, o obxectivo princi-pal do libro é dobre: transmitir á sociedade o enorme esforzo científico realizado, principalmente pola comunidade científica galega, á vez que elaborar un documento de resumo que poida ser útil cando, desgraciada-mente, se volva ter outra marea negra en Galicia.

OUTRAS PUBLICACIÓNS

(Tradución do orixinal !!"de C. P. Snow)# $ !% &''$ ( ) *% + Os dados do reloxeiro) % + + &+ , , +- .)/ 0

1221))

()

docu

men

tos

& in

form

es(d

ocum

ento

s &

info

rmes

)

( )documentos & informes(documentos & informes)

Page 3: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 4: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 5: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Consello da Cultura Galega

RECURSOS EN I+D+i DEDICADOS AO ESTUDO DOS

EFECTOS DA VERTEDURA DO PRESTIGE (2003-08).

AVALIACIÓN E XUÍZO CRÍTICO

Coordinadores da edición:

Victoriano Urgorri & Marcos P. Señarís

Foto: Victoriano Urgorri.

Page 6: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Colección Documentos & informes 22

Edita© Consello da Cultura Galega, 2012Pazo de Raxoi - 2º andar - Praza do Obradoiro15705 Santiago de CompostelaT 981 957 202 – F 981 957 [email protected]

Este libro foi elaborado e editado en colaboración coa Estación de Bioloxía Mariña da GrañaUniversidade de Santiago de Compostelahttp://www.usc.es/gl/servizos/ebmg

Coordinadores da ediciónVictoriano Urgorri & Marcos P. Señarís

Textos- Victoriano Urgorri, Marcos P. Señarís, Federico Vilas, Fiz Fernández, Juan José González, Elsa Vázquez, Juan Bellas Bereijo, Ionan Marigomez, Albino Prada, María X. Vázquez, José Fumega e Beatriz Morales. - A ficha de cada proxecto é da autoría do Investigador Principal correspondente.

Imaxe da cubertaNon todo o lixo proviña do Prestige (Camelle, Costa da Morte, 24 de novembro de 2002)© Victoriano Urgorri

Co gallo do noveno aniversario do accidente do Prestige, fixéronse 25 copias do manuscrito deste libro, como un documento de traballo, para distribuír aos relatores e autoridades participantes nas Xornadas sobre os Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08). Avaliación e xuízo crítico, realizadas en Santiago de Compostela o 17 de novembro de 2011. O documento de traballo foi revisado e corrixido para a edición final deste libro.

ImprimeUnidixital

Depósito legal: C 2663-2012ISBN 978-84-92923-39-7

Page 7: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

V

V

Índice

Páx.

LIMIAR. CONSELLO DA CULTURA GALEGA. Francisco Díaz-Fierros Viqueira ................................................................................. 1

PRESENTACIÓN E ESTRUTURA. V. Urgorri & M. P. Señarís ........................................................................................................... 3

INTRODUCIÓN. Relator: V. Urgorri. - A marea negra do Prestige: A implicación da comunidade científica galega ................ 7

PT1. ESTUDO DA PROBLEMÁTICA ASOCIADA AO PECIO ............................................................................................... 25

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO PT1. Relator: F. Vilas.- Estudo da problemática asociada ao pecio ............................................. 27

ÍNDICE DOS PROXECTOS DO PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio ..................................................................... 35

Relación de proxectos do PT1 con información enviada polos IPs ............................................................................. 36

Relación de proxectos do PT1 sen información proporcionada polos IPs ................................................................... 81

PT2. APLICACIÓN DA OCEANOGRAFÍA OPERACIONAL AOS DERRAMOS DE HIDROCARBUROS ............................ 83

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO PT2. Relator: F. Fernández.- Aplicación da oceanografía operacional aos derramos de hidrocarburos .......................................................................................................................................................... 85

ÍNDICE DOS PROXECTOS DO PT2. Aplicación da oceanografía operacional aos derramos de hidrocarburos ...................... 91

Relación de proxectos do PT2 con información enviada polos IPs ............................................................................. 92

Relación de proxectos do PT2 sen información proporcionada polos IPs ................................................................. 126

PT3. DISTRIBUCIÓN E DINÁMICA DO FUEL-OIL NOS ECOSISTEMAS AFECTADOS ................................................... 129

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO PT3. Relator: J.J. González.- Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados .. 131

ÍNDICE DOS PROXECTOS DO PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados .................................... 152

Relación de proxectos do PT3 con información enviada polos IPs ........................................................................... 154

Relación de proxectos do PT3 sen información proporcionada polos IPs ................................................................. 242

PT4 - (1-2). IMPACTO SOBRE OS SISTEMAS BIOLÓXICOS ............................................................................................. 247

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO PT4 - (1-2). Relatores: E. Vázquez & J. Bellas.- Impacto sobre os sistemas biolóxicos ........... 249

ÍNDICE DOS PROXECTOS DO PT4 - (1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos ................................................................ 257

Relación de proxectos do PT4 - (1-2) con información enviada polos IPs................................................................. 259

Relación de proxectos do PT4 - (1-2) sen información proporcionada polos IPs ...................................................... 328

Page 8: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

VI

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

VI

Relación de proxectos do PT4 - (3-4) sen información proporcionada polos IPs ....................................................... 389

PT5 - (1-2). IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VERTEDURA. ............................................................................................ 393

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO PT5 - (1-2). Relatores: A. Prada & M. X. Vázquez.- Impacto socioeconómico da vertedura ..... 395

ÍNDICE DOS PROXECTOS DO PT5 - (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura ............................................................... 409

Relación de proxectos do PT5 - (1-2) con información enviada polos IPs ................................................................. 410

Relación de proxectos do PT5 - (1-2) sen información proporcionada polos IPs ....................................................... 432

PT5 - (3). IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VERTEDURA. ............................................................................................... 433

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO PT5 - (3). Relator: J. Fumega.- Impacto socioeconómico da vertedura ..................................... 435

ÍNDICE DOS PROXECTOS DO PT5 - (3). Impacto socioeconómico da vertedura................................................................... 437

Relación de proxectos do PT5 - (3) con información enviada polos IPs .................................................................... 438

Relación de proxectos do PT5 - (3) sen información proporcionada polos IPs .......................................................... 451

EPÍLOGO. Relator: B. Morales-Nin.- A acción estratéxica contra as verteduras mariñas accidentais: Resposta científica á catástrofe do Prestige............................................................................................................................... 455

Índice dos IPs de Proxectos ou Subproxectos .................................................................................................................. 46

3

PT4 - (3-4). IMPACTO SOBRE OS SISTEMAS BIOLÓXICOS ............................................................................................. 331

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO PT4 - (3-4). Relator: I. Marigomez.- Impacto sobre os sistemas biolóxicos ............................... 333

ÍNDICE DOS PROXECTOS DO PT4 - (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos ................................................................ 345

Relación de proxectos do PT4 - (3-4) con información enviada polos IPs................................................................. 346

Page 9: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

1

LIMIAR

Francisco Díaz-Fierros Viqueira

Coordinador da Sección de Ciencia, Natureza e Sociedade do Consello da Cultura Galega

O afundimento do Prestige foi, con seguridade, a principal catástrofe ambiental que afectou a Galicia nos últimos tempos. O seu impacto na sociedade e o revulsivo que supuxo de cara a unha toma de conciencia fronte ás súas consecuencias e, sobre todo, a mala xestión política dos feitos non tiveron precedentes no país. O Consello da Cultura Galega xa se ten ocupado da repercusión deste acontecemento sobre a sociedade coa organización do congreso internacional Efectos Económicos, Sociais e Ambientais da Marea Negra do Prestige, a publicación do cómic didáctico titulado Parando a marea negra e a análise crítica das noticias de prensa que se xeraron nos dous anos que seguiron á catástrofe.

Agora, vólvese de novo sobre o Prestige cando xa remataron os proxectos da investigación científica e técnica que foron financiados polas diferentes administracións españolas. O conxunto supón unha impresionante relación de datos e interpretacións, sobre un obxectivo de investigación común, que non ten paralelo en toda a historia científica de Galicia e, con moi escasos precedentes, na española. Máis de douscentos investigadores e case tres mil millóns das antigas pesetas foron dedicados a esta inxente tarefa.

Diante deste abraiante esforzo, as posibles preguntas que se nos formulan, entre outras, serían: Ata que punto os seus resultados responden aos obxectivos marcados inicialmente? Hai unha información nova e pertinente que poida servir para resolver con maior acerto os problemas que puidesen xurdir dun novo episodio de afundimento dun petroleiro? A comunicación dos resultados fluíu con suficiente axilidade cara á comunidade científica, en particular, e cara á sociedade, en xeral?

A última cuestión é a que ten máis interese para a cultura científica e, polo mesmo, a que lle preocupa especialmente ao Consello da Cultura Galega. Pero, para poder debater sobre ela, era totalmente necesario o poder dispor previamente dunha relación dos proxectos implicados, dos seus obxectivos e, sobre todo, dos seus resultados. Algo que non se adoita facer no sistema de I+D+i español (que financia, pero só minimamente analiza e controla os resultados) e que, polo tanto, tampouco foi realizado neste caso. Por iso, foi necesario, nunha primeira xeira deste proxecto, a realización dese inventario.

En calquera caso, e á marxe das súas posibles implicacións culturais, o feito de que o coordinador deste proxecto, o profesor Urgorri, puidera chegar a reunir, con éxito, neste volume, a maioría dos proxectos implicados nas investigacións derivadas da catástrofe do Prestige ten xa de por si un extraordinario valor. Algo que certamente non ten precedentes na historia da investigación científica galega e que debería inaugurar un novo xeito de avaliar os recursos dedicados a I+D+i, neste país.

Limiar

Page 10: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 11: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

RECURSOS EN I+D+i DEDICADOS AO ESTUDO DOSEFECTOS DA VERTEDURA DO PRESTIGE (2003-08).

AVALIACIÓN E XUÍZO CRÍTICO

PRESENTACIÓN E ESTRUTURA

Foto: Victoriano Urgorri.

Presentación e estrutura

Page 12: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 13: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

5

PRESENTACIÓN E ESTRUTURA

Victoriano Urgorri1,2 & Marcos P. Señarís2

1 Sección de Ciencia, Natureza e Sociedade do Consello da Cultura Galega

2 Estación de Bioloxía Mariña da Graña

Universidade de Santiago de Compostela Rúa da Ribeira 1-4

15590 A Graña (Ferrol) Cando se produce o accidente do Prestige, evidenciouse que a escasa información científica

que se dispoñía sobre as anteriores mareas negras que aconteceron en Galicia era só a que correspondía aos traballos de investigación que estaban publicados nas diversas revistas científicas internacionais. Así mesmo, artigos publicados en revistas locais ou de pouca difusión, comunicacións en congresos, informes de proxecto, teses de doutoramento, memorias de licenciatura e outros traballos académicos, que contiñan importante información local previa, non eran doados de localizar axiña e na meirande parte difíciles de conseguir. Moitos destes traballos nin sequera estaban total ou parcialmente publicados, pero contiñan datos locais e información básica, sen interese de publicación para a comunidade científica internacional, pero moi valiosa ante unha catástrofe como a que acontecía.

Agora ben, é certo que nas principais mareas negras anteriores Urquiola e Mar Exeo víronse implicados moitos menos investigadores que na do Prestige e os recursos de I+D destinados ao estudo dos seus efectos foron moito menores. A pesar diso, gran parte dos científicos implicados no estudo do derramo do Prestige botaron en falta a información local xerada naqueles. Isto foi o xermolo que levou ao Consello da Cultura Galega a plasmar a idea de recompilar nun libro a meirande parte da información científica xerada polos proxectos financiados cos recursos de I+D, de varios organismos públicos e privados de Galicia e do resto de España. En esencia, o obxectivo principal do libro é dobre: transmitirlle á sociedade o enorme esforzo científico realizado, principalmente pola comunidade científica galega, á vez que elaborar un documento de resumo que poida ser útil, cando desgraciadamente se volva ter outra marea negra en Galicia.

A primeira tarefa foi recompilar a relación, o máis completa posible, dos diferentes proxectos de investigación realizados sobre a marea negra do Prestige. Unha vez obtidos os datos básicos de cada proxecto ou subproxecto, elaborouse unha táboa para cada un que contiña: o título do proxecto ou subproxecto, o nome do investigador principal, o seu correo electrónico e teléfono, o organismo ao que pertencía e outros centros que participaron no proxecto, así como o seu código, se o tiña, o organismo financiador, a contía da subvención e os códigos doutros proxectos realizados sobre a marea negra do Prestige.

A información mínima necesaria para crear unha táboa de proxecto ou subproxecto foi: o título do proxecto, o nome do investigador principal e o seu correo electrónico. Contactouse con cada un dos investigadores principais (IP), solicitándolles, se estaban interesados, que colaborasen no libro coa elaboración completa dunha ficha correspondente ao seu proxecto ou subproxecto; cada ficha, que é da autoría de cada IP, debería ter a información máis completa e relevante sobre o proxecto. Para iso, ademais de completar a táboa, pedíuselle a cada IP un resumo das conclusións finais do proxecto, as referencias bibliográficas dos artigos, libros, capítulos de libro e comunicacións de congresos derivados total ou parcialmente do proxecto e, ademais, a referencia de informes, teses de

Page 14: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

6

doutoramento e de licenciatura (tesiña), traballos de investigación tutelados (TITs), traballos academicamente dirixidos (TADs), traballos de fin de máster (TFMs), proxectos de fin de carreira (PFCs), etc.

A meirande parte dos IPs colaboraron enviando a ficha cuberta correspondente ao seu proxecto ou subproxecto, pero un determinado número de IPs ou declinou a invitación ou sinxelamente non se tivo resposta deles; polo tanto, destes só se dispón dos datos do proxecto na táboa elaborada por nós.

Con toda a información recollida, e para estruturar todos os proxectos no libro, agrupáronse e ordenáronse seguindo os Programas de Traballo (PTs) propostos no Programa de Intervención Científica en I+D para a Acción Estratéxica contra Verteduras Mariñas de 2003 do Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía. Os correspondentes aos PT4 (Impacto sobre os sistemas biolóxicos) e PT5 (Impacto socioeconómico da vertedura) dividíronse en dous. O PT4 (1-2) agrupa os apartados 1 e 2, que corresponden a proxectos sobre a avaliación do impacto sobre a biodiversidade, e o PT4 (3-4) agrupa os apartados 3 e 4, que engloban proxectos basicamente cun perfil toxicolóxico na biota. O PT5 (1-2) agrupa os apartados 1 e 2 sobre efectos socioeconómicos e separando del o PT5 (3), que se corresponde co apartado 3 dos plans de continxencia.

En consecuencia, os proxectos e subproxectos están agrupados en sete capítulos: PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio.

PT2. Aplicación da oceanografía operacional aos derramos de hidrocarburos.

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados.

PT4 (1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos.

PT4 (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos.

PT5 (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura.

PT5 (3). Impacto socioeconómico da vertedura. En cada un destes sete capítulos, preséntase un índice coa Relación de proxectos con

información enviada polos IPs seguido doutro coa Relación de proxectos sen información proporcionada polos IPs, nos que figuran: o Título do proxecto, o seu Código e o nome do Investigador principal. Deseguido e na mesma orde, publícanse detalladamente as fichas dos proxectos correspondentes ao PT. De xeito preliminar en cada capítulo, un experto realiza unha análise retrospectiva dos proxectos e resultados acadados no PT correspondente.

Así mesmo, o libro leva engadido un CD en que se inclúe en formato .pdf, por unha parte, traballos e estudos realizados sobre a marea negra do Prestige que son inéditos e foron proporcionados polos IPs para este fin: informes de proxecto, memorias de licenciatura, traballos de investigación tutelados e proxectos de fin de carreira; por outra parte, informes non publicados, teses de doutoramento que foron autorizadas polos autores e artigos de revistas científicas, aínda que destes últimos desgraciadamente tan só 5 foron autorizados polas revistas para incluílos nesta publicación.

Page 15: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

RECURSOS EN I+D+i DEDICADOS AO ESTUDO DOSEFECTOS DA VERTEDURA DO PRESTIGE (2003-08).

AVALIACIÓN E XUÍZO CRÍTICO

INTRODUCIÓN

A MAREA NEGRA DO PRESTIGE:

A IMPLICACIÓN DA COMUNIDADE CIENTÍFICA GALEGA

Foto: Óscar Mauriz.

Page 16: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 17: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

9

INTRODUCIÓN

A MAREA NEGRA DO PRESTIGE:A IMPLICACIÓN DA COMUNIDADE CIENTÍFICA GALEGA

Relator:

Victoriano Urgorri Estación de Bioloxía Mariña da Graña

Universidade de Santiago de Compostela Rúa da Ribeira 1-4

15590 A Graña (Ferrol)

Resumo Despois de nove anos dende o accidente do Prestige, é tempo dabondo para reflexionar con quietude sobre a

peor marea negra que asolagou Galicia de chapapote. Con esa perspectiva, nesta introdución preténdese desentrañar moitas singularidades do panorama científico desenvolvido, facer o relato das moitas dificultades e complicacións científicas acaecidas e agromar algúns dos aspectos máis escuros desta marea negra que asolou Galicia. Analízanse diversos aspectos do accidente, do afundimento do Prestige e da implicación dos científicos galegos no estudo da vertedura, describindo o tortuoso e difícil camiño polo que pasou a comunidade científica, especialmente a galega, que foi completamente marxinada, relegada e censurada.

Saliéntanse especialmente catro apartados importantes: 1.- A marxinación da comunidade científica galega. 2.- A elaboración do PIC: Programa de Intervención Científica. 3.- A permanente tutela e censura científica. 4.- A contribución da comunidade científica galega na investigación da vertedura.

Resumen Después de nueve años desde el accidente del Prestige, es tiempo de sobra para reflexionar con calma sobre

la peor marea negra que inundó Galicia de chapapote. Con esa perspectiva, en esta introducción se pretende desentrañar muchas singularidades del panorama científico desarrollado, relatar muchas de las dificultades y complicaciones científicas acaecidas y aflorar algunos de los aspectos más oscuros de esta marea negra que asoló Galicia. Se analizan diversos aspectos del accidente, del hundimiento del Prestige y de la implicación de los científicos gallegos en el estudio del vertido, describiendo el tortuoso y difícil camino por el que pasó la comunidad científica, especialmente la gallega, que fue completamente marginada, relegada y censurada.

Se destacan especialmente cuatro apartados importantes: 1.- La marginación de la comunidad científica gallega. 2.- La elaboración del PIC: Programa de Intervención Científica. 3.- La permanente tutela y censura científica. 4.- La contribución de la comunidad científica gallega en la investigación del vertido.

Abstract After nine years since the accident of the Prestige, it is about time we reflected calmly on the worst oil spill that

flooded Galicia with tar. With this perspective, this introduction aims to unravel singularities of the scientific scenery developed, to recount many of the scientific difficulties and complications arisen and to reveal some of the darker aspects of the oil spill that devastated Galicia. Different aspects of the accident as the sinking of the Prestige and the involvement of Galician scientists in the study of the oil spill are also discussed, describing the tortuous and difficult path the scientific community, especially the Galician community, had to follow, as they were completely marginalized, relegated and censured.

Four main points are particularly emphasized: 1.- The marginalization of the Galician scientific community. 2.- The preparation of the PIC: Scientific Intervention Programme. 3.- The permanent scientific guidance and censorship. 4.- The contribution of the Galician scientific community in the research of the oil spill.

INTRODUCIÓN. A marea negra do Prestige: A implicación da comunidade científica galega

Page 18: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

10

INTRODUCIÓN A perspectiva dunha longa vida científica debuxa na miña mente un amplo panorama de

accidentes de barcos mercantes en Galicia: Prestige, Aegean Sea, Urquiola, Cason, Polycommander, Andros Patria, Erkovit, Aegean Star, etc. Sen dúbida, cada un tivo a súa circunstancia particular, pero todos eles responden a dúas premisas concretas: o intenso tráfico mercante que percorre as nosas augas e a bravura do mar de Galicia. Algúns tiveron unha grande espectacularidade mediática, como o Cason pero, sen dúbida, os accidentes de petroleiros foron os que produciron unha maior convulsión e impacto na cidadanía.

En todos eles, a clase política gobernante, calquera que fose, tratou de pasar do xeito máis indemne posible e co maior sixilo; a oposición botoulle todas as culpas e responsabilidades polas actuacións realizadas e polos erros cometidos. Nin uns nin outros capitalizaron cada suceso para corrixir erros e desenvolver medios e infraestruturas que nos collesen mellor preparados para o seguinte. A conclusión foi sempre a mesma: hai que darlle tempo ao tempo pois, cando o suceso desapareza dos medios de comunicación, o asunto esqueceuse.

E así foi. Coa marea negra do Prestige estabamos tan mal preparados como coas anteriores, a pesar de ser a quinta. Por iso, despois de dez anos dende o accidente do Prestige, é tempo dabondo para reflexionar con quietude da peor marea negra que asolagou Galicia de chapapote.

A vertedura de fuel do Prestige, durante o período errático que vai dende o accidente, o 13 de novembro, ata o afundimento, o día 19, mais as posteriores emanacións durante varios meses dende as profundidades do Banco de Galicia fixeron deste derramo de fuel a marea negra máis excepcional que padeceu este país. Foi excepcional pola extensión de costa afectada, pola prolongada duración da vertedura de fuel, pola diversidade dos ecosistemas afectados, pola xestión desastrosa dende os poderes públicos, pola reacción da cidadanía e pola inmediata disposición do mundo da Ciencia, nomeadamente os científicos das universidades e OPIs de Galicia. A perspectiva dos anos é inapelable e as hemerotecas están aí: os científicos non estaban tan errados e sabían o que dicían.

Por iso, como un protagonista moi implicado, tócame a min nesta introdución desentrañar moitos aspectos do panorama científico desenvolvido, facer o relato das moitas dificultades e complicacións científicas acaecidas e revelar algúns dos aspectos máis escuros desta marea negra que asolou a Galicia.

O ACCIDENTE O buque petroleiro Prestige, con 77 033 tm de fuel a bordo, sofre un accidente o 13 de

novembro de 2002 a 27 millas de Fisterra, cun forte temporal do SW, refachos de vento de ata 90 km/h e ondas de 8 m de altura. Ás 16:30 do 13 de novembro, de acordo co previsto na Orde do 23 de febreiro do 2001 do Ministerio de Fomento, constituíuse o Organismo Reitor, e activouse o Plan Nacional de Continxencias por Contaminación Mariña Accidental.

Nove días despois do accidente do Prestige, o Goberno informou das tres solucións baralladas nos primeiros momentos:

1. Entrada nun porto ou noutro lugar de refuxio. 2. Alixeiramento da carga no mar. 3. Afastamento da costa para acadar augas tranquilas onde efectuar unha operación de

alixeiramento con seguridade. Se o Goberno pretendía transvasar o fuel en augas tranquilas, como é posible que o barco

tomase rumbo NW? Aínda hoxe en día ninguén explicou cales foron as razóns de mandar o barco á boca do furacán pois sábese perfectamente que no inverno os ventos dominantes son sempre do mar

Page 19: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

INTRODUCIÓN. A marea negra do Prestige: A implicación da comunidade científica galega

11

cara á terra. Os accidentes marítimos sempre se producen en situacións de profundas borrascas, con fortes ventos e grandes ondas que levan calquera vertedura cara á costa.

Non obstante, polo que parecía, os xestores da crise dispoñían dende o primeiro momento do asesoramento de “expertos” —nunca identificados— que foron os que recomendaron afastar o barco da costa. Meses despois, o director xeral da Mariña Mercante recoñeceu, o 2 de abril de 2003, ante o xuíz de Corcubión (A Coruña) que foi el quen tomou a decisión de afastar o Prestige da costa, asesorado por varios informes técnicos emitidos de palabra. Segundo as súas declaracións: “Afastei o Prestige do litoral para non poñer en risco nin a vida, nin a saúde das persoas e poboacións de Galicia, así como para salvar todas as rías galegas”, “Hoxe tomaría de novo a mesma decisión porque foi a máis correcta tendo en conta as condiciones do buque, o derramo do fuel, a propulsión insegura da nave e as condicións meteorolóxicas”.

Meses despois, sóubose tamén por un informe elaborado polo Goberno español, presentado ao FIDAC o 1 de maio do 2003, que as medidas adoptadas por España, de acordo co Plan Nacional de Continxencias por Contaminación Mariña Accidental, fixéronse tendo en conta todas as circunstancias concorrentes; entre outras as seguintes:

A certeza de que a loita contra a contaminación é máis eficaz canto maior sexa a distancia da fonte respecto da costa.

Executouse o maior e máis eficaz dispositivo de loita contra da contaminación despregado ata a data, que permitiu a recollida da maior cantidade de fuel no mar, minimizando en boa medida a contaminación do litoral.

Semellaba que a Administración só tiña en conta as circunstancias da fonte efluente, é dicir, que facer co barco, sen pensar na evolución espacial e temporal da vertedura do fuel. Contrariamente, moitos científicos e outros profesionais do mar opinaron que afastar o barco da costa era unha barbaridade:

Ao perder o fuel en mar aberto, a mancha vaise estender e, en vez de localizarse nunha zona, vai abranguer moitos km de costa (V. Urgorri, 15-11-02, El Correo Gallego).

Ao perder fuel, segundo o afastan prodúcese un efecto de abano que vai provocar que o tramo de costa afectada sexa moito maior (V. Urgorri, 19-11-02, La Voz de Galicia).

Remolcar o petroleiro a alta mar só serve para que se faga a mancha cada vez máis grande (V. Urgorri, 19-11-02, El País).

A comunidade científica, especialmente a de Galicia, foi completamente marxinada no momento de valorar solucións e alternativas ao accidente. A inconcibible xestión inicial, lonxe de toda racionalidade, non atendeu os requirimentos reiterados da comunidade científica galega en contra da actuación da Administración de afastar o barco da costa, o que provocou unha resposta unánime a través dunha carta á revista Science1. Nela 422 científicos españois de 51 centros de investigación do país (33 universidades, 6 centros do IEO, 8 centros do CSIC e 4 centros de investigación autonómicos) expoñían importantes puntualizacións, baseadas na reiterada afirmación dos xestores da crise, de que a decisión de levar o barco mar adentro foi guiada polo consello técnico de expertos españois. Esta recorrente afirmación levaba implícita unha grave ameaza á credibilidade do conxunto da comunidade científica española das Ciencias do Mar.

Co control tan férreo que se tiña da información, dous días despois os científicos asinantes tiveron cumprida resposta dun medio oficialista. Nel, eran acusados de: “publicar no estranxeiro un asunto interno dun Estado soberano e que polo tanto non debería, en ningún caso, darlle pábulo aos comentarios de catro «chiquilicuatres» cun desmesurado afán de notoriedade e falso pudor profesional 1 Vol. 299: p. 511 – 24/01/2003.

Page 20: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

12

que, sen ter quitado nin un gramo de fuel das costas galegas, atrévense a criticar o seu goberno noutro país”. Sen dúbida, isto é o exemplo paradigmático de como se valoraban e controlaban as opinións dos científicos naquel momento. O que se pretendía era que a comunidade científica tragase o sapo2 e caladiños!

Pero o inexorable paso do tempo demostrou, como ben auguraban os científicos, que o afastamento do barco da costa e o seu periplo errático de norte a sur desataron o peor dos escenarios posibles, ao estenderen a marea negra a Galicia, Costa Cantábrica, Portugal e Francia.

Como consecuencia da alternativa elixida, o afastamento do barco provocou: 2980 km de costa afectada 1137 praias contaminadas 450 000 m2 de rochas impregnadas de chapapote 526,3 toneladas de fuel nos fondos da plataforma continental mortalidade estimada de 115 000 a 230 000 aves mariñas todos os ecosistemas mariños afectados 41 600 persoas directamente afectadas (119 874 persoas de emprego indirecto) altos contidos de HAPs na biota e sedimentos, etc.

Aquel que se prestou a redactar semellantes descualificacións, que non foron as únicas, debería ter que se retractar e recoñecer que naquel momento en España non había canles para reclamar, criticar, opinar e demandar nada que non estivese acorde coa postura do Goberno.

O AFUNDIMENTO DO PRESTIGE O 19 de novembro de 2002, o Prestige trónzase por arrufadura a 133 millas do Cabo Fisterra

con 61 000 tm de fuel a bordo. A popa afúndese ás 10.45 UTC, na posición 42° 12’ 36’’ N; 012° 03’ 00’’ W, mentres que a proa o fai ás 15.18 UTC na posición 42° 10’ 48’’ N; 012° 03’ 36’’ W. Amais da discrepancia da comunidade científica galega polo afastamento do barco da costa, moito sorprendeu tamén o rumbo inicial que tomou o barco cara ao NW. Neses tempos, os voceiros do Goberno fartáronse de dicir que se executou a orde de afastamento, co obxectivo de acadar augas tranquilas onde facer o transvasamento da carga, decisión que non concordaba —para un barco xa accidentado— co rumbo elixido cara ao centro da borrasca, coa soa propulsión dos motores auxiliares e con fortes ventos do SW. Neses primeiros días xa deberían saber os “expertos” que se o barco tomaba rumbo S todo o fuel chegaría inexorablemente ás nosas costas; semellaba entón que a decisión estaba fundamentada no feito de que, librando amplamente a Estaca de Bares, o derramo estenderíase cara ao golfo de Biscaia, fóra das nosas costas. De súpeto, o día 15 colle remolque con rumbo S, ata que o 16, a media tarde, cambia o rumbo ao SW, ao parecer por presións do goberno luso. Tres días despois, o 19, o Prestige tronza e afúndese ata os fondos profundos do Banco de Galicia.

Os restos do Prestige descansan ao final do piso batial, próximos á gran planicie da Conca Abisal Ibérica, na aba SW do Banco de Galicia. As dúas partes do barco bateron fortemente co fondo e logo escorregáronse ladeira abaixo. A proa descansa sobre un fondo de lama bioxénica cunha suave

2 “Tragar ou comer un sapo”: aceptar obrigatoriamente algo que vai en contra dos propios principios e sapiencia para satisfacer ou afagar a quen ten o poder.

Page 21: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

INTRODUCIÓN. A marea negra do Prestige: A implicación da comunidade científica galega

13

pendente do 10% a 3830 m (42º 10’ 36’’ N; 012º 03’ 48’’ W) e a popa, a 3260 m da proa, repousa sobre un afloramento rochoso, a 3565 m cunha pendente do 30% (42º 12’ 22’’ N; 012º 02’ 56’’ W).

Díxose que foi a mala sorte a que levou ao Prestige a fondos de tanta profundidade, pero o certo é que o barco navegou ou foi remolcado sempre sobre máis de 3000 m de columna de auga, agás nun pequeno percorrido inicial sobre a plataforma continental da Costa da Morte e cando pasou

sobre a planicie batial do Banco de Galicia (1500 m). Cando colle remolque o barco e cambia de rumbo NW a S, ten 5000 m de auga baixo a súa quilla e, se o barco tronzase un día despois, estaría afundido na Conca Abisal Ibérica a 5400 m de profundidade (Fig. 1). Como consecuencia do afundimento producíronse moitas fugas de fuel por puntos máis débiles ao incremento da presión (1 at. cada 10 m) e debido ao forte impacto producíronse gretas na unión dos costados coa cuberta.

Parecía que, naquel momento, só eran

discrepantes as voces dos científicos: oceanógrafos, biólogos, químicos, físicos, capitáns e xefes da mercante, enxeñeiros navais e outros moitos profesionais e ecoloxistas. Evidentemente, para os xestores da crise, as opinións científicas carecían de fundamento. Non obstante, a cidadanía e moitos medios de comunicación, especialmente os galegos, compartían e mesmo valoraban as opinións dos científicos, rexeitando as decisións que ían tomando as autoridades na solución do problema da vertedura. Isto púxoo de manifesto a gran reacción de concienciación cidadá coa exemplar explosión de voluntariado e algunhas enquisas nos medios de comunicación nas que se cualificaba como moi negativa a actuación das autoridades en relación coa marea negra provocada polo Prestige.

Tan pouca credibilidade se daba aos comunicados e noticias oficiais que os medios de comunicación demandábanlles continuamente aos científicos opinións fundamentadas sobre as numerosas cuestións e aspectos que tiña esta magnificada vertedura de fuel. Tamén é certo que ao abeiro disto, naqueles tempos, prodigáronse moito os “paroleiros expertos” con afirmacións disparatadas sen o máis mínimo coñecemento ou fundamento científico:

Os tanques de fuel do barco tiveron que estoupar por efecto das grandes presións. O barco afundiuse nun bo sitio porque a esa profundidade xa non hai vida. O fuel converterase nun ladrillo no fondo do mar. A chapa que obtura a fuga da bita 3 é imposible que se mova coas miles de toneladas de

auga que ten enriba dela, etc.

Figura 1.- O percorrido do Prestige sobre os fondos profundos de Galicia

Page 22: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

14

A IMPLICACIÓN DOS CIENTÍFICOS GALEGOS Se algo foi evidente dende os primeiros días da vertedura do Prestige foi a inmediata

disposición dos científicos de Galicia a poñer os seus fundamentados coñecementos ao servizo da toma de decisións e a busca de solucións. Pero a pesar da súa inmediata implicación e participación activa dende o inicio do derramo e que en Galicia radican máis do 50% dos científicos dedicados á investigación mariña en España, a comunidade científica galega foi completamente marxinada, relegada e censurada.

Dese tortuoso e difícil camiño hai que salientar catro aspectos importantes: A marxinación da comunidade científica galega A elaboración do PIC: Programa de Intervención Científica A permanente tutela e censura científica A contribución da comunidade científica galega na investigación da vertedura

A marxinación da comunidade científica galega Os científicos son persoas que dedican a súa vida ao estudo da Ciencia e que, a través do

razoamento obxectivo e da paciente e sistemática observación, adquiren un coñecemento profundo e extenso sobre unha determinada materia que lles permite desentrañar e esclarecer aspectos descoñecidos, escuros ou de difícil comprensión e, en consecuencia, emitir opinións fundamentadas sobre a materia que dominan.

Cando se produce o accidente do Prestige nas costas de Galicia, é máis que evidente que a ampla comunidade científica galega é, fundamentalmente, a que posúe o mellor coñecemento do medio mariño que circunda as súas costas. Non obstante, as súas opinións e coñecementos só foron demandados polos medios de comunicación, á vista das desatinadas e contraditorias informacións que emitían os xestores da crise. Estes daban a impresión de estaren exclusivamente interesados nas vicisitudes da fonte efluente, o barco, sen preocuparse das características e evolución do episodio contaminante.

Ante esta situación, os científicos galegos foron os primeiros en reaccionar, sabedores da evolución e das consecuencias que ía ter a vertedura do fuel. Axiña alertaron da magnitude da vertedura, mentres os políticos aínda esperaban que o fuel non chegase á costa ou marchase fóra, sabe o demo a onde.

Como reacción ao encubrimento interesado da información oficial que se daba naqueles momentos, os científicos galegos comezaron axiña a organizarse, desenvolvendo unha intensa actividade en numerosas reunións e traballos de campo dende os primeiros momentos da marea negra.

Así, o Centro Tecnolóxico do Mar, fundación CETMAR, convocou ás Universidades de Santiago, A Coruña e Vigo, ao Instituto Español de Oceanografía de Vigo e A Coruña, ao Instituto de Investigacións Mariñas de Vigo (CSIC), á Consellería de Pesca (Centro de Control do Medio Mariño e Centro de Investigacións Mariñas), á Consellería de Medio Ambiente e a ANFACO/CECOPESCA coa finalidade de elaborar propostas coordinadas de actuación en relación aos sucesos relacionados co accidente do Prestige.

A primeira xuntanza tivo lugar o día 10 de decembro de 2002, á que asistiron representantes de todas as institucións e na que se identificaron distintas áreas de actuación. Decidiuse constituír un Comité Interinstitucional en que estivesen representadas todas elas, co obxectivo principal de elaborar unha proposta coordinada e multidisciplinar (tecnólogos, xuristas, economistas, biólogos,

Page 23: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

INTRODUCIÓN. A marea negra do Prestige: A implicación da comunidade científica galega

15

oceanógrafos, químicos, enxeñeiros, etc.) na que aparecesen reflectidas as capacidades, oferta e posibilidades reais de actuación en materia de investigación e prestación de servizos aos sectores afectados e ás administracións.

Nas sucesivas xuntanzas do Comité Interinstitucional concretáronse as diferentes áreas de actuación, asociándose a cada unha delas un grupo de traballo constituído por investigadores das diferentes institucións. Identificáronse os grupos de traballo e as seguintes áreas de actuación:

Diagnóstico e estudo do impacto e da rexeneración dos ecosistemas peláxicos Diagnóstico e estudo do impacto e da rexeneración dos ecosistemas bentónicos intermareais Diagnóstico e estudo do impacto e da rexeneración dos ecosistemas bentónicos submareais Aspectos económicos Aspectos sociolóxicos Aspectos xurídicos Seguridade e calidade alimentaria. Saúde pública Predición, control e mitigación dos episodios de contaminación mariña Aspectos tecnolóxicos

Nas xuntanzas do Comité Interinstitucional, as universidades e, en xeral, todas as institucións participantes achegaron numerosas solucións, ideas e proxectos. Moitos dos seus científicos relegaron as súas investigacións en curso, implicándose a fondo na investigación das consecuencias e efectos da marea negra provocada pola vertedura do Prestige. Sirva de exemplo a encomenda da USC: Coñecemento ao servizo da sociedade; así, máis que nunca, todos entendían que era a súa obriga facer gala dese servizo.

Ao mesmo tempo, o 9 de decembro de 2002, a Secretaría de Estado de Política Científica e Tecnolóxica creou o Comité Científico Asesor (CCA)3 co obxectivo de establecer un órgano de coordinación entre as actividades científicas e tecnolóxicas e as entidades competentes da Administración na xestión da vertedura. Non obstante, o fin inicial do CCA era dirixir os seus esforzos ao seguimento e control das tarefas de selado das fugas do Prestige, co obxecto de diminuír os escapes do fuel e analizar e valorar as opcións para neutralizar o problema de xeito permanente.

A pesar do paralelismo temporal entre as actividades do Comité Interinstitucional das universidades e OPIs de Galicia e a creación do CCA, a comunidade científica galega foi practicamente obviada e marxinada na constitución deste comité asesor. Así, dos seus once membros natos, só formaban parte del, de todo o conxunto de científicos das universidades e OPIs de Galicia, o

3 Comité Científico Asesor: Emilio Lora-Tamayo D’Ocón, presidente do Comité Científico Asesor e vicepresidente do Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC); Francisco Fernández González, catedrático de Construción Naval da Escola Técnica Superior de Enxeñeiros Navais (UPM); Ignacio Díez de Urzurrun, profesor titular de Estruturas da Escola Técnica Superior de Enxeñeiros Navais (UPM); Pedro García Ibarra, subdirector do Departamento de Combustibles Fósiles do CIEMAT (Centro de Investigacións Enerxéticas, Medioambientais e Tecnolóxicas); Joaquín Tintoré Subirana, profesor de Investigación e coordinador da Área de Recursos Naturais do CSIC; José Luis García Fierro, profesor de Investigación no Instituto de Catálises e Petroquímica do CSIC; Juan José Dañobeitia Canales, profesor de Investigación e director da Unidade de Tecnoloxía Mariña do CSIC; Joan Albaiges Riera, profesor de Investigación, do Instituto de Química Medioambiental de Barcelona do CSIC; Francisco Javier del Moral, catedrático de Estruturas Mariñas e Oceánicas da Escola Politécnica Superior de Ferrol, Universidade da Coruña; José Luis Moya, director xeral de reparacións da empresa IZAR; Antonio Figueras, profesor de Investigación e director do Instituto de Investigacións Mariñas de Vigo do CSIC. Formaban parte tamén como invitados do CCA, outro profesor da ETSEN (UPM), o subdirector do IEO, outro enxeñeiro naval de IZAR, un investigador do IIM (CSIC) e catro investigadores estranxeiros do Ifremer, da NOAA, do Instituto Superior Técnico de Lisboa e do CEDRE.

Page 24: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

16

catedrático de Estruturas Mariñas e Oceánicas da UDC e o director do Instituto de Investigacións Mariñas de Vigo, e dos 8 membros invitados do CCA só un do IIM de Vigo.

É evidente que non se consideraba coa suficiente sapiencia aos científicos galegos; e, sen ánimo de ser malpensado, daba a impresión de que o CSIC quería capitalizar a situación, pois o CCA estaba integrado por 7 investigadores do CSIC, 4 enxeñeiros navais dos que 3 eran da UPM, 2 enxeñeiros de IZAR, 2 doutras OPIs (CIEMAT e IEO - Madrid) e 4 invitados estranxeiros (Fig. 2).

Parecía que a tan pregoada descoordinación inicial da comunidade científica, especialmente a galega por ser a máis directamente afectada pola vertedura, xustificaba a súa ausencia neste comité. Así parece desprenderse das afirmacións manifestadas polo que fora presidente do Comité Científico Asesor para a crise do Prestige, Emilio Lora-Tamayo, quen, dous anos despois do accidente, salientaba, nun artigo da súa autoría4, a descoordinación que se viviu no ámbito científico nos primeiros días da catástrofe. Segundo Lora-Tamayo, "a crítica obríganos a recoñecer que a intervención tanto do CSIC como da comunidade científica foi algo descoordinada nos primeiros momentos", afirmación ausente de todo fundamento, pois a comunidade científica de Galicia viuse completamente implicada dende o inicio da vertedura, aínda que si é certo que foi claramente relegada no que atinxe á participación e á toma de decisións na xestión da vertedura. Neste sentido, é clarividente Lora-Tamayo cando, no mesmo artigo, falando do papel do Comité Científico Asesor e do Consejo Superior de Investigaciones Científicas, afirma que estiveron intimamente ligados e que “este último non foi o único Organismo que se aproximou cientificamente á catástrofe, pero é de xustiza recoñecer que xogou un papel moi importante durante os primeiros meses do problema”.

O acervo científico de Galicia foi inconcibiblemente desaproveitado, estragada a súa potencialidade e capacidade e desperdiciado o cúmulo de coñecementos amoreados polo principal colectivo de científicos mariños do país, a través dunha secular investigación do medio oceánico.

A elaboración do PIC: Programa de Intervención Científica Un dous aspectos máis conflitivos dos primeiros meses da marea negra do Prestige foi a

elaboración do Programa de Intervención Científica (PIC). Segundo Lora-Tamayo (opus cit.), as actuacións “proactivas” do CCA foron xurdindo a

medida que as análises e as valoracións deste comité o atoparon pertinente e unha delas foi o Deseño dun Programa de Intervención Científica sobre a catástrofe. Na mesma publicación, Lora-Tamayo describe o proceso de elaboración do PIC en dous parágrafos:

“O 2 de decembro do 2002, a Secretaría Xeral de Política Científica do MCyT encargou ao CSIC a elaboración dun documento que establecese o Programa de Intervención Científica do MCyT 4 Lora-Tamayo D’Ocón, E. (2004). “La catástrofe del buque Prestige”, pp. 211-245. In: Nombela Cano, C. (ed.). El conocimiento científico como referente político en el siglo XXI. Fundación BBVA. Madrid, p. 497. O mesmo capítulo foi despois integramente publicado en: Figueras, A. et al. (2006). Las lecciones de la catástrofe del Prestige. CSIC, p. 184.

4

1 1

1 1

3 1

6 1

0 1 2 3 4 5 6 7

nº de membros

Estranxeiros

Outras OPIS

IZAR

Enxeñeiros navais

CSIC

Composición do C.C.A.

C.C.A. Invitados

Figura 2.- Composición do CCA

Page 25: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

INTRODUCIÓN. A marea negra do Prestige: A implicación da comunidade científica galega

17

(PIC) a medio e longo prazo, en relación co afundimento do buque Prestige, integrando as capacidades e coñecementos do CSIC, o IGM e o IEO. Por recomendación posterior do CCA, o MCYT confirmou esta tarefa de redacción e coordinación inicial ao CSIC, estendendo o seu marco de implicación ao conxunto dos Centros Públicos de I+D (Universidades e Organismos Públicos de Investigación)”.

“Tras realizar varios borradores, o Programa entrou na súa fase de confección final a partir dunha reunión celebrada a finais do mes de xaneiro no Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía, á que asistiron máis de 80 expertos de 15 Universidades, 4 Organismos Públicos de Investigación, SASEMAR e Portos do Estado”.

Certamente, esta visión do proceso de elaboración do Programa de Intervención Científica, é, cando menos, parcial, subxectiva, nesgada ou, talvez, idealizada, porque dista moito dos avatares polos que discorreu o procedemento. Así o denunciou no seu día, entre outros, a Comisión Científica da Universidade de Santiago de Compostela5, que considerou que o mecanismo seguido para a elaboración, discusión e presentación do documento, impulsado polo Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía, non tomou en consideración a realidade, capacidade e potencialidade do sistema de Ciencia e Tecnoloxía de Galicia.

É indubidable que foi ao CSIC a quen o MCyT lle encargou a elaboración dun documento que establecese o Programa de Intervención Científica en relación co buque Prestige, pero tamén é incuestionable que o CSIC, lonxe de identificar onde estaba a potencialidade da investigación mariña e elaborar un documento coordinado e integrador coas universidades e OPIs do país, realizouno só, xunto coa exigua e oportuna participación de científicos convenientes e concretos alleos a ese organismo.

Tras a circulación pola rede, de xeito informal, de varios borradores do PIC (versións: 13-12-02; 08-01-03; 15-01-03), o 16 de xaneiro de 2003, o secretario xeral de Política Científica convocou, para o día 23 de xaneiro, a case unha centena de representantes da comunidade científica española, incluíndo unha ampla representación da comunidade científica galega. Nesa sesión de traballo na sede do MCYT, presentouse o Programa de Intervención Científica co obxectivo de “incluír melloras” nun documento cunha deficiente integración científica e unha pobre visión da realidade do problema.

Segundo as instrucións comunicadas, o que o MCyT pretendía na reunión era que o documento recibise as achegas dun grupo de expertos que completasen e matizasen as actividades previstas, as súas posibles entidades participantes, así como os coordinadores destas. Aínda que o documento se presentaba como un borrador, a súa estrutura e o grao de detalle, manifestamente diferente entre unhas e outras liñas de actuación, demostraba que determinadas accións estaban practicamente acordadas cos presumibles executores, mentres que outras nin sequera se consideraban ou estaban claramente faltas de elaboración a pesar da súa importancia. Emporiso, facíase ilusorio pretender “o seu perfeccionamento” nunhas poucas horas, a pesar da vontade demostrada por todos os participantes na xornada de traballo.

En definitiva, era un programa deseñado para Galicia feito dende fóra de Galicia, como quedou evidenciado na presentación do PIC ao manifestar o relator que: É necesario xerar un coñecemento científico que non existe; expresión que soterraba anos de traballo da comunidade científica galega.

Na posterior discusión á presentación, unanimemente considerouse inaceptable a proposta do PIC do MCyT, así como o modo e a forma en que fora elaborado; non obstante, manifestouse a vontade colectiva de contribuír á mellora do documento. Deseguido organizáronse grupos de traballo

5 “Los científicos gallegos y el Prestige”. Comisión Científica da Universidade de Santiago de Compostela (TRIBUNA - La Voz de Galicia, 28-1-2003).

Page 26: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

18

por cada PT e deseñáronse as liñas básicas co fin de presentar, en poucos días, un documento novo que recollese as suxestións dos asistentes a esa reunión e as doutros científicos non convocados. Repartiuse o traballo en subgrupos, acordáronse uns responsables para cada un e mais para os grupos de investigadores que redactasen as tarefas específicas.

Nos días sucesivos, cada grupo de traballo, solicitou a todos os científicos de Galicia e doutros centros e universidades do país, que estiveran relacionados co ámbito de investigación do grupo, a información básica necesaria para elaborar o documento6. Toda a información recibida integrouse nun documento que, unha vez revisado e aceptado por todos os participantes, se enviou o día 6 de febreiro do 2003 ao Coordinador do PIC nomeado polo MCyT.

Deste xeito, o 14 de febreiro do 2003, quedou configurado o definitivo Programa de Intervención Científica en I+D para a Acción Estratéxica contra verteduras mariñas.

A permanente tutela e censura científica Ao mesmo tempo, en consonancia coas diverxencias manifestadas na xuntanza do día 23 en

Madrid, a Comisión Científica da Universidade de Santiago de Compostela difundiu un comunicado a través dos medios de comunicación (vide supra). Como consecuencia, o Secretario Xeral de Política Científica do MCyT convocou unha reunión en Santiago de Compostela o 30 de xaneiro do 2003; á xuntanza asistiron, ademais do Secretario Xeral, o Subdirector Xeral de Proxectos de Investigación do MCyT, tres membros da Secretaría Xeral de I+D da Xunta de Galicia e os Vicerreitores de Investigación da USC, UVIGO e UDC.

Como resultado da reunión conclúese que: O MCyT asume a conveniencia de reformular e mellorar o borrador do Documento Científico

presentado en Madrid o 23 de xaneiro do 2003. Intégranse dúas accións de financiamento: Acción Especial do Convenio coa Universidade

de Vigo e a Acción Estratéxica. A xestión destas accións articularase sobre unha Comisión Científica presidida pola Xestora

de Recursos Mariños dentro do Programa Nacional de Recursos Naturais. Creación dunha Oficina Técnica para a xestión que podería estar situada na Universidade de

Vigo. A Acción Estratéxica levou á creación da Comisión de Coordinación Científica sobre

actuacións de I+D contra verteduras mariñas accidentais (CCC)7 e dunha Oficina Técnica de Coordinación situada na Universidade de Vigo. Os membros da CCC foron nomeados polo director xeral de Investigación do MCyT o 7 de febreiro do 2003 e o 21 de febreiro constituíuse en Vigo a Comisión de Coordinación Científica para coordinar todas as accións derivadas da posta en marcha do 6 Por exemplo, na elaboración do documento do apartado 6.4., Impacto sobre os sistemas biolóxicos (PT4), participaron 76 científicos galegos e doutras universidades e OPIs do país. 7 Comisión de Coordinación Científica: Beatriz Morales Nin, presidenta. Xestora do Plan Nacional I+D+i sobre Vertidos Mariños. Ministerio de Ciencia y Tecnoloxía (MCyT); Joan Albaiges Riera, vicepresidente. Profesor de Investigación. Institut d’Investigacions Químiques i Ambientals (IIQAB-CSIC); Federico Vilas Martín, secretario. Catedrático de Xeociencias Mariñas e Ordenación do Territorio. Universidade de Vigo; Juan José González Fernández, vogal. Investigador xefe de Programa. Instituto Español de Oceanografía (C.O. Vigo); Miguel Ángel Ríos Fernández, vogal. Catedrático de Química-Física. Universidade de Santiago de Compostela; Francisco Javier Sánchez Delgado, vogal. Investigador científico. Instituto Español de Oceanografía (C.O. Santander); Victoriano Urgorri Carrasco, vogal. Catedrático de Zooloxía Mariña. Universidade de Santiago de Compostela; Francisco Javier del Moral Hernández, vogal. Catedrático de Enxeñaría Naval e Oceánica. Escola Politécnica Superior de Ferrol. Universidade da Coruña; Ionan Marigomez Allende, vogal. Catedrático de Bioloxía Celular. Universidade do País Vasco; Fiz Fernández Pérez, vogal. Investigador científico. Instituto de Investigacións Mariñas de Vigo (IIM-CSIC).

Page 27: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

INTRODUCIÓN. A marea negra do Prestige: A implicación da comunidade científica galega

19

PIC. A CCC estaba integrada por dez membros, a maioría pertencentes a OPIs e Universidades de Galicia e Costa Cantábrica.

A Comisión de Coordinación Científica desenvolveu as súas funcións cun intenso programa de reunións e traballo, discutindo en profundidade todos os temas da súa incumbencia e tomando sempre os acordos por consenso, aínda que sempre baixo a umbrela tutelar do MCyT. Pódese dicir que as interrelacións entre todos os membros foron sempre construtivas e proveitosas.

Un dos seus primeiros cometidos, a partir das prioridades definidas no PIC, foi a aprobación (24 de marzo do 2003) de nove Accións Especiais Urxentes (AEUs), prioritarias en cada PT, que aportasen de xeito inmediato información sobre o estado diagnóstico da marea negra na zona afectada pola vertedura. Nas AEUs participaron máis de 200 investigadores e case unha trintena de institucións, principalmente situadas nas zonas afectadas pola vertedura.

Antes de finalizar o ano 2003, todas as AEUs estaban xa rematadas, cuns resultados moi relevantes e reveladores da situación en relación aos obxectivos formulados. A CCC considerou que era cientificamente interesante e prioritario que os resultados se presentaran, para coñecemento da comunidade científica, nun simposio internacional no mes de novembro do 2003, posto que o demandaba a situación pola magnitude do proceso contaminante ocasionado pola vertedura do Prestige.

Os sucesivos requirimentos da CCC ao MCyT para organizar o evento foron reiteradamente vetados. O férreo control da información que de forma obsesiva se tiña naqueles días, co fin de dar a maior sensación de normalidade, nun episodio contaminante que tiña un grande impacto visual, non permitía exclusións nin tan sequera no mundo da ciencia. Naquel período, o control era de tal magnitude que a CCC contou, en varias das súas reunións, coa presenza dun “comisario” do MCyT, quen, baixo o pretexto de canalizar a información da CCC cara ás notas de prensa do ministerio, controlaba non só o que a CCC aprobaba, senón tamén as opinións que cada un dos seus membros expoñía nas xuntanzas ou a través dos medios de comunicación.

A insistencia da CCC por organizar o simposio, transmitida reiteradamente pola presidenta ao MCyT, foi finalmente aceptada pero dun xeito ben diferente ao que a CCC pretendía. Baixo a enigmática denominación de: Reunión Final de Coordinación entre os Investigadores das Accións Especiais Urxentes (AEUs) contra Verteduras Mariñas Accidentais, organizouse unha “convención” no Palacio de la Magdalena de Santander os días 29 e 30 de xaneiro do 2004, na que participaron 63 científicos das AEUs e 5 Investigadores Principais de proxectos da convocatoria VEM-2003 relacionados coas Accións Especiais, mais os 10 membros da CCC e dous da Oficina Técnica.

Segundo a circular que se distribuíu entre os investigadores das AEUs: “na reunión se presentarán e discutirán os traballos desenvolvidos dentro da Acción Estratéxica do Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía. Cada investigador principal fará unha presentación da súa acción. Analizaranse e contrastaranse as conclusións e resultados de síntese de cada unha das accións e revisarase o grao de consecución dos obxectivos de cada unha”.

Segundo o programa da reunión, o primeiro día, en sesións simultáneas, cada “Acción Especial discutirá os resultados entre os membros dos centros participantes na AEU e elaborarán unhas conclusións para presentaren ao día seguinte. O segundo día, cada investigador principal exporá oralmente os resultados da acción que lle corresponda. Ao final do día, constituirase unha mesa redonda para debater diversos aspectos das accións”.

En esencia, os investigadores das AEUs foron a Santander a contar a si mesmos o que eles mesmos fixeran. A reunión transcorreu sen luz nin taquígrafos, é dicir, a porta pechada e sen a presenza de ningún medio de comunicación, polo que non tivo nin a máis mínima transcendencia científica ou repercusión pública. A reunión foi unha “convención” de científicos sen un fin determinado, pois se o obxectivo era coordinar as AEUs, abondaba cunha xuntanza de traballo entre os

Page 28: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

20

Investigadores principais, mentres que se o que se pretendía era unha posta en común dos resultados, debería terse optado por un simposio como a CCC propuxera inicialmente.

Ademais, naquela época, ao empezar a ter resultados das AEUs e dos proxectos da convocatoria VEM-2003, moitos deles transcenderon a opinión pública, pola rede ou polos medios de comunicación, escapando do férreo control da información que tiñan os xestores da situación. Estes, sen escatimar influencias e resortes, chegaron incluso á descualificación de varios investigadores cando os datos obtidos con rigor científico non conviñan para manter a falsa afirmación de que non existía ningún efecto negativo derivado da marea negra do Prestige. Sen dúbida, non toda a negrura que se percibía era debida ao chapapote.

Sen o máis mínimo pudor desautorizouse a divulgación de informes ou resultados de proxectos de investigación, desmentindo ante os medios de comunicación conclusións rigorosas acadadas en traballos científicos e chegando incluso á difamación e á aldraxe dalgúns investigadores, que foron cualificados despectivamente como científicos de corredoira, adiviños ou que a súa “ciencia” entre comiñas era similar aos infernos dantescos.

En contraposición, algúns responsables da Administración arroutaban afirmacións baseadas en “sólidos” argumentos: Galicia incluso saíu beneficiada, non hai mal que por ben non veña. Estes eran os criterios equilibrados e serios que desautorizaban o traballo dos investigadores, que cuestionaban o rigor da comunidade científica e, en definitiva, desprestixiaban a capacidade do noso Sistema Público de Investigación.

A contribución da comunidade científica galega na investigación da vertedura Xa foron suficientemente explicadas as vicisitudes e dificultades polas que pasou a

comunidade científica galega nos primeiros meses da vertedura. É posible que pola forza colectiva e as presións que desenvolveu a comunidade científica nese período, se destinase un importante montante de recursos para a investigación dos efectos da marea negra do Prestige. Con semellante morea de cartos, díxose que a marea negra do Prestige sería a mellor investigada da historia e que permitiría aos investigadores españois situarse ao máis alto nivel internacional neste campo. É máis que posible que esta declaración sexa máis esaxerada que razoable, e aínda que pode ter parte de razón, esa non foi a arela que moveu á administración. Emporiso, non é desatinado pensar que esa contribución extraordinaria, talvez tivese o fin de “acalar” ou “contentar” a un colectivo díscolo de investigadores, ansioso de poñer en marcha os seus coñecementos para o que estaban ben preparados.

Figura 3.- Asistentes á reunión de Santander, sen lona, cartel ou calquera outro elemento que identificara o motivo da xuntanza do 29-30 de xaneiro de 2004.

Page 29: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

INTRODUCIÓN. A marea negra do Prestige: A implicación da comunidade científica galega

21

En total financiáronse 145 proxectos e subproxectos (Fig. 4), principalmente polo MCyT a través das convocatorias VEM-2003 e VEM-2004 e os das Accións especiais urxentes 2003, as Accións complementarias 2004 e a Acción especial urxente 2006, pero tamén, en menor medida pola Fundación Arao e outros organismos (Dirección Xeral de I+D+i da Xunta de Galicia, Ministerio de

Educación, Cultura e Deporte, Universidade da Coruña e Instituto de Estudos e Investigación Psicosocial “Xoan Vicente Viqueira” e Caja España). O campo de investigación foi moi amplo e a disposición dos investigadores respondeu con amplitude ás demandas do colectivo científico español requiridas dende os primeiros momentos da catástrofe.

Non obstante, é de xustiza recoñecer que a comunidade científica galega xogou un papel moi importante na investigación da vertedura do Prestige. As Universidades de Santiago de Compostela, A Coruña e Vigo, os centros do Instituto Español de Oceanografía de

Vigo e A Coruña e o Instituto de Investigacións Mariñas de Vigo (CSIC), lideraron o 45% dos 145 proxectos e subproxectos financiados polos diversos organismos e xunto coa Universidade do País Vasco, o centro do Instituto Español de Oceanografía de Santander e a Fundación AZTI congregaron máis do 53% dos proxectos/ subproxectos realizados (Fig. 5).

Compróbase así que os científicos das Universidades e OPIs de Galicia, que foron os máis activos, esixentes e marxinados nos primeiros tempos da marea negra, implicáronse maioritariamente na investigación dos danos ecolóxicos da vertedura, pospoñendo moitas das investigacións que tiñan en marcha.

A colaboración entre os investigadores das Universidades e OPIs foi excelente e abondosa, realizáronse moitos proxectos interdisciplinares e interinstitucionais en todos os PTs das convocatorias VEM. Neste sentido é necesario salientar que nas AEUs, os nove proxectos realizados aglutinaron case a totalidade dos investigadores de Galicia e Costa Cantábrica e mais a moitos doutras institucións do resto do país; os que non participaron fixérono por decisión propia, xa que ninguén foi previamente excluído.

Non obstante, esta percepción das fluídas relacións entre os investigadores non se ten na mesma medida cando se fala das institucións. Así, na xa aludida reunión de Madrid do 23 de xaneiro do 2003 para a discusión do PIC, ao comezo faise unha presentación en que se salienta a capacidade organizativa e directora do CSIC, avalada pola experiencia de Aznalcóllar, e a capacidade executora

9

79

6

17

1

28

2 1 1 1

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Núm

ero

AEU-2003

VEM-2003

AC-2004

VEM-2004

AEU-2006

F.Arao

DXI+D+i-X

GMECyD

UDC-IIIO

C.España

Proxectos financiados - Prestige

Figura 4.- Proxectos financiados

26

17

13

6 64 3 3 3 3 3 3 3

0

5

10

15

20

25

30

Núm

ero

USCUDC

UVIGO

IEO-VIGO

UPV-EHU

ICM-CSIC

IIM-CSIC UB

UABUPC

EEZ-CSICAZTI

IEO-SANTANDER

Proxectos/Subproxectos por Centros

Figura 5.- Proxectos-Subproxectos por Centros

Page 30: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

22

do IEO, mentres que as Universidades se sitúan na escala máis baixa (“workers”) do esquema organizativo do programa.

É evidente que a miúdo “se esquece” que a capacidade formativa das Universidades non se circunscribe ao aspecto estritamente docente, xa que nos seus laboratorios se forman tamén os

científicos que finalmente desenvolven a súa actividade investigadora nelas e noutras institucións publicas e privadas. Así mesmo, nas Universidades desenvólvese unha investigación primordial para achegar solucións innovadoras aplicables a situacións extraordinarias non incentivadas por intereses económicos. En esencia, este é o seu principal valor: transferencia do coñecemento asimilado das investigacións dos laboratorios ao medio e, neste sentido, as Universidades implicáronse completamente na investigación das consecuencias e efectos da marea negra provocada pola vertedura do Prestige.

En todo o amplo espectro da investigación da marea negra do Prestige, pódese comprobar coa perspectiva do tempo, que o papel das Universidades foi fundamental e determinante, principalmente no estudo das zonas costeiras, que foron as que presentaron maiores niveis de afectación pola vertedura e mesmo polas, a miúdo desafortunadas, labores de limpeza (Fig. 6).

As Universidades lideraron o 62,5% dos 145 proxectos e subproxectos realizados, o CSIC o 15,28%, o IEO o 9,72% e outros organismos de investigación públicos e privados o 12,5% (Figura 7).

No atinxente á produción científica, de novo son as Universidades os organismos que máis destacan no número de publicacións científicas, comunicacións en congresos e teses de doutoramento derivadas do estudo da marea negra do Prestige, superando en todos os casos o 60% do total xerado (Fig. 7; Táboa 1).

Táboa 1.- Porcentaxe de proxectos, publicacións científicas, comunicacións en congresos e teses de doutoramento,

segundo os diferentes organismos implicados nas investigacións da marea negra do Prestige

Organismos Proxectos Publicacións Comunicacións TesesUniversidades 62,50% 60,37% 62,00% 68,60%

CSIC 15,28% 30,39% 21,69% 29,07% IEO 9,72% 5,95% 12,46% 2,33%

Outros Organ. Pub. & Priv. 12,50% 3,29% 3,85% 0,00%

9054

294

193

403

247

5927 38

14

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

Proxectos Publicacións Comunicacións Teses Dout. Traball. Acad.

Universidades vs OPIs (España)

Universidades OPIs

56

15

187

37

239

68

287

250

0

50

100

150

200

250

300

350

Proxectos Publicacións Comunicacións Teses Dout. Traball. Acad.

Universidades vs OPIs (Galicia)

Universidades de Galicia OPIs de Galicia

Figura 6.- Proxectos, Publicacións, Comunicacións, Teses de Doutoramento e outros traballos académicos entre as Universidades e OPIs de España e Galicia

Page 31: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

INTRODUCIÓN. A marea negra do Prestige: A implicación da comunidade científica galega

23

De todos os estudos realizados da marea negra do Prestige, co máximo rigor científico, preséntase neste libro unha síntese de cada proxecto/subproxecto na que se expoñen para cada un as conclusións e resultados máis salientables e a produción científica xerada, que deberían permitir afrontar con moito maior coñecemento a próxima marea negra.

No entanto, é absolutamente perentorio, e iso escapa á competencia da comunidade científica, que as autoridades responsables de xestionala, asimilen e apliquen o coñecemento adquirido para que o país estea preparado da mellor maneira posible, no momento en que se produza unha nova vertedura de hidrocarburos nas nosas costas.

Non debe esquecerse que a próxima marea negra pode ser calquera día!

Publicacións16 - Outros Organ. Pub. & Priv.

29 - IEO

148 - CSIC

294 - Universidades

Universidades CSIC IEO Outros Organ. Pub. & Priv.

Comunicacións25 - Outros Organ. Pub. & Priv.81 - IEO

141 - CSIC403 - Universidades

Universidades CSIC IEO Outros Organ. Pub. & Priv.

Teses de Doutoramento

59 - Universidades

25 - CSIC

2 - IEO0 - Outros Organ. Pub.

& Priv.

Universidades CSIC IEO Outros Organ. Pub. & Priv.

Proxectos

91 - Universidades22 - CSIC

14 - IEO

18 - Outros Organ. Pub. & Priv.

Universidades CSIC IEO Outros Organ. Pub. & Priv.

Figura 7.- Proxectos realizados e produción científica xenerada polas Universidades, CSIC, IEO e outras OPIs no estudo da marea negra do Prestige

Page 32: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 33: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. ESTUDO DA PROBLEMÁTICA ASOCIADA AO PECIO

1.1. Estudos e modelos de flotabilidade e transporte da masa de fuel-oil na columna de auga

1.2. Comportamento fluído-dinámico do fuel no pecio

Determinación de propiedades fisicoquímicas

Simulación e efecto de diluíntes

1.3. Caracterización espazo-temporal e dinámica das masas de auga na zona de afundimento e nas zonas afectadas polo movemento do fuel-oil

1.4. Caracterización xeolóxica e xeofísica da zona de afundimento

Contaminación e procesos bioxeoquímicos

Identificación de riscos sedimentarios, tectónicos e sísmicos

Foto: IFREMER.

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

Page 34: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 35: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

27

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO

PT1. ESTUDO DA PROBLEMÁTICA ASOCIADA AO PECIO

Relator:

Federico Vilas Martín Universidade de Vigo

Facultade de Ciencias do Mar Departamento de Xeociencias Mariñas

36202 Vigo

Resumo A área onde se sitúan os dous fragmentos do buque Prestige presenta unha complexa problemática, tanto polo

descoñecemento preciso das características xeolóxicas onde se apoian como pola gran profundidade á que se atopa (3565 m e 3830 m de profundidade respectiva). A estabilidade do pecio, así como o grao de afectación dos remanentes de fuel retidos nos tanques expuñan serios problemas e incertezas. O estudo das condicións xeolóxicas e oceanográficas da área de afundimento e das condicións do fuel retido nos tanques do pecio permitiu caracterizar e identificar os riscos xeoambientais da área, así como entender o comportamento e evolución do fuel, sometido ás particulares condicións a que se atopaba.

Resumen El área en donde se ubican los dos fragmentos del buque Prestige presenta una compleja problemática, tanto

por el desconocimiento preciso de las características geológicas en donde se apoyan como por la gran profundidad a que se encuentra (3565 m y 3830 m de profundidad respectivamente). La estabilidad del pecio así como el grado de afectación de los remanentes de fuel retenidos en los tanques planteaban serios problemas e incertidumbres. El estudio de las condiciones geológicas y oceanográficas del área de hundimiento y las condiciones del fuel retenido en los tanques del pecio permitió caracterizar e identificar los riesgos geoambientales del área, así como entender el comportamiento y evolución del fuel, sometido a las particulares condiciones a las que se encontraba.

Abstract The area where the two fragments of the Prestige wreck are located presents a complex problem, both by the

uncertainty of the geological features of the area as by the huge depth that is located: 3565 m and 3830 m depth, respectively. The stability of the wreck and the degree of involvement of the remnants of fuel held in tanks pose serious problems and uncertainties. The study of geological and oceanographic conditions in the sinking area, and the conditions of the fuel held in the tanks, allowed to characterize and identify the geo-environmental hazards in the area and also understand the behavior and evolution of fuel under such particular conditions.

INTRODUCIÓN O buque Prestige quedou dividido en dous fragmentos que se localizan no flanco suroeste do

Banco de Galicia a 3565 m e 3830 m de profundidade respectivamente. A área presenta unha complexa problemática, tanto polo descoñecemento preciso das características xeolóxicas onde se apoia o pecio, como pola gran profundidade a que se encontra, onde as condicións das masas de auga así como as importantes variacións que suceden no comportamento destas propuñan serios problemas e incertezas, tanto de estabilidade do pecio, como do grao de afectación dos remanentes de fuel retidos nos tanques.

Os proxectos implicados neste tema foron dezasete; catro deles foron coordinados. Inicialmente realizáronse tres Accións Estratéxicas Urxentes (AE) para dispor de información sobre

Page 36: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

28

tres aspectos considerados de interese prioritario: estudo das condicións oceanográficas e xeolóxicas da área de afundimento do buque e as condicións do fuel retido nos tanques do pecio. Posteriormente leváronse a efecto catorce proxectos máis, dentro do programa de Verteduras Mariñas Accidentais (VEM). Destes últimos, un deles foi realizado en coordinación por tres subproxectos, tratou de aspectos xeolóxicos para a caracterización e identificación de riscos xeoambientais da área de afundimento; e, dos once restantes, tres deles realizáronse en coordinación por tres, dous e tres subproxectos, fixan o seu interese en diversos aspectos relacionados co comportamento e evolución do fuel sometido ás particulares condicións do lugar do afundimento.

ACCIÓNS ESTRATÉXICAS (AE) Os proxectos financiados dentro das denominadas Accións Estratéxicas que o Ministerio de

Ciencia y Tecnología (MICYT) hoxe Ministerio de Ciencia e Innovación (MICINN) lle encargou á Comisión de Coordinación Científica (CCC) de Verteduras Mariñas Accidentais van dirixidos á obtención rápida de información sobre as condicións tanto oceanográficas coma xeolóxicas da área de afundimento, así como das condicións do fuel retido nos tanques do pecio.

Os resultados logrados, unha vez desenvolvidos os traballos das tres Accións Estratéxicas encomendadas na área de afundimento, poñen de manifesto que as condicións que presenta a área son en si mesmas complexas, dada a profundidade da columna de auga existente no lugar de afundimento. Ademais, existe escasa información previa sobre as masas de auga profunda e sobre como as condicións de presión e temperatura existentes poderán afectar as características do fuel retido nos tanques do Prestige. Por outra banda, pártese dun coñecemento xeolóxico previo escaso, dende o punto de vista das condicións de estabilidade e dos riscos que poidan afectar ao pecio e polo tanto ao contido dos tanques.

Mediante as tres AE solicitadas, conclúese: 1. Que a oceanografía das augas profundas da zona onde se atopa o pecio encóntrase

sometida a correntes con importantes variacións temporais tanto en dirección como en velocidades a distintos niveis da columna de auga.

2. Que os riscos xeoambientais potenciais da área de afundimento encóntranse asociados ás características morfolóxicas, sedimentolóxicas, tectónicas e sísmicas. Ademais, os sedimentos da área están sometidos a cambios diaxenéticos que poden dar lugar a problemas xeotécnicos no tempo.

3. Que a viscosidade do fuel retido nos tanques do Prestige, faise progresivamente maior, aumentando o seu grao co descenso da temperatura, estimándose que en seis meses a temperatura do fuel acadaría os 10 ºC, o que ocasionaría dificultades ante unha posible extracción.

A continuación, explícanse brevemente os principais logros e resultados obtidos en cada unha destas AE:

1- Recoñecemento oceanográfico na zona de afundimento e cantil, liderado polo Instituto Español de Oceanografía, grupo IEO-grupo Norte (IP: J.M. Cabanas), coa colaboración do CSIC IIM-CSIC. Dende o punto de vista oceanográfico, os traballos realizados no proxecto puxeron de manifesto que a dinámica da zona da área de afundimento se encontra moi influenciada pola topografía do Banco de Galicia, no tocante á dinámica das augas profundas, existindo, non obstante, unha variabilidade interanual nas capas superficiais (0-600 m) que polo vento ocasionan direccións predominantes cara ao NW, cambiado cara ao SE a partir do mes de xullo. Os datos obtidos mediante o fondeo de correntímetros situados a diferentes profundidades permitiron constatar a complexidade

Page 37: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

29

das correntes, con importantes variacións temporais, non só na súa dirección senón tamén nas súas velocidades a diferentes niveis da columna de auga.

Os resultados, ademais de recollidos nos informes de campaña e de fondeo e presentados nun congreso internacional, foron plasmados en dúas publicacións da revista Marine Pollution Bulletin.

2- Identificación de riscos xeoambientais potenciais e a súa valoración na zona de afundimento do buque Prestige. O proxecto estivo liderado polo CSIC ICM-CSIC (IP: G. Ercilla), coa participación de investigadores de sete institucións (CSIC ICTIJA-CSIC; IGME; UB; UCA; UCM; CSIC UTM-CSIC, UVIGO). Os estudos xeolóxicos sobre a zona de afundimento leváronse a cabo co obxectivo de identificar os potenciais riscos xeoambientais a que puidese estar sometida a zona.

Os resultados logrados apuntan a que os riscos xeoambientais potenciais da área de afundimento encóntranse asociados ás características morfolóxicas, sedimentolóxicas, tectónicas e sísmicas. Así, o alto estrutural que representa a área onde se localiza o pecio encóntrase superficialmente sucado por multitude de cicatrices de escorregamento que explican a formación dun sistema de lóbulos deposicionais e de canles situadas na base deste. Mentres que a proa se sitúa no flanco dunha destas canles de aproximadamente 5º de pendente, a popa está nunha escarpa de gradiente aproximado de 19º.

Os datos sedimentolóxicos e xeoquímicos obtidos indican que estes depósitos teñen a súa orixe en fluxos gravitatorios e, posteriormente, sofren importantes procesos diaxenéticos que poden ter consecuencias xeotécnicas no tempo. Ademais, a área encóntrase suxeita a unha actividade sísmica latente. Tendo en conta todo iso, estímase necesario ampliar o coñecemento xeolóxico da área para poder acadar un maior grao de detalle dos riscos xeoambientais a que a área pode estar sometida.

Os resultados, ademais de recollidos nos informes de campaña, e presentados en 6 congresos, foron plasmados nunha publicación da revista Marine Pollution Bulletin e noutras dúas publicacións nacionais.

3- Modelización da evolución do fuel-oil retido no pecio do buque Prestige e determinación das súas propiedades fisicoquímicas, do CIEMAT (IP: P. L. García Ybarra), no que interveñen, ademais, investigadores de nove institucións (CSIC; CSIC INCAR-CSIC; UCM; UNIOVI; UNIZAR; UPC; UPM; URV; USC). O obxectivo do proxecto vai dirixido cara ao coñecemento do estado do fuel remanente nos tanques do buque e poder predicir a súa posterior evolución dinámica. Os resultados mostraron que no proceso de arrefriado o fuel non experimenta un cambio brusco cara a un estado sólido, senón que a súa viscosidade aumenta de forma progresiva coa diminución da temperatura. Os cálculos estiman que en seis meses a temperatura diminuiría ata os 10 ºC. En función disto, no informe recoméndase que calquera operación de transvasamento debe de realizarse canto antes para evitar malas condicións de fluidez.

Os resultados foron recollidos nos proceedings de catro congresos internacionais e noutras tantas presentacións en congresos.

PROGRAMA DE VERTEDURAS MARIÑAS ACCIDENTAIS (VEM) Os proxectos financiados neste programa do MICYT (MICINN) inciden no coñecemento

xeolóxico da área de afundimento así como en diversos estudos sobre comportamento e propiedades do fuel-oil contido nos tanques do buque.

Os estudos xeolóxicos lévanse a cabo mediante a colaboración de varios organismos dentro dun proxecto coordinado entre grupos de investigación pertencentes a tres institucións. Ademais, nos respectivos equipos forman parte outros investigadores pertencentes a diferentes organismos e institucións españolas. Estes son:

Page 38: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

30

1-A) Determinación e valoración de riscos xeoambientais na área de afundimento do buque Prestige: estudo sedimentolóxico, xeotécnico e das propiedades físicas. (20093-01 VEM2003-20093-C03-01) liderado polo CSIC ICM-CSIC (IP: G. Ercilla).

1-B) Determinación de riscos xeoambientais na área de afundimento do Prestige: inestabilidade de cantís submarinos, xeotectónica e erosión por correntes de fondo. (20093-02 VEM2003-20093-C03-02) liderado polo IGME (IP: L. Somoza).

1-C) Determinación e valoración de riscos xeoambientais na área de afundimento do buque Prestige: estudo de facies litosísmicas, facies xeoquímicas e estruturas de presenza de fluídos. (20093-03 VEM2003-20093-C03-03) liderado pola Universidade de Vigo (IP: S. García García-Gil).

No seu conxunto, os datos obtidos conclúen que os potenciais riscos xeolóxicos poden ter importantes repercusións sobre o pecio, sendo estes de dúas categorías en función da súa orixe: uns relacionados cos procesos sedimentarios, en que movementos en masa dan lugar aos depósitos onde se apoia o pecio, e os mecanismos diaxenéticos que estes posteriormente sofren, e os outros relacionados coa tectónica, debido á alta fracturación e sismicidade nas que se encontra a área. Dende un punto de vista cualitativo, conclúese que a zona pode ser considerada dunha moderada-activa sismicidade.

Os resultados logrados plásmanse nos informes de campaña e en máis de vinte presentacións en congresos, así como nun libro divulgativo. Das publicacións que están directamente relacionadas co tema obxecto de estudo, ademais dalgúns artigos en revistas nacionais, é de destacar un volume monográfico dunha revista especializada e incluída no JCR, Marine Geology (Eds.: Ercilla, G. & Vilas, F.), no que os nove artigos que contén recollen unha boa parte dos obxectivos expostos nos tres proxectos coordinados.

Os estudos sobre o fuel-oil: comportamento, propiedades e caracterización reolóxica de fluídos e do fuel-oil contido nos tanques do buque leváronse a efecto en seis proxectos, sendo tres deles coordinados entre varias institucións. Son os seguintes:

2- Caracterización reolóxica de fraccións pesadas de petróleo a alta presión. (VEM2003-20034) liderado pola U. de Huelva (IP: F.J. Martínez Boza). Os obxectivos perseguen a caracterización reolóxica de distintas fraccións pesadas de petróleo susceptible de encontrarse en accidentes mariños. Os resultados obtidos lograron ampliar o coñecemento sobre a evolución das propiedades viscosas en condicións drásticas de presión e temperatura complexa. Así, o coñecemento da relación viscosidade-temperatura-presión pode considerarse o punto de partida para a aplicación de modelos fluído-dinámicos que simulen axeitadamente o comportamento dos fueles pesados en condicións ambientais propias de derramos profundos.

Os resultados foron recollidos en tres artigos publicados en revistas incluídas no JCR como Fuel e Rheologica Acta, ademais de oito presentacións en congresos, así como TITs utilizados para a obtención do Diploma de Estudos Avanzados (DEA) de dous alumnos de doutoramento.

3- Desenvolvemento dun código específico para a simulación numérica do comportamento térmico e fluído-dinámico de aceites pesados contidos no interior de buques afundidos. (20046 VEM2003-20046) liderado pola U. Politécnica de Cataluña (IP: C.D. Pérez Segarra). Os obxectivos perseguidos enfócanse cara ao estudo de fluxos turbulentos e á xeración de códigos de simulación axeitada para abordar o comportamento fluído-dinámico de aceites pesados e con vistas á problemática do arrefriado do aceite contido no interior do pecio. Desenvolveuse unha infraestrutura de simulación baseada en códigos de propósito xeral, que empregan modelos de turbulencia de tipo RANS (Reynolds-Averaged Navier Stokes Simulations) e LLES (Large Eddy Simulation) e códigos de simulación directa DNS (Direct Numerical Simulation) da turbulencia cunha versión especial tipo LLES (denominada coas siglas CRM, Conservative Regularization Modelling). Os estudos realizados permitiron deter a problemática e dar resposta a gran parte dos obxectivos inicialmente propostos.

Page 39: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

31

Os resultados foron recollidos en oito artigos publicados en varias revistas como Numerical Heat Transfer, Journal of Fluid Mechanics, Numerical Linear Algebra with Applications, entre outras, ademais de cinco presentacións en congresos, e tamén utilizados para a obtención do DEA de tres alumnos de doutoramento.

4- Modelización e simulación do comportamento fluído-dinámico do fuel no pecio e da vertedura producida. (20048 VEM2003-20048) da U. Rovira i Virgili (IP: F.X. Grau Vidal) tivo como obxectivos principais predicir a evolución espazo-temporal de verteduras de petróleo no medio mariño, e, en segundo lugar, a caracterización do fluxo e o estado térmico dos hidrocarburos no interior dos tanques.

En canto aos resultados obtidos, ademais daqueles directamente relacionados cos de deseño de instalación experimental e computacional, inclúense os de adaptación e mellora do código propio 3DINAMICS aos fluxos e xeometrías estudadas e a correcta simulación de fluxos que presentan tanto en zonas plenamente turbulentas como outras de máis calma ou laminares. Tamén a mellora do código propio SIMOIL para o estudo numérico da evolución de verteduras de petróleo. Esta mellora permite reproducir con mellor fidelidade a topoloxía das correntes mariñas nas zonas costeiras, lugar onde se pode producir o maior impacto económico e ecolóxico no caso de incidencia dunha vertedura de petróleo.

Os resultados foron recollidos en sete artigos publicados en varias revistas incluídas no JCR tales como Physics of Fluids, Numerical Heat Transfer Applications, Flow Turbulence and Combustion, entre outras, e dous máis en revistas nacionais. Ademais, realizáronse cinco presentacións de traballos en congresos, e tamén se utilizou a información para o desenvolvemento de dúas teses de doutoramento, así como para a obtención do DEA de tres alumnos de doutoramento.

5-A) Simulación e modelización da fluído-dinámica do fuel nos pecios mediante técnicas avanzadas de supercomputación. (20069-01 VEM2003-20069-C03-01) da U. de Zaragoza (IP: G. Hauke Bernardos) e a colaboración do LITEC-CSIC.

O obxectivo da investigación é incrementar a eficacia das ferramentas existentes para a simulación de fluxos como os que tiveron lugar nos tanques do Prestige durante o seu afundimento. Trátase de fluxos dominados por forzas de flotación, causantes de transporte de calor por convección natural, a altos números de Rayleigh (Ra), con propiedades do fluído non lineais. A simulación deste tipo de fluxos require tempos de cálculo moi altos. Os traballos desenvolvidos conclúen que a formulación, baseada en ecuacións xeneralizadas de líquidos, presenta mellores propiedades de converxencia e logra avanzar a solución numérica con maiores pasos temporais. En simulacións de tanques como os do Prestige, permitiu acadar solucións que non eran posibles con técnicas de elementos finitos baseados noutros modelos. En resumo, esta formulación permite aforros considerables de tempo de cálculo para a simulación de fluxos de convección natural.

Os resultados foron recollidos en once artigos publicados en varias revistas incluídas no JCR tales como Mathematical Models and Methods in Applied Sciences, Computer Methods in Applied Mechanics and Engineering, International Journal for Computational Fluid Dynamics, entre outras. Ademais, realizáronse once presentacións de traballos en congresos e utilizouse a información tanto para o desenvolvemento dunha tese de doutoramento, como para a obtención do DEA dun alumno de doutoramento e un proxecto fin de carreira doutro.

5-B) Métodos de elementos finitos e de características para a simulación do transporte de calor por convección natural. (20069-02 VEM2003-20069-C03-02) da U. de Santiago de Compostela (IP: A. Bermúdez de Castro López-Varela). O obxectivo principal do proxecto consistía no desenvolvemento de ferramentas flexibles e fiables que permitisen a simulación numérica do movemento do fluído e do transporte de calor por convección natural de substancias nocivas —como o fuel— dentro dos pecios do Prestige.

Page 40: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

32

Os datos obtidos no proxecto representan unha ferramenta importante para a simulación numérica de fenómenos de convección natural. Os códigos informáticos desenvolvidos poden adaptarse facilmente para simular numericamente unha gran variedade de problemas termodinámicos que xorden en numerosas situacións reais. Porén, estímase necesario mellorar a robustez dos métodos numéricos para poder abordar nun futuro a simulación numérica de problemas medioambientais, como o derivado do accidente do Prestige, que requiren tomar decisións importantes nun breve espazo de tempo.

Os resultados foron recollidos en cinco artigos publicados en varias revistas incluídas no JCR tales como SIAM, J. Numer. Anal., Appl. Numer. Math., entre outras. Ademais, realizáronse catro presentacións de traballos en congresos, e tamén se utilizou a información para o desenvolvemento dunha tese de doutoramento.

5-C) Predición do transporte de calor por convección natural do fuel nos pecios. Modelización e simulación hidrodinámica. (20069-03 VEM2003-20069-C03-03) do Centro Internacional de Métodos Numéricos en Enxeñaría (IP: R. Codina Rovira) (carécese de máis información).

6-A) Estudo da viabilidade técnica da extracción con gases en condicións supercríticas para a obturación de fugas. (20072-01 VEM2003-20072-C02-01) do CSIC IFI-CSIC (IP: J.G. Santa-María Blanco) (carécese de máis información).

6-B) Determinación de propiedades dun hidrocarburo pesado diluído con mesturas CO2/CH4en estado supercrítico (20072-02 VEM2003-20072-C02-02) da U. Complutense de Madrid (IP: F. Rodríguez Somolinos). Conforme aos obxectivos concretos propostos orixinalmente no proxecto, os principais logros obtidos son: deseño, construción e validación dunha instalación para determinar como decrece a viscosidade e a densidade do fuel viscoso cando é diluído con mesturas de CO2/CH4 a altas presións. Ademais, deseñouse, construíuse e validouse unha instalación que consiste nunha autoclave que traballa a temperaturas e presións inferiores a 363 K e 35 MPa, respectivamente. Para conseguir o modelo que represente o máis fielmente posible o sistema de bombeo do fuel desde o pecio á superficie que se propón simular foron empregados distintos modelos termodinámicos e baseados en intelixencia artificial. Posteriormente, tendo en conta o erro de estimación, seleccionouse o modelo que mellor representaba a realidade. Os modelos que mellor representaban as propiedades fluidodinámicas cun rendemento computacional axeitado eran os baseados en intelixencia artificial (redes neuronais artificiais).

O proxecto baseouse no desenvolvemento de dúas patentes, cuxa inventora forma parte do equipo do subproxecto 20072-01 VEM2003-20072-C02-01. Pretendeuse que dese lugar a unha nova patente, aínda que esta non se chegou a solicitar ao non prosperar as xestións de colaboración cunha empresa. Ata agora non deu lugar a ningunha publicación. Ademais, realizáronse dúas presentacións de traballos en congresos.

7-A) Simulación por ordenador e análise instrumental de hidrocarburos subarrefriado. (20574-01 VEM2003-20574-C03-01) da Universidade Pablo de Olavide (IP: S. Lago Aranda) (carécese de máis información).

7-B) Teoría e simulación en ordenador de fuel como líquido superarrefriado. (20574-02 VEM2003-20574-C03-02) da Universidade de Sevilla. (IP: L.F. Rull Fernández) (carécese de máis información).

7-C) Estudo experimental da dinámica de fluídos subarrefriados. (20574-03 VEM2003-20574-C03-03) da U. Complutense de Madrid (IP: R. González Rubio). Púxose de manifesto a grande importancia da formación de complexos interfaciais na elasticidade dilacional e, polo tanto, na capacidade dos asfaltenos para estabilizar as emulsións creadas ao dispersar o cru con tensioactivos.

Page 41: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

33

Os resultados foron recollidos en trece artigos publicados en varias revistas incluídas no JCR tales como SIA J. Chem. Phys. Colloids and Surfaces A J. Colloid Interf. Sci., Langmuir entre outras. Ademais, utilizouse a información para o desenvolvemento de 4 teses de doutoramento.

CONCLUSIÓN FINAL A información obtida foi de gran valor á hora de determinar o tipo de actuacións que había

que realizar no pecio: encofrado ou extracción do fuel retido. Ademais, logrouse acadar un notable coñecemento das masas de auga e das condicións xeoambientais, así como do comportamento do fuel sometido a unhas condicións de presión e temperatura particular, mediante un gran número de experimentos, simulacións controladas e modelización do comportamento do fuel, levados a cabo polos diferentes proxectos.

Page 42: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 43: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

35

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

35

ÍNDICE dos proxectos do PT1. Estudo da Problemática Asociada ao Pecio

Proxecto Código Investigador principal Páx.

Relación de proxectos do PT1 con información enviada polos IPs

Reconocimiento oceanográfico en la zona de hundimiento y talud. Acción especial urxente 2003 Cabanas López, José Manuel 36

Identificación de riesgos geoambientales potenciales y su valoración en la zona de hundimiento del buque Prestige.

Acción especial urxente2003 Ercilla Zárraga, Gemma 38

Modelización de la evolución del fuel-oil retenido en el pecio del buque Prestige y determinación de sus propiedades fisicoquímicas.

Acción especial urxente2003 García Ybarra, Pedro Luis 41

Caracterización reológica de fracciones pesadas de petróleo a alta presión. VEM2003-20034 Martínez Boza, Francisco José 44

Desarrollo de un código especifico para la simulación numérica del comportamiento térmico y fluido-dinámico de aceites pesados contenidos en el interior de buques hundidos.

VEM2003-20046 Pérez Segarra, Carlos David 47

Modelización y simulación del comportamiento fluido-dinámico del fuel en el pecio y del vertido producido. VEM2003-20048 Grau Vidal, Francesc Xavier 51

Predicción del transporte de calor por convección natural del fuel en los pecios. Modelización y simulación hidrodinámica. Subproxecto 1. Simulación y modelización de la fluidodinámica del fuel en los pecios mediante técnicas avanzadas de supercomputación.

VEM2003-20069-C03-01 Hauke Bernardos, Guillermo 54

Predicción del transporte de calor por convección natural del fuel en los pecios. Modelización y simulación hidrodinámica. Subproxecto 2. Métodos de elementos finitos y de características para la simulación del transporte de calor por convección natural.

VEM2003-20069-C03-02 Bermúdez de Castro López-Varela, Alfredo 57

Subproxecto 2. Determinación de propiedades de un hidrocarburo pesado diluido con mezclas CO2/CH4 en estado supercrítico. VEM2003-20072-C02-02 Rodríguez Somolinos, Francisco 59

ERGAP. Determinación y valoración de riesgos geoambientales en el área de hundimiento del buque Prestige. Subproxecto 1. Estudio sedimentológico, geotécnico y de las propiedades físicas.

VEM2003-20093-C03-01 Ercilla Zárraga, Gemma 62

ERGAP. Determinación de riesgos geoambientales en el área de hundimiento del Prestige. Subproxecto 2. Inestabilidad de taludes submarinos, neotectónica y erosión por corrientes de fondo.

VEM2003-20093-C03-02 Somoza Losada, Luis 67

ERGAP. Determinación y valoración de riesgos geoambientales en el área de hundimiento del Prestige. Subproxecto 3. Estudio de facies litosísmicas, facies geoquímicas y estructuras de presencia de fluidos.

VEM2003-20093-C03-03 García-Gil, Soledad 71

Subproxecto 3. Estudio experimental de la dinámica de fluidos subenfriados. VEM2003-20574-C03-03 González Rubio, Ramón 78

Relación de proxectos do PT1 sen información proporcionada polos IPs Predicción del transporte de calor por convección natural del fuel en los pecios. Modelización y simulación hidrodinámica. Subproxecto 3. Predicción del transporte de calor por convección natural del fuel en los pecios. Modelización y simulación hidrodinámica.

VEM2003-20069-C03-03 Codina Rovira, Ramón 81

Subproxecto 1. Estudio de la viabilidad técnica de la extracción con gases en condiciones supercríticas para la obturación de fugas. VEM2003-20072-C02-01 Santa-María Blanco, José

Guillermo 81

Subproxecto 1. Simulación por ordenador y análisis instrumental de hidrocarburos subenfriados. VEM2003-20574-C03-01 Lago Aranda, Santiago 81

Subproxecto 2. Teoría y simulación en ordenador de fuel como líquido superenfriado. VEM2003-20574-C03-02 Rull Fernández, Luis Felipe 82

Page 44: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

36

Relación de proxectos do PT1 con información enviada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Reconocimiento oceanográfico en la zona de hundimiento y talud. PT1

I.P. Cabanas López, José Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) IIM-CSIC; UVIGO.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2003

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 58 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los resultados de las medidas directas de corrientes corroboran que el lugar del pecio es una zona de dinámica influenciada topográficamente por el Banco de Galicia y, en las capas superficiales, también por el viento. La marea predominante es semidiurna, con una modulación en el ciclo mareas vivas-mareas muertas, y por sí misma da cuenta de una buena parte de la variabilidad observada en las corrientes.

Se observa variabilidad temporal importante. Cuando nos refiramos a un mes en concreto, estos resultados no nos permiten extraer conclusiones sobre ese mismo mes de otro año, puesto que existe variabilidad interanual. La variabilidad más importante es la de fenómenos de mesoescala (eddies), que pueden inducir aumentos de la velocidad en un periodo del orden de una semana y velocidades superiores a 30 cm/s en las aguas centrales (0-600 m) y en las aguas mediterráneas.

En aguas superficiales (0-600 m), la componente media de la velocidad es del orden de 10 cm/s, con picos de hasta 50 cm/s cerca de la superficie. La velocidad media y su variabilidad disminuyen con la profundidad (13.9 - 7.38 cm/s a 20 m y 6 - 3.7 cm/s a 400 m). La dirección predominante hasta junio es hacia el noroeste con una inclinación con respecto al norte que aumenta en profundidad (20º a 20 m y alrededor de 80º a 400 m). A partir del mes de julio, se observa una disminución de la corriente que pierde su orientación predominante NW y se hace SE. En el mes de septiembre hay un episodio de aumento de la velocidad, con picos de más de 30 cm/s.

En la capa influenciada por el agua mediterránea (800-1700 m), la variabilidad es mayor así como los valores máximos. El correntímetro a 1100 m es el más representativo del agua mediterránea. En él se miden las máximas velocidades en el fondeo: media de 20 cm/s (0.4 nudos), dirigidas hacia el N-NE con picos de hasta 40 cm/s (0.8 nudos). La evolución temporal en los meses de fondeo revela distintos eventos asociados a la intensa dinámica a esta profundidad. Las velocidades observadas son las mayores registradas en el agua mediterránea al norte de 40N (Huthnance et al., 2000; Daniault et al., 1994) y superiores a las obtenidas en los fondeos IEO del proyecto MORENA situados más al este a la misma latitud entre la Península y el Banco de Galicia (Alonso et al., 1990). Debemos resaltar que se observa una tendencia de cambio de dirección del agua mediterránea en la segunda fase del fondeo, con dirección predominante hacia el sur. En agosto, se observa un incremento de la velocidad a 800 m asociado a un aumento de temperatura y salinidad en ese nivel. Probablemente esté asociado al paso de un meddy por el área, que son fenómenos de una duración de unos 2-7 días, con picos de velocidad de más de 30 cm/s.

Page 45: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

37

Las medidas directas de corrientes y los resultados de la repetición de perfiles de CTD confirman la gran variabilidad de la zona a este nivel del agua mediterránea y también al nivel del agua del Labrador (1800 m), aunque a esta profundidad no se ha medido la corriente por fallo en el correntímetro.

Los resultados de campañas hidrográficas en la zona (Arhan et al., 1994; Daniault et al., 1994, Cabanas et al., 2003) han puesto de manifiesto la influencia del Banco de Galicia en la circulación al nivel del agua mediterránea, con una vena más pura fluyendo hacia el norte pegada al talud y otra vena con el núcleo situado al oeste del Banco de Galicia, de agua mediterránea más mezclada con agua de Labrador no solo por fenómenos de intrusiones y doble difusión sino también por la existencia de meddies —remolinos de agua mediterránea.

En aguas más profundas las velocidades son menores, del orden de 3 - 2.5 cm/s (0.07 - 0.05 nudos), con máximos de hasta 15 cm/s (0.25 nudos).

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ÁLVAREZ-SALGADO, X.A., HERRERA-CORTIJO, J.L., GAGO, J., OTERO, P., SORIANO, J.A., POLA, C.G. & GARCÍA-SOTO, C. (2006). Influence of the oceanographic conditions during spring 2003 on the transport of the Prestige tanker fuel-oil to the Galician coast. Marine Pollution Bulletin, 53: 239-249.

RUÍZ-VILLARREAL, M., GONZÁLEZ-POLA, C., DÍAZ DEL RÍO, G., LAVIN, A., OTERO, P., PIEDRACOBA S. &. CABANAS, J.M. (2006). Oceanographic conditions in North and Northwest Iberia and their influence on the Prestige oil spill. Marine Pollution Bulletin, 53: 220-238.

COMUNICACIÓNS EN CONGRESOS (Comunicaciones en congresos)

RUÍZ-VILLARREAL, M., GONZÁLEZ-POLA, C., OTERO, P., DÍAZ DEL RÍO, G., LAVIN, A. & CABANAS, J.M. Circulation in Galicia-Southern Bay of Biscay: reanalysis of the circulation influencing the Prestige oil spill. Proceedings of the 4th International Conference on EuroGOOS. Brest, France. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes ÁLVAREZ-SALGADO, X.A., GAGO-PIÑEIRO, J., GONZÁLEZ-PEREIRA, O. & DÍAZ-COSTAS. S. Memoria de

resultados de los análisis químicos de la campaña oceanográfica HIDROPRESTIGE 0303. Instituto de Investigaciones Marinas. Vigo. Informe para el MCyT y REPSOL.

CABANAS-LÓPEZ, J.M., GONZÁLEZ-POLA, C., HERRERA-CORTIJO, J.L., PIEDRACOBA, S. & OTERO P. Campaña HIDROPRESTIGE 0303.- Informe Hidrológico. Informe para el MCyT y REPSOL.

DÍAZ-DEL RÍO, G., RUIZ-VILLARREAL, M., ALONSO-SANTIAGO, J., MARCOTE-CANOSA, D., CASA-RODRÍGUEZ, G., GONZÁLEZ-GARCÍA, N., CARBALLO, R., GONZÁLEZ-POLA, C., REGUERA, I. & CABANAS-LÓPEZ, J.M. Resultados del FONDEO PRESTIGE. Medida de corrientes en la columna de agua en 42º 8.91’ N 12º 4.04’W. 29 de marzo - 25 de junio de 2003. 26 de junio – 17 de septiembre de 2003. Grupo de Oceanografía IEO-Norte: Informe para el MCyT y REPSOL.

Page 46: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

38

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Identificación de riesgos geoambientales potenciales y su valoración en la zona de hundimiento del buque Prestige. PT1

I.P. Ercilla Zárraga, Gemma ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto de Ciencias Marinas (ICM-CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) ICTIJA-CSIC; IGME; UB; UCA; UCM; UTM-CSIC; UVIGO.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2003

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 260 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los dos fragmentos en que ha quedado dividido el Prestige se localizan a 3565 m de profundidad la popa y a 3830 m la proa, en el flanco sudoeste del Banco de Galicia. Los resultados del estudio geológico apuntan a que los riesgos geológicos potenciales en la zona de hundimiento están asociados a las características morfológicas, sedimentológicas, tectónicas y sísmicas.

Morfológicamente, el área de hundimiento está definida por un alto estructural en cuya superficie se desarrollan cicatrices de deslizamiento, deslizamientos y valles rectilíneos cuyas cabeceras pueden ser simples o bien estar formadas por la confluencia de varios valles más pequeños con una disposición en forma de anfiteatro. Asimismo, en el escarpe estructural yal pie del mismo, se desarrolla un sistema de lóbulos deposicionales que siguen la dirección de máxima pendiente, separados por canales rectilíneos de mayores dimensiones que los del escarpe y con los se continúan lateralmente. Este sistema de canales y lóbulos aparece a su vez erosionado en su parte distal por un gran canal de dirección NNE-SSW. La popa se localiza en el eje flanco sur de un canal, adyacente a un lóbulo deposicional, en el escarpe del alto estructural cuyo gradiente es de aproximadamente 19º y la proa en el eje de un canal, al pie del alto y cuya pendiente es de aproximadamente 4-5º.

La sedimentología, que se ha realizado mediante estudios sísmicos de alta resolución, indica que predominan los procesos gravitativos, tanto en masa como en flujos (deposicionales y erosivos). El pecio de proa está localizado en el eje de un canal erosivo, mientras que el de popa está en el flanco sur también de un canal erosivo. En ambos casos, los canales han sido formados y mantenidos por la acción de flujos gravitativos.

La sedimentología, realizada mediante técnicas directas representadas por testigos de sedimento, indica que el fondo marino sobre el que descansa la proa está constituido por un apilamiento de depósitos principalmente turbidíticos y la popa por un apilamiento de depósitos turbidíticos, pelágicos y hemipelágicos. Los estudios de geoquímica indican la presencia de procesos diagenéticos importantes que pueden dar lugar a cambios significativos en la composición mineralógica y en la textura original del sedimento, con consecuencias importantes para la movilidad de fluidos intersticiales, inalteración de propiedades físicas y geotécnicas en el tiempo.

Las características tectónicas de la zona indican la existencia de varios sistemas de fallas que están afectando al fondo marino actual. Estas fallas son normales y direccionales, con continuidad en profundidad y afectan al basamento.

La sismicidad pone de manifiesto la existencia de una actividad sísmica latente significativa — de magnitud pequeña a moderada— a lo largo del flanco norte del Banco de Galicia.

Page 47: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

39

La interacción de las características —morfológicas, sedimentológicas, tectónicas y sísmicas— que definen la zona de hundimiento del buque Prestige llevan a valorar la peligrosidad como media y el grado de exposición de los pecios a los factores geológicos considerados como alta.

RECOMENDACIONES El hundimiento del buque Prestige ha puesto de manifiesto que, a pesar de la privilegiada

situación que ocupa España en grandes rutas comerciales marítimas y la gran tradición que en este campo tiene, existe un escaso interés por el conocimiento geológico y la explotación de sus mares. La geología de los fondos marinos de aguas profundas y márgenes continentales españoles, especialmente los Atlánticos, están poco estudiados; hechos como el acontecido así como futuras explotaciones de los recursos naturales u obras de ingeniería civil exigen disponer de estudios previos que permitan conocer los riesgos geoambientales potenciales y, en consecuencia, anticipar el tipo y grado de impacto ambiental. Por ello, el conocimiento del medio físico, es decir, de los tipos de procesos, eventos catastróficos o todas aquellas situaciones que tienen lugar en el medio geológico, es imprescindible para deducir los riesgos geoambientales a los que puede verse sometida un área específica y que podría ser causante de daños en zonas vulnerables tanto emergidas como sumergidas del territorio.

Recomendaciones específicas: Monitorización de la actividad sísmica en la zona de hundimiento y entorno regional durante un periodo mínimo de 6 meses a 1 año. Monitorización de las tasas de sedimentación en la zona de hundimiento mediante trampas de sedimento. Estudios de la estructura cortical en la zona de hundimiento y entorno regional.

Recomendaciones generales: Implementación de instrumentación marina para estudios geológicos-geofísicos en aguas profundas; Creación de un sistema de información multidisciplinar para la elaboración de un protocolo de actuaciones; Impulsar el Programa Nacional FOMAR de cartografía geológica marina de la ZEEE de utilidad para la comunidad científica, gobierno y compañías privadas; Creación de un Programa Nacional de cartografía de indicadores de vulnerabilidad y de riesgos geológicos submarinos.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ERCILLA, G., CÓRDOBA, D., GALLART, J., GRÀCIA, E., MUÑOZ, J.A., SOMOZA, L. & VÁZQUEZ, J.T. (2006). Geological Characterization of the Prestige Sinking Area. Marine Pollution Bulletin, 53: 208-219.

RIVAS, G.T., MOHAMED, K., RUBIO, B., REY, D., VILAS, F., ALONSO, B. & ERCILLA, G. (2005). Aplicación de la microscopía electrónica de barrido con electrones retrodispersados en la caracterización microtextural de sedimentos marinos y en la interpretación de registros geoquímicos. Geo-Temas, 8: 89-93.

RUBIO, B., REY, D., CHAM, D.P., MOHAMED, K., VILAS, F., ALONSO, B. & ERCILLA, G. (2005). Facies geoquimicas de Fe y Mn en sedimentos del noreste del margen continental Atlántico de España: procesos diagéneticos y sedimentarios. Geo-Temas, 8: 99-102.

COMUNICACIÓNS EN CONGRESOS (Comunicaciones en congresos)

ALONSO, B., ERCILLA, G., CASAS, D., ESTRADA, F., FARRÁN, M., GARCÍA, M., REY D. & RUBIO, B. Pleistocene and Holocene sedimentary facies in the Prestige wreck area (SW Galicia Bank, NE Atlantic Spanish margin). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

ERCILLA, G. & GRUPO PRESTIGE. Potential geological hazards on the Prestige wreck area. SimposioVERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 48: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

40

ERCILLA, G. & GRUPO PRESTIGE. Determinación y valoración de los riesgos geoambientales en la zona de hundimiento del buque Prestige. VI Congreso Geológico de España. Julio. 2004.

RIVAS, T., MOHAMED, K., RUBIO, B., REY, D., VILAS, F., ALONSO, B. & ERCILLA, G. Aplicación de la microcospía electrónica de barrido con electrones retrodispersados en la caracterización microtextural de sedimentos marinos y en la interpretación de registros geoqumicos. X Congreso nacional de Sedimentología. Geo-Temas, 8: 99-102. Elche, Alicante. 2005.

RUBIO, B., REY, D., CHAM, D.P., MOHAMED, K., VILAS, F., ALONSO, B. & ERCILLA, G., Facies geoquimicas de Fe y Mn en sedimentos del noreste del margen continental Atlántico de España: procesos diagéneticos y sedimentarios. X Congreso nacional de Sedimentología. Geo-Temas, 8: 99-102. Elche, Alicante. 2005.

SOMOZA, L., LEÓN, R., MEDIALDEA, T., ERCILLA, G., MAESTRO, A., CASAS, D., FARRÁN, M., LLAVE, E., HERNÁNDEZ-MOLINA F.J. & FERNÁNDEZ-PUGA, M.C. Is it possible to detect deepwater oil spills using multibeam acoustic response? Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes ERCILLA G. (Investigador Responsable) & GRUPO PRESTIGE (2004). Informe científico de la

Determinación y Valoración de los Riesgos geoambientales en la zona de hundimiento del Buque Prestige.

Page 49: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

41

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Modelización de la evolución del fuel-oil retenido en el pecio del buque Prestige y determinación de sus propiedades fisicoquímicas. PT1

I.P. García Ybarra, Pedro Luis ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro de Investigaciones Energéticas, Medioambientales y Tecnológicas (CIEMAT).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) CSIC; INCAR-CSIC; UCM; UNIOVI; UNIZAR; UPC; UPM; URV; USC.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2003

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 55 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El tipo de fuel-oil contenido en los tanques del buque Prestige presentaba una viscosidad fuertemente dependiente de la temperatura, aumentando con la disminución de esta. Esta dependencia era aún mayor a bajas temperaturas, con lo que la predicción de la evolución temporal de la temperatura en los tanques constituía una cuestión crucial a la hora de establecer estrategias de actuación y toma de decisiones, que estaban fuertemente determinadas por la fluidez del fuel-oil.

Para conocer el estado del fuel-oil remanente en los tanques del buque Prestige y predecir su posterior evolución dinámica, dada su difícil accesibilidad, fue necesario efectuar una simulación numérica de su proceso de enfriamiento, para lo cual hubo primero que determinar, mediante experimentos o cálculos, la evolución de las propiedades térmicas y físicas del combustible (densidad, viscosidad, conductividad térmica, calor específico) con la presión y la temperatura.

En una primera etapa se determinaron algunas propiedades físicas, en particular la densidad y viscosidad, para valores de presión y temperatura análogos a los que reinan en los alrededores del pecio del Prestige. Por otra parte, la dificultad del problema de simulación numérica del comportamiento térmico y dinámico del fuel-oil en el interior de los tanques, que radica sobre todo en el amplio rango de escalas espaciales involucradas, aconsejaba que este no fuera resuelto con el uso de un único código, sino que los resultados fueran garantizados por la coherencia entre las predicciones que con distintos códigos se pudieran hacer de un mismo problema. Con este fin, se decidió plantear la resolución de un problema tipo bien definido a una serie de grupos con experiencia en la dinámica de fluidos computacional.

Previamente, mediante un análisis cualitativo, se puso de manifiesto que, en el interior de los tanques, el fuel se pone en movimiento por dos mecanismos distintos. El primero de ellos se debe a que el fuel-oil adyacente a la pared vertical del tanque, que está en contacto con el agua, se enfría y desciende en forma de una fina capa que se estratifica en el fondo del depósito. El movimiento inducido transporta el fuel-oil caliente desde el interior del tanque lateral hasta la pared vertical y, de esta manera, toda la masa de fuel-oil se va enfriando lentamente. En segundo lugar, se induce un movimiento asociado a la presencia de la pared superior del depósito, en posición aproximadamente horizontal, que se encuentra en contacto, por su parte inferior, con fuel-oil caliente. El movimiento aparece cuando en la capa de fuel-oil pegada a la pared y más caliente por abajo, las fuerzas de flotación llegan a superar a los fenómenos viscosos y conductivos.

Varios grupos de investigación utilizaron códigos comerciales, mientras otros pusieron a punto y usaron códigos propios. Adicionalmente, se consideró el uso de correlaciones fenomenológicas para describir macroscópicamente el proceso de enfriamiento. Las simulaciones

Page 50: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

42

muestran que el fuel-oil experimenta un enfriamiento inicial de unas horas de duración dominado por la pura conducción de calor hacia el océano y, a partir de este período, se inician los mecanismos antes aludidos. Una vez establecidos estos dos mecanismos, las simulaciones numéricas revelan que la temperatura media del fuel-oil en los tanques, a los tres meses del hundimiento, alcanza un valor cercano a los 10 ºC en los tanques laterales mientras que en el tanque central alcanza esa temperatura al cabo de cinco meses. Posteriormente, consideraciones teóricas acerca del efecto de la presión sobre las propiedades del fuel-oil llevaron a la conclusión de que, con buena aproximación, bastaba con multiplicar por un factor seis los valores de viscosidad medidos a presión atmosférica. Este incremento de viscosidad disminuye la intensidad de los movimientos inducidos y ralentiza el enfriamiento, alargando en un par de meses la predicción anterior. Por último, se tuvo también en cuenta el efecto de los refuerzos longitudinales metálicos de los tanques. Los cálculos muestran que dicho efecto aumenta significativamente la transferencia de calor durante los dos primeros meses de enfriamiento pero, a partir de entonces, el efecto se va reduciendo y apenas influye en el valor medio de la temperatura alcanzada al cabo de los 6 meses.

En conclusión, se demostró que en el proceso de enfriamiento el fuel-oil no experimenta un cambio brusco hacia un estado sólido, sin embargo su viscosidad va aumentando y dificultando el movimiento según disminuye la temperatura. Concretamente, al cabo de unos seis meses, la temperatura del fuel-oil en los tanques ronda en torno a los 10 ºC y se encuentra en malas condiciones de fluidez para su bombeo o trasvase.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

PALLARÉS, J., CUESTA I., FABREGAT, A. & GRAU, F.X. (2004). Numerical simulation of the fuel-oil cooling in the sunken Prestige tanker. Proceedings of The ASME-ZSIS International Thermal Science Seminar II, 439-445.

GARCÍA-YBARRA, P.L. & DOPAZO, C. (2005). Cooling of the Heavy-Oil Trapped in the Reservoirs of the Sunk Oil Tanker Prestige. 2005 Proceedings of the ASME Summer Heat Transfer Conference, 4: 1021-1023. ASME Books ISBN: 0791847349.

GARCÍA-YBARRA, P.L. & HONTAÑÓN, E. (2005). The cooling of the oil retained in a sunk oil tanker: The Prestige case. CD Proceedings of the 3rd Dubrovnik Conference on Sustainable Development of Energy, Water and Environment Systems.

FERNÁNDEZ-ORO, J.M., SANTOLARIA-MORROS, C., ARGÜELLES-DÍAZ, K.M. & GARCÍA-YBARRA, P.L. (2006). Numerical Simulation of the Fuel-Oil Cooling Process in a Wrecked Ship. Journal of Fluids Engineering. Transaction of the ASME, 128: 1390-1393.

COMUNICACIÓNS EN CONGRESOS (Comunicaciones en congresos)

DOPAZO, C. & GARCÍA-YBARRA, P.L. Cooling of the Heavy-oil Trapped in the Resevoirs of the Sunk Oil Tanker PRESTIGE. 2005 ASME Summer Heat Transfer Conference. San Francisco, EE.UU. 2005.

GARCÍA-YBARRA, P.L. & HONTAÑÓN, E. The cooling of the oil retained in a sunk oil tanker: The Prestige case. Conferencia invitada. Congreso: 3rd Dubrovnik Conference on Sustainable Development of Energy, Water and Environment Systems. Dubrovnik, Croacia. 2005.

FERNÁNDEZ-ORO, J.M., SANTOLARIA-MORROS, C., ARGÜELLES-DÍAZ, K.M. & GARCÍA-YBARRA, P.L. Numerical Simulation of the Fuel-oil Cooling Process in a Wrecked Ship. 2005 ASME Fluids Engineering Division Summer Meeting and Exhibition. 2005.

Page 51: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

43

PALLARÉS, J., CUESTA, I., FABREGAT, A. & GRAU, F.X. Numerical simulation of the fuel-oil cooling in the sunken Prestige tanker. ASME-ZSIS International Thermal Science Seminar II. Bled, Eslovenia. 2004.

Page 52: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

44

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Caracterización reológica de fracciones pesadas de petróleo a alta presión. PT1

I.P. Martínez Boza, Francisco José ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Facultad de Ciencias Experimentales. Universidad de Huelva.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20034

959219993

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 172 500 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

En este proyecto de investigación aplicada se planteó como primer objetivo la puesta a punto de un sistema experimental para la realización de ensayos reproducibles de caracterización reológica de muestras de fluidos sometidas a alta presión y baja temperatura, condiciones normalmente encontradas en pecios de buques, tales como el caso Prestige. Para ello, en su etapa inicial, fue necesario adaptar los sistemas sensores y los reómetros convencionales para la realización de medidas en un ambiente de alta presión. En este sentido, se han puesto a punto sistemas sensores que permiten la determinación de propiedades reológicas a alta presión, tanto de muestras homogéneas como de muestras dispersas, usando geometrías de diversos tipos. Así mismo, se diseñó un sistema hidráulico que permite la presurización de muestras fluidas sin que este proceso interfiera en la determinación de las propiedades reológicas. Estos sistemas experimentales han supuesto un avance en las posibilidades de caracterización de las propiedades reológicas de los líquidos de alta viscosidad en condiciones de alta presión.

En segundo lugar, se planteó como objetivo caracterizar reológicamente distintas fracciones pesadas de petróleo, susceptibles de encontrarse en accidentes marinos. En este sentido, se ha caracterizado, por una parte, el comportamiento viscoso en función de la velocidad de cizalla y, por otra, la evolución de la viscosidad con las variaciones de temperatura y presión de fracciones de petróleo de diversa naturaleza, desde las más ligeras, como fueles y aceites, hasta las más pesadas, como los residuos de destilación de petróleo, fluidos comúnmente utilizados en la formulación de fuelóleos marinos pesados. También se ha prestado especial interés a la caracterización de fuelóleos tipo IFO y Bunker marino ya que son los más utilizados como combustible en los motores diesel de barcos de gran tonelaje.

Así, se ha correlacionado la evolución de la viscosidad con la temperatura y la presión para las muestras seleccionadas, y se llegó a las siguientes conclusiones generales:

1. La viscosidad de las fracciones de petróleo estudiadas aumenta exponencialmente con la presión y puede ser caracterizada por un coeficiente piezoviscoso, que depende de la naturaleza del material y de la temperatura, pero es independiente de la presión, en el rango de presiones estudiado (1-400 bar). Así mismo, la relación viscosidad-temperatura-presión de estos materiales puede modelizarse, en un rango amplio de temperatura y presión, a partir de las propiedades de expansividad y compresibilidad del material, aplicando la teoría del volumen libre y el principio de superposición tiempo-temperatura.

Page 53: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

45

2. Los coeficientes piezoviscosos de las fracciones de petróleo estudiadas disminuyen a medida que aumenta la temperatura. En general, sus valores oscilan entre unos 45 GPa-1, a temperaturas próximas a 0 ºC, y unos 25 GPa-1, a temperaturas próximas a 50 ºC.

3. Los fuelóleos marinos presentan frecuentemente fenómenos complejos, dependientes del tiempo de cizalla y de la velocidad de cizalla, que condicionan el cálculo del coeficiente piezoviscoso. En estos casos, resulta eficaz precizallar el material para eliminar la influencia del tiempo de cizalla en la variación de la viscosidad con la presión.

Anteriormente, no se disponía de datos publicados sobre el comportamiento viscosidad-temperatura-presión de las fracciones pesadas de petróleo en condiciones de alta presión y baja temperatura. Este vacío de conocimiento supuso una fuente importante de incertidumbre en los estudios sobre evolución y estrategia de extracción del fuel contenido en los pecios del Prestige. Los resultados de este proyecto han contribuido a ampliar la base de conocimiento sobre la evolución de las propiedades viscosas en circunstancias drásticas de presión y temperatura en fluidos complejos. Conocer la relación viscosidad-temperatura-presión puede considerarse el punto de partida para la aplicación de modelos fluidodinámicos que simulen adecuadamente el comportamiento de los fueles pesados en condiciones ambientales propias de derrames marinos profundos.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

MARTÍN-ALFONSO, M.J., MARTÍNEZ-BOZA, F.J., NAVARRO, F.J., FERNÁNDEZ, M. & GALLEGOS, C. (2007). Pressure–temperature–viscosity relationship for heavy petroleum fractions. Fuel, 86: 227- 233.

MARTIN-ALFONSO, M.J., MARTI NEZ-BOZA, F.J., PARTAL, P. & GALLEGOS, C. (2006). Influence of pressure and temperature on the flow behaviour of heavy fuel-oils. Rheologica Acta, 45(4): 357-365.

MARTÍNEZ-BOZA, F.J., FERNÁNDEZ-LATORRE, F. & GALLEGOS, C. (2009). High-pressure viscosity of used motor oil/vacuum residue blend. Fuel, 88(9): 1595-1601.

COMUNICACIÓNS EN CONGRESOS (Comunicaciones en congresos)

FERNÁNDEZ-LATORRE, F., MARTÍNEZ-BOZA, F.J, PARTAL, P., FRANCO, J.M., NAVARRO, F.J. & GALLEGOS, C. High-pressure rheology of oil blends. AERC 2006. Creta, Grecia. 2006.

FERNÁNDEZ-LATORRE, F., MARTÍNEZ-BOZA, F.J, PARTAL, P., FRANCO, J.M., NAVARRO, F.J. & GALLEGOS, C. Rheological properties at high pressure of recycled oil bends. AERC 2007. Nápoles, Italia. 2007.

GALLEGOS, C., MARTÍNEZ-BOZA, F.J., PARTAL, P. & FRANCO, J.M. Rheology and environment: heavy fuel-oil recovery at high pressure from the “Prestige” shipwreck. The Lodge commemorative meeting on rheometry. Aberystwyth, Inglaterra. 2006.

MARTÍN-ALFONSO, M. J., JEREZ, A., FRANCO, J. M., PARTAL, P., MARTÍNEZ-BOZA, F. J. & GALLEGOS, C. High-pressure rheology of heavy petroleum fractions and silicone oils. X Congreso Mediterráneo de Ingeniería Química. Barcelona. 2005.

MARTÍN-ALFONSO, M.J., MARTÍNEZ BOZA, F.J., PARTAL, P. & GALLEGOS, C. High pressure viscous characterization of intermediate fuel-oils. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

MARTÍN-ALFONSO, M.J., MARTÍNEZ BOZA, F.J., PARTAL, P. & GALLEGOS, C. High pressure viscosity of heavy petroleum fractions. AERC 2005. Grenoble, Francia. 2005.

MARTÍNEZ BOZA, F.J., JEREZ, A., MARTÍN-ALFONSO, M.J., PARTAL, P., FRANCO, J.M. & GALLEGOS, C. Viscous characterization of the Prestige fuel-oil at the shipwreck conditions. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 54: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

46

MARTÍNEZ BOZA, F.J., MARTÍN-ALFONSO, M.J., PARTAL, P. & GALLEGOS, C. Temperature-pressure viscosity model for heavy petroleum fractions. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005

INFORMES, TIT, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) FERNÁNDEZ LATORRE, F.R. (2007). Caracterización reológica de mezclas de aceite usado/betún a alta

presión. Universidad de Huelva. MARTÍN ALFONSO, M.J. (2006). Modelización Viscosidad-Temperatura-Presión de fracciones de

petróleo. Universidad de Huelva.

Page 55: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

47

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Desarrollo de un código especifico para la simulación numérica del comportamiento térmico y fluido-dinámico de aceites pesados contenidos en el interior de buques

hundidos. PT1

I.P. Pérez Segarra, Carlos David ORGANISMO DO I.P. (Organismo del I.P.)

Escuela Técnica Superior de Ingeniería Industrial y Aeronáutica de Terrassa (ETSEIAT).

Universidad Politécnica de Cataluña (UPC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20046

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 50 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

La finalidad del proyecto ha sido el estudio de flujos turbulentos y la generación de códigos de simulación adecuados para abordar estas fenomenologías y con vistas a la problemática del enfriamiento del aceite contenido en el interior del pecio, esto es, flujos turbulentos a elevados números de Prandtl, con separación pronunciada entre capas límites hidrodinámicas y térmicas, flujos no Newtonianos a bajas temperaturas, posible presencia de fluidos no miscibles (aceite-agua), etc. Los estudios realizados nos han permitido acotar la problemática y dar respuesta a gran parte de los objetivos inicialmente planteados.

Como consecuencia, se ha desarrollado una infraestructura de simulación basada en códigos de propósito general (denominados en el proyecto C1), que emplean modelos de turbulencia de tipo RANS (Reynolds-Averaged Navier Stokes Simulations) y LES (Large Eddy Simulation), y códigos de simulación directa DNS (Direct Numerical Simulation) de la turbulencia (denominados C2) con una versión especial tipo LES (denominada con las siglas CRM, Conservative Regularization Modelling).

En lo que se refiere a métodos DNS para el tratamiento de flujos turbulentos, se han implementado formulaciones tipo symmetry-preserving de cuarto orden. Las aproximaciones numéricas de las ecuaciones gobernantes se llevan a cabo manteniendo las simetrías de los operadores continuos, esto es, los términos convectivos se aproximan mediante un operador antisimétrico y los términos difusivos mediante un operador simétrico definido negativo. Esto nos garantiza que todos los invariantes fundamentales de la turbulencia (energía cinética, enstrophy y helicity) también se conservan de manera exacta en nuestro sistema discreto. Además, se ha profundizado en la aplicación de técnicas tipo Schur-complement para el solver de la ecuación de Poisson y en la programación orientada a objetos para su implementación en el código.

La simulación precisa de fenómenos transitorios tridimensionales en flujos con grandes zonas de separación o con transiciones laminar a turbulento en base a modelos RANS transitorios presenta muchas dificultades e incertidumbres. En estos casos, una aproximación más adecuada son los modelos LES. Se han implementado en el código de propósito general distintas versiones basadas en el concepto de viscosidad turbulenta de Smagorinsky, así como en modelos dinámicos (tipo Germano) aptos para ser extrapolados en casos sin dirección periódica. También se han implementado modelos híbridos RANS/LES en los que las zonas próximas a los contornos sólidos son resueltas mediante modelos RANS, mientras que en las zonas alejadas se emplean modelos LES.

Page 56: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

48

No obstante, lo más destacable ha sido la apuesta del Grupo por el desarrollo de códigos CRM para simulaciones LES. La idea subyacente es parecida a las modelizaciones LES estándar: una modificación de la cascada de energía dejando inalteradas las escalas más grandes, que son las que estamos interesados en resolver correctamente, eliminando las escalas más pequeñas, que no pueden ser representadas en nuestra malla. La diferencia radica en el hecho de que los modelos LES estándar modifican la cascada de energía añadiendo unos términos de falsa disipación cuya deducción se basa en razonamientos de carácter fenomenológico, mientras que los nuevos modelos tratan de modificar las propiedades de transporte de energía de los términos convectivos forzando que, a partir de un cierto tamaño de escala, la cascada de energía se vea alterada y provocando una caída prematura hacia las escalas más pequeñas. Por otra parte, estas nuevas modelizaciones CRM conservan las propiedades de simetría de los operadores continuos. En consecuencia, invariantes tales como la energía cinética, la enstrophy y la helicity, íntimamente ligadas a las propiedades de simetría del operador convectivo, siguen manteniéndose de manera exacta.

En el tema de análisis de flujos de líquidos no miscibles en base a técnicas VOF, se ha estado trabajando esencialmente en la formulación matemática con el objetivo de posibilitar un cálculo lo más preciso posible de la evolución de la interfase. En esta línea se ha trabajado fundamentalmente en algoritmos de reconstrucción de segundo orden, así como en esquemas más precisos de los términos convectivos. En lo que se refiere a la adaptación del código a la simulación de flujos no-Newtonianos, el esfuerzo se ha dirigido a dar flexibilidad y generalidad al código para poder tratar cualquier ley constitutiva de tensiones viscosas en términos de las velocidades de deformación y a través de una viscosidad efectiva.

En lo que se refiere a la implementación de estos modelos, se ha estado trabajando de forma muy intensa tanto en el código tipo C1, de propósito general, como en el código C2, diseñado especialmente para resoluciones de flujos turbulentos al más alto nivel (DNS y su versión CRM-LES). Ambos códigos han sido especialmente diseñados para una eficiente computación en ordenadores paralelos.

En el marco de este proyecto, los estudios realizados con ambos códigos se han centrado principalmente en el tema del enfriamiento de aceites contenidos en el pecio. Los tiempos de cálculo son muy elevados aunque la adaptación de los códigos a ordenadores masivamente paralelos está permitiendo una reducción considerable. Se prevé la extensión de estos algoritmos a formulaciones semi-implícitas que permitan incrementos temporales mayores. Respecto al código C2 (DNS y su versión CRM-LES), cabe destacar los resultados obtenidos con la versión CRM utilizando mallas relativamente poco densas. Consideramos estas metodologías muy prometedoras y el Grupo piensa que es prioritario avanzar en esta línea, incrementando la potencialidad del código —las simulaciones realizadas han sido para casos 3D pero con una dirección periódica. Este esfuerzo está haciendo posible tratar estas complejas fenomenologías en geometrías arbitrarias.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ALBETS, X., PÉREZ-SEGARRA, C.D. & OLIVA, A. (2008). Numerical experiments in turbulent natural convection using two-equation eddy-viscosity models. Journal of Heat Transfer, 130(7): 072501/1-11.

ALBETS, X., PÉREZ-SEGARRA, C.D., OLIVA, A. & BREDBERG J. (2008). Analysis of wall function approaches using two-equation turbulence models. International Journal of Heat and Mass Transfer, 51(19-20): 4940-4957.

FARRÉ, C., PÉREZ-SEGARRA, C.D., SORIA, M. & OLIVA, A. (2006). Analysis of different numerical schemes for the resolution of convection-diffusion equations using finite volume methods on three-

Page 57: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

49

dimensional unstructured grids. Part II: Numerical analysis. Numerical Heat Transfer. Part B: Fundamentals, 49: 351-375.

PÉREZ-SEGARRA, C.D., FARRÉ, C., CADAFALCH, J. & OLIVA A. (2006). Analysis of different numerical schemes for the resolution of convection-diffusion equations using finite volume methods on three-dimensional unstructured grids. Part I: Discretization schemes. Numerical Heat Transfer. Part B: Fundamentals, 49: 333-350.

SORIA, M., PÉREZ-SEGARRA, C.D. & OLIVA, A. (2003). Direct Schur-Fourier Decomposition for the Solution of the Three-Dimensional Poisson Equation of Incompressible Flow Problems Using Loosely-Coupled Parallel Computers. Numerical Heat Transfer. Part B: Fundamentals, 43(5): 467.

SORIA, M., TRÍAS, X., PÉREZ-SEGARRA, C.D. & OLIVA A. (2004). Direct numerical simulation of the three-dimensional natural convection flow in a differentially heated cavity of aspect ratio 4. Numerical Heat Transfer. Part A: Applications, 45(7): 649-673.

TRÍAS, F.X., SORIA, M., OLIVA, A. & PÉREZ-SEGARRA, C.D. (2007). Direct numerical simulation of two- and three-dimensional turbulent natural convection flows in a differentially heated cavity of aspect ratio 4. Journal Fluid Mechanics, 586: 259-293.

TRÍAS, F.X., SORIA, M., PÉREZ-SEGARRA, C.D.& OLIVA, A. (2006). Direct Schur-Fourier decomposition for the efficient solution of high-order Poisson equations on loosely coupled parallel computers. Numerical Linear Algebra with Applications, 13(4): 303-326.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

PÉREZ-SEGARRA, C.D., OLIVA, A., LEHMKUHL, O. & CAPDEVILA, R. Numerical simulation of the thermal and fluid-dynamic behaviour of fuel-oil in sunken ships, Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. 2007.

PÉREZ-SEGARRA, C.D., FARRÉ, C., SORIA, M. & CADAFALCH, J. Analysis of different numerical schemes for the resolution of convection-diffusion equations using Finite Volume Methods on unstructured meshes, AIAA Paper 2004-245. Proceedings of the 42nd AIAA Aerospace Sciences Meeting and Exhibit. 2004.

PÉREZ-SEGARRA, C.D., CONSUL, R., CAPDEVILA, R., OLIVA, A., CASTRO, J. & MAS DE LES VALLS, E. Numerical simulation of the thermal and fluid-dynamic behaviour of fuel-oil in sunken ships. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

SORIA, M., TRÍAS, F.X., PÉREZ-SEGARRA, C.D. & OLIVA, A. Direct Numerical Simulation of Turbulent Natural Convection Flows on PC Clusters Using a Fourth-Order Symmetry-Preserving Method. Proceedings of the Parallel CFD 2004. Conference. 2004.

ALBETS, X., PÉREZ-SEGARRA, C.D., CADAFALCH, J., LIFANTE, C. & CLARAMUNT, K. Numerical experiments in turbulent natural convection using two-equation eddy-viscosity models. Proceedings of the IV International Symposium on Turbulence, Heat and Mass Transfer. 2003.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento LIFANTE NAVARRETE, C. (2006). Numerical techniques for solving the Navier-Stokes equations on

complex geometries. Universidad Politécnica de Catalunya. Departamento de Ingeniería Térmica. Directores: Carles David Pérez Segarra & Asensi Oliva Llena.

ALBETS XICO, X. (2006). Numerical studies of natural and forced convective heat transfer processes using two-equation turbulence models. Universidad Politécnica de Catalunya. Escola Tècnica

Page 58: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

50

Superior d'Enginyeries Industrial i Aeronàutica de Terrassa. Directores: Carles David Pérez Segarra & Asensi Oliva LLena.

TRÍAS MIQUEL, X. (2006). Direct numerical simulation and regularization modelling of turbulent flows on loosely coupled parallel computers using symmetry-preserving discretizations. Universidad Politécnica de Catalunya. Departamento de Ingeniería Térmica. Directores: Asensi Oliva Llena & M. Soria Guerrero.

Page 59: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

51

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Modelización y simulación del comportamiento fluido-dinámico del fuel en el pecio y del vertido producido. PT1

I.P. Grau Vidal, Francesc Xavier ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escuela Técnica Superior de Ingeniería Química.Universidad Rovira i Virgili.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20048

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El presente proyecto “Modelización y simulación del comportamiento fluido-dinámico del fuel en el pecio y del vertido producido” ha tenido como objetivos principales predecir la evolución espacio-temporal de vertidos de petróleo en medio marítimo, y caracterizar el flujo y el estado térmico de los hidrocarburos en el interior de los tanques de almacenamiento para poder tomar las decisiones más adecuadas en su transvase hacia dispositivos más seguros o su contención. Para ello se ha dotado a los programas propios 3DINAMICS y SIMOIL de las capacidades de modelización y características numéricas y computacionales específicas, asociadas a las exigentes condiciones de predicción evidenciadas en el caso del accidente del Prestige. En este sentido, el proyecto ha planteado dos líneas de trabajo que comparten una misma base científica, tanto en aspectos de modelización de transporte como en aspectos de procedimientos numéricos de resolución.

La hipótesis de partida de este proyecto es que la adecuada modelización y simulación numérica de los procesos de transporte de cantidad de movimiento, calor y materia en el crudo (o sus derivados), contenido en los tanques de un petrolero o vertido accidentalmente al mar, puede ayudar decisivamente en la toma de decisiones encaminadas a la minimización de los efectos de un eventual accidente.

RESULTADOS PRINCIPALES: Instalación experimental. Durante el periodo de ejecución de este proyecto se ha realizado

tanto el diseño y montaje de maquetas de enfriamiento de cavidad sumergida a temperatura en un baño a temperatura constante, como el montaje del sistema de adquisición y procesamiento de datos e imágenes. Por otra parte, se ha diseñado un túnel hidrodinámico que permitirá el estudio del flujo sobre cavidades y/o obstáculos, con y sin transferencia de calor.

Instalación computacional. Se ha adquirido un clúster de computación en paralelo compuesto por servidores multiplataforma SUN V20z opteron 248. El número total de procesadores es de 47, cada uno de ellos posee 2 GB de memoria central. Los servidores están interconectados con Gigaethernet. La instalación, montaje y puesta a punto, tanto del hardware como del programario, han sido llevados a cabo con la colaboración del técnico informático del departamento Oriol Morell.

Adaptación y mejora del código propio 3DINAMICS a los flujos y geometrías estudiadas. Se han desarrollado subrutinas que tienen en cuenta el efecto de la variación de las propiedades físicas (densidad, viscosidad y conductividad térmica) con la temperatura y/o concentración. Se ha mejorado el código para la simulación numérica del problema de Rayleigh-Bénard turbulento para determinar el efecto de esta variación de propiedades con la temperatura sobre

Page 60: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

52

los resultados previos de propiedades físicas constantes. Por otra parte, se ha introducido en el código una importante mejora en el cálculo del acoplamiento de velocidad-presión mediante la implementación de la técnica de multimalla y de la paralelización del código. Finalmente, uno de los modelos implementados en el código 3DINAMICS-LES está basado en la resolución local y dinámica de la ecuación de transporte de la energía cinética de subescala, que permite la correcta simulación de flujos que presentan tanto zonas plenamente turbulentas como otras de más calma o laminares.

Mejora del código propio SIMOIL para el estudio numérico de la evolución de vertidos de petróleo. Se ha incorporado en el modelo existente el efecto de la deriva de Coriolis y también se ha mejorado la hidrodinámica del código SIMOIL mediante la implementación de un modelo de aguas poco profundas en coordenadas generalizadas y en variables vorticidad-función de corriente. Esta mejora permite reproducir con mejor fidelidad la topología de las corrientes marítimas en las zonas costeras, lugar donde se puede producir el mayor impacto económico y ecológico en el caso de incidencia de un vertido de petróleo.

PROBLEMAS ENCONTRADOS Y SOLUCIONES APORTADAS: Uno de los principales problemas que se ha encontrado es la incorporación tardía de los

becarios del proyecto, que no se ha podido realizar hasta octubre de 2004, con lo que su participación efectiva ha cubierto aproximadamente dos terceras partes de la duración del mismo. En cuanto a las dificultades de tipo científico/técnico, estas se han centrado en la selección y adquisición de un nuevo sistema láser de iluminación, que finalmente ha sido fabricado a medida por la empresa MONOCROM, y en la instalación de hardware y software del clúster de computación en paralelo. El sistema computacional se ha podido instalar gracias a la colaboración de los técnicos informáticos del departamento David Losada y Oriol Morell. Ambos tienen la titulación en Ingeniería Informática —a pesar de que el perfil de su plaza no lo exige— y poseen un elevado conocimiento de implementación de soluciones hardware y software de sistemas computacionales en paralelo.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

PALLARÈS, J., GRAU, F.X. & DAVIDSON, L. (2005). Pressure drop and heat transfer rates in forced convection rotating square duct flows at high rotation rates. Physics of Fluids, 17 075102.

PALLARÈS, J., VERNET, A., FERRÉ, J.A. & GRAU, F.X. (2007). Eduction of near-wall flow structures responsible for large deviations of the momentum-heat transfer analogy and fluctuations of wall transfer rates in turbulent channel flow. Computers and Fluids, 35 (8): 1327-1334.

USERA, G., VERNET, A. & FERRÉ, J.A. (2004). PIV de alta frecuencia. Anales de Ingeniería Mecánica, 3: 2193-2199.

USERA, G., VERNET, A. & FERRÉ, J.A. (2004). Análisis de imágenes de PIV en la cercanía de las paredes. Anales de Ingeniería Mecánica, 3: 2183-2191.

USERA G., VERNET, A. & FERRÉ, J. A. (2006). Use of time resolved PIV for validating LES/DNS of the turbulent flow within a PCB enclosure model. Flow Turbulence and Combustion, 77: 77-95.

USERA, G., PALLARÈS, J., VERNET, A. & FERRÉ, J.A. (2006). A conditional sampling method based on fuzzy clustering for the analysis of large-scale dynamics in turbulent flows. European Journal of Mechanics B-Fluids, 25: 172-191.

TORRAS, C., PALLARÈS, J., GARCÍA-VALLS, R. & JAFFRIN, Y. (2006). CFD simulation of a rotating disk flat membrane. Desalination, 200: 453-455.

VALENCIA, L., PALLARÈS, J., CUESTA, I. & GRAU, F.X. (2005). Rayleigh-Bénard convection of water in a perfectly conducting cubical cavity: Effects of temperature-dependent physical properties in laminar and turbulent regimes. Numerical Heat Transfer Part A-Applications, 47: 333-352.

Page 61: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

53

VALENCIA, L., PALLARÈS, J., CUESTA, I. & GRAU, F.X. (2007). Turbulent Rayleigh-Benard convection of water in cubical cavities: A numerical and experimental study. International Journal of Heat and Mass Transfer, 50: 3203-3215.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

FABREGAT, A., CUESTA, I., PALLARÈS, J., GRAU, F. X. & MIQUEL, J. Eficacia de los métodos SOR, gradiente conjugado y multimalla en la computación del acoplamiento velocidad-presión en flujos turbulentos. Métodos Computacionais em Engenharia. ISBN:972-49-2008-9. 2004.

FABREGAT, A., PALLARÈS, J., CUESTA, I. & GRAU F.X. Comparison of Parallel performance for Pressure Correction solvers of Incomprensible Flows. Proceedings of International Conference on Parallel Computational Fluid Dynamics. Maryland, USA. 2005.

GRAU, F.X., VALENCIA, L., FABREGAT, A., PALLARÈS, J. & CUESTA, I. Modelization and simulation of the fluid dynamics of the fuel in sunken tankers and of the dispersion of the fuel spill. Symposium VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

PALLARÈS, J., CUESTA, I., FABREGAT, A. & GRAU, F.X. Numerical simulation of the fuel-oil cooling in the sunken Prestige tanker. Proceedings of The ASME-ZSIS International Thermal Science Seminar II. A. E. BERGLES, I. GOLOBIC, C. H. AMON & A. BEJAN (Eds.). pp. 439-445, ISBN:961-91393-0-5. 2004.

VALENCIA, L., PALLARÈS, J., CUESTA, I. & GRAU, F.X. Numerical simulation of non-Boussinesq effects in laminar and turbulent Rayleigh-Bénard convection of water in a perfectly conducting cubical cavity. Proceedings of 4th ICCHMT 4thInternational Conference on Computational Heat and Mass Transfer. Paris-Cachan, Francia. May. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento VALENCIA MERIZALDE, L. (2005). Estudio numérico y experimental del flujo Rayleigh-Bénard en

cavidades cúbicas para régimen transitorio y turbulento. Universidad Rovira i Virgili. Departamento de Ingeniería Mecánica. Directores: Jordi Pallarès Curto & Ildefonso Cuesta Romero.

FABREGAT TOMÀS, A. (2006). Direct numerical simulation of turbulent dispersion of buoyant plumes in a pressure-driven channel flow. Universidad Rovira i Virgili. Departamento de Ingeniería Mecánica. Directores: Ildefonso Cuesta Romero & Jordi Pallarès Curto.

FLOREZ, E. (En realización). Métodos de lattize-Boltzman para la simulación de flujos turbulentos. Universidad Rovira i Virgili. Departamento de Ingeniería Mecánica. Directores: Clara Salueña & Ildefonso Cuesta.

JODA, A. (En realización). Técnicas ópticas para la caracterización de flujos en sistemas complejos. Universidad Rovira i Virgili. Departamento de Ingeniería Mecánica. Directores: Ildefonso Cuesta & Antonio Vernet.

YOUNIS, O. (2009). Numerical and experimental study of transient laminar natural convection of high Prandtl number fluids in a cubical cavity. Universidad Rovira i Virgili. Departamento de Ingeniería Mecánica. Directores: Francesc Xavier Grau Vidal & Jordi Pallarès Curto.

Page 62: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

54

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Predicción del transporte de calor por convección natural del fuel en los pecios. Modelización y simulación hidrodinámica. Subproxecto 1. Simulación y modelización de la fluidodinámica del fuel en los pecios mediante técnicas avanzadas de supercomputación.

PT1

I.P. Hauke Bernardos, Guillermo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro Politécnico Superior de Ingenieros. Universidad de Zaragoza.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Laboratorio de Investigación en Tecnologías de la Combustión (LITEC-CSIC).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20069-C03-01

976 761000

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 87 400 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20069-C03-02; VEM2003-20069-C03-03

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

La finalidad de este Proyecto de Investigación era incrementar la eficacia de las herramientas existentes para la simulación de flujos como los que tuvieron lugar en los tanques del Prestige durante su hundimiento. Se trata de flujos dominados por fuerzas de flotación, causantes de transporte de calor por convección natural, a altos números de Rayleigh (Ra), con propiedades del fluido no lineales. La simulación de este tipo de flujos requiere, como mostraron los informes del CIEMAT, tiempos de cálculo prohibitivos.

Tradicionalmente, para la modelización de flujos de convección natural cuasi-incompresibles se ha venido empleando el modelo de Boussinesq. Este modelo considera la densidad del fluido constante y modela los efectos de flotación causados por la variación de la temperatura a través de la modificación de las fuerzas másicas. Sin embargo, se ha comprobado que se pueden disminuir notablemente los tiempos computacionales a través de la introducción de ecuaciones generalizadas de líquidos, donde la densidad y sus variables termodinámicas dependen de la temperatura y la presión. Mientras que el modelo de Boussinesq es solo apto para pequeñas variaciones de temperatura, si se disponen los datos adecuados del fluido, este modelo permite simular con realismo flujos de convección natural para cualquier gradiente térmico.

Los modelos mencionados se han implementado en una formulación variacional de elementos finitos SUPG y SGS, unificada tanto para flujos compresibles como incompresibles. La eficacia de esta segunda formulación se ha comparado con las técnicas numéricas desarrolladas, utilizando casos benchmark clásicos (como el de Vahl Davis, etc.) y el modelo del CIEMAT de los tanques del Prestige.

Los trabajos desarrollados concluyen que la formulación basada en ecuaciones generalizadas de líquidos presenta mejores propiedades de convergencia, permite avanzar la solución numérica con mayores pasos temporales y mantiene la precisión del número de Nusselt. En simulaciones de los tanques del Prestige, ha permitido alcanzar soluciones que no eran posibles con técnicas de elementos finitos basadas en el modelo de Boussinesq. En resumen, esta formulación permite ahorros considerables de tiempo de cálculo para la simulación de flujos de convección natural.

Por otro lado, estas tecnologías numéricas se han conjugado con el desarrollo de estimadores de error a posteriori, especialmente diseñados para Fluidodinámica Computacional. El estimador de error provee como salida el tamaño de elemento óptimo, que es utilizado para generar una nueva malla adaptada. Las técnicas de adaptatividad permiten reducciones de tiempo de cálculo sustanciales.

Page 63: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

55

Utilizando la teoría variacional de las multi-escalas, se ha desarrollado un estimador de error a posteriori explícito, especialmente diseñado para soluciones calculadas a través de métodos estabilizados. Se ha demostrado que esta técnica es exacta para cierto tipo de soluciones, como soluciones de fluidos 1D resueltas por métodos estabilizados. Como novedad, estos estimadores de error son explícitos, por lo que no requieren casi ningún coste computacional, pero mantienen la precisión de otros estimadores de error mucho más complejos, como los estimadores implícitos.

Típicamente, las simulaciones en fluidodinámica computacional demandan la resolución de sistemas de ecuaciones con un elevado número de grados de libertad. Esto se intensifica cuando aparecen acoplados diversos fenómenos físicos. Todas estas técnicas se han paralelizado y programado en un Clúster Beowulf con cuatro PCs, basado exclusivamente en componentes COTS (es decir, componentes estándar de bajo coste). Se ha conseguido un equipo muy económico, con buenas propiedades de paralelización, como muestran los resultados de escalabilidad.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BREZZI, F., HAUKE, G., MARINI, L.D. & SANGALLI, G. (2003). Link-Cutting Bubbles for the Stabilization of Convection-Diffusion-Reaction Problems. Mathematical Models and Methods in Applied Sciences, 13: 445-461.

FRANCA, L.P., HAUKE, G. & MASUD, A. (2006). Revisiting Stabilized Finite Element Methods for the Advective-Diffusive Equation. Computer Methods in Applied Mechanics and Engineering, Special Issue on Advances on Computational Mechanics, 195: 1560-1572.

HAUKE, G. & DOWEIDAR, M.H. (2005). Fourier Analysis of Semi-Discrete and Space-Time Stabilized Methods for the Advective-Diffusive-Reactive Equation: I. SUPG. Computer Methods in Applied Mechanics and Engineering, 194: 45-81.

HAUKE, G. & DOWEIDAR, M.H. (2005). Fourier Analysis of Semi-Discrete and Space-Time Stabilized Methods for the Advective-Diffusive-Reactive Equation: II. SGS. Computer Methods in Applied Mechanics and Engineering, 194: 691-725.

HAUKE, G. & DOWEIDAR, M.H. (2006). Fourier Analysis of Semi-Discrete and Space-Time Stabilized Methods for the Advective-Diffusive-Reactive Equation: III. SGS/GSGS. Computer Methods in Applied Mechanics and Engineering, 195: 6158-6176.

HAUKE, G. & DOWEIDAR, M.H. (2006). Intrinsic Scales and a Posteriori Multiscale Error Estimation for Piecewise-Linear Functions and Residuals. Internacional Journal for Computacional Fluid Dynamics, 20: 211-222.

HAUKE, G. & LANZAROTE, J. Low speed simulation of buoyant flows with a compressible / incompressible stabilized formulation (en preparación).

HAUKE, G., DOWEIDAR, M.H. & MIANA, M. (2006). Proper Intrinsic Scales for a Multiscale A-Posteriori Error Estimation. Computer Methods in Applied Mechanics and Engineering, 195: 3983-4001.

HAUKE, G., DOWEIDAR, M.H. & MIANA, M. (2006). The Multiscale Approach to Error Estimation and Adaptivity. Computer Methods in Applied Mechanics and Engineering, 195: 1573-1593.

HAUKE, G., DOWEIDAR, M.H., FUSTER, D., GÓMEZ, A. & SAYAS, J. (2006). Application of Variational a-Posteriori Multiscale Error Estimation to Higher-Order Elements. Computational Mechanics, 38: 382-389.

HAUKE, G., FUSTER, D. & DOWEIDAR, M.H (2008). Variational Multiscale A-posteriori Error Estimation for Multi-Dimensional Transport Problems. Computer Methods in Applied Mechanics and Engineering, 197: 2701-2718.

Page 64: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

56

HAUKE, G., SANGALLI, G. & DOWEIDAR, M.H. (2007). Combining Adjoint Stabilized Methods for Advection-diffusion-reaction. Mathematical Models and Methods in Applied Sciences, 17: 305-326.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

HARARI & HAUKE, G. Stabilization of semidiscrete transient advection-diffusion-reaction. VIII USNCCM, Austin, EEUU. July. 2005.

HAUKE, G. & DOWEIDAR, M.H. Advances in a-posteriori error estimation with the variational multiscale method. VIII USNCCM. Austin, EEUU. July. 2005.

HAUKE, G. & DOWEIDAR, M.H. El Método Variacional de las Multiescalas para Estimación de Error en Mecánica de Fluidos. VII COMNI. Granada. Julio. 2005.

HAUKE, G. & DOWEIDAR, M.H. Integración temporal de flujos con grandes términos fuente. VII COMNI. Granada. 2005.

HAUKE, G. & DOWEIDAR, M.H. The Variational Multiscale Method and A Posteriori Error Estimation.Enumath. Santiago de Compostela. 2005.

HAUKE, G., DOWEIDAR, M.H. & FUSTER, D. Multiscale multi-dimensional explicit a-posteriori error estimation for fluid dynamics. ECCOMAS CFD, Egmond aan Zee, Holanda. September. 2006.

HAUKE, G., DOWEIDAR, M.H. & MIANA, M. A posteriori error estimation: The variational multiscale approach. Advances in Computational Mechanics. A Conference Celebrating the Sixtieth Birthday of T.J.R. Hughes, Houston, EEUU. April. 2004.

HAUKE, G., DOWEIDAR, M.H. & MIANA, M. The multiscale approach to a posteriori error estimation. TheInternational Workshops on Advances in Computational Mechanics. Tokyo, Japón. November. 2004.

HAUKE, G. & FUSTER, D. Explicit variational multiscale a-posteriori error estimation for multi-dimensional fluid dynamics. ASME IMECE 2006, Chicago, EE.UU. November. 2006.

HAUKE, G., LANZAROTE, J. & FUSTER, D. Low speed simulation of buoyant flows with a compressible/ incompressible stabilized formulation. 14th International Conference on Finite Elements in Flow Problems. Santa Fe, EE.UU. March. 2007.

HAUKE, G., SANGALLI, G. & DOWEIDAR, M.H. Combining adjoint stabilized methods for reactive fluid transport. World Congress on Computational Mechanics, Los Angeles, EE.UU. July. 2006.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento DOWEIDAR, M.H. (2005). Simulación y estimación de error a-posteriori en flujos con grandes términos

fuente. Universidad de Zaragoza. Departamento de Ciencia y Tecnología de Materiales y Fluidos. Director: Guillermo Hauke Bernardos.

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) DOWEIDAR, M.H. (2002). Integración temporal de flujos con grandes términos fuente. Universidad de

Zaragoza. Centro Politécnico Superior. Director: Guillermo Hauke Bernardos. Proxectos Fin de Carreira

LANZAROTE ÓSCAR, J. (2007). Simulación del fuel-oil contenido en los tanques del buque Prestige. Universidad de Zaragoza. Centro Politécnico Superior. Director: Guillermo Hauke Bernardos.

Page 65: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

57

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Predicción del transporte de calor por convección natural del fuel en los pecios. Modelización y simulación hidrodinámica. Subproxecto 2. Métodos de elementos finitos y de características para la simulación del transporte de calor por convección natural.

PT1

I.P. Bermúdez de Castro López-Varela, Alfredo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Matemáticas.Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20069-C03-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20069-C03-01; VEM2003-20069-C03-03

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El objetivo principal del proyecto era desarrollar herramientas flexibles y fiables que permitiesen la simulación numérica del movimiento del fluido y del transporte de calor por convección natural de sustancias nocivas, como el fuel, dentro de los pecios del Prestige. Para ello, se ha abordado la resolución numérica de las ecuaciones de conservación del movimiento y de la energía utilizando un método de elementos finitos combinado con un método de características. Los resultados y conclusiones más relevantes alcanzados en el desarrollo del proyecto han sido:

1. Simulación 2D del transporte de calor mediante métodos de elementos finitos y el método de las características. Se ha desarrollado un código informático que permite resolver el problema acoplado de la conservación de la energía y la conservación del movimiento. Para la conservación de la energía se ha utilizado un método de orden dos en espacio y tiempo, mientras que para la conservación del movimiento se ha utilizado orden uno en espacio y orden dos en tiempo. Para simular el proceso de convección natural del fuel del Prestige se ha utilizado el modelo de aproximación de Boussinesq, que consiste en una aproximación del modelo acoplado para un proceso termodinámico próximo a un proceso estacionario en equilibrio mecánico, cuya única fuerza es la gravitatoria. Se ha intentado estudiar el comportamiento del fuel del Prestige utilizando el código obtenido. Sin embargo, el alto número de Rayleigh de este problema conduce a inestabilidades importantes, muy difíciles de tratar desde el punto de vista numérico. Se ha incorporado el modelo de turbulencia de Smagorinsky para mejorar el modelo acoplado y se ha optimizado la malla de elementos finitos utilizada con el objetivo de capturar los efectos de capa límite. Sin embargo, no se ha conseguido salvar las dificultades citadas para obtener resultados aceptables. Paralelamente, se ha utilizado un software comercial basado en volúmenes finitos (Fluent), con el que se han obtenido buenos resultados pero siendo necesario un tiempo de cálculo muy elevado.

2. Simulación 3D del transporte de calor mediante métodos de elementos finitos y el método de las características. Los métodos numéricos desarrollados en el apartado anterior se han extendido al caso tridimensional.

3. Estudio analítico de la estabilidad de los flujos de Rayleigh. Se ha resuelto un problema bidimensional de convección natural en una cavidad cuadrada donde las paredes verticales se encuentran a distintas temperaturas. Los resultados obtenidos para diferentes valores del número de Rayleigh han sido comparados con un trabajo clásico de la literatura, con resultados satisfactorios. Se ha disminuido el tamaño de la malla espacial y temporal para estudiar como se reduce el error y se ha comprobado que para valores de Rayleigh muy altos es necesario utilizar pasos de tiempo muy pequeños y mallas muy finas. Se ha estudiado este mismo problema utilizando el código 3D.

Page 66: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

58

Los resultados obtenidos en el proyecto representan una herramienta importante para la simulación numérica de fenómenos de convección natural. Los códigos informáticos desarrollados pueden adaptarse fácilmente para simular numéricamente una gran variedad de problemas termodinámicos que surgen en numerosas situaciones reales. Sin embargo, es necesario mejorar la robustez de los métodos numéricos para poder abordar en un futuro la simulación numérica de problemas medioambientales como el derivado del accidente del Prestige y que requieren tomar decisiones importantes en un breve espacio de tiempo.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BERMÚDEZ, A., GAMALLO, P., NOGUEIRAS, M.R. & RODRÍGUEZ, R. (2005). Approximation properties of lowest-order hexahedral Raviart-Thomas finite elements. C. R. Math. Acad. Sci. Paris, 340(9): 687-692.

BERMÚDEZ, A., GAMALLO, P., NOGUEIRAS, M.R. & RODRÍGUEZ, R. (2006). Approximation of a structural acoustic vibration problem by hexahedral finite elements. IMA J. Numer. Anal., 26(2): 391-421.

BERMÚDEZ, A., NOGUEIRAS, M.R. & VÁZQUEZ, C. (2006). Numerical analysis of convection-diffusion-reaction problems with higher order characteristics/finite elements. I. Time discretization. SIAM J. Numer. Anal., 44(5): 1829-1853 (electronic).

BERMÚDEZ, A., NOGUEIRAS, M.R. & VÁZQUEZ, C. (2006). Numerical solution of variational inequalities for pricing Asian options by higher order Lagrange-Galerkin methods. Appl. Numer. Math., 56(10-11): 1256-1270.

BERMÚDEZ, A., NOGUEIRAS, M.R. & VÁZQUEZ, C. (2006). Numerical analysis of convection-diffusion-reaction problems with higher order characteristics/finite elements. II. Fully discretized scheme and quadrature formulas. SIAM J. Numer. Anal., 44(5): 1854-1876 (electronic).

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BERMÚDEZ, A., NOGUEIRAS, M.R. & VÁZQUEZ, C. Variational inequalities for the valuation of financial derivatives. Conferencia plenaria durante el congreso The First Chilean Workshop on Numerical Analysis of Partial Differential Equations (WONAPDE 2004). Concepción, Chile. Enero. 2004.

BERMÚDEZ, A. Matemáticas y simulación en ingeniería. Cursos de Verano de la Universidad Complutense de Madrid. Madrid. Julio. 2004.

BERMÚDEZ, A. Modelos matemáticos en los procesos industriales. Curso en la XI Escuela Jacques-Louis Lions Hispano-Francesa sobre Simulación Numérica en Física e Ingeniería. Cádiz. Septiembre. 2004.

BERMÚDEZ, A. Oportunidades para las Matemáticas en la Industria. Mesa redonda en el CSIC. Madrid. Marzo. 2004.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento RODRÍGUEZ NOGUEIRAS, M. (2005). Numerical analysis of second order Lagrange-Galerkin schemes.

Application to option pricing problems. Universidade de Santiago de Compostela. Departamento de Matemática Aplicada. Directores: Alfredo Bermúdez de Castro & Carlos Vázquez Cendón.

Page 67: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

59

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Subproxecto 2. Determinación de propiedades de un hidrocarburo pesado diluido con mezclas CO2/CH4 en estado supercrítico. PT1

I.P. Rodríguez Somolinos, Francisco ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias Químicas.Universidad Complutense de Madrid.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20072-C02-02

913944246

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 204 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20072-C02-01

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Conforme a los objetivos concretos propuestos originalmente en el proyecto, se detallan a continuación los principales logros obtenidos. Así, se diseñó, construyó y validó una instalación para determinar cómo decrece la viscosidad y la densidad del fuel viscoso cuando es diluido con mezclas de CO2/CH4 a altas presiones. Para la determinación de la densidad, la instalación incorporó un densímetro de tubo vibrante (Anton Paar, modelo DMA 512P) capaz de operar a temperaturas comprendidas entre 263 y 423 K y presiones de hasta 70 MPa. La determinación de la viscosidad se llevó a cabo mediante un viscosímetro capilar de alta presión formado por un tubo capilar de longitud y diámetro definidos, entre cuyos extremos se crea una pérdida de carga, en función del caudal volumétrico de fuel.

Por otro lado, se determinaron los coeficientes de difusión de los fluidos supercríticos en el fuel, así como la tensión interfacial entre el fuel y el CO2/CH4. Dado que la mayoría de las técnicas experimentales empleadas para la determinación de los coeficientes de difusión en condiciones supercríticas son tediosas, la información disponible en literatura sobre esta propiedad es relativamente escasa. Por ello, en este punto del proyecto no solo se obtuvieron datos experimentales, sino que, además, se desarrolló una técnica experimental que facilita notablemente la obtención de dichos coeficientes. En cuanto a la tensión superficial, para su determinación se utilizó un tensiómetro de alta presión que opera siguiendo el método de la gota colgante (Dataphysics OCA 15+).

También se estudió la extracción de las fracciones ligeras del fuel en las condiciones de presión que soporta el pecio y a temperaturas suficientes para mantener el CO2 (Tc = 31 ºC) o las mezclas CO2/CH4 de relación molar 3/1 (Tc = 0 ºC) en estado supercrítico. En esta tarea se ha estudiado el proceso de extracción con CO2 y sus mezclas con CH4 para establecer las condiciones técnicas del equipo y determinar el tiempo de extracción, flujo del fluido y solubilidad de los componentes del fuel en un amplio intervalo de presiones (0.1-35 MPa) y de temperaturas (273–363 K) con el fin de tener datos que permitan simular extracciones de petróleo y sus derivados retenidos en barcos naufragados. Para ello se ha diseñado, construido y validado una instalación que consiste en un autoclave que trabaja a temperaturas y presiones inferiores a 363 K y 35 MPa, respectivamente.

Para conseguir el modelo que represente lo más verazmente posible el sistema de bombeo del fuel desde el pecio a la superficie que se propone simular fueron empleados distintos modelos termodinámicos y basados en inteligencia artificial. Posteriormente, teniendo en cuenta el error de estimación, se seleccionó el modelo que mejor representaba la realidad. Los modelos que mejor representaban las propiedades fluidodinámicas con un rendimiento computacional adecuado eran los basados en inteligencia artificial (redes neuronales artificiales).

Page 68: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

60

Para el diseño del modelo fueron necesarias las propiedades fisicoquímicas de las mezclas fuel-gas más arriba comentadas. Con estas, el modelo estima las condiciones de bombeo del fuel a la superficie a través de una conducción vertical calefactada de una longitud superior a 3500 m. Con este modelo se determina la viabilidad del bombeo del fuel diluido con un fluido supercrítico. El modelo empleado está basado en una red neuronal artificial tipo Perceptron Multicapa, empleando algoritmos basados en back-propagation, para la optimación de los parámetros propios del modelo. La función de transferencia y entrenamiento fueron la función sigmoide y el algoritmo de regularización Bayesiana. Con este diseño, la red neuronal diseñada es capaz de estimar las propiedades con un error medio de estimación inferior al 5%. Conviene destacar que, a diferencia de otros modelos utilizados, el modelo propuesto no emplea ningún conocimiento fisicoquímico de la muestra, tan solo las propiedades determinadas experimentalmente.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

El proyecto se basó en el desarrollo de las siguientes dos patentes, cuyo inventor forma parte del equipo del subproyecto 01: Inventor: J. PRIETO. Título: Procedimiento para modificar las propiedades de un hidrocarburo con el fin

de inmovilizarlo en contenedores hundidos o de transportarlo hasta la superficie. N.º de solicitud: 200300180. País de prioridad: España. Fecha de prioridad: 24/1/2003. Entidad titular: CSIC.

Inventor: J. PRIETO. Título: Procedimiento para inmovilizar hidrocarburos en el interior de contenedores hundidos o para transportar este hidrocarburo hasta la superficie, haciendo uso de las propiedades de fluidos supercríticos en las condiciones presentes a alta profundidad. N.º de solicitud: 200300618. País de prioridad: España. Fecha de prioridad: 14/3/2003. Entidad titular: CSIC Por ello, se ha estado en contacto con la empresa italiana Saipem para ver si estaban

interesados en nuestros resultados y, sobre todo, en el modelo que se ha desarrollado atendiendo a criterios de inteligencia artificial para el bombeo de hidrocarburos desde grandes profundidades. Si las conversaciones hubiesen fructificado, se hubiese optado por patentar el modelo. Como no fue así, ya que Saipem se inclina por alternativas distintas al bombeo, no se ha solicitado patente alguna. Sin embargo, esta posibilidad de patente, que no se descarta, ha evitado la publicación de los resultados del proyecto.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

GARCÍA, J., FERNÁNDEZ, A. & RODRÍGUEZ, F. Apparatus and methods for gas solubility, density and viscosity measurements for viscous fuels satured with CO2 at high pressure. SymposiumVERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Conferencia por invitación al IP sobre Necesidades de formación e investigación en procesos con fluidos supercríticos. 2ª Reunión de expertos en tecnologías de fluidos supercríticos. Red FLUCOMP. Valladolid. Octubre. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Tres alumnos de 5º de Ingeniería Química de la UCM han colaborado en la parte experimental de este proyecto, dentro de una asignatura de su plan de estudios: “Estancias en empresas, universidades u OPIs”.

Page 69: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

61

D.ª Adela Fernández Hidalgo, la persona contratada con cargo al proyecto, aunque desarrolló una gran parte de la experimentación que le podría haber conducido a la lectura de su tesis doctoral, se incorporó a la empresa ALQUIMIA. Por lo tanto, se duda que presente una tesis doctoral, al menos a corto plazo.

Page 70: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

62

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ERGAP. Determinación y valoración de riesgos geoambientales en el área de hundimiento del buque Prestige. Subproxecto 1. Estudio sedimentológico, geotécnico y

de las propiedades físicas. PT1

I.P. Ercilla Zárraga, Gemma ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Ciencias del Mar (ICM) Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20093-C03-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20093-C03-02; VEM2003-20093-C03-03

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

PRESTIGE SINKING AREA: DETERMINATION OF POTENTIAL GEOLOGICAL HAZARDS Geophysical data with different degrees of resolution and sediment cores are been used for

the present study. With respect to geophysical data, multibeam bathymetry, high-penetration multichannel seismic profiles, high resolution single channel seismic profiles, and ultra-high resolution parametric seismic profiles were obtained. Moreover, seismicity data from land stations and ocean bottom seismometers (OBSs) were registered. For ground-truthing, sediment cores up to 3 m long were recovered. The Prestige wreck area was surveyed from two perspectives: a regional study that covers the Galicia Bank, and a detailed local study that covers the area where the wrecks are located.The area where stern and bow are located is characterized by a N-S tectonic ridge with gradients (29º to 3º) that decrease westward; the eastern sector is defined by a steep scarp, and the western one by a gentler slope where depositional lobes and channels develop. The analysis integrating different geological subjects suggest the existence of potential geological factors (morphological, tectonic and sedimentologic) that might cause hazards to the stern and bow of the Prestige wreck. Taking into account these factors, two main categories of potential hazards can be differentiated according to their distinct origin: i) hazards related to sedimentary processes, and ii) hazards related to tectonic processes. Hazards related to sedimentary processes are suggested by the occurrence of mass-movement processes due to slope overstepping. Morphologically, the stern is located on the scarp, where the slope gradient is about 19º, and the bow is situated on the floor of an interlobe channel with gradients of 4-5º. Slope instabilities, as slumps, turbidites, slope aprons, are identified in the scarp environment, and slump debris, mass-flow deposits and turbidites in the depositional lobe and channel environments. The main potential tectonic hazards that are relevant in the area are faults and seismicity. Faults with N-S, NNE-SSW, NNW-SSE trends control the Galicia Bank, and specifically a N-S faulting controls the structural trends of the wreck area. Some of them, including the N-S faulting of the Prestige wreck area may be considered hazardous as they are responsible for the existence of the scarps that produce the vertical displacement of the seafloor and interrupt the lateral continuity of the stratigraphic units. Earthquakes of moderate to low magnitude have characterized the Galicia continental margin, and have been recorded in the surrounding areas of the Galicia Bank. From a qualitative point of view, these data allows us to consider that the Prestige wreck area is an area of active seismicity.

THE GALICIA BANK REGION: IMAGING THE RECENT SEDIMENT DYNAMICS Multibeam bathymetry, high resolution multi-channel, and very high resolution single-channel

(3.5 kHz) seismic records were used to depict the complex geomorphology that defines the Galicia

Page 71: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

63

Bank region (Atlantic, NW Iberian Peninsula). This region (≈ 620 to 5000 m water depth) is characterized by a great variety of features: structural features (scarps, highs, valleys, fold bulges), fluid dynamics-related features (structural undulations and collapse craters), mass-movement features (gullies, channels, mass-flow deposits, slope-lobe complexes, and mass-transport deposits), bottom-current features (moats, furrows, abraded plain, sediment waves, and drifts), (hemi)pelagic features, mixed features (abraded surfaces associated to mixed sediments) and bioconstructions. The region is here considered as a seamount-like environment where these features represent architectural elements of a deep-water slope apron system that is organized into a hierarchy of four minor-order sedimentary systems: slope apron, contouritic, current-controlled (hemi)pelagic, and (hemi)pelagic. These systems are a reflection of the mode of transport: downslope (mass transport, mass flows, turbidity flows), alongslope (bottom currents of Mediterranean Outflow Water, Labrador Water Mass, North Atlantic Deep Water, and Lower Deep Water), vertical settling, and the interplay between them. The architectural and sediment dynamic complexities, for their part, are conditioned by the morphostructural complexity of the region, whose structures (scarps and highs) favor multiple submarine sediment sources, affect the type and evolution of the mass-movement processes, and interact with different water masses. This region and similar seamount-like environments are therefore ideal zones for carrying out submarine source-to-sink studies, and can represent areas subject to hazards, both geologic and oceanographic in origin.

THE GALICIA BANK REGION: THE BURATO ERGAP COLLAPSE- A MAJOR MORPHOTECTONIC FEATURE IN THE REGION

Multibeam and seismic data acquired during the ERGAP 1 and ERGAP 2 allowed the recognition and study of three big depressions which are located in the continental slope southeast of the Galicia Bank. These depressions correspond to collapses circular in shape that reach 370 m depth and whose size range between 2000 y 5000 m. Among them the so called BURATO ERGAP have been analysed in detail. Seismic records from this depression indicate its erosive character, the occurrence of a diapir underneath related to a shale layer, numerous faults that extend from the seafloor to the shale layer at both sides of the depression and finally and transparent seismic facies that could be associated to fluid venting. The genesis of this collapses must be explain in the framework of the Cenozoic Pyrenean compressive events, where faulting of the sedimentary cover over a viscous shale layer among other factors can be invoked to explain this outstanding features.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos ALONSO, B., ERCILLA, G., CASAS, D., ESTRADA, F., FARRÁN, M., GARCÍA, M., REY, D. & RUBIO, B. (2008).

Late Pleistocene and Holocene sedimentary facies on the SW Galicia Bank (Atlantic NW Iberian Peninsula). ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.),The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Marine Geology, 249: 46-64.

CASAS, D., ERCILLA, G., ESTRADA, F., GARCÍA, M., ALONSO, B. & DEBRIS-VALLEY, G. (2008). Morfología y Procesos Sedimentarios. Geo-Temas, 10: 507-510. ISSN: 1567-5172.

CASAS, D., ERCILLA, G., LIKOUSIS, V., IOAKIM, CH. & PERISSORATIS, C. (2006). Physical Properties and their relationship to sedimentary processes and texture in sediments from Mud Volcanoes in the Anaximander Mountains (Eastern Mediterranean). Scientia Marina, 70(4): 643-659.

ERCILLA, G., ALONSO, B., CASAS, D., ESTRADA, F., FARRAN, M., GARCÍA M, et al. (2004). Identificación de riesgos geoambientales y su valoración en la zona de hundimiento del buque Prestige. Geotemas. 6(5): 251-254.

Page 72: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

64

ERCILLA, G., ALONSO, B., CASAS, D., ESTRADA, F., FARRAN, M., GARCÍA, M. et al. (2004). Mesa redonda: Identificación de riesgos geoambientales y su valoración en la zona de hundimiento del buque Prestige. Geotemas 6(5): 271-274.

ERCILLA, G., CASAS, D., ESTRADA, F., VÁZQUEZ, T., IGLESIAS, J., GARCÍA, M., GÓMEZ, M., ACOSTA, J. & GALLART, J. (2008). Morphosedimentary features and recent depositional arquitectural model of the Cantabrian continental margin and Biscay abyssal plain. Marine Geology, 247(1-2,10): 61-83.

ERCILLA, G., CÓRDOBA, D., GALLART, J., GRACIA, E., MUÑOZ, J., SOMOZA, L., VÁZQUEZ, J., VILAS, F. & GRUPO PRESTIGE (2006). Geological Characterization of the Prestige Sinking area. Marine Pollution Bulletin, 53: 208-219.

ERCILLA, G., GARCÍA-GIL, S., GRACIA, E., ESTRADA, F., VIZCAINO, A., DÍAZ, S., VÁZQUEZ, T., VILAS, F., CASAS, D., ALONSO, B., DAÑOBEITIA, J. & FARRAN, M. (2008). High Resolution Seismic Stratigraphy of the Galicia Bank and neighbouring Abyssal Plains (NW Iberian Margin). ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.), The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Marine Geology, 249: 108-127.

ERCILLA, G., IGLESIAS, J., CASAS, D., ESTRADA, F., VÁZQUEZ, J.T., GARCÍA, M. & MARCONI TEAM. (2008). Procesos sedimentarios recientes en el margen continental del Cantábrico, este del Golfo de Vizcaya. Geo-Temas, 10: 513-518. ISSN: 1567-5172.

ERCILLA, G. & VILAS, F. (2008). Geological characterization of the Galicia Bank Region (Atlantic Ocean, NW Iberia): The marine geology community's response to the Prestige disaster. ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.), The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Marine Geology, 249: 1-6.

ESPUELA, J.A., ERCILLA, G. & FARRAN, M. (2005). Submarine erosion in the north Spanish Atlantic Sea. HYDRO International, 9: 7.

HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., LLAVE, E., ERCILLA, G., MAESTRO, A., MEDIALDEA, T., FERRÍN, A., SOMOZA, L., GRÀCIA, E., MASSON, D.G., GARCÍA, M., VIZCAÍNO, A. & LEÓN, R. (2008). Recent sedimentary processes in the Galicia Bank (NW Iberian Margin): An integrated study using high-resolution marine geophysical methods. ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.), Vol Sp. The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Mar. Geol., 249: 21-45.

LLAVE, E., GARCÍA, M., PÉREZ, C., SAYAGO, M., FARRÁN, M., ERCILLA, G., LEÓN, R., MAESTRO, A., MEDIALDEA, T., SOMOZA, L., HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., ÁLVAREZ, R., DURÁN, R. & MOHAMED, K. (2008). Morphological features analyses of the SW Galicia Bank half-graben: a slope apron example. ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.), Vol. Sp. The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Mar. Geol., 249: 7-20.

MEDIALDEA, T., SOMOZA, L., LEÓN, R., FARRÁN, M., ERCILLA, G., MAESTRO, A., CASAS, D., LLAVE, E., HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., FERNÁNDEZ-PUGA, M.C. & ALONSO B. (2008). Multibeam backscatter as a tool for seafloor characterization and identification of oil spills in the Galicia Bank. ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.), The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Mar. Geol., 249: 1-6.

REY, D., RUBIO, B., MOHAMED, K., VILAS, F., ALONSO, B., ERCILLA, G. & RIVAS, T. (2008). Detrital and early diagenetic processes in Late Pleistocene and Holocene sediments from the SW Galicia Bank inferred from high-resolution enviromagnetic and geochemical records. ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.), The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Marine Geology, 249: 64-92.

VÁZQUEZ, J.T., ERCILLA, G., MEDIALDEA, T., ESTRADA, F., FERNÁNDEZ PUGA, M.C., GALLART, J., GRÀCIA, E., MAESTRO, A., SAYAGO, M. & SOMOZA, L. (2008). Cenozoic deformation structures on the Galicia

Page 73: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

65

Bank Margin. ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.), Vol. Sp. The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Mar. Geol., 249: 7-20.

Libros ERCILLA, G., CASAS, D. & DOMENECH, S. (2008). Explorando el Océano con Geólogos Marinos.

Expedición ERGAP. Editorial CSIC. Madrid. ISBN: 978-84-00-08724-1. 28 pp. COMUNICACIÓNS A CONGRESOS

(Comunicaciones a congresos)

ALONSO, B., ERCILLA, G., CASAS, D., ESTRADA, F., FARRÁN, M., GARCÍA, M., REY, D. & RUBIO. B. Pleistocene and Holocene sedimentary facies in the Prestige wreck area (SW Galicia Bank, NE Atlantic Spanish margin). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

ERCILLA, G., CASAS, D., SOMOZA, L., VÁZQUEZ, J.T., IGLESIAS, J., GARCÍA-GIL, S., MEDIALDEA, T., LEÓN, R., ESTRADA, F., ERGAP PROJECT & CRUISE TEAMS. Cartografiando la dinámica sedimentaria de la región del Banco de Galicia. 6º Simposio sobre el Margen Ibérico Atlántico. Nuevas Contribuciones al Margen Ibérico. pp. 201-204. Oviedo. Diciembre. 2009.

ERCILLA, G., SOMOZA, L., VÁZQUEZ, J.T., GARCÍA-GIL, S., ESTRADA, F., CASAS D., ERGAP PROJECT & CRUISE TEAM. Geomorfología de la Región del Banco de Galicia (NW de la Península Ibérica) Trabajos de Geomorfología en España, 2006 – 2008. X Reunión Nacional de Geomorfología. Cádiz. 2008.

HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., LLAVE E., ERCILLA, G., MAESTRO, A., MEDIALDEA, T., FERRÍN, A., SOMOZA, L., GRÀCIA, E., MASSON, D.G., GARCÍA, M., VIZCAÍNO, A. & LEÓN, R. Sedimentary processes in the Prestige site area (Galicia Bank, NW Iberian Margin) evidenced by high resolution marine geophysical methods. 5º Simposio sobre a Margem Ibérica. (ROCHA, F., TERROSO, D. & SANTOS, A. Eds.), pp. 95-96. ISBN 972-789-210-8.Aveiro, Portugal. Novembro. 2006.

LLAVE, E., HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., ERCILLA, G., GARCÍA, M., PÉREZ, C., SAYAGO, M., SOMOZA, L., LEÓN, R., MAESTRO, A. & MEDIALDEA, T. Depositional systems characterization in the Prestige site area (Galicia Bank, NW Iberian Margin). Simposio Internacional de ciencias del Mar. Marzo. 2007.

REY, D., RUBIO, B., MOHAMED, K., VILAS, F., COIMBRA, R., ALONSO, B. & ERCILLA, G. Enviromagnetic and geochemical perspective of the late Pleistocene and Holocene sedimentation from the Galician Bank slope. 5º simposio sobre a margen ibérica. (ROCHA, F., TERROSO, D. & SANTOS, A. Eds.), pp. 173-174. ISBN 972-789-210-8. Aveiro, Portugal. Novembro. 2006.

RIVAS, T., MOHAMED, K., RUBIO, B., REY, D., VILAS, F., ALONSO, B. & ERCILLA, G. Aplicación de la microscopía electrónica de barrido con electrones retrodispersados en la caracterización microtextural de sedimentos marinos y en la interpretación de registros geoquímicos. XCongreso nacional de Sedimentología. Geo-Temas, 8: 89-93. Elche, Alicante. 2005.

RUBIO, B., REY, D., CHAM, D.P. MOHAMED, K., VILAS, F., ALONSO, B. & ERCILLA, G. Facies geoquímicas de Fe y Mn en sedimentos del noreste del margen continental Atlántico de España: procesos diagenéticos y sedimentarios. X Congreso nacional de Sedimentología. Geo-Temas, 8: 99-102. Elche, Alicante. 2005.

SOMOZA, L., LEÓN, R., MEDIALDEA, T., ERCILLA, G., MAESTRO, A., CASAS, D., FARRÁN, M., LLAVE, E., HERNÁNDEZ-MOLINA F.J. & FERNÁNDEZ-PUGA, M.C. Is it possible to detect deepwater oil spills using multibeam acoustic response? Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

VÁZQUEZ, J.T., ERCILLA, G., MEDIALDEA, T., SOMOZA, L., BOHOYO, CASAS, D., ESTRADA, F., FARRÁN, M., GARCÍA-GIL, S. & LEÓN, R. El colapso BURATO ERGAP: Un rasgo morfo-tectónico de primera magnitud en el Banco de Galicia 6º Simposio sobre el Margen Ibérico Atlántico. Nuevas Contribuciones al Margen Ibérico. Oviedo. Diciembre. 2009.

Page 74: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

66

VÁZQUEZ, J.T., ERCILLA, G., MEDIALDEA, T., SOMOZA, L., BOHOYO, F., ESTRADA, F. & LEÓN, R. Deformaciones neotectónicas en la Zona Transicional de la región del Banco de Galicia. 6ºSimposio sobre el Margen Ibérico Atlántico. Nuevas Contribuciones al Margen Ibérico. pp. 45-48. Oviedo. Diciembre. 2009.

VÁZQUEZ, J.T., ERCILLA, G., MEDIALDEA, T., SOMOZA, L., ESTRADA, F., FERNÁNDEZ-PUGA, M.C., GALLART, J., GRÀCIA, E., MAESTRO, A. & SAYAGO, M. Reactivation of extensional structures on the Galicia Bank margin. 5º simposio sobre a margem ibérica, (ROCHA, F., TERROSO, D. & SANTOS, A. Eds.), pp. 213-214. ISBN 972-789-210-8.Aveiro, Portugal. Novembro. 2006.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento IGLESIAS CRESPO, J. (2009). Sedimentation on the Cantabrian Continental Margin from Late Oligocene

to Quaternary. Universidade de Vigo. Departamento de Xeociencias Mariñas e Ordenación do Territorio. Directoras: Soledad García-Gil & Gemma Ercilla Zarraga.

Page 75: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

67

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ERGAP. Determinación de riesgos geoambientales en el área de hundimiento del Prestige. Subproxecto 2. Inestabilidad de taludes submarinos, neotectónica y erosión por

corrientes de fondo. PT1

I.P. Somoza Losada, Luis ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Geología Marina. Instituto Geológico y Minero de España.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Instituto Ciencias del Mar CSIC, Barcelona; Universidad de Vigo y Universidad de Cádiz.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20093-C03-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 19 176 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20093-C03-01; VEM2003-20093-C03-03

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El proyecto se ha enfocado al estudio integrado de la morfología, estratigrafía sedimentaria, neotectónica, geoquímica y geotecnia en la zona de hundimiento del buque Prestige. El área de estudio ha comprendido la zona de hundimiento del buque Prestige en el Banco de Galicia y zonas adyacentes del talud y ascenso continental del margen continental de Galicia, dado que los dos fragmentos en que ha quedado dividido el Prestige se localizan a 3600 m de profundidad la proa y 3800 m la popa en el flanco sudoeste de dicho margen. Los resultados de este proyecto poseen también una gran relevancia desde un punto de vista temático-aplicado, ya que representa la respuesta de gran parte de la comunidad científica española de la geología marina a un desastre ambiental, en este caso, el hundimiento de un buque petrolero a grandes profundidades. La problemática de los riesgos geoambientales fue tratada desde un punto multidisciplinar, de gran interés no solo para la determinación sino también para la valoración de los citados riesgos; se abordaron una gran variedad de tópicos como son la acústica de los fondos, estratigrafía sedimentológica y sísmica, morfología y tectónica, con diferentes grados de resolución y de escala espacial y temporal. Por otra parte, los científicos participantes en este proyecto, con el estudio de los objetivos planteados en el mismo, han adquirido un gran conocimiento y experiencia.

OBJETIVOS: Los objetivos globales del proyecto han sido identificar y valorar los riesgos sedimentarios y

tectónicos así como determinar, mediante métodos acústicos, el grado de contaminación por fuel de los fondos marinos en el área de influencia del pecio. Los objetivos específicos del proyecto han sido: 1) estudiar la morfología/estratigrafía sísmica en detalle del fondo marino al objeto de poder establecer los tipos morfológicos y su génesis, especialmente los geológicamente activos; 2) identificar riesgos que puedan afectar a la estabilidad de la zona de hundimiento, como son los deslizamientos submarinos, neotectónica, compactación diferencial, erosión por corrientes de fondo; y 3) definir la huella del fuel sobre el fondo marino, aplicando, con carácter experimental y novedoso, los datos de reflectividad de las sondas multihaz, antes y después, del vertido.

SÍNTESIS DE LOS LOGROS DEL PROYECTO: 1) Se obtuvieron imágenes acústicas detalladas de los pecios del Prestige. 2) Se realizó un reconocimiento del pecio y localización exacta del lugar de hundimiento del

buque, imágenes 3D y pendientes.

Page 76: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

68

Imagen de la proa del Prestige (a la izquierda) y de las pendientes donde cayó la proa (a la derecha) sobre el fondo marino.

3) Se estudiaron los tipos de materiales que constituyen los fondos marinos en los alrededores de los pecios mediante técnicas acústicas de diferentes penetraciones y resoluciones.

4) Se caracterizó la dinámica sedimentaria y la morfología de los fondos marinos en los alrededores de los pecios y su relación con la posibilidad de corrientes profundas oceánicas y de turbidez.

Imagen 3D de la zona donde cayeron la proa (bow) y la popa (stern) del Prestige, y su relación con la morfología del fondo, y la posible existencia de manchas de hidrocarburo sobre el fondo marino.

5) Se evaluaron los posibles riesgos de terremotos y de posibles movimientos del terreno sobre los pecios, en especial el de la proa, relacionados con el control tectónico o la formación de avalanchas submarinas procedentes de los taludes escarpados del adyacente Banco de Galicia.

6) Se inició una línea de investigación de reconocimiento de manchas de hidrocarburos sobre los fondos marinos profundos utilizando herramientas SIG para el procesado de la reflectividad

Page 77: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

69

acústica (“Backscatter”) de las sondas batimétricas de tipo multihaz. Esta metodología puede ser aplicada en estudios posteriores para la evaluación de la distribución de manchas de hidrocarburos sobre fondos marinos profundos.

7) Como logro co-lateral de este proyecto, se realizó el descubrimiento del “Gran Burato” en las campañas ERGAP, un gran colapso relacionado, posiblemente, con emanaciones naturales de hidrocarburos y gases hidratados en el margen de Galicia.

8) Los datos sísmicos obtenidos en las campañas ERGAP se han aportado como documentación técnico-científica para la ampliación de la Plataforma Continental española en el área de Galicia de conformidad con la Convención de las Naciones Unidas sobre el Derecho del Mar.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos publicados)

Artigos ERCILLA, G. & GRUPO PRESTIGE (2004). Identificación de riesgos geoambientales potenciales y su

valoración en la zona de hundimiento del buque Prestige. Geotemas, 6(5): 271-274. ISSN: 1567-5172.

ERCILLA, G., CÓRDOBA, D., GALLART, J., GRÀCIA, E., MUÑOZ, J.A., SOMOZA, L., VÁZQUEZ, J.T., VILAS, F. & GRUPO PRESTIGE (2006). Geological characterization of the Prestige sinking area. MarinePollution Bulletin, 53: 208-219. ISSN 0025-326X.

HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., LLAVE, E., ERCILLA, G., MAESTRO, A., MEDIALDEA, T., FERRÍN, A., SOMOZA, L., GRÀCIA, E., MASSON, D.G., GARCÍA, M., VIZCAÍNO, A. & LEÓN, R. (2007). Recent sedimentary processes in the Prestige Site area (Galicia Bank, NW Iberian Margin) evidenced by high-resolution marine geophysical methods. Marine Geology, doi: 10.1016/j.margeo.2007.09.011. ISSN 0025-3227.

LLAVE, E., GARCÍA, M., PÉREZ, C., SAYAGO, M., FARRÁN, M., ERCILLA, G., SOMOZA, L., LEÓN, R., MAESTRO, A., MEDIALDEA, T., HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., ÁLVAREZ, R., DURÁN, R. & MOHAMED, K. (2007). Morphological feature analyses of the Prestige half-graben on the SW Galicia Bank. Marine Geology, doi:10.1016/j.margeo.2007.09.010. ISSN 0025-3227.

MEDIALDEA, T., SOMOZA, L., LEÓN, R., FARRÁN, M., ERCILLA, G., MAESTRO, A., CASAS, D., LLAVE, E., HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., FERNÁNDEZ-PUGA, M.C. & ALONSO, B. (2007). Multibeam backscatter as a tool for seafloor characterization and identification of oil spills in the Galicia Bank. Marine Geology, doi: 10.1016/j.margeo.2007.09.007. ISSN 0025-3227.

VAZQUEZ, J.T., MEDIALDEA, T., ERCILLA, G., SOMOZA, L., ESTRADA, F., FERNÁNDEZ PUGA, M.C., GALLART, J., GRÀCIA, E., MAESTRO, A. & SAYAGO, M. (2007). Cenozoic deformational structures on the Galicia Bank Region (NW Iberian continental margin). Marine Geology, DOI: 10.1016/j.margeo.2007.09.014. ISSN 0025-3227.

Libros VÁZQUEZ, J.T., ERCILLA, G., MEDIALDEA, T., SOMOZA, L., BOHOYO, F., CASAS, D., ESTRADA, F., FARRÁN, M.,

GARCÍA-GIL, S. & LEÓN, R. (2009). El colapso BURATO ERGAP: Un rasgo morfo-tectónico de primera magnitud en el Banco de Galicia. In: G. FLOR RODRÍGUEZ, J. GALLASTEGUI, G. FLOR BLANCO & J. MARTÍN LLANEZA (Eds.). Nuevas Contribuciones al Margen Ibérico Atlántico, 205-208. ISBN-13: 978-84-692-7379-1.

VÁZQUEZ, J.T., ERCILLA, G., MEDIALDEA, T., SOMOZA, L., BOHOYO, F., ESTRADA, F. & LEÓN, R. (2009). Deformaciones neotectónicas en la Zona Transicional de la región del Banco de Galicia. In: G. FLOR RODRIGUEZ, J. GALLASTEGUI, G. FLOR BLANCO & J. MARTÍN LLANEZA (Eds.). Nuevas Contribuciones al Margen Ibérico Atlántico, 45-48. ISBN-13: 978-84-692-7379-1.

Page 78: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

70

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ERCILLA, G. & PRESTIGE GROUP. Potential Geological Hazards on the Prestige Wreck Area. Symposium VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

HERNÁNDEZ-MOLINA, J., LLAVE, E., MAESTRO, A., MEDIALDEA, T, FERRÍN, A., SOMOZA, L., GRÀCIA, E., MASSON, D.G., GARCÍA, M., VIZCAÍNO, A. & LEÓN, R. Sedimentary processes in the Prestige site area (Galicia Bank, NW Iberian Margin) evidenced by high resolution marine geophysical methods. 5º Simposio Sobre A Margem Ibérica. (ROCHA, F., TERROSO, D. & SANTOS, A. Eds.), pp. 173-174. ISBN 972-789-210-8. Aveiro, Portugal. Novembro. 2006.

LLAVE, E. Geomorfología de la zona de hundimiento del buque Prestige. Simposium S.6: Identificación de riesgos geoambientales potenciales y su valoración en la zona de hundimiento del buque Prestige. VI Congreso Geológico de España. Zaragoza. Julio. 2004.

LEÓN, R. Estudio de la reflectividad de la zona de hundimiento del “Prestige”. Simposium S.6: Identificación de riesgos geoambientales potenciales y su valoración en la zona de hundimiento del buque Prestige. VI Congreso Geológico de España. Zaragoza. Julio. 2004.

SOMOZA, L., LEÓN, R., MEDIALDEA, T., ERCILLA, G., MAESTRO, A., CASAS, D., FARRÁN, M., LLAVE, E., HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J. & FERNÁNDEZ-PUGA, M.C. Is It Possible To Detect Deepwater Oil Spills Using Multibeam Acoustic Response? Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

VÁZQUEZ, J.T., ERCILLA, G., MEDIALDEA, T., SOMOZA, L., ESTRADA, F., FERNÁNDEZ-PUGA, M.C., GALLART, J., GRÀCIA, E., MAESTRO, A. & SAYAZO, M. Reactivation of extensional structures on the Galicia Bank margin. 5º Simposio Sobre A Margem Ibérica. (ROCHA, F., TERROSO, D. & SANTOS, A. Eds.), pp. 173-174. ISBN 972-789-210-8. Aveiro, Portugal. Novembro. 2006.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes GRUPO PRESTIGE (2004). Identificación de Riesgos Geoambientales y su valoración en la zona de

hundimiento del Buque Prestige. Informe Científico Confidencial. Marzo. 2004. 259 pp. GRUPO ERGAP (2007). Determinación y Valoración de los Riesgos Geoambientales en el Área de

Hundimiento del Prestige (ERGAP-1). Informe Científico-Técnico Campaña ERGAP-1. 46 pp. GRUPO ERGAP (2007). Determinación y Valoración de los Riesgos Geoambientales en el Área de

Hundimiento del Prestige (ERGAP-2). Informe Científico-Técnico Campaña ERGAP-2. 41 pp.

Page 79: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

71

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ERGAP. Determinación y valoración de riesgos geoambientales en el área de hundimiento del Prestige. Subproxecto 3. Estudio de facies litosísmicas, facies

geoquímicas y estructuras de presencia de fluidos. PT1

I.P. García-Gil, Soledad ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Ciencias. Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20093-C03-03

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20093-C03-01; VEM2003-20093-C03-02

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El proyecto tenía como finalidad identificar y valorar los riesgos sedimentarios y tectónicos en el área de hundimiento del buque Prestige, mediante el estudio integrado de la morfología, estratigrafía y facies sedimentarias, tipos de fondo, estructuras tectónicas, migración de fluidos, propiedades físicas, geoquímica y geotecnia que caracterizan al sedimento del fondo y subfondo marino; así mismo, también era objetivo el determinar la posible contaminación por el fuel del fondo y subfondo marino y los procesos geoquímicos actuantes en dicha zona con el objeto de valorar el impacto ambiental.

El área de estudio comprende la zona de hundimiento del buque Prestige en el Banco de Galicia y zonas adyacentes del talud y ascenso continental del margen continental NO de Galicia y de la llanura abisal adyacente. Para llevar a cabo el citado estudio, el presente proyecto se planteó como un proyecto coordinado integrado por tres subproyectos: Subproyecto 1, representado por el Instituto de Ciencias del Mar, CSIC, de Barcelona; Subproyecto 2, realizado por el Instituto Geológico y Minero de España IGME, en Madrid, junto con la Universidad de Cádiz; y Subproyecto 3, que se ha llevado a cabo por la Universidad de Vigo, en Vigo.

Los resultados del estudio geológico realizado por el equipo investigador permitieron establecer que los riesgos en la zona de hundimiento están asociados a las características morfológicas, sedimentológicas, tectónicas y sísmicas de la región de estudio. Las características morfológicas indican que las zonas donde se localizan los pecios presentan pendientes altas (19º la popa y 4º-5º la proa). Los elementos morfológicos identificados —cicatrices de deslizamiento, deslizamientos, lóbulos deposicionales gravitativos, canales, y alto estructural— sugieren la existencia de procesos gravitacionales. Los estudios sedimentológicos indican un predomino de los procesos de gravedad, tanto en masa como flujos —deposicionales y erosivos. Los pecios, el de proa y el de popa, están localizados en sendos canales erosivos, el primero en el eje de un canal, mientras que el segundo se sitúa en el flanco sur de otro. En ambos casos los canales han sido formados y mantenidos por la acción de flujos gravitativos. El registro estratigráfico de la zona donde aparece la proa está constituido por un apilamiento de depósitos principalmente turbidíticos, mientras que la popa se localiza sobre un apilamiento de depósitos turbidíticos, pelágicos y hemipelágicos. La geoquímica indica la presencia de procesos diagenéticos importantes, que pueden dar lugar a cambios significativos en la composición mineralógica y textura original del sedimento, con consecuencias importantes tanto para la movilidad de fluidos intersticiales como para las propiedades físicas y geotécnicas a lo largo del tiempo. Así mismo, sugiere la ausencia de difusión de fuel en la columna sedimentaria de la zona de hundimiento. Las características tectónicas de la zona indican la existencia

Page 80: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

72

de varios sistemas de fallas que están afectando al fondo marino actual. Estas fallas son normales y direccionales, tienen continuidad en profundidad y afectan al basamento. Los estudios de sismicidad ponen de manifiesto la existencia de una actividad sísmica latente significativa, de magnitud pequeña a moderada a lo largo del flanco norte del Banco de Galicia. La peligrosidad en la zona de hundimiento del buque Prestige es valorada como media considerando la interacción de los factores geológicos estudiados. El grado de exposición de los pecios a los factores geológicos, considerados riesgos en potencia, es alto.

La perspectiva pluridisciplinar, desde la que se ha abordado la problemática de los riesgos geoambientales, ha permitido identificar y valorar los riesgos geológicos en su conjunto en la zona de hundimiento del buque Prestige. En este sentido, este proyecto ha prestado especial atención a los estudios sedimentológicos y de propiedades físicas, los cuales han permitido determinar mediante métodos directos los diferentes tipos de sedimento que caracterizan los primeros metros del fondo marino, así como los procesos responsables de su transporte y sedimentación. Además, se han analizado las facies sísmicas y la arquitectura estratigráfica. Estos resultados han sido de gran relevancia en la determinación y valoración de los factores de origen sedimentológico, morfológico y tectónico que representan un riesgo en potencia. La integración de estos resultados con los estudios llevados a cabo en los otros dos subproyectos ha permitido establecer tres tipos de evidencias de riesgos geológicos en potencia: 1) Morfológicos, 2) Sedimentarios y 3) Tectónicos.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ALONSO, B., ERCILLA, G., CASAS, D., ESTRADA, F., FARRÁN, M., GARCÍA, M., REY, D. & RUBIO, B. (2008). Late Pleistocene and Holocene sedimentary facies on the SW Galicia Bank (Atlantic NW Iberian Peninsula). ERCILLA, G. & F. VILAS (Eds.). The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Marine Geology, 249: 46-64.

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., RUBIO, B. & PÉREZ-ARLUCEA, M. (2004). Niveles de fondo y contaminación reciente por metales pesados en el registro sedimentario de la Ensenada de San Simón (Ría de Vigo, NO de España). Geotemas, 6(1): 315-318.

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., RUBIO, B. & PÉREZ-ARLUCEA, M. (2005). Comparación entre dos métodos de extracción secuencial para el fraccionamiento metálico en sedimentos marinos contaminados. Geotemas, 8: 31-35.

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., RUBIO, B. & PÉREZ-ARLUCEA, M. (2006). Reliability of subtidal sediments as “geochemical recorders” of pollution input: San Simón Bay (Ría de Vigo, NW Spain). Estuarine,Coastal and Shelf Science, 70(3): 507-521.

DÍEZ, R., GARCÍA- GIL, S., DURÁN, R. & VILAS, F. (2007). Gas charged sediments in the Ría de Arousa: Short- to long- term fluctuations? Estuarine Coastal and Shelf Science, 71: 467- 479.

DURÁN, R., GARCÍA-GIL, S. & VILAS, F. (2004). Análisis sísmico-secuencial del relleno sedimentario de la Ría de Pontevedra (Galicia, NO España). Geotemas, 6(2): 51-54.

DURÁN, R., GARCÍA-GIL, S & DÍEZ, R. (2007). Stratigraphic framework of gas accumulations in the Ría de Pontevedra. Geo- Marine letters, 27: 77- 88.

EMIROGLU, S., REY, D. & PETERSEN, N. (2004). Magnetic properties of sediments in the Ria de Arousa (Spain): dissolution of oxides and formation of sulfides. Physics and Chemistry of the Earth, 26:947-959.

ERCILLA, G. & PRESTIGE TEAM (2004). Determinación y valoración de los riesgos geoambientales en la zona de hundimiento del buque Prestige. Geotemas, 6(5):251-254.

Page 81: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

73

ERCILLA, G. & GRUPO PRESTIGE (2004). Identificación de riesgos geoambientales potenciales y su

valoración en la zona de hundimiento del buque Prestige. Geotemas, 6(5): 271-274. ERCILLA, G., CASAS, D., ESTRADA, F., VÁZQUEZ, J.T., IGLESIAS, J., GARCÍA, M., GÓMEZ, M., ACOSTA, J.,

GALLART, J., MAESTRO, A., ALONSO, B., FARRÁN, M., GÓMEZ, R., SAYAGO, M. & PÉREZ, C. (2008). Morphosedimentary features and recent depositional architectural model of the Cantabrian Continental Margin. Marine Geology, 247: 61- 83.

ERCILLA, G., CÓRDOBA, D., GALLART, J., GRÀCIA, E., MUÑOZ, J., SOMOZA, L., VÁZQUEZ, J., VILAS, F. & GRUPO PRESTIGE. (2006). Geological Characterization of the Prestige Sinking area. Marine Pollution Bulletin, 53: 208-219.

ERCILLA, G., GARCÍA-GIL, S., GRÀCIA, E., ESTRADA, F., VIZCAÍNO, A., DÍAZ, S., VÁZQUEZ, T., VILAS, F., CASAS, D., ALONSO, B., DAÑOBEITIA, J. & FARRÁN, M. (2008). High Resolution Seismic Stratigraphy of the Galicia Bank and neighbouring Abyssal Plains (NW Iberian Margin). ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.). The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Marine Geology, 249: 108-127.

ERCILLA, G. & VILAS, F. (2008). Geological characterization of the Galicia Bank Region (Atlantic Ocean, NW Iberia): The marine geology community's response to the Prestige disaster. ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.). The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Marine Geology, 249: 1-6.

FERRÍN, A., DURÁN, R., DÍEZ, R., MOHAMED, K., GARCÍA-GIL, S. & VILAS, F. (2004). Cartografía morfosedimentaria de las Rías Bajas y plataforma adyacente de Galicia (NO de España). Geotemas, 6(4): 223-225.

GARCÍA, A., GARCÍA- GIL, S. & VILAS, F. (2005). Quaternary evolution of the ría de Vigo. Marine Geology, 210: 153-179.

GARCÍA-GIL, S., DÍEZ, J.B., MUÑOZ-SOBRINO, C., IGLESIAS, J. & VILAS, F. (2005) Implicaciones Sedimentológico-estratigráficas del estudio palinológico del testigo ZV-01 (Ría de Vigo). GeoTemas, 8: 53-56.

HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., LLAVE, E., ERCILLA, G., MAESTRO, A., MEDIALDEA, T., FERRÍN, A., SOMOZA, L., GRÀCIA, E., MASSON, D.G., GARCÍA, M., VIZCAÍNO, A. & LEÓN, R. (2008). Recent sedimentary processes in the Prestige site area (Galician Bank, NW Iberian Margin) evidenced by high- resolution marine geophysical methods. Marine Geology, 249: 21-45.

IGLESIAS, J. & GARCÍA-GIL, S. (2007). High resolution mapping of shallow gas accumulations and gas seeps in San Simón Bay (Ría de Vigo, NW Spain). Some quantitative data. Geo-Marine Letters 27: 103-114.

IGLESIAS, J., ERCILLA, G., GARCÍA-GIL, S., VÁZQUEZ, J.T., PULGAR, J., FERNÁNDEZ-VIEJO, G. & GALLASTEGUI, J. (2008). Sedimentary evolution of the eastern Bay of Biscay since the Upper Eocene. GeoTemas, 10: 547-550. ISSN: 1567-5172.

IGLESIAS, J. & GARCÍA-GIL, S. (2004). Nuevos campos de gas somero en la Ría de Vigo (Galicia). Geotemas, 6(2): 241-245.

LEÓN, I., MÉNDEZ, G. & RUBIO B. (2004). Geochemical phases of Fe and degree of pyritization in sediments from Ria de Pontevedra (NW Spain): Implications of mussel raft culture. CienciasMarinas, 30(4): 585-602.

LLAVE, E., GARCÍA, M., PÉREZ, C., SAYAGO, M., FARRÁN, M., ERCILLA, G., SOMOZA, L., LEÓN, R., MAESTRO, A., MEDIALDEA, T., HERNÁNDEZ-MOLINA., F.J, ÁLVAREZ, R., DURÁN, R. & MOHAMED, K. (2008).

Page 82: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

74

Morphological feature analyses of the Prestige half-graben on the SW Galicia Bank. Marine Geology, 249: 7-20.

MOHAMED, K., REY, D., RUBIO, B. & VILAS, F. (2004). Aplicación de técnicas magnéticas al estudio de alta resolución de sedimentos cuaternarios de la plataforma continental adyacente a las Rías Baixas. Geotemas, 6(4): 303-306.

MUÑOZ-SOBRINO, C., GARCÍA-GIL, S., DÍEZ, J.B. & IGLESIAS, J. (2007). Palynological characterization and dating of gassy seal sediments in the middle part of Ría de Vigo (Spain). Geo-Marine Letters, 27: 289-302.

QUINTANA, B., ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., SANTAMARÍA, R., RUBIO, B. & PÉREZ-ARLUCEA, M. (2006). Low level gamma spectrometry for pollution assesment in San Simon Bay (Vigo, Spain). Journal of Physics: Conference Series, 41: 400-407.

REY, D., MOHAMED, K., RUBIO, B, BERNABEU, B. & VILAS, F. (2005). Early diagenesis of magnetic minerals in marine transitional environments: geochemical signatures of hydrodynamic forcing. MarineGeology, 215: 215-236.

REY, D., RUBIO, B., MOHAMED, K., VILAS, F., ALONSO, B., ERCILLA, G. & RIVAS, T. (2008). Detrital and early diagenetic processes in Late Pleistocene and Holocene sediments from the SW Galicia Bank inferred from high-resolution enviromagnetic and geochemical records. ERCILLA, G. & VILAS, F. (Eds.). The Geology Characterization of the Galicia Bank region (Atlantic Ocean, NW Iberia). Marine Geology, 249: 64-92.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ALONSO, B., ERCILLA, G., CASAS, D., ESTRADA, F., FARRAN, M., GARCÍA, M, REY, D. & RUBIO, B. Pleistocene and Holocene sedimentary facies in the Prestige wreck area (SW Galicia Bank, NE Atlantic Spanish margin). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

ÁLVAREZ- IGLESIAS, P., RUBIO, B. & PÉREZ- ARLUCEA, M. Niveles de fondo y contaminación reciente por metales pesados en el registro sedimentario reciente de la ensenada de San Simón (Ría de Vigo, NO de España). VI Congreso Geológico de España. Zaragoza. 2004.

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., PÉREZ-ARLUCEA, M. & RUBIO, B. Sediment infilling and geochemical patterns of San Simón Bay intertidal area (Rías Baixas, Galicia, Spain). In: M. C. FREITAS & T. DRAGO (Eds.). Coastal HOPE 2005, Proceedings, 5-6, Lisboa, Portugal. ISBN: 972-99694-0-X 2005.

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., PÉREZ-ARLUCEA, M., RUBIO, B. & NOMBELA, M. A. Sedimentology and geochemistry of San Simón bay intertidal area (Rías Baixas, Galicia, Spain). 23rd IAS Meeting of Sedimentology. Coimbra, Portugal. 2004.

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., QUINTANA, B., RUBIO, B. & PÉREZ-ARLUCEA, M. Pb-210 and Cs-137 dating on intertidal sediments: San Simón bay (inner Ria de Vigo, NW Spain). ASLO 2005. Santiago de Compostela. 2005.

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., RUBIO, B., PÉREZ-ARLUCEA, M. & QUINTANA, B. Chronology of environmental changes in intertidal sediments from inner Ría de Vigo (NW Spain) since the last century. 5ºSimposio sobre a Margem Ibérica Atlântica. Aveiro, Portugal. 2006.

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., RUBIO, B. & PÉREZ-ARLUCEA, M. Grado de piritización en sedimentos submareales de la Ensenada de San Simón (Ría de Vigo). XII Seminario de Química Marina. A Coruña. 2004.

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., RUBIO, B. & PÉREZ-ARLUCEA, M. Reconocimiento de zonas diagenéticas a partir de diversos índices geoquímicos en sedimentos de zonas costeras confinadas. XIII Seminário de Química Marinha. Lisboa, Portugal. 2006.

Page 83: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

75

ÁLVAREZ-IGLESIAS, P., RUBIO, B., IGLESIAS, J., GARCÍA-GIL, S. & PÉREZ-ARLUCEA, M. Pyrite genesis and methane migration in the San Simón Bay (inner Ría de Vigo, NW Spain). VIII International Conference on gas in marine sediments. Vigo. 2005.

CASAS, D. & GRUPO PRESTIGE. Submarine erosion on the Prestige sinking area (SW Galicia Bank). EGU – 2nd General Assembly. Viena, Austria. 2005.

CASAS, D., ERCILLA, G., ESTRADA, F., IGLESIAS, J. & BARAZA, J. Torreblanca slide, a sliding model. 11 ème Congrès Français de Sedimentologie. Caen, Francia. 2007.

COMESAÑA, A.S., DE CARLOS, A., SANJUÁN, A., IGLESIAS, J. & GARCÍA-GIL, S. Preliminary results on white mats from San Simón Bay. EGU - General Assembly. Viena, Austria. 2007.

DÍEZ, J.B., GARCÍA-GIL, S., MUÑOZ-SOBRINO, C., IGLESIAS, J. & VILAS, F. Palynological dating of gassy sediments in the Ría of Vigo (Spain). VIII International Conference on gas in marine sediments. Vigo. 2005.

DÍEZ, R., GARCÍA-GIL, S. & VILAS, F. New data from shallow gas fields in the Ría de Arousa (NW Spain). EGU - General Assembly. Viena, Austria. 2005.

DÍEZ, R., FERRÍN, A., DURÁN, R., GARCÍA-GIL, S. & VILAS, F. The Last Glacial Maximum on the Galician Rias Baixas and adjacent continental shelf. EGU - 23rd Meeting of Sedimentology. Coimbra, Portugal. 2004.

DURÁN R., GARCÍA-GIL, S. & VILAS, F. Análisis sísmico-secuencial del relleno sedimentario de la Ría de Pontevedra (Galicia, NO España). VI Congreso Geológico de España. Zaragoza. 2004.

DURÁN, R., GARCÍA-GIL, S. & VILAS, F. Stratigraphycal framework of gas accumulation in the Ría de Pontevedra (NW Spain). International Conference on gas in marine sediments. Vigo. 2005.

ERCILLA G. & PRESTIGE GROUP. Potential geological hazards on the Prestige wreck area. SimposioVERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

ERCILLA, G. & PRESTIGE TEAM. Determinación y valoración de los riesgos geoambientales en la zona de hundimiento del buque Prestige. VI Congreso Geológico de España. Zaragoza. 2004.

ERCILLA, G., CASAS, D., GARCÍA, M. & PRESTIGE TEAM. Submarine Erosion on the Prestige Sinking Area (SW Galicia Bank). Scientific Ocean Drilling behind the assessment of geo-hazards from submarine slides. Magellan Workshop Series (ESF). Barcelona. Octubre. 2006.

FERRÍN, A., DÍEZ, R., DURÁN R., VILAS, F., GARCÍA-GIL, S. & MOHAMED, K. The present seabed of the Galician Rias and adjacent continental shelf. AGU - Joint Assembly. Montreal, Canadá. 2004.

FERRÍN, A., DÍEZ, R., DURÁN R., VILAS, F., GARCÍA-GIL, S. & MOHAMED, K. Análisis sísmico secuencial del relleno sedimentario de la Ría de Pontevedra (Galicia, NO de España). AGU - Joint Assembly. Montreal, Canada. 2004.

FERRÍN, A., DURÁN, R., DÍEZ, R., MOHAMED, K., GARCÍA-GIL, S. & VILAS, F. Cartografía morfosedimentaria de alta resolución de las Rías Bajas y plataforma adyacente de Galicia (NO de España). VICongreso Geológico de España. Zaragoza. 2004.

GARCÍA-GIL, S., IGLESIAS, J., MARTÍNEZ, N. & PÉREZ, M. First identification of shallow gas in the Rías Altas (NW Iberian Peninsula). EGU - General Assembly. Viena, Austria. 2007.

GARCÍA-GIL, S., MUÑOZ-SOBRINO, C., DÍEZ, J.B. & IGLESIAS, J. Might be any shallow gas in the Ria de Vigo related to changes in the coastal environments? EGU - General Assembly. Viena, Austria. 2007.

GARCÍA-GIL, S. & IGLESIAS, J. New data of Ría de Vigo shallow gas fields (NW Spain). AGU - Joint Assembly. Montreal, Canadá. 2004.

Page 84: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

76

GARCÍA-GIL, S. & IGLESIAS, J. Shallow gas in San Simón Bay (NW Spain). 32nd International Geological Congress (IUGS). Florencia, Italia. 2004.

GARCÍA-GIL, S. & IGLESIAS, J. Sedimentary facies as control of the shallow gas seismic signatures: Ría de Vigo (NW Spain). EGU - General Assembly. Viena, Austria. 2005.

GARCÍA-GIL, S. & IGLESIAS, J. Shallow gas escape as environmental hazard: Rande slide in Ría de Vigo (NW Spain). EGU - General Assembly. Viena, Austria. 2006.

HERNÁNDEZ-MOLINA, F.J., IGLESIAS, J., VAN ROOIJ, D., ERCILLA, G., GÓMEZ-BALLESTEROS, M., CASAS, D., LLAVE, E., GARCÍA-GIL, S., HENRIET, J.P. & ACOSTA, J. Le Danois Contourite Depositional System: paleoceanographic significance of the Mediterranean Outflow Water in the Cantabrian margin (Bay of Biscay). 11 ème Congrès Français de Sedimentologie. Caen, Francia. 2007.

IGLESIAS, J. & GARCÍA-GIL, S. New shallow gas occurrences in the inner part of Ría de Vigo. EGU - 23rdMeeting of Sedimentology. Coimbra, Portugal. 2004.

IGLESIAS, J. & GARCÍA-GIL, S. High resolution mapping and fluxes of shallow gas in San Simón Bay (Ría de Vigo). VIII International Conference on gas in marine sediments. Vigo. 2005.

IGLESIAS, J. & GARCÍA-GIL, S. Nuevos campos de gas somero en la Ría de Vigo (Galicia). VI Congreso Geológico de España. Zaragoza. 2004.

IGLESIAS, J., ERCILLA, G. & GARCIA-GIL, S. Oligocene to quaternary sedimentary evolution of the eastern Bay of Biscay. 11 ème Congrès Français de Sedimentologie. Caen, France. 2007.

IGLESIAS, J., ERCILLA, G., GARCÍA-GIL, S., CASAS, D., ESTRADA, F., VÁZQUEZ, T., GARCÍA, M. & GÓMEZ, M., ACOSTA, J., GALLART, J. & MARCONI TEAM. Morphosedimentary features and recent depositional arquitectural model of the Cantabrian Continental Margin and Biscay Abyssal Plain. 11 ème Congrès Français de Sedimentologie. Caen, France. 2007.

IGLESIAS, J., GARCIA-GIL, S. & ERCILLA, G. Large pockmarks in the Landes Plateau (Bay of Biscay). EGU - General Assembly. Viena, Austria. 2007.

LEÓN, I., RUBIO, B. & MÉNDEZ, G. Influencia del cultivo de mejillón en bateas sobre la geoquímica y diagénesis del hierro en el registro sedimentario reciente de la Ría de Pontevedra. VI Congreso Geológico de España. Zaragoza. 2004.

LEÓN, I., RUBIO, B. & MÉNDEZ, G. Grado de piritización de metales traza en sedimentos de la Ría de Pontevedra: Implicaciones del cultivo de mejillón en bateas. XII Seminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. 2004.

NUEZ DE LA FUENTE, M., BERNABEU, A., RUBIO, B., REY, D. & VILAS, F. Estudio de la acumulación de fuel en diversas playas de Fisterra (NO España). XII Seminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. 2004.

RIVAS, T, MOHAMED, K., RUBIO, B., REY, D., VILAS, F., ALONSO, B. & ERCILLA, G. Aplicación de la microscopía electrónica de barrido con electrones retrodispersados en la caracterización microtextural de sedimentos marinos y en la interpretación de registros geoquímicos. VIICongreso Geológico de España. Elche. 2005.

RUBIO, B., REY, D., CHAM, P., MOHAMED, K., VILAS, F., ALONSO, B. & ERCILLA, G. Fases geoquímicas de Fe y Mn en sedimentos del noreste del margen continental Atlántico de España: procesos diagenéticos y sedimentarios. VII Congreso Geológico de España. Elche. 2005.

Page 85: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

77

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento DÍEZ ARENAS, R. (2007). Gas Somero y Estratigrafía Sísmico-Secuencial del Registro Cuaternario

Reciente de la Ría de Arousa (Noroeste de España). Universidade de Vigo. Departamento de Xeociencias Mariñas e Ordenación do Territorio. Directores: Soledad García-Gil & Federico Vilas Martín.

DURÁN GALLEGO, R. (2005). Estratigrafía Sísmica desde el Último Máximo Glacial en la Ría de Pontevedra (NO España). Universidade de Vigo. Departamento de Xeociencias Mariñas e Ordenación do Territorio. Directores: Soledad García-Gil & Federico Vilas Martín.

FERRÍN FERNÁNDEZ, C.A. (2005). Cenozoic seismic stratigraphy of the SW Galician shelf. Comparison with Canterbury Shelf (SE New Zeland) during the Quaternary. Universidade de Vigo. Departamento de Xeociencias Mariñas e Ordenación do Territorio. Directores: Soledad García-Gil & Federico Vilas Martín.

IGLESIAS CRESPO, J. (2009). Sedimentation on the Cantabrian Continental Margin from Late Oligocene to Quaternary. Universidade de Vigo. Departamento de Xeociencias Mariñas e Ordenación do Territorio. Directoras: Soledad García-Gil & Gemma Ercilla Zarraga.

Page 86: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

78

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Subproxecto 3. Estudio experimental de la dinámica de fluidos subenfriados. PT1

I.P. González Rubio, Ramón ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Facultad de Química. Universidad Complutense de Madrid.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Universidad de Sevilla y Universidad Pablo de Olavide de Sevilla.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20574-C03-03

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20574-C03-01; VEM2003-20574-C03-02

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los fluidos complejos como silicatos, polímeros, alcoholes, o fluidos con moléculas en forma de cadena larga, como los hidrocarburos de peso molecular alto, presentan una transición dinámica cuando se hace descender la temperatura y/o se aumenta la temperatura. Esta transición se denomina Transición Vítrea (TV) y ocurre en un intervalo de temperaturas alrededor de la denominada temperatura de transición vítrea Tg. Cuando se estudian las propiedades de un fluido complejo al pasar la TV, se observa que la viscosidad del sistema experimenta un aumento típico de 10 a 12 órdenes de magnitud. Además, la mayor parte del incremento de se produce en un intervalo de temperaturas relativamente pequeño cerca de Tg. Un fluido con una viscosidad del orden de 1012 Poise tiene el aspecto externo de un sólido. Una razón obvia de este comportamiento deriva de la relación de Stokes-Einstein para el coeficiente de difusión D en función de la energía térmica y de la viscosidad del medio. El movimiento de las moléculas está tan impedido que D tiende a cero (el tiempo de relajación tiende a infinito), de manera que el movimiento mutuo de las moléculas, característica básica de los fluidos, se ve congelado. Así pues, la estructura sin orden de largo alcance y la congelación de los movimientos moleculares son características esenciales de un vidrio, que lo diferencia de las características de un sólido cristalino. Es importante resaltar que el brutal cambio de y de en un intervalo relativamente pequeño de temperaturas (o presiones) provoca cambios importantes de comportamiento en los fluidos complejos. Se ha puesto a punto una técnica de espectroscopia de impedancias para la caracterización de la dinámica de moléculas modelo de las que forman el crudo. Dicha técnica es capaz de medir entre 1 mHz y 10 MHz, entre -80 ºC y +150 ºC, y en un intervalo de presiones que va desde 1 bar a 3000 bar, cubriendo, por tanto, las condiciones más extremas que pueden darse en la situación del crudo derramado y hundido. La mezcla de hidrocarburos y asfaltenos que constituyen el crudo tiene una alta viscosidad a temperatura ambiente, y se ha puesto de manifiesto que forma vidrios con relativa facilidad, es decir, no es preciso utilizar grandes velocidades de enfriamiento (o de aumento de presión). Los resultados obtenidos han permitido separar contribuciones dinámicas colectivas debidas a la transición vítrea, así como movimientos locales y/o de moléculas que actúan como plastificantes.

Debido a que los asfaltenos presentes son muy activos desde el punto de vista interfacial, estabilizando emulsiones de crudo en agua, se ha llevado a cabo un estudio de tensiones interfaciales. Además, como la estabilidad de emulsiones está altamente ligada a los módulos viscoelásticos dilacionales de las interfases, hemos realizado un estudio de la reología interfacial en la interfase aire/agua. Dicha reología se encuentra acoplada con la difusión de algunas de las moléculas (las más polares) a muy bajas frecuencias. Se ha modelado este comportamiento con una combinación del modelo Lucassen van den Tempel y un modelo de relajación interfacial. Se ha puesto de manifiesto la

Page 87: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

79

gran importancia de la formación de complejos interfaciales en la elasticidad dilacional, y, por tanto, en la capacidad de los asfaltenos para estabilizar las emulsiones creadas al dispersar el crudo con tensioactivos.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

COMPOSTIZO, A., DÍEZ-PASCUAL, A., CRESPO COLÍN, A. & RUBIO, R.G. (2005). Density-pressure relationship in hydrogen-bonded mixtures: 1,4-butanediol + 1-dodecanol. J. Chem. Eng., Data 50: 591-595.

DÍEZ-PASCUAL, A., ORTEGA, F., CRESPO-COLÍN, A., COMPOSTIZO, A., MONROY, F. & RUBIO, R.G. (2004). Concentration fluctuations and surface adsorption in hydrogen-bonded mixtures. J. Phys. Chem. B, 108: 10019-10024.

KLEBANAU, A., KLIABANOVA, N., ORTEGA, F., MONROY, F., RUBIO, R.G. & STAROV, V. (2005). Equilibrium behaviour and dilational rheology of polyelectrolyte/insoluble surfactant adsorption films: Didodecyldimethylammonium bromide and sodium poly(styrenesulfonate). J. Phys. Chem. B, 109: 18316-18323.

DÍEZ-PASCUAL, A.M., COMPOSTIZO, A., CRESPO-COLÍN, A., RUBIO, R.G. & MILLER, R. (2007). Adsorption of water-soluble polymers with surfactant caracter. Adsorption kinetics and equilibrium properties. J.Colloid Interf. Sci., 134-135: 175-189.

DÍEZ-PASCUAL, A.M., MONROY, F., ORTEGA, F., RUBIO, R.G., MILLER, R. & NOSKOV, B.A. (2007). Adsorption of water-soluble polymers with surfactant caracter. Dilational Viscoelasticity. Langmuir, 23: 3802-3808.

NOSKOV, B.A., LIN, S.Y., LOGLIO, G., RUBIO, R.G. & MILLER, R. (2006). Dilational Viscoelasticity of PEO-PPO-PEO triblock copolymer films at the air-water interface in the range of high surface pressures. Langmuir, 22: 2647-2652.

MONROY, F., ORTEGA, F., RUBIO, R.G., RITACCO, H. & LANGEVIN, D. (2005) Surface rheology of two-dimensional percolating networks. Langmuir films of polymer pancakes. Phys. Rev. Lett., 95: 056103-1-056103-4.

HILLES, H.M., BONALES, L.J., MONROY, F., ORTEGA, F. & RUBIO, R.G. (2006). Fourier transform rheology of polymer monolayers: Non-linear and plastic behavior. Advances in Colloid and Interface Science, 122: 67-77.

HILLES, H.M., MAESTRO, A., MONROY, F., ORTEGA, F., RUBIO, R.G. & VELARDE, M.G. (2007). Polymer monolayers with a small viscoelastic linear regime: Equilibrium and rheology of poly(octadecyl acrylate) and poly(vinyl stearate). J. Chem. Phys., 126, 124904.

HILLES, H.M., SFERRAZZA, M., MONROY, F., ORTEGA, F. & RUBIO, R.G. (2006). Equilibrium and dynamics of Langmuir monolayers when the interface is a selective solvent: Polystyrene-b-poly(t-butyl acrylate) block copolymers. J. Chem. Phys., 125: 074706-1-074706-8.

MUÑOZ, M.G., ENCINAR, M., BONALES, L.J., ORTEGA, F., MONROY, F. & RUBIO, R.G. (2005). Surface light-scattering at the air-liquid interface: From Newtonian to viscoelastic polymer solutions. J. Phys. Chem. B, 109: 4694-4699.

HERNÁNDEZ, M-P., MONROY, F., ORTEGA, F. & RUBIO, R.G. (2003). Collective and self-diffusion coefficients in an ionic critical mixture: 3-methylpyridine + water + NaBr. J. Chem. Phys. 122: 104501-1-104501-6.

Page 88: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

80

HOLDICH, R., STAROV, V., PROKOPOVICH, P., NJOBUENWU, D.O., RUBIO, R.G., ZHDANOV, S. & VELARDE, M.G. (2006). Spreading of liquid drops from a liquid source. Colloids and Surfaces A, 282-283: 247-255.

MORAIS, V., ENCINAR, M., PROLONGO, M.G. & RUBIO, R.G. (2006). Dynamical mechanical behaviour of copolymers made of styrene and methyl methacrylate: Random, alternate and diblock copolymers. Polymer, 47: 2349-2356.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento DÍEZ PASCUAL, A.M. (2006). Propiedades de Equilibrio y Dinámica de Interfases Fluidas. Universidad

Complutense de Madrid. Departamento de Química Física I. Directores: Ramón González Rubio & Aurora Compostizo Sañudo.

GARCÍA MUÑOZ, M. (2004). Comportamiento Interfacial de Sistemas Tensioactivos Simples y Poliméricos. Universidad Complutense de Madrid. Departamento de Química Física I. Directores: Francisco Ortega Gómez & Francisco Monroy Muñoz.

HERNÁNDEZ PASCUAL, M.P. (2004). Comportamiento Crítico de Fluidos. Propiedades Estáticas y Dinámicas. Universidad Complutense de Madrid. Departamento de Química Física I. Directores: Ramón González Rubio & Francisco Ortega Gómez.

HILLES, H.M. (2006). Dinámica de polímeros en dos dimensiones. Películas de Langmuir. Universidad Complutense de Madrid. Departamento de Química Física I. Directores: Francisco Monroy Muñoz & Francisco Ortega Gómez.

Page 89: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT1. Estudo da problemática asociada ao pecio

81

Relación de proxectos do PT1 sen información proporcionada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Predicción del transporte de calor por convección natural del fuel en los pecios. Modelización y simulación hidrodinámica. Subproxecto 3. Predicción del transporte de calor por convección natural del fuel en los pecios. Modelización y simulación hidrodinámica.

PT1

I.P. Codina Rovira, Ramón ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Centro Internacional de Métodos Numéricos en Ingeniería.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20069-C03-03

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20069-C03-01; VEM2003-20069-C03-02

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Subproxecto 1. Estudio de la viabilidad técnica de la extracción con gases en condiciones supercríticas para la obturación de fugas. PT1

I.P. Santa-María Blanco, José Guillermo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Fermentaciones Industriales (IFI).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20072-C02-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20072-C02-02

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Subproxecto 1. Simulación por ordenador y análisis instrumental de hidrocarburos subenfriados. PT1

I.P. Lago Aranda, Santiago ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias Experimentales.Universidad Pablo de Olavide.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20574-C03-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20574-C03-02; VEM2003-20574-C03-03

Page 90: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

82

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Subproxecto 2. Teoría y simulación en ordenador de fuel como líquido superenfriado. PT1

I.P. Rull Fernández, Luis Felipe ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Física. Universidad de Sevilla.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20574-C03-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20574-C03-01; VEM2003-20574-C03-03

Page 91: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. APLICACIÓN DA OCEANOGRAFÍA OPERACIONAL AOS DERRAMOS DE HIDROCARBUROS

2.1. Desenvolvemento de sistemas integrados operacionais de observación e predición de variables meteorolóxicas e oceanográficas relevantes, que faciliten o seguimento e a predición das traxectorias e procesos de transformación da vertedura e/ou dos elementos que forman parte deses sistemas

Foto: Axencia Espacial Europea (ASE).

Page 92: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 93: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

85

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO

PT2: APLICACIÓN DA OCEANOGRAFÍA OPERACIONAL AOS DERRAMOS DE HIDROCARBUROS

Relator:

Fiz Fernández Pérez Instituto de Investigacións Mariñas

CSIC Vigo

Resumo

''DENDE A RABIA POLA INEFICACIA CARA Á CAPACIDADE DE ASESORAR''

Durante as fases iniciais da catástrofe do Prestige, púxose de manifesto a carencia de plans de actuación previamente deseñados e ensaiados que permitisen unha xestión axeitada do accidente. A escasa comunidade científica especializada en oceanografía física (CCEOF) viña acumulando dende décadas coñecementos básicos sobre a dinámica oceánica e costeira na rexión Atlántica. Tanto a nivel individual como colectivamente, esta comunidade puxo de manifesto a inconsistencia das decisións tomadas polas autoridades estatais e autonómicas8 fronte ao saber existente sobre a oceanografía da rexión. Este feito foi recollido e comentado na revista Science como unha mostra de rabia9 dun amplo sector da comunidade científica. Á volta de case oito anos, os obxectivos marcados no Programa de Traballo 2 (PT2) acadaron un alto grao de cumprimento e conformaron non só unha mellora científico-técnica senón tamén unha sobresaínte autoorganización e unha mostra da gran madurez da CCEO. A carraxe daqueles momentos transformouse na convicción de ofrecer unha estrutura operacional, contrastada en varias experiencias piloto, con capacidade de asesorar á Administración no seu conxunto á hora de abordar posibles novos accidentes no mar. Non obstante, existe o perigo de volver caer no voluntarismo xa que, varios anos despois da finalización do PIC, a Administración aínda non conformou ningunha das estruturas propostas que afiancen e aseguren a operatividade dos sistemas de Oceanografía Operacional (OO) en caso de novos accidentes.

Resumen Durante las fases iniciales de la catástrofe del Prestige, se puso de manifiesto la carencia de planes de

actuación previamente diseñados y ensayados que hubiesen permitido una gestión idónea del accidente. La escasa comunidad científica especializada en oceanografía física (CCEOF) estaba acumulando desde décadas conocimientos básicos sobre la dinámica oceánica y costera en la región Atlántica. Tanto a nivel individual como colectivamente, esta comunidad puso de manifiesto la inconsistencia de las decisiones tomadas por las autoridades estatales y autonómicas8 frente al saber existente sobre la oceanografía de la región. Este hecho fue recogido y comentado en la revista Science como una muestra de rabia9 de un amplio sector de la comunidad científica. Después de casi ocho años, los objetivos marcados en el Programa de Trabajo 2 (PT2) alcanzaron un alto grado de cumplimiento y conformaron no solo una mejora científico-técnica sino también una sobresaliente autoorganización y una muestra de la gran madurez de la CCEO. La ira de aquellos momentos se transformó en la convicción de ofrecer una estructura operacional, contrastada en varias experiencias piloto, con capacidad de asesorar a la Administración en su conjunto a la hora de abordar posibles nuevos accidentes en el mar. No obstante, existe el peligro de volver a caer en el voluntarismo ya que, varios años después de la finalización del PIC, la Administración aún no conformó ninguna de las estructuras propuestas que afiancen y aseguren la operatividad de los sistemas de Oceanografía Operacional (OO) en caso de nuevos accidentes.

8 Serret, P. & 421 other scientist from 32 universities and 6 research institutions (2003). “Spain’s Earth Scientists and the Oil Spill”. Science, 299 (5606), p. 511b. DOI: 10.1126/science.299.5606.511b. 9 Bohannon, J. & Bosch, X. (2003). “Spanish Researchers Vent Anger Over Handling of Oil Spill”. Science, 299 (5606), p. 490. DOI:10.1126/science.299.5606.490.

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

Page 94: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

86

Abstract During the initial stages of the catastrophe of the Prestige it came to light that there was a lack of action plans

previously developed and tested to enable a proper management of the accident. From several decades ago, a small research community specialized in physical oceanography (CCEOF) had been accumulating a basic knowledge about the coastal and oceanic dynamics of the Atlantic region. Both individually and collectively, this community has shown the inconsistency of the decisions taken by national and regional authorities, who ignored the existing knowledge about the oceanography of the region. This fact has been gathered and reviewed in the journal Science as a display of anger from a large segment of the scientific community. After almost eight years, the objectives of the Work Programme 2 (PT2) have achieved a high degree of compliance conforming not only a scientific and technical improvement but also an outstanding self-organization and a great example of the maturity CCEO. The anger of those moments became has been transformed into the determination of providing an operational framework, contrasted in several pilot experiments, capable of advising the administration as a whole in addressing in case of any new accidents at sea. However there is a risk of falling back on voluntarism since several years after the end of the PIC, the government has still not formed any structures proposed to consolidate and ensure the operability of the systems of Operational Oceanography (OO) in the case of new accidents.

INTRODUCIÓN A forte fragmentación que a xestión da “cousa” mariña ten na actual Administración —varios

ministerios, consellerías autonómicas, axencias, universidades, etc.— levou, na década dos noventa, á floración de pequenos grupos e laboratorios que están a afrontar diferentes aspectos da dinámica oceánica —observación in situ ou remota, análise de procesos, modelado e seguimento, etc. Unha evidencia da baixa masa crítica é que non é ata o ano 2010 cando se realiza o primeiro Encontro de Oceanografía Física en España cun éxito importante de concorrencia.

Unha das virtudes do desenvolvemento do PT2 do PROGRAMA DE INTERVENCIÓN CIENTÍFICA10 é a creación dun marco de traballo que estimula a coordinación responsable de practicamente toda a CCEOF e a articulación desta arredor da institución (Puertos del Estado), que é a que mellor dotada está para operar cun complexo sistema de observación, manter un sistema informático de integración de modelos e subministrar información oceanográfica a xestores en asuntos marítimos.

O OBXECTIVO xeral do PT2, “Aplicación da oceanografía operacional aos derramos de hidrocarburos”, consiste no desenvolvemento de sistemas de observación e de predición de variables meteorolóxicas e oceanográficas integrados operativamente que faciliten o seguimento e a predición das traxectorias e procesos de transformación dos vertidos e/ou dos elementos que forman parte dos devanditos sistemas. Para iso formulouse a curto prazo a creación dunha estrutura de OO con base nos sistemas operacionais nacionais e internacionais de observación e de predición numérica existentes, que facilite a información oceanográfica, meteorolóxica e de traxectorias dos derramos e que sexa relevante para a toma de decisións nas zonas afectadas pola catástrofe.

A longo prazo o programa pretende a formación dunha estrutura institucional composta por un sistema de observación do océano e un sistema de modelos numéricos preditivos da evolución océano-meteorolóxica que sirva de asesoramento para a toma de decisións por parte da Administración, Salvamento Marítimo ou calquera tipo de institución que se considere necesario, fronte a sucesos contaminantes.

Dos dezasete proxectos do PT2, catorce están agrupados arredor do proxecto coordinado denominado ESEOO (Establecemento dun Sistema Español de Oceanografía Operacional), que asume na súa totalidade os obxectivos a curto e longo prazo que se definen no PT2 e que agrupa practicamente a totalidade da CCEOF española. Os demais proxectos son de moita menor entidade, recollen soamente aspectos rexionais ou moi específicos, lonxe do enfoque da oceanografía operacional enmarcada no conxunto internacional.

10 http://otvm.uvigo.es/investigacion/informes/documentos/archivos/PIC_Prestige.pdf

Page 95: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

87

ANÁLISE DOS RESULTADOS O proxecto Sistema experto para a vixilancia e control do derramo de hidrocarburos no mar

(VEM2003-20567), liderado por Javier Pérez Marrero, do Instituto Canario de Ciencias Marinas do Gobierno de Canarias, enfoca o uso da teledetección para o seguimento de manchas. O proxecto desenvolveu un sistema operativo de observación denominado SEXCODE-H, que proporcionaba de forma rutineira prognósticos a curto prazo de correntes, condicións do mar, temperatura superficial, vento, ondada. Actualmente, o grupo que soportaba o proxecto avanzou nos sistemas de observación11 sen manter a parte de modelado preditivo. Os resultados do proxecto publicáronse en libros e revistas españolas e divulgáronse en varios relatorios en diferentes simposios.

O proxecto Teledetección altimétrica e corrente polar na rexión de influencia do derramo do Prestige (VEM2004-08613), dirixido polo Dr. Carlos García Soto, fixo unha nova avaliación das condicións hidrográficas durante a extensión das manchas do fuel cara ao golfo de Biscaia utilizando teledetección. Os resultados foron publicados no especial do Marine Pollution Bulletin dedicado aos estudos do Prestige.

Antes de entrar a valorar as contribucións do proxecto ESEOO, debemos poñer atención nunha Acción Especial Urxente aprobada na primavera do ano 2003 e que se incluíu neste lote. Esta acción, denominada Mantemento e mellora do modelado e predición das variables xeofísicas e das traxectorias nas zonas afectadas polos derramos do Prestige (sen código), foi liderada e coordinada polo Dr. Íñigo Losada, da Universidade de Cantabria, que tamén coordinaba case todos os grupos de Oceanografía Física que dun xeito ou doutro estivesen a subministrar ou recompilar información para a xestión da catástrofe asociada aos derramos do Prestige. A acción tiña como obxectivo o seguimento e modelado das traxectorias que podían seguir os vertidos de fuel na zona do afundimento e na zona costeira, co fin de minimizar os seus efectos a través dunha optimización dos medios de loita contra a contaminación. Esta acción, aprobada en marzo do ano 2003, é anterior á convocatoria dos proxectos VEM e vén a constituír o xerme do proxecto ESEOO, reúne multitude de iniciativas e esforzos voluntariosos que xorden a raíz da catástrofe. Debe mencionarse o grande éxito que esta fase inicial da aplicación da OO tivo na costa cántabra. Coa axuda de boias á deriva e de boas predicións meteorolóxicas, os investigadores do AZTI permitiron que a flota vasca e cántabra evitase a chegada á costa de arredor de 22000 Tn de fuel mesturado (13200 Tn de fuel puro), cantidade moi superior á retirada do mar por todos os buques anticontaminación12. A chegada da mancha máis densa de fuel ao interior do golfo de Vizcaya, entre 30 a 45 días despois da rotura e afundimento do buque Prestige, permitiu dispoñer de tempo para a coordinación, adestramento dos grupos de investigación e para a adquisición dun mínimo equipamento.

Ademais, esta acción iniciou a recompilación de toda a información meteorolóxica e oceanográfica da rexión previa e no tempo do accidente. Permitiu comezar os contactos e logo concretar os socios internacionais que subministraban información das predicións rexionais e locais de distintos modelos (MOHID, ROMS, DiCAST, HANSOM). Tamén se iniciaron os primeiros módulos preditivos sobre a transformación do cru. Como conclusión, pódese dicir que esta Acción contribuíu significativamente, durante os primeiros oito meses da crise, a facilitar solucións e a proseguir na construción das ferramentas útiles para a xestión de futuros accidentes no mar. De feito, a devandita contribución foi valorada moi positivamente por todas as administracións públicas que participaron na xestión da crise do Prestige.

O proxecto ESEOO (Establecemento dun Sistema Español de Oceanografía Operacional, VEM2003-20577-C14) constitúe o proxecto central que aglutina practicamente toda a CCEOF física en 11 http://oceanografiaoperacional.eu/ 12 González, M., Uriarte, A., Pozo, R., Collins M. & Ferrer, L. (2005). The Prestige Crisis: Operational oceanography applied

to oil recovery by the basque fishing fleet and the study of the long-term environmental impacts. Oil spills in Marine Ecosystems: Impacts and Remediation ICES CM2005/S:20.

Page 96: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

88

conxunción con varias plataformas de OO europeas e con usuarios finais como SASEMAR (http://www.eseoo.org/servicios/index.htm). De xeito resumido, o proxecto puxo a punto un sistema integrado de adquisición de datos (oceanográficos e meteorolóxicos) e diferentes modelos de circulación enlazados a distintas escalas para xerar produtos útiles para a toma de decisións en caso de accidentes no mar.

Figura 1.- Grupos e Centros participantes en ESEOO

ESEOO constitúeno catorce grupos pertencentes a diferentes entidades de distintos ámbitos con diversa funcionalidade. Cinco institucións estranxeiras garanten a dispoñibilidade da maior calidade de información meteorolóxica e oceanográfica de grande escala (MERCATOR ten experiencia en subministrar as condicións termohalinas e dinámicas semanais no Atlántico). Ademais de ter dilatada experiencia no establecemento de OO no marco europeo. Finalmente, SASEMAR constitúe un organismo fundamental no proxecto, xa que lle corresponde o papel de usuario final, que é o que vai verificar a calidade, o formato e a utilidade da información xerada. Esta institución organizou, dentro do ESEOO, tres exercicios piloto de loita contra a contaminación .

Os produtos xerados polo proxecto ESEOO foron: Sistema de predición de circulación mariña a escala rexional. Modelos de correntes aniñados con resultados a escala local. Modelo de derramos ESEOO. Inventario de datos. Servizo de datos analizados. Servizo de datos en tempo presente. Servizos baseados en teledetección.

Page 97: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

89

Figura 2.- Esquema de conxunto do fluxo de información en ESEOO

Dende o primeiro momento da catástrofe, varios grupos empezaron a recompilar toda a información meteo-oceanográfica tratando de facilitárllela aos distintos usuarios de forma aberta. Dentro de ESEOO, esta faceta tivo aínda un papel máis relevante dado que os grupos debían intercambiar e comparar datos procedentes de modelos e de observacións que normalmente adoitan ter formatos diferentes. ESEOO xerou un importante desenvolvemento tanto de software coma de bases de datos en oceanografía física dos mares rexionais peninsulares, integrando datos de moi diferentes orixes (boias, mareógrafos, correntómetros, satélites, series temporais termohalinas, etc.).

Os distintos grupos desenvolveron modelos dinámicos diferentes dependendo da experiencia previa de cada un deles (HANSON, MOHID, DieCAst, ROMS). Algúns grupos centrábanse en modelos rexionais mentres que outros enfocaron o modelado cara á escala costeira e mesmo portuaria, todos eles integrando a información das redes de medidas.

Figura 3. - Resultados de modelos e observacións. Análise da traxectoria dunha boia liberada dentro do Exercicio Xixón 2006 coordinado por SASEMAR

Page 98: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

90

Os tres exercicios organizados por SASEMAR para a loita contra a contaminación do mar melloraron e validaron os desenvolvementos realizados en ESEOO. Os seguimentos das boias á deriva amosaron a boa calidade das predicións baseadas na información meteorolóxica e oceanográfica dada a dificultade do problema, pois, moitas veces, dúas boias despregadas no mesmo lugar poden ter percorridos moi diferentes. Polo tanto, espazo para a mellora haino, e haino que abordar.

Por outro lado, os tres exercicios serviron para evidenciar a validez do deseño da Unidade de Seguimento e Previsión, que ten como función coordinarse cos xestores da crise, así como dar as pautas sobre a adecuación das accións que hai que tomar segundo as tipoloxías de accidentes no mar. Como consecuencia dos resultados de ESEOO, existiu un importante debate dentro da Administración do Estado para dotarse dun organismo que mantivese activos os servizos e produtos xerados en ESEOO. Non obstante, non se deu este paso e a operatividade do sistema parece manterse actualmente baseándose en programas de cooperación internacional, como IBIROOS (Ireland-Biscay-Iberia Regional Operational Oceanographic System13), onde Puertos del Estado reforzou o seu sistema de OO en colaboración con outros grupos que subministran melloras no modelado e análise de datos e/ou fornecen os seus propios sistemas de observación.

Tamén a recompilación de datos oceanográficos xerou un foro auspiciado polo comité español de SCOR (Scientific Committee on Oceanic Research) para resolver a permanente falta dun organismo eficaz sobre bases de datos oceanográficos. Como consecuencia disto xurdiu un documento titulado14 Reflexións sobre a xestión e custodia de datos oceanográficos en España. Recursos existentes e recomendacións para o futuro, no que se dan as bases para a formación dun ente que manteña e supervise os datos e a súa calidade para uso da comunidade científica e doutras organizacións públicas e privadas. Existen infinidade de datos obtidos en proxectos de investigación de custo importante para a sociedade e que se perden ou non están dispoñibles de xeito aberto despois de longo tempo dende a súa obtención.

En termos de avances científicos, só é posible valorar as contribucións de algo máis do 60% dos grupos do proxecto ESEOO que responderon a enquisa, xunto coa Acción Urxente. Ademais, débese ter conta que o proxecto ten un perfil máis de aplicabilidade técnica. Publicáronse catorce artigos en revistas incluídas no Citation Index, entre as que destacan catro publicacións no MarinePollution Bulletin e tres no Journal Coastal Research. Presentáronse tamén quince comunicacións en congresos internacionais e trece en congresos españois e formalizáronse dúas teses de doutoramento e varios proxectos de máster.

Finalmente, poderiamos resumir que os proxectos realizados baixo o paraugas do PT2 significaron fundamentalmente a valorización, isto é, unha transformación de utilidade práctica, do coñecemento científico que a CCEOF viña adquirindo. Para tal finalidade, desenvolvéronse tarefas de coordinación, incrementouse o equipamento e a posta en común dos sistemas de observación in situ e remotos, adaptáronse, melloráronse e probáronse distintos modelos numéricos; así mesmo, estableceuse un marco de cooperación internacional e un diálogo permanente cos entes públicos encargados da seguridade marítima.

13 http://www.ibi-roos.eu/ibiroos 14 http://www.scor-es.org/documentacion/Reflexiones_Gestion_Datos.pdf

Page 99: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

91

ÍNDICE dos Proxectos do PT2. Aplicación da oceanografía operacional aos derramos de hidrocarburos

Proxecto Código Investigador principal Páx.

Relación de proxectos do PT2 con información enviada polos IPs

Mantenimiento y mejora del modelado y predicción de variables geofísicas y de trayectorias en las zonas afectadas por los vertidos del Prestige.

Acción especial urxente 2003 Losada Rodríguez, Íñigo Javier 92

Robot de estructura paralela para observación y medición oceanográfica. VEM2003-20017 Aracil Santonja, Rafael 95

Sistema experto para la vigilancia y control de derrames de hidrocarburos en el mar. VEM2003-20567 Pérez Marrero, Javier 98

ESEOO. Subproxecto 2. Sistema español de oceanografía operacional: datos, explotación y modelado. VEM2003-20577-C14-02 Parrilla Barrera, Gregorio 100

ESEOO. Subproxecto 3. Contribución de la Universidad de Cantabria al establecimiento de un sistema de oceanografía operacional en España. VEM2003-20577-C14-03 Losada Rodríguez, Íñigo Javier 102

ESEOO. Subproxecto 5. Sistema español de oceanografía operacional: modelado oceanográfico y de vertidos de petróleo. VEM2003-20577-C14-05 Sánchez-Arcilla Conejo, Agustín 105

ESEOO. Subproxecto 7. Sistema español de oceanografía operacional: zona de la costa andaluza. VEM2003-20577-C14-07 Izquierdo González, Alfredo 107

ESEOO. Subproxecto 8. Sistema de predicción oceánica con asimilación de datos en tiempo real. VEM2003-20577-C14-08 Tintoré Subirana, Joaquín 110

ESEOO. Subproxecto 9. Sistema español de oceanografía operacional del Cantábrico oriental: observación, seguimiento y predicción. VEM2003-20577-C14-09 Uriarte Villalba, Adolfo 112

ESEOO. Subproxecto 11. Sistema español de oceanografía operacional: datos, explotación y modelado. VEM2003-20577-C14-11 Pérez Zabaleta, Amelia 116

ESEOO. Subproxecto 12. Sistema español de oceanografía: modelización meteorológica y oceanográfica de alta resolución. VEM2003-20577-C14-12 Pérez Muñuzuri, Vicente 119

ESEOO. Subproxecto 13. Establecimiento de un sistema español de oceanografía operacional (modelado meteorológico). VEM2003-20577-C14-13 Couchoud Gregori, Milagros 121

Teledetección altimétrica y corriente polar en la región de influencia del vertido del Prestige. VEM2004-08613 García Soto, Carlos 124

Relación de proxectos do PT2 sen información proporcionada polos IPs

ESEOO. Subproxecto 1. Sistema español de oceanografía operacional: modelado, teledetección y explotación. VEM2003-20577-C14-01 Álvarez Fanjul, Enrique 126

ESEOO. Subproxecto 4. Sistema español de oceanografía operacional: modelización de las rías y la plataforma gallega. VEM2003-20577-C14-04 Varela Benvenuto, Ramiro 126

ESEOO. Subproxecto 6. Sistema español de oceanografía operacional: circulación y vertidos en las Islas Canarias. VEM2003-20577-C14-06 Grisola Santos, Diana 127

ESEOO. Subproxecto 10. Sistema español de oceanografía operacional: validación e intercomparación de modelos. VEM2003-20577-C14-10 García Ladona, Emilio 127

ESEOO. Subproxecto 14. Sistema de previsión de variables oceanográficas en las rías gallegas. VEM2003-20577-C14-14 Acinas García Juan, Román 128

Page 100: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

92

Relación de proxectos do PT2 con información enviada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Mantenimiento y mejora del modelado y predicción de variables geofísicas y de trayectorias en las zonas afectadas por los vertidos del Prestige. PT2

I.P. Losada Rodríguez, Iñigo Javier ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidad de Cantabria (UNICAN).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) AZTI; EPPE; IMEDEA; UNICAN, USC-MeteoGalicia; UVIGO.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2003.

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 155 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El objetivo principal de esta Acción Especial Urgente fue mantener y mejorar la estructura de modelado de oceanografía operacional, con base en los sistemas pre-operacionales y operacionales nacionales e internacionales de observación y predicción numérica existentes. Este trabajo debía tener como fin último facilitar la información oceanográfica, meteorológica y de trayectorias del derrame relevante para la planificación de actuaciones y toma de decisiones en las zonas afectadas por la catástrofe del Prestige por parte de las diferentes Administraciones Públicas, Salvamento Marítimo o cualquier tipo de institución que los solicitara. Entre los objetivos particulares planteados se encontraban:

1) Modelar los campos de vientos locales y globales en la zona del hundimiento y zonas costeras afectadas, así como otras variables meteorológicas.

2) Proporcionar diagnósticos y pronósticos de la circulación oceánica, oleaje y transporte en zonas extensas del océano con modelos de escala global.

3) Proporcionar diagnósticos y pronósticos de la circulación oceánica, oleaje y transporte en la escala regional (Galicia, Cantábrico).

4) Proporcionar predicciones de las corrientes, oleaje y nivel con una alta resolución espacial y temporal para planificar las tareas de recogida de fuel en mar abierto y en la costa y optimizar los sistemas de protección en la zona costera, especialmente en zonas estuáricas así como asistir en las posibles operaciones que tuvieran lugar en la zona del pecio.

El proyecto se estructuró en dos grandes bloques: el primero, el mantenimiento del sistema operacional durante la crisis y, el segundo, la mejora del sistema operacional. La primera fase del proyecto estaba encaminada a garantizar el funcionamiento de los sistemas pre-operacionales y operacionales existentes y a su adaptación a las necesidades planteadas durante la crisis con el fin de garantizar una respuesta rápida, fiable y útil a los diferentes organismos y administraciones demandantes de los resultados y productos derivados de este proyecto. La segunda fase, simultánea en el tiempo con la anterior, se destinó a mejorar los resultados del sistema operacional. Este proyecto surgió de la labor desarrollada por el Grupo de Oceanografía Operacional creado por el Comité Científico Asesor del MCYT y es el origen del proyecto sobre oceanografía operacional aprobado en la primera convocatoria del programa VEM. La metodología de trabajo se ha basado en la combinación de la recopilación y gestión de datos de campo, desarrollos teóricos, modelado numérico y transferencia tecnológica de resultados.

Page 101: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

93

Resultados y conclusiones La información instrumental relativa a datos oceanográficos y atmosféricos así como a los

avistamientos de manchas ha sido recopilada por las diferentes instituciones participantes en función de la naturaleza de los mismos así como de su ubicación geográfica. Así mismo, Puertos del Estado ha facilitado datos en tiempo real de oleaje y nivel del mar necesarios para las diferentes operaciones. Esta información instrumental ha sido complementada con la información de boyas lagrangianas para seguimiento del vertido aportada por la Universidad de Vigo y AZTI. En general, toda esta información ha estado accesible y ha sido facilitada a diferentes usuarios a través de web o integrada en un GIS como es el caso de IMEDEA.

La predicción mediante modelos numéricos de variables oceanográficas y atmosféricas fue abordada por las diferentes instituciones participantes. Así, la mayor parte de la predicción atmosférica, fundamentalmente de viento, fue facilitada por el INM a través de Puertos del Estado y de MeteoGalicia. La predicción oceanográfica mediante modelado numérico fue realizada en la escala global a partir de la información obtenida de los modelos de otras instituciones internacionales como el NCOM de la NRL. En la escala regional se trabajó con diferentes modelos. Estos han sido los modelos MOHID, DieCAST y HANSOM para la costa gallega y HANSOM, ECADIS, MAREAS y principalmente NRLPOM para la costa cantábrica. Especialmente la UC y AZTI han trabajado con modelos de corrientes y oleaje en la escala local con el fin de facilitar predicciones para la ubicación óptima de medidas de protección de estuarios, bahías y playas, así como para facilitar la información necesaria para las operaciones de recogida de fuel en la zona costera.

Respecto a la evolución y transformación del fuel, se ha trabajado con dos tipos de aproximaciones diferentes. La Universidad de Santiago de Compostela-MeteoGalicia y AZTI han trabajado con modelos de evolución eulerianos que posteriormente han complementado con modelos lagrangianos, mientras que la UC ha optado por realizar las predicciones únicamente con modelos lagrangianos. Con dichos modelos y a partir de la información de los avistamientos, se ha realizado la predicción de trayectorias en Galicia y el Cantábrico.

La contribución a la mejora del sistema fue constante. IMEDEA, UC y USC-MeteoGalicia contrastaron los resultados de sus predicciones con las obtenidas por los investigadores de la NOAA que trabajaron en la crisis del Prestige. IMEDEA trabajó, fundamentalmente, en la mejora de los métodos de asimilación en el modelo DieCAST para su aplicación en la zona gallega, mientras que USC-MeteoGalicia hizo un esfuerzo muy importante en el retroanálisis de la evolución del fuel con el fin de valorar adecuadamente el peso de cada uno de los procesos relevantes en el modelado numérico. A su vez, AZTI trabajó intensamente en el modelado de los procesos de transformación del crudo y en el análisis detallado de la información obtenida diariamente. La UC, además de concentrar sus esfuerzos en mejorar especialmente la predicción local, trabajó intensamente en la mejora de los aspectos relativos a la automatización y optimización del sistema operacional.

Toda la información relativa a datos atmosféricos y oceanográficos en tiempo real; avistamientos y predicciones con diferentes horizontes temporales y escalas espaciales fue facilitada a través de diferentes vías de difusión ya sea página web, correo electrónico o boletines, diariamente, cubriendo todas las zonas afectadas a administraciones públicas y oficinas que han gestionado la crisis.

Como conclusión, se puede decir que esta Acción Especial Urgente contribuyó muy significativamente durante los primeros 8 meses de la crisis y de hecho, dicha contribución fue valorada muy positivamente por todas las administraciones públicas que participaron en la gestión de la crisis del Prestige.

Page 102: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

94

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos ABASCAL, A.J., CASTANEDO, S., MÉNDEZ, F.J., MEDINA, R. & LOSADA, I.J. (2009). Calibration of a

Lagrangian transport model using drifting buoys deployed during the Prestige oil spill. Journal of Coastal Research, 25(1): 80-90.

CASTANEDO, S., MEDINA, R., LOSADA, I.J., VIDAL, C., MÉNDEZ, F.J., OSORIO, A., JUANES, J.A. & PUENTE, A. (2006). The Prestige oil spill in Cantabria (Bay of Biscay). Part I: Operational forecasting system for quick response, risk assessment and protection of natural resources. Journal of Coastal Research, 22(6): 1474-1489.

JUANES, J.A., PUENTE, A., REVILLA, J.A., ÁLVAREZ, C., MEDINA, R., CASTANEDO, S., MORANTE, L., GONZÁLEZ, S. & GARCÍA-CASTRILLO, G. (2007). The Prestige oil spill in Cantabria (Bay of Biscay). Part II: Environmental assessment and monitoring of coastal ecosystems. Journal of Costal Research, 23(4): 978-992.

Libros CASTANEDO, S. & MEDINA, R. (2004). Efectos de los vertidos de fuel del buque Prestige en Cantabria:

Prevención, predicción y seguimiento. In: I. MAESTRA ONTENIENTE & J. de la CALLE VALVERDE (Coord). Lo que nos trajo el “Prestige”. Una exploración de las consecuencias de la marea negra en Cantabria. Comisiones Obreras de Cantabria. 274 –277.

FLTQ (FUNDACIÓN LEONARDO TORRES QUEVEDO) (2006). Programa de predicción, protección y evaluación del vertido del buque Prestige en las costas de Cantabria.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

CASTANEDO, S., MEDINA, R., LOSADA, I.J. & MÉNDEZ, F. The “Prestige” oil spill: an emergency response plan for the Cantabrian coast. Proc. 29th International Conference on Coastal Engineering, 3: 2998-3010.

MEDINA, R., JUANES, J.A., CASTANEDO, S., PUENTE, A., MÉNDEZ, F.J., VIDAL, C. & LOSADA, I.J. Estudios hidrodinámicos para la predicción, protección y evaluación del impacto del vertido del buque Prestige en las costas de Cantabria. VII Jornadas de Ingeniería de Puertos y Costas. 2003.

Page 103: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

95

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto) Robot de estructura paralela para observación y medición oceanográfica. PT2

I.P. Aracil Santonja, Rafael ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escuela Técnica Superior de Ingenieros Industriales.Universidad Politécnica de Madrid.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20017

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 156 400 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Recientemente, se han renovado los intereses en el desarrollo de dispositivos submarinos para realizar trabajos en las profundidades del mar. Para subsanar los problemas relativos a las tareas submarinas, la comunidad científica especializada demanda el diseño de vehículos inteligentes que les faciliten sus trabajos.

El objetivo de este proyecto ha sido la investigación y desarrollo de un sistema integrado robótico que facilite la observación en tiempo real de variables oceanográficas, y que permita validar y desenvolver modelos precisos para estudiar y analizar variables relevantes y determinados fluidos que se encuentren en las aguas marinas. Esta propuesta se basa en la experiencia acumulada del desarrollo de un robot submarino, denominado RASPA, que actualmente está en fase de experimentación.

El sistema robótico desarrollado es un robot submarino de estructura paralela teleoperado, dotado de un sistema sensorial que incluye sensores internos, necesarios para la correcta navegación del mismo, y sensores externos para la adquisición de los datos, que permitirán a los expertos, entre otras cosas, analizar el comportamiento de un fluido concreto o validar modelos que permitirán predecir el clima marítimo para poder actualizar modelos como los de propagación de oleaje o conocer la propagación de sedimentos y contaminantes.

La estación móvil desarrollada consta de un robot paralelo de 6 grados de libertad con la capacidad de navegación sin necesidad de casco, ya que la deformación de la estructura paralela le permite variar de orientación y describir las trayectorias que se precisen. Este vehículo puede ser clasificado como un ROV (Remotely Operate Vehicle), en la línea del propuesto por el Comité Científico Asesor del Hundimiento del Prestige, aunque presenta claras ventajas sobre los ROVs convencionales.

Resultados concretos 1. Modelado, simulación y análisis del robot submarino paralelo, forma de evaluar su

comportamiento ante perturbaciones del medio y su capacidad de flotabilidad. 2. Desarrollo y construcción del robot submarino paralelo. 3. Diseño y desarrollo de la arquitectura sensorial, para dotar al sistema de la mayor

autonomía posible y, además, con la capacidad de revelar los datos requeridos desde el entorno.

Page 104: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

96

4. Desarrollo del sistema de control del robot submarino paralelo y de los manipuladores, para dotar al vehículo submarino de entidad propia, permitiéndole la posibilidad de desplazarse, flotar y ejecutar comandos enviados desde la superficie.

5. Estudio, desarrollo e implementación de arquitectura de control de sistemas complejos, aplicando sistemas no lineales de numerosos grados de libertad y sometido a incertidumbres. El robot submarino contará con los grados de libertad propios del robot paralelo y los grados de libertad de los manipuladores. Es decir, que el sistema dispondrá de un elevado número de articulaciones, que han de tener un comportamiento coherente, para que el robot en su conjunto sea un único elemento, aunque mecánicamente esté constituido por varios módulos.

6. Desarrollo de interfaces avanzadas de teleoperación que permiten el control por voz del robot, la visión del entorno de trabajo y la reflexión de los esfuerzos generados durante la manipulación. Esta interfaz podrá ser utilizada para la monitorización y supervisión del robot submarino y su posicionamiento.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ÁLVAREZ, C, SALTARÉN, R. & ARACIL, R. (2009). Conception, Development and Advances in the Navigation Control of Underwater Parallel Robots: the REMO-I Robot. Revista Iberoamericana de Automática e Informática Industrial, 6(3): 92.

SALTARÉN, R., ARACIL, R., ÁLVAREZ, C., YIME, E. & SABATER, J.M. (2007). Exploring deep sea by teleoperated robot. IEEE Robotics & Automation Magazine, 14: 65-75

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ARACIL, R., SALTARÉN, R., MANUEL, F., YIME, E., ÁLVAREZ, C. & GARCÍA, V.M. REMO project: design, modeling and hydrodynamic simulation of a robot of variable geometry for actuations on maritime disasters. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

PENA, C., ARACIL, R., SALTARÉN, R., YIME, E., CÁRDENAS, P. & QUINTERO, J. Advances in Developing Telemanipulators for an Underwater Robot - Remo II. Oceans 2009 Conference. Bremen, Germany. Mayo, 2009.

SALTARÉN, R., ARACIL, R., CARDENAS, P., PENA, C., YIME, E. & ÁLVAREZ, C. Underwater Parallel Robot for oceanic measuring and observations-remo I: development and navigation control advances. Oceans 2009 Conference. Bremen, Germany. Mayo. 2009.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento ÁLVAREZ ROCHA, C.F. (2008). Concepción y desarrollo de un vehículo submarino robótico de estructura

paralela de geometría variable. Universidad Politécnica de Madrid. Escuela Técnica Superior de Ingenieros Industriales, División de Ingeniería de Sistemas y Automática. Departamento de Automática, Ingeniería Eléctrica e Informática Industrial. Directores: Rafael Aracil Santonja & Roque Saltarén Pazmiño.

YIME, E. (2008). Modelado matemático y control vectorial de robots submarinos de geometría variable. Universidad Politécnica de Madrid. Escuela Técnica Superior de Ingenieros Industriales, División de Ingeniería de Sistemas y Automática. Departamento de Automática, Ingeniería Eléctrica e Informática Industrial. Directores: Roque Saltaren Pazmiño & Rafael Aracil Santonja.

Page 105: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

97

Proxectos Fin de Carreira GARCÍA RODRÍGUEZ, V.M. (2007). Modelo Hidrodinámico y simulación de un robot submarino.

Universidad Politécnica de Madrid, Escuela Técnica Superior de Ingenieros Industriales, División de Ingeniería de Sistemas y Automática.

GRANDES MARCO, E. (2007). Desarrollo de un sistema de comunicación de tiempo real para el robot submarino REMO II. Universidad Politécnica de Madrid, Escuela Técnica Superior de Ingenieros Industriales, División de Ingeniería de Sistemas y Automática.

SANCHO, M. (2007). Desarrollo de una interface de realidad virtual para el robot submarino REMO I. Universidad Politécnica de Madrid, Escuela Técnica Superior de Ingenieros Industriales, División de Ingeniería de Sistemas y Automática.

Page 106: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

98

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Sistema experto para la vigilancia y control de derrames de hidrocarburos en el mar. PT2

I.P. Pérez Marrero, Javier ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto Canario de Ciencias Marinas. Gobierno de Canarias.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Universidade dos Açores; NOAA.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20567

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 110 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Con el fin de apoyar las actividades de protección ambientales y civiles, se ha creado un sistema operacional de predicción de las trayectorias, de una variedad de objetos a la deriva, particularizado para el entorno de las aguas oceánicas del Archipiélago Canario, incluidos los vertidos de petróleo.

Gracias al proyecto financiado, se ha desarrollado un sistema de información ambiental dinámico, y una serie de actividades de validación que han permitido mejorar su adaptación a la zona.

Se desarrollaron aplicaciones para el diagnóstico de vulnerabilidad de las diversas zonas costeras del archipiélago, potencialmente sensibles en el caso de derrames de petróleo. Los experimentos de validación muestran una buena concordancia entre las trayectorias observadas y las predichas, tanto para los objetos forzados por el viento como para los que están más influidos por las corrientes.

Predecir las trayectorias de cualquier tipo de objeto que se encuentre a la deriva en la superficie del mar es uno de los principales problemas para la toma de decisiones en las operaciones de seguridad marítima. En este aspecto, hay una gran variedad de situaciones concretas que se pueden dar, desde los derrames de hidrocarburos, a incidentes con personas a bordo de barcos, basuras oceánicas, etc. A pesar de su diversidad, estas situaciones comparten una formulación física general, lo que varía de una situación a otra es la importancia relativa de las distintas características oceanográficas que dan lugar a los campos de velocidad.

Además, la dificultad de encontrar soluciones deterministas o probabilísticas, en el contexto operativo, y la escasez de información que está disponible a tiempo para que puedan ser tomadas las decisiones son también problemas importantes.

El sistema operativo de observación desarrollado en el proyecto SEXCODE-H proporciona, de forma rutinaria, la mejor estimación de pronóstico a corto plazo. Se ofrecen diariamente a través de la web las condiciones del mar en tiempo casi real en forma de mapas sinópticos. La información facilitada en tiempo real incluye pronósticos y predicciones a corto plazo de la temperatura superficial del mar, la velocidad del viento, la velocidad de la corriente, la altura de ola, el periodo y dirección del oleaje y la concentración de clorofila que sirve como trazador de las corrientes superficiales, entre otros parámetros y resultados numéricos.

Page 107: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

99

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos PÉREZ-MARRERO, J., MAROTO, L., LLINÁS, O., RUEDA, M.J., TEJERA, A., GODOY, J. & BARRERA, C. (2006).

Integración de observaciones remotas y modelos hidrodinámicos para el estudio de la dispersión de contaminantes en el mar. Revista de Teledetección, 25: 60-64.

Libros TORRES, J.M., GONZÁLEZ VILAS, I., NAVARRO, G. & PÉREZ MARRERO, J. (2009). Vertidos de hidrocarburos.

In: TEBAR (Ed.). Oceanografía y Satélites. Madrid: 259-286. TRIÑAÑES, J., CHIC, O., PÉREZ MARRERO, J., SAGARMINAGA, Y., FERNÁNDEZ-RENAU, A. & DOMÍNGUEZ-

BARROSO N. (2009). Oceanografía Operacional. In: TEBAR (Ed.). Oceanografía y Satélites. Madrid: 329-358.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

GARCÍA-WEIL, L., SUÁREZ, D., CARDONA, L., BARRERA, C., MAROTO, L., PÉREZ, J., TEJERA, A., LLINÁS, O. & IRIBAR, M. Análisis de fenómenos mesoescalares en la región canaria utilizando datos de teledetección y boyas a la deriva. XII Reunión de la Asociación Española de Teledetección. Mar del Plata, Argentina. Septiembre. 2007.

PÉREZ MARRERO, J., LLINAS, O., CLEMENTE COLÓN, P., ALAVES, M., CARDONA, L., MAROTO, L., RUEDA, M.J., VILLAGARCÍA, M., BARRERA, C., GODOY, J. & GONZÁLEZ RONCERO, E. Satellite data fusion applied to oil spill control. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

PÉREZ-MARRERO, J., CARDONA, L., AMAT-GARCÍA, J.M., MARCOS DELGADO, V. & LLINÁS, O. Predicción operacional de las trayectorias de objetos a la deriva en alta mar. I Jornadas Nacionales de Seguridad y Contaminación Marina. Tenerife. Mayo. 2009.

PÉREZ-MARRERO, J., MAROTO-GOIKOTXEA, L., CARDONA, L., RUEDA, M.J. & LLINÁS, O. An operational system for oil spill monitoring and forecasting. Evaluation of potentially endangered areas in Canary Islands. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes Informe final del proyecto SEXCODE-H. Informe técnico del Instituto Canario de Ciencias

Marinas. Disponible a través del autor.

Page 108: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

100

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 2. Sistema español de oceanografía operacional: datos, explotación y modelado. PT2

I.P. Parrilla Barrera, Gregorio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20577-C14-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El paquete de rutinas MATCOR permite la automatización de los procedimientos estándar de control de calidad descritos por el grupo de gestión de datos del ICES y el análisis sistemático de las series de datos de corrientes de cada fondeo para cada línea de fondeo separadamente. A partir de esta información, se han elaborado los informes de corrientes que comprenden estadísticas de las series, análisis espectral y armónico para encontrar las distribuciones de energía y se han filtrado las series para hallar las series residuales con su vector progresivo. De esta forma, tenemos una descripción completa de todas las características de la corriente en toda la columna de agua, a lo largo del tiempo. El uso de este software no se ha reducido a los fondeos del Prestige sino que se viene utilizando para el análisis sistemático de los datos de fondeos que llegan al Centro de Datos. Por otro lado, las rutinas MATCOR se han facilitado a distintos centros e investigadores que las han solicitado.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

RUIZ-VILLARREAL, M., GONZÁLEZ-POLA, C., DÍAZ DEL RÍO, G., LAVÍN, A., OTERO, P., PIEDRACOBA, S. & CABANAS, J.M. (2006). Oceanographic conditions in North and Northwest Iberia and their influence on the Prestige oil spill. Marine Pollution Bulletin, 53: 220–238.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

GARCÍA, M.J., TEL, E. & GONZÁLEZ, M.J. Caracterización de las corrientes en regiones del litoral español a partir de medidas directas de corrientes. 5ª Asamblea Hispano-Portuguesa de Geodesia y Geofísica. Sevilla. Enero - Febrero. 2006. ISBN:84-8320-373-1.

RUÍZ VILLARREAL, M., GONZÁLEZ-POLA, C., OTERO, P., DÍAZ DEL RÍO, G., LAVÍN, A. & CABANAS, J.M. Oceanographic conditions in Galicia and the Southern Bay of Biscay and their influence on the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

TEL, E. & GARCÍA, M.J. MATCOR tool for the management and analysis of time series data. International Conference on Marine Data and Information Systems IMDIS-2008. Athens, Greece. Marzo-abril, 2008.

Page 109: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

101

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes GARCÍA, M.J. & TEL, E. (2006). MATCOR: Análisis de datos de corrientes. Desarrollo de aplicación bajo

MATLAB y manual de usuario. http://indamar.ieo.es/productos/software/MATCOR_Junio2006_ v2 .pdf. (El software, es gratuito pero es necesario solicitarlo al Centro de datos del IEO [email protected]).

IEO-Centro de Datos. Informe de Datos de Corrientes. SI29200303026-HIDROPRESTIGE. (29/03/2003 - 25/06/2003).

IEO-Centro de Datos. Informe de Datos de Corrientes. SI29200306026-HIDROPRESTIGE. (26/06/2003 - 17/09/2003).

DIFUSIÓN ONLINE: Los datos y las rosas de corrientes de estos fondeos pueden verse a través de GoogleEarth en http://indamar.ieo.es/acceso_datos/corrientes/mis-kmls/descarga_datos.kml.

Page 110: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

102

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 3: Contribución de la Universidad de Cantabria al establecimiento de un sistema de oceanografía operacional en España. PT2

I.P. Losada Rodríguez, Iñigo Javier ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escuela Técnica Superior de Ing. Caminos, Canales y Puertos. Universidad de Cantabria.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20577-C14-03

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los objetivos del subproyecto de la Universidad de Cantabria (UC) en el marco del proyecto ESEOO fueron los siguientes:

1. Contribuir al establecimiento de un sistema de oceanografía operacional en España. 2. Desarrollar sistemas de oceanografía preoperacional y operacional para Cantabria y su

entorno, con especial aplicación para un plan de contingencia en su litoral y zonas adyacentes. La colaboración de la UC se realizó mediante la participación como líder y/o socio en las

siguientes tareas del proyecto: Definición de requisitos, Datos, Modelado oceanográfico, Modelado de vertidos, Establecimiento de sistemas preoperativos y Explotación de resultados. A continuación, se describen brevemente dos de los productos con más relevancia de los obtenidos como resultado de las tareas mencionadas: el sistema de oceanografía operacional para la costa de Cantabria (OPROMS, www.eseoo.org) y el modelo de transporte y evolución de vertidos (TESEO).

SISTEMA DE OCEANOGRAFÍA OPERACIONAL, OPROMS El sistema OPROMS funciona alimentado por las condiciones iniciales y de contorno

proporcionadas diariamente por el sistema regional gestionado por Puertos del Estado en el dominio del Atlántico Norte (ESEOAT) y por los forzamientos meteorológicos proporcionados por AEMET (Olabarrieta et al., 2008).

El modelo seleccionado para su aplicación a la escala local es el modelo tridimensional ROMS (Regional Ocean Modeling System), desarrollado por el Ocean Modeling Group de Rutgers (http://marine.rutgers.edu/po/index.php?model=roms). Debido a que el modelo incluye algoritmos físicos y numéricos altamente eficientes y precisos, en la actualidad es ampliamente utilizado por la comunidad científica, siendo su aplicabilidad de diversa índole (Haidvogel et al., 2000; Marchesiello etal., 2003; Peliz et al., 2003; Di Lorenzo, 2003; Dinniman et al., 2003; Budgell, 2005; Warner et al., 2005; Wilkin et al., 2005).

OPROMS proporciona diariamente la predicción de las variables (corrientes, temperatura y salinidad) a 48 horas con una resolución horizontal de 1 km y en 32 niveles verticales.

Page 111: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

103

MODELO DE TRANSPORTE Y EVOLUCIÓN DE VERTIDOS, TESEO Se ha desarrollado un sistema operacional de predicción de trayectorias de un vertido.

Mediante una interfaz gráfica se gestionan todas las operaciones necesarias para el uso operacional del modelo numérico de simulación de transporte y transformación de hidrocarburos desarrollado en el marco del proyecto ESEOO. El sistema, denominado TESEO, está formado por tres módulos: Parámetros de entrada, Modelo de transporte y Resultados gráficos.

Para realizar la calibración del modelo lagrangiano se ha utilizado un método de evolución y mezcla de equipos de búsqueda, el SCE-UA (Duan et al., 1994). Este método, desarrollado para calibrar modelos hidrológicos, se ha adaptado para su aplicación en oceanografía (Abascal et al., 2009).

Por otro lado, a lo largo del desarrollo del sistema operacional, este fue puesto a prueba durante varios simulacros de emergencia organizados por SASEMAR (Salvamento Marítimo) en diferentes fechas y localizaciones, como por ejemplo: mayo de 2005 en las Islas Baleares, mayo de 2006 en Gijón (Sotillo et al., 2008) y noviembre de 2006 en Finisterre. La UC participó en todos los simulacros como miembro de la USyP (Unidad de Seguimiento y Previsión), como responsable de proporcionar al Centro de Coordinación de Operaciones en la Mar (CECOMAR) la predicción de las trayectorias de las manchas hipotéticas (simuladas mediante boyas de deriva) de manera operacional.

Este modelo de transporte desarrollado fue utilizado también en una experiencia llevada a cabo por Puertos del Estado en abril de 2005 en la costa de Galicia, para probar el funcionamiento de la tecnología Radar HF para medir corrientes (Abascal et al., 2009).

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ABASCAL, A.J., CASTANEDO, S., MEDINA, R., LOSADA, I.J. & ÁLVAREZ-FANJUL, E. (2009). Application of HF radar currents to oil spill modelling. Marine Pollution Bulletin, 58: 238-248.

OLABARRIETA, M., CASTANEDO, S. & GUTIÉRREZ, A.D. (2008). A local Operational Oceanography model. Procedures to establish a local operational oceanography model and its application in the Cantabrian coast of Spain. Sea Technology, 49(8): 25-29.

SOTILLO, M.G., ÁLVAREZ-FANJUL, E., CASTANEDO, S., ABASCAL, A.J., MENÉNDEZ, J., EMELIANOV, M., OLIVELLA, R., GARCÍA-LADONA, E., RUÍZ-VILLAREAL, M., CONDE, J., GÓMEZ, M., CONDE, P., GUTIÉRREZ, A.D. & MEDINA, R. (2008). Towards an operational system for oil spill forecast in the Spanish waters: initial developments and implementation test. Marine Pollution Bulletin, 56: 686-703.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ABASCAL, A.J., CASTANEDO, S., GUTIÉRREZ, A.D., COMERMA, E., MEDINA, R. & LOSADA, I.J. TESEO, an operational system for simulating oil spills trajectories and fate processes. Proceedings, ISOPE-2007: The 17th International Offshore Ocean and Polar Engineering Conference. Lisboa, Portugal. 2007.

ABASCAL, A.J., CASTANEDO, S., GUTIÉRREZ, A.D., COMERMA, E., MEDINA, R. & LOSADA, I.J. Description and application of the operational oil spill forecast system TESEO. Proceedings of the 2008 International Oil Spill Conference (IOSC), Savannah, Georgia, EEUU. 2008.

ABASCAL, A.J., CASTANEDO, S., MEDINA, R. & LOSADA, I.J. Desarrollo de un modelo de transporte de vertidos en el seno del proyecto “Establecimiento de un sistema español de oceanografía operacional (ESEOO). VIII Jornadas Españolas de Ingeniería de Costas y Puertos. Sitges, Barcelona. Mayo. 2005.

Page 112: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

104

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento ABASCAL SANTILLANA, A.J. (2009) Avances en el modelado de transporte de hidrocarburos. Aplicación

en la respuesta a vertidos marinos accidentales. Universidad de Cantabria. E.T.S.I. de Caminos, Canales y Puertos. Departamento de Ciencias y Técnicas del Agua y del Medio Ambiente. Directores: Sonia Castanedo Barcena & Raúl Medina Santamaría.

Premios Premio Fundación Repsol correspondiente al Concurso Científico - Premios a la investigación 2009

convocado por la Real Academia de Doctores de España.

Page 113: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

105

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 5. Sistema español de oceanografía operacional: modelado oceanográfico y de vertidos de petróleo. PT2

I.P. Sánchez-Arcilla Conejo, Agustín ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universitat Politècnica de Catalunya.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20577-C14-05

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

En resumen, los servicios de oceanografía operacional, que o bien se han desarrollado completamente en este subproyecto, o bien se han desarrollado conjuntamente con otras instituciones participantes en el proyecto coordinado ESEOO, permitirán obtener un conjunto de ventajas socioeconómicas tales como:

Seguimiento y estudio de la evolución de derrames. A partir de la información de las trayectorias generada por el sistema operacional se podrá establecer el contingente (medios humanos y materiales) para operaciones de limpieza o protección a 24 o 48 horas. Se podrá determinar la estrategia óptima de utilización de barreras u otras medidas de protección y fijar las ventanas de tiempo para que las embarcaciones puedan efectuar operaciones de limpieza, rescate, etc.

Seguimiento de objetos a la deriva. Las aplicaciones desarrolladas serían también útiles para la predicción de objetos y náufragos a la deriva.

Localización de causantes de vertidos. Una vez localizada una mancha se podría analizar la posible trayectoria seguida anteriormente para encontrar la fuente del vertido. Esto tiene particular importancia en la lucha contra la limpieza ilegal de los tanques de los buques, fuente de la mayor parte de los vertidos de hidrocarburos al mar.

Conocimiento de las corrientes, la salinidad y la temperatura de nuestras costas, que, por ejemplo, sería de importancia para el sector turístico y proporcionaría datos para conocer otro tipo de variables como densidad, turbulencia, estabilidad de la columna de agua, etc. Esta sería la base para el establecimiento de modelos químico-biológicos que permitiría prever episodios de algas tóxicas, producción primaria, etc. La predicción de temperatura, salinidad y corrientes se muestra útil en la gestión de recursos pesqueros, como la gestión del stock de la sardina, o en la predicción de producción primaria y, en segundo término, de algas tóxicas.

A partir de la información histórica del sistema operacional se podrá generar una base de conocimientos que permitirá dar respuestas estadísticas rápidas ante situaciones de crisis.

Los servicios desarrollados serán también útiles para muchas otras aplicaciones, tales como: gestión integrada de la costa, protección de la costa, ingeniería portuaria, actividades recreativas, transporte marítimo, etc.

Page 114: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

106

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

COMERMA, E., ESPINO, M., SALAZAR, M., JEREZ, F., MADRIGAL, R. & SÁNCHEZ-ARCILLA, A. (2006). CAMCAT: an oil spill forecasting system for the Catalan-Balearic Sea based on the MFS products. Ocean Science Discussion, 3: 1791-1823.

JORDÁ, G., BOLAÑOS, R., ESPINO, M. & SÁNCHEZ-ARCILLA, A. (2007). Assessment of the importance of the current-wave coupling in the shelf ocean forecast. Ocean Science, 3: 345-362.

JORDÁ, G., COMERMA, E., BOLAÑOS, R. & ESPINO, M. (2007). Impact of forcing errors in the CAMCAT oil spill forecasting system. A sensitivity study. Journal of Marine System, 65: 134-157.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

COMERMA, E., ESPINO, M. & SÁNCHEZ-ARCILLA, A. Implementation of a Regional Forecasting Pollutant Drift System in the Catalan Shelf Zone. Proceedings of the 36th International Liege Colloquium on Ocean Dynamics. 2004.

ESPINO, M., COMERMA, E., MENÉNDEZ, F.J., SALAZAR, M. &. SÁNCHEZ-ARCILLA, A. Optimization of forcing inputs in the forecast of water surface drift of hydrocarbons using operational outputs results.Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Junio. 2005.

JORDÁ, G. & ESPINO, M. The ESEOO relocatable circulation model for emergency purposes. Proceedings of the 17th International Offshore and Polar Engineering Conference. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento COMERMA PIÑA, E. (2004). Modelado numérico de la deriva y envejecimiento de los hidrocarburos

vertidos al mar. Aplicación operacional en la lucha contra las mareas negras. Universitat Politècnica de Catalunya. ETS Enginyers de Camins, Canals i Ports de Barcelona. Departamento de Ciencias del Mar. Director: Manuel Espino Infantes.

JORDÀ SÁNCHEZ, G. (2005). Towards data assimilation in the Catalan Continental Shelf from data análisis to optimization methods. Universitat Politècnica de Catalunya. ETS Enginyers de Camins, Canals i Ports de Barcelona. Departamento de Ciencias del Mar. Directores: Manuel Espino Infantes & Pierre de Mey.

Page 115: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

107

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 7. Sistema español de oceanografía operacional: zona de la costa andaluza. PT2

I.P. Izquierdo González, Alfredo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias del Mar. Universidad de Cádiz.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20577-C14-07

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Se ha establecido en forma pre-operativa un sistema de oceanografía operacional para la zona del Estrecho de Gibraltar, una de las áreas costeras potencialmente más amenazada por el riesgo de un vertido accidental de hidrocarburos. Todas las tareas previstas se han realizado en un grado adecuado, con salvedad de la tarea de desarrollo de un modelo de dispersión de una mancha de petróleo, que finalmente fue llevada a cabo por otro miembro del consorcio ESEOO.

El modelo de circulación oceánica UCA2.5D ha sido extensa y satisfactoriamente validado con los datos oceanográficos existentes. Los pronósticos de velocidad de la corriente en la capa superficial (a 72 horas) se pueden consultar en la página web de ESEOO. A este modelo se le ha incluido el forzamiento meteorológico (velocidad del viento en superficie + gradiente horizontal de presión atmosférica) obtenido a partir del modelo atmosférico de alta resolución (3 km) MM5 puesto a punto durante este proyecto. Los campos de viento del modelo MM5 para la zona del Estrecho de Gibraltar también se pueden consultar vía web. Se ha puesto a punto y aplicado el modelo reubicable UCA2D, de muy alta resolución para bahías y estuarios. Este modelo, anidado correspondientemente con el UCA2.5D y con forzamiento meteorológico del MM5, se utilizó de manera efectiva en la gestión del incidente del buque Sierra Nava en la Bahía de Algeciras.

En cuanto al modelado de oleaje y procesos de rotura, se ha puesto a punto como modelo de propagación de oleaje para uso pre-operativo y operativo del modelo MSP-UGR y se ha implementado el unidimensional y bidimensional MSP-t (Ecuación de pendiente suave no estacionaria).

Asimismo, se han llevado a cabo trabajos de elaboración de protocolos de anidamiento entre los modelos locales de diferente resolución espacial, tanto en modelos de oleaje como de circulación. Entre otras tareas se ha llevado a cabo:

Implementación pre-operacional del modelo de oleaje SWAN en la Bahía de Cádiz. Implementación pre-operacional del modelo lineal de oleaje REF-DIF en la Bahía de

Cádiz: canal de acceso al Puerto de Cádiz. Implementación pre-operacional del modelo lineal de oleaje MSP-UGR en la Bahía de

Cádiz: desembocadura del río San Pedro y canal de acceso al Puerto de Cádiz. Los objetivos específicos en la implementación pre-operacional de estos modelos en la Bahía

de Cádiz y distintas ubicaciones dentro de la misma son:

Page 116: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

108

Puesta a punto de un modelo a escala local para la Bahía de Cádiz con aplicaciones específicas en función de los procesos de transformación del oleaje dominantes.

Calibración y validación de dichos modelos mediante campañas de medida intensivas en la zona.

Desarrollo de subrutinas para la rápida ubicación de modelos e interconexión entre modelos. En particular:

- Entre modelos de oleaje SWAN, REF-DIF y MSP-UGR. - Entre el modelo de oleaje SWAN y el modelo de corrientes UCA2D (aproximación de aguas someras) para la incorporación a este último de la influencia de la interacción oleaje-corriente en términos de fricción.

También se ha llevado a cabo un importante programa de medidas de oleaje (incluyendo registros de video) con el objeto de validar los resultados de los modelos de oleaje.

Por último, se ha avanzado en el estudio de la viabilidad de la modelación 3D de la dinámica del estrecho de Gibraltar. Se han logrado importantes resultados, sin embargo las necesidades de alta resolución espacial en la horizontal y en la vertical limitan, con los recursos de cálculo disponibles, el uso operativo de los mismos.

Además, en conjunción con otros proyectos de ESEOO, se ha participado en tareas de formación de un banco nacional de metadatos oceanográficos y de análisis homogéneo de las series de datos oceanográficas de la zona.

Logros del Proyecto: Pronósticos a 72 horas de la velocidad de corriente y velocidad de viento en el Estrecho

de Gibraltar disponibles en la red. Desarrollo de los modelos de rotura y oleaje, y de los protocolos de anidamiento de los

mismos con modelos de circulación y modelos de oleaje de mayor cobertura espacial (menor resolución). Esto es sobre todo relevante para el estudio de la dinámica de zonas costeras.

Creación de un banco de metadatos accesible en caso de necesidad. ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

SÁNCHEZ BADORREY, E., BRAMATO, S., MANS, C., LOSADA, M.A. & COWEN, E.A. (2006). Bottom boundary layer under standing wave groups: eulerian drift. Coastal Engineering, 10: 2233-2245.

VÁZQUEZ A., STASHCHUK, N., VLASENKO, V., BRUNO, M., IZQUIERDO, A. & GALLACHER P. (2006). Evidence of multimodal structure of the baroclinic tide in the Strait of Gibraltar. Geophysical Research Letters, 33 L17605 ISSN: 0094-8276.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ECHEVARRÍA, F., SOMAVILLA, R., BRUNO, M., GONZÁLEZ, I., BECOGNEE, P., IZQUIERDO, A., MACÍAS, D., VÁZQUEZ, A. & GARCÍA, C. Plankton biomass distribution in the central channel of the Strait of Gibraltar: aggregation as a response to physical forcing. ASLO summer meeting 2005. ASLO (American Society of Limnology and Oceanography). Santiago de Compostela. 2005.

GALLACHER, P., PIACSEK, S., SCHAFERKOTTER, M., IZQUIERDO, A., VÁZQUEZ, A. & BRUNO, M. Nonhydrostatic simulations of tidally driven internal bores in the Strait of Gibraltar. EGU 2004 1st

General Assembly. European geophysical Union Resumen, 1607-7962/gra/EGU04-A-05318. Niza, Francia. 2004.

Page 117: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

109

GALLACHER, P., SCHAFERKOTTER, M., IZQUIERDO, A., VÁZQUEZ, A. & BRUNO, M. Advection and dispersion of tracers in nonhydrostatic simulations of the Strait of Gibraltar: implications for spills. IMEMS2004, the Seventh International Marine Environmental Modeling Seminar. Washington D.C., EE.UU. 2004.

HADDAD, I., EL MOUMNI, B. & IZQUIERDO, A. Intercambio de masas de agua a través del Estrecho de Gibraltar: impacto mineralógico y geoquímico de modelos numéricos. III Congreso internacional de Ciencia y Tecnología Marina Océanos III Milenio. Puerto Real, Cádiz. 2005.

HERNÁNDEZ I., PÉREZ-LLORENS, L., BRUNO, M., ÁLVAREZ, O., IZQUIERDO, A. & GUADIX, S. Evaluación del impacto ambiental de un emisario submarino para aguas de refrigeración en el Estrecho de Puntales (Cádiz). III Congreso nacional de Evaluación de Impacto Ambiental. Pamplona. 2005.

IZQUIERDO, A. High Amplitude internal waves in the Strait of Gibraltar. ZMAW seminars. Hamburg, Germany. 2006.

IZQUIERDO, A. Modelación numérica de la dinámica marina costera. Aplicaciones y casos a estudio. Seminario de actualización en hidráulica y saneamiento ambiental. Cartagena de Indias, Colombia. 2005.

IZQUIERDO, A., BRUNO, M. & VÁZQUEZ, A. High Amplitude internal waves in the Strait of Gibraltar. Numerical Modelling of oceanographic processes in the Strait of Gibraltar: time-space variability constraints and biogeochemical requirements. Cádiz. 2004.

MACÍAS, D., MARTIN, A., YOOL, A., GARCÍA, C., BRUNO, M., IZQUIERDO, A. & VÁZQUEZ, A. 1D physical-biological coupled model along the Strait of Gibraltar. ASLO summer meeting 2005. Santiago de Compostela. 2005.

REYES, M., ANDRÉS, J., PADILLA, F. & IZQUIERDO, A. Caracterización hidrodinámica de la franja costera frente a Cabo Roche. III Congreso internacional de Ciencia y Tecnología Marina Océanos III Milenio. Puerto Real, Cádiz. 2005.

RUBINO, A., BRANDT, P., SEIN, D., BASCHEK, B., IZQUIERDO, A. & BACKHAUS, J. Sea level variations in the western Mediterranean Sea studied by a numerical tidal model of the Strait of Gibraltar. EGU2004 1st General Assembly. Niza, Francia. 2004.

VÁZQUEZ, A., BRUNO, M. & IZQUIERDO, A. Estudio de la relación entre las fluctuaciones de presión atmosférica sobre el mar Mediterráneo y la generación de ondas internas en el Estrecho de Gibraltar. 5ª Asamblea hispano-portuguesa de geodesia y geofísica. Sevilla. 2006.

VÁZQUEZ, A., VLASENKO, V., STASHCHUK, N., BRUNO, M. & IZQUIERDO, A. Simulación de ondas internas en el estrecho de Gibraltar mediante un modelo no hidrostático. 5ª Asamblea hispano-portuguesade geodesia y geofísica. Sevilla. 2006.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento VÁZQUEZ LÓPEZ-ESCOBAR, Á. (2006).Ondas Internas en el Estrecho de Gibraltar y procesos de mezcla

inducidos. Universidad de Cádiz. Facultad de Ciencias del Mar y Ambientales. Departamento de Física Aplicada. Directores: Miguel Bruno Mejía & Alfredo Izquierdo González.

Page 118: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

110

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 8. Sistema de predicción oceánica con asimilación de datos en tiempo real. PT2

I.P. Tintoré Subirana, Joaquín ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto Mediterráneo de Estudios Avanzados (IMEDEA).Consejo Superior de Investigaciones Científicas(CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-08

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

1- Antecedentes: El vertido del buque Prestige generó desde mediados de noviembre de 2002 una serie de esfuerzos de diferentes grupos y centros de investigación oceanográfica del país con el fin de conocer, analizar y predecir la evolución del hidrocarburo. Los trabajos realizados por estos grupos de investigación se concentraron en la creación de un sistema operacional con el objetivo principal de proporcionar la información necesaria para planificar y optimizar las diferentes actividades de limpieza y protección.

El equipo de Tecnologías Marinas, Oceanografía Operacional y Sostenibilidad (TMOOS) del IMEDEA (CSIC-UIB), en aquellos momentos denominado Grupo de Oceanografía Física y Litoral, con experiencia contrastada en la predicción de la evolución espacial y temporal de corrientes marinas, participó activamente en esta iniciativa de la comunidad científica desde el 20 de noviembre de 2002.

2- Contribución del IMEDEA a la creación y mantenimiento del sistema operacional: Las actividades del TMOOS del IMEDEA (CSIC-UIB) se centraron en la coordinación de las observaciones realizadas por los diferentes grupos de investigación y agencias gubernamentales (datos oceanográficos, atmosféricos, teledetección y seguimiento visual de las manchas), los diagnósticos y pronósticos de las condiciones oceanográficas y atmosféricas realizadas a partir de diferentes modelos numéricos, y la integración de la información recopilada en un modelo de evolución y dispersión del vertido (GNOME, NOAA) que ofrecía una predicción diaria de las trayectorias de las manchas del vertido.

3- Contribución del IMEDEA a la mejora del sistema operacional: Una parte primordial de un sistema de oceanografía operacional es el modelado oceanográfico. Es vital contar con un modelo de circulación en tres dimensiones —barotrópico y baroclino— que reproduzca lo más fielmente posible las variables geofísicas de interés en un área determinada y, en particular, en las siempre complejas zonas de plataforma-talud. Para apoyar este objetivo, el modelo debería utilizar todos los sistemas de observación posibles en la zona (mediciones in situ, datos satélite, etc.) para, integrando datos con el modelo, tener un mejor conocimiento del estado del mar en dicha área. Dentro de este marco general, nuestro grupo trabajó en la implementación de modelos numéricos de circulación general oceánica a la escala regional (Mediterráneo, Galicia), así como en modelos de predicción oceánica. Por otra parte, se puso especial énfasis en mejorar los modelos de circulación a través del desarrollo de sistemas de asimilación de datos en dichos modelos numéricos y de inicialización a partir de datos.

Page 119: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

111

El equipo del IMEDEA consideró oportuno trabajar en paralelo con dos modelos de circulación oceánica, los dos estándares del máximo nivel internacional. El primero de ellos, DieCAST, se caracteriza por unos esquemas numéricos muy afinados que lo hacen especialmente adecuado para la descripción de zonas con fuertes gradientes. Por otra parte, HOPS (Harvard Ocean Prediction System) se caracteriza por su versatilidad, fiabilidad al haber sido empleado en múltiples estudios y su capacidad también contrastada de asimilación de datos en tiempo real y posibilidades de predicción.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

JORDI, A., FERRER, M.I., VIZOSO, G., ORFILA, A., BASTERRETXEA, G., CASAS, B., ÁLVAREZ, A., ROIG, D., GARAU, B., MARTÍNEZ, M., FERNÁNDEZ, V., FORNÉS, A., RUIZ, M., FORNÓS, J.J., BALAGUER, P., DUARTE, C.M., RODRÍGUEZ, I., ÁLVAREZ, E., ONKEN, R., ORFILA, P. & TINTORÉ, J. (2006). Scientific management of Mediterranean coastal zone: A hybrid ocean forecasting system for oil spill and search and rescue operations. Marine Pollution Bulletin, 53: 361–368.

SOTILLO, M.G., ÁLVAREZ-FANJUL, E., CASTANEDO, S., ABASCAL, A.J., MENÉNDEZ, J., EMELIANOV, M., OLIVELLA, R., GARCÍA-LADONA, E., RUIZ-VILLARREAL, M., CONDE, J., GÓMEZ, M., CONDE, P., GUTIÉRREZ, A.D. & MEDINA, R. (2008). Towards an operational system for oil-spill forecast over Spanish waters: Initial developments and implementation test. Marine Pollution Bulletin, 56: 686–703.

Page 120: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

112

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 9. Sistema español de oceanografía operacional del Cantábrico oriental: observación, seguimiento y predicción. PT2

I.P. Uriarte Villalba, Adolfo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Fundación AZTI - AZTI Fundazioa. Gipuzkoa.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-09

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

Artigos DEL CAMPO, A., FERRER, L., FONTÁN, A., GONZÁLEZ, M., HERNÁNDEZ, C., MADER, J., RUBIO, A. & URIARTE,

A. (2009). Modelos locales de previsión de corrientes en los puertos de Bilbao y Pasaia. Proceedings of the X Jornadas Españolas de Puertos y Costas, 27-28 May 2009, Santander, Spain, pp. 113-114.

DEL CAMPO, A., FERRER, L., FONTÁN, A., GONZÁLEZ, M., MADER, J., RUBIO, A. & URIARTE, A. (2009). Operational tools in the Basque Country (South-eastern Bay of Biscay) for water quality management within harbours. WIT Transactions on Ecology and Environment, Vol. 126, WIT Press, C.A. BREBBIA, G. BENASSAI & G.R. RODRÍGUEZ (Eds.), pp. 225-234

DEL CAMPO, A., FERRER, L., GALPARSORO, I., GRIFOLL, M., HERNÁNDEZ, C., MADER, J., OLEAGA, E., URIARTE, A. & GONZÁLEZ, M. (2009). Herramientas operacionales de oceanografía para la gestión portuaria. La REVISTA, n.º 34 (1º cuatrimestre 2009), Instituto de Navegación de España (Ed.), pp. 20-27

FERRER, L., DEL CAMPO, A., GONZÁLEZ, M., GRIFOLL, M., FONTÁN, A., MADER, J., URIARTE, A., HERNÁNDEZ, C., CUESTA, L. & BERREGI, J. (2009). Pollution retention in harbours analysed through numerical modelling: Bilbao and Pasaia cases. Proceedings of the 4th International Conference on Maritime Transport IV, 27-29 April 2009, Barcelona, Spain. In: RODRÍGUEZ-MARTOS, R., MARÍ SAGARRA, R. & MARTÍNEZ DE OSÉS, F.X. (Eds.), pp. 269-279.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., GRIFOLL, M., IRIGOYEN, X., ESPINO, M. & COTANO, U. (2007). New computational tools in oceanographic numerical modelling: hindcast and forecast applications. Proceedings of the Computational Methods in Marine Engineering II, Marine 2007, 5-7 June 2007, Barcelona, Spain. In: OÑATE, E., GARCÍA, J., BERGAN, P. & KVAMSDAL, T. (Eds.), Barcelona: CIMNE, pp. 201-204.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., VALENCIA, V., MADER, J., FONTÁN, A., URIARTE, A. & CABALLERO, A. (2007). Operational coastal systems in the Basque Country region: modelling and observations. Proceedings of the 17th International Offshore (Ocean) and Polar Engineering Conference, ISOPE 2007. In: CHUNG, J.S., KASHIWAGI, M., LOSADA, I.J. & CHIEN, L.-K. (Eds.), 1-6 July 2007, Lisbon, Portugal, Vol. 3, pp. 1736-1743.

Page 121: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

113

GONZÁLEZ, M., FERRER, L., GYSSELS, P., LIRIA, P., ZORIONE, S., ESPINO, M. & COMERMA, E. (2005). Estudio de condiciones ambientales, meteorológicas y oceanográficas en el ámbito portuario ante posibles vertidos de hidrocarburos. Proceedings of the VIII Jornadas Españolas de Puertos y Costas, 17-18 May 2005, Sitges, Spain, 2pp.

GONZÁLEZ, M., FERRER, L., URIARTE, A., URTIZBEREA, A. & CABALLERO, A. (2008). Operational Oceanography System applied to the Prestige oil-spillage event. Journal Marine System, 72(1-4), 178-188.

GONZÁLEZ, M., FERRER, L., VALENCIA, V., MADER, J., FONTÁN, A. & URIARTE, A. (2007). La oceanografía operacional en la costa del País Vasco: modelización y observación. Proceedings of the IX Jornadas Españolas de Puertos y Costas, 29-30 May 2007, San Sebastián, Spain, AZTI-Tecnalia, pp. 83-84. Libro de ponencias, pp. 92-100.

GONZÁLEZ, M., URIARTE, A., POZO, R., COLLINS, M & FERRER, L. (2005). The Prestige crisis: operational oceanography applied to oil recovery by the Basque fishing fleet and the study of the long-term environmental impacts. Proceedings of the ICES Annual Science Conference 2005, 20-24 September 2005, Aberdeen, Scotland, UK, 11pp.

Libros FERRER, L., URIARTE, A. & GONZÁLEZ, M. (2007). New trends and applications in oceanographic

numerical modelling. Progress in Industrial Mathematics at ECMI 2006. In: BONILLA, L.L., MOSCOSO, M., PLATERO G. & VEGA, J.M. (Eds.). Mathematics in Industry. Springer Vol. 12, pp. 351-355.

GONZÁLEZ, M., FERRER, L., URIARTE, A. & URTIZBEREA, A. (2006). Operational Oceanography System Applied to the Prestige Event. In: ÁLVAREZ, I., DE CASTRO, M., GÓMEZ-GESTEIRA, M., LORENZO, M.N. & PREGO, R. (Eds.). Oceanography of the Bay of Biscay. Ourense: Aica Ediciones, pp. 243-246.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

DEL CAMPO, A., FERRER, L., FONTÁN, A., GONZÁLEZ, M., HERNÁNDEZ, C., MADER, J., RUBIO, A. & URIARTE, A. Modelos locales de previsión de corrientes en los puertos de Bilbao y Pasaia. X Jornadas Españolas de Puertos y Costas. Santander. Mayo, 2009.

DEL CAMPO, A., FERRER, L., FONTÁN, A., GONZÁLEZ, M., MADER, J., RUBIO, A. & URIARTE, A. Operational tools in the Basque Country (South-eastern Bay of Biscay) for water quality management within harbours. First International Conference on Physical Coastal Processes, Management and Engineering, Coastal Processes 2009. Malta. Septiembre, 2009.

FERRER, L., DEL CAMPO, A., GONZÁLEZ, M., GRIFOLL, M., FONTÁN, A., MADER, J., URIARTE, A.., HERNÁNDEZ, C., CUESTA, L. & BERREGI, J. Pollution retention in harbours analysed through numerical modelling: Bilbao and Pasaia cases. 4th International Conference on Maritime Transport, MT09. Barcelona. Abril, 2009.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., FONTÁN, A., URIARTE, A. & COLLINS, M. Operational oceanography system applied to the Prestige crisis: problems, solutions, and applications. ICES Annual Science Conference 2006 (Session E: Operational Oceanography). Maastricht, The Netherlands. Septiembre, 2006.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., GRIFOLL, M., FONTÁN, A., MADER, J., URIARTE, A., GAZTELUMENDI, S., EGAÑA, J., RODRÍGUEZ, I. & OTXOA DE ALDA, K. Towards 2010 strategy: oceanographic and meteorological modelling programme in the Basque Country. 5th EuroGOOS Conference, Coastal to Global Operational Oceanography: Achievements and Challenges. Exeter, UK. Mayo, 2008.

Page 122: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

114

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., GRIFOLL, M., IRIGOYEN, X., ESPINO, M. & COTANO, U. New computational tools in oceanographic numerical modelling: hindcast and forecast applications. ComputationalMethods in Marine Engineering II, Marine 2007. Barcelona. Junio, 2007.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., GRIFOLL, M., VALENCIA, V. & URIARTE, A. Oceanographic forecast in the Basque Country region. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. 2007.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., GRIFOLL, M., VALENCIA, V., FONTÁN, A., MADER, J. & URIARTE, A. From regional to local modelling in the Bay of Biscay. XI International Symposium on Oceanography of the Bay of Biscay. San Sebastián. Abril, 2007.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., URIARTE, A., VALENCIA, V., MADER, J. & FONTÁN, A. Operational ROMS in the Bay of Biscay. ROMS Workshop 2006. Alcalá de Henares. Junio, 2006.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., URIARTE, A., VALENCIA, V., MADER, J. & FONTÁN, A. Oceanografía operacional en el País Vasco. ESEOO (Establecimiento de un sistema español de oceanografía operacional), Reunión final 2007. Santiago de Compostela. Enero, 2007.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., URIARTE, A., VALENCIA, V., MADER, J. & FONTÁN, A. Marine forecast capacity and modelling in the Bay of Biscay. Simposium GLOBEC-IMBER. Valencia. Marzo, 2007.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., VALENCIA, V. & URIARTE, A. Aplicación de las herramientas de oceanografía operacional seguimiento y gestión de vertidos accidentales. La experiencia del vertido del Prestige y perspectivas de desarrollo futuro: II) Modelización en el golfo de Bizkaia con aplicaciones prácticas. 2ª Reunión sobre el progreso de los estudios del impacto del vertido del fuel del Prestige. Campus de Leioa, Bilbao. Febrero, 2005.

FERRER, L., GONZÁLEZ, M., VALENCIA, V., MADER, J., FONTÁN, A., URIARTE, A. & CABALLERO, A. Operational coastal systems in the Basque Country region: modelling and observations. 17thInternational Offshore (Ocean) and Polar Engineering Conference, ISOPE 2007. Lisboa, Portugal. Julio, 2007.

GAZTELUMENDI, S., EGAÑA, J., GELPI, I.R., ALCHAARANI, N., OTXOA DE ALDA, K., FERRER, L., GONZÁLEZ, M., GRIFOLL, M., FONTÁN, A., MADER, J. & URIARTE, A. Implementación de un sistema operacional océano-meteorológico para el País Vasco. II Simposio Internacional de Ciencias del Mar. Vigo. Abril, 2009.

GAZTELUMENDI, S., RUBIO, A., EGAÑA, J., FONTÁN, A., GELPI, I.R., GONZÁLEZ, M., OTXOA DE ALDA, K., MADER, J., ALCHAARANI, N., FERRER, L., CABALLERO, A. & LARRETA, J. Validation of ocean-meteorological models in the southeastern Bay of Biscay. 9th EMS Annual Meeting, European Conference on Applications of Meteorology. Toulouse, Francia. Septiembre, 2009.

GONZÁLEZ, M., FERRER, L., GYSSELS, P., LIRIA, P., ZORIONE, S., ESPINO, M. & COMERMA, E. Estudio de condiciones ambientales, meteorológicas y oceanográficas en el ámbito portuario ante posibles vertidos de hidrocarburos. VIII Jornadas Españolas de Ingeniería de Puertos y Costas 2005. Sitges, Barcelona. Mayo, 2005.

GONZÁLEZ, M., FERRER, L., URIARTE, A. & & URTIZBEREA, A. Operational Oceanography System Applied to the Prestige Event. X International Symposium on Oceanography of the Bay of Biscay. Vigo, Galicia. Abril, 2005.

GONZÁLEZ, M., FERRER, L., VALENCIA, V., MADER, J., FONTÁN, A. & URIARTE, A. La oceanografía operacional en la costa del País Vasco: modelización y observación. IX Jornadas Españolas de Puertos y Costas. San Sebastián. Mayo, 2007.

GONZÁLEZ, M., URIARTE, A., POZO, R., COLLINS, M. & FERRER, L. The Prestige crisis: operational oceanography applied to oil recovery by the Basque fishing fleet and the study of the long-term

Page 123: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

115

environmental impacts. ICES Annual Science Conference 2005 (Session S: Oil Spills in Marine Ecosystems: Impacts and Remediation). Aberdeen, Escocia, UK. Septiembre, 2005.

MADER, J., FERRER, L., GONZÁLEZ, M., FONTÁN, A., ESNAOLA, G. & URIARTE, A. Towards 2010 strategy: operational coastal oceanography system in the Basque Country. Operational Coastal Oceanography Conference - OCO 2008. Le Quartz, Brest, Francia. Octubre, 2008.

PARADIS, D., NEGRE, J., MADRIGAL, R., ESPINO, M., FERRER, L., FERNANDES, R. & PERIVOLIOTIS, L. Interoperability between drift systems in the Iberian Coast and the Mediterranean Sea. ECOOPFinal Meeting/Workshop/Summer School. Estambul, Turquia. Marzo, 2010.

RUBIO, A., MADER, J., FERRER, L., FONTÁN, A., ESNAOLA, G., SAGARMINAGA, Y., CABALLERO, A., ARANDA, J.A., MORAIS, A. & & URIARTE, A. Towards an operational coastal oceanography system in the Basque Country (southeastern Bay of Biscay). European Geosciences Union, General Assembly. Vienna, Austria. Abril, 2009.

VALENCIA, V., FONTÁN, A., FERRER, L., MADER, J. & GONZÁLEZ, M. Operational oceanography and the use of numerical models for the Basque Coast (SE Bay of Biscay) new implementations and future work. ICES Annual Science Conference 2007 (Sesión B: Integrating observations and models to improve predictions of ecosystem response to physical variability). Helsinki, Finlandia. Septiembre, 2007.

Page 124: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

116

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 11. Sistema español de oceanografía operacional: datos, explotación y modelado. PT2

I.P. Pérez Zabaleta, Amelia ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias Económicas y Empresariales. Universidad Nacional de Educación a Distancia.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-11

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

1. Es evidente que la información sobre el océano tiene características de bien público, que requiere sin duda alguna la dotación de recursos económicos por parte de las administraciones públicas. Dicha inversión debe llevarse a cabo teniendo en cuenta los beneficios y los costes de la misma. Pero, un paso previo a la evaluación de los beneficios y de los costes es la valoración de actividades económicas relacionadas con el océano.

2. Del estudio realizado, se desprenden las dificultades que existen a la hora de dar un valor económico a las actividades relacionadas con el océano, tales como: a) la definición inicial de las actividades económicas que han de tenerse en consideración; b) la delimitación del ámbito espacial y geográfico de estudio, océano-costa, y dentro de la costa la distancia o lejanía al mar; c) la combinación de diferentes fuentes estadísticas, en ocasiones no homogéneas, como es el caso de los datos públicos y los privados; d) los problemas derivados de la falta de desagregación para determinadas actividades; y e) la falta de información en los casos de secreto estadístico, entre los más destacados. Estas dificultades se han solventado en parte en el estudio, delimitando a ocho las actividades económicas relacionadas con el océano en nuestro país, a saber: pesca marítima, acuicultura marina, elaboración y conservación de pescados y productos a base de pescado, comercio al por mayor de pescados y productos relacionados, comercio al por menor de pescados y productos relacionados, transporte marítimo, construcción naval y actividades relacionadas con el turismo.

3. Del estudio de las anteriores actividades se deduce que las actividades económicas relacionadas con el océano suponen más de un 9.13% del PIB, cifra que se nos antoja más baja de lo que en realidad es. El manejo de la información económica, la dispersión de las fuentes utilizadas y la diversidad de actividades tratadas han dado lugar a asumir una postura más bien conservadora en lo que se refiere a la cuantificación del PIB.

4. En orden de importancia, y a mucha distancia del inmediatamente anterior, es la actividad turística costera la que aporta un mayor porcentaje al PIB, nada más ni nada menos que un 8% (en datos de 2004). Siguiendo en orden de importancia, la industria del transporte marítimo, tanto comercial como de pasajeros arroja un balance de 0.67% del PIB de 2004. Precisamente, estos datos han determinado que dedicáramos especial importancia al estudio del turismo costero como actividad relevante y determinante en la formación del PIB oceánico.

Page 125: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

117

5. Todos estos problemas implican que las conclusiones que se obtengan en una primera aproximación sean menos consistentes de lo deseadas e inducen a adoptar posturas cautelosas que se apoyan en estudios previos y que serán matizadas en posteriores investigaciones.

6. Sería de gran interés continuar las investigaciones en esta línea, en la que se incorporará la parte proporcional de los servicios comunes de ministerios y consejerías que correspondan a las actividades marinas, un mayor número de sectores (turismo, minería marina, comunicaciones subacuáticas, puentes sobre estuarios marinos, seguros, sector inmobiliario, etc.) y se tendrán en cuenta no solo efectos directos, sino también los indirectos de la actividad marina. Todo ello contribuirá a dilucidar con mayor claridad la importancia de la actividad marina en el PIB. No obstante, teniendo en cuenta nuestras primeras estimaciones, no cabe duda de que el mar es un recurso muy importante para la economía española en su conjunto, y de primera magnitud para las economías regionales costeras, por lo que la investigación y la inversión pública en este recurso natural está plenamente justificada.

PORCENTAJES RESPECTO AL PIB % Respecto al PIB 2004Pesca marítima 0,17% Acuicultura marina 0,01% Elaboración y conservación de pescados y productos a base de pescado 0,08%Comercio de pescados, mariscos y otros productos alimenticios al por mayor 0,02% Comercio de pescados, mariscos y otros productos alimenticios al por menor 0,06%Transporte marítimo 0,67% Construcción naval 0,10% Turismo costero 8,00%Extracción de crudos de petróleo y gas natural 0,01%TOTAL 9,13%

ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

PÉREZ-ZABALETA, A., MÉNDEZ PÉREZ, E., SAN MARTIN-GONZÁLEZ, E., PARRILLA, G., MARTÍNEZ-MERINO, J.R., BARREIRO-PEREIRA, F. & PANIAGUA-SOTO, F. (2004). El conocimiento del océano y la actividad turística. Actas del VII Congreso Nacional de Medio Ambiente, CONAMA.

PÉREZ-ZABALETA, A., BARREIRO-PEREIRA, F., MARTÍNEZ-MERINO, J.L., MÉNDEZ-PÉREZ, E., PANIAGUA-SOTO, F., SAN MARTÍN-GONZÁLEZ, E. & BARREIRO-FERRER, M.J. (2004). Una primera aproximación a la valoración de las actividades económicas relacionadas con el océano. Comunicación Congreso ASEPELT. Publicado en Actas Congreso.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

PARRILLA, G. & PÉREZ-ZABALETA, A. Programa de radio emitido en la UNED el 14 de abril de 2005: "Economía y océano": http://www.teleuned.com/teleuned2001/html/

PÉREZ-ZABALETA, A., PARRILLA, G., et al. Public Contribution to Marine economic activities. 4thEuroGOOS Conference. Brest. Junio. 2005.

PÉREZ-ZABALETA, A., MÉNDEZ PÉREZ, E., SAN MARTIN GONZÁLEZ, E., PARRILLA, G., MARTÍNEZ MERINO, J.R., BARREIRO-PEREIRA, F. & PANIAGUA-SOTO, F. El conocimiento del océano y la actividad turística: El

Page 126: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

118

sistema español de oceanografía operacional (ESEOO) y la actividad turística. Una primera valoración. Comunicación a VII CONAMA. Noviembre. 2004. http://www.conama.org/

PÉREZ-ZABALETA, A., BARREIRO-PEREIRA, F., MARTÍNEZ-MERINO, J.L., MÉNDEZ-PÉREZ, E., PANIAGUA-SOTO, F., SAN MARTÍN-GONZÁLEZ, E. & BARREIRO-FERRER, M.J. Una primera aproximación a la valoración de las actividades económicas relacionadas con el océano. Congreso ASEPELT. 2004.

PÉREZ-ZABALETA, A. Conferencia-Coloquio sobre la Oceanografía Operacional y sus beneficios. Mediterranean network to Assess and upgrade Monitoring and forecasting Activity in the region (MAMA), SPAIN - National Meeting – MAMA project. Observar Para Prevenir. Palma de Mallorca. Marzo. 2004.

Page 127: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

119

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 12. Sistema español de oceanografía: modelización meteorológica y oceanográfica de alta resolución. PT2

I.P. Pérez Muñuzuri, Vicente ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Física. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P.

(Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-12

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 36 700 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

The 3 year ESEOO project was launched in January 2004. The main objective of the project has been the development and implementation of a Spanish Operational Oceanography system able to be used in emergency situations at sea, such us oil spill accidents. The system consists in several applications based on numerical modelling and analysis of oceanographic data, both historical and real time. The results of this project will not be limited to emergency cases, but will boost the knowledge of Spanish coastal waters and the related scientific tools available. All the systems created in ESEOO have been tested in exercises at sea.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BALSEIRO, C.F., CARRACEDO, P., GÓMEZ, B., LEITÃO, P.C., MONTERO, P., NARANJO, L., PENABAD, E. & PÉREZ-MUÑUZURI, V. (2003). Tracking the Prestige Oil Spill: An Operational Experience in Simulation at MeteoGalicia. Weather, 58(12): 452-458.

CARRACEDO, P., BALSEIRO, C.F., PENABAD, E., GÓMEZ, B. & PÉREZ-MUÑUZURI, V. (2005). One Year Validation of Wave Forecasting at Galician Coast. Journal of Atmospheric and Ocean Science, 10: 407-419.

CARRACEDO, P., TORRES-LÓPEZ, S., BARREIRO, M., MONTERO, P., BALSEIRO, C.F., PENABAD, E., LEITÃO P.C. & PÉREZ-MUÑUZURI, V. (2006). Improvement of Pollutant Drift Forecast System Applied to the Prestige Oil Spills in Galicia Coast (NW of Spain). Development of an Operational System. Marine Pollution Bulletin, 53: 350-360.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

MONTERO, P., CARRACEDO, P., BARREIRO, M., TORRES, S., RUÍZ-VILLARREAL, M., GÓMEZ, M., CARLOS, J. & PÉREZ-MUÑUZURI, V. (2006). Marine Weather Forecasting in a Regional Meteorological Agency (MeteoGalicia). In: DAHLIN, H., FLEMMING, N.C., MARCHAND, P. & PETERSOON, S.E. (Eds.).European Operational Oceanography: Present and Future. (Office for Official Publications of the European Communities, 2006), 50-53.

MONTERO, P., LEITÃO, P., PENABAD, E., BALSEIRO, C.F., CARRACEDO, P., BRAUNSCHWEIG, F., FERNANDES, R., GÓMEZ, B., PÉREZ-MUÑUZURI, V. & NEVES, R. Modelling the Oil Spill Track from Prestige-

Page 128: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

120

-Nassau Accident. Proceedings of the XXVIII General Assembly of the European Geophysical Society. EGS-AGU-EUG Joint Assembly. Geophysical Research Abstracts, 5, 12647, 2003. Nice, Francia. April. 2003.

MONTERO, P., BLANCO, J., CABANAS, J.M., MANEIRO, J., PAZOS, Y., MOROÑO, A., BALSEIRO, C.F., CARRACEDO, P., GÓMEZ, B., PENABAD, E., PÉREZ-MUÑUZURI, V., BRAUNSCHWEIG, F., FERNANDES, R., LEITÃO, P.C. & NEVES, R. Oil Spill Monitoring and Forecasting on the Prestige-Nassau Accident. Proceedings of the Twenty-sixth Arctic and Marine Oilspill Program (AMOP) Technical Seminar. Victoria, Canada. June. 2003.

Page 129: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

121

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 13. Establecimiento de un sistema español de oceanografía operacional (modelado meteorológico). PT2

I.P. Couchoud Gregori, Milagros ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Dirección General del Instituto Nacional de Meteorología.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-13

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12;

VEM2003-20577-C14-14

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

La catástrofe del Prestige puso de manifiesto la debilidad de la oceanografía operacional en España y, especialmente, la inexistencia de un servicio operativo de predicción de corrientes y evolución de vertidos tanto en superficie como en las capas más profundas. Estas deficiencias son las que trata de cubrir el proyecto ESEOO para conocer en circunstancias similares las condiciones ambientales en las que se encuentre un supuesto vertido y la evaluación de riesgos para conseguir una correcta gestión medioambiental de los efectos que origina cualquier tipo de accidentes de esta naturaleza.

Hasta ese momento, para disponer de información había una dependencia de otros países establecida por acuerdo entre la Organización Marítima Internacional y la OMM que venían trabajando en la preparación de un Sistema de preparación, respuesta y cooperación en caso de contaminación marítima. Se creó un sistema coordinado (MPERSS) para el suministro de apoyo meteorológico a las operaciones que deban llevarse a cabo cuando suceden este tipo de acontecimientos, teniendo en cuenta que en muchas ocasiones ocurren en aguas internacionales, fuera de las jurisdicciones nacionales.

Los países interesados en formar parte del sistema operativo del MPERSS se repartieron las responsabilidades y definieron el papel que les correspondía asumir. MeteoFrance aceptó la responsabilidad de suministrar información sobre salidas de modelos que con datos oceanográficos y meteorológicos describen el movimiento, la dispersión, la disipación y la disolución de la contaminación marina en zonas marítimas que afectaban a España.

Sin embargo, a raíz del problema que se generó con este episodio y las repercusiones que tuvo, diversas Instituciones pensaron en la necesidad de disponer de un sistema español de oceanografía operacional (ESEOO) capaz de proporcionar respuestas a situaciones de emergencia en el mar, tales como vertidos y seguimiento de objetos a la deriva.

Dicho proyecto fue aceptado por la CICYT y capitaneado por Puertos del Estado, contando con la participación de 20 Instituciones españolas, entre las que se contaba AEMET, cuya cabeza visible venía representada por la Doctora D.ª Milagros Couchoud Gregori como Investigadora Principal.

Page 130: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

122

Junto con AEMET participaron otras Instituciones con algunas aportaciones como las que se indican:

Instituto Español de Oceanografía. MeteoGalicia. Universidad de Cantabria. Universidad Politécnica de Cataluña. Instituto Mediterráneo de Estudios Avanzados (IMEDEA). Predicción de corrientes con

su modelo de océano DieCast. Mediterranean Forecasting System (MFSTEP): condiciones de contorno para IMEDEA. Grupo de Investigación MERCATOR: Predicciones alternativas de corrientes. Puertos del Estado: Predicción de oleaje. Universidad de Cantabria: Desarrollo del modelo de derivas (vientos, corrientes y

circulación). UPC: Ejecución de la versión avanzada de OilMap. Instituto de Ciencias del Mar del CSIC: Aportación de 2 boyas de deriva. SASEMAR: Boya de deriva y usuario final. CEDRE: 3 boyas de deriva. MeteoFrance: predicciones con el modelo Mothy.

Papel de AEMET.- Las aportaciones que ha hecho AEMET al Proyecto han consistido en lo siguiente:

Desde el Área de Modelización y la Unidad de Meteorología Marítima del Servicio de Protección Civil e Instituciones Públicas se han realizado las adaptaciones necesarias para la asimilación y tratamiento de los datos del HIRLAM necesarios para la integración en el modelo de corrientes y, posteriormente, acoplarlo al modelo de dispersión de contaminantes.

En cuanto al modelo de corrientes, está operativo en los sistemas de AEMET y de allí se distribuye a los Organismos participantes interesados en el producto. Por otra parte, se facilita esta información a SASEMAR como usuario final y responsable de la prevención y lucha de la contaminación marina, para la incorporación a su modelo de dispersión de contaminantes que está operativo en sus propios sistemas.

Dentro de ESEOO se ha desarrollado una unidad de Seguimiento y Predicción (USP) a la que pertenece AEMET.

Estado actual del proyecto.- Hasta el momento se han conseguido los siguientes productos: modelo de predicción de corrientes a escala regional y local, modelo de evolución de vertidos, inventario de datos incluyendo los de teledetección y acceso a los disponibles en tiempo real.

En cuanto a los modelos utilizados en todo el conjunto de integraciones se pueden considerar OilMap, Mothy y ESEOO (dentro del cual está HIRLAM) y los grupos líderes de modelado numérico corresponden a AEMET, EPPE, IMEDEA y UPC.

El proyecto finalizó como tal en el año 2007, pero se mantienen su operatividad y compromisos entre los organismos implicados dados los buenos resultados obtenidos y se puede acceder a los productos que genera en la página web creada al efecto, que sigue activa.

Resultados obtenidos.- Las acciones llevadas a cabo corresponden a organismos multidisciplinares y se han realizado conjuntamente diversos simulacros sobre el funcionamiento de ESEOO, en los que AEMET ha estado incorporada a la UsyP, que informa sobre las posibles trayectorias del vertido, sobre las condiciones meteorológicas y oceanográficas y sobre la monitorización del vertido con objeto de recopilar toda la información necesaria para gestionar la crisis.

Page 131: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

123

En este marco, los grupos líderes del bloque de modelado numérico del proyecto ESEOO asisten para probar sus herramientas con el fin de proporcionar a la Sociedad de Salvamento y Seguridad Marítima (SASEMAR) la evolución de un vertido contaminante.

Los resultados obtenidos y el peso e importancia que corresponde a AEMET deben estar integrados en las publicaciones y resultados de los organismos que utilizan su información, muchos de los cuales son organismos de investigación y de aplicación directa de los resultados.

Esos resultados se han hecho evidentes en los simulacros realizados en los ejercicios prácticos en Baleares (2005), en Gijón (2006), en Vigo (2007) y en Tarragona (2008), por lo que en los informes disponibles por SASEMAR sobre esos ejercicios debe constar la importancia y alcance de las aportaciones de AEMET.

Page 132: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

124

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Teledetección altimétrica y corriente polar en la región de influencia del vertido del Prestige. PT2

I.P. García Soto, Carlos ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro Oceanográfico de Santander. Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Marine Biological Association of the United Kingdom (MBA).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08613

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 12 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El Proyecto ha analizado la dispersión del vertido del petrolero Prestige, en relación a la ocurrencia de la excepcional corriente Navidad del invierno 2002/03, usando observaciones de las manchas de petróleo mediante aviones y datos de satélite. Estos últimos incluyen mapas de velocidad geostrófica elaborados con altímetros, imágenes térmicas del sensor AVHRR y observaciones del radar de apertura sintética Envisat-ASAR. Las observaciones de satélite son usadas para investigar la estructura y fortaleza de la extensión cantábrica de la Corriente Polar o Navidad y su influencia en la distribución del vertido.

La imagen AVHRR del 26 de noviembre 2002 está captada solo 7 días después del hundimiento del petrolero Prestige. Junto a la imagen del 13 de enero 2003 representan las observaciones térmicas más claras en el seguimiento de la dispersión del petróleo. Las imágenes muestran el agua cálida de la Corriente Polar entrando en el golfo de Vizcaya alrededor de Galicia y extendiéndose a lo largo del talud cantábrico. Durante el invierno, cuando esta entrada de agua cálida tiende a ser máxima (diciembre-enero), la corriente muestra una anchura decreciente de oeste a este característica y resultante de su decaimiento a lo largo del talud cantábrico. En Galicia se observan pulsos cálidos de la Corriente Polar extendiéndose hacia el norte desde el sur de Portugal (36º N) tan tempranamente como el 7 de noviembre. La dispersión del vertido por esta corriente es así predecible 6 días antes del accidente. Esta corriente está asociada a vientos del SO y vientos fuertes con esta dirección también son registrados los días previos (hasta 21 m s-1 en Corón el 13 de noviembre a 7 m de altitud). La variabilidad interanual de la Corriente Polar o Navidad y su relación con un factor climático como NAO ha sido investigada en el Proyecto y las observaciones en el año del hundimiento del Prestige corresponden al 4º desarrollo más fuerte de la corriente durante los últimos 25 años (2002/2003, 1989/1990, 1997/1998, 1995/1996 por orden creciente de intensidad).

Las observaciones aéreas muestran que las manchas de petróleo penetran a finales de noviembre en el norte de la Península Ibérica y se extienden a lo largo del talud continental cantábrico (200-2000 m de profundidad). Las manchas más alejadas el 30 de noviembre (44,15º N; 5,56º W) y el 5 de diciembre (43,52º N; 3,82º W) indican una velocidad hacia el E de aproximadamente 30 cm s-1 (26 km al día). Este desplazamiento del fuel indica, en una primera aproximación, un factor del viento de ~3% de la componente E-O usando datos de viento in situ en 43,47º N; 3,80º W y una corriente media de ~10 cm s-1 derivada mediante altimetría en la región (43,68º- 43,44º N 003,67- 6,00º W). Este valor es comparable, por ejemplo, con el factor 3,4% calculado para el vertido histórico del petrolero Torrey Canyon. Los datos de altimetría muestran valores de velocidad de la corriente hacia el E de hasta 35 cm s-1 el 27 de noviembre y 20 cm s-1 el 4 de diciembre. Las observaciones altimétricas revelan

Page 133: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

125

también la estructura horizontal de la corriente que se extiende de forma continua desde Galicia hasta las cercanías de Bilbao.

Los vertidos de petróleo en la región de influencia de corrientes de gran escala como la Corriente Polar o Navidad pueden tener implicaciones internacionales graves porque las corrientes distribuyen los vertidos a través de las Zonas Económicas Exclusivas de países adyacentes. Las observaciones aéreas muestran que el 25 de diciembre el fuel se ha extendido 780 km desde la región de hundimiento hasta el País Vasco. Las imágenes de satélite en enero muestran la corriente Navidad extendiéndose otros 400 km a lo largo del talud continental Armoricano hasta 47º N (Francia). Esto es esperable para un año de fuerte Navidad y las manchas de petróleo son observadas a lo largo de la región Armoricana desde 44,5º N hasta 46,5º N ya el 5 de enero. La concurrencia trágica de condiciones medioambientales y errores humanos han convertido el accidente del Prestige en uno de los vertidos más extensos de la historia.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ÁLVAREZ-SALGADO, X.A., HERRERA, J.L., GAGO, J., OTERO, P., SORIANO, J.A., POLA, C.G. & GARCÍA-SOTO C. (2006). Influence of the oceanographic conditions during spring 2003 on the transport of the Prestige tanker fuel-oil to the Galician coast. Marine Pollution Bulletin, 53: 239-249.

GARCÍA-SOTO, C. (2004). Prestige Oil Spill and Navidad flow. Journal of the Marine Biological Association of the U.K., 84: 297-300.

VALDÉS, L., VARELA, M., MIRANDA, A., LAGO DE LANZÓS, A., GARCÍA-SOTO, C., FRANCO, C., CABANAS, M., ÁLVAREZ-OSSORIO, M., ANADÓN, R., CABAL, J. & LLOPÉ, M. (2003). Informe sobre el estado del plancton en Galicia y Cantábrico en el período enero-mayo de 2003.http://www.ieo.es/prestige/pdfs/Informe_IEO_19.pdf.

VARELA, M., BODE, A., LORENZO, J., ÁLVAREZ-OSORIO, M.T., MIRANDA, A., PATROCINIO, T., ANADÓN, R., BISECA, L., RODRÍGUEZ, N., VALDÉS, L., URRUTIA, A., RODRÍGUEZ, M., GARCÍA-SOTO, C., ÁLVAREZ-SALGADO, X.A. & GROOM, S. (2006). The effect of the Prestige oil spill on the plankton in the N-NW Spanish coast. Marine Pollution Bulletin, 53: 272-286.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

VARELA, M., BODE, A., ÁLVAREZ-OSORIO, M.T., ANADÓN, R., LLOPÉ, M., VALDÉS, L. & GARCÍA-SOTO, C. The effect of the Prestige oil spill on the phytoplankton in the N-NW Spanish coast during spring. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 134: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

126

Relación de proxectos do PT2 sen información proporcionada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 1. Sistema español de oceanografía operacional: modelado, teledetección y explotación. PT2

I.P. Álvarez Fanjul, Enrique ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Puertos del Estado.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

OUTRA INFORMACIÓN DO PROXECTO

(Otra información del proyecto)

ÁLVAREZ-FANJUL, E. ESEOO: a project to develop Spanish Operational Oceanography. SimposioVERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

ÁLVAREZ-FANJUL, E. Overview of results of the ESEOO proyect. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 4. Sistema español de oceanografía operacional: modelización de las rías y la plataforma gallega. PT2

I.P. Varela Benvenuto, Ramiro ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Ciencias. Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-04

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

Page 135: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT2. Aplicación da oceanografía aos derramos de hidrocarburos

127

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 6. Sistema español de oceanografía operacional: circulación y vertidos en las Islas Canarias PT2

I.P. Grisola Santos, Diana ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias del Mar. Universidad de Las Palmas de Gran Canaria.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-06

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 10. Sistema español de oceanografía operacional: validación e intercomparación de modelos. PT2

I.P. García Ladona, Emilio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Ciencias del Mar (ICM).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-10

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07; VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

VEM2003-20577-C14-14

OUTRA INFORMACIÓN DO PROXECTO

(Otra información del proyecto))

CHIC, O., OLIVELLA, R., DOMÍNGUEZ, A., GARCÍA-LADONA, E., SALAT, J. & FONT, J. SAIDIN: Satellite Image Database Interface. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

ISERN-FONTANET, J., TURIEL, A., GARCÍA-LADONA, E. & FONT J. A new method for the instantaneous estimation of oceanic stream-functions. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

TURIEL, A., ISERN-FONTANET, J., TORRES, J. & GARCÍA-LADONA, E. Identification of oil spills in SAR images by multiscale techniques on contour coherence. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 136: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

128

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ESEOO. Subproxecto 14. Sistema de previsión de variables oceanográficas en las rías gallegas. PT2

I.P. Acinas García, Juan Román ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escola Técnica Superior de Inx. Camiños, Canles e Portos.Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20577-C14-14

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20577-C14-01; VEM2003-20577-C14-02; VEM2003-20577-C14-03; VEM2003-20577-C14-04; VEM2003-20577-C14-05; VEM2003-20577-C14-06; VEM2003-20577-C14-07VEM2003-20577-C14-08; VEM2003-20577-C14-09;

VEM2003-20577-C14-10; VEM2003-20577-C14-11; VEM2003-20577-C14-12; VEM2003-20577-C14-13;

Page 137: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. DISTRIBUCIÓN E DINÁMICA DO FUEL-OIL NOS ECOSISTEMAS AFECTADOS

3.1. Distribución e dinámica de hidrocarburos na columna de auga

3.2. Distribución espacial de hidrocarburos no sedimento mariño

3.3. Distribución de hidrocarburos na biota

Identificación de organismos indicadores

Seguimento espazo-temporal da contaminación

3.4. Procesos de degradación fotoquímica e microbiolóxica do fuel-oil

Implicacións ecotoxicolóxicas para a rexeneración de zonas contaminadas

3.5. Innovación de novos métodos de limpeza

Procesos de biorremediación

Foto: Victoriano Urgorri.

Page 138: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 139: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

131

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO

PT3. DISTRIBUCIÓN E DINÁMICA DO FUEL-OIL NOS ECOSISTEMAS AFECTADOS

Relator:

Juan José GonzálezInstituto Español de Oceanografía

Centro Oceanográfico de Vigo Cabo Estai - Canido

36200 Vigo

Resumo As concentracións de hidrocarburos aromáticos policíclicos (HAPs) na auga oscilaron entre 0,2 e 25 μg/l

equivalentes de fuel. Os valores máis altos atopáronse fronte á desembocadura do Miño pero comprobouse que a maioría eran alleos ao Prestige. Se se exceptúan estes valores, os maiores niveis observáronse nas zonas próximas á costa, destacando as áreas próximas a Muxía e Fisterra. Os perfís verticais das 3 mostras analizadas por cada estación non seguiron un patrón de distribución definido.

Entre decembro de 2002 e febreiro de 2003 detectáronse, practicamente en todas as estacións, importantes diminucións nas concentracións dos HAPs particulados/disoltos. Este decaemento foi menor nas seguintes mostraxes.

En Galicia, as concentracións de HAPs en sedimentos superficiais variaron entre 13 e 141 μg/kg p.s. (peso seco) para a suma dos 13 HAPs estudados (∑13 HAPs). Os maiores niveis atopáronse nas inmediacións das rías de Pontevedra e A Coruña. No Cantábrico, observáronse valores moi superiores: desde 25 a 8000 μg/kg p.s. Na maioría dos puntos desta costa non se puido confirmar a pegada molecular do fuel do Prestige, o que indica unha contaminación crónica por outras causas.

Dada a magnitude da vertedura, as concentracións de hidrocarburos foron inferiores ás esperadas, debido, fundamentalmente, ás características físico-químicas do fuel derramado, cuxos compoñentes solubles na auga de mar son menores que noutras verteduras petrolíferas.

Como se esperaba, no tecido muscular (parte comestible) dos peixes estudados (peixe sapo, rapante, pescada, lirio, xarda, sardiña e xurelo) practicamente non se atoparon hidrocarburos. Nos meses de xaneiro a marzo de 2003, as mostras estudadas de percebe, navalla e ourizo superaron, ás veces amplamente, o valor guía proposto por Sanidade para protexer a saúde humana. En abril-maio do mesmo ano, comeza un rápido descenso e os niveis vanse acercando aos existentes antes do accidente.

A distribución espacial de hidrocarburos en mexillón silvestre recollido en febreiro e marzo de 2003 reflectiu, á parte dos “puntos quentes” xa coñecidos de Avilés, Xixón, Santander e Bilbao, o impacto da vertedura nas estacións de Corrubedo e nas da Costa da Morte (Muxía, Corme, Caión). Aínda que as concentracións chegaron a 8000 μg/kg p.s. para a ∑13 HAPs, cando o habitual nestas zonas é de 30-60 μg/kg p.s., descenderon de forma significativa aos poucos meses da vertedura.

A partir da última mostraxe (outubro-novembro de 2006), as concentracións dos hidrocarburos estudados en auga, sedimentos e biota foron similares aos existentes antes do accidente.

Para confirmar a procedencia dunha vertedura que aparecía encima da zona de afundimento, levouse a cabo un estudo, por medio de marcadores moleculares, que confirmaron, sen dúbida, que o fuel era o mesmo que transportaba o Prestige. En outubro de 2007, mediante robots submarinos, taponáronse as gretas existentes no pecio e comprobouse que as perdas permanentes de fuel eran moi pequenas.

Ademais de mexillón, atopáronse como boas especies indicadoras da contaminación por hidrocarburos: o percebe, o ourizo, a navalla e as lapas, que por ter hábitats diferentes do mexillón complementan a información fornecida por este.

Mediante exercicios de intercalibración cuantificouse a “calidade” e “fiabilidade” das análises químicas que estaban realizando distintos laboratorios/centros implicados nos estudos de seguimento da vertedura, e comprobouse que en bastantes casos os resultados non eran satisfactorios.

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

Page 140: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

132

Aos 18 meses da vertedura, existía estrés oxidativo en mexillón silvestre de Galicia (Punta Insua e Caión), que mostraban elevados niveis da actividade encimática Superóxido dismutasa (SOD). Tres anos despois do accidente, achouse unha forte indución da actividade EROD en Callionymus lyra de Fisterra e norte de Galicia. Así mesmo, observouse un aumento de danos xenotóxicos en peixes e mexillón atribuíbles á vertedura.

Bótase en falta a existencia dun protocolo ou normativa que “estandarice” as diversas e dispares metodoloxías existentes para cuantificar os procesos de biodegradación.

Co obxectivo de que non se repitan, faise un repaso aos principais fallos/erros que se produciron durante a catástrofe. Para evitalos, efectúase unha proposta para a creación dun Programa de Investigación Permanente de Verteduras Mariñas Accidentais e indícanse cales serían as súas principais tarefas.

Resumen Las concentraciones de hidrocarburos aromáticos policíclicos (HAPs) en agua oscilaron entre 0,2 y 25 μg/l

equivalentes de fuel. Los valores más altos se encontraron frente a la desembocadura del Miño, comprobándose que la mayoría eran ajenos al Prestige. Si se exceptúan estos valores, los mayores niveles se observaron en las zonas próximas a la costa, destacando las áreas cercanas a Muxía y Fisterra. Los perfiles verticales de las 3 muestras analizadas por cada estación no siguieron un patrón de distribución definido.

Entre diciembre de 2002 y febrero de 2003 se detectaron, prácticamente en todas las estaciones, importantes disminuciones en las concentraciones de los HAPs particulados/disueltos. Este decremento fue menor en los siguientes muestreos.

En Galicia, las concentraciones de HAPs en sedimentos superficiales variaron entre 13 y 141 μg/kg p.s. (peso seco) para la suma de los 13 HAPs estudiados (∑13 HAPs). Los mayores niveles se encontraron en la inmediatez de las rías de Pontevedra y A Coruña. En el Cantábrico, se observaron valores muy superiores: desde 25 a 8000 μg/kg p.s. En la mayoría de los puntos de esta costa no se pudo confirmar la huella molecular del fuel del Prestige, lo que indica una contaminación crónica por otras causas.

Dada la magnitud del vertido, las concentraciones de hidrocarburos fueron inferiores a las esperadas, debido, fundamentalmente, a las características físico-químicas del fuel derramado, cuyos componentes solubles en agua de mar son menores que en otros vertidos petrolíferos.

Como se esperaba, en el tejido muscular (parte comestible) de los peces estudiados (rape, gallo, merluza, lirio, caballa, sardina y jurel) prácticamente no se encontraron hidrocarburos. En los meses de enero a marzo de 2003, las muestras estudiadas de percebe, navaja y erizo superaron, a veces ampliamente, el valor guía propuesto por Sanidad para proteger la salud humana. En abril-mayo del mismo año, comienza un rápido descenso y los niveles se van acercando a los existentes antes del accidente.

La distribución espacial de hidrocarburos en mejillón silvestre recogido en febrero y marzo de 2003 reflejó, aparte de los puntos calientes ya conocidos de Avilés, Gijón, Santander y Bilbao, el impacto del vertido en las estaciones de Corrubedo y en las de la Costa da Morte (Muxía, Corme, Caión). Aunque las concentraciones llegaron a 8000 μg/kg p.s. para la ∑13 HAPs, cuando lo habitual en estas zonas es de 30-60 μg/kg p.s., descendieron de forma significativa a los pocos meses del vertido.

A partir del último muestreo (octubre-noviembre de 2006), las concentraciones de los hidrocarburos estudiados en agua, sedimentos y biota son similares a los existentes antes del accidente.

Para confirmar la procedencia de un vertido que aparecía encima de la zona de hundimiento, se llevó a cabo un estudio, por medio de marcadores moleculares, que confirmaron, sin lugar a dudas, que el fuel era el mismo que transportaba el Prestige. En octubre de 2007, mediante robots submarinos, se taponaron las grietas existentes en el pecio, comprobándose que las pérdidas permanentes de fuel son muy pequeñas.

Además de mejillón, se han encontrado como buenas especies indicadoras de la contaminación por hidrocarburos: el percebe, el erizo, la navaja y las lapas, que por tener hábitat diferentes del mejillón complementan la información suministrada por este.

Mediante ejercicios de intercalibración se cuantificó la “calidad” y “fiabilidad” de los análisis químicos que se estaban realizando por distintos laboratorios/centros implicados en los estudios de seguimiento del vertido, comprobándose que en bastantes casos los resultados eran insatisfactorios.

A los 18 meses del vertido, existía estrés oxidativo en mejillón silvestre de Galicia (Punta Insua y Caión), que mostraban elevados niveles de la actividad enzimática Superóxido dismutasa (SOD). Tres años después del accidente, se halló una fuerte inducción de la actividad EROD en Callionymus lyra de Fisterra y norte de Galicia. Asimismo, se ha observado un aumento de daños genotóxicos en peces y mejillón atribuibles al vertido.

Se echa en falta la existencia de un protocolo o normativa que “estandarice” las diversas y dispares metodologías existentes para cuantificar los procesos de biodegradación.

Page 141: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

133

Con el objetivo de que no se repitan, se hace un repaso a los principales fallos/errores que se produjeron durante la catástrofe. Para evitarlos, se efectúa una propuesta para la creación de un Programa de Investigación Permanente de Vertidos Marinos Accidentales, indicándose cuáles serían sus principales tareas.

Abstract Concentrations of polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) ranged from 0.2 to 25 μg/l equivalents of oil. The

highest values were found in front of the Miño River mouth, verifying that most of them were not related to the Prestige oil spill. Apart from these values, the greatest levels were observed in the areas closest to the coast, especially in the surroundings of Muxía and Fisterra. The vertical profiles of the 3 samples studied in each site did not follow a defined distribution pattern.

An important decrease in the concentrations of particulate and dissolved PAHs was detected in most of the sites between December 2002 and February 2003. This diminution was lower in the following sampling campaigns.

In Galicia the concentration of PAHs in surface sediments varied between 13 and 141 μg/kg dry weight (d.w.) (∑13PAHs). The highest levels were found in the vicinities of Pontevedra and A Coruña rías. In the Cantabric Sea, very high values were observed, ranging from 25 to 8000 μg/kg d.w. However, in most of the sampling points, it was not possible to confirm the molecular print of the Prestige fuel, what indicates the existence of chronic pollution owing to other causes.

Concentrations of hydrocarbons were lower than expected, according to the magnitude of the spill, basically because of the physical and chemical characteristics of the fuel spilled out, as its soluble components in sea water are lower than in other oil spills.

As it was expected, almost no hydrocarbons were found in the muscle tissue of the studied fish species (angler, four-spot megrim, hake, blue whiting, mackerel, sardines and atlantic horse mackerel). From January to March 2003, studied samples of goose barnacles, razor clams and sea urchins exceeded, sometimes widely, the guidance value proposed by the Spanish Health Ministry to protect the human health. From April to May of the same year, an important decrease was observed, and the levels approached those before the accident.

Spatial distribution of hydrocarbons in wild mussels collected in February and March 2003 showed, apart from the already known “hotspots” of Avilés, Gijón, Santander and Bilbao, the impact of the spill in the sampling sites of Corrubedo and ‘Costa da Morte’ (Muxía, Corme, Caión). Despite PAHs concentrations reached levels of 8000 μg/kg d.w. (∑13PAHs), while frequent values range from 30 to 60 μg/kg d.w., the levels decreased substantially few months after the spill.

From the last sampling campaign on (October-November 2006), the concentrations of the analyzed hydrocarbons in water, sediments and living organisms were similar to those existing before the accident.

In order to confirm the origin of an occasional spill occurred on the area of the shipwreck, a study of molecular markers was carried out, which verified without doubts that the fuel was the same as the one transported by the Prestige. In October 2007, the cracks existing in the wreck were plugged through submarine robots, and it was observed that permanent losses of fuel were not substantial.

Besides wild mussels, other species as goose barnacles, sea urchins, razor clams and limpets were found to be good indicators of hydrocarbon pollution. Since they have different habitats, those species complement the information provided by the mussels. The ‘quality’ and ‘reliability’ of the chemical analysis carried out by the different laboratories/centres involved in the monitoring studies was quantified through intercalibration exercises, and they showed that in many cases, the results were unsatisfactory.

Eighteen months after the spill, a high oxidative stress in Galician wild mussels (Punta Insua and Caión) was observed in terms of high levels of the superoxide dismutase (SOD) enzymatic activity. Three years after the accident, a strong induction of the EROD activity was found in Callionymus lyra collected in Fisterra and in the northern coast of Galicia. Also, an increase in genotoxic damages in fish and mussels was observed which can be attributed to the spill.

A norm or protocol to standardize the several and disparate methodologies used to quantify the processes of the biodegradation of fuel is missing.

Aiming at not to repeat the same mistakes, a review of the main errors/wrong decisions occurred during the catastrophe is carried out. In order to avoid them, it was suggested the establishment of a Permanent Research Program of Accidental Marine Spills, indicating its main tasks.

XUSTIFICACIÓN - INTRODUCIÓN Para realizar os tres primeiros apartados do PT3, o Programa de Contaminación Mariña do

Instituto Español de Oceanografía (IEO), xunto co Centro de Investigación e Desenvolvemento do CSIC de Barcelona e o Departamento de Química Analítica da Universidade da Coruña uniron a súa

Page 142: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

134

experiencia en derramos petrolíferos para levar a cabo a distribución xeográfica e a evolución temporal do fuel nos tres compartimentos oceánicos: auga, sedimento e biota. Así que o resumo desta parte baséase, fundamentalmente, no labor sistemático destes organismos. Outros equipos tamén cuantificaron hidrocarburos na auga, sedimentos ou seres vivos, pero con menor cobertura espacial ou temporal. Ademais das cuestións metódicas, como se observará, crese que así se fornece a información de forma máis racional e comprensible.

Moi relacionados coas distribucións espaciais e as evolucións temporais dos derivados do petróleo nos sedimentos e/ou nos seres vivos, están os exercicios de “intercomparación” que se realizaron co obxectivo de coñecer a “calidade” e a “fiabilidade” dos resultados das análises químicas que estaban producindo os investigadores ou as administracións. Os resultados destes exercicios tamén se inclúen no mesmo apartado xa que, tamén, investigadores das tres institucións citadas foron os que os levaron a cabo. Tamén se indican neste apartado os traballos para a mellora das metodoloxías analíticas necesarias para cuantificar os hidrocarburos e metais no mar.

A continuación, preséntase un resumo das investigacións realizadas por outros equipos sobre 3.1, 3.2 e 3.3. Deseguido, resumiranse conxuntamente os dous últimos apartados (3.4 e 3.5), co que se terá cumprido o encargo recibido. Finalmente, exporanse algúns comentarios críticos sobre actuacións e manifestacións dos responsables de xestionar a vertedura, amosando a repercusión dese proceder. O único obxectivo é que non volvan repetirse na, esperemos distante, próxima marea negra.

Por outra banda, estas reprobacións xa foron expostas no Parlamento de Galicia e en dúas ocasións no Congreso dos Deputados. Considérase case unha obriga poñelas de manifesto, unha vez máis, xa que se cre que é responsabilidade do relator como científico que participou activamente en varias catástrofes deste tipo. Por último, e como consecuencia e alternativa do anterior, proponse a creación dun Programa de Investigación Permanente sobre Verteduras Accidentais, no que estaría incluído un Comité Asesor Multidisciplinar.

Somos conscientes de que algúns resumos non serán os desexados polos autores, pero a heteroxeneidade das fichas presentadas e o pouco “resumos” que son os resumos fixeron que a tarefa non fose sinxela.

APARTADOS 3.1, 3.2 e 3.3 Os IPs (Investigadores Principais) e os títulos dos Proxectos indícanse ao principio de cada

resumo. 1. Bayona Termes, Josep Maria. Análise e cartografía do fuel nas augas, sedimentos e

organismos e niveis de contaminación. Inventario dos resultados previos obtidos en Galicia e Cantábrico.

2. Bayona Termes, Josep Maria. Distribución, evolución e efectos do fuel-oil no litoral afectado pola vertedura do Prestige. Subproxecto 1.

3. Viñas Diéguez, Lucía Elisa. Distribución, evolución e efectos do fuel-oil no litoral afectado pola vertedura do Prestige. Subproxecto 2. Avaliación da distribución espacial e temporal dos hidrocarburos e metais pesados asociados ao fuel. Avaliación dos efectos biolóxicos subletais e toxicidade asociados á vertedura do Prestige en moluscos e peixes bentónicos e peláxicos de interese comercial.

4. Muniategui Lorenzo, Soledad. Distribución, evolución e efectos do fuel-oil no litoral afectado pola vertedura do Prestige. Subproxecto 3. Avaliación e seguimento do impacto producido pola vertedura do Prestige nas costas galegas e cantábricas. Estudo da distribución espacial e temporal dos hidrocarburos e metais.

5. Viñas Diéguez, Lucía Elisa. Implementación dun sistema de intercalibración de resultados analíticos.

Page 143: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

135

6. Muniategui Lorenzo, Soledad. Melloras metodolóxicas para a análise de hidrocarburos e metais no medio mariño. Seguimento da contaminación orixinada polo Prestige.

7. Viñas Diéguez, Lucía Elisa. 2º Exercicio de intercalibración de HAPs en relación co estudo do impacto do Prestige.

8. Prada Rodríguez, Darío. Melloras metodolóxicas para a análise de hidrocarburos e metais no medio mariño. Seguimento da contaminación orixinada pola vertedura do Prestige (Incentivación da Xunta de Galicia ao proxecto do mesmo título da IP: Soledad Muniategui Lorenzo).

9. Viñas Diéguez, Lucía Elisa. Campaña oceanográfica na zona de afundimento do Prestige para avaliación das fugas do pecio. A auga e os sedimentos recolléronse nos mesmos puntos e nas mesmas datas. Na auga,

medíanse os hidrocarburos disoltos/dispersos existentes en superficie (S), media profundidade (M) e proximidades do fondo (F).

Na Táboa 1, indícanse as campañas oceanográficas realizadas, así como datas inicial e final das mesmas, zona na que se desenvolveu, etc.

Campañas Prestige

Contaminación Data Inicio

Data Final Zona

N.º Estacións

N.º Mostras

auga

N.º Mostras

sedimentos ProfundidadeMín./Max., m

1202 07/12/02 13/12/02 Galicia 34 102 32 50/220 0203 09/02/03 13/02/03 Galicia 41 123 40 30/520 0303 15/03/03 22/03/03 Cantábrico 36 108 34 30/680 0403 25/03/03 08/04/03 Fisterra-pecio 11 54 - 310/3300 0903 02/09/03 08/09/03 Galicia/Cantábrico 77 231 75 30/535 0204 14/02/04 19/02/04 Galicia/Cantábrico 47 129 42 65/662 0804 30/08/04 04/09/04 Galicia/Cantábrico 41 122 35 55/665 0205 17/02/05 25/02/05 Galicia/Cantábrico 65 60 65 59/550 0905 29/08/05 04/09/05 Galicia/Cantábrico 37 54 33 24/540 0106 24/01/06 01/02/06 Galicia/Cantábrico 12 26 64 50/550 1006 28/10/06 02/11/06 Zona afundimento 28 96 - 3780

Táboa 1.- Campañas de mostraxe de auga e sedimentos

A primeira campaña foi en decembro de 2002 (1202), e a última levouse a cabo na zona de afundimento do barco en outubro de 2006 (1006). Na plataforma de Galicia, Cantábrico e zona do pecio analizáronse un total de 1105 mostras. Os sedimentos superficiais analizados foron 420, e neles, ademais dos Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos (HAPs), estudáronse os contidos en Co, Cr, Ni e V.

A principal especie estudada foi o mexillón silvestre (Mytilus galloprovincialis), que é a mellor especie indicadora da contaminación. O número de zonas estudadas e data de recollida indícanse na Táboa 2. O número de análises de HAPs realizadas foi de 270. Os metais analizados neste caso foron Cd, Pb, Hg, Cu, Zn, Ni e V. Outras especies estudadas foron o percebe (Pollicipes pollicipes), a navalla (Ensis ensis) e o ourizo de mar (Paracentrotus lividus).

Aínda que se coñecía que o tecido muscular dos peixes (parte comestible habitualmente) non contén hidrocarburos, xa que os metaboliza, foi necesario analizar as seguintes especies comerciais das costas de Galicia e o Cantábrico: peixe sapo (Lophius spp.), rapante (Lepidorhombusboscii), pescada (Merlucius merlucius), lirio (Micromesistius poutassou), xarda (Scomber scombrus), sardiña (Sardina pilchardus) e xurelo (Trachurus trachurus).

Page 144: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

136

Data de mostraxe Número de zonas Data de mostraxe Número de zonas

02/03 41 11/04 41 06/03 41 07/05 15 10/03 41 11/05 41 04/04 15 11/06 20 07/04 15 - -

Táboa 2.- Número de zonas e datas da mostraxe do mexillón silvestre

AUGAGaliciaA posición das estacións así como as concentracións obtidas a cada profundidade atópanse

na Figura 1, que corresponde á primeira campaña realizada aos poucos días do accidente. As estacións situadas fronte á desembocadura do Miño foron as que presentaron valores máis altos, pero comprobouse que a maioría dos hidrocarburos eran alleos á vertedura do Prestige. Esta situación repítese, aínda que con valores moito menores noutras estacións.

En xeral, as concentracións son inferiores ao que cabería esperar dada a cantidade do fuel vertido e en comparación con outros accidentes. Isto é debido, sen dúbida, ás características físico-químicas do fuel derramado, cuxa proporción de compoñentes solubles en auga é moito menor que a doutros produtos petrolíferos e, por conseguinte, tamén o seu grao de dispersión no medio.

Se se exceptúan as tres estacións da desembocadura do Miño, obsérvase que as zonas con niveis máis altos son as máis próximas á costa, destacando claramente as áreas próximas a Muxía e Fisterra.

44º

43º

42º

9º 8º 7º10º

A Coruña

F inisterre

Muros

Arosa

Ortegal

Vigo

Pontevedra

Muxia

Malpica

Laxe

Cedeira

Río Miño

Parte muy importante de las concentraciones encontradas en esta zona son ajenas al vertido del Prestige

Equivalentes de fuelen agua de mar (µg/l)

SUPERFICIEMEDIOFONDO

2.10 27.74 53.38

Figura 1.- Concentracións de hidrocarburos aromáticos totais en mostras de auga recollidas na campaña Prestige-Contaminación 1202 (decembro 2002).

Na campaña de febreiro de 2003 (Figura 2), en practicamente todas as estacións detectáronse diminucións importantes das concentracións de hidrocarburos, con respecto á campaña anterior. Neste caso as mostras de S e M presentaron valores que chegaron a ser 10 veces inferiores aos atopados en decembro, mentres que as de fondo reduciron os seus niveis como máximo unhas 5 veces.

Page 145: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

137

44º

43º

42º

9º 8º 7º10º

A Coruña

F inisterre

Muros

Arosa

Ortegal

Vigo

Pontevedra

Muxia

Malpica

Laxe

Cedeira

Río Miño

En esta estación la suma de los equivalentes de fuel encontradas en superficie, medio y fondo es de 51,2 µg/l.

No se representan valores inferiores al límite de detección (0,2 µg equivalentes fuel/l)

Equivalentes de fuelen agua de mar (µg/l)

SUPERFICIEMEDIOFONDO

0.55 4.53 8.51

Figura 2.- Concentracións de hidrocarburos aromáticos totais en mostras de auga recollidas na campaña Prestige-Contaminación 0203 (febreiro 2003).

Pode tamén observarse que, en xeral, as estacións situadas máis preto da costa presentan valores máis elevados que as máis afastadas, particularmente ao longo da Costa da Morte. A maior concentración atópase nas proximidades de Muxía.

Nas campañas seguintes obsérvase un lento e constante descenso xeneralizado, con algunhas repuntas que non sempre son atribuíbles ao Prestige, e nalgúns casos debido á resuspensións dos sedimentos.

CantábricoA primeira campaña levouse a cabo en marzo de 2003 (Figura 3). Os niveis máis elevados

atópanse no Cantábrico oriental, entre Santander e a fronteira francesa, o que coincide coa traxectoria das boias que indicaban o desprazamento da vertedura cara ao norte fronte a Asturias, antes de achegarse ás proximidades de Cantabria e o País Vasco. As mostras de S son as que presentan os valores máis altos. As concentracións máis elevadas de HAPs, que se atoparon fronte a Bilbao e Santander, non pertencen ao Prestige. Comparando cos niveis existentes en Galicia, estes valores de marzo son algo máis pequenos que os existentes en Galicia en decembro de 2002 (excepto a estación sinalada cunha cruz), e son significativamente máis elevados que os de febreiro da plataforma galega, o que confirma o lento desprazamento das manchas cara ás costas cantábricas.

Os valores do mes de setembro (Figura 4) son máis baixos que os da campaña anterior e, posiblemente, non sexan do Prestige senón debidos a contaminacións puntuais e/ou crónicas procedentes de actividades industriais, portuarias, de navegación ou urbanas.

Page 146: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

138

44.0

43.5

Ribadeo GijónSantander

Bilbao San Sebastián

µg equivalentes fuel/litro

SuperficieMedioFondo

0.66 17.29 33.91

En esta estación el valor de µg equivalentes de fuel/litro encontrado en el fondo es de 115

Figura 3.- Concentracións de hidrocarburos aromáticos totais en mostras de auga recollidas na campaña Prestige-Contaminación 0303 (marzo 2003).

44.0

43.5 Equivalentes de fuel (µg/l)

superficie medio fondo

1.05 10.38 19.70

Figura 4.- Concentracións de hidrocarburos aromáticos totais en mostras de auga recollidas na campaña Prestige-Contaminación 0903 (setembro 2003).

A diferenza de niveis que existía na mostraxe anterior entre o Cantábrico oriental e o

occidental agora non se detecta; produciuse un descenso xeneralizado nas tres profundidades estudadas, que é significativo en superficie segundo o “test” de Fisher. Están publicados resultados de distribucións de hidrocarburos aromáticos policíclicos individuais que por motivos de espazo/tempo non se fai mención a eles. Sucede o mesmo cos resultados de compostos orgánicos volátiles.

Traxecto Fisterra-Zona pecio Comprobouse que entre Fisterra e a zona de afundimento do barco, nas datas en que se

levou a cabo a campaña, existían, a varias profundidades, incluídas as proximidades do fondo, concentracións significativas de hidrocarburos aromáticos totais (Figura 5).

Page 147: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

139

N

S

EW

13° 12° 11° 10° 9°

43°

42°Situación del pecio

superficie

100-350m

350-1000m

1000-2000m

2000-3000m

>3000m

0.18 9.03 17.87

En las estaciones marcadas con este símbolo, las concentraciones de hidrocarburos están por debajo del límite de detección en todas las profundidades muestreadas.

Figura 5.- Concentracións de hidrocarburos totais na columna de auga do traxecto Finisterre-zona afundimento. Maio 2003.

SEDIMENTOS Galicia Na Figura 6 aparece a suma das concentracións de 13 HAPs nos sedimentos superficiais,

que se indican ao pé desta, existentes en decembro de 2002. As máximas concentracións atopáronse ao norte de Muros e valores tamén altos ao oeste da Illa de Ons (exterior ría de Pontevedra).

44º

43º

42º

9º 8º 7º10º

A Coruña

Finisterre

Muros

Arosa

Ortegal

Vigo

Pontevedra

Muxia

Malpica

Laxe

Cedeira

Río Miño

Suma 13 PAHs (µg/kg)Piedra

suma 13 PAHs

13 77 141

Figura 6.- Suma de 13 HAPs* en sedimentos superficiais da costa galega recollidos na campaña Prestige-Contaminación1202 (decembro 2002). *Fenantreno, antraceno, fluoranteno, pireno, benzo[a]antraceno, criseno, benzo[e]pireno, benzo[b]fluoranteno,

benzo[k]fluoranteno, benzo[a]pireno, benzo[g,h,i]perileno, dibenzo[a,h]antraceno e indeno[1,2,3-c,d]pireno.

Na mostraxe de febreiro de 2003 (Figura 7), obsérvase, nas estacións máis próximas á costa, un aumento notable da suma de HAPs respecto á mostraxe anterior. Alcánzanse os valores máis elevados tamén nas proximidades da Illa de Ons. Esta estación contén unha porcentaxe elevada

Page 148: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

140

de “finos” (fracción granulométrica inferior a 63 microns), o que, unido a que a illa actuou como pantalla retendo o fuel, xustifica a concentración existente.

A Coruña

Finisterre

Muros

Arosa

Ortegal

Vigo

Pontevedra

Muxia

Malpica

Laxe

Cedeira

Río Miño

44º

43º

42º

9º 8º 7º10º

Suma 13 PAHs (µg/kg)Piedra

suma 13 PAHs

1 106 211

Figura 7.- Suma de 13 HAPs en sedimentos superficiais da costa galega recollidos na campaña Prestige-Contaminación 0203 (febreiro 2003).

Cantábrico

Na Figura 8 móstrase a suma dos 13HAPs existentes en marzo de 2003 no Cantábrico. En xeral obsérvanse valores relativamente baixos en Ribadeo, San Vicente de la Barquera e Santander mentres que no País Vasco e fronte a Avilés os valores son moito máis altos, pero son debidos a achegas petroxénicas que son frecuentes nestas costas.

44.0

43.5

Ribadeo Gijón

SantanderBilbao San Sebastián

Piedra

Suma de 13 PAH (µg/kg)

Sedimento

25 2063 4100

8400 µg/kg

30600 µg/kg

Figura 8.- Suma de 13 HAPs en sedimentos superficiais da costa cantábrica recollidos na campaña Prestige-Contaminación 0303 (marzo 2003).

Como curiosidade, destácase o feito de que a unhas 7 millas do cabo de Peñas, nun fondo de 120 metros, existen uns niveis de HAPs moi elevados. A orixe desta alta contaminación está relacionada con verteduras ao mar, desde buques, de residuos industriais. Estas operacións cesaron hai bastantes anos, pero a natureza xeoquímica dos fondos fai que os HAPs persistan durante longo tempo.

Page 149: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

141

As concentracións de metais nos sedimentos son normais, tal como recolle a bibliografía, excepto unha estación da ría de Ortigueira na que se atopan altos valores de Ni, Co e Cr, que non son atribuíbles ao Prestige senón á litoloxía dos sedimentos derivados de rochas ígneas básicas e ultrabásicas moi ricas nestes metais. Si é atribuíble ao Prestige o alto contido en V atopado en decembro de 2002 fronte á costa de Fisterra, pero en xeral non se observa un efecto directo da vertedura do Prestige nos sedimentos.

ORGANISMOSMexillón Os 41 puntos estudados de mexillón no Atlántico e no Cantábrico son os mesmos que o IEO

vén estudando desde 1980. A existencia desta serie histórica permitiu coñecer cal foi realmente o impacto producido polo Prestige, xa que non hai que esquecer que en moitas zonas destas costas existe unha contaminación crónica por hidrocarburos Tamén permitiu coñecer cando as concentracións destes contaminantes volveron ser as que existían antes do accidente. A situación das estacións estudadas aparecen na Figura 9. Segundo a evolución das concentracións, as mostraxes realizáronse cada 4, 6 ou 12 meses.

GijónAviles

Ribadesella

Pravia

S. Vicente Barquera MundakaCast ro Urdiales

SantanderPantalan

BilbaoLaredoSuances

F uenterrabía

Orio

Igueldo

SantanderPedreña

Luarca

Navia

Ribadeo

Viveiro

EspasanteCedeira

FerrolPías

FerrolA Pal ma

AresCoruñaMera

A CoruñaTorre control

Caion

Corme

Muxía

PuntaInsua

MurosSan Antón

MurosFreixo

Corrubedo Arousa

PontevedraRaxóPontevedra

Loira

Cabo HomeVigoA G uía

VigoSamilSta. Maria

Oia

A Guarda

Figura 9.- Estacións de mostraxe de mexillón silvestre da rede de vixilancia da contaminación (IEO).

Na Figura 10 preséntanse algunhas evolucións dos niveis de HAPs, comparándoos coas concentracións anteriores ao accidente.

Chama a atención que onde máis baixos eran os valores de hidrocarburos antes do accidente (outubro de 2000), e tendo en conta que son zonas con pouca ou ningunha industrialización, escasa poboación e augas con dinámica intensa, foi onde se alcanzaron os valores máis elevados: Corrubedo, Punta Insua, Muxía, Leira, Caión…, nas que se chegaron a alcanzar 8000 µg/kg p.s., cando o habitual nesa zona son 30-60 µg/kg p.s. (p.s. = peso seco).

Page 150: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

142

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

µg/k

g p.

s.

Punta Insua Muxía Coruña-Torre Luarca Avilés Castrourdiales Bilbao Azcorri Igueldo

2000-OCT 2003 FEB

2003 JUNIO 2003 NOV

2004 ABRIL 2004 JULIO

2004-NOV

Figura 10.- Evolución da suma de 13 HAPs en mexillón silvestre en distintas zonas da costa afectada.

A evolución mostrou un rápido descenso nas concentracións: aos 4-6 meses os valores xa se aproximaron aos de “fondo”. No Cantábrico, os niveis foron máis baixos e non sempre debidos ao Prestige. Os máximos atopáronse en Avilés, Xixón e Santander, zonas todas elas onde existe unha contaminación crónica importante. O decrecemento máis rápido deuse na costa galega, precisamente en Muxía e as súas proximidades.

Co seguimento da contaminación, utilizando como indicador o mexillón silvestre, pode comprobarse que non toda a costa que se declarou como afectada o foi en realidade. Así, na Figura 10 móstranse diferentes exemplos de graos de perturbación en distintas zonas de Galicia e Cantábrico. En Corrubedo e Punta Insua (Costa da Morte), atopáronse os valores máis altos, pero rapidamente diminuíron; sucedeu o mesmo en Muxía, aínda que en novembro de 2003, nesta última zona, prodúcese unha repunta, que tamén se detectou noutras especies, debido á remobilización dos fondos polos temporais de inverno. Na Coruña, obsérvase que existían máis HAPs antes do accidente que despois. En Avilés, parece que chegou algo do Prestige, pero non pode garantirse, xa que en novembro de 2003 atópanse as concentracións máis altas desta serie de 7 mostraxes. Castro Urdiales parece que estivo lixeiramente afectada, foron decaendo as concentracións co tempo. En Bilbao-Azcorri, tampouco se pode afirmar que chegase fuel do Prestige: os valores de outubro de 2000 e novembro de 2004 son moi semellantes.

Resáltase que se empregaron ferramentas moi robustas para dilucidar se unha zona foi afectada ou non por unha vertedura determinada. Son os chamados marcadores moleculares, que se coñecen como “pegada dixital”. O que aquí se presenta é unha primeira aproximación. En traballos concretos xa publicados, dilucídanse estas cuestións.

Peixes explotados comercialmente As especies de peixes analizadas procedentes das plataformas de Galicia e Cantábrico

foron: rapante, lirio, pescada, peixe sapo, xarda, xurelo e sardiña. Como era de esperar, xa que os peixes metabolizan os hidrocarburos, as concentracións de HAPs en todas as especies estiveron sempre por debaixo do límite de cuantificación dos sensibles métodos analíticos utilizados. Esta insatisfactoria tarefa veu imposta.

Outros moluscos, crustáceos e equinodermos Outras especies estudadas foron: ourizo de mar, navalla, longueirón e percebe, que

procedían de distintas zonas de Galicia: Cíes (Rodas e San Martiño), Barra, Cangas, Cambados, Aguiño e Fisterra. Estas especies de mobilidade moi reducida ou nula poden ser, en certos casos, bos

Page 151: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

143

indicadores da contaminación xa que complementan a información fornecida polo mexillón ao ter hábitats diferentes. Na Figura 11 móstrase a evolución das concentracións co tempo.

Figura 11.- Evolución temporal do percebe, navalla e ourizo de tres localidades galegas da suma de 6 HAPs.

Neste caso, as concentracións corresponden á suma de 6 HAPs, xa que ao ser especies comerciais considerouse interesante comparar os niveis co valor guía establecido por Sanidade para protexer a saúde humana (prohibida a captura e a comercialización) e que nestas especies se estableceu en 200 µg/ kg p.s. No caso do percebe de Corrubedo e o ourizo de Cíes, ata os meses de abril-maio superaron o valor guía; o mesmo sucedeu noutras zonas e especies. Nos meses seguintes, produciuse un brusco descenso nos valores dos HAPs. Entre novembro e febreiro, especialmente nas navallas dalgunhas zonas, prodúcese unha lixeira repunta nos niveis de contaminantes, no tecido muscular, que é atribuíble á remobilización dos fondos. Os 6 HAPs (difíciles de degradar tanto no medio mariño como polo metabolismo dos organismos) son: benzo (a) antraceno, benzo (b) fluoranteno, benzo (a) pireno, dibenzo (a,h) antraceno e indeno (1,2,3,c-d) pireno.

Para coñecer a fiabilidade e comparabilidade dos resultados que sobre HAPs estaban a proporcionar diferentes laboratorios, levouse a cabo unha avaliación externa por medio dun exercicio de intercalibración. En xeral, a “calidade” das análises químicas foi, cando menos, deficiente; polo que bastantes investigacións ou decisións que se baseaban en resultados de química analítica podían ser erróneas.

Ante esta situación, a Comisión de Coordinación Científica decidiu realizar unha segunda intercalibración; previamente á súa realización, levouse a cabo un Seminario/Curso no Centro Oceanográfico de Vigo do IEO para asesoramento sobre a cuantificación de HAPs en biota e sedimentos mariños. Ademais do persoal do IEO, nas intercalibracións e na docencia, tamén se implicaron o Centro de Investigación e Desenvolvemento do CSIC de Barcelona e o Departamento de Química Analítica da Universidade da Coruña. Os resultados da segunda intercalibración melloraron algo os da anterior, pero non o suficiente, e en bastantes casos continuaron sendo insatisfactorios, o que podería levar a conclusións non correctas en varios campos.

Cando se daban por finalizadas as tarefas de seguimento da contaminación, en marzo, xullo e novembro de 2006 detectáronse, en varias expedicións científicas, irisacións e pequenas manchas petrolíferas na zona de afundimento do Prestige. As mostras recollidas nunha campaña oceanográfica específica para confirmar a procedencia da vertedura e dispor dunha aproximación sobre a súa importancia demostraron, por medio de marcadores moleculares, sen dúbida, que o fuel-oil que manaba do fondo era o mesmo que transportaba o Prestige, cun escaso avellentamento, polo que debía de ser unha vertedura recente.

0

100

200

300

400

ene-03 feb-03 mar-03 abr-03 may-03 jun-03 jul-03 ago-03 sep-03 oct-03 nov-03 dic-03 ene-04 feb-04 mar-04 abr-04 may-04 jun-04 jul-04 ago-04 sep-04 oct-04 nov-04

µg/kg p.s

Percebe-Corrubedo

Ourizo-Cíes

Navalla-Cíes

Valor Guía

Page 152: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

144

En outubro de 2007 levouse a cabo, na citada zona, un recoñecemento (mediante robots submarinos) para taponar as gretas existentes e coñecer o estado do pecio. Comprobouse que as perdas remanentes de fuel eran moi pequenas.

Como “resumo do resumo” desta parte, pódese dicir que, a partir da última mostraxe (outubro-novembro de 2006), en xeral, as concentracións de hidrocarburos na auga, os sedimentos e a biota son similares aos existentes antes do accidente.

En relación cos efectos biolóxicos subletais en peixes e moluscos producidos pola vertedura, indícase o seguinte:

A aplicación de biomarcadores, en diferentes traballos con mexillón, permitiu detectar 18, meses despois da vertedura do Prestige, a existencia dun estrés oxidativo en organismos recolleitos nas estacións de Galicia (Punta Insua e Caión), que se viron moi afectados pola marea negra. Os organismos destas estacións mostraron elevados niveis da actividade encimática Superóxido dismutasa (SOD).

Tres anos despois do accidente, observouse unha diminución dos valores dos biomarcadores encimáticos, puidéndose considerar nalgunhas áreas tales valores como “background” ou de fondo, aínda que, na área de Fisterra e Galicia norte, atopouse unha forte indución da actividade EROD en Callionymus lyra (especie representativa da plataforma continental próxima). Tamén se observou un aumento dos danos xenotóxicos tanto en peixes como en mexillón.

A través de experimentos co fuel-oil IFO-380 fornecido polo IEO, de composición similar ao vertido polo Prestige, estudáronse en mexillón os niveis de SFG (taxas de absorción, inxestión, respiración, excreción e balance enerxético), que demostraron que, aos 15 días de exposición, os valores de SFG diminúen, o que provoca un importante estrés oxidativo, como evidencia o incremento dalgunhas actividades encimáticas estudadas nas glándulas dixestivas e nas branquias (glutatión peroxidasa e glutatión reductasa) e do grao de peroxidación lipídica respecto ao grupo de control.

Estes resultados confírmanse en poboacións con distintos graos de afectación polo Prestige. Outras contribucións á distribución e evolución do fuel na auga e os sedimentos son as que

se indican: 10. Rosell Mele, Antoni. Implicacións oceanográficas e bioxeoquímicas na dispersión da

columna de auga do fuel vertido desde o pecio do Prestige. O Grupo de Investigación que detectara por primeira vez as irisacións de restos petrolíferos

na zona de afundimento do barco efectuou estudos de laboratorio sobre o potencial de disolución do fuel vertido polo pecio. Tamén se realizaron dúas campañas na mesma zona en marzo e outubro de 2006, nas que se mediron as concentracións de hidrocarburos alifáticos e HAPs, ao longo da columna de auga, tanto disoltos como particulados. As concentracións de HAPs disoltos foron moi superiores ás doutras zonas do Atlántico, mentres que na materia particulada os niveis eran similares.

11. Etxebarría Loizate, Néstor. Avaliación integrada do impacto das verteduras do Prestige en Galicia e golfo de Biscaia: aspectos toxicolóxicos, ecolóxicos, produtivos e socioeconómicos. Estudáronse estatisticamente as concentracións existentes en mostras de mexillón de 22

estacións da costa atlántica e cantábrica, recollidas en 8 campañas, desde febreiro de 2004 ata marzo de 2006. As lapas da costa vasca procedentes de 4 campañas (2004 e 2005) sometéronse ao mesmo tratamento. Ambas as dúas especies mostraron diferentes pautas de distribución espacial e temporal das concentracións de HAPs. Os niveis de hidrocarburos nas lapas amosaron unha distribución irregular da marea negra. No estuario de Bilbao evidénciase unha contaminación crónica por hidrocarburos que pode enmascarar as fontes de contaminación esporádicas. En Urdaibai, ponse de manifesto a afección da marea negra. A comprobación máis significativa que relaciona a pegada do Prestige e as mostras estudadas proporciónaa a análise de biomarcadores fósiles (hopanos, esteranos, etc.). As lapas constitúen un bo organismo sentinela especialmente nas áreas onde non é fácil atopar mexillóns ou ostras.

Page 153: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

145

12. Bernabeu Tello, Ana M.ª. Bases para o desenvolvemento dun modelo de enterramento de fuel na columna sedimentaria da zona intermareal de praias. Un factor determinante no enterramento e evolución do fuel-oil na zona intermareal é a

morfodinámica das praias, onde os procesos mecánicos de degradación fanse máis importantes a medida que se reduce a actividade microbiana. Desenvolveuse un modelo de evolución do fuel na columna sedimentaria. Proponse incluír nos protocolos de xestión e limpeza de mareas negras os estudos morfodinámicos de praias.

APARTADOS 3.4 e 3.5 Os apartados 3.4 (Procesos de degradación fotoquímica e microbiolóxica do fuel-oil.

Implicacións ecotoxicolóxicas para a rexeneración de zonas contaminadas) e 3.5 (Innovación de novos métodos de limpeza. Procesos de biorremediación) preséntanse seguidos, xa que en boa parte os seus obxectivos e metodoloxías son similares. Ademais, ás veces, é difícil separar onde acaban os procesos de degradación microbiana e onde comezan os procesos de biorremediación.

As fichas presentadas das investigacións levadas a cabo son as que se indican a continuación.

1. Segura Carniceiro, Ana. Procura, identificación e caracterización de microorganismos tolerantes a disolventes orgánicos con capacidade de degradar fenantreno e antraceno. Realizouse un estudo sobre bacterias aerobias degradadoras de HAPs, en ambientes onde

estivesen presentes tamén disolventes orgánicos; utilizouse como composto modelo o fenantreno. Estas bacterias foron caracterizadas a nivel bioquímico e mediante secuenciación do seu ADN ribosómico 16S. A capacidade destas cepas crece en concentracións comprendidas entre o 10 e o 15% de NaCl.

2. Solainas Cánovas, Ana María. Procesos de biodegradación microbiana do fuel do Prestige e a súa aplicación á biorremediación. Estudáronse as comunidades de microorganismos que actuaron como responsables da

biodegradación das fraccións máis lixeiras de fuel-oil vertido polo Prestige; entre elas destacan Alcanivorax e Marinobacter. A continuación, aparecen outros microorganismos máis especialistas en degradación de fraccións máis pesadas, tales como Rhodococcus ou Mycobacterium. Outros organismos detectados que corresponden aos xéneros Thalasospira, Luthibacterium e Sphingomonas, que tamén teñen capacidade para degradar, tanto hidrocarburos alifáticos como aromáticos. Resáltase a complementariedade das técnicas tanto dependentes de cultivo (illamentos en distintos medios) como independentes de cultivo (libraría de clons e DGGE).

No fuel do Prestige atopáronse importantes diferenzas entre as capacidades degradativas de consorcios microbianos de colección alóctonos e consorcios microbianos autóctonos, sempre a favor destes últimos.

Resáltase que os patróns de comportamento entre a fotoxidación e a biodegradación microbiana son complementarios, polo que a súa acción, conxunta ou secuencial, permite unha maior degradación do fuel.

Nunha experiencia piloto na costa cántabra, optouse pola bioestimulación mediante a adicción dun nutriente oleolífico (S200); destácase que o seu efecto foi máis acusado naqueles hidrocarburos alifáticos de cadea máis longa e nos hidrocarburos aromáticos con máis substituíntes alquilo.

3. Marqués Martín, Silvia. Biodegradación anaerobia de residuos de petróleo por bacterias sulfatoreductoras e biodiversidade na eliminación microbiana de cru en sedimentos mariños. A análise da diversidade microbiana (enriquecementos, cultivos e 16S rDNA) evidencia o

potencial biorremediador que os sedimentos contaminados adquiriron tras o desastre do Prestige. A

Page 154: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

146

diversidade metabólica dos xenes funcionais analizados suxire que existen novas rutas e mecanismos de tolerancia e degradación a tóxicos presentes nos sedimentos que aínda non foron descritos no campo. Obtivéronse distintos illados de cepas mariñas anaerobias capaces de degradar algúns compoñentes do cru.

4. Feijoo Costa, Gumersindo. Biorrecuperación de praias, augas e sedimentos mariños contaminados con fuel. Analizouse a degradación de 4 HAPs representativos da composición do fuel M-100 por 9

cepas de fungos, atopándose degradacións, segundo a especie de fungo e o HAP estudado, que oscilaron entre 33.4% e 46.5%. Estudouse o efecto do tipo de inóculo (micelio ou pellets) e as concentracións iniciais de biomasa e glicosa sobre a degradación de 4 HAPs. Monitorizáronse durante un ano os ensaios de biodegradación de fuel in situ mediante a utilización de lousas de granito pintadas con fuel. Simuláronse no laboratorio as condicións intermareais e supramareais, utilizando diferentes tratamentos, tentando separar que parte da degradación é debida a procesos biolóxicos ou aos de fotoxidación.

5. Ortega Calvo, José Julio. Biodisponibilidade e metabolismo microbiano de hidrocarburos aromáticos policíclicos presentes en verteduras mariñas de petróleo. Implicacións para a súa atenuación natural e biorremediación. Neste proxecto afóndase no coñecemento da fisioloxía microbiana e metabolismo de HAPs

en poboacións microbianas de ambientes mariños. Para iso formouse unha colección de organismos mariños representativos degradadores de HAPs e alcanos de elevado peso molecular e determináronse as vías metabólicas e cometabólicas implicadas na degradación de HAPs en ambientes mariños. Ademais, estudouse o metabolismo de HAPs individuais dentro da matriz de fuel por Mycobacterium sp. AP1 e o consorcio autóctono da costa de Galicia UBF identificando rutas específicas de degradación. Determináronse, así mesmo, os modos específicos de adquisición de HAPs, centrándose principalmente na actividade quimiotáctica, na adhesión e na adaptación a baixas concentracións de osíxeno.

Realizouse tamén unha avaliación dos procesos fisicoquímicos implicados na bioaccesibilidade de HAPs en NAPLs e sedimento e a súa modificación por factores biolóxicos fronte a vertidos; establecéronse as bases científicas dos mecanismos de acción dos aditivos utilizados en biorremediacion (fertilizantes oleofílicos e biodiesel).

6. Alcalde Galeote, Miguel. Biorremediación encimática de hidrocarburos aromáticos policíclicos en verteduras mariñas. Proponse a utilización de lacasas fúnxicas, procedentes de encimas de fungos de podremia

branca, na degradación de HAPs, tanto de alto como de baixo peso molecular, presentes en verteduras mariñas e augas residuais. A encima multicobre lacasa é o sistema máis prometedor e versátil na oxidación de HAPs. A dependencia das medidas redox e a inestabilidade da lacasa limitaron a aplicación práctica desta técnica. Deseñouse unha lacasa estable e activa a elevadas concentracións de disolventes orgánicos que pode empregarse na biorremediación. Esclareceuse o funcionamento catalítico da extensión de carbono terminal da encima. Producíronse novas variantes de lacasas funcionais con elevados potenciais de oxirredución para o seu emprego en biorremediación.

7. González Vila, Tomás. Eliminación de naftaleno en augas mariñas contaminadas por verteduras de petróleo mediante inmobilización de bacterias degradadoras. A eliminación de naftaleno de augas mariñas contaminadas por verteduras petrolíferas,

mediante biofiltros con bacterias inmobilizadas, pode ter utilidade en plantas de acuicultura para cultivos de peixes e moluscos.

Page 155: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

147

8. Ochoa Gómez, José Ramón. Desenvolvemento de técnicas de biodegradación in situ de hidrocarburos mediante o emprego de microorganismos inmobilizados en hidroxeles adhesivos.

Estudouse un novo produto biotecnolóxico consistente nun hidroxel biopolimérico que, polas súas características mecánicas, biolóxicas, químicas ou ecotoxicolóxicas, inmobiliza as bacterias degradantes de hidrocarburos.

9. Llama Fontal, María Jesús. Inmobilización de microorganismos degradadores de hidrocarburos en soportes poliméricos adhesivos e biodegradables. Das diferentes especies bacterianas estudadas, seleccionouse unha cepa de Alcanivorax

venustensis que é capaz de crecer nun medio mineral con dodecano cunha única fonte de carbono e enerxía, así como degradar mesturas de hidrocarburos presentes en aceite mineral, tanto cando se atopa en estado libre como atrapada en películas de hidroxeles.

10. Ramos Martín, Juan Luis. Biosensores para a avaliación in situ de contaminantes derivados de petróleo e baseados en sistemas xenéricos multiplicadores de sinal que se poden axustar a microchips. Desenvolveuse un sistema biosensor de contaminantes aromáticos baseado en

Pseudonomas putida DOT-T1E, bacteria altamente tolerante a disolventes orgánicos, que constitúe o hospedeiro da monitorización dos contaminantes.

11. Liñares Beiras, Jesús. Desenvolvemento dun sensor hiperespectral e de técnicas ópticas complementarias para a teledetección e análise de verteduras mariñas. Desenvolveuse un sensor hiperespectral e de técnicas ópticas complementarias para a

detección e análise de verteduras mariñas. Utilizáronse dous sensores hiperespectrais de baixo custo, así como un espectrómetro de imaxe concéntrico tipo Offner e outro espectrómetro de imaxe dispersivo e de varrido de campo visual. Ademais, como técnica complementaria utilizouse un sistema fluosensor.

12. Yáñez Casal, Armando J. Limpeza láser como alternativa á biorremediación en rochas. Como alternativa á biorremediación na limpeza de hidrocarburos en rochas e aceiros, é

posible a utilización de láser. A técnica utilizada para a obtención, en laboratorio, dos parámetros apropiados é unha metodoloxía de interese na Química Analítica.

13. Delgado Marín, Jordi. Almacenamento de residuos de fuel e a súa reciclaxe como elemento de construción. A cantidade de residuos xerados pola vertedura foron unhas 171 000 t, das que só 45 000

eran de fuel. O resto son auga, area, rochas, plásticos, ferramentas de limpeza… Un 30% deste heteroxéneo residuo mestúrase cun 35% de cal vivo e un 35% de serradura

de granito, co que se obtén un sólido estabilizado que podería clasificarse como non perigoso, polo que podería ir a un vertedoiro. Outra posibilidade estudada é usalo como árido para morteiro de cemento, que é aceptable para diversas aplicacións.

Nota do relator: Nas conclusións do Symposium Vertimar-2005, púñase de manifesto a necesidade dun protocolo ou unha normativa que estandarizase as diversas, e ás veces dispares, metodoloxías existentes para cuantificar os procesos de biodegradación. Ao repasar os resumos de 3.4 e 3.5, chégase á mesma conclusión: é difícil comparar a eficacia dos distintos procedementos propostos para cuantificar a biodegradación.

ALGÚN REPROCHE E UNHA PROPOSTA Un fallo importante que se produciu nos primeiros momentos da catástrofe do Prestige foi a

elección dos asesores técnicos e científicos. Así, cando se afirmou que o fuel no fondo do mar

Page 156: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

148

quedaría como un ladrillo (outro dixo que como un lastro) ou que, á profundidade en que estaba afundido, o barco non se racharía nunca porque non existía corrosión, xa que a esas profundidades non había osíxeno na auga; algún asesor tivo que dicirllo. Estes asesores dos responsables de xestionar a catástrofe fixéronlles cometer graves erros conceptuais que os desprestixiaban e facíanlles perder credibilidade; o que, unido a manifestacións e declaracións de cargos públicos tan pintorescas como “as praias están esplendorosas”, “non se pode falar de mareas negras senón de manchas dispersas” cando o chapapote chegaba, nalgunhas praias, ata o xeonllo e estaban afectados centos e centos de quilómetros cadrados de superficie marítima, fixo que parte da sociedade terminase non crendo nos nosos representantes, aínda que manifestasen feitos certos e reais.

Por outra banda, non se ten noticia de que na polémica decisión de afastar o barco da costa interviñese ningún oceanógrafo con coñecementos e experiencia na dinámica das masas de auga da zona, cando na propia Galicia existían máis dunha ducia de persoas que podían asesorar con suficiente fundamento.

Isto fixo que 400 científicos de Galicia, para salvar a súa reputación profesional, publicasen na revista Science un artigo en que se dicía que eran alleos ás manifestacións e decisións que se estaban realizando.

Algo parecido sucedeu co que se chamou PIC (Plan de Intervención Científica), no que se propuñan os estudos e investigacións que se debían efectuar, co obxectivo de coñecer cales eran as consecuencias da vertedura no ecosistema mariño, e como ían evolucionando, ao longo do tempo, a auga, os sedimentos e os fondos mariños.

Este PIC encargóuselle a un señor que demostrou que de mareas negras tiña moi escasos coñecementos e o mesmo pode dicirse das costas de Galicia e do Cantábrico. A boa parte dos seus colaboradores, na redacción do PIC inicial, pasáballes o mesmo. Aínda por riba, realizaron o seu labor cun escurantismo inxustificable.

Con algún atraso, os científicos fixemos notar a nosa desconformidade e, nunha reunión en Madrid, non se aceptou o PIC que propoñían. Cambiouse totalmente e redactouse un novo plan deseñado por persoal con experiencia e coñecementos no tema que, como era de esperar, foi moi diferente da proposta inicial. Pero xa se perdera un tempo precioso que, nalgúns casos, foi irrecuperable.

Outro agravio aos científicos, polo menos aos do IEO, foi prohibirnos facer declaracións aos medios de comunicación. Algúns fixemos caso omiso porque criamos que unha das nosas obrigacións era informar á sociedade que nos paga.

Tamén sufrimos censura. Os sinxelos e asépticos informes periódicos que publicabamos na páxina web do IEO, onde indicabamos o que iamos facendo e os resultados obtidos a partir dunha data determinada, tiña que autorizalos o Secretario de Estado do MYCIT. Un destes informes tardou preto de tres meses en aparecer e o único que se dicía era que, nalgunhas zonas, a cantidade de hidrocarburos nos fondos mariños aumentara desde as análises anteriores. Este feito sucede en todas as mareas negras.

Unha reunión para intercambiar opinións, resultados e evitar duplicidades nos traballos científicos, financiados polo propio Ministerio, que estaba programada para que tivese lugar na Universidade de Vigo, foi prohibida e realizouse bastantes meses máis tarde en Santander.

Para evitar o anterior e para optimizar os recursos existentes, especialmente os científico-técnicos, tanto humanos como materiais, existentes no noso país así como para aproveitar a experiencia acumulada nas mareas negras anteriores, proponse a creación dun Programa de Investigación Permanente de Verteduras Mariñas Accidentais. Este Programa integraríase nunha Organización moito máis ampla da que formarían parte diversos Ministerios, Secretarías de Estado, Direccións Xerais ou Servizos tanto de ámbito autonómico como nacional, con responsabilidades e competencias en verteduras accidentais e as súas consecuencias. Do Programa de Investigación

Page 157: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

149

Permanente formaría parte un Comité Científico Asesor que, entre outros labores, evitaría boa parte das decisións e manifestacións erráticas ás que se fixo referencia.

Pártese dun suposto xeral: como noutras moitas tarefas, a planificación e a preparación de calquera actividade proporciona sempre mellores resultados que a improvisación e as urxencias, e máis no caso en que haxa que tomar decisións importantes baixo presión, como sucede coas verteduras mariñas de certa magnitude.

Para deseñar a proposta que se vai realizar tivéronse en conta unha serie de factores, entre os que destacan:

Os maiores e prioritarios esforzos deben dirixirse a evitar os derramos e accidentes que orixinan as verteduras imprevistas.

Aínda que se dediquen medios e esforzos importantes para evitar os derramos, estes seguirán ocorrendo e afectando negativamente ao medio natural, incluídos os recursos vivos.

As respostas deben tratar de minimizar a gravidade do dano ao ecosistema mariño e acelerar a súa recuperación.

As actividades restauradoras deben tratar de complementar e facer uso, na maior medida posible, dos mecanismos existentes na natureza para favorecer a volta ás condicións previas ao derramo.

Para efectuar unha correcta avaliación do impacto ambiental producido por un derramo, é necesario dispor de coñecementos e datos oceanográficos, químicos, biolóxicos e xeolóxicos da zona afectada anteriores ao accidente, para así poder comparar cos datos obtidos unha vez producido o impacto. Os estudos de referencia, ou liña base ou estado “normal”, son pois fundamentais para coñecer con precisión cales foron realmente os efectos dunha vertedura concreta.

En determinados parámetros mariños (por exemplo, abundancia de peixes), existen sempre oscilacións estacionais ou interanuais (variabilidade natural), polo que non todas as flutuacións que se atopen despois dunha vertedura son debidas á contaminación.

En España, tanto na marxe costeira como na zona oceánica, existen lagoas significativas de coñecemento, que é necesario emendar para dispor da información necesaria e así adecuar mellor a resposta á situación creada por unha vertedura.

Tamén, para coñecer a variabilidade natural de parámetros biolóxico-oceanográficos determinados, é necesario a existencia de series históricas de datos, podendo así discernir, no caso dun accidente, que parte da variación é a que realmente corresponde á vertedura.

A raíz do accidente do Prestige, púxose claramente de manifesto a descoordinación, en aspectos científico-técnicos, entre diferentes ministerios: Educación e Ciencia, Medio Ambiente, Sanidade, Fomento... Poderían sinalarse exemplos concretos moi desafortunados.

Cando sexa posible, as decisións que haxa que tomar e as tarefas que se deban realizar (incluídas as de investigación) teñen que estar programadas con anterioridade xa que toda resolución debe tomarse meditadamente.

Nos accidentes ocorridos en augas españolas ata a data, constatouse unha falta de previsión importante no que se refire á utilización da información científica dispoñible que, especialmente nos primeiros momentos, dificulta as respostas adecuadas. Todo o indicado, xunto coa necesidade de levar a cabo unha serie de actividades técnicas e

científicas que se sinalarán e que requiren un bo control, leva á conclusión de que é necesaria a creación dun Programa de Investigación Permanente sobre Verteduras Mariñas Accidentais.

Page 158: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

150

Se ás razóns indicadas se engade que somos un país eminentemente marítimo, no que os recursos pesqueiros-marisqueiros e o turismo representan unha parte significativa da economía e, ademais, que desgraciadamente, os accidentes marítimos son frecuentes, o programa que agora se propón debería de estar implantado desde hai bastantes anos. Non é a ocasión apropiada para expor os obxectivos, características, forma de actuación, etc. Tería dúas formas de actuación:

a) En circunstancias normais (non vertedura):

Entre as tarefas prioritarias que realizar indícanse, a título de exemplo, as seguintes:

1) Detección das “lagoas” existentes no coñecemento científico que estean relacionadas con verteduras accidentais mariñas.

2) Necesidade de desenvolver actividades de I+D continuadas, con aplicación inmediata á minimización dos efectos das verteduras. O obxectivo é emendar o indicado no apartado anterior. Serán necesarias xestións/dotacións económicas ante o Plan Nacional de Investigación (Ministerio de Educación e Ciencia), Dirección Xeral de Costas (Ministerio de Medio Ambiente), etc.

3) Establecemento dun Mapa de Riscos ou Vulnerabilidade das Costas Españolas. 4) Actividades de Seguimento Básico. 5) Deseño e validación dun Modelo de Dispersión. Neste apartado avanzouse bastante pero

descoñécese a efectividade real ante un derramo real importante. 6) Establecemento dunha Base de Datos e a súa actualización continua. 7) Establecemento de Mapas de Sensibilidade e de Zonas que protexer. É necesario dispor

desta información en todo o litoral español (que tamén se almacenaría na Base de Datos), tanto no referente a hábitats costeiros, como a recursos biolóxicos sensibles e aos usos humanos dos recursos bióticos e abióticos tanto explotados como non explotados.

8) Redacción dunha Guía Operacional para o Seguimento Ecolóxico dun Derramo Accidental. Este tipo de guías, de contido eminentemente científico, xa existe nalgúns países e noutros estase redactando. Integraríase ou interaccionaría con outros seguimentos do impacto, por exemplo económicos ou sanitarios, ou cos plans de continxencia existentes. Contería dous apartados básicos: asesoramento inmediato na toma de decisións, tanto urxente como a medio prazo, e seguimento ecolóxico do impacto producido. En caso de accidente, nesta guía contemplaranse as respostas (sobre investigación) a preguntas tales como: Que facer? Con que medios? Quen dirixe ou coordina? En que condicións? Ata que límites? Quen financia? Como se difunde a información que se vai obtendo? No accidente que nos ocupa estas respostas atrasáronse aproximadamente dous meses, os máis importantes para o comezo de boa parte das investigacións sistemáticas.

9) Creación dun Comité Xestor-Asesor Multidisciplinar permanente. Formarían parte del uns 8-12 científicos de diferentes especialidades e institucións con coñecementos e experiencia demostrada en verteduras mariñas accidentais. A súa pertenza a este Comité sería compatible co seu traballo habitual.

Page 159: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

151

b) En caso de vertedura:

1) O Comité Xestor e de Asesoramento poría en marcha a execución do contido na Guía de Seguimento e ampliaría a súa composición con expertos coñecedores da zona afectada e especialistas no tipo de contaminante da vertedura.

2) Asesoraría cientificamente nas cuestións que lle demandasen —por exemplo pechar unha pesqueira ou prohibir o baño nunha praia— e, especialmente, nos labores de limpeza do material derramado.

3) Supervisaría as accións do seguimento concreto; niveis de contaminantes, extensión e evolución da zona contaminada, con especial énfase nos efectos sobre os recursos vivos de interese ecolóxico ou comercial.

4) Supervisaría a actualización continua da Base de Datos. 5) Difundiría a información científica obtida: mapas de predición, informes de resultados…

(...) Posiblemente, desde que se propuxo no Congreso dos Deputados este Plan de Investigación

Permanente de Verteduras Mariñas Accidentais en decembro de 2005, algunhas ou varias das actuacións que se propoñen xa estean implantadas ou preto da súa posta en vigor.

Cando aínda se estaba redactando o mencionado Programa, eu era escéptico sobre a súa implantación. Na actualidade o escepticismo magnificouse e chegouse á incredulidade total. Dúas circunstancias lévannos a esta conclusión: a) A actual crise económica, que irradia todo o espazo tanto marítimo como terrestre, é á que se responsabiliza de todas as inoperancias e/ou desgrazas do mundo mundial e b) O que é máis importante: a falta de vontade política, que vén derivada do afastamento temporal do accidente que agora comentamos; esquecéndose de que cada vez estamos máis preto doutro similar que se engada á lista dos Polycomander, Erkowit, Urquiola, Andros Patria, Cason, Mar Exeo…, no que se refire só a Galicia. Como di o refrán “Acórdanse de Santa Bárbara cando trona”.

Page 160: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

152

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

152

ÍNDICE dos Proxectos do PT3. Distribución e Dinámica do Fuel-oil nos Ecosistemas Afectados

Proxecto Código Investigador principal Páx.Relación de proxectos do PT3 con información enviada polos IPs

Análisis y cartografía del fuel en aguas, sedimentos y organismos y niveles de contaminación. Inventario de los resultados previos obtenidos en Galicia y Cantábrico.

Acción especial urxente 2003 Bayona Termens, Josep Maria 154

Implementación de un sistema de intercalibración de resultados analíticos. Acción especial urxente 2003 Viñas Diéguez, Lucía Elisa 155

Bases para el desarrollo de un modelo de enterramiento del fuel y su evolución en la columna sedimentaria de la zona intermareal de playas. Accións complementarias 2004 Bernabeu Tello, Ana M.ª. 157

Ejercicio de intercalibración de HAPs en relación con el estudio del impacto del Prestige. Accións complementarias 2004 Viñas Diéguez, Lucía Elisa 159

Campaña oceanográfica en la zona del hundimiento del Prestige para evaluación de las fugas del pecio. Acción especial urxente 2006 Viñas Diéguez, Lucía Elisa 161

Búsqueda, identificación y caracterización de microorganismos marinos tolerantes a disolventes orgánicos con capacidad de degradar fenantreno y antraceno.

VEM2003-20025 Segura Carnicero, Ana 163

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 1. VEM2003-20068-C05-01 Bayona Termens, Josep Maria 166

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 3. Estudio integrado. VEM2003-20068-C05-03 Viñas Diéguez, Lucia Elisa 170

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 4. Procesos de biodegradación microbiana del fuel del Prestige y su aplicación en biorremediación.

VEM2003-20068-C05-04 Solanas Cánovas, Anna María 176

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 5. Mejoras metodológicas para el análisis de hidrocarburos y metales en el medio marino. Seguimiento de la contaminación originada por el vertido del Prestige.

VEM2003-20068-C05-05 Muniategui Lorenzo, Soledad 179

Subproxecto 1. Biodegradación anaerobia de residuos de petróleo por bacterias sulfatorreductoras y biodiversidad en la eliminación microbiana de crudo en sedimentos marinos.

VEM2003-20075-C02-01 Marques Martín, Silvia 187

PRESTEPSE. Subproxecto 4. Analítica y PAHs. VEM2003-20082-C06-04 Etxebarria Loizate, Nestor 190

Subproxecto 3. Desarrollo de un sensor hiperespectral y de técnicas ópticas complementarias para la teledetección y análisis de vertidos marinos. VEM2003-20088-C04-03 Liñares Beiras, Jesús 194

Biorrecuperacion de playas, aguas y sedimentos marinos contaminados con fuel. VEM2003-20089-C02-01 Feijoo Costa, Gumersindo 196

Implicaciones oceanográficas y biogeoquímicas de la dispersión en la columna de agua del fuel vertido desde el pecio del Prestige. VEM2003-20583 Rosell Mele, Antoni

Biodisponibilidad y metabolismo microbiano de hidrocarburos aromáticos policíclicos presentes en vertidos marinos de petróleo. Implicaciones para su atenuación natural y biorremediación.

VEM2004-08556 Ortega Calvo, José Julio 202

Biorremediación enzimática de hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAHs) en vertidos marinos. VEM2004-08559 Alcalde Galeote, Miguel 209

Biosensores para la evaluación in situ de contaminantes derivados de vertidos de petróleo y basados en sistemas genéticos multiplicadores de señal que se pueden acoplar a microchips.

VEM2004-08560 Ramos Martín, Juan Luis 213

Subproxecto 1. Desarrollo de técnicas de biodegradación in situ de hidrocarburos mediante el empleo de microorganismos inmovilizados en hidrogeles adhesivos.

VEM2004-08637-C03-01 Ochoa Gómez, José Ramón 215

Subproxecto 3. Inmovilización de microorganismos degradadores de hidrocarburos en soportes poliméricos adhesivos y biodegradables. VEM2004-08637-C03-03 Llama Fontal, María Jesús 217

Estratexias de biorrecuperación do litoral. Aplicación á praia de Sorrizo (Arteixo). Subproxecto. Estudo microbioloxico. Fundación Arao Grifoll Ruiz, Magdalena 219

Limpeza láser como alternativa á biorremediación en rochas. Fundación Arao Yáñez Casal, Armando J. 2

199

21

Page 161: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

153

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

153

Almacenamento dos residuos de fuel e a súa reciclaxe como elemento de construción. Fundación Arao Delgado Martín, Jordi 223

Eliminación de naftaleno en augas mariñas contaminadas por vertidos de petróleo mediante inmobilización de bacterias degradadoras. Fundación Arao González Villa, Tomás 225

Identificación e análise do envellecemento dos vertidos de hidrocarburos no ecosistema mariño. Fundación Arao Muniategui Lorenzo, Soledad 230

Evaluación y seguimiento de la contaminación originada por el vertido del buque Prestige en el ecosistema marino gallego.

Consellería de Innovación, Industria e Comercio. Dirección Xeral de I+D+i Xunta de Galicia

Prada Rodríguez, Darío 233

Melloras metodolóxicas para a análise de hidrocarburos e metais no medio mariño. Seguimento da contaminación orixinada polo vertido do Prestige.

Consellería de Innovación, Industria e Comercio. Dirección Xeral de I+D+i Xunta de Galicia

Prada Rodríguez, Darío 237

Relación de proxectos do PT3 sen información proporcionada polos IPs

Subproxecto 2. Aislamiento y caracterización molecular de bacterias reductoras de Fe (III) capaces de biodegradar compuestos aromáticos a partir de sedimentos contaminados con petróleo.

VEM2003-20075-C02-02 Carmona Pérez, Manuel 242

Subproxecto 1. Sistema hiperespectral multisensor para la detección, seguimiento y representación cartográfica de vertidos marinos: instrumentación, sistemas de clasificación supervisada y detección en tiempo real.

VEM2003-20088-C04-01 Duro Fernández, Richard 242

Suproxecto 2. Desarrollo de un sistema hiperespectral multisensor para la detección, seguimiento y representación cartográfica de vertidos marinos: adquisición, control y comunicaciones.

VEM2003-20088-C04-02 González Castaño, Francisco Javier 242

Subproxecto 4. Métodos computacionales para la detección de vertidos a partir de información de sensores remotos hiperespectrales y otros. VEM2003-20088-C04-04 Graña Romay, Manuel 243

Caracterización de la microbiota autóctona degradadora del fuel del Prestige y de su potencial de biorremediación. VEM2003-20565 Lalucat Jo, Jorge 243

Eliminación de aceites pesados de aguas contaminadas mediante adsorción y degradación fotoquímica. VEM2004-08576 Díez Tascón, Juan Manuel 244

Detección de vertidos marinos mediante la nueva generación de radiómetros en órbita: aplicaciones complementarias a los radares de apertura sintética.

VEM2004-08579 Ruiz Segura, Javier 244

Subproxecto 2. Síntesis y caracterización de soportes poliméricos adhesivos y biodegradables. VEM2004-08637-C03-02 Katime Amashta, Issa 244

Estratexias de biorrecuperación do litoral. Aplicación á praia de Sorrizo (Arteixo). Subproxecto. Estudo químico. Fundación Arao Lema Rodicio, Juan M. 245

Posta en marcha do sistema EUROCRUDE para a determinación da orixe de vertidos mariños de fuelóleos e crus de petróleo. Fundación Arao Fernández Feal, María

Mercedes del Coro 245

Page 162: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

154

Relación de proxectos do PT3 con información enviada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Análisis y cartografía del fuel en aguas, sedimentos y organismos y niveles de contaminación. Inventario de los resultados previos obtenidos en Galicia y Cantábrico. PT3

I.P. Bayona Termens, Josep Maria ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Consejo Superior de Investigaciones científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) IEO; IIM-CSIC; UDC.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2003

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 233 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El proyecto pretendía obtener una visión consistente sobre la evolución temporal del vertido y su impacto en los distintos compartimentos bióticos y abióticos del litoral atlántico, desde la frontera portuguesa a la francesa.

Para ello se realizó un exhaustivo estudio de la composición química del fuel, para obtener indicadores moleculares que permitieran su identificación inequívoca en el medio, y se llevó a cabo un extenso programa de muestreo de residuos de fuel en el mar (más de 200 muestras), sedimentos (77 estaciones) y mejillones (41 estaciones), durante los dos años siguientes al vertido (2003 y 2004), para estudiar el comportamiento del fuel en el mar y la distribución espacial y temporal de los hidrocarburos después del vertido. Aparte, se realizaron muestreos puntuales de otros organismos, principalmente peces y organismos sésiles como erizos, percebes, etc., para determinar los contenidos de hidrocarburos y estudiar los posibles efectos subletales del vertido. Finalmente, se realizaron estudios de campo y de laboratorio sobre los procesos de biodegradación y fotooxidación del fuel.

Los principales resultados obtenidos fueron: La evidencia de la gran persistencia del fuel en el medio, dos años después del vertido,

así como la coexistencia de otros vertidos en determinadas zonas, durante este período. En este sentido, la implementación de las metodologías necesarias para la identificación de derrames de petróleo y de una red nacional de vigilancia por parte de las autoridades competentes ha sido una de las aportaciones más relevantes del proyecto.

La obtención, por primera vez, de un inventario extenso de la contaminación por hidrocarburos del litoral Atlántico español y de su evolución en el caso del vertido del Prestige. Salvo en la zona de la Costa da Morte, la acumulación de fuel en sedimentos y organismos fue limitada, existiendo puntos de la costa con niveles crónicos de contaminación por hidrocarburos, relativamente elevados.

El impacto del fuel en las comunidades intermareales fue disminuyendo con el tiempo, llegando a los niveles basales de hidrocarburos al cabo de 6-7 meses.

El producto vertido mostró baja toxicidad, que se atribuyó a la poca solubilidad de la mayoría de sus componentes y a la baja exposición de los organismos marinos, salvo en el caso de la existencia de contacto directo (petroleado).

Los ensayos de biorremediación con nutrientes oleofílicos mostraron relativa eficacia, por lo que también pueden ser de interés en vertidos de productos petrolíferos pesados.

Page 163: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

155

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Implementación de un sistema de intercalibración de resultados analíticos. PT3

I.P. Viñas Diéguez, Lucía Elisa ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) CSIC; UDC.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2003

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 7000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El objetivo principal del proyecto fue la evaluación externa de la fiabilidad y la comparabilidad de los resultados proporcionados por diferentes laboratorios que se disponían a suministrar información sobre niveles de contaminantes relacionados con el Prestige, tanto en las Acciones Urgentes como en la Acción Estratégica del MCYT así como laboratorios dependientes de Sanidad o Medio Ambiente.

Para ello se llevó a cabo un ejercicio de intercalibracion, entre los laboratorios interesados, de hidrocarburos aromáticos policíclicos en matrices marinas (sedimento y biota). En total participaron 16 laboratorios y se suministraron muestras de sedimento a 10 de ellos y biota a 15; se recibieron resultados de 6 y 11 respectivamente.

En resumen, las principales conclusiones del proyecto son: En general, la “calidad” de las determinaciones analíticas de las matrices estudiadas por

los laboratorios participantes es, cuando menos, deficiente. En sedimento, si la referencia son solamente los resultados remitidos, 3 laboratorios

cuantifican más del 50% de los PAHs analizados de forma satisfactoria. En esta misma matriz, de los 15 resultados enviados por un laboratorio, 14 de ellos tienen una Z superior a 10; existiendo 4 PAHs (27%) con Z superior a 100.

En biota, sobre el número de resultados posibles, solo 2 de los 11 laboratorios participantes (18%) superan la determinación satisfactoria del 50% de los PAHs estudiados. Aún en este caso (los dos mejores laboratorios), uno de ellos tiene una Z superior a 12 (error del 320%), con lo que si se expresan o estudian los resultados como suma de varios PAHs, lo cual es bastante habitual, esta desviación extrema de uno de los determinandos distorsiona totalmente la concentración del conjunto de los PAHs.

Tomando como referencia solamente los resultados enviados (remitidos) por cada centro, se observa que el 73% de los laboratorios no superan el 50% de resultados satisfactorios y el 64% no llega al 34% de resultados aceptables.

También en biota, un laboratorio no aportó ningún resultado aceptable y, de los 14 que enviaron, 11 de ellos (79%) se consideran valores extremos.

A la vista de lo anterior, se recomendó que los Investigadores Principales se preocupasen prioritariamente de la “calidad” de los análisis químicos que estaban utilizando en sus trabajos ya que, si no tienen una “fiabilidad” mínima, las conclusiones de sus investigaciones serían incorrectas.

Page 164: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

156

Varios participantes han solicitado la celebración de una segunda intercalibración. Así mismo, algunos de ellos manifestaron su interés en mantener una reunión conjunta con otros participantes y con los organizadores del ejercicio.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

VIÑAS, L., GONZÁLEZ, J.J., BAYONA, J.M. & MUNIATEGUI-LORENZO, S. Control de calidad de los resultados analíticos de PAHs en proyectos de evaluación del impacto del Prestige en el medio marino: XIISeminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. 2004.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes IEO, CSIC, Universidade da Coruña. 2004. Informe: Implementación de un sistema de intercalibración

de resultados analíticos. Presentado a la Comisión de Coordinación Científica en Marzo 2004.

Page 165: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

157

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Bases para el desarrollo de un modelo de enterramiento del fuel y su evolución en la columna sedimentaria de la zona intermareal de playas. PT3

I.P. Bernabeu Tello, Ana M.ª ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Departamento de Química Ambiental. IIQAB- CSIC.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Accións complementarias

2004 +34 986 812005

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 28 441,81 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

PGDIT03RMA30101PR (IP: Belén Rubio, UVIGO)CTM-2008-02699-E (IP: Ana M.ª Bernabeu, UVIGO)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO (Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El comportamiento morfodinámico de las playas arenosas se ha revelado como un factor determinante en el enterramiento del fuel durante las primeras etapas de una marea negra en la zona intermareal. Además, la diferente morfología del fuel encontrado en cada una de las playas estudiadas mostró que la morfodinámica de playas también tiene una influencia clara en la evolución del fuel enterrado, donde los procesos mecánicos de degradación se hacen más importantes a medida que la actividad microbiana se reduce.

Estos resultados permitieron el desarrollo de un modelo de evolución del fuel enterrado en la columna sedimentaria. Este modelo establece los procesos hidrodinámicos implicados (fundamentalmente, oleaje y variación del nivel freático asociado a la marea) y las diferentes vías de degradación mecánica del fuel.

Por ello, la morfodinámica de playas, como factor determinante en la evolución de una marea negra en la costa, debe incluirse en los protocolos actuales de gestión y limpieza de mareas negras. Esto permitirá estimar los tiempos de recuperación de un arenal así como la efectividad de los métodos de limpieza de forma precisa. Este es el objetivo principal del proyecto que se encuentra actualmente en desarrollo titulado “Buried fuel in the intertidal beach zone: coupling between beach morphodynamic, natural degradation, forcing mechanisms and biological activity (OILDEBEACH)”, en el marco de la ERANET-AMPERA del 6º Programa Marco de la EU y financiado por el MICINN.

Entre otros aspectos, el protocolo que se está desarrollando incluirá la determinación de la escala temporal de los procesos implicados en la contaminación por fuel en playas, así como la posible influencia en el proceso natural de regeneración del sedimento de los aportes crónicos (aunque de baja concentración) de fuel desde plataforma.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BERNABEU, A.M., NUEZ DE LA FUENTE, M., REY, D., RUBIO, R., VILAS, F., MEDINA, R. & GONZÁLEZ, M.E. (2006). Beach morphodynamics forcements in oiled shorelines: coupled physical and chemical processes during and after fuel burial. Marine Pollution Bulletin, 52: 1156-1168.

BERNABEU, A.M., REY, D., LAGO, A. & VILAS, F. (2010). Simulating the influence of physicochemical parameters in the evolution of subsurface oil in beaches: Preliminary results. Marine Pollution Bulletin, 60(8): 1170-1174.

BERNABEU, A.M., REY, D., RUBIO, B., VILAS, F., DOMÍNGUEZ, C., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2009). Assessment of cleanup needs of oiled sandy beaches: Lessons from the Prestige oil spill. Environmental Science and Technology, 43(7): 2470–2475.

Page 166: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

158

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BERNABEU, A. M., NUEZ DE LA FUENTE, M., RUBIO, B., REY, D. & VILAS, F. A new perspective on the occurrence and evolution of fuel buried in the intertidal zone of beaches. The case study of 2002 Prestige’s Oil Spill. Internacional Symposium on Integrated Coastal Zone Management. Arendal, Noruega. 2007.

BERNABEU, A. M., NUEZ DE LA FUENTE, M., RUBIO, B., REY, D., VILAS, F., DOMÍNGUEZ, C., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. Evaluación de la contaminación por fuel en la zona intermareal de la costa norte española tras la catástrofe del Prestige. 5º Simposio del Margen Continental Ibérico Atlántico. Aveiro, Portugal. 2006.

BERNABEU, A.M., NUEZ DE LA FUENTE, M., RUBIO, B., REY, D., VILAS, F., DOMÍNGUEZ, C., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. Fuel pollution assessment in the intertidal zone of the Northern coast of Spain after the Prestige catastrophe. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

BERNABEU, A. M., REY, D., RUBIO, B., VILAS, F., NUEZ, M., DOMÍNGUEZ, C., BAYONA, J. M. & ALBAIGÉS, J.Influencia de parámetros geológicos en la evolución de una marea negra en la zona intermareal de una playa. VII Congreso Geológico de España. Las Palmas de G.C.. 2008.

NUEZ DE LA FUENTE, M., BERNABEU, A. M., REY, D., RUBIO, B. & VILAS, F. Simulación experimental de la difusión del fuel enterrado en arenas de playa: Resultados preliminares. 5º Simposio del Margen Continental Ibérico Atlántico. Aveiro, Portugal. 2006.

NUEZ DE LA FUENTE, M., BERNABEU, A.M., REY, D., RUBIO, B. & VILAS, F. Procesos implicados en la degradación natural del fuel enterrado en la zona intermareal de playas: simulación experimental. IX Jornadas Españolas de Costas y Puertos. San Sebastián. 2007.

NUEZ DE LA FUENTE, M., BERNABEU, A.M., REY, D., RUBIO, B., VILAS, F. & DURÁN, R. Experimental simulation of processes that affect buried oil in sediments of the beach intertidal zone: early conclusions. International Symposium on Marine Sciences 2007. Valencia. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes BERNABEU, A. M., VILAS, F., REY, D., RUBIO, B., NUEZ DE LA FUENTE, M., ALBAIGÉS, J., BAYONA, J. M. &

DOMÍNGUEZ, C. (2006). Bases para el desarrollo de un modelo de enterramiento del fuel y su evolución en la columna sedimentaria en la zona intermareal de playas. Comisión de Coordinación Científica de I + D de Vertidos Marinos Accidentales, Ministerio de Educación y Ciencia, 40 pp.

Teses de Licenciatura NUEZ DE LA FUENTE, M. (2006). Enterramiento y degradación del petróleo en la zona intermareal de una

playa: el caso de la costa de Galicia (NO España) tras el vertido del Prestige. Teses de Máster FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, S. (2010) Persistencia del fuel del Prestige 7 años después del accidente.

Tesis de Máster.

Page 167: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

159

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Ejercicio de intercalibración de HAPs en relación con el estudio del impacto del Prestige. PT3

I.P. Viñas Diéguez, Lucía Elisa ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto Español de Oceanografía. IEO.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Accións complementarias

2004

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 14 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los resultados conseguidos por los laboratorios en el primer ejercicio hicieron patente la necesidad de realizar un segundo ejercicio de intercalibración de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos (PAHs) en matrices marinas.

Durante el 2º ejercicio de intercalibración desarrollado se analizaron PAHs en dos muestras de matrices diferentes: sedimento y biota (mejillón). Los resultados obtenidos por los diferentes laboratorios se evaluaron comparándolos con los valores asignados (concentración que más se aproxima a la verdadera) para cada analito.

Además, se suministró a los diferentes laboratorios participantes una disolución de PAHs en concentración desconocida para poder evaluar separadamente los pasos de extracción y limpieza de la muestra de los de detección y cuantificación.

Como paso previo a este segundo ejercicio de intercalibración se realizó, en las instalaciones del Centro Oceanográfico de Vigo, los días 13 y 14 de Enero de 2005, un Seminario-curso de asesoramiento a los participantes para tratar aquellos aspectos que pudiesen ayudar a mejorar la “calidad” de sus determinaciones.

En este Seminario se evaluaron los resultados obtenidos en el primer ejercicio de intercalibración tratando de resaltar aquellos aspectos en los que son más frecuentes los errores en el análisis de PAHs en matrices marinas. Además, esta reunión sirvió de foro donde intercambiar experiencias y aclarar dudas.

En este caso, los laboratorios solicitantes de muestras fueron 11 para sedimento y 12 para biota (mejillón), remitiendo resultados solamente 6 de sedimento y 10 de biota.

Las principales conclusiones del proyecto se pueden resumir en los siguientes puntos: En general, la “calidad” de las determinaciones analíticas de las matrices estudiadas por

los laboratorios ha mejorado algo, sobre todo en el caso de sedimentos, con respecto al ejercicio anterior.

La realización de un seminario-reunión inicial fue valorada muy positivamente por los participantes. Además se realizó un cuestionario al finalizar el seminario para que los asistentes lo evaluasen. En general, las valoraciones fueron muy positivas.

En la disolución en hexano (GC), 3 de los 5 laboratorios que remitieron los resultados obtuvieron más del 80% de ellos satisfactorios. En el caso de la disolución en acetonitrilo (HPLC), 2 de los 4 laboratorios tienen más del 80% de los resultados enviados satisfactorios.

Page 168: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

160

En sedimento, teniendo en cuenta solo los resultados remitidos, 2 laboratorios cuantifican más del 50% de los PAHs de forma satisfactoria.

En biota, sobre el número de resultados posibles, solamente 3 laboratorios de los 10 participantes superan la determinación satisfactoria del 50% de los PAHs estudiados. Si se tienen en cuenta solamente los resultados enviados, 6 de los 10 laboratorios superan el 50% de resultados satisfactorios, pero todavía un laboratorio no tiene ni un solo resultado satisfactorio; 7 de los 12 enviados (58%) presentan un valor Z superior a 3.

A pesar de la mejoría en la calidad de los resultados, se insistió en la necesidad de que los IP prestasen mucha atención a la calidad de los análisis químicos que estaban utilizando, ya que en algunos casos no eran nada satisfactorios y podrían conducir a conclusiones incorrectas.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes IEO, CSIC, Universidade da Coruña. 2005. Informe: Implementación de un sistema de intercalibración

de resultados analíticos. Presentado a la Comisión de Coordinación Científica en Junio 2005.

Page 169: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

161

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Campaña oceanográfica en la zona del hundimiento del Prestige para evaluación de las fugas del pecio. PT3

I.P. Viñas Diéguez, Lucía Elisa ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2006

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Durante la campaña realizada por el Dr. Antoni Rosell en marzo de 2006 en las proximidades de la zona en la que se hundió el Prestige en el B/O Cornide de Saavedra, se detectaron irisaciones de vertidos petrolíferos en el agua superficial.

Posteriormente, en julio de ese mismo año y aprovechando una campaña de Física del Instituto Español de Oceanografía, se volvió a dicha zona y se detectaron visualmente “manchas” de hidrocarburos en las proximidades de la zona donde está hundida la popa.

Se recogieron muestras superficiales de agua, en las que, una vez cuantificados los hidrocarburos aromáticos totales disueltos/dispersos, se comprobó que, teniendo en cuenta la zona de que se trata, la presencia de hidrocarburos puede considerarse entre baja y moderada. El perfil analítico inicial de las muestras presentaba similitudes con el fuel transportado por el Prestige. Estudios más detallados confirmaron el origen de los hidrocarburos.

Una vez finalizados los estudios de estas muestras, se diseñó una campaña oceanográfica en la mencionada zona para tomar muestras de posibles manchas y agua a diferentes profundidades para tratar de delimitar la extensión del vertido, obtener una aproximación sobre su importancia y conocer la dinámica de los hidrocarburos en la columna de agua. Para delimitar la extensión del vertido se muestrearon 24 estaciones, 20 de las cuales se situaron en las proximidades de la zona de hundimiento. En cada estación se recogió agua a diferentes profundidades, desde superficie hasta un máximo de 3800 m para conocer la distribución de los hidrocarburos aromáticos totales (TAH) disueltos/dispersos a lo largo de la columna de agua.

Para corroborar definitivamente el origen de los hidrocarburos, el Departamento de Química Ambiental del Centro de Investigación y Desarrollo del CSIC de Barcelona analizó 5 muestras de “manchas/galletas”. Este centro aplica las técnicas analíticas más fiables existentes en la actualidad para determinar la procedencia de los hidrocarburos, utilizando los llamados indicadores de origen (índices de diagnóstico), que están formados por isoprenoides y cicloalcanos de tipo esteránico y triterpánico, cuyas distribuciones relativas constituyen la “huella digital” del residuo.

Los resultados obtenidos de los análisis de estas muestras confirmaron que, sin lugar a dudas, el vertido procede de la carga que transportaba el Prestige, con un escaso grado de envejecimiento, por lo que debe ser un vertido relativamente reciente. De hecho, no presenta signos de degradación.

Dada la evolución de los hidrocarburos en el mar, la distancia a áreas costeras de interés comercial y/o ecológico (260 km), es de esperar que las repercusiones negativas en el ecosistema marino no sean significativas. De todas formas, se recomendó llevar a cabo un seguimiento para conocer las variaciones del caudal del vertido.

Page 170: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

162

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

VIÑAS, L., FRANCO, A., SORIANO, J.A., BARGIELA, J., DE ARMAS, D., GONZÁLEZ, J.J., BAYONA J.M. & ALBAIGÉS, J. Hydrocarbon pollution in the Prestige sinking area four years after the accident. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes IEO 2006. Hidrocarburos en la zona del hundimiento del Prestige. Informes Prestige.

http://www.ieo.es/prestige/pdfs/informe_prestige_nov06.pdf

Page 171: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

163

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Búsqueda, identificación y caracterización de microorganismos marinos tolerantes a disolventes orgánicos con capacidad de degradar fenantreno y antraceno. PT3

I.P. Segura Carnicero, Ana ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Estación Experimental del Zaidín (EEZ).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20025

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El proyecto de investigación se planteó ante la falta de conocimiento sobre las bacterias aerobias degradadoras de hidrocarburos policíclicos aromáticos (PAHs) en ambientes donde estuvieran presentes también los disolventes orgánicos. Estos son tóxicos para los seres vivos ya que se intercalan en las membranas celulares produciendo lesiones irreversibles. Existen microorganismos capaces de degradar estos compuestos cuando están presentes en concentraciones bajas, pero a altas concentraciones resultan tóxicos, haciendo inviable la colonización de estos ambientes. Este es el caso del crudo del Prestige, que contenía disolventes orgánicos como benceno, tolueno o xilenos. El proyecto se centró en encontrar microorganismos que fuesen capaces de degradar algunos de los compuestos presentes en el crudo (se utilizó como compuesto modelo el fenantreno) y que, además, fuesen capaces de tolerar altas concentraciones de disolventes orgánicos. Hay que destacar que, hasta el momento del trabajo, había descritas muy pocas bacterias marinas tolerantes a disolventes orgánicos. Durante este proyecto, se aislaron varias bacterias marinas capaces de crecer en presencia de 0.1% (v/v) de tolueno. Estas bacterias fueron caracterizadas a nivel bioquímico y mediante secuenciación de su ADN ribosómico 16S. La cepa EEZMo-1 pertenecía al género Exiguobacterium, EEZMo-2 y EEZMo-3 al género Bacillus, EEZMo-4 al género Pseudoalteromonas y EEZMo-14 al género Halomonas. Destacamos, en este resumen, la capacidad de estas cepas de crecer también en altas concentraciones de sales: EEZMo-1, -3, y -4 crecen bien a una concentración salina del 10% (p/v) de NaCl y EEZMo-14 crece hasta en un medio con el 15% de NaCl. Aunque ninguna fue capaz de crecer usando PAHs como única fuente de carbono, estas cepas pueden servir de base para introducir genes de degradación de diversos contaminantes y, así, construir cepas que puedan ser utilizadas en biorremediación de aguas saladas.

También se lograron aislar e identificar poblaciones bacterianas que crecían utilizando el fenantreno como única fuente de carbono y en presencia de 0.1% (v/v) de tolueno. Estas poblaciones se caracterizaron por secuenciación de librerías genómicas y análisis de TGGE ya que no formaban colonias aisladas en medios sólidos. Se comprobó que la población estaba formada mayoritariamente por bacterias pertenecientes al género Lutibacterium y, en estas poblaciones, se identificó una bomba de la familia RND (implicadas en tolerancia a tolueno en distintas cepas de Pseudomonas) que podría estar implicada en la tolerancia a disolventes orgánicos en esta cepa.

En general, el proyecto aporta no solo un conjunto de cepas que pueden ser utilizadas en biorremediación de aguas salinas, sino también conocimientos sobre los mecanismos de tolerancia a disolventes orgánicos.

Page 172: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

164

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos MOLINA-HENARES, A.J., KRELL, T., GUAZZARONI, M.E., SEGURA A. & RAMOS, J.L. (2006). Members of the

IclR family of bacterial regulators function as activators and/or represors. FEMS Microbiol. Rev. 30: 157-186.

RAMOS, J.L., DUQUE, E., DANIELS, C., MOLINA, L. & SEGURA, A. (2009). Exploiting environmental niches and the potential of environmental microbes. Environ. Microbiol. Reports., 1: 275-278.

SEGURA, A., HURTADO, A., RIVERA, B. & LAZAROAIE, M. (2008). Isolation of new toluene-tolerant marine strains of bacteria and characterization of their solvent-tolerance properties. J. Appl. Microbiol. 104: 1408-1416.

Libros DANIELS, C., DEL CASTILLO, T., KRELL, T., SEGURA, A., BUSCH, A., LACAL, J. & RAMOS, J.L. (2009). Genetics

of accessing and exploiting hydrocarbons. In: K.N. TIMMIS (Ed.). Handbook of hydrocarbons and lipid microbiology. 1576-1582.

GALLEGOS, M.T., MOLINA-HENARES, A.J., ZHANG, X., BERNAL, P., ALGUEL, Y., GUAZZARONI, M.E., TERÁN, W., KRELL, T., SEGURA, A. & RAMOS, J.L. (2007). Genomic insights into solvent tolerance and pumps that extrude toxic chemicals. In: DÍAZ, E. (Ed.). Microbial degradation: Genomics and molecular biology. Caister Academic Press, Norfolk UK, 189-210.

KRELL, T., HILAL, B., SEGURA, A., GARCÍA, V., DANIELS, C. & RAMOS, J.L. (2009). Extrusion pumps for hydrocarbons: Pumps: an efficient evolutionary strategy to confer resistance to hydrocarbons. In: K.N. TIMMIS (Ed.). Handbook of hydrocarbons and lipid microbiology. 1586-1591.

RAMOS, J.L., DUQUE, E., GALLEGOS, M.T., SEGURA, A. & MARQUÉS, S. (2004). Regulation of toluene catabolic pathways and toluene efflux pump expression in bacteria of the genus Pseudomonas. In: R. VAZQUEZ-DUHALT & R. QUINTERO-RAMIREZ (Eds.). Petroleum biotechnology: developments and perspectives, 151: 341-372.

SEGURA, A., BERNAL, P., PINI, C., KRELL, T., DANIELS, C. & RAMOS, J.L. (2009). Membrane composition and modifications in response to aromatic hydrocarbons in Gram negative bacteria. In: K.N. TIMMIS (Ed.). Handbook o hydrocarbons and lipid microbiology. 1596-1603.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

RODRÍGUEZ-CONDE, S., GARCÍA-PUENTE, A. & SEGURA, A. Screening of bacteria for PAHs degradative genes and biosurfactant production. The Third Internatinal Meeting on Environmental Biotechnology and Engineering (3IMEBE). Palma de Mallorca. Septiembre. 2008.

SEGURA, A., RODRÍGUEZ-HERVÁ, J.J., GARCÍA, V., LAZAROAIE, M., HURTADO, A. & RAMOS, J.L. Workshop: Bioavailability of pollutants and soil remediation: Understanding the biological basis for tolerance to solvents. Roles in biodegradation and biosensing. Sevilla. Septiembre. 2006.

SEGURA, A., RODRÍGUEZ-HERVÁ, J.J., GARCÍA, V., RIVERA, B., HURTADO, A. & RAMOS, J.L. Reunión del Grupo especializado de Microbiología industrial y Biotecnología Microbiana. CMIBM. Bioremediation. A Coruña. Noviembre, 2006.

SEGURA, A., ROJAS, A., HURTADO, A., DUQUE, E., BERNAL P. & RAMOS, J.L. Bioremediation of soils contaminated with aromatic compounds: effects of rhizosphere, bioavailability, gene regulation and stress adaptation. NATO Advanced Research Workshop “Mechanisms of solvent tolerance in Pseudomonas”. Tartu, Estonia. Mayo. 2004.

Page 173: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

165

SEGURA, A., VAN DILLEWIJN, P., GODOY, P., RODRÍGUEZ-HERVÁ J.J. & RAMOS, J. L. European Workshop on Water microbiology: a genome/proteome approach. Genomic and proteomic approaches to microbiologically important environmental issues. Stressa, Italia. Abril. 2005.

SEGURA. A. Molecular mechanisms of solvent tolerance. Scientific Spring Meeting of the Microbiology. Arnhem, Holanda. Abril 2009.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

La Dra. Mihaela Lazaroeiae realizó una estancia de tres meses para aprender técnicas de Biología Molecular. Para ello obtuvo una beca FEBS (short-term). Esta estancia se realizó de abril a junio del 2005. Proyecto Fin de Carreira

La Lcda. Beatriz Rivera de la Escuela de Biología (Instituto Tecnológico de Costa Rica) ha realizado su proyecto de graduación (fin de carrera) para optar al título de Bachiller en Ingeniería en Biotecnología en el grupo de Degradación de Tóxicos Orgánicos de la Estación Experimental del Zaidín. Su proyecto fin de carrera se ha enmarcado dentro del proyecto de investigación VEM2003-20025.

Page 174: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

166

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 1. PT3

I.P. Bayona Termens, Josep Maria ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro de Investigación y Desarrollo (CID). Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20068-C05-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 353 881 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20068-C05-02; VEM2003-20068-C05-03; VEM2003-20068-C05-04; VEM2003-20068-C05-05

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO15

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El proyecto se planteaba obtener una visión consistente sobre la evolución temporal del vertido y su impacto en los distintos compartimentos bióticos y abióticos del litoral atlántico, desde la frontera portuguesa a la francesa.

Para ello se realizó un exhaustivo estudio de la composición química del fuel, para obtener indicadores moleculares que permitieran su identificación inequívoca en el medio, y se llevó a cabo un extenso programa de muestreo de residuos de fuel en el mar (más de 200 muestras), sedimentos (77 estaciones) y mejillones (41 estaciones), durante los dos años siguientes al vertido (2003 y 2004), para estudiar el comportamiento del fuel en el mar y la distribución espacial y temporal de los hidrocarburos después del vertido. Aparte, se realizaron muestreos puntuales de otros organismos, principalmente peces y organismos sésiles como erizos, percebes, etc., para determinar los contenidos de hidrocarburos y estudiar los posibles efectos subletales del vertido. Finalmente, se realizaron estudios de campo y de laboratorio sobre los procesos de biodegradación y fotooxidación del fuel.

Los principales resultados obtenidos fueron: La evidencia de la gran persistencia del fuel en el medio, dos años después del vertido,

así como la coexistencia de otros vertidos en determinadas zonas, durante este período. En este sentido, la implementación de las metodologías necesarias para la identificación de derrames de petróleo y de una red nacional de vigilancia por parte de las autoridades competentes ha sido una de las aportaciones más relevantes del proyecto.

La obtención, por primera vez, de un inventario extenso de la contaminación por hidrocarburos del litoral Atlántico español y de su evolución en el caso del vertido del Prestige. Salvo en la zona de la Costa da Morte, la acumulación de fuel en sedimentos y organismos fue limitada, existiendo puntos de la costa con niveles crónicos de contaminación por hidrocarburos, relativamente elevados.

El impacto del fuel en las comunidades intermareales fue disminuyendo con el tiempo, llegando a los niveles basales de hidrocarburos al cabo de 6-7 meses.

El producto vertido mostró baja toxicidad, que se atribuyó a la poca solubilidad de la mayoría de sus componentes y a la baja exposición de los organismos marinos, salvo en el caso de la existencia de contacto directo (petroleado).

15 Nota dos coordinadores: O texto do RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO desta ficha é exactamente igual ao da ficha do proxecto das páxinas 155-156, “Análisis y cartografía del fuel en aguas, sedimentos y organismos y niveles de contaminación. Inventario de los resultados previos obtenidos en Galicia y Cantábrico” do mesmo IP: Bayona Termens, Josep María.

Page 175: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

167

Los ensayos de biorremediación con nutrientes oleofílicos mostraron relativa eficacia, por lo que también pueden ser de interés en vertidos de productos petrolíferos pesados.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos ALBAIGÉS, J., MORALES, B. & VILAS, F. (2006). The Prestige oil spill: A scientific response. Mar. PolIut.

Bull., 53: 205-207. ALONSO-GUTIÉRREZ, J., COSTA, M.M., FIGUERAS, A., ALBAIGÉS, J., VIÑAS, M., SOLANAS, A.M. & NOVOA, B.

(2008). Alcanivorax strain detected among the cultured bacterial community from sediments affected by the Prestige oil-spill. Mar. Ecol. Prog. Series, 362: 25-36.

ALONSO-GUTIÉRREZ, J., FIGUERAS, A., ALBAIGÉS, J., JIMÉNEZ, N., VIÑAS, M., SOLANAS, A.M. & NOVOA, B. (2009). Multiple approach study of bacterial communities associated to shoreline environments from “Costa da Morte” (NW-Spain) affected by the Prestige oil-spill. Applied and Environ. Microbiol., 75: 3407-3418.

ALZAGA, R., MONTUORI, P., ORTIZ, L., BAYONA J.M. & ALBAIGÉS, J. (2004). Development of a fast fractionation procedure for oil spill fingerprinting. Application to the Prestige oil spill. J.Chromatogr. A, 1025: 133-138.

BARATA, C., CALBET, A., SAIZ, E., ORTIZ, L. & BAYONA, J.M. (2005). Predicting single and mixture toxicity of petrogenic polycyclic aromatic hydrocarbons to the copepod Oithona davisae. Environ. Tox. Chem., 24: 2992-2999.

BERNABEU, A.M., REY, D., RUBIO, B., VILAS, F., DOMÍNGUEZ, C., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2009). Assessment of cleanup needs of oiled sandy beaches: Lessons from the Prestige oil spill. Environ. Sci. Technol., 43: 2470-2475.

DÍEZ, S., JOVER, E., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2007). Prestige Oil Spill. III. Fate of a heavy oil in the marine environment. Environ. Sci. Technol., 41: 3075-3082.

DÍEZ, S., SABATÉ, J., VIÑAS, M., BAYONA, J.M., SOLANAS, A.M. & ALBAIGÉS, J. (2005). The Prestige oil spill. 1. Biodegradation of a heavy fuel-oil under simulated conditions. Environ. Toxicol. Chem., 24: 2203-2217.

FRANCO, M.A., VIÑAS, L., SORIANO, J.A., DE ARMAS, D., GONZÁLEZ, J.J., BEIRAS, R., SALAS, N., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2006). Spatial distribution and ecotoxicity of petroleum hydrocarbons in sediments from the Galicia continental shelf (NW Spain) after the Prestige oil spill. Mar. Pollut. Bull., 53: 260-271.

GONZÁLEZ, J., VIÑAS, L., FRANCO, M.A., FUMEGA, J., SORIANO, J.A., GRUEIRO-MUNIATEGUI, G., LÓPEZ-MAHÍA, P., PRADA, D., BAYONA, J.M., ALZAGA, R. & ALBAIGÉS, J. (2006). Spatial and temporal distribution of disolved/dispersed aromatic hydrocarbons in seawater in the area affected by the Prestige oil spill. Mar. Pollut. Bull., 53: 250-259.

JIMÉNEZ, N., VIÑAS, M., BAYONA, J.M., ALBAIGÉS, J. & SOLANAS, A.M. (2007). The Prestige oil spill: bacterial community dynamics during a field biostimulation assay. Appl. Microbiol. Biotechnol., 77: 935-945.

JIMÉNEZ, N., VIÑAS, M., SABATÉ, J., DÍEZ, S., BAYONA, J.M., SOLANAS, A.M. & ALBAIGÉS, J. (2006). The Prestige oil spill. 2. Enhanced biodegradation of a heavy fuel-oil under field conditions by the use of an oleophilic fertilizer. Environ. Sci. Technol., 40: 2578-2585.

LABARTA, U., FERNÁNDEZ-REIRIZ, M.J., GARRIDO, J.L., BABARRO, J.M.F., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2005). Response of mussel recruits to hydrocarbon pollution from the Prestige oil spill along the Galician coast. A biochemical approach. Mar. Ecol. Progr. Ser., 302: 135-145.

Page 176: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

168

LAVADO, R., JANER, G. & PORTE, C. (2006). Steroid Levels and Steroid Metabolism in the Mussel Mytilus edulis: the Modulating Effect of Dispersed Crude Oil and Alkylphenols. Aquat. Toxicol., 78S: 65-72.

MARTIN-SKILTON, R., SABORIDO-REY, F. & PORTE, C. (2008). Endocrine alteration and other biochemical responses in juvenile turbot exposed to the Prestige fuel-oil. Sci. Total Environ., 404: 68-76.

MARTIN-SKILTON, R., THIBAUT, R. & PORTE, C. (2006). Endocrine alteration in juvenile cod and turbot exposed to dispersed crude oil and alkylphenols. Aquat. Toxicol., 78S: 57-64.

ORDÁS, M.C., ALBAIGÉS, J., BAYONA, J.M., ORDÁS, A. & FIGUERAS, A. (2007). Assessment of in vivo effects of the Prestige fuel-oil on the Mediterranean mussel immune system. Arch. Environ. Contam. Toxicol., 52: 200-206.

SACO-ÁLVAREZ, L., BELLAS, J., NIETO, O., BAYONA, J.M., ALBAIGÉS, J. & BEIRAS, R. (2008). Toxicity and phototoxicity of water-accommodated fraction obtained from Prestige fuel-oil and marine fuel-oil evaluated by marine bioassays. Sci. Total Environ., 394: 275-282.

SALAS, N., ORTIZ, L., GILCOTO, M., VARELA, M., BAYONA, J.M., GROOM, S., ÁLVAREZ-SALGADO, X.A. & ALBAIGÉS, J. (2006). Fingerprinting petroleum hydrocarbons in plankton and surface sediments during the spring and early summer blooms in the Galician coast (NW Spain) after Prestige oil spill. Mar. Environ. Res., 62: 388-413.

SIGNA, G., CARTES, J.E., SOLÉ, M., SERRANO, A. & SÁNCHEZ, F. (2008). Trophic ecology of the swimming crab Polybius henslowii Leach, 1820, in Galician and Cantabrian Seas: Influences of natural variability and the Prestige oil spill. Continental Shelf Res., 28: 2659-2667.

SOLÉ, M., BUET, A., ORTIZ, L., MAYNOU, F., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2007). Bioaccumulation and biochemical responses in mussels exposed to the water-accommodated fraction of the Prestige fuel-oil. Scientia Marina, 71: 373-382.

SORIANO, J.A., VIÑAS, L., FRANCO, M.A., GONZÁLEZ, J.J., NGUYEN, M.H., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2007). Spatial and temporal trends of polycyclic aromatic hydrocarbons in wild mussels from the Cantabrian coast (N Spain) after the Prestige oil spill. J. Environ. Monitoring, 9: 1018-1023.

SORIANO, J.A., VIÑAS, L., FRANCO, M.A., GONZÁLEZ, J.J., ORTIZ, L., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2006). Spatial and temporal trends of petroleum hydrocarbons in wild mussels from Galician coast (NW Spain) affected by the Prestige oil spill. Sci. Total Environ., 370: 80-90.

VIÑAS, L., FRANCO, M.A., SORIANO, J.A., GONZÁLEZ, J.J., ORTIZ, L., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2009). Accumulation trends of petroleum hydrocarbons in commercial shellfish from the Galician coast (NW Spain) affected by the Pestige oil spill. Chemosphere, 75: 534–541.

Libros ALBAIGÉS, J. (2006). Los vertidos accidentales de petróleo al mar: Coincidencias y Contrastes. In: A.

FIGUERAS (Ed.). Las lecciones de la catástrofe del Prestige: 71-89. Biblioteca de Ciencias (CSIC), Servicios Integrales de Edición Távara, S.L., ISBN: 84-00-08408-X.

ALBAIGÉS, J. (2007). Contaminación por vertidos de hidrocarburos al medio marino. In: ¿Qué aprendimos de la catástrofe del Prestige?, 183-199. Universidad Internacional Menéndez Pelayo, A Coruña. ISBN 978-84-611-8964-9.

ALBAIGÉS, J. & BAYONA, J.M. (2003). El fuel. In: La huella del fuel. Ensayos sobre el “Prestige”. Fundación Santiago Rey. Coruña: 80-103, ISBN 84-9757-116-9.

BAYONA, J. & ALBAIGÉS, J. (2006). Sources and fate of organic contaminants in the marine environment. In: “Marine Organic Matter”. The Handbook of Environmental Chemistry, Vol. 2, part N. Springer, Heidelberg (Alemania). 323-370, ISBN 3-540-28401 –X.

Page 177: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

169

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

11th Symposium on Sample Handling for Environmental and Biological Analysis. Baiona. 2004. Green Week. Comisión Europea. Bruselas. 2004. 2005 Annual ICES Science Conference. Aberdeen, Escocia, 2005. 3rd Asian Pacific International Conference on Pollutants Analysis and Control. Bangkok,

Tailandia, 2005. I Simposio Internacional sobre Vertidos Marinos Accidentales (VERTIMAR-2005). Vigo. Julio.

2005. Xllth International Conference on Diseases of Fish and Shellfish. Copenhagen. 2005. 7th Congreso Latinoamericano de Química Analítica Ambiental y Sanitaria. Medellín, Colombia.

2006. 4th Asian Pacific International Conference on Pollutants Analysis and Control. Pekín, China.

2007. II Simposio Internacional sobre Vertidos Marinos Accidentales (VERTIMAR-2007). Vigo. Junio.

2007. International Environmental Forensics Conference. Qingdao, China. 2008. 8th Latin American Symposium on Environmental and Sanitary Analytical Chemistry. San José,

Costa Rica. 2009. INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC.

(Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento BALSEIRO, P. (2008). Diagnóstico de epizootias en moluscos de interés comercial cultivados en Galicia.

Contribución al conocimiento patológico de Haliotis tuberculata L. Universidade de Santiago de Compostela. IIM-CSIC. Directores: Beatriz Novoa & Antonio Figueras.

FERNANDES, D. (2009). Pollutants in the aquatic environment: cultured versus wild fish. Universidad de Algarve.

JIMÉNEZ, N. (2009). Biodegradació i bioremediació de fuel del Prestige. Caracterització química i comunitats microbianes implicades. Universidad de Barcelona. Facultad de Biología. Departamento C-Microbiología. Directores: Anna M. Solanas Canovas, Joan Albaigés Riera & Josep M. Bayona Termens.

MARTIN-SKILTON, R. (2006). Endocrine disrupters in the marine environment: mechanisms of action and effects in exposed fish. Universidad de Barcelona. Facultad de Biología. Departamento C-Fisiología. Directoras: Cinta Porte Visa & Isabel Navarro Álvarez.

PRADO, M. (2009). Estudio de la respuesta inmune de la almeja fina Ruditapes decussatus. Universidade de Santiago de Compostela. IIM-CSIC. Directores: Beatriz Novoa & Antonio Figueras.

Page 178: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

170

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 3. Estudio integrado. PT3

I.P. Viñas Diéguez, Lucía Elisa ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro Costero Oceanográfico. Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20068-C05-03

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20068-C05-04; VEM2003-20068-C05-02; VEM2003-20068-C05-01

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El sub-proyecto tenía dos objetivos claramente diferenciados: 1. Evaluación de la distribución espacial y evolución temporal de los hidrocarburos y metales

pesados asociados al fuel. 2. Evaluación de efectos biológicos subletales y toxicidad asociados al vertido del Prestige

en moluscos y peces bentónicos y pelágicos de interés comercial. Dentro del primer objetivo, durante el desarrollo del proyecto se realizó el seguimiento

detallado de la evolución del vertido del Prestige, pudiendo constatarse que, debido a las especiales características del producto vertido, su incorporación a las diferentes matrices medioambientales fue ligeramente diferente de lo esperado en un primer momento.

Entre febrero de 2004 y enero de 2006, se realizaron 5 campañas de recogida de muestras de agua y sedimento a lo largo de las costas gallega y cantábrica. Durante estas campañas se tomaron 391 muestras de agua y 239 de sedimentos. Los análisis de estas muestras permitieron evaluar la distribución espacial y evolución temporal del contenido en hidrocarburos en la zona de la plataforma atlántica española.

También durante el desarrollo del proyecto se realizaron 6 campañas de recogida de mejillón silvestre a lo largo de la costa, tomándose muestras en 41 puntos, aumentando la frecuencia en aquellos más impactados, resultando finalmente en algo más de 150 muestras. Además, se analizaron muestras de percebe, navaja y erizo de diferentes puntos de la costa gallega de manera mensual durante más de un año.

Los resultados más relevantes en este apartado se refieren al descenso en los niveles de hidrocarburos a lo largo del estudio. En los primeros momentos, las concentraciones de hidrocarburos detectadas en las diferentes matrices marinas fueron importantes, alcanzándose en los meses-años posteriores valores que pueden ser considerados dentro de lo habitual en la mayor parte de las zonas estudiadas.

Además de la evaluación química, también se llevaron a cabo distintos estudios de campo utilizando diferentes especies de peces y moluscos, para el cumplimiento del objetivo de evaluación de efectos biológicos subletales y toxicidad asociados al vertido del Prestige en moluscos y peces bentónicos y pelágicos de interés comercial, mediante el uso combinado de bioensayos (embriotoxicidad, inmunotoxicidad, mutagenicidad, letalidad sobre fases larvarias) y biomarcadores a distintos niveles de organización (estrés oxidativo, alteraciones celulares, fisiológicas y del sistema inmune, efectos sobre la reproducción).

Page 179: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

171

Tres años después del accidente, se observó una disminución de los valores en los biomarcadores enzimáticos, pudiéndose considerar en algunas áreas tales valores como “background”, aunque, en el área de Fisterra y Galicia norte, se ha encontrado una fuerte inducción de la actividad EROD en C. lyra (especie representativa de la plataforma interna) en el muestreo del 2005. También se ha observado un aumento de los daños genotóxicos en ambas especies en el último muestreo (2005). Los datos obtenidos en este estudio han sido los primeros referenciados para estas especies de peces demersales en el área de la plataforma Gallego-Cantábrica.

La aplicación de biomarcadores en diferentes trabajos de campo con M. galloprovincialis permitió detectar, 18 meses después del vertido del Prestige, la existencia de un estrés oxidativo en organismos recogidos en estaciones de Galicia (Punta Insua y Caión) que se vieron afectadas por la marea negra del Prestige. Los organismos de estas estaciones tenían elevados niveles de la actividad enzimática Superóxido dismutasa (SOD).

En estas dos estaciones también se detectaron importantes alteraciones fisiológicas, como indicaron los bajos niveles de SFG (tasas de absorción, ingestión, respiración, excreción, y balance energético). Los valores de SFG se correlacionaron, de forma significativa y negativa, con los niveles de dos actividades antioxidantes, la glutatión reductasa y la SOD. Es decir, las estaciones que presentaron un estrés fisiológico, con bajos valores de SFG, son también las estaciones donde existe un estrés oxidativo.

Por otro lado, los datos obtenidos sobre la estabilidad de la membrana lisosómica en mejillones de las costas gallega y del Cantábrico, estudiada con el método de retención del colorante rojo neutro 18 meses después del accidente, mostró tiempos de retención que oscilaron entre 16,0 y 64,7 min. Estos tiempos indican la existencia de un importante estrés en todas las poblaciones muestreadas, que podría estar asociado con la exposición a diferentes contaminantes, entre los que se pueden encontrar los PAHs.

Los experimentos de exposición en laboratorio se llevaron a cabo con el fuel IFO-380, suministrado por la Comisión de Seguimiento del vertido del Prestige, de composición similar al vertido por el Prestige, y la especie Mytilus galloprovincialis.

La exposición se realizó durante 35 días a través del alimento. Durante este periodo, se determinó la influencia que la ingestión de fitoplancton contaminado con fuel tenía sobre el SFG y los niveles de las actividades enzimáticas antioxidantes en la especie M. galloprovincialis.

Los resultados obtenidos demostraron la capacidad del fuel para disminuir los valores de SFG tras 15 días de exposición, y para provocar un estrés oxidativo, como demostró el incremento de algunas de las actividades enzimáticas estudiadas en las glándulas digestivas y las branquias (glutatión peroxidasa y glutatión reductasa), y del grado de peroxidación lipídica, respecto al grupo control.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ÁLVAREZ-SALGADO, X.A., HERRERA, J.L., GAGO, J., OTERO, P., SORIANO, J.A. & POLA, C.G. (2006). Influence of the oceanographic conditions during spring 2003 on the transport of the Prestige tanker fuel-oil to the Galicia coast. Mar. Poll. Bull., 53: 239-249.

FRANCO, M.Á., VIÑAS, L., SORIANO, J.A., ARMAS, D., GONZÁLEZ, J.J., BEIRAS, R., SALAS, N., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2006). Spatial distribution and ecotoxicity of petroleum hydrocarbons in sediments from the Galicia continental shelf (NW Spain) after the Prestige oil spill. Mar. Poll. Bull., 53: 260-271.

FERNÁNDEZ, B., ALBENTOSA, M., VIÑAS, L., FRANCO, A., GONZÁLEZ, J.J & CAMPILLO, J.A. (2009). Integrated assessment of water quality of the Costa da Morte (Galicia, NW Spain) by means of mussel chemical, biochemical and physiological parameters. Ecotoxicology, 19: 735-750.

Page 180: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

172

GONZÁLEZ, J.J., VIÑAS, L., FRANCO, M.Á., FUMEGA, J., SORIANO, J.A., GRUEIRO, G., MUNIATEGUI, S., LÓPEZ MAHÍA, P., PRADA, D., BAYONA, J.M., ALZAGA, R. & ALBAIGÉS, J. (2006). Spatial and temporal distribution of dissolved/dispersed aromatic hydrocarbons in seawater in the area affected by the Prestige oil spill. Mar. Poll. Bull., 53: 250-259.

MARTÍNEZ-GÓMEZ C., CAMPILLO, J. A., BENEDICTO, J., FERNÁNDEZ, B., VALDÉS, J., GARCÍA, I. & SÁNCHEZ, F. (2006). Monitoring biomarkers in fish (Lepidorhombus boscii and Callionymus lyra) from the northern Iberian shelf after the Prestige oil spill. Mar. Poll. Bull., 53: 305-314.

NIETO, O., ABOIGOR, J., BUJÁN, R., N'DIAYE, M., GRAÑA, M.J., SACO-ÁLVAREZ, L., FRANCO, M.A., SORIANO, J.A. & BEIRAS, R. (2006). Temporal Variation of the levels of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs) in the Galician coast after the Prestige oil spill. Mar. Ecol. Prog. Ser., 328: 41-49.

SORIANO-SANZ, J., FRANCO-HERNÁNDEZ, A., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., CAMBEIRO-CAMBEIRO, B. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. (2006). Datos preliminares de hidrocarburos aromáticos policíclicos (HAPs) en mejillón silvestre de la costa cantábrica (España) después del vertido del Prestige. CienciasMarinas, 32(2B): 457-463.

SORIANO, J.A., VIÑAS, L., FRANCO, M.A., GONZÁLEZ, J.J., NGUYEN, M.H., BAYONA J.M. & ALBAIGÉS, J. (2007). Spatial and temporal trends of polycyclic aromatic hydrocarbons in wild mussels from the Cantabrian coast (N Spain) after the Prestige oil spill. J. Environ. Monit., 9: 1018-1023.

SORIANO, J.A., VIÑAS, L., FRANCO, M.Á., GONZÁLEZ, J.J., ORTIZ, L., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2006). Spatial and temporal trends of petroleum hydrocarbons in wild mussels from the Galician coast (NW Spain) affected by the Prestige oil spill. Science of the Total Environment, 370: 80-90.

VIÑAS, L., FRANCO, M.Á., SORIANO, J.A., GONZÁLEZ, J.J., ORTIZ, L., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2009). Accumulation trends of petroleum hydrocarbons in commercial shellfish from the Galician coast (NW Spain) affected by the Prestige oil spill. Chemosphere, 75: 534-541.

VIÑAS, L., FRANCO, M.Á., SORIANO, J.A., GONZÁLEZ, J.J., PON, J. & ALBAIGÉS, J. (2009). Sources and distribution of polycyclic aromatic hydrocarbons in sediments from the Spanish northern continental shelf. Assessment of spatial and temporal trends. Environmental Pollution, 158: 1551-1560.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BESADA, M.V., SCHULTZE, F., SORIANO SANZ, J.A., VIÑAS DIÉGUEZ, L., FRANCO HERNÁNDEZ, M.Á., CAMBEIRO-CAMBEIRO, B. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Levels and evolution of V, Ni and PAHs in mussels after the Prestige oil spill. ICES Annual Science Conference. Aberdeen, UK. 2005.

BESADA, M.V., SCHULTZE, F., SORIANO, J.A., VIÑAS, L., FRANCO, M.Á., CAMBEIRO-CAMBEIRO, B. & GONZÁLEZ, J.J. Variations in the V and Ni content in mussels after the Prestige oil spill. SimposioVERTIMAR-2005, Vigo. Julio. 2005.

FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., SORIANO-SANZ, J.A., GONZÁLEZ-CASTRO, C. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Comparative study of Polycyclic Aromatic Hydrocarbon concentrations in marine sediments after the Prestige oil spill in Galicia and Gulf of Biscay (Spain). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. 2005.

FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., SORIANO-SANZ, J.A., GONZÁLEZ-CASTRO, C. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Some preliminary data about the aromatic hydrocarbon content in sediments, following the Prestige oil spill. 11th Symposium on Sample Handling for Environmental and Biological Analysis. Baiona. 2004.

FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., SORIANO-SANZ, J.A., BARGIELA-BARROS, J., GONZÁLEZ-CASTRO C. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Concentrations of polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in sediments in the Spanish coast, one year after the Prestige fuel spill. ICES Annual Science Conference. Aberdeen, UK. 2005.

Page 181: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

173

FRANCO, A., VIÑAS, L., BARGIELA, J., SORIANO, J.A., DE ARMAS, D. & GONZÁLEZ, J.J. Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs) in sediments near Fisterra (NW Spain), three years after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

MARTÍNEZ-GÓMEZ, C., VALDÉS, J. & VIÑAS, L. Estabilidad de la membrana lisosomal en hemocitos de Mytilus galloprovincialis: estudio de campo en la costa afectada por el vertido del "Prestige". XIISeminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. 2004.

SORIANO-SANZ, J.A., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., VARELA, M., GONZÁLEZ-CASTRO, C., BARGIELA-BARROS, J. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Levels of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons in sediments close to Gijón (N Spain) following the Prestige oil spill. Relationship with those in wild mussels. X International Symposium on Oceanography of the Bay of Biscay. Vigo. 2006.

SORIANO-SANZ, J.A., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., VIÑAS-DIÉGUEZ, L. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Preliminary data of levels of total aromatic hydrocarbons solved/dispersed in the water after the shipwreck of the oil tanker Prestige. VIII International Symposium on Analytical Methodology in the Environmental Field. A Coruña. 2003.

SORIANO-SANZ, J.A., FRANCO HERNÁNDEZ, M.Á., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., CAMBEIRO-CAMBEIRO, B., BARGIELA-BARROS, J., GONZÁLEZ-CASTRO, C. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Levels and evolution of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs) in wild mussels from Galician coast (NW Spain) before and after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Junio. 2005.

SORIANO-SANZ, J.A., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., CAMBEIRO-CAMBEIRO, B., BARGIELA-BARROS, J., GONZÁLEZ-CASTRO C. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH) levels in cultivated and wild mussels from a Galician site (NW Spain) affected by the Prestige oil spill. 2005 ICES Annual Science Conference. Aberdeen, UK. 2005.

SORIANO-SANZ, J.A., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., CAMBEIRO-CAMBEIRO, B. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs) in mussels from Galician coast (NW Spain) after the oil spill produced by the tanker Prestige. 11th Symposium on Sample Handling for Environmental and Biological Analysis. Baiona. 2004.

SORIANO-SANZ, J.A., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., VIÑAS, L., VARELA, M., BARGIELA-BARROS, J., GONZÁLEZ-CASTRO, C., ALVES-GARAÑA, I. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Concentraciones de PAHs en plancton marino de Galicia y Cantábrico después del vertido del Prestige, 6º Congreso Ibérico y 3º Iberoamericano de Contaminación y Toxicología Ambiental. Cádiz. España. 2005.

SORIANO-SANZ, J., FRANCO-HERNÁNDEZ, A., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., CAMBEIRO-CAMBEIRO, B. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Datos preliminares de hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAHs) en mejillón silvestre de la costa cantábrica (España) después del vertido del Prestige. XII Seminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. 2004.

SORIANO-SANZ, J.A., VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, A., BARGIELA-BARROS, J., CAMBEIRO-CAMBEIRO, B., ALVES-GARAÑA, I., GONZÁLEZ-CASTRO, C., BLANCO-GARCÍA, X. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Estudio comparativo de la evolución de la concentración de PAHs en diferentes estaciones de mejillón silvestre de la costa cantábrica, antes y después del vertido del Prestige. XIII Seminario de Química Marina. Lisboa, Portugal. 2006.

VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.A., DE ARMAS, D., SORIANO, J., SANZ, A., GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J., ALZAGA, R., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. Dissolved/dispersed aromatic hydrocarbons in seawater in the area affected by the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Junio. 2005.

VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., SORIANO-SANZ J.A. & GONZÁLEZ, J.J. PAH levels and evolution in water, sediments and biota after the Prestige oil spill. 2005 ICES Annual Science Conference, Aberdeen, UK. 2005.

Page 182: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

174

VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., SORIANO-SANZ & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Notas sobre el vertido del Prestige: distribución espacial y evolución temporal en agua, sedimento y biota. XIISeminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. 2004.

VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., SORIANO-SANZ, J.A. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. Levels of aromatic hydrocarbons in different commercial marine species from the Galician Shelf. VIIIInternational Symposium on Analytical Methodology in the Environmental Field. A Coruña. 2003.

VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., SORIANO-SANZ, J.A., ALVES-GARAÑA, I., BARGIELA, J. & GONZÁLEZ, J.J. Evolution of the PAH content in commercial shellfish from Galicia (NW Spain) after the Prestige oil spill. 2005 ICES Annual Science Conference. Aberdeen, UK. 2005.

VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., SORIANO-SANZ, J.A., BARGIELA J. & GONZÁLEZ, J.J. Content and evolution of PAHs in commercial Razor Shell (Ensis spp.) from Galicia (NW Spain) after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., SORIANO-SANZ, J.A., GONZÁLEZ-CASTRO, C., BARGIELA-BARROS, J. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ J.J. Evolution in the PAH content of goose Barnacle (Pollicipes cornucopia) in the Galician coast (NW Spain) affected by the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., SORIANO-SANZ, J.A., GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J., ORTIZ, L., BAYONA J.M. & ALBAIGÉS, J. Spatial and temporal distribution of petroleum hydrocarbons in wild mussels in Galician after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

VIÑAS-DIÉGUEZ, L., FRANCO-HERNÁNDEZ, M.Á., SORIANO-SANZ, J.A., LOSADA-RIVAS, S. & GONZÁLEZ-FERNÁNDEZ, J.J. PAHs in molluscs, crustaceans ad echinoderms from an area affected by the Prestige oil spill. 11th Symposium on Sample Handling for Environmental and Biological Analysis. Baiona. 2004.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento SORIANO-SANZ, J.A. (2009). Evaluación y seguimiento del contenido en hidrocarburos aromáticos

policíclicos (PAHs) en mejillón silvestre de la costa de Galicia y Cantábrico, antes y después del vertido del Prestige. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: Darío Prada Rodríguez, Lucía Viñas Diéguez & Esther Fernández Fernández.

Informes DE ARMAS, D., VIÑAS L., FRANCO M.Á. & SORIANO J.A. (2003). Contenido de hidrocarburos en la columna

de agua. Informes Prestige. Informe n.º 1. http://www.ieo.es/prestige/resultados.htm. FRANCO, M.Á., SORIANO, J.A. & VIÑAS, L. (2003). Niveles de hidrocarburos aromáticos policíclicos

(PAHs) en especies de interés pesquero en relación con la seguridad alimentaria. Informes Prestige. Informe n.º 05. http://www.ieo.es/prestige/resultados.htm.

GONZÁLEZ, J.J., VIÑAS, L., FRANCO, M.Á. & SORIANO, J.A. (2003). Niveles de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos (PAHs) en peces pelágicos de interés comercial del Cantábrico en relación con la seguridad alimentaria. Marzo 2003. Informes Prestige. Informe n.º 13a. http://www.ieo.es/prestige/resultados.htm.

GONZÁLEZ, J.J., VIÑAS, L., FRANCO, M.Á. & SORIANO, J.A. (2003). Niveles de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos (PAHs) en percebe, navaja y mejillón silvestre de las costas de Galicia. Marzo 2003. Informes Prestige. Informe nº 13b. http://www.ieo.es/prestige/resultados.htm.

GONZÁLEZ, J.J., FRANCO, M.Á., DE ARMAS, D., VIÑAS, L. & SORIANO, J.A. (2003). Contenido de hidrocarburos en la columna de agua en la plataforma de Galicia en febrero de 2003. Informes Prestige. Informe nº 12. http://www.ieo.es/prestige/resultados.htm.

Page 183: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

175

IEO (2003). El vertido del Prestige. Situación un año después del accidente. Informes Prestige. Instituto Español de Oceanografía, Informe nº 24. http://www.ieo.es/prestige/resultados.htm.

RODRÍGUEZ, C., FRANCO, M.Á., VIÑAS, L., SORIANO, J.A. & GONZÁLEZ, J.J. (2003). Contenido en hidrocarburos en la columna de agua en el Cantábrico en marzo de 2003. Informes Prestige. Informe n.º 21. http://www.ieo.es/prestige/resultados.htm.

SORIANO, J.A., GONZÁLEZ, J.J., VIÑAS, L., DE ARMAS D. & FRANCO, M.A., (2003). Contenido de hidrocarburos en el sedimento de la plataforma de Galicia en febrero de 2003. Informes Prestige. Informe n.º 22. http://www.ieo.es/prestige/resultados.htm.

VIÑAS, L., FRANCO, M.Á., SORIANO J.A. & DE ARMAS, D. (2003). Contenido de hidrocarburos en el sedimento. Informes Prestige. Informe n.º 02. http://www.ieo.es/prestige/resultados.htm.

Page 184: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

176

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 4. Procesos de biodegradación microbiana del fuel del Prestige y su

aplicación en biorremediación. PT3

I.P. Solanas Cánovas, Anna María ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Biología. Universidad de Barcelona.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES

(Otros centros participantes) Instituto de Investigaciones Marinas (CSIC), Institut de I´Investigacions Químicas i

Ambientals de Barcelona (CSIC).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20068-C05-04

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20068-C05-01; VEM2003-20068-C05-02; VEM2003-20068-C05-03;VEM2003-20068-C05-05

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

La caracterización de distintas matrices afectadas por el fuel del Prestige a partir de muestras tomadas a distintos períodos de tiempo nos ha permitido conocer las comunidades microbianas implicadas en el vertido. En primer lugar, el estudio nos ha mostrado la existencia de unas comunidades formadas por microorganismos que actuarían como primeros colonizadores, destacando Alcanivorax y Marinobacter, entre otros. Estos microorganismos serían los responsables de la biodegradación de las fracciones más ligeras del fuel que corresponden a los hidrocarburos alifáticos. Por el contrario, cuando el fuel está más envejecido, aparecen otros microorganismos más especializados en la biodegradación de fracciones más pesadas como Rhodococcus o Mycobacterium. Otros microorganismos detectados corresponden a los géneros Thalasospira, Luthibacterium y Sphingomonas, conocidos por su capacidad de biodegradar tanto hidrocarburos alifáticos como aromáticos. Un resultado que merece la pena resaltar es la complementariedad de las técnicas dependientes de cultivo (aislamientos en distintos medios de cultivo) e independientes de cultivo (librería de clones y DGGE) que se han utilizado, hecho que recomienda la utilización de distintas metodologías cuando hay que caracterizar comunidades microbianas complejas.

Por lo que respecta al estudio in vitro de la biodegradación del fuel del Prestige, se han detectado importantes diferencias entre las capacidades degradativas de consorcios microbianos de colección alóctonos y consorcios microbianos autóctonos, siempre a favor de estos últimos. El patrón de biodegradación ha sido el esperado, disminución con el aumento de la longitud de las cadenas en los hidrocarburos alifáticos y con el aumento del número de anillos y de substituyentes alquilo en la fracción aromática.

Aunque no podemos olvidar que el fuel es un producto muy pesado, donde abundan fracciones (resinas y asfaltenos) y componentes (aromáticos alquilados) conocidos por su recalcitrancia, determinadas fracciones y componentes pueden ser mineralizados por los dos únicos procesos que pueden llevarlo a cabo: la fotooxidación y la biodegradación microbiana. En este sentido, otro resultado a destacar en nuestro estudio es que los patrones de comportamiento entre la fotooxidación y la biodegradación microbiana son complementarios, por lo que su acción conjunta o secuencial permite una mayor degradación del fuel.

Finalmente, se ha realizado una experiencia piloto de biorremediación en la costa cántabra. Nuestro equipo lleva años trabajando en este campo y, desde el primer momento, no optó por el biorrefuerzo o uso de inóculos exógenos, sino por la bioestimulación mediante la adición de un nutriente oleofílico (S200 de IEP Europe). De los resultados obtenidos cabe destacar que el efecto del S200 fue más acusado en aquellos hidrocarburos alifáticos de cadena más larga y en los hidrocarburos aromáticos con más substituyentes alquilo. El efecto bioestimulante del nutriente

Page 185: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

177

oleofílico no solamente fue debido al suministro de nitrógeno y de fósforo sino al aumento de la biodisponibilidad de aquellos hidrocarburos más recalcitrantes. Este efecto se atribuyó a la existencia de un tensioactivo en la formulación del nutriente. Este resultado es relevante dada la composición del fuel, donde predominan los hidrocarburos alifáticos de cadena larga y los aromáticos alquilados.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ALONSO-GUTIÉRREZ, J., COSTA, M.M.J., FIGUERAS, A., ALBAIGÉS, J., VIÑAS, M., SOLANAS, A.M. & NOVOA, B. (2008). Alcanivorax strain detected among the cultured bacterial community from sediments affected by the Prestige oil-spill. Marine Ecology Progress Series., 362: 25-36.

ALONSO-GUTIÉRREZ,J., FIGUERAS, A., ALBAIGÉS, J., JIMÉNEZ, N., VIÑAS, M., SOLANAS, A.M. & NOVOA, B. (2009). Multiple Approach Study of Bacterial Communities Associated to Shoreline Environments from “Costa da Morte” (NW-Spain) Affected by the Prestige Oil-Spill. Appl. Environ. Microbiol., 75(11): 3407-3418.

DÍEZ, S., SABATÉ, J., VIÑAS, M., BAYONA, J.M., SOLANAS, A.M. & ALBAIGÉS, J. (2005). The Prestige oil spill. I. Biodegradation of a heavy fuel-oil under simulated conditions. Environmental Toxicology and Chemistry, 24(9): 2203-2217.

JIMÉNEZ, N., VIÑAS, M., SABATÉ, J., DÍEZ, S., BAYONA, J. M., SOLANAS, A.M. & ALBAIGÉS, J. (2006). The Prestige oil spill. II. Enhanced biodegradation of a heavy fuel-oil by the use of an oleophilic fertilizer under field conditions. Environmental Science and Technology, 40: 2578-2585.

SABATÉ, J., VIÑAS, M. & SOLANAS, A.M. (2003). Combatir el fuel del Prestige. Mundo Científico, 243: 32-39. SOLANAS, A.M. (2003). La biodegradación microbiana de hidrocarburos y su aplicación en la tecnología de

la biorremediación: El caso Prestige. La Tierra. N.º 56 Suplemento Biodeterioro y Biorremediación. SOLANAS, A.M. 2003. El vessament del Prestige: la biodegradació microbiana d’hidrocarburs. Omnis

cellula, 3: 72-76.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ALONSO, J., COSTA, M., NOVOA, B., ALBAIGÉS, J., SOLANAS, A.M. & FIGUERAS, A. Chemical analysis and bacterial diversity associated to marine sediments affected by the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

DÍEZ, S., SABATÉ, J., VIÑAS, M., BAYONA, J.M., SOLANAS, A.M. & ALBAIGÉS J. Biodegradation of the Prestige fuel-oil under simulated conditions. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

DÍEZ, S., SABATÉ, J., VIÑAS, M., BAYONA, J.M., SOLANAS, A.M. & ALBAIGÉS, J. The Prestige oil spill: Enhanced biodegradation of the heavy fuel-oil under simulated conditions. International Congress of Organic Geochemistry. Sevilla. 2005.

JIMÉNEZ, N., VIÑAS, M, SABATÉ, J, BAYONA, JM, ALBAIGÉS, J & SOLANAS, A.M. Microbial and chemical characterization of a Prestige oil spill bioremediation assay. 2nd FEMS Congress of European Microbiologists. Madrid. 2006.

JIMÉNEZ, N., VIÑAS, M, SABATÉ, J, BAYONA, JM, ALBAIGÉS, J & SOLANAS, A.M. Enhanced field biodegradation of the Prestige fuel-oil: chemical characterization and bacterial community dynamics. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

JIMÉNEZ, N., VIÑAS, M, SABATÉ, J, BAYONA, JM, ALBAIGÉS, J & SOLANAS, A.M. New chemical and microbiological approaches in the characterization of the biodegradation of a heavy fuel-oil by a microbial consortium BITS. Anual Word Congress IBIO. 2008. Hangzhou, China. 2008.

Page 186: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

178

JIMÉNEZ, N., DÍEZ, S., SABATÉ, J., VIÑAS, M., BAYONA, J.M., ALBAIGÉS, J. & SOLANAS, A.M. Enhanced biodegradation of the Prestige fuel-oil: laboratory and field observations. ICES Annual Science Conference. Aberdeen, Escocia. 2005.

JIMÉNEZ, N., DÍEZ, S., SABATÉ, J., VIÑAS, M., BAYONA, J.M., ALBAIGÉS, J. & SOLANAS, A.M. Enhanced biodegradation of fuel from the Prestige: in vitro and field assays. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Junio. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento JIMÉNEZ, N. (2009). Biodegradació i bioremediació de fuel del Prestige. Caracterització química i

comunitats microbianes implicades. Universidad de Barcelona. Facultad de Biología. Departamento C-Microbiología. Directores: Anna M. Solanas Canovas, Joan Albaigés Riera & Josep M. Bayona Termens.

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) JIMÉNEZ GARCÍA, N. (2007). Ensayo de biorremediación de una playa afectada por el derrame del

Prestige. Universidad de Barcelona. Facultad de Biología.

Page 187: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

179

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 5. Mejoras metodológicas para el análisis de hidrocarburos y metales en el medio marino. Seguimiento de la contaminación originada por el vertido del Prestige.

PT3

I.P. Muniategui Lorenzo, Soledad ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias. Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20068-C05-05

981 16 70 00

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 110 400 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20068-C05-01;VEM2003-20068-C05-04; VEM2003-20068-C05-02; VEM2003-20068-C05-03

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los resultados y conclusiones más relevantes del proyecto, de acuerdo con los objetivos planteados, pueden resumirse en 3 líneas principales de estudio:

1- Desarrollo de metodologías analíticas validadas, sensibles y selectivas adecuadas para el reconocimiento del vertido del Prestige y su aplicación en programas de monitorización de hidrocarburos y metales traza en fuel y medio marino (agua, sedimentos y biota). Se proponen métodos sencillos, rápidos, fácilmente automatizables y respetuosos con el medio ambiente de acuerdo con los principios de la “Química Analítica Verde”.

En el análisis de hidrocarburos (alifáticos y aromáticos policíclicos, PAHs) se ha prestado especial atención a nuevas técnicas de extracción. Así, para el análisis de agua de mar se ha empleado la clásica extracción líquido-líquido y se ha comparado con un método de extracción en fase sólida (SPE) y con microextracción en fase sólida (SPME). El método propuesto SPME-GC-MS presenta resultados destacables ya que permite alcanzar los restrictivos límites propuestos en la nueva Directiva de Aguas 2008/105EC. Para el análisis de sedimentos y biota, se han optimizado métodos de extracción asistida por energía microondas (MAE), extracción con disolventes a presión (PLE) y extracción con agua caliente presurizada (PHWE), que suponen, en comparación con las técnicas convencionales, un ahorro considerable de tiempo y de disolventes, con una eficiente extracción. Además, se ha optimizado un método de extracción por dispersión en fase sólida (MSPD, matrix solid-phase dispersion extraction) que permite reducir el tratamiento de la muestra y el tiempo de análisis al realizar simultáneamente la extracción y el clean-up posterior en una única etapa. Para incrementar la sensibilidad en la determinación cromatográfica, se ha realizado la optimización multivariante de la inyección de grandes volúmenes con temperatura programada (PTV) para la determinación de PAHs mediante GC-MS, aplicándose con éxito al análisis de PAHs en sedimentos marinos. Además, se ha desarrollado un método GC-MS-MS para la determinación de PAH en matrices medioambientales complejas como biota, que permite superar los problemas en la identificación y cuantificación de los PAH debido a la co-extracción de grasa y otros compuestos interferentes.

Para metales traza, se han optimizado y comparado varias técnicas de espectroscopía atómica que incluyen el análisis directo de suspensiones mediante atomización electrotérmica (ETAAS) y técnicas de emisión atómica (ICP-OES; ICP-MS). Se ha aplicado la extracción con líquidos a presión (PLE) al análisis de metales traza en sedimentos y material biológico de origen marino. Lo más destacado y novedoso de estos procedimientos es la aplicación de la técnica PLE (utilizada en la extracción de compuestos orgánicos) para la extracción de especies metálicas. La automatización, la menor manipulación de los extractos, la gran eficiencia de extracción, los tiempos de extracción cortos y la utilización de ácidos carboxílicos diluidos (Química Verde) son sus principales ventajas. Además,

Page 188: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

180

se ha desarrollado un método de determinación de V, Ni y Co en emulsiones de fuel-oil por ETAAS que permite, a pesar de la complejidad de la matriz, su determinación directa, sencilla y rápida, con reducción de la manipulación de muestra y del riesgo de contaminación, pudiendo ser aplicado en análisis de rutina o de monitorización ambiental.

2- Evaluación y seguimiento del impacto producido por el vertido del Prestige en las costas gallegas y cantábricas afectadas por el vertido (2002-2006). Estudio de la distribución espacial y temporal de hidrocarburos y metales.

Entre 2002-2006 se realizaron 8 campañas de muestreo de aguas en 71 estaciones en la plataforma continental de la costa de Galicia y Cantábrico en colaboración con el Instituto Español de Oceanografía, participante en el proyecto coordinado. En cada estación se recogieron 3 muestras a diferentes profundidades, analizándose un total de 780 muestras. Se estudiaron los niveles de hidrocarburos presentes y sus posibles fuentes de origen (vertido del Prestige y otras fuentes tales como deposición atmosférica, lavado de tanques de buques, contaminación de origen urbano o industrial, etc.).

De los resultados obtenidos conviene destacar que, después del vertido (diciembre de 2002), los valores de PAH totales en la columna de agua de las muestras de Galicia están comprendidos entre 0.12 y 5.2 µg L-1, encontrándose los valores más elevados en las radiales de Muros, Fisterra y Muxía. Estos valores son inferiores a los referenciados en los vertidos del Exxon Valdez y North Cape y similares a los del Baltic Carrier, a pesar de la mayor cantidad de fuel vertida por el Prestige, debido a las características del fuel y la morfología de la costa. Tres meses después (febrero 2003), los niveles encontrados disminuyen al 50% con respecto a diciembre 2002 y en febrero 2004, quince meses después del vertido, se alcanzan los niveles de “fondo” (0,02-0,17 µg L-1). Estos valores se mantienen a lo largo del tiempo, aunque con un ligero incremento en febrero de 2005 y 2006 debido probablemente al aumento de la deposición húmeda y la escorrentía desde tierra. En septiembre de 2003 se detecta el vertido del buque Spiridon, lo que permite comprobar la capacidad de la metodología propuesta en la identificación de fuentes de origen de hidrocarburos en agua de mar. Es posible diferenciar pautas de distribución en la costa de Galicia a lo largo del período de estudio (figura 1): Sur (desembocadura Miño–ría de Arousa), Norte (A Coruña–Cabo Ortegal) y Costa da Morte (ría de Muros–Malpica). Además, se comprueba que la distribución de PAHs individuales sigue distintas pautas temporales. Los PAHs mayoritarios en todas las muestras son los de dos anillos (naftaleno y alquil-naftalenos) debido a su mayor solubilidad, además de una contribución importante de PAHs de 3-4 anillos. En las últimas campañas, se produce un aumento relativo de los PAHs de 5-6 anillos, indicando una mayor influencia de fuentes antropogénicas (urbana e industrial). Los valores, distribución y perfil de PAHs en las muestras procedentes de la costa cantábrica muestran un comportamiento similar.

Además, se han estudiado los Compuestos Orgánicos Volátiles (VOC) en agua de mar. La persistencia de la mayoría de estos compuestos en el agua es reducida, por lo que se planteó un muestreo inicial, en febrero de 2003 (figura 2). Los compuestos mayoritarios son: benceno, tolueno, etilbenceno e isómeros del xileno (BTEX), seguidos de hidrocarburos alifáticos (heptano, octano y decano). Se realizó una nueva campaña de muestreo en septiembre de 2004 para establecer valores de referencia y determinar zonas más o menos afectadas por actividades urbanas e industriales y posibles fuentes de origen.

Page 189: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

181

Figura 1.- Distribución temporal y espacial de PAHs totales en la costa de Galicia.

Figura 2.- Distribución de niveles de VOC en la costa gallega en febrero 2003.

Se ha evaluado también el impacto del vertido del Prestige en el contenido metálico de los sedimentos de la costa gallega; para facilitar la interpretación química de los resultados se realizó un estudio de componentes principales y se consideraron solamente los metales típicamente relacionados con origen antropogénico (As, Cd, Cu, Ni, Pb, Sb, V) y natural (K, Mg, Na, P, Zn). Se observan 3 grupos definidos, un área Norte, desde Fisterra a Cabo Ortegal, con valores bajos de elementos de origen antropogénico; el área Sur más la radial de Muxía y una muestra cercana a A Coruña; y un tercer grupo de muestras localizadas en la costa Sur, con altos valores de metales de origen antropogénico. Se concluye que la incidencia del vertido del Prestige no se refleja claramente en el contenido metálico de los sedimentos estudiados.

3- Estudios de caracterización de los procesos de degradación/envejecimiento del fuel-oil y crudos de petróleo.

Los estudios de envejecimiento del crudo se han realizado por cromatografía de gases (GC-FID, GC-MS), así como por espectroscopía de infrarrojo mediante transformada de Fourier (FT-MIR), con sistema de reflectancia total atenuada (ATR). Esta técnica permite definir pautas generales de envejecimiento y determinar variaciones en los grupos funcionales mayoritarios a medida que el vertido envejece, especialmente las relaciones de los compuestos oxigenados y relaciones de compuestos alifáticos/aromáticos. Se ha comprobado que la combinación de estas con técnicas quimiométricas de reconocimiento de pautas como el análisis de componentes principales (PCA) es una metodología rápida, económica, sencilla y útil para monitorizar los hidrocarburos vertidos al medio ambiente, permitiendo identificar la procedencia de una mancha de fuel aun cuando se hayan producido procesos de envejecimiento. La técnica desarrollada se ha aplicado con éxito a muestras de fuel recogidas en diferentes playas gallegas, otros tipos de fuel-oil y de crudos de petróleo, reconociéndose las muestras procedentes del Prestige. En la figura 3 se presenta la caracterización de las muestras de fuel recogidas en las playas, en función de su coincidencia o no con el fuel-oil del Prestige, mediante el análisis de los hidrocarburos alifáticos por GC-FID. Los resultados obtenidos mediante ATR-FT-MIR muestran que el envejecimiento del vertido transcurre esencialmente mediante un proceso de fotooxidación; en el cual se incrementan grupos funcionales tales como ácidos carboxílicos, grupos aldehídos o cetonas. Es también evidente la formación de grupos sulfóxido S=O,

Page 190: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

182

que indican la transformación del azufre a formas más oxidadas y, por tanto, estructuras moleculares degradadas.

Figura 3.- Clasificación de las muestras de fuel recogidas en las playas. Se acompañan de cromatogramas tipo de cada grupo y los valores de los índices de biodegradación.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ALONSO-RODRÍGUEZ, E., MOREDA-PIÑEIRO, J., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S., FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E., PRADA-RODRÍGUEZ, D., MOREDA-PIÑEIRO, A., BERMEJO-BARRERA, A. & BERMEJO-BARRERA, P. (2006) Pressurized liquid extraction of organometals and its feasibility for total metal extraction. Trends in Analytical Chemistry, 25(5): 511-519.

CARBALLO-PARADELO, S., SOTO-FERREIRO, R.M., AMOR-PASTORIZA, S., CARLOSENA-ZUBIETA, A., FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA RODRÍGUEZ, D. (2009). Direct determination of V, Ni and Co in emulsified fuel-oil samples by electrothermal atomic absorption spectrometry (ETAAS). Atomic Spectroscopy, 30(4): 129-138.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., CONCHA-GRAÑA, E., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2007). Solid-phase microextraction-gas chromatographic-tandem mass spectrometric analysis of polycyclic aromatic hydrocarbons. Towards the European Union water directive 2006/0129 EC. Journal of Chromatograhy A, 1176: 48-56.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., CONCHA-GRAÑA, E., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2008). A multivariate study of the programmed temperature vaporization injection-gas chromatographic-mass spectrometric determination of polycyclic aromatic hydrocarbons. Application to marine sediments analysis. Talanta, 74: 1096.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., CONCHA-GRAÑA, E., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2008). Pressurized hot water extraction coupled to solid-phase microextraction-gas chromatography-mass spectrometry for the analysis of polycyclic aromatic hydrocarbons in sediments. Journal of Chromatography A, 1196-1197: 65-72.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., GRUEIRO-NOCHE, G., CONCHA-GRAÑA, E., TURNES-CAROU, M.I., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2005). Troubleshooting with cell blanks in PLE extraction. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 383(2): 174-181.

min10 20 30 40 50 60 70

Norm.

0

10

20

30

40

50

FID1 A, (2004\AGOSTO~1\260804\172381.D)

min10 20 30 40 50 60 70

Norm.

0

5

10

15

20

25

FID1 A, (2004\SEPTIE~1\280904\19092431.D)

min10 20 30 40 50 60 70

Norm.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

FID1 A, (2004\JUNIO2~1\110604\PREORIG1.D)

min10 20 30 40 50 60 70

pA

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

FID1 A, (2004\JULIO2~1\120704\05071991.D)

n-C17/Pr=0.23

n-C18/Phy=0.18

n-C17/Pr=1.28

n-C18/Phy=1.74

n-C17/Pr=1.22

n-C18/Phy=1.69

n-C17/Pr=1.63

n-C18/Phy=1.92

Page 191: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

183

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2008). Development of a programmed temperature vaporization-gas chromatography-tandem mass spectrometry method for polycyclic aromatic hydrocarbons analysis in biota samples at ultratrace levels. Journal of Chromatography A, 1207: 136-145.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S., PRADA, D. & RAMÍREZ-VILLALOBOS, F. (2008). Identification of fuel samples from the Prestige wreckage by pattern recognition methods. MarinePollution Bulletin, 56: 335-347.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., FRESCO-RIVERA, P., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S. & PRADA, D. (2006). Monitoring photooxidation of the Prestige’s oil spill by attenuated total reflectance infrared spectroscopy. Talanta, 69: 409-417.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., SUÁREZ-RODRÍGUEZ, D., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., ANDRADE, J.M., FERNÁNDEZ, E., MUNIATEGUI, S. & PRADA, D. (2005). Screening the origin and weathering of oil slicks by attenuated total reflectance mid-IR spectrometry. Talanta, 68(1): 116-125.

GONZÁLEZ, J.J., VIÑAS, L., FRANCO, M.A., FUMEGA, J., SORIANO, J.A., GRUEIRO, G., MUNIATEGUI, S., LÓPEZ-MAHÍA, P., PRADA, D., BAYONA, J.M., ALZAGA, R. & ALBAIGÉS, J. (2006). Spatial and temporal distribution of dissolved/dispersed aromatic hydrocarbons in seawater in the area affected by the Prestige oil spill. Marine Pollution Bulletin, 53: 250-259.

GRUEIRO-NOCHE, G., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2010). 3-Way pattern recognition of PAHs from Galicia (NW Spain) seawater samples after the Prestige’s wreck. Environmental Pollution, 158: 207-214.

GRUEIRO-NOCHE, G., et al. (2010). Monitoring hydrocarbons of Galician (NW Spain) coastal waters after the Prestige oil spill: 2002-2006. Enviado para su publicación en Marine Pollution Bulletin.

MOREDA-PIÑEIRO, J., ALONSO-RODRÍGUEZ, E., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S., PRADA-RODRÍGUEZ, D., MOREDA-PIÑEIRO, C.A. & BERMEJO-BARRERA, P. (2007). Development of a new sample pre-treatment procedure based on pressurized liquid extraction for the determination of metals in edible seaweed. Analytica Chimica Acta, 598: 95-102.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ALONSO-RODRÍGUEZ, E. et al. Total metal extraction from biological and inorganic environmental matrices using Pressurised Liquid Extraction. Thirteenth Biennial National Atomic Spectroscopy Symposium. Glasgow Caledonian University. Julio. 2006.

AMOR-PASTORIZA, S. et al. Direct determination of Ni, V and Co in emulsified fuel-oil samples by ETAAS. Thirteenth Biennial National Atomic Spectroscopy Symposium. Glasgow Caledonian University. Julio. 2006.

AMOR-PASTORIZA, S. et al. Microemulsions as a way of analyzing fuel samples for metal determination by ETAAS. The 11th Symposium on Simple Handling for Environmental and Biological Analysis. Baiona, Pontevedra. Abril. 2004.

CAL-PRIETO, M.J. et al. Distribution of trace metals in sediments from the Galician Continental shelf (NW Spain) after the Prestige oil spillage. XII Seminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. Octubre. 2004.

CAL-PRIETO, M.J., FELIPE-SOTELO, M., MARTÍN-RUBÍ, J.A., CARLOSENA, A., ANDRADE, J.M., LÓPEZ- MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S. & PRADA-RODRIGUEZ, D. Spatial patterns of metals in Galician shelf sediments during the first year after the Prestige’s wreckage. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 192: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

184

CAL-PRIETO, M.J., RUBÍ, M., ANTONIO, J., CARLOSENA, A., ANDRADE, J.M., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI, S. & PRADA, D. Spatial distribution of metals in sediments from the Galician continental shelf (NW: Spain). Euroanalyis XIII. Salamanca. Septiembre. 2004.

CONCHA, E. et al. Solvent free Hot Water Extraction coupled to Solid Phase Microextraction-Gas Chromatography mass spectrometry procedure for the analysis of PAHs in Sediments. ExTech-10. Brujas, Bélgica. Enero. 2008.

FERNÁNDEZ-VARELA, R. et al. Aliphatic hydrocarbons and pattern recognition methods to fingerprint crude oils. VI Scientific Meeting of The Spanish Society of Chromatography and Related Techniques-SECyTA. Vigo. Noviembre. 2006.

FERNÁNDEZ, R. et al. Determining the origin of Hydrocarbons Slicks beaches on Coastal Areas after the Prestige´s Wreckage using Aliphatic Hydrocarbons. XIII Seminário Ibérico de Química Marinha. Lisboa, Portugal. Septiembre. 2006.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Optimisation of a programmable temperature vaporization (PTV) injector in the gas chromatographic-mass spectrometric determination of polycyclic aromatic hydrocarbons. 11as Jornadas de Análisis Instrumental JAI. Barcelona. Noviembre. 2005.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Desarrollo de un método de análisis de hidrocarburos aromáticos policíclicos en mejillones por GC-MS-SIM. XIII Seminário Ibérico de Química Marinha. Lisboa, Portugal. Septiembre. 2006.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Development of a GC-MS-MS Method for PAH Analysis in Biota Samples at Ultratrace Levels. VI Scientific Meeting of The Spanish Society of Chromatography and Related Techniques-SECyTA. Vigo. Noviembre. 2006.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Matrix effect on PAHs analysis in water samples by solid phase microextraction gas chromatography-tandem mass spectrometry. VII Scientific Meeting of the Spanish Society of Chromatography and Related Techniques. I Workshop of the Spanish Society of Mass Spectrometry. Granada. Octubre. 2007.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Matrix Solid Phase Dispersion-Gel Permeation Chromatography for the Analysis of PAHs in Mussels. ExTech-10. Brujas, Bélgica. Enero. 2008.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Method for Benzol(a)pyrene levels. Analysis in mussel tissue at ultratrace. Aquaculture Europe 2007. Estambul, Turquía. Octubre. 2007.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Study of a SPME method of determination of alquilated and non alquilated PAHs in water by GC-MS. IX International Symposium on Analytical Methodology in the Environmental Field (IX ISAMEF). Pollensa-Mallorca. Octubre. 2007.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., GRUEIRO-NOCHE, G., CONCHA-GRAÑA, E., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ- MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. Methodological approaches for the environmental monitoring of PAHs. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

FERNÁNDEZ-VARELA, R. et al. Estudio de la degradación de los hidrocarburos alifáticos aromáticos de crudos de petróleo y fueles pesados bajo condiciones simuladas de envejecimiento. XV Reunión de la Sociedad Española de Química Analítica. San Sebastián. Julio, 2009.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S., FERNANDEZ, E. & PRADA, D. Identifying and allocating sources of hydrocarbons in oil samples. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio, 2005.

FRESCO-RIVERA, P., FERNÁNDEZ-VARELA, R., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., RAMÍREZ-VILLALOBOS, F., PRADA, D., ANDRADE, J.M. & MUNIATEGUI, S. Study of crude oils and spilled oil slicks employing infrared spectral indexes and pattern recognition techniques (PCA and Cluster analysis. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

Page 193: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

185

GRUEIRO, G. et al. Estudio de la Evolución de los niveles de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos en las costas gallegas afectadas por el vertido del Buque “Prestige”. XIII Seminário Ibérico de Química Marinha. Lisboa, Portugal. Septiembre. 2006.

GRUEIRO-NOCHE, G. et al. Levels of hydrocarbons in seawater of Galician coast after the “Prestige” oil spill. XII Seminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. Octubre. 2004.

GRUEIRO-NOCHE, G. et al. 3-Way Pattern-Recognition of PAHs from Cantabria (N Spain) Seawater Samples. VII Colloquium Chemiometricum Mediterraneum (VII CCM). Granada. Junio 2010.

GRUEIRO-NOCHE, G. et al. 3-Way Pattern-recognition of PAHs from Galician seawater samples after the Prestige’s wreck (2002-2005). 11th International Conference on Chemometrics for Analytical Chemistry (CAC2008). Montpellier, Francia. Junio-julio. 2008.

GRUEIRO-NOCHE, G. et al. Comparison among several gas chromatography detectors for PAHs analysis. IX International Symposium on Analytical Methodology in the Environmental Field (IX ISAMEF). Pollensa, Mallorca. Octubre. 2007.

GRUEIRO-NOCHE, G. et al. Pattern Recognition of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons measured on Galician coastal Waters after the Prestige’s Wreck. VII Colloquium Chemiometricum Mediterraneum (VII CCM). Granada. Junio. 2010.

GRUEIRO-NOCHE, G., FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P., PRADA-RODRÍGUEZ, D. & FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E. Spatial and temporal distribution of hydrocarbons in seawater from Galician and Cantabrian coast after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

GRUEIRO-NOCHE, G., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P., ANDRADE-GARDA, J.M., PRADA-RODRÍGUEZ, D. & FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E. Monitoring hydrocarbons of Galician coastal waters after the Prestige oil spill: 2002-2006. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

GRUEIRO-NOCHE, G., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P., PRADA RODRÍGUEZ, D. & FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E. Hydrocarbon distribution along the Cantabrian coast after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

MOREDA-PIÑEIRO, J. E. et al. Metals pressurized liquid extraction from inorganic environmental samples. XX Reunión Nacional de Espectroscopia. IV Congreso Ibérico de Espectroscopía. Ciudad Real. Septiembre. 2006.

MOSCOSO-PÉREZ, C. et al. Determination of As and Sb in seawater from northwest Spain coast by atomic fluorescence spectrometry. 11as Jornadas de Análisis Instrumental JAI. Barcelona. Noviembre. 2005.

PÉREZ-RIAL, D. et al. Determination of Volatile Organic Compounds (VOC) in Sea Water. VIII International Symposium on Analytical Methodology in the Environmental Field. XIII Meeting of the Spanish Society of Analytical Chemistry. A Coruña. Octubre. 2003.

PÉREZ-RIAL, D. et al. Investigation of the source composition and spatial distribution of the volatile organic compounds (VOVs) measured along the Galician coast (NW Spain) after the Prestige oil spill using chemometric methods. VII Colloquium Chemiometricum Mediterraneum (VII CCM). Granada. Junio. 2010.

PÉREZ-RIAL, D., FERNÁNDEZ-VILLARRENAGA-MARTÍN, V., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S., PRADA-RODRÍGUEZ, D. & FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E. Determination of volatile organic compounds (VOC) in sea water two years after Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 194: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

186

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC.

(Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento GRUEIRO NOCHE, G. (2008). Evaluación espacio-temporal de hidrocarburos en el agua de mar después

del vertido del buque Prestige en las costas de Galicia y del Cantábrico. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: Soledad Muniategui Lorenzo, Purificación López Mahía & Darío Prada Rodríguez.

FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, V. (2009). Metodologías analíticas para la determinación de trazas de hidrocarburos aromáticos policíclicos en matrices del medio marino. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: Darío Prada Rodríguez, Soledad Muniategui Lorenzo & Purificación López Mahía.

FERNÁNDEZ VARELA, R. (2009). Caracterización y monitorización del envejecimiento de hidrocarburos vertidos en el medio marino mediante GC-FID, GC-MS y métodos de reconocimiento de pautas. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: José Manuel Andrade Garda, Darío Prada Rodríguez & Soledad Muniategui Lorenzo.

PÉREZ RIAL, D. (2011). Monitorización de compuestos orgánicos volátiles (VOCs) antropogénicos y biogénicos en aire ambiente y agua de mar. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directoras: Soledad Muniategui Lorenzo y Purificación López Mahía.

Premios V Premio IGNACIO RIBAS MARQUÉS a la Innovación Científico-Técnica en la Química.

Colegio Oficial de Químicos de Galicia-Consellería de Innovación e Industria (Xunta de Galicia). 2006. Título del trabajo: Identificación objetiva del origen de hidrocarburos vertidos en el ecosistema marino. Autoras: M.P. Gómez Carracedo, R. Fernández Varela y P. Fresco Rivera. El trabajo de investigación presentado permite el análisis rápido y eficiente de los vertidos contaminantes que llegan a la costa.

Colaboraciones con otros Grupos Investigación y Empresas. En este proyecto se han establecido colaboraciones con grupos de investigación del Instituto

Español de Oceanografía (IEO), Instituto Geológico y Minero de España (IGME), Departamento de Química Ambiental del CSIC de Barcelona (IIQAB-CSIC) y Departamento de Química Analítica de la Universidad de Santiago.

Colaboraciones en el marco de otros proyectos financiados en la convocatoria AEU y VEM del MCYT con grupos del IEO-Vigo y el Departamento de Química Ambiental del CSIC de Barcelona (IIQAB-CSIC), en la realización de 2 ejercicios de intercalibración de métodos de análisis de PAHs en sedimentos marinos y mejillón. Estos ejercicios han estado dirigidos a laboratorios de diversas instituciones implicadas en los análisis de hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAHs), en proyectos de la AEU y de la convocatoria VEM2003 del MCYT.

El grupo investigador mantiene una colaboración activa con la empresa REPSOL PETRÓLEO, S.A. participando conjuntamente en otros proyectos subvencionados del programa MCyT-MEC PROFIT 2003 y 2004 con objetivos complementarios a este proyecto: Estudio de procesos de envejecimiento y evolución de vertidos de hidrocarburos en el medio ambiente marino. PROFIT-FIT-050100-2003-4 y PROFIT-FIT-310200-2004-106.

Page 195: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

187

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 1. Biodegradación anaerobia de residuos de petróleo por bacterias sulfatorreductoras y biodiversidad en la eliminación microbiana de crudo en sedimentos

marinos. PT3

I.P. Marqués Martín, Silvia ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Estación Experimental del Zaidín (EEZ).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Instituto Mediterraneo de Estudios Avanzados (IMEDEA-CSIC).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20075-C02-01

958181600 Ext. 285

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20075-C02-02 Ecosip, 20050F0181 (Programa PIF del CSIC)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

De forma global, el proyecto proponía el estudio de los organismos anaerobios autóctonos de los sedimentos de playas contaminadas con fuel del Prestige, para su futura utilización en la recuperación de sedimentos marinos contaminados con residuos de petróleo. En concreto, proponíamos estudiar y comparar, mediante técnicas clásicas y moleculares, la diversidad bacteriana presente en sedimentos expuestos o no a contaminantes, y aprovechar esta información para el aislamiento de cepas anaerobias con capacidad para degradar compuestos aromáticos presentes en el crudo. Paralelamente, trabajamos en el desarrollo de una tecnología para detectar in situ y de forma rápida y sensible la degradación anaerobia de compuestos aromáticos, basada en la discriminación isotópica natural de las actividades biológicas.

Se muestrearon anualmente sedimentos a 10 metros de profundidad en dos playas de las islas Cíes: Figueiras, muy contaminada, y Rodas, menos expuesta al vertido, y se analizaron tres profundidades del sedimento: superficial (zona subóxica), entre 10 y 20 cm de profundidad (zona de transición) y a 40 cm de profundidad (zona anóxica). El análisis de las muestras mediante tinción con DAPI mostró una mayor abundancia de bacterias en la playa de Figueiras, en la zona de transición. Experimentos de FISH mostraron la mayor abundancia en esta zona de bacterias sulfatorreductoras de la familia Desulfobacteriaceae, mientras que Cytophaga y Gammaproteobacteria eran más abundantes en la zona más superficial. El análisis de genotecas de 16S mostró una gran diversidad bacteriana en todas las muestras, con el grupo Proteobacteria como el más abundante en todas ellas. La distribución dentro de este grupo variaba según la playa de origen y la profundidad del sedimento, siendo el grupo Deltaproteobacteria (esencialmente bacterias sulfatorreductoras) el más abundante a mayor profundidad, y el grupo Gammaproteobacteria el más abundante en la zona más superficial y en la playa poco contaminada de Rodas; en estas muestras también era más abundante el grupo Cianobacteria. El conteo de bacterias anaerobias capaces de degradar compuestos aromáticos reveló una presencia mayoritaria de bacterias sulfatorreductoras capaces de utilizar benceno, tolueno, naftaleno o antraceno como fuente de carbono. De nuevo, la mayor abundancia de organismos degradadores se encontró en la zona de transición de la playa de Figueiras. En la zona superficial predominaban las bacterias aerobias, seguidas de reductoras de nitrato, ambas casi un orden de magnitud menos abundantes en las zonas más profundas. Las bacterias reductoras de hierro fueron apenas detectables. La presencia en las muestras contaminadas de poblaciones abundantes de bacterias sulfato-reductoras (SRB), capaces de crecer en las fuentes de carbono aromáticas, permite concluir que la sulfatorreducción es el tipo de respiración dominante en el sedimento, existiendo en todas las muestras una población degradadora de fenantreno y naftaleno del orden de 103‐104 cel/ml. Este dato es importante ya que los PAHs constituyen la fracción aromática mayoritaria del vertido. La abundancia de bacterias degradadoras en la playa de Rodas fue un orden de magnitud menor que en

Page 196: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

188

la playa más contaminada, Figueiras, lo que parece indicar una respuesta de la microbiota autóctona a la presencia del contaminante. Todos estos análisis han permitido obtener cultivos de enriquecimiento y cultivos puros de cepas anaerobias degradadoras de distintos compuestos aromáticos.

Un análisis molecular de la presencia y diversidad de genes funcionales ha detectado la presencia de los genes bssA (degradación anaerobia de tolueno) y alkB (degradación aerobia de n‐alcanos). Estos genes presentan una gran diversidad en los sedimentos, que disminuye con la profundidad. La presencia del gen alkB en la zona anóxica podría indicar una función de detoxificación de las especies reactivas de oxígeno producidas durante el metabolismo.

Por otra parte, y con la finalidad de detectar una posible actividad microbiana in situ sobre el crudo vertido, se realizó un análisis de muestras de agua de mar recolectadas a lo largo de la costa de la Isla de Ons pocos meses después del vertido. El método se basa en la razón isotópica muy negativa del chapapote (δC13 = ‐30,6‰), que permite distinguir la huella isotópica del producto de su degradación (CO2). La razón isotópica del CO2 disuelto de las distintas muestras tomadas a lo largo de la costa nos permitió detectar de forma sensible degradación efectiva del crudo en aquellas muestras de agua que se habían mantenido varias horas aisladas durante la marea baja. La biodegradación de crudo se pudo repetir en simulaciones en el laboratorio a partir de las muestras iniciales, confirmando la presencia en las costas de una población activa capaz de degradar al menos parcialmente el vertido.

En resumen, las conclusiones más destacables son: El análisis de la diversidad microbiana (enriquecimientos, cultivos y 16S rDNA) evidencia el

potencial bio‐remediador que los sedimentos contaminados han adquirido tras el desastre del Prestige.

La diversidad metabólica de los genes funcionales analizados sugiere que existen nuevas rutas y mecanismos de tolerancia y degradación a tóxicos presentes en los sedimentos que aún no han sido descritos en el campo.

Se han obtenido distintos aislados de cepas marinas anaerobias capaces de degradar algunos componentes del crudo.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

GARCÍA-MARTÍNEZ, M., KUO, J., KILMINSTER, K., WALKER, D., ROSSELLÓ-MORA, R. & DUARTE, C.M. (2005). Microbial colonization in the seagrass Posidonia spp. roots. Marine Biol. Res., 1: 388-395.

GARCÍA-MARTÍNEZ, M., LÓPEZ-LÓPEZ, A., CALLEJA, M.L.L., MARBÀ, N. & DUARTE, C.M. (2009). Bacterial comunity dynamics in a seagrass (Posidonia oceanica) meadow sediment. Estuaries and Coasts, 32: 276-286.

MEDINA-BELLVER, J.I., MARÍN, P., DELGADO, A., RODRÍGUEZ-SÁNCHEZ, A., REYES, E., RAMOS, J.L. & MARQUÉS, S. (2005). Evidences for in situ petrol degradation after the Prestige oil spill. Environm. Microbiol., 7: 773-779.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ACOSTA-GONZÁLEZ, A., ROSELLÓ-MORA, R. & MARQUÉS, S. Bacterial communities from marine sediments contaminated by the Prestige oil spill. 6th Latin American Biodeterioration and Biodegradation Symposium (6LABS2007), Biotecnología, Agricultura y Ambiente en el Siglo XXI. Bogotá, Colombia. 2007.

ACOSTA-GONZÁLEZ, A., ROSELLÓ-MORA, R. & MARQUÉS, S. Microbial communities from marine oil polluted sediments affected after the Prestige oil spill (Cíes Island’s, Spain). FEMS, 3rdCongress of European Microbiologists. Götheborg, Suecia. Junio-julio. 2009.

Page 197: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

189

ACOSTA-GONZÁLEZ, A., ROSSELLÓ-MORA, R., MARÍN, P. & MARQUÉS, S. TGGE analisys of microbial diversity in hydrocarbon contaminated marine sediments. ESF Workshop Meeting. Granada. Noviembre. 2004.

ACOSTA-GONZÁLEZ, A., ROSSELLÓ-MORA, R., MEDINA, J. & MARQUÉS, S. Bacterial community composition in contaminated sediments after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

MEDINA-BELLVER, J.I., MARÍN, P., DELGADO, A., RODRÍGUEZ-SÁNCHEZ, A., REYES, E., RAMOS, J.L. & MARQUÉS, S. Petrol degradation by indigenous population after the Prestige oil spill. ESEB 2004. Ostende, Bélgica. 2004.

ROSSELLÓ-MORA, R. La microbiota de los sedimentos marinos, estructura de comunidades y potencial biorremediador. 6º Simposio Latinoamericano de biodeterioro y biodegradación (6-LABS). Bogota, Colombia. 2007.

ROSSELLÓ-MÓRA, R. Sedimentos marinos: diversidad microbiana y biodegradación. XXIX Congreso Chileno de Microbiología. Viña del Mar, Chile. 2007.

SUÁREZ-SUÁREZ, A.B., LÓPEZ-LÓPEZ, A., TOVAR, A., TERRADOS, J., AMANN, R. & ROSSELLÓ-MORA, R. Bacterial diversity in carbonated coastal marine sediments of Mallorca, and community changes after aromatic hydrocarbon contamination. Microbial diversity in the biosphere: trends and perspectives. Environment Workshops 2007. Baeza. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento GARCÍA-MARTÍNEZ, M. (2009). Bacterial communities associated to seagrass (Posidonia spp.)

rhizosphere in organic-rich carbonate sediments. Universidad Illes Balears. Institut Mediterrani d’Estudis Avançats. Directores: Aranzazu López López, Micaela García Martínez & Ramón Rosselló Mora.

Page 198: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

190

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) PRESTESE. Subproxecto 4. Analítica y PAHs. PT3

I.P. Etxebarría Loizate, Nestor ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias. Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20082-C06-04

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20082-C06-01; VEM2003-20082-C06-02; VEM2003-20082-C06-03; VEM2003-20082-C06-05

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Las actividades del grupo de Química Analítica en este proyecto se pueden resumir en estas cuatro:

a) La asistencia en las tareas relativas al muestreo de mejillones. b) La realización de los análisis de PAHs y metales en muestras de biota (mejillones y lapas)

y en aguas y sedimentos. c) El desarrollo y la validación de los protocolos analíticos implementados. d) Análisis estadístico de los resultados obtenidos. Las muestras de mejillón (Mytilus edulis y Mytilus galloprovinciallis) analizadas fueron

obtenidas en 22 estaciones de la costa atlántica y cantábrica y en 8 campañas, desde febrero 2004 hasta marzo 2006. Las muestras de lapa fueron obtenidas en 15 estaciones de la costa vasca y en cuatro campañas (2004 y 2005, 2 estaciones/año). En el estuario de Urdaibai se han tomado muestras de ostra, sedimento y agua de cuatro localizaciones y en 10 campañas, desde junio de 2002 hasta mayo de 2004. En el estuario de Bilbao se ha monitorizado una estación durante 8 campañas (desde noviembre 2002 hasta marzo 2004).

Si atendemos a las variaciones en las concentraciones totales de PAH en mejillón, se han observado diferentes pautas en la distribución espacial y temporal. Por una parte, podemos observar una tendencia descendente en la concentración total de PAHs, especialmente en las estaciones gallegas. Sin embargo, la distribución espacial indica unas concentraciones totales mayores en las estaciones gallegas y en la costa vasca, lo que sugiere una afección mayor de la marea negra en esas zonas.

Los estudios realizados en la costa vasca a partir de las concentraciones de PAHs medidas en lapas sugieren también una afección irregular de la marea negra. Sin embargo, las concentraciones medidas el primer año (primavera 2004) son significativamente superiores a las observadas en las campañas siguientes.

Como los estudios realizados en los estuarios de Urdaibai y Bilbao se iniciaron antes de la afección de la marea negra, se han evidenciado dos hechos fundamentales: por una parte, existe un nivel de contaminación crónica, especialmente en el estuario de Bilbao, que enmascara otras posibles fuentes de contaminación esporádicas; por otra parte, en los estudios de Urdaibai se pone de manifiesto la afección de la marea negra en varias de las estaciones medidas, tanto en los sedimentos como en las ostras estudiadas.

El estudio estadístico de los resultados obtenidos fue realizado mediante la aplicación del análisis de componentes principales. Las conclusiones fundamentales sugieren una diferenciación

Page 199: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

191

espacial en base al origen o a las fuentes de los hidrocarburos (origen petrogénico o pirogénico), especialmente en los mejillones y ostras, así como a la exposición al oleaje y la orientación de cada emplazamiento con respecto a la dirección predominante de los vientos y a la trayectoria de la marea negra proveniente del mar, en el caso de las lapas. Finalmente, se ha concluido que las lapas constituyen un buen organismo centinela, especialmente en aquellas áreas expuestas en donde no es fácil encontrar mejillones u ostras.

Las evidencias más significativas que relacionan la huella del Prestige en muchas de las muestras estudiadas fueron proporcionadas por el análisis de biomarcadores fósiles (hopanos, esteranos, etc.) presentes en el fuel original y en muchas de las muestras estudiadas.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BARTOLOMÉ, L., ETXEBARRÍA, N., MARTÍNEZ-ARKARAZO, I., RAPOSO, J.C., USOBIAGA, A., ZULOAGA, O., RAINGEARD, D. & CAJARAVILLE, M.P. Distribution of Organic Microcontaminants, Butyltins, and Metals in Mussels From the Estuary of Bilbao. Arch. Environ. Contam. Toxicol. DOI 10.1007/s00244-009-9458-9.

BARTOLOMÉ, L., NAVARRO, P., RAPOSO, J.C., ARANA, G., ZULOAGA, O., ETXEBARRÍA, N. & SOTO, M. Occurrrence and distribution of metals in mussels from the Cantabrian coast. Arch. Environ. Contam. Toxicol. DOI 10.1007/s00244-010-9476-7.

CORTÁZAR, E., BARTOLOMÉ, L., ARRASATE, S., USOBIAGA, A., RAPOSO, J.C., ZULOAGA, O. & ETXEBARRÍA, N. (2008). Distribution and bioaccumulation of PAHs in the UNESCO protected natural reserve of Urdaibai. Bay of Biscay. Chemosphere, 72: 1467-1474.

NAVARRO, P., CORTÁZAR, E., BARTOLOMÉ, L., DEUSTO, M., RAPOSO, J.C., ZULOAGA, O., ARANA, G. & ETXEBARRÍA, N. (2006). Comparison of solid phase extraction, saponification and gel permeation chromatography for the clean-up of microwave-assisted biological extracts in the analysis of polycyclic aromatic hydrocarbons. J. Chromatography A, 1128: 10-16.

NAVARRO, P., ARANA, G., ETXEBARRÍA, N. & DEAN, J.R. (2008). Evaluation of the physiologically based extraction test as an indicator of metal toxicity in mussel tissue. Analytica Chimica Acta, 622: 126-132.

NAVARRO, P., DEUSTO, M., BARTOLOMÉ, L.J., ETXEBARRÍA, N., USOBIAGA, A. & ZULOAGA O. (2007). Chemical fingerprinting of petroleum biomarkers in biota samples using retention-time locking chromatography and multivariate analysis. J. Chromatography A, 1157: 369-375.

NAVARRO, P., ETXEBARRÍA, N. & ARANA, G. (2009). Development of a focused ultrasonic-assisted extraction of polycyclic aromatic hydrocarbons in marine sediment and mussel samples. Analytica Chimica Acta, 648: 178-182.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ARANA, G., BARTOLOMÉ, L.J., CORTÁZAR, E., ETXEBARRÍA, N., NAVARRO, P., RAPOSO, J.C., USOBIAGA, A. & ZULOAGA, O. Monitoring of PAHs in sediments and biota samples from the Cantabric Coast Sea. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. 2005.

ARANA, G., BARTOLOMÉ, L.J., CORTÁZAR, E., ETXEBARRÍA, N., NAVARRO, P., RAPOSO, J.C., USOBIAGA, A. & ZULOAGA, O. Determinación de PAHs en sedimentos y biota: método analítico y resultados experimentales. 2ª Reunión sobre el progreso de los estudios del impacto del vertido del fuel del Prestige (UPV/EHU). Leioa. 2005.

BARTOLOMÉ, L.J., DEUSTO, M., NAVARRO, P., BUSTAMANTE, M., TAJADURA, J., ARANA, G., RAPOSO, J.C., GOROSTIAGA, J.M., DÍEZ, I., SECILLA, A., SANTAOLARIA, A., ZULOAGA, O. & ETXEBARRÍA, N. Distribution of PAHs in limpets from the Basque coast after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

Page 200: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

192

BARTOLOMÉ, L.J., NAVARRO, P., DEUSTO, M., RAPOSO, J.C., USOBIAGA, A., ETXEBARRÍA, N., ARANA, G.& ZULOAGA, O. Comparison of PAHs in different centinel organism after Prestige oil spill. 26th Int. Symp. on Chromatography (ISC) 2006. Copenhagen. 2006.

BARTOLOMÉ, L.J., CORTÁZAR, E., LARRETA, J., NAVARRO, P., USOBIAGA, A., RAPOSO, J.C., ZULOAGA, O., ARANA, G. & ETXEBARRÍA, N. Microwave assisted extraction combined with solid phase extraction for the simple and simultaneous determination of PAHs, PCBs and NPs in mussel and oyster tissues Ninth Int. Symp. on Hyphenated Techniques HTC-9. York, UK. Febrary. 2006.

BARTOLOMÉ, L.J., DE DIEGO, A., CORTÁZAR, E., RAPOSO, J.C., ARANA, G., ZULOAGA, O., ETXEBARRÍA, N. & MADARIAGA, J.M. Monitoring of heavy metals in oyster tissues (Crassostrea sp.) from the Urdaibai estuary (Bay of Biscay). 11 Jornadas de Análisis Instrumental (JAI) 2005. Barcelona. 2005.

BARTOLOMÉ, L.J., NAVARRO, P., RAINGEARD, D., ZABALJAUREGI, M., DELGADO, A., RAPOSO, J.C., ZULOAGA, O., ARANA, G., DE DIEGO, A. & ETXEBARRÍA, N. Determination of polychlorinated biphenyls, polyciclic aromatic hydrocarbons, phthalate esters, heavy metals and organotins in mussel tissues from the estuary of Bilbao. Ninth Int. Symp. on Hyphenated Techniques HTC-9. York, UK. Febrary. 2006.

ETXEBARRÍA, N., ASTOBIETA, M., NAVARRO, P., BARTOLOMÉ, L., RAPOSO, J., ZULOAGA, O. & ARANA, G. Bioavailability of PAHs and PCBs in mussel and oyster tissues from the estuary of Bilbao (Northern Spain). SETAC- Europe 15th Annual Meeting 2006. La Haya. 2006.

ETXEBARRÍA, N., DEUSTO, M., NAVARRO, P., BARTOLOMÉ, L., RAPOSO, J., ZULOAGA, O. & ARANA, G. Study of effects of the Prestige oil spill: biomarkers in mussels and limpets and source fingerprinting. SETAC- Europe 16th Annual Meeting. 2006. La Haya. 2006.

NAVARRO P., BARTOLOMÉ L.J., ETXEBARRÍA, N., ZULOAGA, O., ARANA, G. & USOBIAGA, A. Development of analytical methods for the determination of PAHs and metals in mussel tissues. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

ZULOAGA, O., USOBIAGA, A., RAPOSO, J.C., NAVARRO, P., ETXEBARRÍA, N., CORTÁZAR, E., BARTOLOMÉ, L.J. & ARANA, G. Validation of PAHs determination in sediments and mussel tissues from the Cantabric Coast. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento BARTOLOMÉ MORO, L.J. (2007). Biomonitorización de PAHs y metales tras el vertido del Prestige.

Procesos de bioacumulación y reparto de contaminantes. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Química Analítica. Directores: Nestor Etxebarría Loizate & Olatz Zuloaga Zubieta.

CORTÁZAR CORTÁZAR, E. (2009). Desarrollo de métodos para el análisis de microcontaminantes orgánicos en muestras medioambientales. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Química Analítica. Directores: Olatz Zuloaga Zubieta & Nestor Etxebarría Loizate.

NAVARRO VILLAVERDE, P. (2008). Metodología para el análisis y validación de PAHs y metales en sedimentos y biota. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia & Tecnología. Departamento de Química Analítica. Directores: Nestor Etxebarría Loizate & Gorka Arana Momoitio.

Memorias de Licenciatura BARTOLOMÉ MORO, L.J. (2003). Monitorización de diversos contaminantes orgánicos en sedimentos de

los estuarios de Urdaibai y Nerbioi-Ibaizabal.

Page 201: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

193

DEUSTO GARAGARZA, M. (2006). Petrolioaren hatz-aztarna kimikoen eta PAHen analisia lagin biologikoetan.

BARTOLOMÉ, L.J., NAVARRO, P., DEUSTO, M., RAPOSO, J.C., USOBIAGA, A., ETXEBARRÍA, N., ARANA, G.& ZULOAGA, O. Comparison of PAHs in different centinel organism after Prestige oil spill. 26th Int. Symp. on Chromatography (ISC) 2006. Copenhagen. 2006.

BARTOLOMÉ, L.J., CORTÁZAR, E., LARRETA, J., NAVARRO, P., USOBIAGA, A., RAPOSO, J.C., ZULOAGA, O., ARANA, G. & ETXEBARRÍA, N. Microwave assisted extraction combined with solid phase extraction for the simple and simultaneous determination of PAHs, PCBs and NPs in mussel and oyster tissues Ninth Int. Symp. on Hyphenated Techniques HTC-9. York, UK. Febrary. 2006.

BARTOLOMÉ, L.J., DE DIEGO, A., CORTÁZAR, E., RAPOSO, J.C., ARANA, G., ZULOAGA, O., ETXEBARRÍA, N. & MADARIAGA, J.M. Monitoring of heavy metals in oyster tissues (Crassostrea sp.) from the Urdaibai estuary (Bay of Biscay). 11 Jornadas de Análisis Instrumental (JAI) 2005. Barcelona. 2005.

BARTOLOMÉ, L.J., NAVARRO, P., RAINGEARD, D., ZABALJAUREGI, M., DELGADO, A., RAPOSO, J.C., ZULOAGA, O., ARANA, G., DE DIEGO, A. & ETXEBARRÍA, N. Determination of polychlorinated biphenyls, polyciclic aromatic hydrocarbons, phthalate esters, heavy metals and organotins in mussel tissues from the estuary of Bilbao. Ninth Int. Symp. on Hyphenated Techniques HTC-9. York, UK. Febrary. 2006.

ETXEBARRÍA, N., ASTOBIETA, M., NAVARRO, P., BARTOLOMÉ, L., RAPOSO, J., ZULOAGA, O. & ARANA, G. Bioavailability of PAHs and PCBs in mussel and oyster tissues from the estuary of Bilbao (Northern Spain). SETAC- Europe 15th Annual Meeting 2006. La Haya. 2006.

ETXEBARRÍA, N., DEUSTO, M., NAVARRO, P., BARTOLOMÉ, L., RAPOSO, J., ZULOAGA, O. & ARANA, G. Study of effects of the Prestige oil spill: biomarkers in mussels and limpets and source fingerprinting. SETAC- Europe 16th Annual Meeting. 2006. La Haya. 2006.

NAVARRO P., BARTOLOMÉ L.J., ETXEBARRÍA, N., ZULOAGA, O., ARANA, G. & USOBIAGA, A. Development of analytical methods for the determination of PAHs and metals in mussel tissues. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

ZULOAGA, O., USOBIAGA, A., RAPOSO, J.C., NAVARRO, P., ETXEBARRÍA, N., CORTÁZAR, E., BARTOLOMÉ, L.J. & ARANA, G. Validation of PAHs determination in sediments and mussel tissues from the Cantabric Coast. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento BARTOLOMÉ MORO, L.J. (2007). Biomonitorización de PAHs y metales tras el vertido del Prestige.

Procesos de bioacumulación y reparto de contaminantes. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Química Analítica. Directores: Nestor Etxebarría Loizate & Olatz Zuloaga Zubieta.

CORTÁZAR CORTÁZAR, E. (2009). Desarrollo de métodos para el análisis de microcontaminantes orgánicos en muestras medioambientales. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Química Analítica. Directores: Olatz Zuloaga Zubieta & Nestor Etxebarría Loizate.

NAVARRO VILLAVERDE, P. (2008). Metodología para el análisis y validación de PAHs y metales en sedimentos y biota. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia & Tecnología. Departamento de Química Analítica. Directores: Nestor Etxebarría Loizate & Gorka Arana Momoitio.

Memorias de Licenciatura BARTOLOMÉ MORO, L.J. (2003). Monitorización de diversos contaminantes orgánicos en sedimentos de

los estuarios de Urdaibai y Nerbioi-Ibaizabal.

Page 202: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

194

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 3. Desarrollo de un sensor hiperespectral y de técnicas ópticas complementarias para la teledetección y análisis de vertidos marinos. PT3

I.P. Liñares Beiras, Jesús ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escuela Universitaria de Óptica y Optometría. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Universidade da Coruña, Universidade de Vigo, Universidad del País Vasco.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20088-C04-03

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20088-C04-01; VEM2003-20088-C04-02; VEM2003-20088-C04-04

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los resultados del proyecto se pueden resumir en que se ha diseñado y construído un sensor hiperespectral optimizado en resolución espacial y espectral para la obtención de dos tipos complementarios de imágenes hiperespectrales: unas “pasivas”, utilizando iluminación natural (principalmente para detección diurna), y otras “activas” o fluorescentes, con iluminación láser inductora de fluorescencia (principalmente para detección nocturna). La relevancia científica de los resultados se vincula fundamentalmente a los originales y optimizados diseños de nuevas o ya existentes configuraciones del sensor, y la relevancia tecnológica se vincula al desarrollo del sensor que ha estado operativo desde las fases más iniciales del proyecto coordinado para el suministro de datos que debían ser usados por otros grupos de investigación. Es importante precisar que se han obtenido resultados no previstos inicialmente, como fue el diseño y desarrollo del “espectrómetro de imagen dispersivo y de barrido con campo visual bidimensional”, que mejora los sensores hiperespectrales convencionales. Los resultados científico-tecnológicos previstos y no previstos se describen de forma más pormenorizada a continuación:

1. Sensor hiperespectral de bajo coste (Modelo Zenit): con este modelo se inició la adquisición automatizada y la sistematización de datos hiperespectrales y su procesado (clasificación de datos, optimización de datos...); asimismo, se comprobó que el sensor hiperespectral montado presentaba unos niveles de resolución experimentales suficientes para construir cubos hiperespectrales susceptibles de un análisis fiable.

2. Sensor hiperespectral de bajo coste (Modelo Schneider): el modelo anterior opera en condiciones aceptables en un intervalo espectral que no alcanza el límite superior de los 1000 nm y que se considera importante para unas buenas prestaciones del sensor; con el objeto de soslayar esta limitación y mejorar dicho sensor, se desarrolló un segundo modelo, sustituyendo los objetivos Zenit por objetivos Schneider.

3. Espectrómetro de imagen concéntrico tipo Offner para obtener una mejor resolución espacial y espectral (reducción notable de las aberraciones cromáticas y minimización de distorsiones de imagen): realizamos el diseño de un espectrómetro con elementos ópticos esféricos reflectantes montados en una configuración concéntrica; en nuestro caso, hemos desarrollado un diseño cuasi-analítico de un espectrómetro Offner de excelente calidad, usando software comercial OSLO adquirido con el proyecto.

4. Espectrómetro de imagen dispersivo y de barrido con campo visual bidimensional que mejora los sensores hiperespectrales convencionales: el nuevo sensor consiste en añadir a la entrada otra red de difracción similar a la que ya estaba dispuesta. El efecto de esta red es separar espectralmente la radiación que proviene de cada franja de la escena. Una característica notoria de

Page 203: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

195

este espectrómetro es que la introducción de una nueva red de difracción no reduce la resolución espectral, y para objetos distantes (como en detección remota) la resolución espacial no disminuye.

5. Técnica Complementaria mediante un sistema fluorosensor: se realizó un montaje inicial de técnicas complementarias basadas en fluorescencia y compatibles con los sensores hiperespectrales anteriores, es decir, generación de un objeto fluorescente (y, consecuentemente, de una imagen hiperespectral fluorescente) dentro del intervalo espectral optimizado del sensor (400-1000 nm). El sistema inicial consistió en la generación y detección espectral de fluorescencia de vertidos marinos, inducida por láser (sistema fluorosensor), en particular un láser pulsante de nitrógeno de 337 nm (el más utilizado en todas las prueba realizadas), junto con un espectrómetro de fibra óptica convencional. El sistema se utilizó en campo cercano y en una fase posterior se acopló a un sistema de teledetección (telescopio) para obtener detección remota de fluorescencia; las muestras que mejores resultados dieron fueron las de tipo aceites industriales; otras muestras, como las de fuel-oil, no se detectaron en campo muy lejano pero se hizo un estudio por extrapolación de las fuentes láser requeridas (sus potencias) y de los sistemas de fotodetección telescópica que se precisarían. La dificultad de detectar fluorescencia de estas muestras en campo lejano es por los efectos de “quenching”, “fluorescence trapping” y, finalmente, la edad del vertido (disminución por evaporización de la concentración de componentes fluorescentes). El sistema es totalmente compatible con los sensores hiperespectrales descritos anteriormente ya que el dominio espectral de fluorescencia cae dentro del rango 400-1000 nm. Obviamente, el sistema complementario descrito permite la extensión inmediata del sensor a la detección de imágenes hiperespectrales fluorescentes y cuya finalidad es la de complementar los datos que se obtienen con iluminación natural (que a veces resulta compleja de filtrar en el procesado de datos), es decir, ampliar la detección a condiciones nocturnas, utilizando iluminación láser directa de la zona marítima (en posición fija o móvil) y detectando la imagen hiperespectral fluorescente complementaria a la diurna.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos PRIETO-BLANCO, X., MONTERO-ORILLE, C., COUCE, B. & DE LA FUENTE, R. (2006). Analytical design of an

OffNER imaging spectrometer. Optics Express, 14(20): 9156-9168. Libros COUCE,B., PRIETO-BLANCO,X., MONTERO-ORILLE, C. & DE LA FUENTE, R. (2006). A windowing/pushbroom

hyperspectral imager, In: B. GABRYS, R.J. HOWLETT & L.C. JAIN (Eds.), KES 2006, Part III, LNAI 4253, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg: 300-306.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

FRAGA, D., DE LA FUENTE, R., LÓPEZ, E., LIÑARES, J., MATEO, E. F., MONTERO, C., MORENO, V., NISTAL, M. C. & PRIETO, X. Low cost imaging spectrograph for environmental applications. SimposioVERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

FRAGA, D., DE LA FUENTE, R., LÓPEZ, E., LIÑARES, J., MATEO, E.F., MONTERO, C., MORENO, V., NISTAL, M. C. & PRIETO, X. A laser fluorosensor integrable into a hyperespectral multisensor system for the analysis and detection of oil spills. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

FRAGA, D., DE LA FUENTE, R., MONTERO-ORILLE, C. & PRIETO-BLANCO, X. Diseño y construcción de un sensor hiperespectral de bajo coste. XXX Reunión Bienal de la Real Sociedad Española de Física. Ourense. Septiembre. 2005. (ISBN 84-689-3266-3).

LIÑARES, J., DE LA FUENTE, R., GRAÑA, M., GONZÁLEZ-CASTAÑO, F.J., LÓPEZ-PEÑA F. & DURO, R.J. A. hyperespectral based multisensor system for the detection and mapping of marine oil spills. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 204: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

196

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Biorrecuperacion de playas, aguas y sedimentos marinos contaminados con fuel. PT3

I.P. Feijoo Costa, Gumersindo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escola Técnica Superior de Enxeñaría. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20089-C02-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Selección de fungos con alta capacidade de oxidación das diferentes fraccións do fuel en auga de mar

Analizouse a degradación de catro hidrocarburos aromáticos policíclicos (HAP) representativos da composición do fuel M-100 (fenantreno, fluoranteno, pireno e criseno) por nove cepas de fungos de podremia branca: Phanerochaete chrysosporium, Phanerochaete sordida, Poliporus ciliatus, Stereum hirsutum, Lentinus tigrinus, Bjerkandera adusta, Irpex lacteus, Pleurotuseryngii e Phlebia radiata. O fungo que obtivo mellores resultados na degradación de fluoranteno foi Irpex lacteus, que degradou 46,5% do contaminante en 30 días de incubación baixo condicións salinas. Bjerkandera adusta e Lentinus tigrinus tamén degradaron de xeito eficiente este HAP, presentando porcentaxes de degradación de 41,7 e 30,7%, respectivamente. I. lacteus conseguiu tamén os niveis de degradación máis altos de pireno, seguido por B. adusta e L. tigrinus. As porcentaxes de degradación de pireno alcanzadas por estas cepas foron de 62,2, 49,3 e 40,9%, respectivamente. De forma similar, estes tres fungos foron os que degradaron criseno en maior extensión, obtendo porcentaxes de degradación de 44,4, 40,1 e 33,4%, respectivamente.

Recuperación de sedimentos mariños contaminados con fuel en sistemas en fase suspensión mediante fungos

Degradación de HAPs Estudouse o efecto do tipo de inoculo (micelio ou pellets) e as concentracións iniciais de

biomasa (0,7–2,2 g/L) e glicosa (10-23 g/L) sobre a degradación de catro HAPs. Así mesmo, fixéronse tres controis: un control abiótico, un cultivo endóxeno e un mixto. No control biótico non se observou diminución da concentración dos hidrocarburos aromáticos. Tras 24 días de tratamento atinxiuse a eliminación de ata 35 mg HAP/kg de solo.

Degradación de fuel por B. adusta Nun reactor de 5 L, analizouse a eliminación de fuel do Prestige presente en solos (5000 mg

fuel/kg) co sistema “slurry” aplicando como biocatalizador Bjerkandera adusta. Os hidrocarburos totais (TPH) reducíronse nun 60% tras 28 días de tratamento. Empregouse como indicador indirecto de degradación de alcanos lixeiros o índice LALK/TALK, que diminuíu en valores do 40% no reactor co biocatalizador, e permanece constante no reactor sen o biocatalizador.

Eliminación de fuel en rochas Realizáronse ensaios de biodegradación de fuel in situ mediante a utilización de lousas de

granito pintadas con fuel para simular un substrato rochoso contaminado, monitorizando a eliminación de fuel durante 1 ano (Figura 1). No laboratorio simuláronse condicións intermareais e supramareais,

Page 205: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

197

aplicando diferentes tratamentos de bioaumentación e bioestimulación. Nas losetas supramareais non se atoparon diferenzas entre os distintos tratamentos e, aínda que nas intermareais si existían nas primeiras etapas, estas desapareceron ao cabo de 90-120 días. Dado que este feito podería estar relacionado coas reaccións de fotooxidación, analizouse a porcentaxe de osíxeno nas mostras de fuel. Mentres que nas losetas supramareais a porcentaxe aumentaba dende o 1,6% do fuel orixinal ata un máximo do 10%, nas lousas intermareais non se superaba o 8%. Isto suxire que non toda a degradación foi debida a procesos biolóxicos e que a importancia dos procesos de fotooxidación foi maior nas losetas cun maior grao de exposición solar.

Figura 1.- Evolución da degradación de fuel mediante sistemas de recuperación in situ.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

EIBES, G., CAJTHAML, T., MOREIRA, M.T., FEIJOO, G. & LEMA, J.M. (2006). Enzymatic degradation of anthracene, dibenzothiophene and pyrene by manganese peroxidase in media containing acetone. Chemosphere, 64: 408-414.

EIBES, G., MOREIRA, M.T., FEIJOO, G., DAUGULIS, A.J. & LEMA, J.M. (2007). Operation of a two-phase partitioning bioreactor for the oxidation of anthracene by the enzyme manganese peroxidase. Chemosphere, 66(9): 1744-1751.

FERNÁNDEZ-ALVAREZ, P., VILAR, J., GARRIDO, J.M., GRIFOLL, M., FEIJOO, G. & LEMA, J.M. (2007). Evaluation of biodiesel as bioremediation agent for the treatment of the shore affected by the heavy fuel-oil spill of the Prestige. Journal of Hazardous Materials, 147: 914-922.

QUINTERO, J.C., MOREIRA, M.T., FEIJOO, G. & LEMA, J.M. (2005). Anaerobic degradation of hexachlorocyclohexane isomers in liquid and soil slurry systems. Chemosphere, 61: 528-536.

QUINTERO, J.C., MOREIRA, M.T., FEIJOO, G. & LEMA, J.M. (2005). Effect of surfactants on the soil desorption of hexachlorocyclohexane (HCH) isomers and their anaerobic biodegradation. Journalof Chemical Technology and Biotechnology, 80: 1005-1015.

QUINTERO, J.C., MOREIRA, M.T., FEIJOO, G. & LEMA, J.M. (2007). Bioremediation of HCH present in soil by the white rot fungus Bjerkandera adusta in slurry batch bioreactor. InternationalBiodeterioration & Biodegradation, 60(4): 319-326.

QUINTERO, J.C., MOREIRA, M.T., LEMA, J.M. & FEIJOO, G. (2006). An anaerobic bioreactor allows the efficient degradation of HCH isomers in soil slurry. Chemosphere, 63: 1005-1013.

RUBILAR, O., FEIJOO, G., DIEZ, C., LU-CHAU, T.A., MOREIRA, M.T. & LEMA, J.M. (2007). The application of white-rot fungi for the bioremediation of Pentachlorophenol (PCP) in soil slurry cultures. Industrial & Engineering Chemistry Research, 46(21): 6744-6751.

VALENTÍN, L., FEIJOO, G., MOREIRA, M.T. & LEMA, J.M. (2006). Biodegradation of polyciclic aromatic hydroccarbons in forest and salt marsh soils by white-rot fungi. International Biodeterioration & Biodegradation, 58: 15-21.

INITIAL SL CONTROL SL BIODIESEL IT BIODIESELINITIAL SL CONTROL SL BIODIESEL IT BIODIESEL

Loseta d ía 0 1 ano Control 1 ano Biodiesel 1 a n o BiodieselSupralitoral Supralitoral Intermareal

Page 206: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

198

VALENTÍN, L., LU-CHAU, T.A., LÓPEZ, C., FEIJOO, G., MOREIRA, M.T. & LEMA, J.M. (2007). Biodegradation of dibenzothiophene, fluoranthene, pyrene and chrysene in a soil slurry reactor by the white-rot fungus Bjerkandera sp. BOS55. Process Biochemistry, 42: 641-648.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

EIBES, G., LÓPEZ, C., MOREIRA, M.T., FEIJOO, G. & LEMA, J.M. Membrane and two-phasse enzymatic reactors for degradation of recalcitrant compounds. Environmental Biocatalysis: From remediation with enzymes to novel green processes. Córdoba. 2006

FEIJOO, G., EIBES, G.M., MOREIRA, M.T. & LEMA, J.M. Operation of a continuous enzymatic reactor for the degradation of anthracene in media containing an organic solvent. 7th World Congress of Chemical Engineering. Glasgow, UK. 2005.

FEIJOO, G., GARRIDO, J.M., MOREIRA, M.T. & LEMA, J.M. Biorremediación de suelos contaminados con compuestos recalcitrantes. BIOTEC2006. Madrid. 2006.

VALENTÍN, L., FEIJOO, G., MOREIRA, M.T. & LEMA, J.M. Bioremediation of PAHs contaminated marsh soil by white-rot fungi. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Así mesmo presentáronse 18 comunicacións en congresos nacionais e internacionais: Unha no Trends in remediation of soil and sediments, Wageningen. 2004; unha no Biotec04,

Oviedo. 2004; catro no 8th International in situ and on-site Bioremediation Symposium, Baltimore. 2005; unha no Simposio VERTIMAR-2005. Symposium for monitoring of Accidental Oil Spills Projects in Marine Environment, Vigo. 2005; dúas no 13th International Biodeterioration and Biodegradation Symposium, Madrid. 2005; dúas no Biotec-2006, Madrid. 2005; dúas no Environmental Biocatalysis: “From remediation with enzymes to novel green processes”, Córdoba. 2006; dúas no First Mediterranean Congress “Chemical Engineering for Environment”, Venecia. 2006; tres no Simposio VERTIMAR-2007, Vigo. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento EIBES GONZÁLEZ, G. (2007). Enzymatic degradation of polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) by

manganese peroxidase in reactors containing organic solvents. Universidade de Santiago de Compostela. Departamento de Enxeñaría Química. Directores: Juan Manuel Lema Rodicio & M.ª Teresa Moreira Vilar.

Memorias de Licenciatura CARLOS QUINTERO, J. (2004). Biorrecuperación de suelos contaminados con hexaclorociclohexano.

Universidade de Santiago de Compostela. Departamento de Enxeñaría Química. Traballos de Investigación Tutelados (TITs) FERNÁNDEZ ÁLVAREZ, P. (2005). Estrategias de biorrecuperación del litoral afectado por la marea negra

del Prestige. Universidade de Santiago de Compostela. Departamento de Enxeñaría Química. PARGA CASTRO, P. (2006). Biorremediación de hidrocarburos aromáticos policíclicos y fuel en reactores

de tanque agitado. Universidade de Santiago de Compostela. Departamento de Enxeñaría Química.

VALENTÍN CARRERA, L. (2005). Desarrollo de un sistema en fase suspensión para la biorrecuperación de suelos contaminados con HAPs mediante hongos de la podredumbre blanca. Universidade de Santiago de Compostela. Departamento de Enxeñaría Química.

Page 207: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

199

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Implicaciones oceanográficas y biogeoquímicas de la dispersión en la columna de aguadel fuel vertido desde el pecio del Prestige. PT3

I.P. Rosell Mele, Antoni ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultat de Ciències. Universitat Autònoma de Barcelona.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) CSIC. International Atomic Energy Agency (Mónaco), Clarkson University (USA).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20583

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 174 445 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

To date, most studies on the environmental consequences and fate of marine oil spills and pollution have been undertaken in coastal areas, probably as a result of the impact of spills in local economies and the vulnerability of coastal ecosystems to such events. This fact, together with analytical and technical difficulties, may explain why, in contrast, there is an apparent shortage of studies on the distribution and fate of oil hydrocarbons in open ocean waters. In fact, given the increasing exploitation of oilfields in the high seas, and the intensification of maritime traffic, in the last decades, oil pollution of the marine environment beyond the continental platforms is increasing. In addition, new sources of pollution are being recognized. Thus, in recent years it has been noted that the high number of sunken vessels scattered in the oceans sea floor are potentially a present and future source of oil spills.

In this project, the accident of the Prestige tanker in 2002 off the Galician coast is investigated as a case study of a deep sea spill in open ocean waters. Although part of the cargo carried by the tanker was released at the surface, more than 57,000 tonnes of heavy fuel-oil remained in the vessel when it sank and the great majority of them were spilled from the deep ocean. In addition, the area near the Galician Bank, where the Prestige wrecks are located, is hydrodynamically complex. The water column is comprised by five main water masses from different origins and physico-chemical properties, which may contribute to actively spread the oil released from the Prestige in different and distinct ways. In this context, the main aim of this study has been to determine the importance of the Prestigeshipwrecks as a source of oil pollution in the waters near the Galician Bank several years after the accident took place. In addition, it has been investigated the role of the different water masses in the sinking area in the transport and distribution of hydrocarbons. These objectives have been tackled by a combination of laboratory and field studies. First of all, several sets of experiments were carried out under controlled temperature and salinity conditions which provided information about the potential dissolution of the Prestige fuel-oil in seawater. In addition, two oceanographic cruises were undertaken in March and October 2006, near the wrecks location and surrounding areas, to collect seawater samples. Aliphatic and polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) were determined in the suspended particulate matter (SPM) and dissolved phase (DP) in the water column of three stations. One was located above the Prestige wrecks, and the other two 73 nautical miles north and south of the Prestige incident area. Hydrocarbons concentrations from petrogenic sources in the SPM above the wreck and surrounding areas in March 2006 were within the range of abundances previously reported for similar compounds in the North Atlantic and other marine locations, but much higher in October 2006. The concentrations of PAHs found in the DP were, both in March and October 2006, well above any expected background levels. The chemical fingerprint of the hydrocarbons indicated that in October 2006 the oil at the Prestige station originated from the wrecks. This, together with the unusually high relative concentration of hydrocarbons in the DP at the Prestige station in March 2006, indicates that

Page 208: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

200

the Prestige wrecks had been releasing oil for several years after the accident. However, despite the widespread occurrence of oil hydrocarbons in the three stations and throughout their water columns, it could not be concluded that the Prestige was the main source of pollution in the area near the Galician Bank, which most likely has multiple origins. In fact, different water masses contain distinct contents of hydrocarbons in the SPM and the DP, which in some instances may have remote sources. This is especially likely for the hydrocarbons in the Mediterranean water mass. The study conducted can be viewed as an example of the potential of a sunken wreck in the deep North Atlantic as a source of pollution. Apparently a deep spill from a wreck would have initially a much localized impact, more noticeable in the dissolved hydrocarbon fractions. Eventually, the chemical signature from a deep spill cannot be easily disentangled from the background concentrations of oil pollutants after the spill is over. Although each potentially polluting shipwreck represents a singular case, knowledge obtained about the temporal and spatial.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ELORDUI-ZAPATARIETXE, S., ROSELL-MELÉ, A., MORALEDA, N., TOLOSA, I. & ALBAIGÉS, J. (2010). Phase distribution of hydrocarbons in the water column after a pelagic deep ocean oil spill. MarinePollution Bulletin, 60: 1667-1673.

ELORDUI-ZAPATARIETXE, S., ALBAIGÉS, J. & ROSELL-MELÉ, A. (2008). Fast preparation of the seawater accommodated fraction of heavy fuel-oil by sonication. Chemosphere, 73(11): 1811-1816.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ROSELL-MELÉ A., ELORDUI, S., MORALEDA, N., GONZÁLEZ, J.J., DE ARMAS, D., VIÑAS, L., MANH HIEU, N., BAYONA J.M. & ALBAIGÉS, J. Chronic spill from the Prestige oil tanker wrecks. SimposioVERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

ELORDUI-ZAPATARIETXE, S., ROSELL-MELÉ, A., MASQUÉ, P. & ALBAIGÉS, J. Fate of the spill of the Prestige oil tanker in the deep sea. 22nd International Meeting on Organic Geochemistry. Sevilla. 2005.

ELORDUI-ZAPATARIETXE, S., ROSELL-MELÉ, A., VAN BAREND, D., MORALEDA N., MASQUÉ, P. TOLOSA, I. & ALBAIGÉS, J. Distribution of hydrocarbons in the water column of the Northeast Atlantic after the Prestige incident. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

ELORDUI-ZAPATARIETXE, S., ROSELL-MELÉ, A., BELLETTE, R. & ALBAIGÉS, J. Seawater soluble fraction of the Prestige fuel-oil: methodology and water mass properties distribution. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

ELORDUI-ZAPATARIETXE, S., ROSELL-MELÉ, A. & ALBAIGÉS, J. A fast methodology for the preparation of the seawater soluble fraction (swsf) of the fuel-oil. 23rd International Meeting on Organic Geochemistry. Torquay, UK. 2007.

ELORDUI-ZAPATARIETXE, S., ROSELL-MELÉ, A., MASQUÉ, P. & ALBAIGÉS, J. The Prestige incident: a case study of a deep sea oil spill. 23rd International Meeting on Organic Geochemistry. Torquay, UK. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento ELORDUI-ZAPATARIETXE DEL AGUILA, S. (2009). Hydrocarbons in the open ocean waters near the Galician

Bank after the deep sea spill from the Prestige wrecks. Universitat Autònoma de Barcelona. Facultad Ciències. Instituto de Ciencia y Tecnología Ambiental. Director: Antoni Rosell Melé.

Page 209: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

201

Traballo Fin de Carreira HERNÁNDEZ BELLETTE, R. (2007). Vertido crónico de fuel desde el pecio del Prestige. Universitat

Autònoma de Barcelona. Facultad Ciències.

Page 210: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

202

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Biodisponibilidad y metabolismo microbiano de hidrocarburos aromáticos policíclicos presentes en vertidos marinos de petróleo. Implicaciones para su atenuación natural y

biorremediación. PT3

I.P. Ortega Calvo, José Julio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Recursos Naturales y Agrobiología (IRNASE).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-0855

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Las actividades realizadas se han centrado en los objetivos y tareas planteados en la memoria original. A continuación se describen los principales resultados obtenidos.

Para la realización del trabajo, se ha establecido entre el IRNASE-CSIC y la Universidad de Barcelona un convenio de colaboración dentro de cada anualidad para la realización de las tareas indicadas en la memoria original. El trabajo ha implicado en ambos laboratorios la puesta a punto de técnicas y experimentación, que se han coordinado en la realización de experimentos conjuntos. En distintos periodos se celebraron reuniones del grupo en Sevilla y Barcelona para coordinar las actividades.

OBJETIVO 1. Profundización en el conocimiento de la fisiología microbiana y metabolismo de HAPs en poblaciones microbianas de ambientes marinos

Tarea 1.1. Formación de una colección de organismos marinos representativos degradadores de HAPs y alcanos de elevado peso molecular

De la colección de estirpes seleccionadas para el proyecto, se ha comprobado la capacidad de crecer en medio marino de todas las cepas de Mycobacterium previamente aisladas por su capacidad de crecer en los HAPs de elevado peso molecular pireno y/o fluoranteno. Asimismo, creció también en estas condiciones la cepa Gram-negativa IVB2, degradadora de alcanos ramificados de elevado peso molecular.

Como alternativa al estudio de estirpes individuales degradadoras de HAPs, para poder identificar y caracterizar a las poblaciones que inician los procesos de degradación de HAPs de elevado peso molecular en ambientes marinos, se ha optado, además, por el análisis molecular de las poblaciones del consorcio microbiano degradador de fuel UBF y de subconsorcios degradadores de cada uno de los HAPs de estudio. Parte de estos estudios se realizaron durante una estancia de tres meses de uno de los miembros del grupo de investigación en el laboratorio del Dr. Dirk Springael, de la Universidad Católica de Leuven (Bélgica). Los análisis moleculares revelan que en la degradación del fuel en zonas costeras juega un papel importante el género Alcanivorax, descrito como degradador de alcanos. Sin embargo, los suconsoricios muestran poblaciones especializadas con baja diversidad para cada uno de los HAPs. Destaca la identificación de un microorganismo degradador de ácidos aromáticos carboxílicos, que se va a proponer como un nuevo género y la detección de miembros de géneros poco conocidos desde el punto de vista de degradación como Roseobacter, Maricaulis, miembros del complejo Citophaga-Flavobacterium-Bacteroides. En la actualidad, se están correlacionando los resultados moleculares con los obtenidos con aislamientos en distintos medios, que permitirán asociar la estructura de las comunidades con funciones específicas en degradación.

Page 211: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

203

Tarea 1.2. Determinación de las vías metabólicas y cometabólicas implicadas en la degradación de HAPs en ambientes marinos

La cepa degradadora de pireno Mycobacterium sp. AP1, aislada de arena de una playa contaminada con crudo de petróleo, fue capaz de crecer en fenantreno, acumulando metabolitos indicativos de rutas distintas a las clásicas demostradas para bacterias Gram-negativas. Durante el crecimiento en fenantreno se obtuvo un rendimiento en la conversión de este hidrocarburo en carbono celular del 6%, consiguiéndose una reducción del 98% del sustrato. De entre los metabolitos acumulados se han identificado el ácido difénico y el ácido ftálico.

Tarea 1.3. Metabolismo de HAPs individuales dentro de la matriz de fuel En esta tarea del proyecto se han planteado dos tipos de abordajes. En primer lugar, se ha

estudiado la biodegradación del fuel y sus componentes por cultivos puros de la degradadora de pireno Mycobacterium sp AP1. La cepa AP1 eliminó todos los alcanos y una parte importante de los HAPs de 2, 3 y 4 anillos (90% de phe, 75-80% pireno y fluoranteno), incluyendo los derivados alquilados, que fueron atacados selectivamente. La identificación de metabolitos permitió determinar rutas específicas de degradación de los componentes individuales dentro de la matriz de fuel.

En segundo lugar, se ha llevado a cabo un seguimiento de la degradación del fuel por el consorcio autóctono de la costa de Galicia UBF. El consorcio elimina todos los alcanos, HAPs de 2, 3, y 4 anillos y sus derivados alquilados, incluyendo el criseno, y benzo(a) pireno. La no detección de metabolitos indica una sinergia en la degradación por las distintas poblaciones. De acuerdo con la tarea 1.1. se están asociando ahora actividades específicas a distintos componentes del consorcio.

Tarea 1.4. Determinación de modos específicos de adquisición de HAPs en situaciones de accesibilidad limitada

Dadas las características de las estirpes seleccionadas en la tarea 1.1., el trabajo se ha centrado principalmente en la actividad quimiotáctica, en la adhesión y en la adaptación a bajas concentraciones de oxígeno.

1.4.1. Caracterización de las estirpes utilizadas en este estudio Se llevó a cabo una caracterización de las estirpes, estudiando cómo varían su movilidad,

hidrofobicidad-hidrofilicidad (w, ángulo de contacto) y carga celular superficial (Potencial Z, ) a lo largo de las distintas fases de la curva de crecimiento, así como en distintas condiciones ambientales.

1.4.2. Quimiotaxis frente a HAPs y ácidos orgánicos Se estudió la capacidad quimiotáctica de forma cuantitativa mediante conteo de viables para

las estirpes Pseudomonas putida G7, P. putida G7.C1 (pHG100), Sphingomonas sp. LB126 y P.aeruginosa 19SJ, frente a naftaleno para las dos primeras estirpes, y frente a fluoreno y fenantreno para la tercera y cuarta estirpe, respectivamente. Se observó que, excepto la estirpe mutante P. putida G7.C1 (pHG100), las otras tres estirpes daban resultados positivos, siendo el índice quimiotáctico (IQ) superior a uno en todas ellas.

1.4.3. Quimiotaxis y adhesión a NAPLs Se realizó un seguimiento mediante microscopía óptica de la respuesta quimiotáctica y la

adhesión a NAPLs de P. putida G7 cuando en el interior del capilar había naftaleno disuelto en un líquido en fase no acuosa, heptametilnonano, en comparación a cuando en el heptametilnonano no había ningún quimioatrayente disuelto. Se estudió también la respuesta quimiotáctica de P. putida G7 frente a fuel pesado RMG 35 (ISO 8217), obtenido de la Oficina Técnica de Vertidos Marinos Accidentales, Universidad de Vigo.

OBJETIVO 2. Evaluación de los procesos fisicoquímicos implicados en la bioaccesibilidad de HAPs y su modificación por factores biológicos y prácticas frente a vertidos.

Page 212: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

204

Tarea 2.1. Biodisponibilidad de HAPs en NAPLs Se ha realizado un estudio sobre el mecanismo de actuación del fertilizante oleofílico S-200

en el proceso de biodegradación de HAPs. Para ello, se ha utilizado un sistema bifásico NAPL/agua, que permite mantener la integridad de la fase orgánica y, por tanto, un área interfásica constante, con lo cual se evitan las posibles interferencias derivadas de la emulsión del fuel causada por el aditivo. Los resultados indican que existen deficiencias nutricionales en la interfase fuel-agua, a pesar de estar el sistema en agitación y con una cantidad suficiente de sales minerales, que no permiten el desarrollo de las comunidades interfásicas a no ser que se suplemente el sistema con el fertilizante oleofílico.

Tarea 2.2. Biodisponibilidad de HAPs en sedimentos Durante este periodo, nos centramos en la hipótesis de que la adsorción al carbono negro

(“black carbon” o BC) puede limitar la biodegradación aerobia de HAPs en sedimentos, examinándola experimentalmente bajo condiciones realistas en cuanto a concentraciones de oxígeno y contenido en BC. También se estudió el transporte de bacterias quimiotácticas y el efecto de la materia orgánica disuelta (DOM) sobre la biodisponibilidad. A continuación se detallan los resultados más destacables en esta tarea.

2.2.1. Efecto de la adsorción al BC sobre la biodegradación La muestra de sedimento utilizada en este estudio se obtuvo de la Bahía North Quincy (NQB)

del puerto de Boston, EE.UU., en un emplazamiento con contaminación conocida por HAPs. El sedimento ha sido estudiado previamente en detalle por el grupo colaborador (P.G. Gschwend, MIT), en cuanto a su composición química y capacidad de adsorción de HAPs. La fracción bioaccesible del compuesto fue significativamente menor en todas las suspensiones de sedimento, evidenciando el impacto de la adsorción sobre la biodegradación.

2.2.2. Simulación de la concentración acuosa de pireno integrando las limitaciones por concentración de oxígeno y adsorción

Se simuló la evolución de la concentración acuosa de pireno en suspensiones de sedimento mediante el cálculo basado en la eliminación de pireno de la fase acuosa debido a la biodegradación. Los cálculos muestran que incluso concentraciones muy bajas de oxígeno (por ejemplo 5 µM) son suficientes para causar una disminución significativa en la concentración acuosa de pireno en equilibrio dinámico y, concomitantemente, aumentar el valor de la adsorción aparente.

2.2.3. Implicaciones Investigaciones recientes han demostrado un importante papel del BC en la adsorción de

HAPs en sedimentos. Resultados obtenidos in situ por varios grupos en los sedimentos y agua de poro de la Bahía de Boston han mostrado un valor de log Kd para pireno próximo a 5, y aproximadamente una unidad de logaritmo mayor que la esperada, de acuerdo al contenido de materia orgánica de los sedimentos. El contenido en BC de los sedimentos no fue suficiente para explicar esta desviación entre los valores de adsorción reales y los esperados. Nuestros estudios amplían estos hallazgos al sugerir que la biodegradación aerobia puede contribuir a estas diferencias. Además, estas reducciones en la concentración en la fase acuosa (y la actividad química asociada) causada por biodegradación aerobia a bajas concentraciones de oxígeno puede ser relevante para escenarios de bioacumulación tales como los previamente estudiados para el organismo filtrador Mya arenaria (almeja), que considera la exposición a la columna de agua y al agua de poro de los sedimentos, además de la toma directa a partir de los sedimentos.

2.2.4. Transporte bacteriano El trabajo se ha centrado sobre la influencia de HAPs y de quimioefectores hidrofílicos sobre

la movilidad bacteriana, proceso de gran relevancia en la biodisponibilidad de HAP en sedimentos.

Page 213: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

205

Tarea 2.3. Determinación de la influencia de los aditivos utilizados en el tratamiento de vertidos marinos sobre la biodisponibilidad de HAP

En un proyecto previo de la Dra. Grifoll en colaboración con el grupo del Dr. Lema de la Universidad de Santiago de Compostela (USC), subvencionado por la Fundación Arao, se obtuvieron resultados preliminares que indicaban la posible utilidad del biodiesel (metil-ésteres de aceite de girasol) en la recuperación de playas afectadas por el vertido del Prestige (Fernández-Álvarez et al., 2006). En base a estos resultados y en el marco del presente proyecto, en el que ya estaba previsto el estudio del efecto de aditivos sobre la biodisponibilidad, se ha realizado un estudio de la eficacia del biodiesel y de otros tratamientos como agentes para la biorecuperación de rocas cubiertas de fuel. Este trabajo se ha realizado en colaboración con el mismo grupo de la USC. La principal conclusión de este estudio es que en las rocas afectadas por el vertido del Prestige se produce una elevada degradación de los hidrocarburos del fuel de forma natural, en la que tiene un fuerte componente la fotoxidación. Sin embargo, ello no va asociado a una mejora en el aspecto visual de las rocas, que se debe probablemente a las fracciones polares. La aplicación del biodiesel tiene un efecto limitado en la reducción de la concentración de los componentes analizables del fuel, pero mejora significativamente el aspecto visual de las rocas, justificando su aplicación en rocas contaminadas de fuel. La acción del biodiesel es probablemente debida a un efecto de lavado. Ello plantea la necesidad de estudiar el destino de los lixiviados generados en este proceso una vez alcanzan el sedimento marino.

OBJETIVO 3. Factores que afectan la biodisponibilidad y metabolismo en microcosmos. Tarea 3.1. Ensayos de biodisponibilidad con muestras reales de vertidos Se realizó una aproximación al concepto de bioaccesibilidad mediante medidas paralelas de

producción de 14CO2 a partir de fenantreno marcado con 14C y los contenidos residuales del compuesto nativo, determinado mediante HPLC, en suspensiones de sedimento incubadas en condiciones óptimas para la biodegradación (inoculación, agitación y adición de nutrientes). Los resultados indican que un solo análisis del fenantreno residual, realizado una vez la actividad microbiana se ha reducido suficientemente (lo cual se evidencia mediante radiorrespirometría), proporciona una estimación razonable de la bioaccesibilidad del compuesto nativo en la muestra. Por tanto, el uso del marcaje con 14C permite la determinación del periodo de tiempo necesario para la biodegradación de la fracción bioaccesible del compuesto nativo.

Tarea 3.2. Desarrollo de una metodologia y una base de datos analíticos de metabolitos a detectar en microcosmos

Se ha desarrollado una metodología para la extracción y análisis de productos polares (metabolitos de PAHs) de microcosmos bifásicos (fase acuosa y fase sólida). Esta metodología ha sido validada en microcosmos modelo que se han contaminado con una solución stock conteniendo HAPs y productos neutros y ácidos previamente identificados como metabolitos bacterianos de HAPs. En resumen, el protocolo consiste en extracciones básicas y ácidas tanto de la fase acuosa como de la fase sólida de los microcosmos y posterior fraccionamiento.

Tarea 3.3. Estudios de degradación en fase sólida con el sistema de microcosmos Para completar la base de datos analítica y ensayar su aplicación a la detección de

metabolitos de HAPs en muestras ambientales, se han llevado a cabo experimentos de biodegradación de una mezcla modelo de HAPs (creosota) por estirpes de la colección. En estos trabajos se ha identificado una gran variedad de cetonas y ácidos mono y dicarboxílicos.

Resultados más relevantes: 1) Se ha establecido el importante papel de la quimiotaxis bacteriana como factor

movilizador de estirpes degradadoras de HAPs. 2) Se han determinado las rutas metabólicas mediante las que estirpes marinas degradan

los HAPs individualmente y dentro de la matriz de fuel. 3) Se han establecido las bases científicas de los mecanismos de acción de aditivos

utilizados en la biorremediación de vertidos marinos (fertilizantes oleofílicos y biodiesel).

Page 214: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

206

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

Artigos ARIAS, L., BAUZÁ, J., TOBELLA, J., VILA, J. & GRIFOLL, M. (2008). A microcosm system and an analytical

protocol to assess PAH degradation and metabolite formation in soils. Biodegradation, 19: 425-434.

ARIAS, L., NIQUI, J.L., VILA, J., ORTEGA-CALVO, J.J. & GRIFOLL, M. Identification of mycobacterial routes involved in the removal of creosote PAHs from slurry microcosms. (En preparación).

ARIAS, L., VILA, J. & GRIFOLL, M. Set-up and Validation of an Analytical Protocol to Determine PAH degradation and metabolite formation in slurry systems. (En preparación).

FERNÁNDEZ-ALVAREZ, P., VILA, J., GARRIDO, J.M., GRIFOLL, M., FEIJOO, G. & LEMA, J.M. (2007). Evaluation of biodiesel as bioremediation agent for the treatment of the shore affected by the heavy oil spill of the Prestige. Journal of Hazardous Materials, 147: 914-922.

GALLEGO, S., VILA, J., NIETO, J.M. & GRIFOLL, M. (2009). Chapmaniella corrubediensis gen. nov., sp. nov. a novel α-proteobacterium isolated from a fuel polluted coastal environment. (En preparación).

HAFKA, J., PARSONS, J.R., GOVERS, H.A.J. & ORTEGA-CALVO, J.J. (2008) Enhanced kinetics of solid-phase microextraction and biodegradation of polycyclic aromatic hydrocarbons in the presence of dissolved organic matter. Environmental Toxicology and Chemistry, 27: 1526-1532.

LOPEZ, Z.,VILA, J., ORTEGA-CALVO, J.J. & GRIFOLL, M. (2008). Simultaneous biodegradation of creosote-polycyclic aromatic hydrocarbons by a pyrene-degrading Mycobacterium. Applied Microbiology and Biotechnology, 78: 165-172.

ORTEGA-CALVO, J.J. & GCHSWEND, P.M. (2010). Influence of low oxygen tensions and sorption to sediment black carbon on biodegradation of aqueous-phase pyrene. Applied and Environmental Microbiology, 76 (13): 4430-4437.

POSADA-BAQUERO R., NIQUI-ARROYO, J. L., BUENO-MONTES, M., GUTIE RREZ-DABA N, A. & ORTEGA-CALVO, J.J. (2008). Dual 14C/residue analysis method to assess the microbial accessibility of native phenanthrene in environmental samples. Environmental Geochemistry and Health, 30: 159-163.

TEJEDA-AGREDANO, M.C., NIQUI-ARROYO, J.L., VILA, J., GRIFOLL, M. & ORTEGA-CALVO, J.J. (2011). Effect of an oleophilic fertilizer on the interfacial biodegradation of polycyclic aromatic hydrocarbons present in non-aqueous phase liquids. Environmental Science and Technology. 45(3): 1074-1081.

VELASCO-CASAL, P., WICK, L.Y. & ORTEGA-CALVO, J. J. (2008). Chemoeffectors decrease the deposition of chemotactic bacteria during transport in porous media. Environmental Science and Technology 42: 1131-1137.

VILA, J. & GRIFOLL, M. (2008). Actions of Mycobacterium sp. AP1 on the saturated and aromatic fractions of fuel-oil in marine medium. Enviado a Appl. Environ. Microbiol.

VILA, J., GALLEGO, S., NIETO, J.M., SPRINGAEL, D. & GRIFOLL, M. Community structure and PAH-degradation activities in a marine microbial consortium.

Libros VELASCO-CASAL, P. & ORTEGA-CALVO, J.J. (2006). Transport behaviour of chemotactic bacteria in model

aquifers. In: MÉNDEZ-VILAS, E. (Ed.). Modern Multidisciplinary Applied Microbiology. Exploiting Microbes and Their Interactions. Wiley-VCH, Weinheim. 566-570.

Page 215: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

207

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS

(Comunicaciones a congresos)

ARIAS, L, NIQUI, J.L., ORTEGA-CALVO, J.J. & GRIFOLL, M. Biodegradation of PAH-mixtures in soil-water microcosms. International Symposium on Environmental Biotechnology. Leipzig, Alemania. 2006.

ARIAS, L., NIQUI, J.L., ORTEGA-CALVO, J.J. & GRIFOLL, M. Biodegradation of creosote-PAHs in soil-water microcosms: Accumulation of oxidation products. Intl. Workshop Bioavailability of Pollutants and Soil Remediation. Sevilla. 2006.

GALLEGO, S., LÓPEZ, Z., BAUZÁ, J. & GRIFOLL, M. Cooperative degradation of polycyclic aromatic hydrocarbons by mycobacteria and new Gram-negative soil isolates. ConSoil. Milán, Italia. 2008.

GSCHWEND, P. M., ACCARDI-DEY, A., ADAMS, R., FLORES, X., KUO, D., LOHMANN, R., ORTEGA-CALVO, J.J. & SHIH, Y.H. Black carbon in the environment: How should we model its sorption of hydrophobic organic compounds? 230th Annual Meeting American Chemical Society. Washington DC, EE.UU. 2005.

NIQUI-ARROYO, J.L., BUENO-MONTES, M., POSADA-VAQUERO, R., GUTIÉRREZ-DABÁN, A. & ORTEGA-CALVO, J.J. Dual 14C/residual analysis method for assessment for microbial accessibility of native PAHs in environmental samples. Intl. Workshop Bioavailability of Pollutants and Soil Remediation. Sevilla. 2006.

NIQUI-ARROYO, J.L., VELASCO-CASAL, P. & ORTEGA-CALVO, J.J. Bioremediation of PAHs: prospecting new mobilizing approaches to improve bioavailability. II International Conference on Environmental, Industrial and Applied Microbiology. Sevilla. 2007.

NIQUI-ARROYO, J.L., VELASCO-CASAL, P. & ORTEGA-CALVO, J.J. Bioremediation of hydrophobic organic chemicals in soils: prospecting new biological and physicochemical approaches to improve bioavailability. ConSoil. Milán, Italia. 2008.

ORTEGA-CALVO, J.J. NIQUI-ARROYO, J.L., BUENO-MONTES, M. & POSADA-VAQUERO, R. Improving microbial accessibility in soil of slowly-desorbing PAH fractions. 18th Annual Meeting SETAC Europe. Varsovia, Polonia. 2008.

ORTEGA-CALVO, J.J., BUENO-MONTES, M., POSADA-BAQUERO, R. & GUTIÉRREZ-DABÁN, A. Assessing the bioaccessibility of polycyclic aromatic hydrocarbons sorbed to soils and sediments. Int.Workshop Fate and impact of persistent pollutants in agroecosystems Pulawi, Polonia. 2005.

ORTEGA-CALVO, J.J., NIQUI-ARROYO, J.L., VELASCO-CASAL, P. & POSADA-VAQUERO, R. Microbial influences on dissolution, partitioning and sorption of PAH. Intl. Workshop Bioavailability of Pollutants and Soil Remediation. Sevilla. 2006.

POSADA-BAQUERO, R., GUTIÉRREZ-DABÁN, A. & ORTEGA-CALVO, J.J. Determination of bioaccessible fractions of native PAHs in environmental samples. 15th Annual Meeting SETAC Europe. Lille, Francia. 2005.

SANNA, M., SECHI, L. & ORTEGA-CALVO, J.J. Influence of an olephilic fertilizer on the microbial accessibility of solid and non-aqueous phase liquid (NAPL)-dissolved PAHs. 17th Annual Meeting SETAC Europe. Oporto, Portugal. 2007.

SOARES, D., ARIAS, L., FRASER, M.J., BARKER, J.F. & GRIFOLL, M. Identification of PAH-microbial metabolites in creosote contaminated soils and groundwater. ConSoil. Milan, Italia. 2008.

VELASCO-CASAL, P. & ORTEGA-CALVO, J.J. Effect of chemoattractants on the transport of the naphthalene degrading, chemotactic bacterium Pseudomonas putida G7. Annual Meeting SETAC Europe. La Haya, Holanda. 2006.

Page 216: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

208

VELASCO-CASAL, P. & ORTEGA-CALVO, J.J. Effect of chemoattractants on the bioavailability of naphthalene to Pseudomonas putida G7 in saturated porous media. ISEB Intl. Conference on Environmental Biotechnology. Leipzig, Alemania. 2006.

VELASCO-CASAL, P. & ORTEGA-CALVO, J.J. Role of chemotaxis in the microbial availability of naphthalene in saturated porous media. Intl. Workshop Bioavailability of Pollutants and Soil Remediation. Sevilla. 2006.

VELASCO-CASAL, P. & ORTEGA-CALVO, J.J. The role of chemotaxis on the transport of naphthalene-degrading bacteria through saturated porous media. 15th Annual Meeting SETAC Europe. Nice, France. 2005.

VELASCO-CASAL, P. & ORTEGA-CALVO, J.J. Transport behaviour of chemotactic bacteria in model aquifers. 1st International Conference on Environmental, Industrial and Applied Microbiology. Badajoz. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento ARIAS MARÍN, L. (2008). Procesos de biodegradación bacteriana de HAPs en suelos. Universidad de

Barcelona. Facultad de Biología. Departamento C-Microbiología. Directora: Magdalena Grifoll Ruiz.

SANTOS SOARES, D. (2008). Natural Attenuation of PAH contaminated sites: detection of microbial metabolits as biodegradation markers and evaluation of amendments for enhancement (Máster). Universidad de Barcelona. Faculdad de Biología.

VELASCO CASAL, P. (2007). Papel de la quimiotaxis en el transporte bacteriano y la biodegradación de hidrocarburos aromáticos policíclicos en suelos. Universidad de Sevilla. Facultad de Química.

VILA GRAJALES, J. (2009). Biodegradación y Biorremediación de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos. Aplicación a Litorales Contaminados con Fuel-oil. Universidad de Barcelona. Facultad de Biología. Departamento C-Microbiología. Directora: Magdalena Grifoll Ruiz.

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) TEJEDA AGREDANO, M.C. (2008). Influencia de fertilizantes oleofílicos sobre la accesibilidad microbiana

de hidrocarburos aromáticos policíclicos. Universidad de Sevilla. Facultad de Química. Traballo Fin de Máster GALLEGO BLANCO, S. (2008). Biodegradación del pireno en medio marino. Estructura del consorcio

microbiano UBFPy. Universidad de Barcelona. Facultad de Biología.

Page 217: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

209

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Biorremediación enzimática de hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAHs) en vertidos marinos. PT3

I.P. Alcalde Galeote, Miguel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Catálisis y Petroleoquímica (ICP).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08559

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 136 620 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAHs) constituyen un grupo de xenobióticos muy peligroso (mutagénicos, carcinogénicos y/o teratogénicos) y se encuentran distribuidos ampliamente en ambientes terrestres y acuáticos. Las principales fuentes de emisión proceden de vertidos marinos (el 52.7% del contenido total del fuel del buque Prestige fueron PAHs), los motores de los vehículos, procesos industriales o incendios forestales. Las últimas tendencias en eliminación de PAHs apuntan a la combinación de métodos químicos y biológicos como tratamiento de choque para la oxidación de estos nocivos compuestos.

Sin embargo, los PAHs de alto peso molecular (los más recalcitrantes y nocivos) no pueden ser biodegradados con éxito por las poblaciones bacterianas, ya sean autóctonas o introducidas, en aplicaciones in situ o ex situ (bio-reactores). El único grupo de organismos conocidos capaces de oxidar eficazmente PAHs de alto peso molecular (más de 4 anillos aromáticos) son los hongos de podredumbre blanca (white-rot fungi). Estos organismos no se han implantado con éxito todavía en procesos de biorremediación a gran escala, debido a numerosos factores.

Una reciente tecnología química en constante desarrollo es la utilización de biocatalizadores (enzimas) en biotratamiento de PAHs. De las enzimas secretadas por los hongos de podredumbreblanca, la enzima multicobre lacasa es el sistema más prometedor y versátil en la oxidación de PAHs.

En este proyecto se propuso la utilización de lacasas fúngicas en detoxificación de PAHs tanto de alto como de bajo peso molecular presentes en vertidos marinos y aguas residuales. La dependencia de mediadores redox y la inestabilidad de la lacasa han limitado su aplicación práctica. Por ello, el estudio de la lacasa en detoxificación de PAHs fue abordado desde tres vertientes principales:

1.- Ingeniería del biocatalizador por evolución molecular dirigida (mutagénesis aleatoria o recombinación y screening) para aumentar la estabilidad de la enzima frente a disolventes orgánicos. El principal problema en biorremediación es la biodisponibilidad de los xenobióticos. La presencia de disolventes aumenta la solubilidad de los PAHs y, por ende, disminuye los problemas de transferencia de masa.

2.- El incremento del potencial redox del biocatalizador aumentó la velocidad de oxidación de PAHs por la lacasa y la hizo menos dependiente de mediadores. Se realizaron construcciones de genotecas combinatoriales mediante mutagénesis saturada buscando aumentar el potencial de ionización de la lacasa.

3.- Inmovilización del biocatalizador en soportes acrílicos y diseño de un bio-reactor de lecho fijo.

Page 218: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

210

CONCLUSIONES MÁS RELEVANTES: Nuestro grupo ha diseñado una lacasa activa y estable a elevadas concentraciones de

disolventes orgánicos que puede ser empleada como herramienta de biorremediación. Los estudios de mutagénesis saturada combinatorial para incrementar el potencial redox

de la lacasa han conducido al esclarecimiento del funcionamiento catalítico de la extensión C-terminal de la enzima.

Se han producido nuevas variantes de lacasas funcionales con potenciales de oxidoreducción elevados (+800 mV) para su empleo en plataformas de biorremediación.

Como se preveía en la memoria presentada, se consiguió organizar el primer Congreso Internacional (abril 2006) sobre Environmental Biocatalysis, con la participación de más de 150 asistentes de 20 países expertos en la temática. Dicho evento fue tutelado por la European Federation of Biotechnology (Section on Applied Biocatalysis) —ESAB. Recientemente, se publicó un número especial de la revista Biocatalysis & Biotransformation dedicado exclusivamente a las investigaciones presentadas en el Congreso. En este número se recogieron las contribuciones más significativas en formato artículo o review; y fue editado por los componentes de nuestro grupo de investigación (M. Alcalde, M. & F.J. Plou).

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos ALCALDE, M., BULTER, T., ZUMÁRRAGA, M., GARCÍA, H., MENCÍA, M., PLOU, F.J. & BALLESTEROS, A. (2005).

Screening mutant libraries of fungal laccases in the presence of organic solvents. Journal of Biomolecular Screening, 10: 624-631.

ALCALDE, M., FERRER, M., PLOU, F.J. & BALLESTEROS, A. (2006). Environmental biocatalysis: from remediation with enzymes to novel green processes. Trends in Biotechnology, 24: 281-287.

ALCALDE, M., ZUMÁRRAGA, M., POLAINA, J., BALLESTEROS, A. & PLOU, F.J. (2006). Combinatorial saturation mutagenesis by in vivo overlap extension for the engineering of fungal laccases. Combinatorial Chemistry and High-throughput screening, 9: 719-727.

BELOQUI, A., PITA, M., POLAINA, J., MARTÍNEZ, A., GOLYSHINA, O., ZUMÁRRAGA, M., YAKIMOV, M., GARCÍA, H., ALCALDE, M., FERNÁNDEZ, V., ELBOROUGH, K., ANDREU, J., BALLESTEROS, A., PLOU, F.J., TIMMIS, K., FERRER, M. & GOLYSHIN, P. (2006). Novel polyphenol oxidase mined from a metagenome expression library of bovine rumen. The Journal of Biological Chemistry, 281: 22933-22942.

CAÑAS, A.I., ALCALDE, M., PLOU, F.J., MARTÍNEZ, M.J., MARTÍNEZ, A.T. & CAMARERO, S. (2007). Transformation of polycyclic aromatic hydrocarbons by laccase is strongly enhanced by phenolic compounds present in soil. Environmental Science and Technology, 47: 2964-2971.

KUNAMNENI, A., PLOU, F.J., BALLESTEROS, A. & ALCALDE, M. (2008). Laccase and their applications: a patent review. Recent Patents on Biotechnology, 2: 10-24.

KUNAMNENI, A., CAMARERO, S., GARCÍA, C., PLOU, F.J., BALLESTEROS, A. & ALCALDE, M. (2008). Engineering and applications of fungal laccases for organic synthesis. Microbial Cell Factories, 7(32): 1-17.

KUNAMNENI, A., GHAZI, I., CAMARERO, S., BALLESTEROS, A., PLOU, F.J. & ALCALDE, M. (2008). Decolorization of synthetic dyes by laccase immobilized on epoxy-activated carriers. ProcessBiochemistry, 43: 169-178.

ZUMÁRRAGA, M., VAZ-DOMÍNGUEZ, C., CAMARERO, S., SHLEEV, S., POLAINA, J., MARTÍNEZ-ARIAS, A., FERRER, M., DE LACEY, A., FERNÁNDEZ, V., BALLESTEROS, A., PLOU, F.J. & ALCALDE, M. (2008). Combinatorial Saturation Mutagenesis of the Myceliophthora thermophila Laccase T2 mutant:

Page 219: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

211

the Connection between the C-Terminal Plug and the Conserved 509VSG511Tripeptide. Combinatorial Chemistry & High-Throughput Screening, 11: 807-816.

ZUMÁRRAGA, M., BULTER, T., SHLEEV, S., POLAINA, J., PLOU, F.J., BALLESTEROS, A. & ALCALDE, M. (2007). In vitro evolution of a fungal laccase in high concentrations of organic cosolvents. Chemistry and Biology, 14: 1052-1064.

ZUMÁRRAGA, M., CAMARERO, S., MARTÍNEZ -ARIAS, A., BALLESTEROS, A., PLOU, F.J. & ALCALDE, M. (2008). Altering the laccase functionality by in vivo assembly of mutant libraries with different mutational spectra. Proteins: Structure, function and bioinformatics, 71: 250-260.

ZUMÁRRAGA, M., PLOU, F.J., GARCÍA, H., BALLESTEROS, A. & ALCALDE, M. (2007). Biorremediation of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons by a fungal Laccases engineered by directed evolution. Biocatalysis and Biotransformation, 25: 219-228.

Libros ALCALDE, M. (2007). Laccase: biological functions, molecular structure and industrial applications. In:

POLAINA J. & MACCABE A.P. (Eds.). Industrial Enzymes: structure, function and applications. MacCabe. Springer. New York: 459-474.

FERRER, M., BELOQUI, A., ZUMÁRRAGA, M., ALCALDE, M. & GOLYSHIN, P.N. (2008). Microbes and enzymes: recent trends and new directions to expand protein space. In: LUTZ, S. & BORNSCHEUER, U.T. (Eds.). Protein Engineering Handbook. Wiley-VCH Verlag GMBH & Co: 233-264.

KUNAMNENI, A., BALLESTEROS, A., PLOU, F.J. & ALCALDE, M. (2007). Fungal laccase: a versatile enzyme for biotechnological applications. In: MÉNDEZ-VILAS, A. (Ed.). Communicating Current Research and Educational Topics and Trend in: Applied Microbiology. Microbiology Book Series, Formatex Publishers. Spain: 233-245.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ALCALDE, M., ZUMÁRRAGA, M., MOLINA, M.J., PLOU, F.J. & BALLESTEROS, A. Combinatorial Saturation Mutagenesis by in vivo overlap extension for the engineering of fungal laccases. InternationalSymposium on Environmental Biocatalysis. Córdoba. Abril. 2006.

ALCALDE, M., ZUMÁRRAGA, M., MOLINA, M.J., PLOU, F.J. & BALLESTEROS, A. Laboratory evolution of a highly active and stable fungal laccase in the presence of organic co-solvents. InternationalSymposium on Environmental Biocatalysis. Córdoba. Abril. 2006.

ALCALDE, M. Directed evolution of laccases and peroxidases. In: Enzyme Screening, Tailoring and Production of oxidoreductases Symposium. Zittau, Germany. Abril. 2008.

ALCALDE, M. Engineering novel oxidoreductases by directed evolution. California Institute of Technology: summer conferences program. Pasadena. Julio. 2007.

ALCALDE, M. Invitación como Conferenciante del Instituto de Química Orgánica General (CSIC). Evolución molecular dirigida de enzimas. Mayo. 2008.

ALCALDE, M. Laboratory evolution of fungal laccases and their functional expression in S. cerevisiae. IN: Biorenew: Screening, Biochemistry and Production of oxidoreductases. Oeiras, Portugal. Abril. 2007.

ZUMÁRRAGA, M., GARCÍA-ARELLANO, H., MOLINA, M.J., PLOU, F.J., BALLESTEROS, A. & ALCALDE, M. Evolución de laboratorio de lacasas termoestables para su actividad y estabilidad en presencia de altas concentraciones de disolventes orgánicos. XXVIII Congreso de la Sociedad Española de Bioquímica y Biología Molecular (SEBBM2005). Zaragoza. Septiembre. 2005.

ZUMÁRRAGA, M., GARCÍA-ARELLANO, H., PASTOR, E., PLOU, F.J., MOLINA, M.J., BALLESTEROS, A. & ALCALDE, M. Degradación de hidrocarburos aromáticos policíclicos con enzimas: diseño

Page 220: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

212

combinatorial de catalizadores activos en presencia de disolventes. SECAT 2005. Madrid. Junio. 2005.

ZUMÁRRAGA, M., MOLINA, M.J., PASTOR, E., PLOU, F.J., BALLESTEROS, A. & ALCALDE, M. Exploring laccase functionality by in vivo shuffling of mutant libraries. International Symposium on Environmental Biocatalysis. Córdoba. Abril. 2006.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento ZUMÁRRAGA URIBESALGO, M. (2007) Evolución molecular dirigida de lacasas fúngicas en

Saccharomyces cerevisiae: tolerancia a disolventes orgánicos y estudios semi-racionales. Universidad Autónoma de Madrid. Departamento de Biología Molecular Instituto de Catálisis y Petroleoquímica (CSIC), Madrid. Directores: Dr. Miguel Alcalde Galeote & Dr. Francisco Plou Gasca.

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) ZUMÁRRAGA URIBESALGO, M. (2005). Evolución molecular dirigida de lacasas hacia su actividad en

disolventes orgánicos. Universidad Autónoma de Madrid. Directores: Dr. Miguel Alcalde & Dr. Francisco J. Plou.

Page 221: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

213

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Biosensores para la evaluación in situ de contaminantes derivados de vertidos de petróleo y basados en sistemas genéticos multiplicadores de señal que se pueden

acoplar a microchips. PT3

I.P. Ramos Martín, Juan Luis ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Estación Experimental del Zaidín (EEZ).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08560

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El proyecto “Biosensores para la evaluación in situ de contaminantes derivados de vertidos de petróleo y basados en sistemas genéticos multiplicadores de señal que se pueden acoplar a microchips” ha permitido el desarrollo de un sistema biosensor de contaminantes aromáticos procedentes tanto de vertidos de petróleo como de otros residuos industriales. La base del sistema es Pseudomonas putida DOT-T1E, una bacteria altamente tolerante a disolventes orgánicos que constituye el hospedador del sistema de monitorización de contaminantes. Sobre este organismo se ha establecido el sistema de monitorización, el cual consta de dos elementos, a saber: 1) El sistema de captura de señal y 2) un sistema de emisión de una señal de tipo lumínica. El sistema sensor y su disección molecular han permitido sentar las bases de un sistema de amplio perfil de reconocimiento de contaminantes en el medio ambiente. Asimismo se ha desarrollado el primer prototipo del sistema de emisión lumínica basado en fusiones de promotores de Pseudomonas a los genes lux.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BUSCH, A., GUAZZARONI, M.E., LACAL, J., RAMOS, J.L. & KRELL, T. (2009). The sensor kinase TodS operates by a phosphorelay mechanism involving two autokinase domains. J. Biol. Chem., 284: 10353-10360.

GUAZZARONI, M.E., GALLEGOS, M.T., RAMOS, J.L. & KRELL, T. (2007). Different modes of binding of mono- and bioaromatic effectors to the transcriptional regulator TtgV. Role in differential derepression from its cognate operator. J. Biol. Chem., 282: 16308-16316.

GUAZZARONI, M.E., KRELL, T., GUTIÉRREZ DEL ARROYO, P., VÉLEZ, M., JIMÉNEZ, M., RIVAS, G. & RAMOS, J.L. (2007). The transcriptional repressor TtgV recognizes a complex operator as a tetramer and induces convex DNA bending. J. Mol. Biol., 369: 927-939.

LACAL, J., BUSCH, A., GUAZZARONI, M.E., KRELL, T. &. RAMOS, J.L. (2006). The TodS/TodT two-component regulatory system recognizes a wide range of effectors and works with DNA-bending proteins. Proc. Nat. Acad. Sci., 103: 8191-8196.

MEDINA-BELLVER, J.I, MARÍN, P., DELGADO, A., RODRÍGUEZ-SÁNCHEZ, A., REYES, E., RAMOS, J.L. & MARQUÉS, S. (2005). Evidence for in situ crude oil biodegradation after the Prestige oil spill. Environ. Microbiol., 7: 773-779.

RODRÍGUEZ-HERVA, J.J., GARCÍA, V., HURTADO, A., SEGURA, A. & RAMOS, J.L. (2007). The ttgGHI solvent efflux pump operon of Pseudomonas putida DOT-T1E is located on a large self-transmissible plasmid. Environ. Microbiol., 9: 1550-1561.

Page 222: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

214

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

Co-Organizer. Ciclo de Conferencias “BBVA Foundation Talks”. Biodiversidad y Conservación. Contaminación: la lucha biológica. Madrid. 2006.

Organizer. “Workshop on Metabolomics and Environmental Biotechnology”, EC-US Task Force on Biotechnology Research, Environmental Biotechnology. Palma de Mallorca. 2008.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento BUSCH, A. (2008). Estudio del mecanismo molecular del sistema de dos componentes TodS/TodT.

Universidad de Granada. Facultad de Ciencias. Departamento de Bioquímica y Biología Molecular. Directores: José Luis Ramos Martín & Tino Krell.

GUAZZARONI M.ª E. (2007). Bases moleculares de la tolerancia a disolventes orgánicos: estudio de la regulación de la bomba de disolventes TtgGHI en Pseudomonas putida DOT-T1E. Universidad de Granada. Facultad de Ciencias. Director: Ramos Martín, J.L.

LACAL, J. (2008). Caracterización bioquímica y molecular del sistema de dos componentes TodS/TodT de Pseudomonas putida DOT-T1E. Universidad de Granada. Facultad de Ciencias. Departamento de Bioquímica y Biología Molecular. Directores: José Luis Ramos Martín & Tino Krell.

Page 223: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

215

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 1. Desarrollo de técnicas de biodegradación in situ de hidrocarburos mediante el empleo de microorganismos inmovilizados en hidrogeles adhesivos. PT3

I.P. Ochoa Gómez, José Ramón ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Fundación Leia Centro de Desarrollo Tecnológico.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Departamento de Bioquímica de la Universidad del País Vasco.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2004-08637-C03-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 113 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2004-08637-C03-02; VEM2004-08637-C03-03

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

La principal finalidad de este proyecto ha sido el estudio y desarrollo de productos biotecnológicos mediante la inmovilización de microorganismos en soportes poliméricos avanzados, que permitan el tratamiento in situ de derrames de petróleo u otro tipo de contaminaciones en zonas de difícil acceso, como acantilados o rocas costeras, aprovechando las propiedades adhesivas de los materiales y la capacidad degradadora de hidrocarburos que presentan numerosas especies microbianas.

Para ello, ha sido necesaria la puesta a punto de diversas técnicas que han incluido, por un lado, la obtención de soportes poliméricos (hidrogeles) con características definidas en cuanto a propiedades mecánicas, adhesividad, biodegradabilidad y ecotoxicidad y, por otro, el desarrollo de un método de inmovilización de microorganismos en este tipo de soportes, de manera que se vea mínimamente afectada la viabilidad celular y la capacidad degradadora de los mismos. También ha sido necesario optimizar la fabricación y aplicación del producto, de manera que sea viable tanto desde un punto de vista técnico como económico.

Así, el trabajo de investigación llevado a cabo en este proyecto ha permitido el desarrollo de un nuevo producto biotecnológico para el tratamiento de contaminaciones de hidrocarburos mediante:

Desarrollo de un hidrogel biopolimérico con propiedades mecánicas adecuadas, biodegradable, adhesivo a rocas y que retiene la cantidad de agua necesaria para garantizar la viabilidad celular de los microorganismos inmovilizados.

Desarrollo de un método sencillo de inmovilización de bacterias degradadoras de hidrocarburos en el hidrogel.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., GARCÍA, S., LARGO, E., SAÁ, L., SERRA, J.L., LLAMA, M.J. & OCHOA, J.R. Development of a product for the bioremediation of oil spills in shorelines, through the immobilization of degrading microorganisms in adhesive hydrogels. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

LARGO, E., BUXENS, M., CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., SAGARMINAGA, N., OCHOA, J.R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Characterization of hydrocarbons degradation by Alcanivorax venustensis lyophylized biomass entrapped in hydrogel support. 14th European Congress on Biotechnology-Symbiosys. Barcelona. 2009.

LARGO, E., BUXENS, M., DÍAZ DE APODACA, E., SAGARMINAGA, N., OCHOA, J. R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Degradación de alcanos por Alcanivorax venustensis y su inducción por la presencia de

Page 224: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

216

dodecano en el crecimiento. XXII Congreso de la Sociedad Española de Bioquímica y Biología Molecular. Oviedo. 2009.

LARGO, E., CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., SAGARMINAGA, N., OCHOA, J.R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Caracterización de la degradación de hidrocarburos mediante biomasa de Marinobacterhydrocarbonoclasticus atrapada en hidrogeles. XXXI Congreso de la Sociedad Española de Bioquímica y Biología Molecular. Bilbao. 2008.

LARGO, E., SAÁ, L., SANTOS, M., CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., GARCÍA, S., OCHOA, J.R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Inmovilización en hidrogeles de cepas degradadoras de hidrocarburos para la biorremediación de zonas rocosas contaminadas con vertidos marinos. XXX Congreso de la SEBBM. Málaga. Septiembre. 2007.

LARGO, E., BUXENS, E., CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., SAGARMINAGA, N., OCHOA, J.R, SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Hydrocarbons degradation by Alcanivorax venustensis biomasa entrapped in hidrogel support. Congreso nacional de Biotecnología BIOTEC´08/BIOSPAIN. Granada. 2008.

Page 225: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

217

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 3. Inmovilización de microorganismos degradadores de hidrocarburos en soportes poliméricos adhesivos y biodegradables. PT3

I.P. Llama Fontal, María Jesús ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Dpto. Bioquímica y Biología Molecular.Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) LEIA, Centro de Desarrollo Tecnológico, Parque Tecnológico de Álava

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2004-08637-C03-03 94 601 2622

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 109 250 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2004-08637-C03-01; VEM2004-08637-C03-02

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El principal objetivo del proyecto era el diseño y desarrollo de nuevos productos biotecnológicos para la biorremediación de zonas costeras rocosas de difícil acceso contaminadas con derrames de crudos. Para ello, en nuestro laboratorio se ha seleccionado una especie bacteriana con buena actividad degradadora de hidrocarburos y en Leia (Centro de Desarrollo Tecnológico, Parque Tecnológico de Álava) se ha sintetizado un hidrogel biodegradable que sirviera de soporte para su inmovilización.

Se ha obtenido un hidrogel de quitosano/goma xantano (quitoxano) capaz de autoadherirse a superficies sólidas, en cuyo interior se ha inmovilizado biomasa bacteriana con actividad para degradar hidrocarburos. De las diferentes especies bacterianas probadas se ha seleccionado una cepa de Alcanivorax venustensis. Esta bacteria es capaz de crecer en medio mineral con dodecano como única fuente de carbono y energía, así como de degradar la mezcla de hidrocarburos presentes en el aceite mineral, tanto cuando se encuentra en estado libre como inmovilizada en la superficie o atrapada en películas de hidrogeles. Se ha cultivado la bacteria en fermentadores de 200 litros y la biomasa obtenida se ha liofilizado con diversos crioprotectores. Posteriormente, las células se han rehidratado y revitalizado y se han atrapado en películas de hidrogel. De este modo se ha diseñado y puesto a punto un nuevo sistema experimental a microescala que permite estudiar en el laboratorio la degradación de hidrocarburos en placas de Petri que mimetizan las condiciones naturales.

Pensamos que los hidrogeles con bacterias inmovilizadas desarrollados pueden ser de utilidad para degradar in situ hidrocarburos de rocas contaminadas con vertidos marinos de petróleo, así como para la limpieza de tanques industriales. Además, la tecnología de inmovilización desarrollada es aplicable a otros microorganismos, lo que abre la puerta a su uso para la biorremediación de otros contaminantes o para otro tipo de usos industriales.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

LARGO, E., CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., GARCÍA, S., SAÁ, L., OCHOA, J. R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Biodegradation of hydrocarbons by Alcanivorax venustensis cells immobilized into ChitoXan hydrogel. Appl. Environ. Microbiol., (En preparación).

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., GARCÍA, S., LARGO, E., SAÁ, L., SERRA, J.L., LLAMA M.J. & OCHOA, J.R. Development of a product for the bioremediation of oil spills in shorelines, through the immobilization of degrading microorganisms in adhesive hydrogels. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

Page 226: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

218

LARGO, E., BUXENS, E., CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E, SAGARMINAGA, N., OCHOA, J.R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Hydrocarbons degradation by Alcanivorax venustensis biomass entrapped in hydrogel support. Congreso nacional de Biotecnología BIOTEC´08/BIOSPAIN. Granada. 2008.

LARGO, E., BUXENS, M., CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., SAGARMINAGA, N., OCHOA, J.R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Characterization of hydrocarbons degradation by Alcanivorax venustensis lyophylized biomass entrapped in hydrogel support. 14th European Congress on Biotechnology-Symbiosys. Barcelona. 2009.

LARGO, E., BUXENS, M., DÍAZ DE APODACA, E., SAGARMINAGA, N., OCHOA, J.R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Degradación de alcanos por Alcanivorax venustensis y su inducción por la presencia de dodecano en el crecimiento. XXXII Congreso de la Sociedad Española de Bioquímica y Biología Molecular. Oviedo. 2009.

LARGO, E., CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., SAGARMINAGA, N., OCHOA, J.R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Caracterización de la degradación de hidrocarburos mediante biomasa de Marinobacterhydrocarbonoclasticus atrapada en hidrogeles. XXXI Congreso de la Sociedad Española de Bioquímica y Biología Molecular. Bilbao. 2008.

LARGO, E., SAÁ, L., SANTOS, M., CEBRIÁN, M., DÍAZ DE APODACA, E., GARCÍA, S., OCHOA, J.R., SERRA, J.L. & LLAMA, M.J. Inmovilización en hidrogeles de cepas degradadoras de hidrocarburos para la biorremediación de zonas rocosas contaminadas con vertidos marinos. XXX Congreso de la SEBBM. Málaga. Septiembre. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento JAUREGUIBEITIA CAYROLS, A. (2005). Aldehído deshidrogenasa de Rhodococcus erythropolis UPV-1:

Purificación, caracterización, clonación y su implicación en el tratamiento de aguas residuales industriales. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Bioquímica y Biología Molecular. Directores: Juan Luis Serra Ferrer & María Jesús Llama Fontal.

LARGO PEREDA, E. (2010). Degradación de alcanos por células de Alcanivorax venustensis inmovilizadas en hidrogeles adhesivos y biodegradables. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Bioquímica y Biología Molecular. Directores: Juan Luis Serra Ferrer & María Jesús Llama Fontal.

SAÁ PEÑA, L. (2009). Utilización de fenol por Rhodococcus erythropolis UPV-1: Clonación, purificación, y caracterización de la fenol hidroxilasa. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Bioquímica y Biología Molecular. Directores: Juan Luis Serra Ferrer & María Jesús Llama Fontal.

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) LARGO PEREDA, E. (2007). Inmovilización de microrganismos degradadores de hidrocarburos en

soportes poliméricos adhesivos y biodegradables. Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Directores: Juan Luis Serra Ferrer & María Jesús Llama Fontal.

Page 227: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

219

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Estratexias de biorrecuperación do litoral. Aplicación á praia de Sorrizo (Arteixo). Subproxecto. Estudo microbioloxico. PT3

I.P. Grifoll Ruiz, Magdalena ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universitat de Barcelona.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Departamento de Ingeniería Química USC; Estación de Bioloxía Mariña da Graña-USC; Instituto de Análisis Alimentarios-USC.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2004-08556 (IP José Julio Ortega)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El trabajo se realizó en estrecha colaboración con el grupo del Dr. Lema, de la USC, líder del mismo, de modo que se hizo un diseño experimental conjunto. El grupo de la USC realizó el trabajo de campo y la toma de muestras, mientras que nuestro grupo realizó los estudios de biotratabilidad en el laboratorio, obtuvo un consorcio microbiano autóctono degradador de fuel y lo produjo a escala piloto para las aplicaciones in situ, y llevó a cabo los análisis químicos del fuel residual en las muestras tratadas y no tratadas. Por tanto, en general, las conclusiones obtenidas son las aportadas por el grupo del Dr. Lema para este proyecto.

El consorcio microbiano obtenido ha sido estudiado posteriormente dentro del proyecto CICYT referido anteriormente, demostrándose su capacidad de degradación extensiva de hidrocarburos alifáticos de elevado peso molecular y de aromáticos conteniendo de 3 a 5 anillos. El análisis de la dinámica de poblaciones reveló que los alcanos son degradados por distintas especies de Alcanivorax, que progresivamente eran sustituidas por miembros de Alphaproteobacteria(Maricaulis, Roseovarius), coincidiendo con la degradación de PAHs de bajo peso molecular, y, finalmente, distintas poblaciones de Gammaproteobacteria (Marinobacter y Methylophaga), que degradarían los PAHs de elevado peso molecular. Marinobacter se identificó como un género clave en la eliminación de crudo.

Algunas de las poblaciones detectadas presentaron baja similitud con especies depositadas en las bases de datos. En concreto, una de las poblaciones más abundantes en un consorcio degradador de pireno obtenido en cultivo puro ha sido descrito recientemente como un nuevo género bacteriano y, en honor a su procedencia, ha recibido la denominación de Breoghania corrubedonensis.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

FERNÁNDEZ-ÁLVAREZ, P., VILA, J., GARRIDO, J.M., GRIFOLL, M., FEIJOO, G. & LEMA, J.M. (2007). Evaluation of biodiesel as bioremediation agent for the treatment of the shore affected by the heavy fuel-oil spill of the Prestige. Journal of Hazardous Materials, 147: 914-922.

FERNÁNDEZ-ÁLVAREZ, P., VILA, J., GARRIDO-FERNÁNDEZ, J.M., GRIFOLL, M. & LEMA, J.M. (2006). Trials of bioremediation on a beach affected by the heavy oil spill of the Prestige. Journal of Hazardous Materials B, 137: 1523-1531.

GALLEGO, S., VILA, J., NIETO, J.M., URDAIN, M., ROSELLÓ-MÓRA, R. & GRIFOLL, M. (2010). Breoghaniacorrubedonensis gen. nov. sp. nov., a novel alfa-proteobacterium isolated from a Galician beach (NW Spain) after the Prestige fuel-oil spill. Systematic and Applied Microbiology, 33: 316-321.

Page 228: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

220

VILA, J. & GRIFOLL, M. (2009). Actions of Mycobacterium sp. strain AP1 on the saturated and aromatic hydrocarbon fractions of fuel-oil in a marine medium. Applied and Environmental Microbiology, 75(19): 6232- 6239.

VILA, J., NIETO, J.M., MERTENS, J., SPRINGAEL, D. & GRIFOLL, M. (2010). Microbial community structure of a heavy fuel-oil-degrading marine consortium. Linking microbial dynamics with polycyclicaromatic hydrocarbon utilization. FEMS Microbiology Ecology, 73: 349-362.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

VILA, J., FERNÁNDEZ-ÁLVAREZ, P., GARRIDO-FERNÁNDEZ, J. M., LEMA, J.M. & GRIFOLL, M. Biodegradation of PAHs in tiles coated with fuel-oil from the Prestige placed in a Galician beach. Effect of different biorremediation treatments. 4th International Workshop Bioavailability of pollutants and soil remediation. Sevilla. 2006.

VILA, J., ARIAS, L., GALLEGO, S., NIETO, J.M. & GRIFOLL, M. Degradation of the PAHs present in the Prestige fuel-oil by a microbial consortium from Corrubedo (Galicia). Community structure of the pyrene-degrading populations. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

VILA, J., SOARES, D., ORTEGA-CALVO, J.J. & GRIFOLL, M. Degradation of PAHs in the Prestige fuel-oil by a pyrene-degrading mycobacteria. Identification of metabolites. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento GALLEGO, S. (En realización). Análisis estructural y funcional de consorcios microbianos degradadores

de hidrocarburos aromáticos policíclicos (HAPs). Aplicaciones en biorremediación. Universidad de Barcelona. Facultad de Biología.

VILA GRAJALES, J. (2009). Biodegradación y Biorremediación de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos. Aplicación a Litorales Contaminados con Fuel-oil. Universidad de Barcelona. Facultad de Biología. Departamento C-Microbiología. Directora: Magdalena Grifoll Ruiz.

Memorias de Licenciatura MÉNDEZ LEAL, M.A. (2007). Degradación de fuel del Prestige por Mycobacterium AP1. Universidad de

Barcelona. 2007. Traballos de Investigación Tutelados (TITs) IGNACIO BAUZÁ, J. (2003). Procesos bacterianos de degradación de hidrocarburos aromáticos

policíclicos. Desarrollo de inóculos para la biorrecuperación de costas afectadas por el vertido del Prestige. Universitat de Barcelona.

Teses de Máster GALLEGO, S. (2008). Biodegradación de Pireno en medio marino. Estructura del consorcio microbiano

UBF-Py. Universitat de Barcelona. MAS SAUCEDO, D. (2005). Efecto en la degradación de fuel de distintos tratamientos de

biorrecuperación aplicados a una playa afectada por el vertido del Prestige. Universitat de Barcelona.

Page 229: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

221

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Limpeza láser como alternativa á biorremediación en rochas PT3

I.P. Yáñez Casal, Armando J. ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El objetivo inicial del proyecto residía en la evaluación de la posibilidad de realización de una limpieza mediante láser, de manera controlada, de diferentes minerales y aceros. Puede concluirse que la técnica propuesta es factible y pueden determinarse con un elevado grado de exactitud los parámetros necesarios para llevarla a cabo sin llegar a dañar en cada caso el material base. Es inevitable reseñar que en la mayor parte de los casos la reparación, la restauración y la limpieza láser se destinan a objetos de gran valor añadido, donde verdaderamente es posible amortizar las fuertes inversiones necesarias.

La técnica utilizada para la obtención en el laboratorio de los parámetros apropiados es en sí misma una metodología de interés que está irrumpiendo con fuerza ya no solo en la monitorización de procesos de tratamiento por láser sino también en el campo del Análisis Químico. Así, se ha obtenido como resultado la posibilidad de aplicación de la técnica desarrollada a la vigilancia de la llegada de vertidos a nuestras costas.

Este trabajo de evaluación de la capacidad de la técnica de análisis no formaba parte de los objetivos iniciales del Proyecto, pero lo aprendido a lo largo del desarrollo del mismo nos permite afirmar que el sistema es válido como protocolo de vigilancia ambiental. Este laboratorio ha dispuesto temporalmente de un sistema portátil para realizar los estudios de campo, dando así continuidad a la línea de trabajo iniciada. Estas medidas de campo fueron realizadas durante el año 2007 fuera ya del alcance de este proyecto. Además, este grupo de trabajo sigue realizando de manera periódica recogida y análisis de muestras de hidrocarburos que, de manera ininterrumpida, llegan a nuestra costa más cercana.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

MATEO, M.P., NICOLÁS, G., PIÑÓN, V., ÁLVAREZ, J.C., RAMIL, A. & YÁÑEZ, A. (2004). Laser cleaning of Prestige tanker oil spill on coastal rocks controlled by spectrochemical analysis. Analytica Chimica Acta, 524: 27-32.

MATEO, M.P., PIÑÓN, V., RAMÍREZ, A. & YAÑEZ, A. (2005) Laser cleaning: an alternative method for removing oil-spill fuel residues. Applied Surface Science, 247: 333-339.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

FORTES, F.J., CTVRTNICKOVA, T., MATEO, M.P., CABALÍN, L.M., NICOLAS, G. & LASERNA. J.J. Spectrochemical study for the in-situ detection of oil spill residues using a portable laser-induced breakdown spectroscopy system. 5th International Conference On Laser-Induced Breakdown Spectroscopy. Berlín, Alemania. 2008.

Page 230: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

222

GINÉS, N., MATEO, M.P., PIÑÓN, V., ÁLVAREZ, J.C., RAMIL, A. & YÁÑEZ, A. Cleaning and analysis of fuel from Prestige oil spill by laser technique. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

MATEO, M.P. et al. Laser cleaning of tools and rocks polluted by oil spill from Prestige tanker. VIIIinternational symposium on analytical methodology in the environmental field. XIII Reunión de la Sociedad Española de Química Analítica. A Coruña. 2003.

MATEO M.P., NICOLÁS, G., PIÑÓN, V., RAMIL, A. & YÁÑEZ, A. Laser cleaning: an alternative method for removing oil-spill fuel residues. International Symposium Of European Materials Research Society Spring Meeting (E-MRS 2004). Estrasburgo. Francia. 2004.

Page 231: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

223

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Almacenamento dos residuos de fuel e a súa reciclaxe como elemento de construción. PT3

I.P. Delgado Martín, Jordi ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Universitat Politècnica de Catalunya.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) 1429

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 191 400 €

CÓDIGOS DE OUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El Prestige vertió 63 000 t de fuel pesado frente a las costas gallegas en una de las peores mareas negras acaecidas en Europa. Las tareas de recuperación de residuos se realizaron de manera diferente en el mar y en la costa. En el mar se recuperó una emulsión de agua y fuel; sin embargo, en el litoral, dada la extensión del vertido y la necesidad de trabajo manual, el residuo producido era una mezcla de fuel, agua, arena, rocas, bolsas plásticas, herramientas de limpieza, etc. De este modo, aunque solo se recuperaron 45 000 t de fuel, la cantidad de residuos generada fue de aproximadamente 171 000 t.

El objetivo de esta investigación es encontrar soluciones para el tratamiento y gestión del residuo generado por el vertido del Prestige. Se trata de un residuo muy heterogéneo que presenta, además, una textura líquido-viscosa. Esta última propiedad imposibilita su vertido directo por prohibición expresa de la Directiva 1999/31, de vertederos.

Las técnicas de tratamiento de un residuo tan heterogéneo son limitadas, aunque existían unas pruebas satisfactorias de aplicación de una técnica de estabilización/solidificación con cal viva. Por estas razones, se planteó el tratamiento de los residuos mediante estabilización; en este sentido, se ha desarrollado una metodología de estabilización que utiliza no solo cal viva, sino también serrín de granito, un subproducto del corte de piedra. Gracias a la sustitución de parte de la cal por serrín de granito, se mejora el proceso de mezcla y se abaratan significativamente los costes de estabilización. La proporción de mezcla más adecuada es una de 30% de residuo de fuel, 35% de cal viva y 35% serrín de granito. Con estas proporciones se obtiene un residuo sólido de textura pulverulenta que puede ser fácilmente manipulado.

Tras el proceso de estabilización el residuo es sólido y presenta unas características geotécnicas aceptables. Además, en virtud de los ensayos de lixiviación podría recibir la clasificación de residuo no peligroso, según la legislación vigente. Por tanto, sería posible construir un vertedero para el depósito definitivo del residuo estabilizado.

Se ha considerado también la utilización del residuo estabilizado como árido para mortero de cemento. No porque el fuel mejore sus propiedades, sino como una vía para el reciclaje del residuo. En el contexto de este trabajo, hemos conseguido fabricar morteros con residuo estabilizado como árido, incorporando hasta un 12% de fuel en masa. La inclusión del fuel perjudica los parámetros resistentes, aunque mejora su resistencia al hielo-deshielo. La calidad de los morteros con fuel es aceptable para diversas aplicaciones. Esto, combinado con una buena resistencia a la helada, posibilitaría su utilización en elementos prefabricados no estructurales como, por ejemplo, los destinados a tráficos ligeros, tales como adoquines prefabricados.

Page 232: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

224

ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

CARRO-LÓPEZ, D., DELGADO, J., VÁZQUEZ, A., BARRIENTOS, V. & JUNCOSA, R. (2008). Final disposal of the wastes associated with the oil spill of the tanker Prestige through its stabilization with quicklime and granite fines. Soil & Sediment Contamination, 17: 393-410.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

CARRO, D., DELGADO, J., BARRIENTOS, V., VÁZQUEZ, A. & JUNCOSA, R. Final disposal of the wastes associated with the oil spill of the tanker Prestige through its stabilization with line and granite fines. International Conference on Energy Environment and Disasters. Charlotte, North Carolina, USA. 2005.

CARRO, D., DELGADO, J., VÁZQUEZ, A., BARRIENTOS, V. & JUNCOSA, R. Stabilization of wastes associated to the oil spill of the tanker Prestige using fines from the dimension industry. International Disaster Reduction Conference. Davos, Switzerland. 2006.

CARRO, D., GONZÁLEZ, B., MARTÍNEZ, I., VÁZQUEZ, C., MARTÍNEZ, F., BARRIENTOS, V., VÁZQUEZ, A., JUNCOSA, R., DELGADO, J., PARDO, P., BARRA, M. & VÁZQUEZ, E. Fabricacion de mortero y hormigón a partir del reciclaje del fuel del Prestige. III Congreso de Ache de Puentes y Estructuras. Zaragoza. 2005.

CARRO, D., MARTÍNEZ, F., PARDO, P., VÁZQUEZ, E. & GONZÁLEZ, B. Recycling of the wastes associated with the oil spill of the tanker Prestige through their incorporation into cement-based mixtures. International Conference on Energy Enviroment and Disasters. Charlotte, North Carolina, USA. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento CARRO LÓPEZ, D. (2009). Desarrollo de un tratamiento de estabilización sobre los residuos de fuel del

Prestige. Posibilidades de almacenamiento definitivo del residuo estabilizado y potencial uso como material de construcción. Universidade da Coruña, Departamento de Tecnología de la Construcción. Directores: Fernando Martínez Abella & Jordi Delgado Martín.

Page 233: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

225

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Eliminación de naftaleno en augas mariñas contaminadas por vertidos de petróleo mediante inmobilización de bacterias degradadoras. PT3

I.P. González Villa, Tomás ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 90 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

A presente liña de investigación xorde a consecuencia do impacto medioambiental causado pola vertedura de fuel do Prestige nas costas galegas e foi financiada pola Fundación Arao. As investigacións iniciáronse no ano 2005 e concluíronse no 2007.

O obxectivo final dos estudos levados a cabo no noso laboratorio foi o desenvolvemento dun biofiltro construído con bacterias inmobilizadas, co fin de eliminar naftaleno da auga mariña empregada polas empresas de acuicultura para cultivo de peixes e mariscos. Os microorganismos elixidos para este fin pertencen ao xénero Pseudomonas spp., cuxa capacidade para degradar naftaleno xa foi descrita.

En estudos realizados previamente, puxéronse a punto e validáronse técnicas analíticas que nos permitiron a valoración de naftaleno en disolución; así mesmo, iniciáronse os ensaios destinados a deseñar un método de inmobilización e determináronse as condicións óptimas de almacenamento das células inmobilizadas. Partindo desta base, durante o ano 2007, realizáronse ensaios de inmobilización en diferentes matrices (alxinato de diferentes viscosidades: viscosidade 31,40 cP, viscosidade baixa 240 cP e viscosidade media 3600 cP) e estudouse o efecto da temperatura, a concentración de naftaleno no medio e a viscosidade do naftaleno sobre a degradación. Realizáronse, tamén, estudos dos requirimentos nutricionais das células inmobilizadas en auga de mar e, para rematar, deseñouse un biofiltro que contería os microorganismos inmobilizados. As conclusións finais ás que se chegou mediante estes estudos foron:

1. A temperatura óptima de almacenamento das células inmobilizadas en alxinato é de 4 ºC. Nestas condicións, consérvase a súa viabilidade durante polo menos un mes.

Táboa 1.- Efecto do almacenamento a 4 ºC e a -20 ºC sobre a viabilidade das células inmobilizadas en alxinato (viscosidade 31,4 cP).

2. Pseudomonas stutzeri 19SMN4 degrada eficientemente naftaleno en auga de mar. 3. A metabolización do naftaleno é maior cando se engaden nutrientes á auga de mar.

Time (days) Viability (CFU 2g-1)

4 ºC Viability (CFU 2 g -1)

-20ºC

1 3,0 x 10 9

15 1,5 x10 9 1,2 x 10 6

33 1,9 x10 9 4,8 x 10 5

Page 234: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

226

16ºC / 10mM

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

0 2 4 6 8

time (days)

Res

idua

l nap

htha

lene

(C C

0-1)

240cP240cP con NP3600cP3600cP con NP

Figura 1.- Degradación de naftaleno (C0= 10 mM) mediante células inmobilizadas en alxinato de 240 cP (círculos) e 3600

cP (cadrados), cultivadas en auga de mar a 16 ºC suplementada con nitróxeno e fósforo (––, ––) e sen suplemento (––, ––).

4. A degradación é máis lenta a 16 ºC que a realizada a unha temperatura de 30 ºC.

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

0 2 4 6 8time (days)

Res

idua

l nap

htha

lene

( C

C 0 -1

)

30ºC sin NP 30ºC con NP 16ºC con NP

Figura 2.- Degradación de naftaleno mediante células libres de Pseudomonas stutzeri 19SMN4 (5,6 x 1010 CFU mL-1)

cultivadas en auga de mar cunha concentración inicial 25 mM a 30 ºC con (––) e sen (––) suplemento de nitróxeno e fósforo e cultivadas a 16 ºC e 10 mM con e sen suplemento de nitróxeno e fósforo.

5. A capacidade para degradar naftaleno mantense tras a inmobilización celular por atrapamento en esferas de alxinato baixo as diferentes condicións ensaiadas.

16ºC

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

0 2 4 6 8 10 12time (days)

Res

idua

l nap

htha

lene

( C

C 0-1

)

3600cP/25mM/NP240cP/25mM/NP31,4cP/25mM/NP3600cP/10mM/NP240cP/10mM/NP31,4cP/10mM/NP

Figura. 3.- Degradación dunha concentración inicial de naftaleno 25 mM (filled symbols) e 10 mM (open symbols) mediante células inmobilizadas en alxinato de 3600 cP (––, ––), 240 cP (––, ––) e 31,4 cP (––, ––)

cultivadas en auga de mar suplementada con nitróxeno e fósforo.

6. As esferas formadas con alxinato de viscosidade elevada son máis efectivas retendo as células.

Page 235: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

227

Táboa 2.- Efecto da viscosidade do alxinato sobre a viabilidade das células inmobilizadas cultivadas en auga de mar con

7. Cando a temperatura de incubación é de 16 ºC (próxima á que tería a auga empregada nas piscifactorías), existe unha degradación efectiva do naftaleno, sobre todo cando a concentración deste non é demasiado elevada.

8. Libres / 16 ºC

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

0 2 4 6 8

time ( days)

Res

idua

l con

cent

ratio

n ( C

C 0-1

)

25 mM10nmM

Figura 4.- Degradación dunha concentración inicial de naftaleno 25 mM (––) e 10 mM (––) mediante células libres

cultivadas en auga de mar suplementada con nitróxeno e fósforo a unha temperatura de 16 ºC.

Concluíuse que Pseudomonas stutzeri 19SMN4 inmobilizada en alxinato ten un gran potencial para o desenvolvemento de tecnoloxías para o tratamento de augas mariñas in situ con concentracións non moi elevadas de naftaleno.

Inocule

Viable cells

day 3 day 7

9,2 x 10 8 CFU 2g‐1 immobilized cells (3600cP)

beads (CFU 2g‐1) 4,6x107 6,0 x 107

medium (CFU mL‐1 ) nd 8,0 x 102

9,9 x 10 8 CFU 2g‐1 immobilized cells (240cP)

beads (CFU 2g‐1) 2,9 x107 6,6 x 107

medium (CFU mL‐1 ) 3,2 x104 nd

Page 236: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

228

C0 = Concentración inicial de naftaleno NP= Medio suplementado con nitróxeno e fósforo.

Táboa 3.- Valores absolutos da degradación de naftaleno en diferentes condicións.

Deseñouse, por último, o biofiltro que contería as bacterias inmobilizadas:

C0 day 2 day3 day 5 day6 day7

free cells 16 ºC NP 26,50 ±0,16231 25,30 ± 0,63904 22,6 ± 0,25013 20,50±0,35731

free cells 30 ºC 25,64±0,21292 19,96± 0,27120 19,10 ± 0,49377 14,44± 0,40085

free cells 30 ºC NP 25,13 ± 0,25085 17,79 ± 0,00550 12,15 ± 0,58733 1,68± 0,64812

free cells 16 ºC 9,62 ±0,01345 8,31 ± 0,63721 6,81 ± 0,29431 6,27± 0,02069

free cells 16 ºC NP 9,62 ± 0,01346 6,87 ± 0,12059 5,03 ± 0,00244 4,30±0,16572

immobilized cells (3600 cP) 16 ºC NP 26,62± 0,47318 18,65 ± 0,36180 18,19±0,13352 17,53± 0,03436 16,17 ± 0,52363

immobilized cells (3600 cP) 16 ºC NP 9,42 ± 0,36870 3,91 ± 0,30550 1,90± 0,22884

immobilized cells (3600 cP) 30 ºC NP 25,94 ± 0,02245 17,15± 0,06895 14,29± 0,06904 0,03 ±0,04254

immobilized cells (240 cP) 16 ºC NP 25,72 ±0,06609 19,19 ± 0,06396 18,12±0,19132 17,35± 0,08872

immobilized cells (240 cP) 16 ºC NP 9,5± 0,10730 3,63 ± 0,30657 1,598 ± 0,28679

Salida de agua

Entrada de agua

Entrada de agua

Esponja

Bomba

Vaso de plástico inerte

Salida de aguaSaída de auga

Entrada de agua

Entrada de agua

Entrada de agua

Entrada de agua

Entrada Entradade auga

Entrada Entradade auga

Esponja Esponxa

lRecipiente de plástico inerte

Cono poroso de plástico inerte

Bomba Bomba

Vaso de plástico inerteVaso de plástico inerte

Esferas de alginato con Pseudomonasinmovilizadas

Page 237: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

229

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS

(Artículos e libros publicados)

Artigos FEIJOO-SIOTA, L., ROSA-DOS-SANTOS, F. DE MIGUEL, T. & VILLA, T.G. (2008). Biodegradation of

Naphthalene by Pseudomonas stutzeri in Marine Environments: Testing Cells Entrapment in Calcium Alginate for Use in Water Detoxification. Bioremediation Journal, 12: 185-192.

Libros DE MIGUEL, T., FEIJOO-SIOTA, L., ROSA DOS SANTOS, F. & VILLA, T.G. (2007). Bioremediation of polycyclic

aromatic hydrocarbons in marine environments. In: Hot Spots in Applied Microbiology. Research Signpost. Kerala, India: 201-216.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

DE MIGUEL, T., FEIJOO SIOTA, L., ROSA DOS SANTOS, F. & VILLA, T.G. Biorremediación de aguas de mar contaminadas con naftaleno utilizando células de Pseudomonas stutzeri inmovilizadas en esferas de alginato. I Congreso del Grupo Especializado de Microbiología Industrial y Biotecnología Microbiana. A Coruña. 2006.

FEIJOO-SIOTA, L., BLASCO, L., CACHAFEIRO PIN, J., DE MIGUEL, T. & VILLA, T.G. Eliminación de naftaleno en aguas marinas contaminadas por vertidos de petróleo mediante células inmovilizadas de Pseudomonas stutzeri. I Congreso del Grupo Especializado de Microbiología Industrial y Biotecnología Microbiana. A Coruña. 2006.

FEIJOO-SIOTA, L., BLASCO, L., CACHAFEIRO-PIN, J., DE MIGUEL, T. & VILLA, T.G. Biodegradación de naftaleno mediante células de Pseudomonas stutzeri en ambientes marinos: inmovilización en alginato de diferentes viscosidades. XXI Congreso Nacional de Microbiología. Sevilla. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) FEIJOO SIOTA, L. (2006) Eliminación de naftaleno en aguas marinas contaminadas por vertidos de

petróleo mediante células inmovilizadas de Pseudomonas putida. Universidade de Santiago de Compostela. Departamento de Microbioloxía e Parasitología. Facultade de Farmacia. Directores: Tomás González Villa & Trinidad de Miguel Bouzas.

Page 238: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

230

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Identificación y análisis del envejecimiento de los vertidos de hidrocarburos en el ecosistema marino. PT3

I.P. Muniategui Lorenzo, Soledad ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) 981 16 70 00

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 50 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO (Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

1. Metodología analítica En este trabajo se optimizó una metodología analítica unificada para la identificación de

vertidos de hidrocarburos en el medio ambiente marino empleando tres técnicas analíticas de manera secuencial, que se estructuran en tres etapas de trabajo:

Etapa 1: se hace uso de la Espectrometría de Infrarrojos en la zona media con reflectancia total atenuada (ATR-MIR), que destaca por su sencillez y rapidez. Con ella se consigue una identificación de la posible naturaleza del producto vertido. Algunas veces, se puede hacer una identificación definitiva del producto sin dudas (como, por ejemplo, diferenciación de aceites vegetales, lubricantes de automoción, queroseno, gasoil de automoción, etc.). El uso de los 10 índices espectrales definidos se reveló como una opción rápida, sencilla y efectiva para hacer los seguimientos de los procesos de envejecimiento de los productos estudiados.

En caso de tener dudas en la comparación del producto con las posibles fuentes sospechosas del vertido, o que esta no sea determinante, se pasará a las etapas 2 y, eventualmente, 3. Se acudirá también a estas etapas cuando las muestras sean difíciles de identificar (principalmente las muy envejecidas).

Etapa 2: análisis más selectivos y sensibles (también más complejos, costosos y lentos). Para esto se emplea la Cromatografía de Gases con detección de ionización de llama (GC-FID) y de espectrometría de masas (GC-MS). El objetivo es identificar compuestos característicos de los productos, como son hidrocarburos alifáticos, hidrocarburos aromáticos policíclicos (HAPs) y biomarcadores. El proceso de trabajo propuesto es muy similar al recogido en el Nordtest Technical Report 498 de SINTEF.

En primer lugar, se compara de forma visual el perfil cromatográfico de la muestra con el del/de los producto/s sospechoso/s y se determinan los n-alcanos (nC10-nC40) e isoprenoides acíclicos. Se calculan las relaciones C17/Pristano, C18/Fitano, C17/C18 y Pristano/Fitano para evaluar biodegradación. La coincidencia de los indicadores calculados y de perfil de hidrocarburos alifáticos señala la coincidencia de la muestra con la/s fuente/s sospechosa/s. Si hay coincidencia o duda, se pasa a la etapa 3.

Etapa 3: análisis GC-MS de la muestra vertida y de las posibles fuentes para determinar el contenido de los compuestos aromáticos policíclicos (HAP) y de los biomarcadores (hopanos, esteranos, diasteranos y esteroides triaromáticos). Se establece el grado de envejecimiento mediante la comparación de los HAPs entre la muestra problema y la considerada “original”. Luego se calculan una serie de relaciones diagnóstico entre HAPs y biomarcadores seleccionados y se determina la coincidencia de los datos calculados entre el vertido recogido y la/s muestra/s sospechosa/s. Estas

Page 239: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

231

relaciones sirven como trazadoras del origen del producto y, por tanto, son buenas candidatas para el control rutinario de vertidos de hidrocarburos en el mar.

Finalmente, todas estas etapas analíticas fueron combinadas con métodos quimiométricos para el reconocimiento de pautas (análisis de componentes principales, PCA, análisis Cluster, curvas de potencia o de densidad de probabilidad, redes neuronales).

2. Resultados y conclusiones De entre los productos estudiados, hay algunos cuya identificación es inmediata y no

presenta dudas o confusión en el tipo de producto original del que procede el vertido. Tal es el caso de los aceites vegetales, aceites de lubricación de automoción, gasoil de automoción (ambos típicos de vertidos industriales o zonas portuarias) y queroseno (empleado como disolvente de limpieza o combustible de aviación). Respecto a los productos de destilación de refinerías, los fueles y residuos de las unidades de destilación a vacío también son fácilmente diferenciables de otros tipos de productos (sobre todo de los crudos de petróleo).

Un vertido de hidrocarburos envejece (evoluciona) en medio natural, aunque las pautas exactas de este proceso dependerán del oleaje, de la radiación solar, del viento, etc. Esto hace que la determinación del origen exacto de un hidrocarburo desconocido vertido sea casi imposible sin tener un conjunto de productos sospechosos con los que hacer la comparación.

La metodología anterior se aplicó al estudio de las pautas de envejecimiento del fuel-oil vertido por el buque tanque Prestige-Nassau y de un conjunto de crudos de petróleo “característicos”, seleccionados a partir de un estudio previo de 34 crudos de petróleo empleados frecuentemente en las refinerías de la Península Ibérica. Los crudos seleccionados para realizar vertidos simulados en el medio marino, además del Prestige, fueron: Ashtart, Brent, Maya, Sáhara Blend y un IFO marino. Para ello se emplearon contenedores metálicos diseñados específicamente para este estudio. También se analizaron 50 muestras procedentes de playas de la provincia de A Coruña, la mayoría tomadas en fechas inmediatamente posteriores al vertido del Prestige.

En lo referente a los envejecimientos controlados del fuel-oil del Prestige y de los otros productos estudiados, debe destacarse que todos ellos pueden ser diferenciados con bastante facilidad aunque siguen pautas similares de fotoxidación (caracterizada por el aumento en las sustituciones carboxílicas y tipo sulfóxido). Esto es así tanto para los índices obtenidos de las medidas ATR-MIR como para los compuestos analizados mediante los métodos cromatográficos.

Desde un punto de vista cromatográfico, se observa la desaparición de los componentes más ligeros tanto en los hidrocarburos alifáticos como en los HAPs. Principalmente, los alcanos desde n-C10 hasta n-C16 desaparecen con cierta rapidez. De manera similar, los HAPs (decahidronaftaleno, naftaleno y benzotiofeno) y sus series de sustituciones alquiladas (C1 y C2) se pierden rápidamente. Las mayores sustituciones (C3 y C4) desaparecen con mayor lentitud (lo cual también es acorde con lo observado en ATR-MIR acerca de la evolución de la sustitución de los anillos aromáticos hacia formas di- y tri-sustituidas). Los biomarcadores y, especialmente, las relaciones diagnóstico (ej. %27Ts, %29Ts, %27dia y C2-dbt/C2-phe) pueden ser empleadas para evaluar la zona geográfica origen del vertido (caso de haber sido caracterizado como un crudo de petróleo; como, por ejemplo, crudos del Mar del Norte, área asiática, etc.).

El estudio de las muestras de playas indica que un número importante de ellas (en torno al 30%) no coincide con el fuel-oil del Prestige. Este porcentaje hace referencia solo a muestras que fueron consideradas sistemáticamente por las diferentes técnicas estadísticas como “no coincidentes”. La indudable presencia de vertidos que no coinciden con el del Prestige confirma el hecho conocido de que tanto durante el tiempo del accidente como en ocasiones posteriores existieron vertidos ilegales procedentes de otros orígenes.

Page 240: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

232

ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

FERNÁNDEZ-VARELA, R., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S., PRADA, D. & RAMÍREZ-VILLALOBOS, F. (2008). Identification of fuel samples from the Prestige wreckage by pattern recognition methods. MarinePollution Bulletin, 56: 335-347.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S., PRADA, D. & RAMÍREZ-VILLALOBOS, F. (2009). The comparison of two heavy fuel-oils in composition and weathering pattern, based on IR, GC-FID and GC–MS analyses: Application to the Prestige wreackage. Water Research, 43: 1015-1026.

FRESCO-RIVERA, P., FERNÁNDEZ-VARELA, R., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., RAMÍREZ-VILLALOBOS, F., PRADA D., MUNIATEGUI, S. & ANDRADE, J.M. (2007). Development of a fast analytical tool to identify oil spillages employing infrared spectral indexes and pattern recognition techniques. Talanta, 74: 163-175.

PÉREZ-CABALLERO, G., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S. & PRADA, D. (2009). Comparison of single-reflection near-infrared and attenuated total reflection mid-infrared spectroscopies to identify and monitor hydrocarbons spilled in the marine environment. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 395: 2335-2347.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

FERNÁNDEZ-VARELA, R., et al. A simple analytical tool to monitor photooxidation of the Prestige’s oil spill: Factor Analysis and Attenuated Total Reflectance Infrared Spectroscopy. ConferentiaChemometrica 2005. Hajdúszoboszló, Hungría. Agosto. 2005.

FRESCO-RIVERA, P. et al. Potential curves and Kohonen-Neural networks to identify oil spillages employing infrared spectral indexes. ISAMEF-IX International Symposium on Analytical Methodology in the Environmental Field. Pollensa, Mallorca. Octubre. 2007.

FRESCO-RIVERA, P., FERNÁNDEZ-VARELA, R., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., RAMÍREZ-VILLALOBOS, F., PRADA, D., MUNIATEGUI, S. & ANDRADE, J.M. Study of crude oils and spilled oil slicks employing infrared spectral indexes and pattern recognition techniques (PCA and Cluster analysis). Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

FERNÁNDEZ-VARELA, R. et al. Pattern Recognition methods to classify spilled oils and medium-heavy distillates according to their contents on PAHs. CAC 2008, 11th International Conference on Chemometrics for Analytical Chemistry. Montpellier, Francia. Junio-julio. 2008.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento FERNÁNDEZ VARELA, R. (2009). Caracterización y monitorización del envejecimiento de hidrocarburos

vertidos en el medio marino mediante GC-FID, GC-MS y métodos de reconocimiento de pautas. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: José Manuel Andrade Garda, Darío Prada Rodríguez & Soledad Muniategui Lorenzo.

Memorias de Licenciatura FRESCO RIVERA, P. (2007). Aplicación de índices derivados de la espectrometría ATR-MIR para

monitorizar vertidos de hidrocarburos al medio marino. Universidade da Coruña. Informes Identificación y análisis del envejecimiento de vertidos de hidrocarburos en el ecosistema marino.

Publicación Fundación Arao-Instituto de Desarrollo Caixa Nova. Noviembre 2007, 42 páginas. http://fundacionarao.xunta.es/P18_gal.pdf; http://www.idcaixanova.com/pdf_arao/P18_gal.pdf.

Page 241: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

233

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Evaluación y seguimiento de la contaminación originada por el vertido del buque Prestige en el ecosistema marino gallego. PT3

I.P. Prada Rodríguez, Darío ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) PGIDT03RMA16401PR

981167000. Ext. 4158/2188

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador)

Consellería de Innovación, Industria e Comercio. Dirección Xeral de I+D+i. Xunta de Galicia.

CONTÍA DA SUBVENCIÓN (Cuantía de la subvención) 120 190 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Os resultados obtidos tras o seguimento realizado na costa galega logo da vertedura do B/T Prestige mostran diferente grao de afectación en función do compartimento estudado. O seguimento e avaliación da contaminación por hidrocarburos en sedimentos superficiais da costa galega non mostraron, salvo en casos puntuais, unha contaminación significativa por hidrocarburos procedentes do fuel do Prestige. Os sedimentos das áreas próximas a Muxía e Fisterra, afastadas de achegas antropoxénicas e fortemente influenciadas pola vertedura do buque, mostraron durante as primeiras mostraxes niveis de hidrocarburos aromáticos lixeiramente por encima da media, pero en moitos casos inferiores aos atopados nas estacións fronte ás rías de Vigo, Pontevedra e A Coruña, tradicionalmente afectadas por achegas urbanas e portuarias, o que vén a confirmar a escasa difusión do fuel do Prestige neste medio e que, probablemente, este se concentrase no sedimento máis preto da costa. Unicamente en determinadas estacións entre Fisterra e Malpica, observouse un descenso das concentracións entre decembro de 2002 e febreiro de 2004; o que indica que os hidrocarburos presentes tiñan a súa orixe na vertedura. No resto das estacións non se observaron tendencias significativas e presentaban perfís característicos das zonas costeiras con achegas petroxénicas e pirolíticos. Posteriormente, desde febreiro de 2004 ata o final do estudo, non se observaron tendencias positivas nin negativas en ningunha das estacións estudadas.

En canto aos resultados obtidos nos organismos mariños, a contaminación do mexillón silvestre por Prestige-PAHs quedou claramente demostrada polo drástico aumento nos niveis de hidrocarburos así como o cambio significativo na distribución dos hidrocarburos individuais. Inicialmente, practicamente todas as estacións estudadas resultaron, en maior ou menor medida, afectadas pola vertedura, aínda que as concentracións máis altas se observaron na zona comprendida entre Corrubedo e Caión (Costa da Morte). Malia que as concentracións nestas estacións diminuíron moi significativamente aos poucos meses da vertedura, dous anos despois (en novembro de 2004), o mexillón silvestre destas zonas mostraba niveis aínda por enriba dos previos á vertedura e un perfil de distribución característico de aporte antrópico. Esta tendencia temporal é similar á observada tras outros accidentes como os do Mar Exeo ou o Erika. Por último, é importante comentar que, cando se trata de interpretar os resultados obtidos en mexillón silvestre, sempre hai que ter en conta a variación estacional relacionada co seu ciclo fisiolóxico; obsérvanse descensos nos niveis de contaminación nas mostraxes realizadas na primavera-verán despois do período de desova.

En canto ás mostras de auga, as concentracións do sumatorio de PAH totais atopadas na columna de auga non son tan altas como as referenciadas para outras verteduras (Exxon Valdez, Baltic Carrier, North Cape) a pesar da cantidade de fuel vertida polo Prestige. Isto pode deberse ás características do fuel e da morfoloxía da costa galega. En todas as mostras analizadas, os niveis do sumatorio de PAH totais foron menores que a concentración media letal (LC50) descrita na bibliografía. Tres meses despois da vertedura do Prestige (febreiro 2003), os niveis encontrados nas

Page 242: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

234

mostras diminúen ao 50% con respecto a decembro 2002 e, entre dez e quince meses (setembro 2003-febreiro 2004), alcánzanse os niveis de fondo. Estes niveis mantéñense ao longo do tempo, a pesar de que hai un lixeira repunta na campaña febreiro 2005.

Distínguense dous tipos de fontes: a ligada a verteduras de hidrocarburos, basicamente fuel do Prestige (nas dúas primeiras mostraxes, aínda que non se pode descartar a presenza de gasóleo dos tanques de combustible e verteduras doutros buques), e a asociada á orixe antrópica. As variables asociadas a cada factor modifican a súa importancia ao pasar o tempo. En decembro de 2002, as variables asociadas a verteduras de hidrocarburos explican as maiores porcentaxes de varianza. En febreiro de 2003, destaca a importancia do fluoranteno e pireno (orixe antrópica), indicando unha evolución na situación medioambiental desde a primeira mostraxe (maior impacto do Prestige) ao segundo. En setembro de 2003, obsérvase un comportamento similar ao obtido en decembro de 2002 debido á vertedura do buque Spiridon (zona máis afectada Malpica e A Coruña). En febreiro de 2004, os hidrocarburos débense, probablemente, ao tráfico de buques, operacións de limpeza de tanques, fugas de gasóleo dos motores, etc. En setembro de 2005, obsérvase que as mostras presentan un comportamento mixto.

Ademais, desenvolvéronse tres metodoloxías analíticas encamiñadas á identificación e ao estudo do envellecemento dos hidrocarburos vertidos no ecosistema. En concreto, empregáronse dúas grandes técnicas analíticas: a espectrometría infravermella na zona media, acoplada a un sistema de reflectancia total atenuada (ATR-MIR), e a cromatografía de gases combinada con dous tipos de detectores: FID e MS. Demostrouse que a metodoloxía de análise baseada en ATR-MIR permite unha discriminación rápida dos casos máis sinxelos de identificación da orixe dos hidrocarburos pero que esta debe complementarse coas metodoloxías cromatográficas nos casos máis complexos (especialmente, mostras de hidrocarburos moi envellecidas). Así pois, os protocolos de traballo baseados en ATR-MIR permiten unha comparación rápida das mostras recollidas no ecosistema coas posibles fontes sospeitosas da vertedura. Comprobouse que, ademais, se pode realizar un seguimento da variación dalgúns grupos funcionais característicos do envellecemento/degradación dos hidrocarburos no medio mariño: grupos carbonilo, sulfóxido, principais tipos de substitucións aromáticas (grao de substitución do anel bencénico). Chegouse ás mesmas conclusións empregando un conxunto de índices calculados a partir da área dalgunhas bandas espectrais de significativa relevancia (porque están relacionadas especificamente con diversos grupos funcionais). Ademais, permite a caracterización do perfil espectral de diferentes tipos de produtos derivados do petróleo (crus, fueles, gasóleos, aceites comestibles, etc.) e permite establecer pautas diferenciadas de envellecemento. A metodoloxía de traballo ATR-MIR é rápida, fiable, sinxela e económica. A técnica de GC-FID é actualmente unha técnica ben establecida, robusta, barata e rápida para a obtención da “pegada dixital” dos hidrocarburos alifáticos nos diferentes produtos. Na última década, a GC-FID foi a técnica máis empregada para os estudos de identificación de verteduras de hidrocarburos, para a determinación de n-alcanos, isoprenoides acíclicos e hidrocarburos totais. Os resultados que se obtiveron empregando esta técnica analítica permitiron comparar os perfís característicos dos diferentes produtos (crus, fueles, querosenos, etc.) co obxecto de realizar unha discriminación preliminar do tipo de produto. O estudo da distribución da serie de hidrocarburos alifáticos permitiu avaliar o grao de envellecemento dun produto encontrado no medio mariño. Finalmente, procedeuse ao cálculo das relacións características que a bibliografía consultada considera como indicadores de biodegradación (pristano e fitano fronte aos seus homólogos). A GC-MS en modo SIM constitúe un método moi poderoso para caracterizar a composición molecular dun produto. En particular, implementouse un método para determinar os PAH (exemplo: decahidronaftaleno e os seus alquilados, naftaleno e os seus alquilados, benzotiofeno e os seus alquilados, etc. ) e os compostos biomarcadores (triterpanos, esteranos, diesteranos e hopanos). Realizáronse cálculos de relacións de compostos PAH e biomarcadores co obxecto de estudar as chamadas “relacións diagnóstico”. Con respecto aos PAH, debe indicarse que o método analítico inclúe a análise dos PAH de investigación prioritaria nas listas de contaminantes da EPA. Tanto a GC-FID como GC-MS permiten completar e ampliar os estudos de envellecemento e monitorización dos cambios na composición química das verteduras que se realizaron empregando a espectroscopía ATR-MIR. Ademais, obtivéronse datos

Page 243: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

235

realistas sobre o proceso de envellecemento real das mostras aparecidas na costa de Galicia, supostamente do fuel do Prestige.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

FERNÁNDEZ-VARELA, R., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., FRESCO-RIVERA, P., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S., PRADA, D. (2006). Monitoring photoxidation of the Prestige oil spill by attenuated total reflectance infrared spectroscopy. Talanta, 69: 409-417.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., SUÁREZ-RODRÍGUEZ, D., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., ANDRADE, J.M., FERNÁNDEZ, E., MUNIATEGUI, S. & PRADA, D. (2005). Screening the origin and weathering of oil slicks by attenuated total reflectance mid-ir spectrometry. Talanta, 68: 116-125.

GONZÁLEZ, J., VIÑAS, L., FRANCO, M.A., FUMEGA, J., SORIANO, J.A., GRUEIRO, G., MUNIATEGUI, S., LÓPEZ-MAHÍA, P., PRADA, D., BAYONA, J.M., ALZAGA, R. & ALBAIGÉS, J. (2006). Spatial and temporal distribution of dissolved/dispersed aromatic hydrocarbons in seawater in the area affected by the Prestige oil spill. Marine Pollution Bulletin, 53: 250-259.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

CAL-PRIETO, M.J., FELIPE-SOTELO, M., MARTÍN RUBÍ, J.A., CARLOSENA, A., ANDRADE, J.M., LÓPEZ- MAHÍA, P., MUNIATEGUI, S. & PRADA, D. Spatial patterns of metals in Galician shelf sediments during the first year after the Prestige’s wreckage. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Xullo. 2005.

CAL-PRIETO, M.J. et al. Distribution of trace metals in sediments from the Galician Continental shelf (NW Spain) after the Prestige oil spillage. XII Seminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. Outubro. 2004.

FERNÁNDEZ-VARELA, R. et al. Aliphatic hydrocarbons and pattern recognition methods to fingerprint crude oils. VI Scientific Meeting of The Spanish Society of Chromatography and Related Techniques-SECyTA. Vigo. Novembro. 2006.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S., LÓPEZ- MAHÍA, P., FERNÁNDEZ E. & PRADA, D. Identifying and allocating sources of hydrocarbons in oil samples. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., SUÁREZ-RODRÍGUEZ, D., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S. & PRADA, D. Monitoring weathering of oil slicks by attenuated total reflectance mid-IR spectrometry. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

FRESCO-RIVERA, P. et al. Desarrollo de una herramienta analítica rápida para identificar vertidos provenientes del Prestige empleando espectrometría infrarroja media y técnicas de reconocimiento de pautas. 1º Encuentro de Jóvenes Investigadores en Quimiometría. Tarragona. Decembro. 2006.

GRUEIRO, G. et al. Estudio de la evolución de los niveles de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos en las costas gallegas afectadas por el vertido del Buque Prestige. XIII Seminário Ibérico de Química Marinha. Lisboa, Portugal. Setembro. 2006.

GRUEIRO-NOCHE, G., FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ- MAHÍA, P., PRADA D. & FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E. Spatial and temporal distribution of hydrocarbons in seawater from Galician and Cantabrian coast after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 244: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

236

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC.

(Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento FERNÁNDEZ VARELA, R. (2009). Caracterización y monitorización del envejecimiento de hidrocarburos

vertidos en el medio marino mediante GC-FID, GC-MS y métodos de reconocimiento de pautas. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: José Manuel Andrade Garda, Darío Prada Rodríguez & Soledad Muniategui Lorenzo.

GRUEIRO NOCHE, G. (2008). Evaluación espacio-temporal de hidrocarburos en el agua de mar después del vertido del buque Prestige en las costas de Galicia y del Cantábrico. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: Soledad Muniategui Lorenzo, Purificación López Mahía & Darío Prada Rodríguez.

SORIANO-SANZ, J.A. (2009). Evaluacion y seguimiento del contenido en hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAHs) en mejillón silvestre de la costa de Galicia y Cantábrico, antes y después del vertido del Prestige. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: Darío Prada Rodríguez, Lucía Viñas Diéguez & Esther Fernández Fernández.

FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, V. (2009). Metodologías analíticas para la determinación de trazas de hidrocarburos aromáticos policíclicos en matrices del medio marino. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: Darío Prada Rodriguez, Soledad Muniategui Lorenzo & Purificación López Mahía.

Page 245: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

237

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Melloras metodolóxicas para a análise de hidrocarburos e metais no medio mariño. Seguimento da contaminación orixinada polo vertido do Prestige. PT3

I.P. Prada Rodríguez, Darío ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) PGIDIT04PXIC10306PN

981 167000. Ext. 4158/2188

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador)

Consellería de Innovación, Industria e Comercio. Dirección Xeral de I+D+i. Xunta de Galicia.

CONTÍA DA SUBVENCIÓN (Cuantía de la subvención) 48 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) É un incentivo ao proxecto VEM2003-20068-C05-05

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

1. Desenvolvemento de metodoloxías analíticas validadas, sensibles e selectivas para determinar hidrocarburos e metais trazas presentes no cru de petróleo nas diferentes matrices ambientais afectadas: auga, sedimentos e biota. Son de destacar os seguintes resultados:

Para a análise de hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAH) en auga de mar optimizouse un método de microextracción en fase sólida (SPME) eficiente sen consumo de disolventes orgánicos e cunha excelente selectividade e sensibilidade. A combinación SPME-GC-MS permite alcanzar os restritivos límites propostos na nova Directiva de augas 2006/129.

Para incrementar a sensibilidade na determinación cromatográfica de PAH mediante GC-MS e GC-MS-MS, realizouse a optimización multivariante da inxección de grandes volumes con temperatura programada (PTV). Alcánzase unha mellora considerable nos límites de detección e cuantificación. Aplicouse con éxito á análise de PAH en sedimentos mariños e mexillóns.

Na análise de metais traza, proponse un método para a determinación de As e Sb en auga de mar mediante HG-AFS. A principal vantaxe desta técnica é a súa gran sensibilidade (ng/l), está libre de interferencias químicas, non require ningunha etapa e preconcentración e/ou eliminación da matriz salina, o que simplifica considerablemente o procedemento.

Ademais, aplicouse a extracción con líquidos a presión (PLE) á análise de metais traza en sedimentos e material biolóxico de orixe mariña, o que supón unha novidade para este tipo de compostos. Optimizáronse métodos para a determinación de Al, As, Cd, Co, Cu, Fe, Hg, Li, Mn, Pb, Se, Sr, V e Zn en mostras de sedimentos mariños e material biolóxico de orixe mariña (mexillón) mediante ICP-OES. A grande automatización da técnica, a menor manipulación dos extractos, a grande eficiencia da extracción, os tempos de extracción curtos e a utilización de ácidos carboxílicos diluídos (Química Verde) son as súas principais vantaxes.

Especiación de As en material biolóxico de orixe mariña: valídase un método de gran sensibilidade para a determinación de As(III), As(V), MMA, DMA, AsB e AsC mediante HPLC-UV-AFS, previa extracción das especies mediante PLE. O método aplicouse á determinación destas especies en mexillón e peixes (sardiñas, pescada, linguado, peixe sapo, etc.).

2. Estudo da distribución espacial e temporal de hidrocarburos no litoral afectado pola vertedura. Entre 2003 e 2006 realizáronse 8 campañas de mostraxe de augas e sedimentos ao longo da costa galega e cantábrica en colaboración co Instituto Español de Oceanografía. Compróbase unha clara diminución dos niveis presentes ao longo do tempo ata estabilizarse en valores que poderían considerarse de fondo ou ben, en determinadas zonas, procedentes dunha orixe antrópica urbana ou industrial. Segundo os resultados, obtidos é posible clasificar as costas de Galicia en tres áreas diferenciadas: Sur (A Guarda-ría de Arousa), Costa da Morte e Norte (A Coruña-Cabo Ortegal).

Page 246: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

238

3. Desenvolvemento de metodoloxías de análise nos estudos de caracterización dos procesos de degradación/envellecemento de crus de petróleo. Os estudos de envellecemento do cru realizáronse mediante cromatografía de gases (GC-FID, GC-MS) e espectroscopía de infravermello con transformada de Fourier (FT-MIR), con sistema de reflectancia total atenuada (ATR). Esta técnica permite definir pautas xerais de envellecemento e determinar os grupos funcionais maioritarios que aparecen e/ou desaparecen a medida que a vertedura envellece. Especialmente, as relacións dos compostos osixenados (para avaliar o proceso de oxidación/degradación) e relacións de compostos alifáticos/aromáticos.

Comprobouse que a combinación da técnica ATR-FT-MIR con técnicas quimiométricas de recoñecemento de pautas como a análise de compoñentes principais (PCA) é unha metodoloxía rápida, económica, sinxela e útil para monitorizar os hidrocarburos vertidos ao medio natural. Permite identificar a procedencia dunha mancha de fuel aínda cando se produciron procesos de envellecemento. A técnica desenvolvida aplicouse con éxito a mostras de fuel recollidas en diferentes praias galegas, recoñecéndose as mostras procedentes do Prestige.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ALONSO-RODRÍGUEZ, E., MOREDA-PIÑEIRO, J., LÓPEZ-MAHÍA, P., PRADA-RODRÍGUEZ, D., FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E., MUNIATEGUI-LORENZO, S., MOREDA-PIÑEIRO, A., BERMEJO-BARRERA, A & BERMEJO-BARRERA, P. (2006). Pressurized liquid extraction of organometals and its feasibility for total metal extraction. Trends in Analytical Chemistry, 25: 511-519.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., CONCHA-GRAÑA, E., TURNES-CAROU, M.I., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2007). Solid-phase microextraction-gc-tandem mass spectrometric analysis of PAH. Towards the European Union water directive 2006/0129 EC. Journal of Chromatogr. A., 1176: 48-56.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., CONCHA-GRAÑA, E., TURNES-CAROU, M.I., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2008). A multivariate study of the programmed temperature vaporization injection-gas chromatographic-mass spectrometric determination of pah. Talanta, 74: 1096-1103.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., GRUEIRO-NOCHE, G., CONCHA-GRAÑA, E., TURNES-CAROU, M.I., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2005). Troubleshooting with cell blanks in ple extraction. Anal. Bioanal. Chem., 383: 174-181.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2008). Development of a programmed temperature vaporization-gc-tandem mass spectrometry method for pah analysis in biota samples at ultratrace levels. Journal of Chromatogr. A, 1207: 136-145.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., SUÁREZ-RODRÍGUEZ, D., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., ANDRADE, J.M., FERNÁNDEZ, E., MUNIATEGUI, S. & PRADA D. (2005). Screening the origin and weathering of oil slicks by attenuated total reflectance mid-ir spectrometry. Talanta, 68: 116-125.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S., PRADA, D. & RAMÍREZ-VILLALOBOS, F. (2008). Identification of fuel samples from the Prestige wreckage by pattern recognition methods. MarinePollution Bulletin, 56: 335-347.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., FRESCO-RIVERA, P., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S. & PRADA, D. (2006). Monitoring photoxidation of the Prestige oil spill by attenuated total reflectance infrared spectroscopy. Talanta, 69: 409-417.

FERNÁNDEZ-VILLARRENAGA, V., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2006). Optimization of purge-and-trap gas chromatography-mass spectrometry analysis of volatile organic compounds in water. Chem. Anal., 51: 89-98.

Page 247: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

239

GONZÁLEZ, J.J., VIÑAS, L., FRANCO, M.A., FUMEGA, J., SORIANO, J.A., GRUEIRO, G., MUNIATEGUI, S., LÓPEZ-MAHÍA, P., PRADA, D., BAYONA, J.M., ALZAGA, R. & ALBAIGÉS, J. (2006). Spatial and temporal distribution of dissolved/dispersed aromatic hydrocarbons in seawater in the area affected by the Prestige oil spill. Marine Pollution Bulletin, 53: 250-259.

MATO-FERNÁNDEZ, M.J., OTERO-REY, J.R., MOREDA-PIÑEIRO, J., ALONSO-RODRÍGUEZ, E., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S. & PRADA-RODRÍGUEZ, D. (2007). Arsenic extraction in marine biological materials using pressurised liquid extraction. Talanta, 71: 515-520.

MOREDA-PIÑEIRO, A., BERMEJO-BARRERA, A., BERMEJO-BARRERA, P., MOREDA-PIÑEIRO, J., ALONSO-RODRÍGUEZ, E., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S. & PRADA, D. (2007). Feasibility of pressurization to speed up enzymatic hydrolysis of biological materials for multi-element determinations. Anal. Chem., 79: 1797-1805.

MOREDA-PIÑEIRO, J., ALONSO-RODRÍGUEZ, E., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S., FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E., PRADA-RODRÍGUEZ, D., MOREDA-PIÑEIRO, A., BERMEJO-BARRERA, A. & BERMEJO-BARRERA, P. (2006). Pressurized liquid extraction as a novel sample pre-treatment for trace element leaching from biological material. Analytica Chimica Acta, 572: 172-179.

MOREDA-PIÑEIRO, J., ALONSO-RODRÍGUEZ, E., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S., PRADA-RODRÍGUEZ, D. & MOREDA-PIÑEIRO, A., BERMEJO-BARRERA, A. & BERMEJO-BARRERA, P. (2006). As, Cd, Cr, Ni and Pb pressurized liquid extraction with acetic acid from marine sediment and soil samples. Spectrochimica Acta part B, 61: 1304-1309.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ALONSO-RODRÍGUEZ, E. et al. Total metal extraction from biological and inorganic environmental matrices using Pressurised Liquid Extraction. Thirteenth Biennial National Atomic Spectroscopy Symposium. Glasgow, Caledonian University. Xullo. 2006.

AMOR-PASTORIZA, S. et al. Microemulsions as a way of analyzing fuel samples for metal determination by ETAAS. The 11th Symposium on Simple Handling for Environmental and Biological Analysis. Baiona, Pontevedra. Abril. 2004.

AMOR-PASTORIZA, S. et al. Direct determination of Ni, V and Co in emulsified fuel-oil samples by ETAAS. Thirteenth Biennial National Atomic Spectroscopy Symposium. Glasgow, Caledonian University. Xullo. 2006.

CAL-PRIETO, M.J., FELIPE-SOTELO, M., MARTÍN RUBÍ, J.A., CARLOSENA, A., ANDRADE, J.M., LÓPEZ- MAHÍA, P., MUNIATEGUI S. & PRADA, D. Spatial patterns of metals in Galician shelf sediments during the first year after the Prestige’s wreckage. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Xullo. 2005.

CAL-PRIETO, M.J. et al. Spatial distribution of metals in sediments from the Galician continental shelf (NW: Spain). Euroanalyis XIII. Salamanca. Setembro. 2004.

CAL-PRIETO, M.J, et al. Distribution of trace metals in sediments from the Galician Continental shelf (NW Spain) after the Prestige oil spillage. XII Seminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. Outubro. 2004.

CONCHA, E. et al. Solvent free Hot Water Extraction coupled to Solid Phase Microextraction- Gas Chromatography mass spectrometry procedure for the analysis of PAHs in Sediments. ExTech-10. Brujas, Bélgica. Xaneiro. 2008.

FERNÁNDEZ-VARELA, R. et al. Aliphatic hydrocarbons and pattern recognition methods to fingerprint crude oils. VI Scientific Meeting of The Spanish Society of Chromatography and Related Techniques-SECyTA. Vigo. Novembro. 2006.

Page 248: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

240

FERNÁNDEZ, R. et al. Determining the origin of Hydrocarbons Slicks beaches on Coastal Areas after the Prestige´s Wreckage using Aliphatic Hydrocarbons. XIII Seminário Ibérico de Química Marinha. Lisboa, Portugal. Setembro. 2006.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Optimisation of a programmable temperature vaporization (PTV) injector in the gas chromatographic-mass spectrometric determination of polycyclic aromatic hydrocarbons. 11as Jornadas de Análisis Instrumental JAI. Barcelona. Novembro. 2005.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Desarrollo de un método de análisis de hidrocarburos aromáticos policíclicos en mejillones por GC-MS-SIM. XIII Seminario Ibérico de Química Marinha. Lisboa, Portugal. Setembro. 2006.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Development of a GC-MS-MS Method for PAH Analysis in Biota Samples at Ultratrace Levels. VI Scientific Meeting of The Spanish Society of Chromatography and Related Techniques-SECyTA. Vigo. Novembro. 2006.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Matrix effect on PAHs analysis in water samples by solid phase microextraction gas chromatography-tandem mass spectrometry. VII Scientific Meeting of the Spanish Society of Chromatography and Related Techniques. I Workshop of the Spanish Society of Mass Spectrometry. Granada. Outubro. 2007.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Matrix Solid Phase Dispersion-Gel Permeation Chromatography for the Analysis of PAHs in Mussels. ExTech-10. Brujas, Bélgica. Xaneiro. 2008.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Method for Benzol(a)pyrene levels. Analysis in mussel tissue at ultratrace. Aquaculture Europe 2007. Estambul, Turquía. Outubro. 2007.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V. et al. Study of a SPME method of determination of alquilated and non alquilated PAHs in water by GC-MS. IX International Symposium on Analytical Methodology in the Environmental Field (IX ISAMEF). Pollensa, Mallorca. Outubro. 2007.

FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., GRUEIRO-NOCHE, G., CONCHA-GRAÑA, E., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA P. & PRADA RODRÍGUEZ, D. Methodological approaches for the environmental monitoring of PAHs. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

FERNÁNDEZ-VARELA, R., ANDRADE, J.M., MUNIATEGUI, S., LÓPEZ-MAHÍA, P., FERNÁNDEZ, E. & PRADA, D. Identifying and allocating sources of hydrocarbons in oil samples. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Xullo. 2005.

FRESCO-RIVERA, P., FERNÁNDEZ-VARELA, R., GÓMEZ-CARRACEDO, M.P., RAMÍREZ-VILLALOBOS, F., PRADA, D., MUNIATEGUI, S. & ANDRADE J.M. Study of crude oils and spilled oil slicks employing infrared spectral indexes and pattern recognition techniques (PCA and Cluster analysis). Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

GRUEIRO, G. et al. Estudio de la evolución de los niveles de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos en las costas gallegas afectadas por el vertido del Buque “Prestige”. XIII Seminário Ibérico de Química Marinha. Lisboa, Portugal. Setembro. 2006.

GRUEIRO-NOCHE, G. et al. Levels of hydrocarbons in seawater of Galician coast after the “Prestige” oil spill. XII Seminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. Outubro. 2004.

GRUEIRO-NOCHE, G. et al. 3-Way Pattern-recognition of PAHs from Galician seawater samples after the Prestige’s wreck (2002-2005). 11th International Conference on Chemometrics for Analytical Chemistry (CAC2008). Montpellier, Francia. Xuño–xullo. 2008.

GRUEIRO-NOCHE, G. et al. Comparison among several gas chromatography detectors for PAHs analysis. IX International Symposium on Analytical Methodology in the Environmental Field (IX ISAMEF). Pollensa, Mallorca. Outubro. 2007.

Page 249: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

241

GRUEIRO-NOCHE, G., FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, V., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ- MAHÍA, P., PRADA D. & FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E. Spatial and temporal distribution of hydrocarbons in seawater from Galician and Cantabrian coast after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Xullo. 2005.

GRUEIRO-NOCHE, G., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P., ANDRADE-GARDA, J.M., PRADA-RODRÍGUEZ D. & FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E. Monitoring hydrocarbons of Galician coastal waters after the Prestige oil spill: 2002-2006. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

GRUEIRO-NOCHE, G., MUNIATEGUI-LORENZO, S., LÓPEZ-MAHÍA, P., PRADA-RODRÍGUEZ, D. & FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E. Hydrocarbon distribution along the Cantabrian coast after the Prestige oil spill.Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

MOREDA-PIÑEIRO, J. E. et al. Metals pressurized liquid extraction from inorganic environmental samples. XX Reunión Nacional de Espectroscopia. IV Congreso Ibérico de Espectroscopía. Ciudad Real. Setembro. 2006.

MOSCOSO-PÉREZ, C. et al. Determination of As and Sb in seawater from northwest Spain coast by atomic fluorescence spectrometry. 11as Jornadas de Análisis Instrumental JAI. Barcelona. Novembro 2005.

PÉREZ-RIAL, D., FERNÁNDEZ-VILLARRENAGA-MARTÍN, V., LÓPEZ-MAHÍA, P., MUNIATEGUI-LORENZO, S., PRADA-RODRÍGUEZ, D. & FERNÁNDEZ-FERNÁNDEZ, E. Determination of volatile organic compounds (VOC) in sea water two years after Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Xullo. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, V. (2009). Metodologías analíticas para la determinación de trazas de

hidrocarburos aromáticos policíclicos en matrices del medio marino. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: Darío Prada Rodriguez, Soledad Muniategui Lorenzo & Purificación López Mahía.

FERNÁNDEZ VARELA, R. (2009). Caracterización y monitorización del envejecimiento de hidrocarburos vertidos en el medio marino mediante GC-FID, GC-MS y métodos de reconocimiento de pautas. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: José Manuel Andrade Garda, Darío Prada Rodríguez & Soledad Muniategui Lorenzo.

GRUEIRO NOCHE, G. (2008). Evaluación espacio-temporal de hidrocarburos en el agua de mar después del vertido del buque Prestige en las costas de Galicia y del Cantábrico. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: Soledad Muniategui Lorenzo, Purificación López Mahía & Darío Prada Rodríguez.

SORIANO-SANZ, J.A. (2009). Evaluacion y seguimiento del contenido en hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAHs) en mejillón silvestre de la costa de Galicia y Cantábrico, antes y después del vertido del Prestige. Universidade da Coruña. Departamento de Química Analítica. Directores: Darío Prada Rodríguez, Lucía Viñas Diéguez & Esther Fernández Fernández.

Page 250: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

242

Relación de proxectos do PT3 sen información proporcionada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 2. Aislamiento y caracterización molecular de bacterias reductoras de Fe (III) capaces de biodegradar compuestos aromáticos a partir de sedimentos contaminados

con petróleo. PT3

I.P. Carmona Pérez, Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro de Investigaciones Biológicas (CIB). Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20075-C02-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20075-C02-01

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 1. Sistema hiperespectral multisensor para la detección, seguimiento y representación cartográfica de vertidos marinos: instrumentación, sistemas de

clasificación supervisada y detección en tiempo real. PT3

I.P. Duro Fernández, Richard ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escola Politécnica Superior. Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20088-C04-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20088-C04-02; VEM2003-20088-C04-03; VEM2003-20088-C04-04

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 2. Desarrollo de un sistema hiperespectral multisensor para la detección, seguimiento y representación cartográfica de vertidos marinos: adquisición, control y

comunicaciones. PT3

I.P. González Castaño, Francisco Javier

ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escola Técnica Superior de Enxeñeiros de Telecomunicación.Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20088-C04-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20088-C04-01; VEM2003-20088-C04-03; VEM2003-20088-C04-04

Page 251: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

243

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 4. Métodos computacionales para la detección de vertidos a partir de información de sensores remotos hiperespectrales y otros. PT3

I.P. Graña Romay, Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Informática. Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20088-C04-04

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20088-C04-01; VEM2003-20088-C04-02; VEM2003-20088-C04-03

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Caracterización de la microbiota autóctona degradadora del fuel del Prestige y de su potencial de biorremediación. PT3

I.P. Lalucat Jo, Jorge ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto Mediterráneo de Estudios Avanzados (IMEDEA).Universidad de las Islas Baleares.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20565

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

OUTRA INFORMACIÓN DO PROXECTO

(Otra información del proyecto)

BERGUEIRO-LÓPEZ, J.R., SANTOS-OLIVER, A. & GUIJARRO-GONZÁLEZ, S. Biodegradation of the fuel-oil from the Prestige oil tanker by the action of PUTIDOIL. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

GARCÍA-VALDÉS, E., ZOYLA, D., MULET, M., CLADERA A., MAYOL, J. & LALUCAT, J. Hydrocarbon-degrading marine bacteria relevant in the nitrogen cycle. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

NOGALES, B., CARDONA-MARTÍN, C., CHRISTIE-OLEZA, J., FERRETJANS-AGUILÓ, M.M., LALUCAT, J., MOREY, P. & BOSCH, R. Diversity of indigenous bacteria in beach samples polluted after the Prestige tanker oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 252: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

244

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Eliminación de aceites pesados de aguas contaminadas mediante adsorción y degradación fotoquímica. PT3

I.P. Díez Tascón, Juan Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto Nacional del Carbón (INCAR). Consejo Superior de Investigaciones Científica (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08576

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Detección de vertidos marinos mediante la nueva generación de radiómetros en órbita: aplicaciones complementarias a los radares de apertura sintética. PT3

I.P. Ruiz Segura, Javier ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Ciencias Marinas de Andalucía (ICMAN).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08579

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 2. Síntesis y caracterización de soportes poliméricos adhesivos y biodegradables. PT3

I.P. Katime Amashta, Issa A. ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Dpto. Química Física. Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08637-C03-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2004-08637-C03-01; VEM2004-08637-C03-03

Page 253: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT3. Distribución e dinámica do fuel-oil nos ecosistemas afectados

245

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Estratexias de biorrecuperación do litoral. Aplicación á praia de Sorrizo (Arteixo). Subproxecto. Estudo químico. PT3

I.P. Lema Rodicio, Juan M. ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Universitat de Barcelona, Espina y Delfin, Estación de Bioloxía Mariña da Graña de la USC; Instituto de Análisis Alimentarios de la USC.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

OUTRA INFORMACIÓN DO PROXECTO

(Otra información del proyecto)

FERNÁNDEZ-ÁLVAREZ, P., VILA, J., GARRIDO, J.M., GRIFOLL, M. & LEMA, J.M. Use of biodiesel as cleaning and bioremediation agent in oiled shores. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

FERNÁNDEZ-ÁLVAREZ, P., VILA, J., GARRIDO, J.M., GRIFOLL, M. & LEMA, J.M. Trials of in situ bioremediation on the beach of Sorrizo (Spain). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Posta en marcha do sistema EUROCRUDE para a determinación da orixe de vertidos mariños de fuelóleos e crus de petróleo. PT3

I.P. Fernández Feal, María Mercedes del Coro

ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 167 000 €

CÓDIGOS DE OUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

Page 254: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 255: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4 –(1-2). IMPACTO SOBRE OS SISTEMAS BIOLÓXICOS

4.1. Avaliación do impacto sobre a biodiversidade: Distribución e abundancia das poboacións e comunidades. Seguimento da recuperación dos ecosistemas

Sistema costeiro terrestre (zonas adlitoral e supralitoral)

Sistema costeiro bentónico-demersal (zonas intermareal e infralitoral)

Sistema plataforma continental (zona nerítica)

Sistema peláxico

4.2. Avaliación do impacto sobre as distintas fases do ciclo biolóxico e estrutura demográfica de especies relevantes dende o punto de vista ecolóxico e comercial

Selección de especies bioindicadoras e sentinelas da contaminación

Foto: Victoriano Urgorri.

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

Page 256: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 257: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

249

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO

PT4 – (1-2). IMPACTO SOBRE OS SISTEMAS BIOLÓXICOS

Relatores:

Elsa Vázquez Otero1 & Juan Bellas Bereijo2

1 Departamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal Facultade de Ciencias do Mar

Universidade de Vigo 36200 Vigo

2 Instituto Español de Oceanografía

Centro Oceanográfico de Vigo Cabo Estai - Canido

36200 Vigo

Resumo O 19 de novembro de 2002, o petroleiro Prestige partiuse en dous e afundiuse no océano Atlántico a 260 km da

costa noroccidental de España, derramou preto de 63 000 toneladas de fuel-oil. O accidente representou unha das maiores catástrofes ambientais na historia da navegación europea. Máis de 1000 km de costa e unha enorme variedade de hábitats afectados, que van desde os niveis supralitoral, intemareal e sublitoral a ambientes oceánicos e batiais. Neste capítulo, resúmense os resultados obtidos polos investigadores que participaron en 24 proxectos de investigación financiados por dous organismos públicos e un privado para o estudo do impacto da marea negra do Prestige sobre os organismos mariños. Aínda que algunhas investigacións do impacto son a longo prazo e están aínda en curso, todos os resultados amosan un impacto inicial durante o primeiro ano despois da vertedura, principalmente nas comunidades intermareais e nos recursos pesqueiros, cunha recuperación en 2004.

Resumen El 19 de noviembre de 2002, el petrolero Prestige se partió en dos y se hundió en el Océano Atlántico a 260 km

de la costa noroccidental de España, derramó cerca de 63 000 toneladas de fuel-oil. El accidente representó una de las mayores catástrofes ambientales en la historia de la navegación europea. Más de 1000 km de costa y una enorme variedad de hábitats afectados, que van desde los niveles supralitoral, intemareal y sublitoral a ambientes oceánicos y batiales. En este capítulo, se resumen los resultados obtenidos por los investigadores que participaron en 24 proyectos de investigación financiados por dos organismos públicos y uno privado para el estudio del impacto de la marea negra del Prestige sobre los organismos marinos. Aunque algunas investigaciones del impacto son a largo plazo y están todavía en curso, todos los resultados indican un impacto inicial durante el primer año después del vertido, principalmente en las comunidades intermareales y en los recursos pesqueros, con una recuperación en 2004.

Abstract On November 19th 2002, the oil tanker Prestige broke in two and sank in the Atlantic Ocean 260 km off the

north-western coast of Spain, releasing about 63,000 tonnes of Bunker C oil. The accident represented one of the largest environmental catastrophes in the history of European navigation. More than 1,000 km of coastline and a huge variety of habitats were affected, ranging from supralittoral, intertidal and sublittoral levels to oceanic and bathyal environments. In this chapter we summarize the results communicated by researches involved in the 24 different research projects that two public agencies and one private supported regarding the impact of the Prestige oil spill on marine organisms. Although some long-term impact research is still in progress, all results indicate an initial impact during the first year after the spill, mainly on intertidal communities and fishing resources, with recovery by 2004.

Page 258: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

250

AVALIACIÓN DO IMPACTO SOBRE OS SISTEMAS BIOLÓXICOS Aínda que os resultados científicos publicados ata maio de 2009 foron revisados nunha

publicación, no último volume de Advances in Marine Biology16, moitas das investigacións sobre o impacto que a vertedura do Prestige causou nos ecosistemas quedaron sen publicar ou foron publicadas en informes ou en actas de congresos que son de difícil acceso para a súa consulta. Neste capítulo queremos, antes das fichas específicas de cada proxecto, resumir os resultados achegados polos investigadores para a edición deste volume. Tamén finalizaremos este relatorio cunha serie de comentarios a modo de conclusións sobre o que supuxo todo este esforzo da comunidade científica.

Fontes de financiamento Os organismos que, en convocatorias competitivas, financiaron os estudos sobre o impacto

da vertedura do Prestige sobre os sistemas biolóxicos, Fundación Arao, o Ministerio de Ciencia y Tecnología a través das Accións Especias Urxentes, de Accións Complementarias, ou as Accións Estratéxicas contra as Verteduras Mariñas Accidentais (VEM) nas súas convocatorias de 2003 e 2004, e unha entidade privada (Caja España) custearon un total de 24 proxectos por un importe total de 1 780 105 € (e mais cinco proxectos dos que non temos información sobre a contía que foi concedida). Deles, dous estudaron o efecto sobre marismas e lagoas costeiras, investindo 145 000 €, catro o plancto mariño (73 000 €, aínda que falta o importe de dous dos proxectos), seis o estudo do bentos intermareal, tanto de substrato rochoso como areoso, incluíndo especies comerciais como semente de mexillón, percebe ou ourizo subvencionados con 272 720 €, cinco o bentos infralitoral incluíndo o polbo e o mexillón (219 679 €), dous as comunidades da plataforma continental (395 000 €) e seis as aves (337 353 €, aos que hai que engadir dous proxectos dos que non dispomos de información).

Impacto sobre os sistemas biolóxicos O petróleo cru é unha mestura complexa de compostos na que predominan os hidrocarburos.

Dentro destes compostos, os hidrocarburos aromáticos, que son os máis abundantes neste tipo de fuel, representan os compostos máis tóxicos para os organismos mariños. O fuel do Prestige é un fuel pesado, composto por unha alta proporción de hidrocarburos de alto peso molecular, o que lle confire certas características como baixa solubilidade, baixa volatilidade e baixa capacidade de dispersión, degradación lenta, e alta viscosidade, adherencia e densidade, que determinan a intensidade do impacto nos ecosistemas mariños.

En xeral, os efectos causados por unha marea negra pódense dividir en tres categorías: efectos letais directos, efectos subletais directos e efectos indirectos. Os efectos letais directos refírense aos efectos físicos e químicos producidos polo contacto directo co fuel, aínda que non exista incorporación de contaminantes polos organismos. Poden dar lugar a asfixia, hipotermia, recubrimento ou toxicidade aguda do fuel. Os efectos subletais son máis difíciles de detectar e débense á permanencia de diferentes compoñentes do fuel no ambiente. Aínda que non causan a morte, poden afectar á fisioloxía, ao comportamento ou á capacidade reprodutiva dos organismos, reducindo a eficacia biolóxica das especies e alterando as comunidades. Os efectos indirectos inclúen cambios no hábitat, nas dinámicas depredador-presa, nas interaccións entre competidores, nos niveis de produtividade e na redes tróficas. Este tipo de efectos pode atrasar o proceso de recuperación do ecosistema durante unha década ou máis.

Non obstante, a avaliación da recuperación do ecosistema despois dun evento contaminante como un derramo de petróleo comporta grandes dificultades, máis incluso que a propia avaliación do dano inicial. É ben sabido que os ecosistemas mariños son ambientes complexos suxeitos a moitas 16 Penela-Arenaz, M., Bellas, J. & Vázquez, E. (2009). Effects of the Prestige Oil Spill in the ecosystems. Five years of learning. Advances in Marine Biology, 55, pp. 365-396.

Page 259: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

251

causas de cambio ecolóxico, á parte da contaminación por petróleo (p.e. as alteracións debidas a actividades humanas, como a alteración física do hábitat, a pesca comercial, o clima e incluso outros contaminantes). Polo tanto, debemos considerar que os procesos de recuperación poden estar ocorrendo nun escenario ambiental diferente do escenario que existía cando tivo lugar o derramo.

Entre os factores que determinan a magnitude dos efectos dunha marea negra encontramos as condicións oceanográficas e meteorolóxicas, que controlan a velocidade de deriva da mancha, a zona da costa onde chegue o fuel e a taxa dos procesos de avellentamento do fuel. A época do ano pode ser crítica, xa que o impacto será maior se o derramo coincide con períodos de elevada produción primaria, con épocas de reprodución, co desenvolvemento embrionario e larvario ou coa presenza de especies migratorias. A intensidade do impacto tamén dependerá do hábitat afectado, sendo máis intensa nos hábitats costeiros que nos oceánicos. Por outra parte, o tempo de residencia do petróleo será menor en hábitats de alta enerxía que en ambientes protexidos, nos que os efectos crónicos serán máis probables. As especies con poboacións pequenas e/ou hábitats de reprodución e cría como as rías, baías, esteiros ou marismas serán tamén máis susceptibles a este tipo de eventos contaminantes. Outros factores como a sensibilidade das distintas especies afectadas, a duración da exposición, o sexo, ou a fase do ciclo vital (os estados temperáns de desenvolvemento son máis sensibles aos contaminantes) tamén poden afectar á magnitude dos efectos.

Con todo isto, podemos dicir que hai poucas xeneralizacións que se poidan facer sobre o impacto ecolóxico que sexan aplicables aos diferentes derramos de petróleo, xa que a variación de todos estes factores transforma cada derramo nun evento diferente, incluíndo as medidas tomadas para combater a marea negra, como o emprego de surfactantes ou os diferentes métodos de limpeza empregados. Ademais, na avaliación do impacto das mareas negras hai dificultades engadidas asociadas con aspectos estatísticos e biolóxicos. Obviamente, a mostraxe aleatoria e a replicación que deben ir asociadas a un experimento científico non teñen lugar durante un evento non planeado como un derramo de petróleo. Por outra banda, as áreas de referencia defínense normalmente despois do derramo, polo que non se poden considerar como verdadeiros controis. Como resultado, é moi difícil distinguir entre os efectos do contaminante e os efectos das diferenzas ambientais entre localidades. Os factores naturais poden variar e covariar coa contaminación de forma diferente dependendo da área e, se unha comunidade non foi mostrexada antes do derramo, os estudos levados a cabo despois do derramo son, a miúdo, incapaces de concluír que o derramo foi a causa do cambio detectado.

Impacto sobre os sistemas biolóxicos costeiros terrestres A maioría das comunidades dos sistemas terrestre adlitoral víronse afectadas non só

directamente polos hidrocarburos depositados na costa, senón tamén polas actividades de limpeza. No sistema costeiro terrestre, as marismas de Baldaio, Barizo, praia da Lagoa de Traba, Muxía, praia de Langosteira, O Pindo, Caldebarcos e Louro foron fortemente afectadas pola vertedura do Prestige, sobre todo as de Baldaio, Barizo, Muxía e Traba. Este impacto puido ser observado ata a 500 m da liña da costa. Todos os solos contaminados mostraron, como principal efecto macroscópico, unha costra escura e compacta. Nestes solos en febreiro de 2003, tres meses despois da vertedura, os niveis de hidrocarburos e de metais como Cr, Cu, Ni, Pb e V foron entre 50 e 200 veces maiores que os dos chans non contaminados. De todos os xeitos, en todas as marismas, entre o 85 e o 95% dos hidrocarburos saturados e aromáticos degradáronse de forma natural nos seguintes tres anos. Pola contra, asfaltenos e resinas degradáronse en menor medida (entre o 76 e o 12%). Tamén se comprobou que a gramínea Lolium perenne é eficaz para a fitorremediación xa que creceu de forma eficiente nas marismas contaminadas.

No caso das lagoas costeiras, o efecto da vertedura do Prestige foi indirecto pola montaxe e retirada das barreiras anticontaminación que se utilizaron para evitar que o petróleo penetrase nelas. Con todo, a regulación artificial dos intercambios de auga e materiais entre as lagoas e o océano

Page 260: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

252

adxacente non supuxo un cambio drástico na súa dinámica nin na súa flora ou fauna xa que moitas lagoas manteñen estes períodos de desconexión de xeito natural.

Impacto sobre os sistemas biolóxicos bentónicos intermareais Evidentemente, os organismos bentónicos son moi propensos a ser recubertos con fuel e,

polo tanto, á asfixia e á toxicidade aguda dos compoñentes do fuel. Isto comporta, normalmente, elevadas mortalidades de macroalgas e de invertebrados como os celentéreos, crustáceos, equinodermos e moluscos. O patrón de sucesión despois dun derramo de petróleo inclúe a desaparición dos herbívoros dominantes e a colonización do substrato por algas verdes. Estes cambios duran normalmente uns 4-5 anos. Non obstante, cando o fuel queda enterrado no sedimento pode continuar sendo unha fonte de toxicidade durante moitos anos, causando efectos crónicos no ecosistema.

Como noutras verteduras, o sistema intermareal superior foi a zona máis afectada; observouse, seis meses despois do accidente, un grande aumento de substrato non colonizado e unha gran mortalidade de especies características da costa galega. De novo, hai que ter en conta que non só o petróleo foi o responsable destes efectos, senón tamén as operacións de limpeza.

No sistema bentónico intermareal, os estudos centráronse fundamentalmente nos efectos sobre a reprodución, recrutamento e estrutura poboacional das especies comerciais mexillón (Mytilus galloprovincialis), percebe (Pollicipes pollicipes) e ourizo de mar (Paracentrotus lividus). A falta de estudos previos, as análises comparativas das localidades con diferente grao de afectación indican que a vertedura do Prestige non afectou a capacidade reprodutora de ningunha destas especies a pesar do elevado contido en PAHs despois da vertedura e durante 2003 e os primeiros meses de 2004. Con todo, si se detectaron efectos sobre o recrutamento. O número de recrutas de mexillón nas localidades da Costa da Morte aumentou desde 2003 a 2005 logo de diminuír a súa abundancia tras a vertedura. Tamén se detectou unha diminución do recrutamento do percebe despois da vertedura nas localidades máis fortemente afectadas; con todo, a baixa abundancia de percebe de tamaño comercial en Malpica e Muxía nos anos posteriores á vertedura foron atribuídos a unha sobreexplotación.

A abundancia do ourizo nas confrarías de Malpica, Muxía, Bueu e A Guarda en 2003 foi moi inferior á atopada antes do afundimento do Prestige, recuperouse en anos posteriores e estaba xa en 2005 nos mesmos valores que antes da vertedura.

Tamén no sistema intermareal estudáronse os efectos sobre dous cirrípedes moi comúns, Balanus perforatus e Chthamalus montagui, nos que tamén se constatou que a vertedura non afectou a súa capacidade reprodutora a pesar do elevado contido en PAHs nos primeiros meses de 2004. Como nas especies comerciais, aínda que o patrón de recrutamento non parece verse afectado, o número total de recrutas acumulados ao final de cada período reprodutor segue unha relación inversa co grao de afectación, sendo significativamente máis pequeno nas localidades fortemente afectadas que en Cabo Home e no Segaño; detectáronse evidencias dunha recuperación do recrutamento en anos posteriores.

Comparando os datos das comunidades de algas bentónicas mariñas intermareais da Costa da Morte antes e despois da vertedura, comprobouse que, maioritariamente, non existiron diferenzas significativas nin na súa estrutura nin composición.

Soamente houbo un proxecto de investigación que buscase posibles efectos do fuel do Prestige na morfoloxía externa dos animais. Neste caso, mediante a aproximación da asimetría flutuante, estudáronse dous crustáceos, Porcellana platycheles e Talitrus saltator. En Porcellana platycheles, que vive nas rochas do intermareal, os niveis máis elevados de asimetría flutuante observáronse nas localidades fortemente afectadas pola vertedura. Con todo, na pulga do mar Talitrussaltator, habitante de praias areosas, na que se esperaban efectos subletais pola continua presenza

Page 261: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

253

do fuel nas capas subsuperficiais da area na praia, os niveis de asimetría flutuante non foron concluíntes xa que os niveis elevados de asimetría flutuante parecen ser debidos á degradación das praias por efectos de limpeza, urbanización e uso destas, e non pola contaminación polo fuel do Prestige.

Impacto sobre os sistemas biolóxicos bentónicos submareais No sistema bentónico submareal estudáronse fundamentalmente localidades de sedimentos

areosos. Utilizando índices bióticos do estado ambiental da comunidade, atopouse que a maioría das localidades mostrexadas non estaban perturbadas ou, se o estaban, era lixeiramente. Tan só unha localidade somera das illas Cíes, na que a análise química dos sedimentos mostrou contaminación, resultou moderadamente perturbada con baixo número de especies, sendo dominantes os poliquetos oportunistas Capitella capitata e Malacoceros fuliginosus. Ademais, nesta localidade non se atopou ningún crustáceo, un dos animais máis sensibles á contaminación por hidrocarburos. Nunha localidade submareal da Enseada de Baiona, detectouse unha concentración importante de hidrocarburos en 2003, apareceron o gasterópodo Caecum trachea e o bivalvo Goodallia triangularis como moi dominantes que desaparecen en 2005 provocando un descenso pronunciado da densidade de individuos pero un aumento da riqueza de especies.

No bentos infralitoral tamén se estudou se a vertedura afectara a reprodución do polbo Octopus vulgaris en tres localidades da costa galega: Fisterra, illas Cíes e Cedeira. A pesar de que a análise do contido de hidrocarburos indicou que os exemplares de Fisterra foron afectados por hidrocarburos provenientes do Prestige e os das illas Cíes por hidrocarburos cunha pegada química que non correspondía ao fuel do Prestige, non se atoparon diferenzas significativas nin no potencial reprodutivo das femias, nin no tamaño medio de oocitos nin malformacións embrionarias.

Impacto sobre os sistemas biolóxicos da plataforma continental Na plataforma continental realizáronse estudos da distribución espazo-temporal dos

agregados de fuel depositado en fondos sedimentarios da zona afectada pola vertedura para axudar a definir as medidas de xestión sobre determinadas pesqueiras. As maiores concentracións atopáronse na plataforma fronte á Costa da Morte (>300 kg km-2) xusto despois do afundimento, detectándose fuel ata a rexión oriental do golfo de Biscaia. Despois, observouse unha diminución progresiva das concentracións medias na plataforma galega ata 1,43 kg km-2 en setembro de 2004 e foi indetectable a partir desta data. A pesar destes datos en xeral, e para todas as zonas estudadas entre 50 e 300 m, non se produciron cambios importantes no patrón temporal e na estrutura da comunidade infaunal despois da vertedura. Tampouco se observaron incrementos importantes de especies oportunistas como poliquetos capitélidos. Non se atoparon correlacións significativas entre a concentración de agregados de fuel e os índices de riqueza, biomasa e diversidade, tanto para as comunidades epibentónicas como para as demersais, nin diferenzas entre as zonas con distinto grao de afectación. A baixa biodispoñibilidade dos agregados de fuel é probablemente a explicación destes resultados.

As poboacións das especies de interese comercial da plataforma continental estudadas, anchoa, sardiña, xurelo, xarda, lirio, pescada, rapantes (Lepidorhombus whiffiagonis e L. boscii), lagostino, peixe sapo (Lophius piscatorius e L. budegassa), non mostraron, en liñas xerais, ningunha anomalía temporal de estimas poboacionais imputables a impactos directos da vertedura. No entanto, identificáronse dúas alteracións destacables. Os índices de abundancia de rapantes sufriron un notable descenso en 2003, campañas posteriores demostraron que foron debidos a problemas de accesibilidade ao recurso xa que a poboación recuperou os seus niveis normais. Tamén a distribución espacial da cigala sufriu unha alteración desde 2003 ata 2006, cunha diminución significativa da súa abundancia na plataforma galega fronte á Costa da Morte.

Page 262: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

254

Impacto sobre os sistemas biolóxicos peláxicos A variabilidade natural parece ser o principal obstáculo para determinar de forma precisa os

efectos dos derramos de petróleo nos organismos do plancto, o cal é máis acusado nesta zona debido ás grandes flutuacións das proliferacións do fitoplancto (variabilidade estacional, mobilidade das masas de auga, distribución parcheada do plancto). En xeral, asúmese que o zooplancto é máis sensible á contaminación por petróleo que o fitoplancto. O fitoplancto recupérase rapidamente dos derramos de petróleo debido a varios factores, como o seu elevado potencial rexenerativo, o recrutamento de áreas adxacentes non contaminadas e a diminución do consumo polo zooplancto.

No sistema peláxico dispúñase de series de datos continuadas anteriores á vertedura do Prestige xa que, dende hai 15 anos, o Instituto Español de Oceanografía dispón dun sistema de recollida periódica de datos oceanográficos na costa norte e noroeste española (Proxecto Radiais) que permitiron avaliar de forma concluínte os efectos ocasionados pola vertedura do Prestige sobre o plancto da zona afectada. Comparando estas series históricas de datos, podemos concluír que nin o fitoplancto nin o zooplancto presentaron valores durante 2003 diferentes á media dos 15 anos anteriores; unicamente se incrementou a actividade bacteriana. A baixa solubilidade do fuel do Prestige, a limitada toxicidade da súa fracción soluble en auga, as elevadas taxas de reprodución destes organismos e a substitución por novas poboacións procedentes de zonas non afectadas transportadas pola elevada dinámica das masas de auga apuntáronse como causas máis probables de que non se detectase afectación.

Impacto sobre as aves A aves mariñas son probablemente os animais que sofren o maior impacto despois dunha

marea negra debido a que permanecen durante longos períodos de tempo en contacto coa superficie do mar e a que se congregan na costa para criar, onde se acumula o fuel.

Durante a vertedura, as aves máis afectadas foron araos xuvenís invernantes. Ademais dos araos, centos de corvos mariños (Phalacrocorax aristotelis) pereceron aínda que a mortalidade non afectou por igual a poboación. O 85% das mortes dos animais maduros foron femias adultas mentres que nos inmaturos as taxas de mortalidade non mostraron diferenzas segundo o sexo. É probable que cando a vertedura tivo lugar, en novembro 2002, os machos chegasen antes ás colonias para ocupar e defender o mellor territorio mentres que tanto as femias como os individuos inmaturos se atopaban no mar, onde foron enchoupados polo fuel. O resultado desta mortalidade diferencial foi un descenso na produción de crías porque o número de parellas incubando en 2003 foi menor que calquera valor predito por modelos de simulación. Tamén houbo un cambio de dieta debido a unha baixa densidade do bolo, o seu principal alimento. A condición dos polos de 2003 foi baixa, comparado cos anos anteriores á vertedura.

CONCLUSIÓNSAínda que hoxe en día hai investigacións de efectos a longo prazo en marcha e datos aínda

non publicados sobre os efectos da vertedura do Prestige sobre a biota mariña, todo apunta a que, tras un duro impacto inicial durante o primeiro ano, sobre todo nas comunidades do intermareal rochoso e sedimentario, houbo unha rápida recuperación durante 2004. A época do ano foi a máis favorable para que este tipo de accidentes causasen o menor dano posible na biota. Nos meses posteriores á vertedura, de novembro a febreiro, tanto o zooplancto como o fitoplancto atopábanse nos seus mínimos anuais e non era época de reprodución nin de desenvolvemento para moitas especies. Ademais, os temporais do inverno axudaron á limpeza das zonas afectadas.

A variabilidade natural nos ecosistemas mariños é probablemente o principal obstáculo para poder determinar os efectos das verteduras de petróleo na biota. Por iso, son necesarias series

Page 263: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

255

históricas para poder aseverar que os cambios que se producen se deben a unha vertedura e non á variabilidade natural do ecosistema, datos dos que se carecía na maior parte dos estudos. O diñeiro e o esforzo investidos nestes proxectos serviron, en moitos casos, para ter datos das variacións espaciais e temporais dalgunhas poboacións das que antes non se tiña información, tamén para o estudo de comunidades da plataforma continental antes descoñecidas, para coñecer cadeas tróficas, para confeccionar algúns manuais de actuación para cando haxa que enfrontarse a outra marea negra ou para desenvolver modelos matemáticos que servirán nun futuro para estimar efectos no ecosistema producidos por actividades antrópicas. Sorpresivamente, algúns destes estudos descubriron, en moitos casos, a contaminación crónica de baixa intensidade por hidrocarburos que padecen moitas localidades da costa galega, sendo O Segaño, na ría de Ferrol, un claro exemplo xa que invertebrados do intermareal e do infralitoral en estudos e análises independentes detectaron a devandita contaminación. Tamén a comunidade científica aprendeu cara a que organismos dirixir todos os esforzos.

Outro gran problema do estudo do impacto da vertedura do Prestige sobre a biota foi a descoordinación científica inicial. Son seis os organismos públicos que teñen centros de investigación mariña en Galicia: o Instituto Español de Oceanografía (IEO), o Instituto de Investigacións Mariñas (CSIC), a Xunta de Galicia e as Universidades da Coruña, Santiago de Compostela e Vigo. Exceptuando as rápidas actuacións do IEO, plasmadas nos seus informes e as da Xunta de Galicia que nunca viron a luz, os primeiros estudos do impacto foron iniciados separadamente por determinados grupos de investigación. Non é ata pasados case tres meses da catástrofe cando o antigo Ministerio de Ciencia y Tecnología lidera a coordinación. Por iso, hai unha ausencia xeral da información inicial, esencial para unha avaliación apropiada do impacto. Se a vertedura se produce fóra da costa, utilizando información oceanográfica pódese predicir a evolución da marea e, así, avaliar o estado da costa antes da chegada da vertedura. Pero estes estudos de impacto de semellante magnitude non poden deixarse a accións individuais de científicos senón que ten que existir, coma noutros países, unha estrutura que coordine a todos os científicos implicados, sexan da institución que sexan.

Esperamos que, se outro desastre desta magnitude volve ocorrer, exista esta rápida coordinación e actuación, e que toda a información que se obteña sexa accesible desde un primeiro momento, sen escurantismos, a toda a comunidade científica.

Page 264: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 265: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

257

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

257

ÍNDICE dos proxectos do PT4 – (1-2). Impacto sobre os Sistemas Biolóxicos

Proxecto Código Investigador principal Páx.Relación de proxectos do PT4 – (1-2) con información enviada polos IPs

SAVICO. Evaluación del impacto en las comunidades y especies de interés comercial y ecológico en las zonas costeras. Período primaveral. Acción especial urxente 2003 Besteiro Rodríguez, M. ª Celia 259

Reconocimiento oceanográfico en la época de proliferación primaveral en Galicia y Cantábrico. Acción especial urxente 2003 Varela Rodríguez, Manuel 271

Evaluación del impacto del fuel en las comunidades de sustrato rocoso intermareal en el tercer período primaveral: horizonte mesolitoral superior de Chthamalus spp.

Accións complementarias 2004 Besteiro Rodríguez, M. ª Celia 273

Evaluación del impacto del vertido del buque Prestige sobre las especies de interés comercial asociadas a sustratos rocosos del litoral gallego. Período primaveral del año 2005.

Accións complementarias 2004 Fernández Pulpeiro, Eugenio 276

Seguimiento temporal del impacto del Prestige en el bentos submareal. Accións complementarias 2004 Souza Troncoso, Jesús 278

Reconocimiento oceanográfico en la época de proliferación primaveral en una ría de la Costa da Morte (Galicia) y su plataforma continental adyacente. Accións complementarias 2004 Varela Rodríguez, Manuel 280

Impacto y biomonitorización del fuel vertido del Prestige en las costas de Galicia en el potencial reproductor del pulpo común (Octopus vulgaris). VEM2003-20010 Rocha Valdés, Francisco Javier 281

Las aves marinas como bioindicadoras espacio-temporales de contaminación por el vertido del buque Prestige en el litoral gallego. VEM2003-20052 Oro de Rivas, Daniel 284

Vertidos Costeros. Subproxecto 2. Efectos de vertidos accidentales de petróleo en la reproducción y reclutamiento de invertebrados bentónicos marinos. VEM2003-20070-C04-02 Vázquez Otero, María Elsa 286

Vertidos Costeros. Subproxecto 3. Efectos de vertidos accidentales de petróleo en el desarrollo de invertebrados bentónicos marinos. La respuesta morfológica como herramienta de análisis del estrés ambiental.

VEM2003-20070-C04-03 Cobo Gradín, Fernando 289

Vertidos Costeros. Subproxecto 4. Efectos de vertidos accidentales de petróleo en las comunidades de sustrato rocoso intermareal e infralitoral en las zonas costeras. Seguimiento temporal de la recuperación.

VEM2003-20070-C04-04 Urgorri Carrasco, Victoriano 292

ECOPREST. Subproxecto 1. Evaluación del impacto de los vertidos del Prestige sobre el ecosistema de la plataforma y sus recursos pesqueros. Galicia y mar Cantábrico.

VEM2003-20081-C02-01 Sánchez Delgado, Francisco

Contaminación de marismas afectadas pola marea negra do Prestige: avaliación e seguimento do impacto e recuperación de solos e vexetación. Fundación Arao Andrade Couce, María Luisa 304

“Proxecto Píllara”. Potenciación e estudo da poboación reprodutora de chortilejo patinegro (Charadrius alexandrinus) nas praias de Galicia tras a catástrofe do Prestige.

Fundación Arao Domínguez Conde, Jesús 307

Cara a unha ferramenta efectiva e estándar para avaliar os impactos das mareas negras sobre as poboacións de aves mariñas na Unión Europea. Fundación Arao Bao, Roberto 309

Estratexias de biorrecuperación do litoral. Aplicación á praia de Sorrizo (Arteixo). Subproxecto. Estudo biolóxico. Fundación Arao Urgorri Carrasco, Victoriano 310

Estudo das comunidades de algas bentónicas mariñas intermareais máis características da Costa da Morte. Fundación Arao Cremades Ugarte, Javier 313

Recartografado e dinámica de poboacións de especies de invertebrados mariños asociados a sustratos rochosos da Costa da Morte. Fundación Arao Fernández Pulpeiro, Eugenio 315

Evaluación do estado ecolóxico das lagoas costeiras de Galicia: Propostas de conservación e uso sustentable. Fundación Arao Ramil Rego, Pablo 319

El vertido del Prestige en la Comunidad Autónoma de Galicia. Estudio de su efecto sobre la meiofauna intermareal y el turismo en la Costa da Morte.

Ministerio de Educación, Cultura y Deporte Besteiro Rodríguez, M.ª Celia 322

Efectos del vertido del buque Prestige sobre los bancos naturales de semilla de mejillón de las costas gallegas.

Caja España, Contratos e convenios (2004/CE328) Fernández Pulpeiro, Eugenio 326

Relación de proxectos PT4 – (1-2) sen información proporcionada polos IPs Evaluación del impacto de los vertidos del Prestige sobre el ecosistema de la plataforma y sus recursos pesqueros. Época de primavera. Acción especial urxente 2003 Olaso Toca, Ignacio 328

Estudio del impacto del vertido del Prestige sobre las comunidades de zooplancton e ictioplancton. Subproxecto 1. VEM2003-20573-C02-01 Irigoyen Larrazabal, Xabier 328

Estudio del impacto del vertido del Prestige sobre las comunidades de zooplancton e ictioplancton. Subproxecto 2. VEM2003-20573-C02-02 López-Urrutia Lorente, Ángel 328

297

Page 266: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

258

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

258

Estudio de la macrofauna y del suprabentos de las playas de Galicia tras la marea negra del Prestige. VEM2004-08544 Junoy Pintos, Juan María 329

Plan de Vixilancia ambiental de detección e avaliación de efectos do vertido sobre aves mariñas. Fundación Arao Arcos Fernández, Francisco 329

Identificación, localización e cuantificación das aves mariñas presentes nas augas de Galicia. Fundación Arao Barros, Álvaro 329

Liñas de actuación en relación á poboación do arao común en Galicia. Fundación Arao Rodríguez Silvar, Juan 330

Censo de aves no Parque Natural do Complexo Dunar de Corrubedo e Lagoas de Carregal e Vixán. Fundación Arao 330

Deseño e aplicación de indicadores de sostibilidade á produción e comercialización do mexillón en Galicia. Fundación Arao 33

0

Page 267: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

259

Relación de proxectos PT4 – (1-2) con información enviada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

SAVICO. Avaliación do impacto nas comunidades e especies de interese comercial e ecolóxico nas zonas costeiras. Período primaveral. PT4–(1-2)

I.P. Besteiro Rodríguez, M.ª Celia ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Estación de Bioloxía Mariña da Graña. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES

(Otros centros participantes)

Universidade de VigoUniversidade da Coruña

Universidad del País Vasco - Euskal Herriko Unibertsitatea

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2003

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 243 000,00 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

INTRODUCIÓN A Acción Especial Urxente: Avaliación do impacto nas comunidades e especies de interese

comercial e ecolóxico nas zonas costeiras. Período primaveral. (SAVICO) centrouse na avaliación do impacto da vertedura do Prestige con dúas aproximacións complementarias: avaliación inicial do impacto nas comunidades dos ecosistemas costeiros no período primaveral e avaliación toxicolóxica da vertedura, baseada na análise de biomarcadores en especies sentinela.

A avaliación do impacto realizouse mediante comparacións coa situación previa á vertedura e comparando zonas control con zonas afectadas. Dividiuse a costa galega en 7 rexións e se mostrexáronse oito localidades, unha en cada sector, excepto na Costa da Morte, máis afectada, onde se estableceron dúas localidades. Realizouse unha única mostraxe en cada localidade durante o período primaveral de 2003.

O estudo do impacto nas comunidades costeiras centrouse na vexetación e na macrofauna sésil e sedentaria dos medios terrestre adlitoral, intermareal e infralitoral. Por outra banda, analizouse a materia particulada en suspensión na columna de auga próxima á marxe costeira, en particular os seus niveis de hidrocarburos, para avaliar o seu papel como vehículo de entrada de contaminantes á rede trófica bentónica. Estudouse o impacto da marea negra sobre as poboacións de percebe, ourizo e semente de mexillón (mexilla), recursos sésiles e sedentarios de substrato rochoso moi afectados pola marea negra. Complementariamente, realizáronse análises de hidrocarburos aromáticos policíclicos (HAPs) en organismos e sedimentos.

Utilizáronse os seguintes descritores de comunidade e poboacionais para a avaliación do impacto: niveis de HAPs en diferentes compartimentos dos ecosistemas, diversidade, distribución, abundancia e biomasa, recrutamento, estimacións de mortalidade e crecemento, alteracións no desenvolvemento vexetativo e perda de vitalidade en vexetais e parámetros poboacionais (especialmente reprodutivos).

A avaliación toxicolóxica realizouse mediante a análise de biomarcadores en organismos sentinela recolleitos en 20 localidades distribuídas ao longo das costas de Galicia e do golfo de Biscaia. Na maioría, a análise realizouse en mexillóns pero tamén en lapas en tres localidades onde non se atoparon mexillóns. Para estudar a variabilidade estacional e o desenvolvemento temporal, realizáronse tres mostraxes en abril, xullo e setembro de 2003.

Page 268: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

260

Ademais das características biométricas e a histopatoloxía da glándula dixestiva e a gónada, estudáronse os seguintes biomarcadores: 1) biomarcadores lisosómicos como marcadores de tensión xeral, 2) acumulación intracelular de lípidos neutros como biomarcador específico de exposición a contaminantes orgánicos, e 3) proliferación de peroxisomas (medido como indución da actividade peroxisómica acil-CoA oxidasa-AOX).

Nesta Acción Especial Urxente participaron 73 investigadores das catro universidades de Galicia e do País Vasco, que desenvolveron o estudo deste proxecto nos seguintes grupos de traballo: 1. Plantas Vasculares, 2. Briófitas, 3. Vexetación Bentónica, 4. Substrato Rochoso Intermareal e Infralitoral, 5. Análise de Imaxe no substrato rochoso, 6. Intermareal Sedimentario, 7. Sedimentario Infralitoral, 8. Bioensaios da embrioxénese de ourizo de mar, 9. Fauna Intersticial, 10. Foraminíferos, 11. Poboacións de tres Especies Comerciais (percebe, mexillón e ourizo), 12. Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos en organismos e 13. Biomarcadores en mexillón.

METODOLOXÍA DE TRABALLO

Elixíronse un total de oito parellas de estacións de mostraxe, unha de substrato rochoso e outra de substrato sedimentario, próximas entre si: Esteiro, O Segaño-Doniños, Caión-Barrañán, Camelle-Traba, Caldebarcos-Carnota, Aguiño-Corrubedo, illas Cíes, Oia-Os Muíños.

Na zona adlitoral valoráronse as comunidades de vexetación mediante unha cuantificación do grao de afectación da localidade e das especies inventariadas en tripletes de cadrados de 4x4 m.

Nos substratos rochosos estudáronse as algas e a fauna recollidas en tres niveis mesolitorais e outros tres infralitorais; a cobertura estudouse empregando a análise de imaxe de fotografías dixitais da zona mesolitoral.

Nos sedimentos intermareais estudáronse a macrofauna e a meiofauna en varios niveis da praia, a fauna intersticial mesolitoral inferior e as poboacións de Foraminíferos. Na zona sublitoral as mostras de sedimento obtivéronse mediante unha draga Van Veen.

O seston estudouse a partir de perfís verticais realizados cun fluorómetro de elevada taxa de repetición, mostras de auga de varias profundidades para determinar a concentración de clorofila a e arrastres oblicuos con redes de plancto de 20μ de luz de malla.

Como especies comerciais seleccionáronse o percebe, o ourizo de mar e a semente de mexillón (mexilla); delas estudáronse un conxunto de parámetros poboacionais, en localidades das que se dispoñía de datos previos.

Os niveis de HAPs medíronse en mostras de sedimento, auga intersticial e organismos dos distintos grupos tróficos, seleccionando as especies segundo a súa abundancia en cada localidade.

Para o estudo de avaliación toxicolóxica, mostrexáronse un total de 20 estacións (Galicia: Oia, Aguiño, Caldebarcos, Camelle, O Segaño e Estaca de Bares; Asturias: Llanes; Cantabria: San Vicente, Suances, Pedreña e Laredo; País Vasco: Muskiz, Arrigunaga, Plentzia, Urdaibai, Orio, Hondarribia, Bakio, Deba e Zumaia). En cada período e estación colleitáronse un total de 60 mexillóns ou lapas.

Tomáronse diversos parámetros biométricos e o factor de condición. Diseccionáronse a glándula dixestiva e gónada, preparándose para a súa análise histopatolóxica. Outras porcións conxeláronse a -80ºC para a análise de biomarcadores. A estrutura do sistema lisosómico, a estabilidade da membrana lisosómica e a acumulación intracelular de lípidos neutros cuantificáronse mediante análises de imaxe ou avaliación semicuantitativa en seccións de criostato tratadas para a demostración de actividade β-glucuronidasa, hexosaminidasa ou lípidos neutros (técnica oil rede O), respectivamente. A actividade de AOX mediuse mediante espectrofotometría en homoxeneizados da glándula dixestiva.

Page 269: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

261

RESULTADOS E CONCLUSIÓNS

Plantas Vasculares No sistema costeiro-terrestre adlitoral, en comparación coa situación das Plantas Vasculares

previa á marea negra, na da primavera de 2003 apréciase unha perda de diversidade específica en comunidades de Crithmo-Armerietum, Cisto-Ulicetum, Euphorbio-Agropyretum, Othanto-Ammophiletum e Iberidetum. Así mesmo, nalgunha das especies máis características destas comunidades produciuse unha considerable redución no tamaño das súas poboacións.

As especies con maiores niveis de impacto directo por recubrimento de fuel foron: Armeria pubigera, Crithmum maritimum, Spergularia rupicola e Puccinellia maritima.

Elymus farctus subsp. boreali-atlanticus, Ammophila arenaria subsp. australis, Artemisia crithmifolia, Honkenya peploides, Eryngium maritimum, Calystegia soldanella, Festuca rubra subsp.pruinosa e Juncus maritimus son as especies con maiores niveis de impacto relacionados coas actividades de limpeza.

Comunidades anuais das primeiras cinturas de vexetación das praias, como Honkenyo-Euphorbietum e Cakiletea, desapareceron totalmente nalgunhas praias ou quedaron moi reducidas e fragmentadas, debido xeralmente aos danos causados por labores de limpeza.

Comunidades de cristas de dunas e dunas fixas, que non se viron afectadas directamente pola marea negra, presentan importantes danos causados polas actividades de limpeza.

A apertura de novos vieiros foi a principal causa de impacto nas comunidades de Cisto-Ulicetum.

Briófitas No concernente ás Briófitas, as maiores alteracións observáronse nas comunidades de

praias. En Traba e Carnota é onde un maior número de especies viron reducida a súa superficie de cobertura, con respecto a anos anteriores. Así mesmo, en Doniños, Espiñeirido, Corrubedo, Os Muíños e Esteiro de Bares nalgunhas especies observouse unha redución no tamaño das súas poboacións.

En substrato rochoso reduciron a súa abundancia, en relación cos datos previos dispoñibles, Grimmia trichophylla e Campylopus pilifer en 4 das localidades mostrexadas e Racomitriumheterostichum e Polytrichum juniperinum en 2 localidades.

Vexetación Bentónica Na Vexetación Bentónica mariña, nas comunidades de Chondrus crispus, Gigartina pistillata,

Mastocarpus stellatus, Gelidium sesquipedale, Bifurcaria bifurcata e Himanthalia elongata non foi detectado ningún proceso de mortalidade ou alteración aguda nos seis primeiros meses da marea negra do Prestige. De todos os parámetros estruturais e poboacionais considerados no estudo comparado entre os datos previos e a Acción Especial, os que presentaron maiores diferenzas significativas foron a biomasa e talle da especie dominante, así como a porcentaxe de especies filamentosas. A comunidade que presentou maiores diferenzas entre os datos previos e a Acción Especial foi a dominada por Mastocarpus stellatus, feito que pode ter a súa explicación na localización no intermareal medio e en localidades cun grao medio de exposición á ondada e onde a limpeza natural do fuel por procesos naturais é máis lenta que nas localidades batidas. Con todo, as diferenzas observadas entre os valores dos parámetros son de pequena magnitude e non están totalmente relacionadas unhas con outras, polo que son difíciles de atribuír con seguridade e directamente ao efecto dos hidrocarburos. No resto das comunidades, as diferenzas atopadas son pouco notorias, polo que sería desexable acometer un futuro estudo de seguimento da comunidade de M. stellatus co fin de

Page 270: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

262

ter unha ferramenta de traballo útil para poder avaliar con máis precisión os efectos nocivos da contaminación.

Substrato Rochoso Intermareal e Infralitoral O estudo da fauna de Substrato Rochoso Intermareal e Infralitoral reportou un catálogo de

333 especies no primeiro e 426 no segundo. En canto ao número de especies, tres filos reparten a dominancia no ambiente intermareal: Artrópodos (80 especies, maioritariamente pertencentes a Isópodos e Anfípodos), Moluscos (75 especies) e Anélidos (73 especies, maioritariamente Poliquetos), mentres que na zona infralitoral a dominancia atópase máis repartida: Artrópodos (100 especies), Anélidos (77 especies), Cnidarios (59 especies), Moluscos (56 especies), Briozoos (47 especies) e Poríferos (44 especies). No relativo aos valores do número de individuos, son os Moluscos os que presentan os valores máis altos (106 226 individuos) seguidos de Artrópodos (18 436) e Anélidos (6051). No infralitoral a dominancia corresponde aos mesmos grupos, aínda que os valores son de rango inferior e máis similares entre si: Moluscos (2738), Artrópodos (2308), Anélidos (861); aquí é tamén destacable a importante presenza de Equinodermos (527), Briozoos (474) e Cnidarios (450). Os valores medios de riqueza específica por estación son bastante semellantes entre localidades en cada un dos dous ambientes; no intermareal oscilan entre 37,2 especies/0,16 m2 en Caión e 52,3 especies /0,16 m2 en Caldebarcos; mentres que no infralitoral oscilan entre 170 especies en Esteiro e 113 especies en Aguiño. No entanto, en Camelle este valor é sensiblemente menor (72).

Os valores medios de abundancia por estación son, con todo, bastante dispares no intermareal, onde oscilan entre 838,7 individuos/0,16 m2 en Esteiro e 9477,67 individuos/0,16 m2 nas Cíes. A presenza de potentes horizontes de M. galloprovincialis en certas localidades, tratándose nalgúns casos de pequenos e numerosos exemplares (xuvenís - semente), determinan os altos valores que presentan. Na zona infralitoral este valor é máis uniforme, alcanzándose os valores máis elevados nas Cíes, con 16 100 individuos/m2, e os máis baixos en Caldebarcos, con 7856 individuos/m2, e Camelle, con 8089 individuos/m2. O resto das estacións —Esteiro, O Segaño, Caión, Aguiño e Oia— presentan valores intermedios, que se sitúan arredor dos 11 100 individuos/m2. Finalmente, aínda que a riqueza específica mostra un incremento dos seus valores coa profundidade na franxa intermareal, o seu comportamento no infralitoral non segue un patrón definido, do mesmo xeito que ocorre cos valores de abundancia, neste caso en ambas as zonas.

Análise de Imaxe Na Análise de Imaxe de fotografías dixitais do substrato rochoso intermareal, seis meses

despois do afundimento do Prestige, atopáronse elevadas porcentaxes de roca baleira, previamente ocupada polo cirrípede Chthamalus montagui e polo gasterópodo Patella vulgata, ou aínda ocupada por fuel semisólido na parte superior do intermareal das localidades máis afectadas pola vertedura: Caión (x=91%,= 2,83), Camelle (x=92%, =4,24), Caldebarcos (100%), Aguiño (x=93,5%, =9,19) e Cíes (x=45%, =12,72). Ademais, en Camelle, Caldebarcos e Aguiño, en horizontes algo máis baixos, observáronse porcentaxes de ocupación moi baixos (x=90% =1,41, x=15% =5,66, x=45% =7,07 respectivamente). Mesmo aínda que, aparentemente, parte desta rocha estaba colonizada por Chthamalus montagui, a maioría deles, nas localidades máis afectadas polo fuel, son exoesqueletos aínda non desprendidos da rocha despois da morte do animal. Esta última observación expón serias dúbidas sobre a utilización dos métodos de limpeza con hidrolimpadoras en substratos rochosos xa que estes métodos de limpeza de hidrocarburos desprenden, ademais do fuel, os exoesqueletos, co que a recolonización destes horizontes superiores do intermareal será moito máis lenta xa que é unha especie que utiliza a proteína SIPC (Settlement inducer protein complex) presente nos exoesqueletos dos adultos. Sorprende a ausencia de mexillón no intermareal de Camelle e a súa presenza mesmo inferior ao 5% en Caldebarcos.

Page 271: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

263

Intermareal Sedimentario A zona Intermareal Sedimentaria presenta valores das variables bióticas e abióticas normais

para o ambiente estudado, con algunha excepción. Observouse unha diminución do número de especies de macrofauna, abundancia e biomasa con respecto a estudos anteriores realizados nas mesmas áreas de mostraxe, sendo o grupo dos anélidos e insectos os máis afectados. Isto pode ser debido ao efecto tóxico do fuel depositado na zona supralitoral e aos labores de limpeza, nos que se retirou o fuel xunto con restos contaminados e os primeiros centímetros de sedimento, eliminándose tamén as algas de arribazón, hábitat típico de insectos, anfípodos da familia Talitridae e isópodos da familia Tylidae.

Os grandes grupos taxonómicos da meiofauna presentes son os habituais neste tipo de praias igual que a densidade e biomasa.

As concentracións de proteínas, lípidos e carbohidratos medidas no sedimento atópanse dentro do rango esperado para as praias de Galicia; do mesmo xeito que as concentracións de clorofila, medidas na auga e sedimento, se atopan dentro dos valores recollidos en estudos previos. A confirmación das tendencias observadas sobre o efecto da vertedura sobre a macrofauna só sería posible cun seguimento durante os próximos anos.

Sedimentario Infralitoral No estudo do substrato Sedimentario Infralitoral, os sedimentos correspondéronse polo xeral

con areas limpas medias-finas oligotróficas, nas que está presente unha comunidade faunística relativamente pobre en termos de densidade e riqueza específica. Esta situación podería achacarse inicialmente á natureza sedimentaria e hidrodinámica destes fondos, cunha granulometría flutuante en función da ondada, presentando baixos contidos en materia orgánica. Sedimentos similares cunha composición faunística equivalente en situacións de normalidade foron descritos en diversos puntos das costas galegas e peninsulares.

A comunidade faunística destes sedimentos caracterízase pola presenza do poliqueto Nepthys cirrosa, o crustáceo decápodo Diogenes pugilator e diversos crustáceos anfípodos, isópodos e cumáceos. A presenza de grupos sensibles á contaminación por hidrocarburos, como os crustáceos anfípodos, aínda nos sedimentos en que se detectou visualmente a presenza de fuel, parece suxerir que o impacto daquel sobre a macrofauna nos fondos estudados non tivo unha relevancia aparente. No entanto, a falta de datos previos nos fondos estudados impide valorar en toda a súa magnitude os datos obtidos na campaña desta Acción Especial. Doutra banda, este estudo foi realizado nos primeiros días de maio, época en que as comunidades se atopan nunha fase de recuperación das perturbacións invernais naturais (diminución das temperaturas, aumento do hidrodinamismo, menor produción primaria), de forma que nela cabe esperar aínda unha baixa riqueza específica e baixas densidades, que poderían enmascarar os posibles efectos da vertedura.

Bioensaios O Bioensaio da embrioxénese de ourizo de mar detecta unha toxicidade moderada dos

elutriados obtidos a partir dos sedimentos infralitorais de Carnota e Corrubedo, cunha diminución do 10% aproximadamente no tamaño larvario. Antes de asignar esta toxicidade aos efectos do Prestige, é necesario descartar o efecto das diferenzas granulométricas, xa que sedimentos máis finos orixinan elutriados con maior turbidez, o que reduce lixeiramente o crecemento larvario.

En calquera caso, é de sinalar que ningún dos sedimentos mostra unha toxicidade alta, o que é esperable considerando, primeiro, que transcorreron seis meses desde a marea negra ata a recollida das mostras e, segundo, que se trata de area onde o tempo de residencia dos hidrocarburos é moito menor que en sedimentos finos.

Page 272: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

264

Fauna Intersticial Aínda que non chegou a producirse, en ningunha das localidades estudadas, o exterminio da

Fauna Intersticial, a heteroxeneidade faunística e a densidade foron baixas en case todas as mostras intermareais. Na zona sublitoral estas comunidades definen, en xeral, un patrón de incremento de ambos os parámetros coa profundidade. A heteroxeneidade oscila entre 5 (praia dos Muíños) e 15 taxons (Doniños, 14-20 m; Cíes, 14-20 m), mentres que a densidade o fai entre 68 (praia de Barrañán) e 4259 individuos/10 cm2 (Carnota, 7-11 m).

Nematodos e Copépodos Harpacticoideos están presentes en todas as localidades e mostras estudadas; un terceiro grupo en importancia nas comunidades non alteradas, os Turbelarios, ausentes na praia de Barrañán unha semana despois do accidente, manifestan unha lixeira recuperación no mes de abril. Os Ostrácodos, grupo de Crustáceos especialmente sensibles ás alteracións do medio, están ausentes en Barrañán (14-20 m) e Corrubedo (7-11 m). A relación entre os dous primeiros grupos (Nematodos/ Copépodos Harpacticoideos), de uso controvertido e pouco indicado nestas primeiras fases do accidente, pode resultar de interese no marco do estudo da evolución da comunidade; os seus valores, nas mostras estudadas, oscilan entre 0’014 (praia de Rodas) e 128’90 (Carnota, 7-11 m).

Foraminíferos No concernente aos Foramíniferos, colectáronse un total de 2075 caparazóns de

Foraminíferos, obtidos a partir das mostras recollidas nas 9 praias estudadas. Deles, soamente 40 contiñan a célula no seu interior, o que representa tan só un 1’93% do total; en tres praias: Esteiro, Rodas e Os Muíños, soamente atopamos caparazóns baleiros.

Non se atoparon caparazóns anómalos; neste sentido, débese ter en conta que as mostras foron recollidas cinco e seis meses despois de producido o accidente. Dado que os ciclos vitais dos Foraminíferos teñen, na súa maioría, duracións comprendidas entre seis meses e un ano, é posible que a súa presenza poida detectarse nos meses seguintes.

Dada a carencia de datos previos ao accidente, só a partir do estudo detallado da recolonización dos sedimentos poderemos chegar a coñecer o verdadeiro impacto producido pola vertedura, así como a confirmar que as alteracións mencionadas foron provocadas por este.

Seston No relativo ao seston, as observacións realizadas en maio de 2003, no marco da campaña

oceanográfica Evalupre’03, leváronse a cabo coincidindo cunha situación de transición entre a presenza na área de estudo dunha cuña do anticiclón dos Azores, asociada con ventos do suroeste, e a progresiva dominancia de ventos procedentes do norte durante o desenvolvemento da campaña. As condicións termohalinas da columna de auga no momento do estudo amosaban a existencia dun gradiente térmico de menos de 2 °C nos primeiros 40 m. Apreciouse unha clara haloclina localizada a 10-15 m de profundidade.

A biomasa de fitoplancto, determinada a partir da concentración de clorofila a nas Rías Baixas e en estacións superficiais da costa de Galicia en maio de 2003, adoptou valores que variaron, en xeral, entre 1 e 2 mg clorofila a m-3. A distribución vertical da concentración de clorofila a nas Rías Baixas mostrou un marcado máximo subsuperficial situado baixo a haloclina. Este máximo subsuperficial non se detectou nas estacións máis superficiais. En xeral, as células de fitoplancto de tamaño superior a 5 µm contribuían a máis do 65% da concentración total de clorofila a. Tanto os valores de concentración total de clorofila a medidos na campaña como a contribución relativa do fitoplancto de distintas clases de tamaño a esta concentración total tomaron valores similares aos rexistrados en traballos previos realizados na zona de estudo na mesma estación do ano.

Page 273: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

265

As poboacións de fitoplancto estudadas na costa de Galicia en maio de 2003 presentaban valores de fluorescencia variable (Fv/Fm), determinada cun sistema de fluorescencia de alta frecuencia de escintileo (FRRF), superiores a 0,45 en todas aquelas mostras non afectadas pola presenza de quenching non fotoquímico. Estes resultados indican que a eficiencia fotosintética do fotosistema II das poboacións de fitoplancto estudadas presentaban valores próximos aos máximos teóricos.

As concentracións de hidrocarburos aromáticos policíclicos, determinados no plancto en maio de 2003 foron anormalmente elevadas.

Especies Comerciais (percebe, mexillón e ourizo) As poboacións das tres Especies Comerciais estudadas (percebe, mexillón e ourizo)

atópanse afectadas en diverso grao e a distintos niveis, principalmente de forma subletal no caso de Mytilus galloprovincialis e de Pollicipes pollicipes.

O recrutamento da semente de mexillón viuse reducido na maior parte das localidades estudadas con respecto ao mesmo período do ano anterior; aínda que o estudo comparativo do recrutamento co dunha localidade control, escasamente afectada pola vertedura do Prestige, demostra que o ano 2003 podería ser óptimo para a fixación de semente de mexillón.

O número de epibiontes de percebe reduciuse con respecto ao mesmo período do ano anterior. Este resultado ten que considerarse con reservas, dado que a máxima fixación desta especie corresponde ao período outonal, que se atopa fóra do ámbito temporal do presente estudo, e non excluímos que, debido a que as condicións do ano 2003 foron óptimas, a fixación outonal resulte moi satisfactoria.

No caso do ourizo de mar, constatouse a desaparición case total de exemplares de Paracentrotus lividus en áreas onde a densidade de individuos era elevada, a pesar de ter mostrexado nelas unha maior superficie.

Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos En xeral, os niveis de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos (HAPs) en organismos son moi

superiores na zona intermareal con relación á infralitoral e están concentrados nos niveis máis baixos da cadea trófica (fundamentalmente herbívoros e suspensívoros).

En canto á variación espacial, pódense identificar dous grandes grupos de estacións; Caldebarcos, Camelle, Cíes e Oia con niveis de HAPs elevados (máis de 200 μg/kg peso seco para o conxunto de 16 compostos catalogados pola EPA e >540 μg/kg para o total de HAPs), mentres que Caión e Esteiro presentan valores máis baixos, e en Aguiño aparecen valores intermedios. A estación localizada no Segaño presenta valores de HAPs elevados, pero probablemente derivados de fontes de contaminación distintas ao resto de estacións.

No relativo á variación no nivel intermareal, os niveis de HAPs son moi superiores nas mostras recollidas no intermareal con respecto a aquelas do infralitoral en todas as estacións con niveis elevados de contaminantes (Aguiño, Caldebarcos, Camelle), excepto nas Cíes e Oia, onde o patrón se troca (de feito, en Oia os niveis de afectación intermareal son baixos). Tanto en Caión como en Esteiro, con niveis de afectación baixos, a concentración de HAPs é superior no infralitoral.

No concernente á variación entre grupos tróficos, nas estacións e niveis intermareais máis afectados obsérvase que os niveis tróficos basais (tanto produtores primarios como, especialmente, herbívoros e suspensívoros) posúen niveis elevados de contaminantes, mentres que tanto omnívoros como carnívoros presentan en xeral concentracións inferiores de HAPs. No caso do Segaño, este patrón de variación ao longo da rede trófica non se evidencia, con concentracións superiores nos niveis tróficos superiores, o que indica a existencia dun proceso diferenciado e, posiblemente, máis a longo prazo.

Page 274: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

266

A variabilidade espacial (tanto xeográfica como no nivel intermareal) e trófica nas concentracións de HAPs en organismos permitiranos identificar as rutas de entrada e transferencia de contaminantes nas comunidades costeiras de substrato rochoso, tanto as variacións xeográficas a pequena escala como a importancia da ruta peláxica con respecto á bentónica.

Biomarcadores Atopáronse diferenzas estatisticamente significativas entre as distintas localidades de

mostraxe e entre as diferentes épocas de mostraxe en mexillóns para os parámetros biométricos e alométricos, LP, VvL, VvLN e actividade AOX. No caso das lapas, as diferenzas son menos acentuadas.

A carencia de datos previos sobre biomarcadores na maioría das localidades estudadas e a falta total de datos previos en lapas dificultan en gran medida a interpretación dos resultados obtidos. En calquera caso, poden extraerse algunhas conclusións relevantes mediante a comparación dos datos obtidos nas distintas localidades e mostraxes.

Os parámetros biométricos e alométricos difiren nas diferentes mostraxes e localidades. Os animais non presentan un patrón de variación estacional común para o factor de condición, o que podería deberse a diferenzas na época da postura dos gametos, que haberán de confirmarse cos estudos de desenvolvemento gonadal.

Tendo en conta que as localidades máis impactadas pola vertedura, as localidades galegas, mostran valores relativamente altos do factor de condición, pódese concluír que este parámetro non reflicte cambios debidos á vertedura do Prestige. De modo similar, tampouco se observaron tendencias evidentes no resto de parámetros biométricos e alométricos.

As mostras de mexillóns presentan valores baixos de tempo de labilización da membrana lisosómica. Os valores máis baixos observáronse nas estacións de Galicia. Estes resultados indican unha situación de tensión ou estado de saúde deteriorado nos mexillóns de todas as localidades, sendo este efecto especialmente notable nas estacións galegas estudadas.

En xeral, os valores de densidade volumétrica de lisosomas non son altos; non superan en ningunha das localidades 0.004 µm3/µm3. De feito, nalgunhas localidades como Llanes, Suances, Allo, Mundaka e Orio en xullo e Caldebarcos e Orio en setembro, os valores son extremadamente baixos, o que pode indicar exposición a contaminantes orgánicos. No resto das localidades, observouse un lixeiro aumento dos valores de densidade volumétrica de lisosomas en setembro respecto dos valores de xullo. Antes da interpretación definitiva destes resultados, requírese a análise da estrutura dos túbulos dixestivos en cortes de parafina.

Nas mostras de mexillón e, en menor medida, nas de lapas, existe unha gran variabilidade na acumulación intracelular de lípidos neutros tanto entre os valores medios de cada grupo como dentro de cada grupo. Estes resultados fan necesaria unha reformulación da utilidade da acumulación intracelular de lípidos neutros como biomarcador en estudos de avaliación da contaminación.

Na mostraxe realizada en abril, detectouse unha inhibición da actividade AOX nas localidades galegas, en comparación cos valores altos, típicos da época, obtidos no resto dos puntos de mostraxe, o que podería indicar un efecto tóxico directo sobre estes animais. Na mostraxe de xullo, descende a actividade AOX en todas as localidades menos nas galegas, especialmente nos puntos máis impactados pola vertedura (Caldebarcos e Camelle), aínda que os valores seguen sendo elevados en todas as localidades, indicando exposición a contaminantes orgánicos proliferadores de peroxisomas. Para a mostraxe de setembro rexístranse valores similares e máis baixos que en xullo en todas as localidades, o que podería indicar unha recuperación dos mexillóns.

Para unha información máis detallada dos resultados da Acción Especial Urxente, véxase o informe final en pdf anexo en soporte electrónico neste libro.

Page 275: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

267

ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

Artigos BÁRBARA, I. (2002). Prestige amenaza la diversidad ficológica del Atlántico Peninsular. Bol. Inf. Soc.

Esp. Ficol., 28: 2. CREMADES, J. (2002). La tragedia del Prestige vista por un ficólogo marino y coruñés de adopción. Bol.

Inf. Soc. Esp. Ficol., 28: 3. DÍAZ TAPIA, P. & BÁRBARA, I. (2004). Vegetación algal de ambientes rocoso-arenosos de Galicia y su

relación con el vertido del Prestige. Bol. Inf. Soc. Esp. Ficol., 31: 28-33. DÍAZ TAPIA, P. & BÁRBARA, I. (2005). Vegetación bentónica marina de la playa de Barrañán (A Coruña,

Galicia). Nova Acta Cientifica Compostelana (Bioloxía), 14: 13-42. FERNÁNDEZ MÉIJOME, I., FERNÁNDEZ, S. & BEIRAS, R. (2006). Assessing the toxicity of sandy sediments

six months after the Prestige oil spill by means of the sea-urchin embryo-larval bioassay. Thalassas, 22 (2): 45-50.

HUZ , M.R. DE LA, LASTRA, M., JUNOY , J., CASTELLANOS , C. & VIÉITEZ , J.M. (2005). Biological impacts of oil pollution and cleaning in the intertidal zone of exposed sandy beaches: Preliminary study of the "Prestige" oil spill. Estuarine Coastal and Shelf Science, 65 (1-2): 19-29.

JUNOY , J., CASTELLANOS , C., VIÉITEZ, J.M., HUZ , M.R. DE LA & LASTRA, M. (2005). The macroinfauna of the Galician sandy beaches (NW Spain) affected by the Prestige oil-spill. Marine Pollution Bulletin, 50 (5): 526–536.

MARIGOMEZ, I., SOTO, M., CANCIO, I., ORBEA, A., GARMENDIA, L. & CAJARAVILLE, M.P. (2006). Cell and tissue biomarkers in mussel, and histopathology in hake and anchovy from Bay of Biscay after the Prestige oil spill (Monitoring campaign 2003). Marine Pollution Bulletin, 53: 287-304.

ORBEA, A., GARMENDIA, L., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. (2006). Effects of the Prestige oil spill on cellular biomarkers in intertidal mussels-results of first year of studies. Marine Ecology Progress Series, 306: 177-189.

ORTIZ, S., CREMADES, J., SERRANO, M., CARBAJAL, R. & RODRÍGUEZ-OUBIÑA, J. (2003). Coastal vegetation of Galicia damaged by Prestige oil spill. Plant Talk, 32:16.

RODRÍGUEZ, J.G., INCERA, M., HUZ , M.R. DE LA & LASTRA, M. (2007). Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs), organic matter quality and meiofauna in Galician sandy beaches, 6 months after the Prestige oil-spill. Marine Pollution Bulletin, 54 (7): 1031–1071.

VEIGA, P., BESTEIRO, C. & RUBAL, M. (2009). Meiofauna communities in exposed sandy beaches on the Galician coast (NW Spain), six months after the Prestige oil spill: the role of polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs). Scientia Marina, 74 (2): 385-394.

VEIGA, P., RUBAL, M. & BESTEIRO, C. (2009). Shallow sublittoral meiofauna communities and sediment polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) contents on the Galician coast (NW Spain), six months after the Prestige oil spill. Marine Pollution Bulletin, 58: 581-588.

Libros COMISIÓN DE COORDINACIÓN CIENTÍFICA DE LA ACCIÓN ESTRATÉGICA SOBRE ACTUACIONES DE I+D CONTRA

VERTIDOS MARINOS ACCIDENTALES (2007). Ciencia & Prestige: La Investigación desarrollada a raíz del accidente del Prestige. Universidade de Vigo. Oficina Técnica de Vertidos Marinos - Ministerio de Educacion y Ciencia. Comisión de Coordinación Científica de la Acción Estratégica sobre Actuaciones de I+D contra Vertidos Marinos Accidentales. 67 pp.

Page 276: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

268

FREIRE, J., FERNÁNDEZ, L., GONZÁLEZ-GURRIARÁN E. & MUIÑO R. (2003). Impacto ambiental da marea negra do Prestige: Efectos sobre os ecosistemas mariños e sobre os recursos pesqueiros. Papel da comunidade científica na resposta á crise. In: CABRERA-VARELA & GARCÍA-ALLUT (Eds.). ¿Que foi do Prestige? Balance do impacto ecolóxico e social a un ano da catástrofe. Edit. Sotelo Blanco, Santiago de Compostela. pp. 13-78.

URGORRI., V. (2004). Causas e Consecuencias da Marea Negra do Prestige. In: REY-MÉNDEZ, M., FERNÁNDEZ CASAL, J. & IZQUIERDO RODRÍGUEZ, M. (Eds.). XV Ciclo cultivando o mar. As Mareas Negras: Caso Prestige. Seguridade Marítima. Illa de A Toxa (O Grove), pp. 303-314. ISBN: 84-608-0102-0.

URGORRI., V., GARCÍA ÁLVAREZ, O. & CRISTOBO, F.J. (2003). El Prestige en los fondos profundos de Galicia. In: GONZÁLEZ-LAXE, F. (Dir.) El impacto del Prestige. Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, pp. 137-168.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BESTEIRO, C., RUBAL, M., VEIGA, P., CARVALHO, L.H. & EUGENIO, W. Interstitial fauna studies in the area of Galician coast affected by the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

BESTEIRO, C., EUGÊNIO, W., RUBAL, M., VEIGA, P. & CARVALHO, L.H. Impacto de la marea negra del Prestige sobre las poblaciones de Foraminíferos, en nueve playas de la costa gallega. XIII Simposio Ibérico de Estudios del Bentos Marino. Las Palmas de Gran Canaria. Setembro. 2004.

CACABELOS, E., DOMÍNGUEZ, M., GESTOSO, L., LOURIDO, A., QUINTAS, P., MOREIRA J. & TRONCOSO J. Macrobenthic communities in soft bottoms of the Galician coast. Situation six months after the Prestige oil-spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

CAJARAVILLE, M.P. Integrated assessment of the effects of the Prestige oil spill in Galicia and the Biscay Gulf. IX Coloquio Internacional de Oceanografía del Golfo de Vizcaya. Pau (Francia). Junio. 2004.

CAJARAVILLE, M.P., CANCIO, I., MARIGOMEZ, I. ORBEA, A., ORTIZ-ZARRAGOITIA, M. & SOTO, M. Preliminary conclusions on the assessment of the biological impact of the Prestige oil spill in Galicia and in the Gulf of Biscay using early warning biomarkers, histopathology and “omic” approaches. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

CAJARAVILLE, M.P., DÍEZ, I., GOROSTIAGA, J.M., ETXEBARRIA, N., ASTORKIZA, I., TARAZONA, J.V. & DÍEZ, G. Integrated assessment of the effects of the Prestige oil spill in Galicia and the Biscay gulf: toxicological, ecological, productive and socioeconomical aspects (PRESTEPSE). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

DÍAZ-AGRAS, G., CANDÁS, M., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Follow-up of the temporary evolution of the upper intertidal communities on the Galician coasts after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

DÍAZ-AGRAS, G., CANDÁS, M., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Study of the evolution of the upper intertidal communities of the Galician coasts by means of image analysis after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

DÍAZ-AGRAS, G., URGORRI, V. & CRISTOBO, F.J. Evaluation of the impact caused by the Prestige oil spill in the Chthamalus spp. communities in the upper intertidal of the Galician western coast. Simposio VERTIMAR-20055. Vigo. Julio. 2005.

FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E., CÉSAR-ALDARIZ, J., BREA-BERMEJO E. & LUSTRES-PÉREZ V. Effects of the Prestige spill over the settlement of mussel seed (Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1818) on the Galician coast. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 277: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

269

GARMENDIA, L., ORBEA, A., WERDING, R., GÓMEZ-MENDIKUTE, A., IZAGIRRE, U., RAINGEARD, D., BILBAO, E., APRAIZ, I., ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., CRISTÓBAL, S., CANCIO, I., SOTO, M., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. Biological effects of the Prestige oil spill in mussels from Galicia and the bay of Biscay using biomarkers, histopathology and genomic and proteomic approaches. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

GARMENDIA, L., SOTO, M., CAJARAVILLE, M.P. & MARIGOMEZ, I. Seasonal variability in cell and tissue-level biomarkers in mussels, Mytilus galloprovincialis from Galicia and Biscay Bay. SimposioVERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

GARMENDIA, L., SOTO, M., KIM, Y., POWELL, E.N. CAJARAVILLE, M.P. & MARIGOMEZ, I. Histopathology in digestive gland of mussels from Galicia and Biscay Bay after the Prestige oil spill (2003-2006). Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

MUIÑO, R., FREIRE, J., FERNÁNDEZ, L., ÁLVAREZ-FERNÁNDEZ, I., CARABEL, S., CORGOS, A., FERNÁNDEZ-BOAN, M., GARCÍA-CALVO, B., PALLAS, A., PAN, M. & VERÍSIMO, P. Spatial patterns of PAHs in bivalves of Galicia after the Prestige oil spill: comparison of contaminant levels among areas and species. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

ORBEA, A., GARMENDIA, L., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. Assessment of the effects of the "Prestige" oil spill by using cellular and biochemical markers in mussels. 14th Annual Meeting of SETAC-Europe on "Environmental Science Solutions: A Pan-European Perspective" Praga. Abril. 2004.

QUINTELA-SABARÍS, C. & FRAGA, M.I. Direct and indirect damage, caused by the Prestige oil spill, to supratidal and terrestrial coastal vegetation on the Galician Coast. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

RAINGEARD, D., CANCIO, I. & CAJARAVILLE, M.P. Long-term assessment of peroxisomal parameters in mussels (Mytilus galloprovincialis) from two Basque estuaries affected by the Prestige´s oil spill. IX Coloquio Internacional de Oceanografía del Golfo de Vizcaya. Pau, Francia. Junio. 2004.

RÍOS, P., URGORRI, V., CRISTOBO, F.J. & GARCÍA-ÁLVAREZ, O. Impacto de la marea negra del Prestige sobre las poblaciones de poriferos en 8 localidades expuestas de la costa NW de Galicia. XIII Simposio Ibérico de Estudios del Bentos Marino. Las Palmas de Gran Canaria. Setiembre. 2004.

RUBAL, M., BESTEIRO, C., VEIGA, P., EUGÊNIO, W. & CARVALHO, L.H.. Comunidades meiofáunicas mesolitorales de sustrato blando del litoral gallego afectadas por la marea negra del Prestige: situación seis meses después del vertido. XIII Simposio Ibérico de Estudios del Bentos Marino. Las Palmas de Gran Canaria. Setiembre. 2004.

VÁZQUEZ, E., URGORRI, V., RAMIL, F., PARAPAR, J., CRISTOBO, J. & FREIRE, J. Short term effects of the Prestige oil spill on cover of exposed rocky intertidal fauna and on mortality of the cirripeds Chthamalus montagui. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

VEIGA, P., BESTEIRO, C., RUBAL, M., EUGÊNIO, W. & CARVALHO, L.H.. Comunidades meiofáunicas infralitorales de sustrato blando del litoral gallego afectadas por la marea negra del Prestige: situación seis meses después del vertido. XIII Simposio Ibérico de Estudios del Bentos Marino. Las Palmas de Gran Canaria. Setiembre. 2004.

VEIGA, P., RUBAL, M. & BESTEIRO, C. Study of fuel effects on the sandy beaches meiofauna, during the first dates of the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

Page 278: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

270

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC.

(Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento GARMENDIA ALTUNA, L. (2009). Monitoring of the biological effects of the Prestige oil spill, based on the

biomarker approach: mussel watch from Galicia to the Basque coast. Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Zoología y Biología Celular Animal. Director: Ionan Marigomez.

BREA BERMEJO, E. (2009). Cartografiado y dinámica de poblaciones de los bancos naturales de semilla de mejillón en las costas atlánticas gallegas. Universidade de Santiago de Compostela. Facultade de Bioloxía. Departamento de Zooloxía e Antropoloxía Física. 460 pp. Directores: Eugenio Fernández Pulpeiro & Javier César Aldariz. ISBN: 978-84-9887-211-8.

Informes

URGORRI, V. & BESTEIRO, C. (2004). INFORME FINAL Acción Especial Urxente SAVICO: Evaluación del impacto en las comunidades y especies de interés comercial y ecológico en las zonas costeras. Periodo primaveral. Programa Nacional: Acción Urgente Prestige-Recursos Naturales. Comisión de Coordinación Científica de I+D sobre Vertidos Marinos Accidentales. Ministerio de Ciencia y Tecnología. 1-559 pp.

Page 279: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

271

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Reconocimiento oceanográfico en la época de proliferación primaveral en Galicia y Cantábrico. PT4–(1-2)

I.P. Varela Rodríguez, Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto Español de Oceanografía.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) AZTI; IIM-CSIC; IIQAB-CSIC

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2003

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 55 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

Reconocimiento Oceanográfico en la época de proliferación primaveral en la zona de Cabo Finisterre (Galicia, Costa de la Muerte), en relación con el

vertido del Prestige.

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Desde hace aproximadamente 15 años, el Instituto Español de Oceanografía dispone de un sistema de recogida periódica de datos oceanográficos en la costa norte y noroeste española (Proyecto Radiales), que nos ha permitido evaluar de forma concluyente los efectos ocasionados por el vertido del Prestige sobre el plancton de la zona afectada.

Comparando las series históricas de datos, desde el año 1989 hasta el año 2002, con los valores obtenidos durante el 2003, después del accidente, hemos observado que ni el fitoplancton ni el zooplancton han presentado valores durante el 2003 diferentes de la media de los 15 años anteriores, por lo que podemos concluir que el sistema planctónico no se ha visto afectado por este impacto ambiental del petrolero Prestige, conclusión similar a la obtenida con ocasión del accidente del Mar Egeo.

En cualquier caso, hemos de puntualizar que el plancton probablemente no sea el componente más adecuado para la evaluación del impacto contaminante. En este caso concreto por la baja solubilidad del fuel del Prestige y la limitada toxicidad de la fracción soluble en agua. Por otra parte, estos organismos presentan unas elevadas tasas de división y reproducción, y las poblaciones potencialmente afectadas pueden ser substituidas rápidamente por nuevas poblaciones procedentes de zonas no afectadas y transportadas por la elevada dinámica de las masas de agua. Asimismo, la contaminación crónica de baja intensidad de las zonas costeras probablemente ha ido seleccionando entre los organismos del plancton las cepas más resistentes, de manera que puede existir una resistencia natural a contaminaciones puntuales importantes por vertido de fuel en el medio marino.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BODE, A., GONZÁLEZ, N., LORENZO, J., VALENCIA, J., VARELA, M.M. & VARELA, M. (2006). Enhanced bacterioplankton activity after the 'Prestige' oil spill off Galicia (NW Spain). Aquatic Microbial Ecology, 43: 33-41.

VARELA, M., BODE, A., LORENZO, J., ÁLVAREZ-OSSORIO, M., MIRANDA, A., PATROCINIO, T., ANADÓN, R., VIESCA, L., RODRÍGUEZ, N., VALDÉS, L., CABAL, J., URRUTIA, A., GARCÍA-SOTO, C., RODRÍGUEZ, M., ÁLVAREZ -SALGADO, X.A. & GROOM, S. (2006). The effect of the “Prestige” oil spill on the plankton of the N-NW Spanish Coast. Marine Pollution Bulletin, 53: 72-286.

VARELA, M., OSSORIO, M.T., BODE, A., PREGO, R., BERNÁRDEZ, P. & GARCÍA-SOTO, C. (2010). The effects of a winter upwelling on biogeochemical and planktonic components in an area close to the

Page 280: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

272

Galician Upwelling Core: The Sound of Corcubión (NW Spain). Journal of Sea Research, 64 (3):260-272.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BODE, A., GONZÁLEZ, N., LORENZO, J., VALENCIA, J., VARELA, M. & VARELA, M.M. Bacterioplankton activity off A Coruña (Galicia, NW Spain) after the 'Prestige' oil spill in November 2002. ICES CM, 2005, S:29. 2005.

VARELA, M., BODE, A., ÁLVAREZ -OSSORIO, M.T., ANADÓN, R. & VALDÉS, L. The effect of Prestige oil spill on the planktonic ecosystem in the N-NW Spanish coast. ASLO Summer Meeting. Santiago de Compostela. 2005.

VARELA, M., BODE, A., ÁLVAREZ -OSSORIO, M.T., ANADÓN, R., LLOPE, M., VALDÉS, L. & GARCIA-SOTO, C. The effect of the Prestige oil spill on the phytoplankton in the N-NW Spanish coast during spring. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 281: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

273

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

COMESU: Avaliación do impacto do fuel nas comunidades de substrato rochoso intermareal no terceiro período primaveral: Horizonte mesolitoral superior de

Chthamalus spp. PT4–(1-2)

I.P. Besteiro Rodríguez, M.ª Celia ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Estación de Bioloxía Mariña da Graña. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Accións complementarias

2004

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 13 901,52 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

No informe final do proxecto SAVICO: Avaliación do impacto nas comunidades e especies de interese comercial e ecolóxico nas zonas costeiras. Período primaveral, financiado polo Programa Nacional: Acción Urxente Prestige-Recursos Naturais do Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía, destácase nas conclusións que, durante o primeiro período primaveral, o maior impacto da marea negra do Prestige produciuse na costa rochosa na zona mesolitoral superior que está colonizada por crustáceos cirrípedes balanomorfos, Chthamalus montagui e Chthamalus stellatus, que definen esta cintura. Este impacto foi especialmente evidente en localidades moi afectadas polo fuel: Caión, Camelle, Caldebarcos, Aguiño e Cíes. Nestas localidades, as rochas estaban impregnadas de chapapote e os balanomorfos estaban ausentes ou a súa cobertura era inferior ao 10%, presentando o resto das localidades coberturas nunca superiores ao 50% de individuos vivos. En consecuencia, dado o forte impacto que a vertedura do Prestige tivo sobre as poboacións de cirrípedes balanomorfos do xénero Chthamalus do horizonte mesolitoral superior e ao dispoñer de datos do primeiro período primaveral do 2003 (SAVICO), tanto cuantitativos da estrutura das poboacións, como do grao de cobertura, realizouse esta Acción Complementaria (COMESU) para cuantificar durante a terceira primavera tras o accidente, coa mesma metodoloxía e nas mesmas cuadrículas, o grao de recolonización nas raspadas e a evolución das poboacións nas non raspadas, o que permitiría ter un coñecemento máis preciso do estado de recuperación biolóxica da costa.

Para o proxecto COMESU seleccionáronse seis das oito localidades consideradas na Acción Especial SAVICO: Oia, Aguiño, Caldebarcos, Camelle, Caión e O Segaño. Nelas, no proxecto SAVICO, no nivel mesolitoral superior de Chthamalus spp. mostrexáronse dous subniveles: superior (1A) e inferior (1C); delimitouse en cada un dúas cuadrículas de 40 x 40 cm. As cuadrículas foron fotografadas con cámara dixital para estudar o grao de cobertura dos cirrípedes, outros invertebrados e a superficie cuberta de fuel mediante análise de imaxe e unha das dúas de cada subnivel foi mostrexada mediante raspado para obter a composición e estrutura das poboacións. Os dous subniveis presentan Chthamalus montagui e Chthamalus stellatus, e determinadas especies do xénero Patella, P. intermedia e P. vulgata. Ademais, as poboacións de Chthamalus spp., polo seu modo de vida gregario, crean un hábitat que é aproveitado por outras pequenas especies (p.e. Melaraphe neritoides, Littorina saxatilis, Lasaea rubra e Campecopea hirsuta) que neles obteñen refuxio e protección e a súa presenza está condicionada ao grao de cobertura dos cirrípedes.

Para o desenvolvemento desta Acción Complementaria (COMESU), localizáronse e remarcaron as cuadrículas mostrexadas e as réplicas fotográficas realizadas no proxecto SAVICO, en cada unha das localidades estudadas; realizouse a mesma mostraxe que en 2003. As mostras obtidas

Page 282: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

274

mediante raspado fixáronse para o seu estudo no laboratorio, onde se identificaron as especies e se procedeu á obtención dos parámetros poboacionais. Mediante as fotografías dixitais tomadas en todas as cuadrículas, calculouse a cobertura das especies máis abundantes e representativas da comunidade utilizando análise de imaxe nas seis localidades mostrexadas.

Os resultados obtidos no estudo suxiren que a recuperación da biota é boa en todas as estacións e deles pódense extraer as seguintes conclusións:

1. Nas localidades estudadas obsérvase unha recuperación das comunidades do mesolitoral superior rochoso no horizonte de Chthamalus spp., en función dos datos obtidos nas mostraxes realizadas nos períodos primaverais de 2003 e 2005.

2. No nivel superior do intermareal rochoso, a fauna soporta prolongados períodos de emersión nun ambiente moi extremo, sendo poucas as especies adaptadas a vivir neste hábitat, polo que as variacións na riqueza específica e na composición faunística son de escasa entidade e pouco indicativas.

3. Os valores de abundancia obtidos en 2005 indican que a recuperación é manifesta no subnivel inferior 1C, onde as poboacións de Chthamalus spp. se incrementan notablemente, o chapapote desapareceu e a superficie de rocha baleira se reduciu.

4. Contrariamente, a recuperación no subnivel superior 1A é escasa, con variacións pouco apreciables no número de efectivos das poboacións de Chthamalus spp. e outra fauna asociada, e con persistencia de chapapote, aínda que escaso, ou amplas superficies de rocha baleira.

5. En relación ás abundancias, se se consideran os resultados obtidos nos dous subniveis conxuntamente, obsérvase que os valores son altos en todas as estacións; duplican, polo menos, os valores obtidos no proxecto SAVICO en 2003. O aumento é moi acusado en Caldebarcos, onde a abundancia pasa de 585 individuos/0,16m2 a 6335 individuos/0,16m2.

6. A cobertura das principais especies da comunidade, Chthamalus montagui e Chthamalus stellatus, en 2003, correspondía na súa maioría a exosqueletos baleiros; en 2005, a superficie recolonizada no subnivel 1C acada porcentaxes de cobertura que indican que a recuperación é boa, mentres que no subnivel 1A, na maioría das estacións, a cobertura apenas cambiou entre os dous anos, persistindo o chapapote ou unha gran superficie de rocha baleira.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

DÍAZ-AGRAS, G., URGORRI, V. & CRISTOBO, F.J. Evaluation of the impact caused by the Prestige oil spill in the Chthamalus spp. communities in the upper intertidal of the Galician western coast. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

DÍAZ-AGRAS, G., CANDÁS, M., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Follow-up of the temporary evolution of the upper intertidal communities on the Galician coasts after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

O Segaño Caión Camelle Caldebarcos Aguiño Oia

Abundancias totales

SAVICO (2003) COMESU (2005)

CFigura 1.- Comparativa das abundancias totais dos dous subniveis por estación en 2003 (SAVICO) e en 2005 (COMESU).

Page 283: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

275

DÍAZ-AGRAS, G., CANDÁS, M., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Study of the evolution of the upper intertidal communities of the Galician coasts by means of image analysis after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes

BESTEIRO, C., URGORRI, V., DÍAZ-AGRAS, G., MOREIRA, J., GARCÍA-REGUEIRA, A., TATO, R.R., GARCÍA-ÁLVAREZ, O., CANDÁS, M. & SEÑARÍS, M.P. (2006). INFORME FINAL Proyecto COMESU: Evaluación del impacto del fuel en las comunidades de sustrato rocoso intermareal en el tercer período primaveral: Horizonte mesolitoral superior de Chthamalus spp. Programa Nacional: Acción Complementaria 2004. Comisión de Coordinación Científica de I+D sobre Vertidos Marinos Accidentales. Ministerio de Educación y Ciencia. 1-89 pp.

Page 284: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

276

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Evaluación del impacto del vertido del buque Prestige sobre las especies de interés comercial asociadas a sustratos rocosos del litoral gallego. Período primaveral del

año 2005. PT4–(1-2)

I.P. Fernández Pulpeiro, Eugenio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES

(Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P.

(Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Accións complementarias

2004

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 11 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

En este proyecto se efectuó el estudio de tres especies: la semilla de mejillón (Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1819), el percebe (Pollicipes pollicipes Gmelin, 1789) y el erizo de mar (Paracentrotus lividus Lamarck, 1816), entre los meses de febrero y junio de 2005.

Semilla de mejillón: se mantuvo el estudio de la dinámica de poblaciones en seis localidades distribuidas a lo largo del litoral gallego: Punta Cherpa (Malpica), Punta da Barca (Muxía), Punta Quilmas (O Pindo), Cabo de Udra (Bueu), Punta Borneira (Cangas) y Laxe do Mouro (A Guarda). Los resultados obtenidos mostraban que el número de reclutas alcanzaba en este periodo niveles altos, y en el caso de las localidades ubicadas en la Costa da Morte, estos eran superiores a los registrados en los años 2003 y 2004.

Percebe: se realizó el estudio de tres localidades ya estudiadas por nuestro equipo de investigación en anteriores proyectos, para intentar apreciar la existencia de cambios en la abundancia, composición poblacional y número de reclutas, respecto al mismo periodo en años anteriores. Las localidades estudiadas fueron: Punta Cherpa (Malpica), Punta da Barca (Muxía) y Laxe do Mouro (A Guarda). Los resultados obtenidos mostraban que las dos localidades situadas en la Costa da Morte registraban abundancias bajas y presentaban un porcentaje mínimo de ejemplares comerciales, respecto a los datos previos con los que contaba nuestro grupo, achacables a una sobreexplotación. En su momento, se indicó que era necesario el cese de la actividad extractiva en estas localidades para poder recuperar las poblaciones de este crustáceo.

Erizo de mar: se llevaron a cabo muestreos infralitorales para intentar estimar la existencia de cambios en su distribución y en su abundancia en diez localidades, estudiadas con anterioridad por nuestro equipo de investigación y situadas en zonas diversamente afectadas por las mareas negras originadas a partir del hundimiento del Prestige. Estas localidades se situaban en las cofradías de Malpica, Muxía, Bueu y A Guarda. Nuestros resultados mostraron que la abundancia de este equinodermo era similar a la obtenida en estudios realizados antes del hundimiento del Prestige; se observó en algunas de ellas una recuperación del recurso respecto al año 2003.

Se realizaron, además, inmersiones en otras zonas, situadas entre Cabo Vilán y Cabo Fisterra y en localidades pertenecientes a las cofradías de Lira-Carnota y Muros, en las que hemos podido observar que las poblaciones de erizo de mar registraban densidades adecuadas para su explotación.

Page 285: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

277

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BREA-BERMEJO, E., FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E., LUSTRES-PÉREZ, V. & CÉSAR-ALDARIZ, J. Evolución de la fijación de semilla de mejillón (Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1818) en las costas gallegas entre los años 2002 y 2005. Actas del VIII Foro dos Recursos Mariños e Acuicultura das Rías Galegas. O Grove. Octubre. 2005. ISBN:84-608-0449-6.

BREA-BERMEJO, E., FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E., LUSTRES-PÉREZ, V. & CÉSAR-ALDARIZ, J. Seguimiento del recubrimiento de semilla de mejillón (Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1818) en las costas gallegas entre noviembre de 2001 y agosto de 2005. Actas del VIII Foro dos Recursos Mariños e Acuicultura das Rías Galegas. O Grove. Octubre. 2005. ISBN:84-608-0449-6.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento

BREA BERMEJO, E. (2009). Cartografiado y dinámica de poblaciones de los bancos naturales de semilla de mejillón en las costas atlánticas gallegas. Universidade de Santiago de Compostela. Facultade de Bioloxía. Departamento de Zooloxía e Antropoloxía Física. 460 pp. Directores: Eugenio Fernández Pulpeiro & Javier César Aldariz. ISBN: 978-84-9887-211-8.

Informes

FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E., LUSTRES-PÉREZ, V., BREA-BERMEJO, E., PAZOS-PATA, M., PENALTA-RODRÍGUEZ, M. & SOUTO-DERUNGS, J. (2005). Evaluación del impacto del vertido del buque Prestige sobre las especies de interés comercial asociadas a sustratos rocosos del litoral gallego. Período primaveral del año 2005. Informe final. Diciembre de 2005. 128 pp.

Page 286: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

278

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Seguimiento temporal del impacto del Prestige en el bentos submareal. PT4–(1-2)

I.P. Souza Troncoso, Jesús ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Accións complementarias

2004

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 14 780 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) PGIDT05PXIB31202PR

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Las localidades estudiadas se corresponden con sedimentos arenosos. Doniños y Barrañán presentan arena media como tipo sedimentario mientras que en Playa América aparecen fondos de arena fangosa. La estación somera de Cíes presenta arena fina y la profunda constituye un fondo de cascajo.

Los valores de riqueza específica, diversidad y densidad que caracterizan la comunidad faunística son superiores en las dos localidades más meridionales. Doniños y Barrañán se caracterizan por mostrar una mayor pobreza faunística; destacan tan solo especies como el poliqueto Nephtys cirrosa y los crustáceos Pontocrates altamarinus y Diogenes pugilator.

Los resultados de la comparación de los años 2003 y 2005 reflejan un descenso pronunciado de la densidad de individuos en Playa América en el año 2005. Esto es debido a la desaparición de las especies Caecum trachea y Goodallia triangularis, muy dominantes en el año 2003, y va asociada a un aumento de la riqueza de especies.

Las estaciones de Cíes presentan un cambio en su granulometría del año 2003 al 2005. La más profunda muestra ahora un fondo de cascajo, más heterogéneo que la arena fangosa del año 2003, lo que se reflejó en un aumento de la riqueza faunística. Sin embargo, en la más somera cambió de arena media a arena fina. Se observa un descenso en el número de especies y en la diversidad.

Según el índice AMBI, la mayoría de las estaciones presentan un bajo grado de contaminación, entre no perturbadas y ligeramente perturbadas. Tan solo la estación somera de Cíes está moderadamente perturbada. En ella ha aparecido un bajo número de taxones, siendo dominantes los poliquetos oportunistas Capitella capitata y Malacoceros fuliginosus. No se ha encontrado ningún representante de crustáceos, uno de los grupos ecológicos más sensibles a la contaminación por hidrocarburos.

El análisis químico de los sedimentos muestra también contaminación en la estación somera de Cíes, donde la proporción de hidrocarburos pesados frente al total es elevada. Pero, además, aparece una concentración importante de hidrocarburos en la estación profunda de Playa América, aunque no se ha observado una respuesta en la distribución de la fauna.

Page 287: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

279

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS

(Comunicaciones a congresos)

CACABELOS, E., DOMÍNGUEZ, M., GESTOSO, L., LOURIDO, A., QUINTAS, P. MOREIRA,, J. & TRONCOSO, J.S. Macrobenthic communities in soft bottoms of the Galician coast. Situation six months after the Prestige oil-spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

GESTOSO, L., QUINTAS, P. & TRONCOSO, J.S. Benthic communities in subtidal soft bottoms of the Galician coast. Situation four years after the Prestige oil-spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

GESTOSO, L., QUINTAS, P. & TRONCOSO, J.S. Benthic communities in subtidal soft bottoms of the Galician coast. A comparation through monitored years. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio 2007.

TRONCOSO, J.S., MOREIRA, J. & CACABELOS, E. Análisis faunístico del macrobentos de fondos arenosos de la costa occidental de Galicia tras el vertido del Prestige. XIII Simposio Ibérico de Estudios del Bentos Marino. Las Palmas de Gran Canaria. 2004.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Conferencias TRONCOSO, J.S. O impacto do Prestige no bentos submareal. Auditorio de la Facultad de Económicas.

USC. 16/05/2006. TRONCOSO, J.S. El impacto del vertido del petrolero Prestige en el bentos submareal de las costas de

Galicia. Auditorio de la Facultad de Biología de Sevilla. 06/11/2005.

Page 288: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

280

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Reconocimiento Oceanográfico en la época de proliferación primaveral en la zona de Cabo Finisterre (Galicia, Costa de la Muerte), en relación con el vertido del Prestige. PT4–(1-2)

I.P. Varela Rodríguez, Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) IIM-CSIC

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Accións complementarias

2004

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 18 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Se dispone de datos de gran parte de las variables estudiadas, pero otros no estarán disponibles hasta dentro de cierto tiempo. Las muestras de plancton y bacterias, así como las de hidrocarburos, dado el complejo método de análisis, estarán disponibles en el primer trimestre de 2006.

A falta de un examen detallado de la hidrografía y nutrientes, los datos de clorofila indican una situación de fuerte afloramiento en febrero, probablemente solapado con la floración primaveral y con valores altísimos de clorofila, próximos en ocasiones a los 12 mg Chla m-3. En mayo la situación es de baja producción, con valores de clorofila menores de 1 mg Chla m-3 en toda la zona. Finalmente, en julio se aprecia una influencia del afloramiento pero solo en las estaciones externas del Seno de Corcubión y en la plataforma próxima a Cabo Fisterra.

En general, parece deducirse que las condiciones oceanográficas son muy variables y están muy condicionadas por los vientos dominantes en la zona. Los resultados preliminares parecen sugerir que el impacto del fuel del Prestige en el sistema pelágico de la zona ha sido mínimo o inexistente, a juzgar por las muestras de plancton estudiadas hasta ahora.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

VARELA, M., OSSORIO, M.T., BODE, A., PREGO, R., BERNÁRDEZ, P. & GARCÍA-SOTO, C. (2010). The effects of a winter upwelling on biogeochemical and planktonic components in an area close to the Galician Upwelling Core: The Sound of Corcubión (NW Spain). Journal of Sea Research, 64: 260-272.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

PREGO, R., SANTOS-ECHEANDÍA, J., FILGUEIRAS, A.V., VARELA, M. & COBELO-GARCÍA, A. Dissolved and particulate lead in the Corcubión Sound (NW Iberian Peninsula). Comparison with Galician Rias contamination trend. XI International Symposium on Oceanography of the Bay of Biscay. San Sebastián. Abril. 2008.

VARELA, M., BODE, A., PREGO, R. & SOTO, C.G. The effects of a winter upwelling on biogeochemical and planktonic components in an area close to the Galician Upwelling Core: The Sound of Corcubión (NW Spain). XI International Symposium on Oceanography of the Bay of Biscay. San Sebastián. Abril. 2008.

Page 289: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

281

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Impacto y biomonitorización del fuel vertido del Prestige en las costas de Galicia en el potencial reproductor del pulpo común (Octopus vulgaris). PT4–(1-2)

I.P. Rocha Valdés, Francisco Javier

ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Investigaciones Marinas (CSIC) (2003-2005).Universidad de Vigo (2005-2006).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Instituto de Investigaciones Químicas y Ambientales del CSIC.Universidad de Barcelona (colaboración fuera del proyecto).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20010

986812582

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador)

Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN (Cuantía de la subvención) 96 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

PGIDIT04PXIC40207PN VEM2003-20068-C05

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Este proyecto representa el primer estudio integral y multidisciplinario del pulpo común, Octopus vulgaris, en aguas de Galicia y España. Se han muestreado 324 ejemplares (197 hembras y 127 machos) procedentes de tres localidades de la costa gallega: Fisterra, islas Cíes (Meira) y Cedeira. Se ha calculado la fecundidad potencial de las hembras (número de ovocitos) en 400 000 ovocitos, no existiendo diferencias significativas entre el potencial reproductivo de las hembras y tamaño promedio de ovocitos entre los ejemplares procedentes de las tres localidades. Se han realizado cortes histológicos de los ovarios y caracterizado las etapas de maduración del ovario del pulpo. Se definieron todas las fases de la ovogénesis y se observó que apenas existen fenómenos de atresia y malformaciones embrionarias.

Dentro del proyecto se realizaron los siguientes análisis bioquímicos: Lípidos: La distribución de los lípidos es significativamente heterogénea: 1) la glándula

digestiva mostró el mayor contenido lipídico; 2) la concentración de lípidos en el ovario fue superior a la de ambos tejidos musculares, alcanzó su máxima concentración en invierno. Los lípidos neutros, ácidos grasos libres (FFA), triglicéridos y esteroles (ST) mostraron sus valores más altos en la glándula y los más bajos en el músculo. El contenido fosfolipídico (FP) del ovario fue superior al del resto de los tejidos. Las concentraciones de todas las clases de lípidos tuvieron variaciones estacionales significativas, ligadas a la madurez. La composición de los ácidos grasos fue diferente entre la glándula y los demás tejidos estudiados; así, la glándula tuvo las concentraciones mayores de ácidos grasos monoinsaturados, pero inferiores a los demás tejidos en saturados (SFA) y polinsaturados (PUFA). Los mayores valores de SFA y PUFA se obtuvieron en el ovario y ambos tejidos musculares, respectivamente. Se hallaron variaciones estacionales en las concentraciones de SFA y PUFA.

Proteínas: Se observan diferencias en la concentración de proteína total en el ovario y en la glándula con relación a la madurez; la concentración aumenta en el ovario a medida que esta avanza, ocurriendo lo contrario en la glándula. No se observan diferencias claras en el músculo. Por primera vez, se ha detectado la existencia de proteínas de estrés (HSP) en tejido muscular del manto y brazos, así como en el ovario, de los cefalópodos. Esto conllevó el desarrollo de una técnica específica para su extracción y detección. Se evidenció que el músculo del manto es un tejido idóneo para el estudio de las HSP ya que en él se ha logrado solubilizar, de forma fácil y eficaz, dichas proteínas. Es probable que las HSP estén en mayor concentración en la glándula digestiva, pero las dificultades en la extracción y/o posterior limpieza de HSP impidieron extraerlas de este órgano en cantidades susceptibles de análisis. Se trató de relacionar la presencia de HSP con la de los hidrocarburos. Aunque los resultados no muestran un resultado claro, se observa una tendencia negativa entre la presencia de HSP e hidrocarburos que podría explicarse, a modo de hipótesis que debe ser probada,

Page 290: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

282

como un posible mecanismo de defensa de la especie en el cual la presencia de HSP actuaría como protección ante los hidrocarburos.

Hidrocarburos: Esta tarea se coordinó con el proyecto "Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige: estudio integrado" (VEM2003-20068-C05). Se determinaron los niveles de hidrocarburos en 24 ejemplares (8 de Fisterra, 7 de islas Cíes y 9 de Cedeira), provenientes de los tres primeros muestreos. El análisis de los hidrocarburos indicó que: 1) los ejemplares de Fisterra fueron afectados por contaminación proveniente del Prestige, aunque su efecto fue desapareciendo con el tiempo, dando paso a la presencia de hidrocarburos provenientes de otras fuentes de contaminación; 2) los ejemplares de las islas Cíes (ría de Vigo) presentaban niveles de contaminación por hidrocarburos cuya firma química no correspondía al fuel del Prestige, lo que indica que la población de pulpo de las islas Cíes está sometida a niveles permanentes de contaminación por hidrocarburos de otro origen; 3) que el hidrocarburo que mayor efecto negativo parece tener sobre la fecundidad de la especie es el fenantreno, posiblemente debido a su mayor biodisponibilidad en relación con otros compuestos más tóxicos pero menos solubles (4-6 anillos aromáticos).

Interacciones entre Fecundidad, Hidrocarburos y Proteínas de estrés: Se estudió la relación entre la fecundidad, la presencia de proteínas de estrés y los niveles de hidrocarburos, y no se hallaron relaciones significativas claras. Parece ser que, por un lado, algunos hidrocarburos, como el fenantreno, afectan negativamente a la fecundidad de la especie mientras que, por otro lado, la presencia de HSP en los tejidos parece aumentar la fecundidad, por lo que actuarían como agentes protectores ante los contaminantes. Sin embargo, también la presencia de HSP coincide, en muchos casos, con ejemplares en los cuales los niveles de hidrocarburos son más bajos que en los que no hay HSP, por lo que son necesarios mayores estudios para determinar exactamente las relaciones existentes entre estos elementos.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

OTERO, J., GONZÁLEZ, A.F., SIEIRO, M.P. & GUERRA, A. (2007). Reproductive cycle and energy allocation of Octopus vulgaris in Galician waters. Fisheries Research, 85: 122-129.

ROCHA, F. (2004). Los efectos del “Prestige” sobre las poblaciones de pulpo. Suplemento Mar y Pesca, Faro de Vigo, 30: 23-23.

SIEIRO, M.P., AUBOURG, S. & ROCHA, F. (2006). Seasonal study of lipid composition in different tissues of the common octopus (Octopus vulgaris). European Journal of Lipid Science and Technology, 108: 479-487.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

MORENO R., ROCHA, F., JOVER, L., RUIZ X. & SANPERA, C. Use of stable isotopes to estimate trophic ecology in Common Octopus (Octopus vulgaris) from three sites off the Atlantic coast of Galicia (NW Spain). The 5th International Conference on Applications of Stable Isotope Techniques to Ecological Studies. Queens University Belfast, Northern Ireland. 2006.

ROCHA, F., PIÑEIRO, C., AUBOURG, S., GUERRA, A., SIEIRO, M.P., GONZÁLEZ, A., GALLARDO, J.M., MEDINA, M.I., OTERO, J., FERNÁNDEZ, M.T., BARROS, L., ANTONIO J.M. & GARCI, M.E. Impact and biomonitoring of Prestige oil spill on the reproductive potential of common Octopus (Octopusvulgaris) in the Galician coast. The 11th Symposium on Sample Handling for Environmental and Biological Analysis. Baiona. 2004.

Page 291: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

283

ROCHA, F., SIEIRO, M.P., PIÑEIRO, C., AUBOURG, S., GUERRA A. & BAYONA, J.M. Preliminary results on octopus responses to the Prestige oil spill: the reproductive potential. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

ROCHA, F., SIEIRO, M.P. PIÑEIRO, C., AUBOURG, S., GONZÁLEZ, A.F. & GUERRA, A. Reproductive potential changes of Octopus vulgaris in Galicia (NW Spain). CIAC’06, Cephalopods Life Cycles. Hobart, Tasmania. 2006.

SIEIRO, M.P., ANTONIO, J.M., AUBOURG, S., GUERRA, A., PIÑEIRO C. & ROCHA, F. Variación estacional de la composición lipídica en diferentes partes del cuerpo del pulpo común, Octopus vulgaris, capturado en las costas de Galicia. III Congreso Nacional de Ciencia y Tecnología de los Alimentos. Burgos. 2005.

SIEIRO, M.P., ANTONIO, J.M., AUBOURG, S., PIÑEIRO, C., GUERRA A. & ROCHA, F. Composición lipídica de las diferentes partes del cuerpo del pulpo común, Octopus vulgaris, capturado en las costas de Galicia. III Congreso Nacional de Ciencia y Tecnología de los Alimentos. Burgos. 2005.

SIEIRO, M.P., ANTONIO, J.M., AUBOURG, S., PIÑEIRO, C., GUERRA, A., ROCHA, F. & BAYONA, J.M. Effect of Prestige oil spill on the lipid composition of Common Octopus (Octopus vulgaris) in Galician coast. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

SIEIRO, M.P., PASCUAL, S., ANTONIO, J.M., GUERRA A. & ROCHA, F. The Octopus-Coccidian system as a biomarker of spill oil contamination from Prestige. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento SIEIRO PIÑEIRO, M.P. (En realización). Variaciones estacionales del potencial reproductivo y

composición bioquímica del pulpo común Octopus vulgaris en aguas de Galicia. Universidade de Vigo, Facultade de Ciencias do Mar. Directores: Ángel González & Ángel Guerra.

Page 292: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

284

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Las aves marinas como bioindicadoras espacio-temporales de contaminación por el vertido del buque Prestige en el litoral gallego. PT4–(1-2)

I.P. Oro de Rivas, Daniel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto Mediterráneo de Estudios Avanzados (IMEDEA).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Universidad de Vigo.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20052

971611731

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Se ha analizado el efecto a corto plazo del vertido del Prestige sobre las aves marinas, sobre la mortalidad diferencial en los cormoranes y las consecuencias demográficas, sobre la estimación del número total de aves muertas durante el vertido y justo durante las dos siguientes semanas y la influencia de los vertidos de petróleo sobre la extinción del arao en la Península Ibérica.

Se ha completado el análisis de muestras procedentes de los dos modelos de aves marinas utilizado, el cormorán moñudo y la gaviota patiamarilla, para su uso como bioindicadoras de contaminación en las redes tróficas. También se ha analizado el efecto del Prestige sobre la disponibilidad de alimento y su efecto en las poblaciones de aves marinas.

Los resultados señalan un impacto inmediato y fuerte del vertido en las aves marinas afectadas, con una capacidad de resiliencia de las poblaciones contaminadas que tiene un límite marcado por los efectos a largo plazo sospechados en los análisis de contaminantes y que son difíciles de valorar sin que pase el debido lapso de tiempo suficiente para valorarlas.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ALONSO- ÁLVAREZ, C., MUNILLA, I., LÓPEZ, M. & VELANDO, A. Sublethal toxicity of the Prestige oil spill on yellow-legged gulls (Larus michahellis) breeding in Galicia, NW Spain. EnvironmentInternacional, 33: 773-781.

MARTÍNEZ-ABRAÍN, A., VELANDO, A., GENOVART, M., GERIQUE, C., BARTOLOMÉ, M.A., VILLUENDAS, E., SARZO, B. & ORO, D. (2006). Sex-specific mortality of European shags during an oil spill: demographic implications for the recovery of colonies. Marine Ecology Progress Series, 318: 271-276.

MARTÍNEZ-ABRAÍN, A., ORO, D., VELANDO, A., GENOVART, X., GERIQUE, C., BARTOLOMÉ, M.A., SARZO, B. & VILLUENDAS, E. (2006). Social and ecological constraints on biometrics of European shags. Marine Ornithology, 34: 21-24.

MUNILLA, I., DÍEZ, C. & VELANDO, A. (2007). Are edge bird populations doomed to extinction? A retrospective analysis of the common guillemot collapse in Iberia. Biological Conservation, 137: 359-371.

PÉREZ, C., VELANDO, A. & DOMÍNGUEZ, J. (2006). Parental food conditions influence sex-specific embryo mortality in the yellow-legged gull (Larus michahellis). Journal of Ornithology, 147: 513-519.

Page 293: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

285

PÉREZ, C., VELANDO, A., MUNILLA, I., LÓPEZ-ALONSO, M. & ORO, D. (2008). Monitoring PAH pollution in the marine environment after the Prestige oil-spill by means of seabird blood analysis. Environmental Science & Technology, 42: 703-713.

VELANDO, A., ÁLVAREZ, D., MOURIÑO, J., ARCOS, F. & BARROS, A. (2005). Population trends and reproductive success of European Shag following the Prestige oil spill in the Iberian Peninsula. Journal of Ornithology, 146: 116-120.

VELANDO, A., MUNILLA, I. & LEYENDA, P.M. (2005). Short-term indirect effects of the Prestige oil spill on a marine top predator: changes in prey availability for European shags. Marine Ecology Progress Series, 302: 263-274.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

EOU Conference. Strasbourg, Francia. 2005. 1st Meeting of the European Society of Conservation Biology. Eger, Hungria. 2006. 24th International Ornithological Congress IOC. Hamburgo. 2006.

INFORMES, DEA, TESIS DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, DEA, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento PÉREZ PÉREZ, C. (2009). Señales sexuales y contaminación por petróleo en un ave marina.

Universidade de Vigo. Facultade de Ciencias do Mar. Departamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal. Director: Alberto Velando Rodríguez.

Page 294: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

286

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Vertidos Costeros. Subproxecto 2. Efectos de vertidos accidentales de petróleo en la reproducción y reclutamiento de invertebrados bentónicos marinos. PT4–(1-2)

I.P. Vázquez Otero, María Elsa ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias do Mar. Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Facultade de Ciencias.Universidade da Coruña.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20070-C04-02

986 812579

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 57 500 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20070-C04-01; VEM2003-20070-C04-03¸VEM2003-20070-C04-04

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los objetivos de este proyecto fueron evaluar el impacto que el vertido de fuel produjo en el ciclo reproductivo y en el reclutamiento de 5 especies de invertebrados bentónicos marinos (el bivalvo Mytilus edulis, los cirrípedos Pollicipes pollicipes, Balanus perforatus y Chthamalus montagui y el equinodermo Paracentrotus lividus) en cuatro localidades de la costa de Galicia que han sido impactadas de forma diferente por la marea negra provocada por el Prestige: Caldebarcos en la Costa da Morte (fuertemente afectada), Aguiño en la ría de Arousa (moderadamente afectada), Cabo Home en la ría de Vigo (ligeramente afectada) y O Segaño en la ría de Ferrol (nula o escasamente afectada). El periodo de estudio abarcó desde febrero 2004 hasta noviembre 2006.

En general, el contenido de PAHs de todas las especies estudiadas fue muy alto en febrero y mayo de 2004, y disminuyó posteriormente excepto en casos puntuales. Pollicipes pollicipes mostró altos niveles de PAHs en febrero y mayo de 2004, alcanzando casi los 500 µg/kg, se redujo ostensiblemente meses posteriores y permaneció por debajo de 100 µg/kg desde noviembre 2004 hasta febrero 2006. Sorprendentemente en la localidad de O Segaño, que no fue afectada por el vertido del Prestige, los niveles de PAHs fueron tan elevados como en las localidades afectadas, siendo incluso superiores en el mes de mayo. Este mismo patrón se ha observado en Balanus perforatus y Chthamalus montagui. En cuanto a Mytilus edulis, cabe destacar el elevado contenido de PAHs en O Segaño, que llegó hasta 1100 µg/kg en agosto 2004. En febrero 2004, el erizo Paracentrotus lividus también en O Segaño alcanzó los 2000 µg/kg. Probablemente, el enorme tráfico marítimo hacia el puerto de A Coruña esté produciendo una contaminación crónica por PAHs.

El porcentaje de individuos con ovisacos, es decir, con larvas en desarrollo en la cavidad del capítulo, de las tres especies de cirrípedos estudiadas —Chthamalus montagui, Balanus perforatus y Pollicipes pollicipes— en cada localidad, nos muestra un patrón reproductor similar; es en O Segaño donde menor porcentaje total de la población se encontraba en reproducción. Los análisis preliminares parecen indicar que el vertido del Prestige no ha afectado a la capacidad reproductora de ninguna de las tres especies de cirrípedos estudiadas, a pesar del elevado contenido en PAHs en los primeros meses de 2004. El contenido de PAHs en tejido no parece influir en el porcentaje de individuos en reproducción. Los datos obtenidos para O Segaño tienen que ser tomados con cautela ya que en esta localidad lo que sí hemos detectado es una contaminación crónica por PAHs que no pertenecen al fuel del Prestige y que parece que está afectando a la capacidad reproductora de Chthamalus montagui.

El patrón de reclutamiento en las tres especies de cirrípedos no parece haberse visto afectado por el vertido del Prestige. Sin embargo, el número total de reclutas acumulados al final de cada periodo reproductor es diferente y sigue una relación inversa con el grado de afectación. El número de reclutas de Chthamalus montagui fue significativamente inferior en Caldebarcos y en Punta

Page 295: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

287

Couso (fuertemente afectadas) que en Cabo Home y en O Segaño, confirmándose nuestra hipótesis de que a mayor grado de afectación menor reclutamiento. En 2005, hay un incremento significativo en todas las localidades, sobre todo en Punta Couso, donde el reclutamiento disminuye drásticamente en 2006 y vuelve a niveles de 2004. Salvo en esta última localidad, en 2006 los niveles de reclutamiento son similares a 2005. En resumen, detectamos evidencias de una recuperación del reclutamiento de los cirrípedos en las localidades afectadas por el vertido del Prestige en los años estudiados.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos PENELA-ARENAZ, M., BELLAS, J. & VÁZQUEZ, E. (2009). Effects of the Prestige Oil Spill in the ecosystems.

Five years of research. Advances in Marine Biology, 55: 365-396. Libros VÁZQUEZ, E. & PENELA-ARENAZ, M. (2007) Efectos del vertido del Prestige sobre la biota: 4 años de

Investigaciones. In: GARRIDO, J.M. & LEMA, J.M. (Eds.) ¿Qué aprendimos de la catástrofe del Prestige? ISBN: 978-84-611-8964-9 Editorial: Universidad Internacional Menéndez Pelayo. Fundación Arao: 225-245.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

PENELA-ARENAZ, M., FERNÁNDEZ-BOÁN, M., FREIRE, J. & VÁZQUEZ, E. Concentraciones de HAPs en mejillones procedentes de la costa gallega tras el vertido del Prestige. XV Simposio Ibérico de Estudios de Biología Marina. Funchal, Madeira. Septiembre. 2008.

PENELA-ARENAZ, M., FERNÁNDEZ-BOÁN, M., FREIRE, J. & VAZQUEZ, E. PAH concentrations in six intertidal invertebrates from the Galician coast after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

PENELA-ARENAZ, M., MACHO, G., PÉREZ-FERNÁNDEZ, E. & VÁZQUEZ, E. Recruitment of cirripeds on Galician coast after Prestige oil spill. ASLO Summer Meeting. Santiago de Compostela. Junio. 2005.

PENELA-ARENAZ, M., MACHO, G., PÉREZ-FERNÁNDEZ, E. & VÁZQUEZ, E. Recruitment of cirripeds on Galician coast after Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

PENELA-ARENAZ, M., MACHO-RIVERO, G., PÉREZ-FERNÁNDEZ, E. & VÁZQUEZ, E. Reclutamiento de Chthamalus montagui y Balanus perforatus en la costa atlántica gallega tras el vertido del Prestige. XIII Simposio Ibérico de Estudios de Biología Marina. Barcelona. Septiembre. 2006.

PENELA-ARENAZ, M., VÁZQUEZ, E., MACHO, G. & PÉREZ-FERNÁNDEZ, E. The effect of the Prestige oil spill on the reproduction and recruitment of Pollicipes pollicipes on the Galician coast. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

PENELA-ARENAZ, M., VÁZQUEZ, E, MACHO, G. & PÉREZ -FERNÁNDEZ, E. The effect of the Prestige oil spill on the reproduction and recruitment of Pollicipes pollicipes on the Galícian coast. Pollicipes International Conference. Sines, Portugal. Septiembre. 2008.

PENELA-ARENAZ, M., VÁZQUEZ, E., MACHO, G. & PÉREZ-FERNÁNDEZ, E. ¿Ha afectado el vertido del Prestige a la reproducción y reclutamiento del percebe en la costa atlántica gallega? II International Symposium in Marine Sciences. Vigo. Abril. 2009.

VÁZQUEZ, E., PENELA-ARENAZ, M., MACHO, G. & PÉREZ-FERNÁNDEZ, E. Recruitment of cirripeds on Galician coast after Prestige oil spill. ICES 2005. Annual Science Conference. Aberdeen, Escocia. Septiembre. 2005.

Page 296: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

288

VÁZQUEZ, E., URGORRI, V., RAMIL, F., PARAPAR, J., CRISTOBO, J. & FREIRE, J. Short term effects of the Prestige oil spill on cover of exposed rocky intertidal fauna and on mortality of the cirripeds Chthamalus montagui. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento PENELA ARENAZ, M. (En realización). Efecto del vertido del petrolero Prestige sobre el reclutamiento de

cirrípedos en las costas de Galicia. Departamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal. Facultade de Ciencias do Mar. Universidade de Vigo. Directora: Elsa Vázquez Otero.

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) PENELA ARENAZ, M. (2006). Efectos de vertidos accidentales de petróleo en la reproducción y

reclutamiento de invertebrados bentónicos marinos. Departamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal. Facultade de Ciencias do Mar. Universidade de Vigo. Directora: Elsa Vázquez Otero.

Page 297: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

289

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Vertidos Costeros. Subproxecto 3. Efectos de vertidos accidentales de petróleo en el desarrollo de invertebrados bentónicos marinos. La respuesta morfológica como

herramienta de análisis del estrés ambiental. PT4–(1-2)

I.P. Cobo Gradín, Fernando ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Bioloxía. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20070-C04-03

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 62 100 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20070-C04-02; VEM2003-20070-C04-01; VEM2003-20070-C04-04

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Se eligieron como especies idóneas, para el análisis de los efectos en el desarrollo individual de los contaminantes derivados del vertido del Prestige mediante la aproximación de la asimetría fluctuante, a Porcellana platycheles y Talitrus saltator, representativas tanto de los sustratos rocosos como de los sustratos arenosos intermareales respectivamente.

Previamente al análisis de la asimetría fluctuante, se examinaron los caracteres morfológicos considerados más adecuados; se estudiaron aquellas referencias que permitieran una fiabilidad y repetibilidad en las medidas. Hemos realizado, además, un estudio independiente del comportamiento de las diferentes estructuras analizadas con objeto de comprobar qué caracteres eran los que mostraban mayores niveles de asimetría en las distintas estaciones.

En el estudio de la variación entre estaciones de los valores de asimetría fluctuante se han utilizado dos métodos para aumentar la probabilidad de detectar diferencias entre muestras. Primero, se ha realizado un ANOVA de dos vías para los factores “estación x carácter” de los valores absolutos de asimetría, recomendado por Palmer (1994). Posteriormente, con el fin de obtener una perspectiva más global de las diferencias entre estaciones, se ha realizado un análisis de varianza de un factor (variable independiente estación) con los valores que se han obtenido para un índice compuesto (CFA2) recomendado por Leung et al. (2000).

Los resultados del estudio en sustrato rocoso difieren de los obtenidos en sustrato blando. Así, por lo que respecta a Porcellana platycheles, los resultados de los análisis muestran una elevada frecuencia de aparición de asimetría direccional en el dáctilo y mero del endopodito del tercer maxilípedo, terceras placas del telson y coxa, isquion y mero del segundo pereiópodo y, por ello, estas estructuras han sido descartadas para los análisis de asimetría fluctuante. Las primeras y segundas placas del telson en las hembras mostraron una correlación significativa entre el tamaño y su grado de asimetría fluctuante. Estas estructuras cumplen una función durante la reproducción y, debido al distinto tipo de presiones selectivas que pueden estar actuando sobre ellas, se han descartado para los análisis. El propodio y el carpo del endopodito del tercer maxilípedo presentaron entre si una correlación significativa de los valores de asimetría en un porcentaje elevado de casos. Nos limitamos, por tanto, a las medidas del carpo debido al buen ajuste de sus datos a las características de la asimetría fluctuante. El carpo, el isquion del tercer maxilípedo y las primeras y segundas placas del telson de los machos han sido seleccionados como las estructuras más idóneas para el cálculo de índices compuestos.

Page 298: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

290

En relación al análisis espacial de las muestras, los niveles más elevados de asimetría fluctuante se observaron en Aguiño, durante el mes de septiembre. Los valores de asimetría en Caldebarcos, sin embargo, presentaron un descenso durante el mes de septiembre, lo que puede ser debido a su mayor exposición al oleaje, que habría eliminado en los meses previos una cantidad más grande de fuel. O Segaño, en Ferrol, presenta valores de asimetría más elevados de lo esperado. La existencia de otros focos de contaminación puede estar provocando una respuesta morfológica en los organismos, por lo que los valores de esta estación no deberían ser considerados como control del estrés ambiental ocasionado por el Prestige. Los niveles de asimetría hallados en septiembre son mayores que los detectados en los meses de febrero y mayo. Esto podría ser explicado tanto por la naturaleza de los procesos de detoxificación en Porcellana platycheles, como por el efecto de la remoción de los sedimentos, lo que aumentaría la exposición al fuel, potenciándose los efectos tóxicos por el efecto del incremento de las temperaturas en la época estival. Tanto los valores absolutos de asimetría (FA1, Palmer) como los del índice compuesto ofrecen resultados coherentes, reflejando las mismas tendencias espaciales y temporales.

En vista de los resultados obtenidos en el estudio de las playas arenosas utilizando Talitrussaltator, podemos concluir que las estructuras seleccionadas para este estudio cumplen todos los requisitos necesarios para la realización de los análisis de asimetría fluctuante, descartando en todos los casos la existencia de asimetría direccional o antisimetría en las estructuras. La base de las anténulas, las antenas, la base de los pereiópodos 1, 3 y 6 y los pleópodos a pesar de ser piezas seleccionadas, en un principio, por presentar estructuras que parecían mostrar puntos de referencia apropiados para la realización de las medidas, fueron descartados tras ser sometidos a un estudio más detallado, debido en algunos casos a la fragilidad que mostraban (base de las anténulas), a la dificultad de manipulación y orientación (antenas y base de los pereiópodos 1, 3 y 6) o a las referencias menos fiables por su baja esclerotización (pleópodos). El 5º segmento de las anténulas ha sido la única estructura, en los análisis, que muestra una correlación positiva estadísticamente significativa entre los niveles de asimetría y el tamaño del carácter en las estaciones de Chanteiro y Caldebarcos en el mes de septiembre sin que exista una coincidencia de esa correlación para el total de las fechas o estaciones de muestreo. Asumimos que se trata de un error estadístico de tipo I y no consideramos necesaria la transformación de los datos para eliminar la influencia del tamaño en los valores de asimetría de estas estructuras para posteriores análisis. El mero y el carpo del pereiópodo 1 son las estructuras que muestran los niveles de asimetría fluctuante más elevados. Las diferencias entre estaciones se encontraron en el mes de mayo pero no en el mes de septiembre. Aunque se esperaban efectos subletales por la continua presencia del fuel en las capas subsuperficiales de la arena en la playa, no se obtuvieron resultados concluyentes. La estación de Chanteiro, en Ares, es la que presenta los valores de asimetría más elevados. La existencia de otros focos de contaminación puede estar provocando una respuesta morfológica en los organismos, por lo que los valores de esta estación no deberían ser considerados como control del estrés ambiental ocasionado por el Prestige. Los resultados obtenidos están más en concordancia con la hipótesis de la degradación de las playas por efectos de limpieza, urbanización y uso de estas, que con la hipótesis de la contaminación por el fuel del Prestige. Esta circunstancia nos ha permitido emprender una nueva línea de investigación, con la que pretendemos profundizar en el efecto estresante de la presión turística sobre las poblaciones intermareales de invertebrados y diseñar una metodología de cuantificación del mismo en función de la asimetría fluctuante.

Page 299: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

291

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS

(Artículos y libros publicados)

Libros COBO, F. (2003). El accidente del petrolero “Prestige” In: RODRÍGUEZ IGLESIAS,F. (Dir.). Desastre en el

Paraíso. Hércules de Ediciones S.A. A Coruña. 218-219. D.L.: C-2740/2002. ISBN: 84-89468-95-8.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BARCA-BRAVO, S., COBO, F., SERVIA, M.J. & GONZÁLEZ, M.A.- Impact of the Prestige oil spill on sandy beaches: analysis of fluctuating asymmetry in Talitrus saltator (Crustacea, Amphipoda) Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

BESTEIRO, C., L.H. CARVALHO, W. EUGÊNIO, P. VEIGA & M. RUBAL. Effects of the Prestige oil spill on the Foraminifera communities of the Galician coast. VERTIMAR-2007. Vigo. Xullo. 2007.

BESTEIRO, C., W. EUGÊNIO, M. RUBAL, P. VEIGA & L.H. CARVALHO. Impacto de la marea negra del Prestige sobre las poblaciones de Foraminíferos, en nueve playas de la costa gallega. XIII Simposio Ibérico de Estudios del Bentos Marino. Las Palmas de Gran Canaria. Setembro. 2004.

COBO, F., RODRÍGUEZ-GREGORI, M., SERVIA, M.J., VIEIRA-LANERO, R. & GONZÁLEZ, M.A. Preliminary results of environmental stress assessment of the Prestige oil spill using fluctuating asymmetry analysis in Porcellana platycheles (Crustacea, Decapoda). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

RODRÍGUEZ-GREGORI, M., COBO, F., SERVIA, M.J. & GONZÁLEZ, M.A. Fluctuating asymmetry in Porcellana platycheles (Crustacea, Anomura) to assess the environmental stress caused by the Prestige oil slicks. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

SERVIA, M.J., JULIÁN, B., COBO, F., VIEIRA-LANERO, R. & GONZÁLEZ, M.A. Assessment of environmental stress in oiled beaches affected by the Prestige oil spill using fluctuating asymmetry: selection of traits in Talitrus saltator (Crustacea, Amphipoda). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

SERVIA, M.J., VIEIRA, R., BARCA, S., COUTO, M.T., RIVAS, S., GÓMEZ-SANDE, P., LAGO, L., SILVA, S., BESTEIRO, C. SÁNCHEZ, J. & COBO, F. Aspectos de la epibiosis de Cibicides lobatulus (Walter & Jacob, 1798) (Protozoa: Foraminifera) sobre Porcellana platycheles (Pennant, 1777) (Crustacea: Decapoda) en la costa de Galicia. XIV Congreso Ibérico de Entomología. Lugo. Setembro. 2010.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) RODRÍGUEZ GREGORI, M. (2006). Asimetría fluctuante en Porcellana platycheles (Crustacea, Decapoda)

como herramienta para la determinación de los niveles de estrés ambiental ocasionados por la marea negra del Prestige. Facultade de Bioloxía. Universidade de Santiago de Compostela.

BARCA BRAVO, S. (2007). Asimetría fluctuante en tres poblaciones de Talitrus saltator (Montagu, 1808) (Crustacea, Amphipoda) y su relación con la marea negra del Prestige. Facultade de Bioloxía. Universidade de Santiago de Compostela.

Page 300: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

292

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

VERCOS. Efectos de vertidos accidentales de petróleo en las comunidades de sustrato rocoso intermareal e infralitoral en las zonas costeras. Subproxecto 04. RECOSUCO:

Seguimiento temporal de la recuperacion. PT4–(1-2)

I.P. Urgorri, Victoriano ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Estación de Bioloxía Mariña da Graña. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Universidade de Vigo; Universidade da Coruña

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20070-C04-04

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 75 899,11 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) SAVICO, COMESU e Fundación Arao

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

O obxectivo principal do proxecto foi o seguimento da recuperación das comunidades de organismos no piso intermareal rochoso da costa galega tras a vertedura de fuel do buque Prestige. Elixíronse dúas localidades moi afectadas: Caldebarcos (costa batida) e Aguiño (costa moi batida) e unha terceira localidade control: O Segaño, con ambientes batidos e moi batidos nos seus rochedos. Mostrexáronse durante dous anos semestralmente (inverno - verán de 2004 e 2005) en tres niveis do piso intermareal: superior, medio e inferior. No nivel superior asentábanse principalmente crustáceos cirrípedes (Chthamalus spp.), pequenos gasterópodos da familia Littorinidae (Melaraphe neritoides) e o bivalvo Lasaea rubra. O nivel medio estaba dominado polo mexillón, Mytilus galloprovincialis, mentres que o nivel inferior caracterizábase pola presenza de varias especies de algas. O nivel medio e o inferior presentaron unha maior diversidade en especies que o superior, tanto nas localidades afectadas como na localidade control.

Estudouse a evolución da abundancia de toda a fauna atopada ao longo do período de mostraxe así como dos grupos faunísticos dominantes ou representativos do piso intermareal estudado.

1.- Nivel Superior a.- O Segaño.– A evolución da fauna mostra unha certa tendencia a unha flutuación

estacional no número de efectivos, aínda que a abundancia total é similar entre o principio e o final do estudo. Obsérvase unha evolución normal na abundancia de gasterópodos; destaca, con todo, un incremento nas poboacións de lapas (Patella spp.) As poboacións de bivalvos (constituídas principalmente por Lasaea rubra) diminúen numericamente durante o primeiro ano e estabilízanse posteriormente ao longo do segundo ano. Os efectivos de crustáceos cirrípedes mantéñense máis ou menos estables (Chthamalus spp.). A presenza de crustáceos anfípodos e anélidos poliquetos é escasa, como cabería esperar respecto deste nivel de marea, no que as condicións físicas son restritivas para eles.

b.- Caldebarcos.– A fauna mostra unha tendencia á recuperación nos seus efectivos, alcánzanse ao final do período de estudo maiores valores de abundancia que na localidade control. Obsérvase unha certa tendencia á diminución nas poboacións de gasterópodos, aínda que a abundancia final é superior á do control. As poboacións de lapas son nesta localidade moito menores que no control. As poboacións de bivalvos mostran un patrón similar ao do control mentres que os cirrípedes manteñen unha presenza máis ou menos estable con tendencia ao aumento no número de individuos. A presenza de anfípodos e poliquetos é escasa, como era de esperar.

Page 301: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

293

c.- Aguiño.– Detéctase unha clara tendencia á recuperación no número total de individuos, cun máximo de abundancia das tres localidades ao final do período de estudo. As poboacións de gasterópodos son menores que no control, sen mostrar grandes flutuacións temporais. As poboacións de lapas son similares ao control. Obsérvase un aumento no número de bivalvos no tempo. Os valores de abundancia de cirrípedes mantéñense máis ou menos estables aínda que con certa tendencia a aumentar; nesta localidade son, en xeral, máis abundantes que nas outras dúas. A presenza de anfípodos e poliquetos é tamén escasa.

2.- Nivel Medio a.- O Segaño.– A abundancia total da fauna é similar entre o principio e o final do estudo. A

evolución temporal dos gasterópodos mostra un patrón estacional normal, aínda que a abundancia é algo menor ao final do estudo. As poboacións de lapas experimentan un incremento numérico mentres que as poboacións de bivalvos (Mytilus galloprovincialis principalmente) se manteñen estables, cunha certa tendencia ao descenso no número de efectivos. As poboacións de cirrípedes e poliquetos experimentan un incremento no número de individuos mentres que as de anfípodos se manteñen estables.

b.- Caldebarcos.– Obsérvase unha clara recuperación da fauna, rexístranse valores de abundancia maiores que na localidade control ao final do período de estudo. Isto é debido, principalmente, a un incremento nas poboacións de gasterópodos (sobre todo de patélidos), que mostran unha abundancia, polo xeral, maior que no Segaño. Pola contra, as poboacións de bivalvos mostran unha tendencia á estabilidade no tempo, aínda que teñen unha menor presenza que na localidade control. Obsérvase, así mesmo, unha patente recuperación nas poboacións de cirrípedes. Do mesmo xeito, os anfípodos mostran unha certa tendencia á recuperación, cuns efectivos numéricos finais similares aos do control. As poboacións de poliquetos mostran igualmente unha tendencia ao aumento no número de efectivos.

c.- Aguiño.– Do mesmo xeito que en Caldebarcos, obsérvase en Aguiño unha clara tendencia ao aumento no número de efectivos totais da fauna, aínda que os valores de abundancia finais son menores que nas outras dúas localidades. As poboacións de gasterópodos, en xeral, e de lapas, en particular, mostran uns efectivos numéricos máis ou menos estables e, no caso das lapas, similares ás da localidade control. Obsérvase unha tendencia á recuperación nas poboacións de bivalvos, cirrípedes, anfípodos e poliquetos, aínda que as destes últimos mostran un número de efectivos menor que na localidade control.

3.- Nivel Inferior a.- O Segaño.– A evolución da fauna mostra unha evolución estacional normal, con

aumentos no número de individuos no verán (sobre todo o primeiro ano) e cun posterior descenso no inverno. Neste nivel, as lapas mostran un número irregular de efectivos mentres que o conxunto dos gasterópodos experimenta unha evolución temporal na abundancia similar ao da comunidade. Obsérvase un aumento nas poboacións de bivalvos, mentres que cirrípedes e anfípodos mostran o patrón contrario. Os poliquetos presentan unhas claras flutuacións estacionais no número de efectivos.

b.- Caldebarcos.– Nesta localidade observáronse tendencias similares a O Segaño, aínda que os valores de abundancia totais son superiores aos rexistrados na localidade control ao final do período de estudo. As poboacións de gasterópodos mostran unha patente evolución estacional no seu número de efectivos, cunha abundancia final similar á do control. As lapas teñen neste nivel unha presenza numérica irregular. Os bivalvos amosan unha tendencia oposta ao control; obsérvase unha patente diminución das súas poboacións. As poboacións de cirrípedes teñen aquí unha presenza irregular. Anfípodos e poliquetos mostran marcadas flutuacións estacionais; estes últimos amosan unha abundancia menor que no control.

Page 302: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

294

c.- Aguiño.– Nesta localidade obsérvase unha tendencia similar ao control en canto á evolución temporal no número de individuos. Novamente, as lapas amosan aquí unha presenza irregular. Os gasterópodos experimentan unha evolución estacional no número de efectivos, cun máximo ao final do período de estudo superior ao do control. As poboacións de bivalvos mantéñense estables, con valores de abundancia similares aos do Segaño. As poboacións de cirrípedes teñen unha presenza numérica irregular. Obsérvanse tendencias estacionais na evolución das poboacións de anfípodos e poliquetos, aínda que a abundancia dos primeiros é maior que nas outras dúas localidades. Os poliquetos, pola contra, mostran unha abundancia menor, en xeral, que na localidade control.

Como conclusión xeral, obsérvase unha certa recuperación das poboacións da fauna nos rochedos intermareais estudados. No entanto, esta recuperación foi diferente segundo o nivel de marea estudado e os organismos considerados. Iso non obsta para inferir que, tras un prazo de tempo relativamente curto (tres anos tras a vertedura do Prestige), o mar poida ter un efecto limpador patente en zonas moi afectadas pola vertedura do fuel. Isto, indubidablemente, permitiu unha pronta recolonización e recuperación das poboacións de moitos organismos, o que se viu reflectido nos resultados acadados.

En calquera caso, o estudo das mostras obtidas neste proxecto continúa en análises ulteriores máis detalladas dos resultados que permitirán obter conclusións máis específicas sobre a recuperación e evolución, tanto de grupos faunísticos pouco estudados en estudos similares como de moitas especies das que o coñecemento é escaso, particularmente poliquetos e anfípodos (Tato et al., 2009; García-Regueira et al., 2010).

En resumo, os resultados poden sintetizarse en dous: 1. Detectouse unha boa recuperación da fauna tras dous anos da vertedura, particularmente

no nivel intermareal medio. 2. Infírese que a recuperación da fauna en tan curto prazo produciuse grazas ao propio

efecto limpador do forte embate do mar nos rochedos afectados. ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

TATO, R., GARCÍA-REGUEIRA, X., MOREIRA, J. & URGORRI, V. (2009). Inventario faunístico del intermareal rocoso de dos localidades de la costa occidental gallega (NO Península Ibérica) tras el vertido del Prestige. Nova Acta Científica Compostelana (Bioloxía), 18: 75-94.

GARCÍA-REGUEIRA, X., TATO, R., MOREIRA, J. & URGORRI, V. (2010). Temporal Evolution of Polychaete assemblages on intertidal hard substrata at two localities of the Galician coast after the ‘Prestige’ oil spill. Thalassas, 26 (2): 33-45.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS(Comunicaciones a congresos)

BLANCO, R.M., CORRAL, E., URGORRI, V. & CRISTOBO F.J. Study of the sesile epifaune in zones affected by the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

BLANCO, R.M., CORRAL, E., URGORRI, V. & CRISTOBO, F.J. Changes in the intertidal communities of Barnacles (Cirripedia) in Rocky shore in three locations of the Galician coast (NW Spain) after the Prestige oil spill. ASLO summer Meeting 2005. Santiago de Compostela, Galicia. Junio. 2005.

BLANCO, R.M., CORRAL, E., URGORRI, V. & CRISTOBO, F.J. Comunidades mesolitorales de sustrato rocoso del litoral gallego (NW de España) afectadas por la marea negra del Prestige: Estado

Page 303: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

295

actual y seguimiento temporal de la recuperación. XIII Simposio Ibérico de Estudios del Bentos Marino. Las Palmas de Gran Canaria. Septiembre. 2004.

CORRAL, E., BLANCO, R.M., URGORRI, V. & CRISTOBO, F.J. Changes in the community structure in rocky communities in upper intertidal associated to Chthamalus spp. in west Galician coast after the Prestige oil spill. ASLO summer Meeting 2005. Santiago de Compostela, Galicia. Junio. 2005.

CORRAL, E., BLANCO, R.M., URGORRI, V.& CRISTOBO F.J. Changes in the Mollusca community associated to the intertidal horizon of Mytilus edulis affected by the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

CORRAL, E., URGORRI, V., CANDÁS, M. & DÍAZ-AGRAS G. Seguimiento temporal de la recuperación de las comunidades de moluscos en fondos intermareales rocosos afectados por la marea negra del Prestige. II. Gasterópodos. IV International Congress of the European Malacological Societies. Nápoles, Italia. Octubre. 2005.

CORRAL, E., URGORRI, V., CANDÁS, M. & DÍAZ-AGRAS G. Seguimiento temporal de la recuperación de las comunidades de moluscos en fondos intermareales rocosos afectados por la marea negra del Prestige. III. Bivalvos. IV International Congress of the European Malacological Societies. Nápoles, Italia. Octubre. 2005.

CORRAL, E., URGORRI, V., CANDÁS, M., DÍAZ-AGRAS G. & SEÑARÍS, M.P. Seguimiento temporal de la recuperación de las comunidades de moluscos en fondos intermareales rocosos afectados por la marea negra del Prestige. I. Poliplacóforos. IV International Congress of the European Malacological Societies. Nápoles, Italia. Octubre. 2005.

FREIRE, O., CREMADES, J., BÁRBARA, I., PEÑA, V., DÍAZ, P., LAGOS, V. & BAAMONDE, S. Seaweeds, Biodiversity and Coastal Protection; A Case Study on Galician Coast (N.W. Iberian Peninsula). 1st European Congress of Conservation Biology “Diversity for Europe”. Eger, Hungría. Agosto. 2006.

GARCÍA-REGUEIRA, A., RABANAL, I., TATO, R.R., CANDÁS, M., CORRAL, E., DÍAZ-AGRAS G., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Temporal monitoring of the recovery and distribution of benthic assemblages on intertidal hard substrata of Caldebarcos (Galicia) affected by the Prestige oil spill I. Gastropods. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

GARCÍA-REGUEIRA, A., RABANAL, I., TATO, R.R., CANDÁS, M., CORRAL, E., DÍAZ-AGRAS G., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Temporal monitoring of the recovery and distribution of benthic assemblages on intertidal hard substrata of Caldebarcos (Galicia) affected by the Prestige oil spill II. Bivalves. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

GARCÍA-REGUEIRA, A., TATO, R.R., CANDÁS, M., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Comparison of amphipoda assemblages on intertidal hard substrata after the Prestige oil spill in two locations of Galician Coast (NW Iberian Peninsule). 14th International Colloquium of Amphipoda. Sevilla. Setembro. 2010.

GARCÍA-REGUEIRA, A., TATO, R.R., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Monitoring of the crustacean assemblages on intertidal rocky substrata of Caldebarcos (Galiza, NW Iberian Peninsula) after the Prestige oil spill. II International Symposium in Marine Sciences. Vigo. Abril. 2009.

MOREIRA, J., CANDÁS, M., DÍAZ-AGRAS G., GARCÍA-REGUEIRA, A., SEÑARÍS, M., TATO, R.R., VARELA, C. & URGORRI, V. Comparison of polychaete assemblages on intertidal hard substrata after the Prestige oil spill: Caldebarcos and O Segaño. II International Symposium in Marine Sciences. Vigo. Abril. 2009.

RABANAL, I., GARCÍA-REGUEIRA, A., TATO, R.R., CANDÁS, M., CORRAL, E., DÍAZ-AGRAS G., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Study of distribution and recovery of molluscan assemblages on the rocky shore of

Page 304: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

296

Punta de Couso (Aguiño, Galicia) after the Prestige oil spill I. Gastropods. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

RABANAL, I., GARCÍA-REGUEIRA, A., TATO, R.R., CANDÁS, M., CORRAL, E., DÍAZ-AGRAS G., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Study of distribution and recovery of molluscan assemblages on the rocky shore of Punta de Couso (Aguiño, Galicia) after the Prestige oil spill II. Bivalves. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

TATO, R.R., GARCÍA-REGUEIRA, A., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Descripción espacio-temporal de la comunidad de Anfípodos Intermareales en una localidad de la ría de Ferrol: A Punta do Segaño (Galicia, NO de la Península Ibérica). II International Symposium in Marine Sciences. Vigo. Abril. 2009.

TATO, R.R., GARCÍA-REGUEIRA, A., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Seguimiento temporal de la comunidad mesolitoral de balánidos (Crustacea, Cirripedia) en dos estaciones con distinto grado de afectación por el vertido del Prestige. II International Symposium in Marine Sciences. Vigo. Abril. 2009.

TATO, R.R., GARCÍA-REGUEIRA, A., RABANAL, I., CANDÁS, M., CORRAL, E., DÍAZ-AGRAS G., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Monitoring of the population of the mussel, Mytilus edulis (Mollusca, Bivalvia), on the intertidal rocky shore of O Segaño (Ría de Ferrol, Galicia) two years after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

TATO, R.R., GARCÍA-REGUEIRA, A., RABANAL, I., CANDÁS, M., CORRAL, E., DÍAZ-AGRAS G., MOREIRA, J. & URGORRI, V. Dynamics of populations of “errant” polychaetous annelids (Annelida, Polychaeta) on intertidal hard-bottoms of O Segaño (Ría de Ferrol, Galicia) two years after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Xuño. 2007.

INFORMES, DEA, TESIS DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, DEA, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Memorias de Licenciatura GARCÍA REGUEIRA, A. (2010). Seguimento temporal da comunidade do intermareal rochoso no litoral de

Caldebarcos (Galiza, NW da Península Ibérica) tras a vertedura do petroleiro Prestige. Facultade de Bioloxía. Universidade de Santiago de Compostela.

TATO, R.R. (2009). Seguimento temporal da comunidade do intermareal rochoso da Punta do Segaño (NW da Península Ibérica) tras o vertido do petroleiro Prestige. Facultade de Bioloxía. Universidade de Santiago de Compostela.

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) GARCÍA REGUEIRA, A. (2008). Descrición da comunidade de crustáceos de substrato rochoso

intermareal e a súa evolución temporal no litoral de Caldebarcos (Galiza, NW Península Ibérica). Estación de Bioloxía Mariña da Graña, Universidade de Santiago de Compostela.

TATO, R.R. (2009). Descrición da comunidade de crustáceos de substrato rochoso intermareal e a súa evolución temporal no litoral da Punta do Segaño (Galiza, NW Península Ibérica). Estación de Bioloxía Mariña da Graña, Universidade de Santiago de Compostela.

Page 305: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

297

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ECOPREST. Subproxecto 1. Evaluación del impacto de los vertidos del Prestige sobre el ecosistema de la plataforma y sus recursos pesqueros. Galicia y mar Cantábrico. PT4–(1-2)

I.P. Sánchez Delgado, Francisco ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Instituto de Investigaciones Marinas (IIM-CSIC) e Instituto de Ciencias del Mar (ICM-CSIC).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20081-C02-01

942291716

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 267 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20081-C02-02

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

1. Distribución del fuel sedimentado y sus derivados sobre el fondo. Se realizaron estudios de cartografía submarina, con ecosonda multihaz (batimetría y reflectividad), en la plataforma interna de zonas afectadas; se obtuvo un recubrimiento del 100% del fondo marino en los 2098.7 km2

prospectados. Se han reconocido e identificado los principales elementos morfológicos de las áreas cubiertas, que suponen un 13.5% de afloramientos rocosos, un 17.4% de escasa cobertura sedimentaria y un 69.1% de zonas sedimentarias (principalmente fango y arenas finas). Durante las campañas multidisciplinares efectuadas, mediante el empleo de un muestreador bentónico (beamtrawl), se obtuvo la distribución espacio-temporal de los agregados de fuel depositados en fondos sedimentarios. Las mayores concentraciones se dieron en la plataforma frente a la Costa da Morte (>300 kg·km-2 en Enero de 2003), detectándose fuel hasta la región oriental del Mar Cantábrico. Se observó una disminución progresiva de las concentraciones medias en la plataforma gallega, desde un máximo de 57.9 kg·km-2 en enero de 2003 hasta 1.43 kg·km-2 en septiembre de 2004, siendo indetectable con los muestreadores utilizados a partir de esta fecha. Los resultados de estos estudios se emplearon para ayudar a definir las medidas de gestión sobre determinadas pesquerías (zonas cerradas), para evitar el petroleado de las capturas. Se utilizó un trineo de fotogrametría para identificar el estado y aspecto de las agregaciones de fuel sobre el fondo pero las bajas densidades encontradas motivaron la imposibilidad de obtener muestreos significativos. Sin embargo, se obtuvo valiosa información sobre las características de distintos hábitats de la plataforma.

2. Impacto sobre la estructura de las comunidades de fondo. Se realizaron campañas multidisciplinares en primavera y otoño de 2004 y 2005 con los B/O Vizconde de Eza y Cornide de Saavedra, en donde se muestrearon los principales compartimentos de las comunidades de fondos sedimentarios entre 50 y 300 m. La información sobre las comunidades infaunales se obtuvo con draga (box-corer), sobre las suprabentónicas con trineo específico, las epibentónicas con bou de vara (beam trawl) y las demersales con arte de arrastre (tipo baca). Se estudiaron los patrones de distribución espacial y la abundancia comparando zonas afectadas (con presencia de fuel macroscópico) y zonas limpias, en el periodo 2003-2005. En el caso de las comunidades demersales (principalmente peces), al disponer de datos previos, se incluyó en los análisis la serie histórica desde 1988. Se han descrito las comunidades infaunales, tanto en lo que respecta a su evolución temporal como a su posible grado de afectación por el vertido de crudo. En general, y para todas las zonas estudiadas, no se han producido cambios importantes en el patrón temporal y en la estructura de la comunidad infaunal. Tampoco se han observado incrementos importantes de especies oportunistas o favorecidas tras el vertido (p.e. poliquetos capitélidos). Los estudios realizados sobre suprabentos han supuesto un avance importante en el conocimiento de estas desconocidas comunidades de la plataforma continental. Tras el análisis temporal de varias comunidades de plataforma frente a la ría de

Page 306: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

298

A Coruña, se ha observado que la variación de los distintos parámetros estructurales de la comunidad no se ha visto afectada por el vertido y, pese a que se observa un progresivo aumento de la abundancia total, al no tener datos previos no podemos relacionar estos incrementos con el accidente. Tampoco se encontraron correlaciones significativas entre la concentración de agregados de fuel y los índices de riqueza, biomasa y diversidad, tanto para las comunidades epibentónicas como para las demersales, ni diferencias entre las tres zonas de diferente impacto. Estos resultados se corroboraron con análisis canónicos, en donde los factores relacionados con el vertido (concentración de fuel, zona de máximo impacto) tuvieron una importancia muy baja respecto al resto de factores ambientales. La baja biodisponibilidad de los agregados de fuel es probablemente la explicación de estos resultados. La profundidad y las características del sedimento se señalaron como factores clave en la estructura de las comunidades. Al analizar la serie histórica de campañas de arrastre se detectó un descenso en la abundancia de varios taxones indicadores en el año posterior al vertido, seguido por una recuperación destacable en 2004 (decrease-rebound effect). Estos taxones indicadores son principalmente especies con afinidad por fondos fangosos y peces bentófagos.

3. Variaciones espacio-temporales en la distribución y abundancia de las principales especies de interés comercial. Se ha estudiado, durante el periodo 1994-2005, la variación temporal de las abundancias totales, reclutamientos, biomasas totales, biomasas reproductoras y las tasas parciales instantáneas de explotación (mortalidad pesquera) en la zona de impacto. El análisis se ha centrado en las principales especies de interés comercial de la plataforma continental, como son: anchoa, sardina, jurel, caballa, lirio, merluza, gallos (Lepidorhombus whiffiagonis y L. boscii), cigala, rapes (Lophius piscatorius y L. budegassa). No se ha detectado, en líneas generales, ninguna anomalía temporal de las estimas poblacionales imputables a impactos directos de los vertidos. No obstante, se identificaron dos alteraciones destacables: i) una caída para el año 2003 en las tasas instantáneas parciales de mortalidad pesquera en la caballa, que revertieron a sus anteriores valores durante los años 2004 y 2005; y ii) las caídas, para el gallo L. boscii, de las estimaciones de abundancia totales en 2003 para todas las clases de edad y que igualmente revertieron a niveles precedentes, o incluso mayores, para los años 2004 y 2005 para todas las clases de edad. Esto último no tiene una explicación causal evidente desde el punto de vista de la abundancia y puede estar relacionado con unas caídas de las capturabilidades en el 2003, sobre todo a través de disponibilidad o vulnerabilidad de este recurso. Esta anomalía producía tal perturbación, en el análisis poblacional sobre este stock, que el Grupo de Trabajo de Evaluación del ICES decidió excluir los índices de abundancia estimados de ese año (2003) para sus conclusiones. Los procesos de reclutamiento de la merluza están influenciados por las mismas corrientes que desplazaron las manchas de fuel hacia el mar Cantábrico. Sin embargo, las campañas de evaluación efectuadas no mostraron alteraciones sobre los patrones de abundancia y distribución de los juveniles de esta especie. Los índices de abundancia de gallo (L. boscii) sufrieron un notable descenso en 2003, que, sin embargo, campañas posteriores demostraron que fueron debidos a problemas de accesibilidad del recurso ya que la población recuperó sus niveles normales. La distribución espacial de la cigala ha sufrido una alteración desde 2003 hasta el presente (2006), con una disminución significativa de su abundancia en la plataforma gallega frente a la Costa da Morte.

4. Ecología trófica de las principales especies. La alteración de la comunidad bentónica puede modificar los hábitos alimenticios (tasas de repleción y dietas) y, en consecuencia, la dinámica del ecosistema y de los recursos. Estos aspectos fueron evaluados en peces e invertebrados de fondo, tanto comparando con los resultados de la serie histórica de análisis de contenidos estomacales (peces) como comparando entre zonas impactadas / no impactadas (crustáceos decápodos). Para investigar posibles anomalías originadas por el vertido en los hábitos alimenticios de los peces, se ha estudiado la variación temporal de la composición de las dietas y la intensidad de alimentación, de siete especies de peces demersales, utilizando una muestra de 36 206 contenidos estomacales recogidas durante el periodo 1999-2006. El estudio se ha centrado en las siguientes especies de la plataforma continental gallega: merluza (Merluccius merluccius), bacaladilla (Micromesistius

Page 307: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

299

poutassou), gallo (Lepidorhombus boscii), trigla (Eutrigla gurnardus), faneca (Trisopterus luscus), gallineta (Helicolenus dactylopteus) y pintarroja (Scyliorhynus canicula). En ningún caso se observó la presencia de fuel en los contenidos estomacales. Los resultados obtenidos no han mostrado ningún cambio en la intensidad de alimentación y composición de la dieta imputable a un impacto directo del vertido. Respecto a la diversidad y amplitud de dieta, no se han observado cambios destacables post-vertido. Únicamente en la especie L. boscii, fundamentalmente en individuos juveniles de tallas inferiores a 16 cm, se observó una disminución de la intensidad de alimentación y amplitud de dieta en invierno de 2003, dos meses después del vertido; no obstante, faltan comparaciones con la época de invierno de otros años. Además, tenemos que considerar que estos cambios son efectos “tempranos” que no se han mantenido a más largo plazo. No es posible, por tanto, atribuir los cambios al vertido debido a la variabilidad estacional y a la falta de una serie histórica invernal para comparar. Esta bajada en la intensidad de alimentación se produjo en consonancia con la de los índices de abundancia de esta especie, que sufrieron asimismo un notable descenso en 2003. Sin embargo, en campañas posteriores se ha observado que tanto los índices de abundancia como la diversidad e intensidad de alimentación, volvieron a los niveles previos al vertido.

5. Evaluación del impacto del vertido de fuel sobre el crecimiento y el potencial reproductivo. Objetivo cubierto por el subproyecto 02 (ref: VEM2003-20081-CO2-02).

6. Seguimiento de los impactos directos e indirectos sobre las principales pesquerías. A consecuencia del vertido, desde noviembre 2002 hasta junio 2003 se implantaron vedas espaciales, para garantizar la idoneidad de las capturas para el consumo y la operatividad de las artes de pesca. Aunque existieron paradas de actividad de una parte de la flota, el esfuerzo solo se redujo significativamente, en las pesquerías monoespecíficas pelágicas que pescan de marzo a mayo. Mediante simulaciones se detectaron desplazamientos del esfuerzo hacia el talud de los arrastreros que operan en Galicia. Esta situación no se mantuvo después del levantamiento de las vedas, aunque es necesario su seguimiento al sur de Fisterra y utilizar otro tipo de información (libros de pesca, VMS) y técnicas para su comprobación. No se han observado modificaciones en las estrategias de explotación, composición de las capturas y distribuciones de tallas achacables al vertido, en ninguna de las pesquerías estudiadas. Las tasas de captura no muestran diferencias significativas con años precedentes que hagan sospechar cambios en la abundancia de alguna de las especies de interés comercial. El análisis de las variaciones temporales de las tasas instantáneas parciales de mortalidad pesquera, mortalidad total y las tasas de explotación de los principales recursos pesqueros en la zona de impacto del Prestige no muestra que exista una influencia del vertido sobre estos parámetros. Solamente en la caballa se aprecia, durante 2003, una caída de la tasa de explotación, influida por las limitaciones establecidas al esfuerzo de la línea de mano, principal componente de esta pesquería. Durante 2004-2005, las tasas de explotación se incrementaron de nuevo a valores del periodo pre-Prestige.

7. Modelización de resultados. Una parte importante de los resultados obtenidos en las actividades del proyecto han sido integrados en un metamodelo trofodinámico de balance de masas ECOPATH. Utilizando la información de las campañas (biomasas de las especies), de los grupos de evaluación de recursos (biomasas y mortalidades de especies comerciales) y de las pesquerías (capturas y descartes), correspondientes al año 2003, junto con los estudios de alimentación efectuados durante el proyecto, se han podido estimar las interrelaciones entre las especies y las pesquerías. El modelo consta de 42 grupos funcionales, tres grupos de detrito y ocho modalidades de pesca. Ha permitido conocer la dinámica trófica del ecosistema nerítico e identificar las consecuencias, sobre el conjunto de las especies y pesquerías, producidas por posibles alteraciones de su situación de equilibrio en 2003. Se han realizado diferentes simulaciones usando series temporales de datos (biomasas y capturas) y escenarios espaciales con la distribución de los diferentes hábitats sobre la plataforma, intentando identificar los efectos en cascada hacia los recursos pesqueros (tipo bottom up). Al mismo tiempo, nos permite estimar la influencia del impacto indirecto causado por la paralización de

Page 308: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

300

determinadas flotas (tipo top down) sobre las especies objetivo y compararlo mediante ejercicios de calibración con los resultados obtenidos en los grupos de evaluación de recursos. Este modelo servirá de referencia en el futuro para estimar efectos en el ecosistema producidos por actividades antropogénicas.

RESULTADOS MÁS RELEVANTES ALCANZADOS EN EL PROYECTO. Una fracción pesada de fuel sedimentó en la plataforma con máximos frente a la Costa da

Morte. Las comunidades de fondo no se vieron afectadas aunque se detectó un descenso en

algunos grupos en 2003, seguido de un aumento de su abundancia en años posteriores. No se identificó ninguna anomalía reseñable en las especies comerciales y las medidas de

gestión no tuvieron impactos sobre las tasas instantáneas de explotación. ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

ABAD, E., BELLIDO, J. & PUNZÓN, A. (2010). Transfer of fishing effort between areas and fishery units in Spanish fisheries as side effects of the Prestige oil spill management measures. Ocean & Coastal Management, 53: 107-113.

ABAD, E., PUNZÓN, A. & HERNÁNDEZ, C. (2007). Detected effects of the Prestige oil spill in North Spanish fisheries. Journal of Marine Systems, Bay of Biscay special issue.

MARTÍNEZ-GÓMEZ, C., CAMPILLO, J.A., BENEDICTO, J., FERNÁNDEZ, B., VALDÉS, J., GARCÍA, I. & SÁNCHEZ, F. (2006). Monitoring biomarkers in fish (Lepidorhombus boscii and Callionymus lyra) from the northern Iberian shelf after the Prestige oil spill. Marine Pollution Bulletin, 53: 305-314.

SÁNCHEZ, F., VELASCO, F., CARTES, J.E., OLASO, I., PRECIADO, I., FANELLI, E., SERRANO, A. & ZABALA, J.L. (2006). Monitoring the Prestige oil spill impacts on some key species of the Northern Iberian shelf. Marine Pollution Bulletin, 53: 332-349.

SERRANO, A., PRECIADO, I., ABAD, E., SÁNCHEZ, F., PARRA, S. & FRUTOS, I. (2008). Spatial distribution patterns of demersal and epibenthic communities on the Galician continental shelf (NW Spain). Journal of Marine Systems, 72: 87-100.

SERRANO, A., SÁNCHEZ, F., PRECIADO, I., PARRA, S. & FRUTOS, I. (2006). Spatial and temporal changes in benthic communities of the Galician continental shelf after the Prestige oil spill. Marine Pollution Bulletin, 53: 315-331.

SIGNA, G., CARTES, J.E., SOLÉ, M., SERRANO, A. & SÁNCHEZ, F. (2008). Trophic ecology of the swimming crab Polybius henslowii Leach, 1820 in Galician and Cantabrian Seas: Influences of natural variability and the Prestige oil spill. Continental Shelf Research, 28(19): 2659-2667.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ABAD, E., PUNZÓN, A. & HERNÁNDEZ, C. Is the Prestige effect detectable in the fishing yields of the main commercial species obtained by the trawl fleet?. Tenth International Symposium on Oceanography of the Bay of Biscay. Vigo. Abril. 2006.

ABAD, E., BELLIDO, J.M., PUNZÓN, A. & ÁMEZ, M.A. Plausible shifts on the spatial distribution of fishing effort by fishing management measures taken after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

ABAD, E., BELLIDO, J.M., PUNZÓN, A., PÉREZ, N. & ÁMEZ, M.A. Analysis of the trawl fleet spatial distribution during and post Prestige oil spill by GIS simulations and real data. Cantabrian and

Page 309: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

301

Spanish northwestern fisheries. ICES Annual Science Conference. Aberdeen, U.K. Septiembre. 2005. ICES CM 2005/S:22.

ABAD, E., BELLIDO, J.M., PUNZÓN, A., TRUJILLO, V. & ABAUNZA, P. What can we learn after the Prestige oil spill? Recommendations for fisheries management at level of regional sea ecosystem. ICES Annual Science Conference. Maastricht, Holanda. Septiembre. 2006. ICES CM 2006/P:11.

BALLESTEROS, M., ACOSTA, J., MUÑOZ, A., RIVERA, J. & SÁNCHEZ, F. Estudio Morfoestructural de “El Cachucho” (Le Danois Bank) basado en batimetría multihaz. Proyecto ECOMARG. 5ª Asamblea Hispano-Portuguesa de Geodesia y Geofísica. Sevilla. Febrero. 2006.

BENEDICTO, J., MARTÍNEZ-GÓMEZ, C., GUERRERO, J., JORNET, A. & SÁNCHEZ, F. Niveles de metales traza en Callyonimus lyra de la plataforma costera Gallego-Cantábrica: Contribución al conocimiento del estado de la contaminación después del hundimiento del Prestige. XII Seminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. Octubre. 2004.

BENEDICTO, J., MARTÍNEZ-GÓMEZ, C., GUERRERO, J., JORNET, A. & SÁNCHEZ, F. Niveles de metales traza en Lepidorhombus boscii de la plataforma costera Gallego-Cantábrica: Contribución al conocimiento del estado de la contaminación después del hundimiento del Prestige. XIISeminario Ibérico de Química Marina. A Coruña. Octubre. 2004.

ERCILLA, G., CASAS, D., ESTRADA, F., FARRAN, M., GARCÍA, M., ALONSO, B., VÁZQUEZ, T., PÉREZ, C., SAYAZO, M., MAESTRO, A., ACOSTA, J., GÓMEZ BALLESTEROS, M., GÓMEZ, R. & GALLART. J. Submarine erosion on the Cantabrian continental margin and Biscay abyssal plain (Atlantic N Iberian). EGU International Meeting. Viena, Austria. Abril. 2005.

FRUTOS, I. & PARRA, S. Primeros resultados sobre el efecto del vertido del petrolero Prestige sobre las comunidades suprabentónicas de la plataforma continental próxima a la ría de La Coruña (NW, península Ibérica). XIII Simposio Ibérico de Estudios del Bentos Marino. Las Palmas. Septiembre. 2004.

HERNÁNDEZ, C., PUNZÓN, A. & GANCEDO, R. Demersal and Pelagic effort variation in VIIIc and IXa ICES Divisions due to Prestige oil spill. IX Coloquio Internacional de Oceanografía del Golfo de Vizcaya. Pau, Francia. 2004.

ICES, 2006. Report of the Working Group on the Assessment of Southern Shelf Stocks of Hake, Monk and Megrim. ICES CM 2006/ACFM:29.

MARTÍNEZ-GÓMEZ, C. Monitoring activities related to the Prestige oil spill. Draft report of the ICES Working Group of Biological Effects of the Contamination. Oostende, Bélgica. 2004.

MARTÍNEZ-GÓMEZ, C., CAMPILLO, J.A., BENEDICTO, J., SÁNCHEZ, F., VELASCO, F., FERNÁNDEZ, B., VALDÉS, J. & GARCÍA, I. Impact assessment of the Prestige oil spill using an ecotoxicological approach. IXColoquio Internacional de Oceanografía del Golfo de Vizcaya. Pau, Francia. 2004.

MARTÍNEZ-GÓMEZ, C., CAMPILLO, J.A., BENEDICTO, J., FERNÁNDEZ, B., VALDÉS, J., GARCÍA, I. & SÁNCHEZ, F. Biological effects related to the Prestige oil spill in demersal fish from the northern Iberian shelf. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

MARTÍNEZ-GÓMEZ, C., CAMPILLO, J.A., BENEDICTO, J., FERNÁNDE,Z B., VALDÉS, J. & GARCÍA, I. An assessment of the biological effects related to the Prestige oil spill using biomarkers in fish with ecological and commercial importance. Reunión del ICES Working Group of Biological Effects of the Contamination. Oostende, Bélgica. 2004.

PARRA, S. & FRUTOS, I. Efecto del vertido del petrolero Prestige sobre las comunidades infaunales de la plataforma continental gallega (NW, península Ibérica): Primeros resultados. XIII Simposio Ibérico de Estudios del Bentos Marino. Las Palmas. Septiembre. 2004.

Page 310: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

302

PARRA, S. & FRUTOS, I. Temporal evolution of infaunal and suprabenthic communities on the Galician continental shelf (NW, Iberian Peninsula), after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

PARRA, S., FRUTOS, I. & VALENCIA, J. Final report on the effects of the Prestige oil spill on continental shelf macroinfauna (Galicia, NW Spain). ICES Benthos Ecology Working Group. Wilhelmshaven. Abril. 2007.

PARRA, S., FRUTOS, I. & VALENCIA, J. The Prestige oil-spill: effects on the continental shelf macroinfaunal communities. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

PARRA, S., FRUTOS, I., SERRANO, A., SÁNCHEZ, F., PRECIADO I. & VELASCO, F. The impact of the Prestige oil spill on the infaunal and hyperbenthic communities of the Continental Shelf off Atlantic NW Iberian waters (Galicia). ICES Benthos Ecology Working Group. Copenhagen, Dinamarca. Abril. 2005.

PIÑEIRO, C., REY, J. & SACO, F. Effects of Prestige fuel: Growth and microstructure of four-spot megrim otoliths. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

PUNZÓN, A., HERNÁNDEZ, C., ABAD, E., TRUJILLO, V. & CASTRO, J. Possible changes on exploitation strategies of the most important fisheries due to Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

PUNZÓN, A., TRUJILLO, V., ABAD, E., PAMPILLÓN, C., VELASCO, F., VILLAMOR, B. & HERNÁNDEZ, C. Fisheries and Prestige. Review and update of studies on the effects of the Prestige oil spill. ICES Annual Science Conference, Aberdeen, UK. Septiembre. 2005.

PUNZÓN, A., VELASCO, F. & PATIÑO, B. Trawl effort variation in VIIIc and IXa ICES Divisions due to Prestige oil spill. ICES Working Group on Assessment of Southern Shelf Stocks of Hake, Monk and Megrim. Gijón. Mayo. 2004.

SÁNCHEZ, F. Evaluación del impacto de los vertidos del Prestige sobre el ecosistema de la plataforma y sus recursos pesqueros. Congreso Acciones Especiales Urgentes Prestige. Santander. 2004.

SÁNCHEZ, F. La huella del Prestige en los fondos de la plataforma continental y sus recursos pesqueros. Ciclo III Aniversario del hundimiento del petrolero Prestige. Situación y perspectivas, Fundación Museo do Mar de Galicia. Vigo. Noviembre. 2005.

SÁNCHEZ, F. Seguimiento del impacto de los vertidos del Prestige sobre las comunidades de plataforma y sus recursos. Ciclo de Conferencias: As Leccións da Catástrofe do Prestige. IIM-CSIC. Vigo. Junio. 2004.

SÁNCHEZ, F., SERRANO, A., PARRA, S., FRUTOS, I., VELASCO, F. & PUNZÓN, A. The impact of the Prestige oil spill on the benthic and demersal communities of the Continental Shelf off Galicia and in the Cantabrian Sea. ICES Benthos Ecology Working Group. San Sebastian. Abril. 2004.

SÁNCHEZ, F., SERRANO, A., PARRA, S., VELASCO, F. & PUNZÓN, A. Monitoring the effects of the Prestigecatastrophe on the bottom communities in the continental shelf of the Bay of Biscay. IX Coloquio Internacional de Oceanografía del Golfo de Vizcaya. Pau, Francia. 2004.

SÁNCHEZ, F., SERRANO, A., PARRA, S., VELASCO, F., PUNZÓN, A. & FRUTOS, I. Prestige oil spill on the North Spanish Coast: preliminary Spanish Oceanographic Institute (IEO) impact studies on the benthic habitat. ICES Benthos Ecology Working Group. Fort Pierce, USA. Abril. 2003.

SÁNCHEZ, F., SERRANO, A., PRECIADO, I., PUNZÓN, A., CARTES, J., TRUJILLO, V., VELASCO, F., OLASO, I., PARRA, S., FRUTOS, I., VALEIRAS, X., ABAD, E. & SANTOS, B. Modelling different scenarios on shelf ecosystem during the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

Page 311: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

303

SÁNCHEZ, F., SERRANO, A., VELASCO, F., PARRA, S. & FRUTOS, I. Monitoring the Prestige oil spill impacts on northern Iberian shelf ecosystem. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

SÁNCHEZ, F., SERRANO, A., VELASCO, F., PARRA, S., FRUTOS, I. & BLANCO, M. Monitoring the Prestige oil spill impacts on northern Iberian shelf ecosystem. ICES CM 2005/S:03, 21 pp. 2005.

SERRANO A., PRECIADO, I., ABAD, E. & SÁNCHEZ, F. Environmental factors determining spatial distribution of epibenthic communities in the Prestige oil spill scenario. Tenth International Symposium on Oceanography of the Bay of Biscay. Vigo. Abril.

SERRANO, A., SÁNCHEZ, F., PRECIADO, I., PARRA, S. & FRUTOS, I. Decrease and rebound effect of some indicator taxa after the Prestige oil spill in the Galician Atlantic shelf. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

SIGNA, G., CARTES, J.E., SOLÉ, M., SERRANO, A. & SÁNCHEZ, F. Diet, feeding intensity and stress markers in the Henslow's swimming crab Polybius henslowi (Leach, 1820) from the Galician and Cantabrian Coasts (NW Spain). Simposium GLOBEC-IMBER. Valencia. Abril. 2007.

TRUJILLO, V., PUNZÓN, A., ABAUNZA, P., BELLIDO, J. M., FARIÑA, A.C., LANDA, J., MEIXIDE, M., PÉREZ, N., VELASCO, F. & VILLAMOR, B. Has the Prestige oil spill altered fishing exploitation patterns in the main North Spanish fisheries? Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

TRUJILLO, V., PUNZÓN, A., ABAUNZA, P., BERNAL, M., CERVIÑO, S., FARIÑA, A.C., FERNÁNDEZ, C., MEIXIDE, M., SAMPEDRO, P. & VILLAMOR, B. Impacts of Prestige oil spill in exploitation patterns and populations for the main North Spanish fisheries. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

VILLAMOR, B., PUNZÓN, A., ABAUNZA, P. & PORTEIRO, C. Exploration of the possible effects of the Prestige oil spill on the mackerel (Scomber scombrus) fishery in the south of the Bay of Biscay in spring 2003. IX Coloquio Internacional de Oceanografía del Golfo de Vizcaya. Pau, Francia. 2004.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento FRUTOS PARRALEJO, I. (2006). Las comunidades suprabentónicas submareales de la Ría de A Coruña y

plataforma continental adyacente (NW Península Ibérica). Universidad de Alcalá de Henares. Departamento de Zoología y Antropología Física. Director: Eduardo López-Jamar Martínez.

Page 312: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

304

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Contaminación de marismas afectadas pola marea negra do Prestige: avaliación e seguimento do impacto e recuperación de solos e vexetación. PT4–(1-2)

I.P. Andrade Couce, María Luisa ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 85 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO (Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

En febrero y marzo de 2003, se inspeccionaron exhaustivamente las marismas afectadas por la marea negra entre Ortegal y Muros, de las que se seleccionaron dos (Lires y Vilarrube), representativas de fuerte y débil afectación. En suelos seleccionados en ellas, se determinó el efecto del vertido en el contenido total de hidrocarburos y de metales pesados y la relación entre el potencial de oxidación-reducción y la solubilidad de los metales pesados con los contenidos de sulfuros y de sulfatos. Se comprobó que los suelos afectados por la marea negra mostraron contenidos destacables de Cr, Cu, Ni, Pb y V y que los efectos del vertido alcanzaban distancias de hasta 500 m de la línea de costa. Los contenidos de dichos metales en los suelos contaminados eran de entre 50 y 200 veces mayores que las de los no contaminados y que los niveles de fondo de los sedimentos costeros de Galicia y, además, que metales e hidrocarburos eran aportados conjuntamente con el vertido.

Con la información disponible, se planteó la realización del trabajo “Contaminacion de marismas afectadas por la marea negra del Prestige: evaluacion y seguimiento del impacto y recuperación de suelos y vegetación”, financiado por la Fundación Arao, cuyo objetivo fue evaluar la contaminación y caracterizar la degradación del fuel-oil durante un periodo de 4 años en las marismas afectadas por la marea negra, determinando la evolución del contenido total de hidrocarburos y su composición, y de metales pesados. En abril y mayo de 2005, se inspeccionaron las marismas afectadas por la marea negra entre A Coruña y Muros y se analizaron los suelos. Se seleccionaron las de Baldaio, Barizo, Playa de la laguna de Traba, Muxía, Playa de Langosteira, O Pindo, Caldebarcos y Louro. Se establecieron puntos de muestreo en las zonas afectadas en todas ellas, zonas control en las que se muestrearon suelos no afectados por la marea negra y se recolectaron plantas directamente afectadas por el vertido. Se seleccionaron las especies según la frecuencia de aparición en los 14 sitios de muestreo. Se determinaron las características generales y el contenido total de hidrocarburos y de metales pesados en todos los suelos. Los resultados mostraron que las marismas estaban fuertemente afectadas por el vertido del Prestige, sobre todo las de Baldaio, Barizo, Muxía y Traba, por lo cual, para monitorear la evolución de la contaminación de las marismas a lo largo del tiempo, estas fueron las elegidas. Se muestrearon zonas contaminadas y no afectadas en dichas marismas en cuatro épocas: 23-2-2003, 2-5-2005, 4-4-2006 y 28-2-2007, y se controló la degradación natural analizando los cambios en la proporción de hidrocarburos saturados, aromáticos, resinas y asfaltenos en los suelos, en cada muestreo y la evolución del contenido de metales. Se determinó también el potencial de fitorremediación de Lolium perenne L., Convolvulus arvensis L. y Raphanus raphanistrum L. en experiencias en cámaras de germinación y crecimiento utilizando suelos de Barizo y Baldaio, que eran las marismas mas afectadas. En ensayos de campo, se plantó L. perenne L. en tres parcelas, en

Page 313: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

305

ambas marismas, dejando crecer hasta 6 meses (de abril a octubre, 2006) con el fin de determinar si la siembra de esta especie favorecía la degradación natural del fuel-oil en el suelo.

Los resultados indicaron que las muestras tomadas en febrero de 2003, en suelos de dos zonas de las marismas de Baldaio (1 y 2) y Barizo (1 y 2) y una de Traba, presentaban altos contenidos de fuelóleo. Su fraccionamiento mostró un alto porcentaje de aromáticos, seguido de asfaltenos y resinas y, por último, hidrocarburos saturados en proporciones bajas. En todas las marismas se manifestó degradación natural de los hidrocarburos saturados y aromáticos de entre el 85 y el 95% en la mayoría de los casos. Por el contrario, asfaltenos y resinas se degradaron en menor medida (64-76% en Barizo 1, Muxía y Traba; 39-44% en Baldaio, y solo el 12% en Barizo 2). Debido a la vulnerabilidad de la vegetación de las marismas, los procedimientos de limpieza debieron concentrarse en aumentar la biodegradación del fuel-oil, cuyas ventajas deben sopesarse con la perspectiva de la liberación de altas concentraciones de metales pesados tóxicos al ecosistema.

Las conclusiones obtenidas fueron: 1) Todos los suelos contaminados mostraron, como principal efecto macroscópico, una

costra oscura, compacta, con porosidad significativamente más baja y una mayor resistencia a la penetración que en los suelos no contaminados en las marismas.

2) La contaminación también disminuyó significativamente el Eh y la permeabilidad intrínseca, incrementó la hidrofobicidad y provocó un aumento de entre 2 y 2500 veces las concentraciones de Cr, Cu, Fe, Pb, V y Ni.

3) La reducción de Eh contribuyó a que estos metales se encontrasen casi exclusivamente en forma insoluble.

4) El contenido total de hidrocarburos disminuyó durante el período de estudio en todas las marismas, aunque sigue siendo alto en las dos zonas de Baldaio (1 y 2) y Barizo (1 y 2).

5) Esta disminución ascendió al 75,4, 75,4, 87,9, y el 57,2%, respectivamente, desde febrero de 2003, indicando fuerte degradación natural.

6) Se constató que los hidrocarburos saturados y aromáticos se degradaron al menos un 85% en todos los suelos y un 95% en la mayoría.

7) La degradación de asfaltenos y resinas fue mucho menor: 64-76% en Barizo 1, Muxía y Traba; 39-44% en Baldaio (1 y 2) y solo el 12% en Barizo (2), donde las crecidas del río continúan introduciendo fuel-oil en el suelo.

8) Cuatro años después del vertido, el fuel-oil sufrió degradación natural con pérdida de sus componentes más ligeros, sin embargo, las marismas seguían estando considerablemente afectadas por los hidrocarburos.

9) Se comprobó que la degradación natural depende del espesor de la costra del contaminante.

10) Se estableció la eficacia de L. perenne L. para la fitorremediación, que creció de forma eficiente en las marismas contaminadas, mostrando un efectivo crecimiento aéreo y un excelente comportamiento metabólico.

11) Se recomendó seguir monitoreando las zonas afectadas porque todavía había marismas con alta contaminación después de 5 años (2007) de la marea negra, promover la degradación natural y continuar con las acciones de recuperación, como la fitorremediación, e, incluso, ensayar nuevas especies.

Page 314: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

306

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ANDRADE, L., COVELO, E.F., VEGA, F.A. & MARCET, P. (2004). Efect of Prestige oil spill on salt marsh soils on the coast of Galicia (N.W. Spain). Journal of Environmental Quality, 33: 2103-2110.

ANDRADE, L., MARCET, P., FERNÁNDEZ-FEAL, L., FERNÁNDEZ-FEAL, C., FERNÁNDEZ-COVELO, E. & VEGA, F.A. (2004). Impact of the Prestige oil spill on marsh soils: heavy metal contribution in Villarrube and Lires marshes (Galicia, Spain). Ciencias Marinas, 20(3): 477-487.

VEGA, F.A., COVELO, E.F., REIGOSA, M.J. & ANDRADE, M.L. (2009). Degradation of fuel-oil in salt marsh soils affected by the Prestige oil spill. Journal of Hazardous Materials, 166: 1020-1029.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ANDRADE, M.L., VEGA, F.A. & COVELO, E.F. Efecto de la Marea Negra del Prestige en Suelos de Marismas de Galicia. 2006. IV Congreso Iberoamericano de Física y Química ambiental. Grandes desastres ambientales en Iberoamérica. Publicado en los proceedings del congreso. Cáceres. Mayo. 2006.

ANDRADE, M.L., COVELO, E.F., VEGA, F.A. & MARCET, P. Effect of Prestige Oil Spill on Physical Properties And Fuel-oil Content Of Marsh Soils. VIII International Symposium on Analytical Methodology in the Environmental Field. Proceedings: 107-110. A Coruña. Octubre. 2003.

ANDRADE, M.L., COVELO, E.F. & VEGA, F.A. Evolución de los contenidos de metales pesados e hidrocarburos en suelos de marismas afectadas por la marea negra del Prestige. Proceedings del XXXXII CLAC, VI Congreso internacional de Química e Ingeniería Química. ISBN 959-282-27-X, 4 pp. La Habana, Cuba. Octubre. 2006. G-018. Revista Cubana de Química. Vol. XIX No 1, 2007 ISSN 0258-5595.

COVELO, E.F., VEGA, F.A., ANDRADE, M.L. & REIGOSA, M.J. Monitoring natural degradation of fuel-oil in salt marsh soils affected by the Prestige oil spill. 5th International Congress of the ESSC. Changing Soils in a Changing World: the Soils of Tomorrow. Palermo, Italia. Junio. 2007. ISBN: 978-88-9572-09-2.

FERNÁNDEZ-FEAL, M.L., FERNÁNDEZ-FEAL, M.M.C., ANDRADE, L. & BOUZA, S. Contenido de metales pesados en el fuelóleo vertido por el petrolero Prestige. Proceedings del III Congreso Iberoamericano de Física y Química ambiental. Tlaxcala, México. 2003.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes Informe final del Proyecto: Contaminación de marismas afectadas por la marea negra del Prestige:

Evaluación y seguimiento del impacto y recuperación de suelos y vegetación. 2008. Dirigido por María Luisa Andrade Couce con los Investigadores: Flora Alonso Vega, Emma Fernández Covelo, Purificación Marcet Miramontes y Manuel Joaquín Reigosa Roger. Publicado por la Fundación Arao en CD-rom. Proyecto nº 13. 63 pp.

Page 315: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

307

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

“Proxecto Píllara”. Potenciación e estudo da poboación reprodutora de chortilejopatinegro (Charadrius alexandrinus) nas praias de Galicia tras a catástrofe do Prestige. PT4–(1-2)

I.P. Domínguez Conde, Jesús ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) 881813268

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 83 926 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El chorlitejo patinegro es la única limícola que cría en las playas gallegas. Su modo de vida y dieta la hicieron vulnerable a efectos directos o indirectos de la marea negra del Prestige.

Hay evidencia genética y migratológica sobre un flujo de individuos entre la población del litoral septentrional portugués y gallego, y el escenario al que apuntan es el de una metapoblación de medios altamente fragmentados, compuesta por pequeñas poblaciones con elevado riesgo de extinción.

Durante el bienio 2005-2006, el número de playas ocupadas y el total de parejas fue similar o ligeramente superior al de los años precedentes al Prestige, aunque la tendencia poblacional en la serie temporal 1987-2006 fue de estabilidad. Una parte significativa, del orden de un 40%, se desplazaría a localidades portuguesas finalizado el periodo de cría.

El estudio de la biología reproductiva en cinco de las principales playas de cría sugiere la existencia de efectos subletales como consecuencia del Prestige, relacionados con los siguientes aspectos: a) tamaño estructural de adultos en años posteriores a la marea negra, b) distribución espacial de los nidos en las localidades, c) características estructurales de los huevos y d) porcentaje de nidos abandonados. Otros efectos subletales pudieron quedar enmascarados por la elevada mortalidad en nido que presenta la población gallega, debida fundamentalmente a predación por córvidos y cánidos.

Los niveles de Hidrocarburos Aromáticos Policíclicos (PAHs) en huevos estuvieron en el rango descrito para otras aves acuáticas y marinas en localidades europeas y, salvo casos excepcionales, presentaron valores aparentemente alejados de los descritos como de manifiesta letalidad para el embrión.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

DOMÍNGUEZ, J. & VIDAL, M. (2009). Factors affecting plumage oiling levels in a Kentish Plover Charadrius alexandrinus population after a major oil spill. Acta Ornithologica, 44: 119-126.

VIDAL, J., DOMÍNGUEZ, J. & LUIS, A. (2011). Spatial and temporal pattern of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs) in eggs of a coastal bird from North-Western Iberia after a major oil spill. Sci. Total. Environ., 409 (13): 2668-2673.

VIDAL, J. & DOMÍNGUEZ, J. Population trends of the Kentish Plover Charadrius alexandrinus breeding in North-Western Spain after the Prestige oil spill. (en preparación)

Page 316: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

308

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

DOMÍNGUEZ, J. & VIDAL, M. Efectos de la marea negra del Prestige sobre la población nidificante gallega de chorlitejo patinegro Charadrius alexandrinus. V Congreso Galego de Ornitoloxía, Viveiro. 2005.

DOMÍNGUEZ, J., VIDAL, M., HERNÁNDEZ, M.A., LUIS, A. & AMEZCUA, A. Genetic structure and phylogeography of the Kentish Plover Charadrius alexandrinus in the northwestern Iberia. 31Annual Meeting of the Waterbird Society. Barcelona. 2007.

VIDAL, M. & DOMÍNGUEZ, J. Evolution of the presence of visible hidrocarbon in the Kentish Plover plumage Charadrius alexandrinus breeding in Galician beaches during 2003. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

VIDAL, M. & DOMÍNGUEZ, J. Prestige and human use in Kentish Plover Charadrius alexandrinus breeding beaches during 2003 breeding season. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

VIDAL, M., DOMÍNGUEZ, J. & LUIS, A. Polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH) residues in the eggs of Kentish Plover Charadrius alexandrinus from the NW of the Iberian Peninsula after the Prestige oil spill. 31 Annual Meeting of the Waterbird Society. Barcelona. 2007.

VIDAL, M., DOMÍNGUEZ, J. & OTERO, M. Effects of the Prestige oil spill on the Galician Kentish Plover Charadrius alexandrinus breeding population. 31 Annual Meeting of the Waterbird Society. Barcelona. 2007.

Page 317: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

309

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Cara a unha ferramenta efectiva e estándar para avaliar os impactos das mareas negras sobre as poboacións de aves mariñas na Unión Europea. PT4–(1-2)

I.P. Bao, Roberto ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Netherlands Institute for Sea Research (Holanda); Sea Alarm Foundation (Bélxica).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) 981 16 70 00

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 21 828 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Os efectos das mareas negras e da contaminación crónica por petróleo sobre as poboacións de aves mariñas son difíciles de cuantificar. A estima do número total de vítimas, o coñecemento da estrutura de sexos e idades das poboacións afectadas e cal é a súa probable orixe xeográfica constitúen información vital para establecer de maneira precisa o efecto real das mareas negras a escala poboacional. Con todo, ata o presente, non se dispuxo de protocolos estándar que permitan obter datos de calidade e comparables entre distintas áreas xeográficas que potencialmente poidan ser afectadas por mareas negras.

Este contrato da Fundación Arao, desenvolvido entre os anos 2006 e 2007, forma parte do cofinanciamento do proxecto da Unión Europea "The impact of oil spills on seabirds: towards an effective impact assessment (contrato número 07.030900/2005/429207/SUB/A5), financiado dentro da "Community framework for cooperation in the field of accidental or deliberate marine polllution" do Directorate General Environment da Comisión Europea (2005/C 126/09). No marco deste proxecto, confeccionouse un manual de actuación ("Handbook on Oil Impact Assessment") válido para todos os países membros da UE e rexións veciñas dispoñible online para a comunidade científica e xestores ambientais que teñan que enfrontarse a un episodio de marea negra. O manual propón protocolos de actuación que hai que ter en conta antes e durante unha marea negra; inclúese a organización de inspeccións costeiras de aves abeiradas, experimentos de deriva ou a definición de áreas sensibles para as aves mariñas á contaminación por mareas negras. O aspecto máis desenvolvido é, con todo, o conxunto de protocolos de análises post mortem de aves petroleadas que conduza a unha correcta identificación das vítimas a nivel de especie así como o seu sexado e datado correctos. Ademais, realízase unha revisión exhaustiva dos datos morfométricos en distintos grupos de aves mariñas que permitan asignar a orixe das aves afectadas. A elaboración do manual contou coa contribución de expertos da UE reunidos no marco do proxecto na xuntanza internacional "Impact of Oil Spills on Seabirds" realizada en Santa Cruz (Oleiros, A Coruña) entre os días 7 e 9 de setembro de 2006. Desde a súa publicación online, o manual revísase regularmente con información nova sobre os distintos grupos taxonómicos ou cando suceden novos eventos de contaminación por petróleo, como durante a marea negra do petroleiro Volga-Neft no Mar Negro en novembro de 2007.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

CAMPHUYSEN, C.J., BAO, R., NIJKAMP, H. & HEUBECK, M. (2007). Handbook on Oil Impact Assessment. Online edition, version 1.0. www.oiledwildlife.es.

Page 318: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

310

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Estratexias de biorrecuperación do litoral. Aplicación á praia de Sorrizo (Arteixo). Subproxecto: Estudos sobre as comunidades intermareais. PT4–(1-2)

I.P. Urgorri, Victoriano ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Estación de Bioloxía Mariña da Graña. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Departamento de Enxeñería Química da USC; Instituto de Análise Alimentarios da USC. Universitat de Barcelona e Espina y Delfin

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR(Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Na praia de Sorrizo (Arteixo, A Coruña) ensaiáronse diferentes métodos de biorremediación e outros procesos para valorar a súa eficacia como alternativa para a recuperación ambiental da costa afectada pola vertedura do fuel procedente do Prestige. Para comprobar como poderían verse afectadas as comunidades de organismos por estes procesos de recuperación, efectuouse durante o período dun ano un estudo da diversidade faunística e florística existente na zona. En setembro de 2003 (25.09.2003), realizouse unha primeira mostraxe antes de que se empezasen a aplicar os diferentes métodos para a biorremediación. Nese momento, as rochas presentaban gran cantidade de fuel e tanto a auga de mar como a area e charcas presentaban moitas irisacións que, en parte, procedían da escorrenta das rochas. En abril de 2004 (07.04.2004) levouse a cabo unha segunda mostraxe e unha terceira en setembro de 2004 (15.09.2004), un ano despois do inicio do tratamento.

A zona de estudo é unha pequena praia fósil duns 150-200 m de liña de costa, orientada ao norte e cun pequeno cantil, de poucos metros, con barro e seixos que se continúa na praia con filóns de rocha que penetran no nivel infralitoral, entre os que hai pequenos areais de area grosa, media e gravas. Na área de estudo, seleccionáronse cinco zonas de aplicación e unha sexta zona control ou zona branco, na que non se aplicou ningún tratamento. Para o estudo das comunidades, realizáronse 5 transectos perpendiculares á liña de costa; un na zona branco (ZB) e outros catro (Z:1-3-4-5) nas zonas sometidas aos procesos de biorremediación e outros procesos rexenerativos, descartándose a zona 2 porque presentaba unha forte contaminación antrópica de orixe terríxena.

En cada transecto intermareal, tomáronse tres réplicas (nivel superior-S, medio-M e inferior-I), recollendo mostras en 15 cadrados de 40 x 40 cm, que abarcaban as diferentes zonas da praia de Sorrizo.

En cada nivel mesolitoral (nivel superior, medio e inferior) de cada zona tomáronse fotografías dixitais de 2 cadrados de 40x40 cm para realizar posteriormente o estudo da análise de imaxe. Na rocha (R), un dos cadrados de cada cintura permaneceu inalterado, mentres que doutro se colectou a fauna e flora asentadas. Nos substratos areosos (A) recolleuse o sedimento incluído na superficie do cadrado, afondando ata 10 cm. Ademais, todos os cadrados fotografados en substrato rochoso marcáronse para seguir a súa evolución e a recolonización dos raspados, despois da primeira mostraxe.

Realizouse a separación e identificación de toda a fauna recollida en cada un dos cadrados de mostraxe, estudándose un total de 9048 exemplares e identificándose un total de 122 taxones, na súa maioría a nivel específico. Ademais identificáronse as algas e atopáronse un total de 22 especies.

Page 319: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

311

Das especies encontradas, tres filos reparten a dominancia no ambiente intermareal de todas as zonas: Artrópodos (51 especies; a maior riqueza específica atópase fundamentalmente en Anfípodos e Insectos), Moluscos (33 especies, sobre todo Gasterópodos) e Anélidos (24 especies, na súa práctica totalidade Poliquetos).

Respecto da abundancia, o valor máis alto compárteno Anélidos (3245 exemplares) e Artrópodos (3217 individuos). No primeiro caso debido fundamentalmente á presenza de Fabricia sabella (Ehrenberg, 1836) (768 individuos) e Scolelepis fuliginosa (Claparède, 1870) (798 exemplares). En canto á abundancia de artrópodos vén determinada, na súa maior parte, pola presenza de Chthamalus montagui Southward, 1976 (2484 individuos).

Ao atender á variación espacial das especies, observouse que hai un incremento da riqueza específica coa batimetría intermareal, é dicir, dende o mesolitoral superior ao inferior. Respecto da abundancia ocorre o mesmo comportamento, aínda que os grupos cambian dependendo do nivel batimétrico que se estea estudando.

Para finalizar, na distribución horizontal apreciamos que, en xeral, tanto a riqueza específica como a abundancia son variables que aumentan nas denominadas Zona 5 e Zona Branco, coincidindo coa zona da praia que está máis exposta e que, posiblemente, se viu beneficiada polos embates do mar en época de temporais, limpando a rocha e provocando que o substrato fose o adecuado para o asentamento larvario, aínda que só un estudo continuado no tempo podería telo confirmado.

CONCLUSIÓNS1. O emprego de diferentes produtos biorremediadores non influíu (ou fíxoo moi pouco) na

flora e fauna do mesolitoral da praia de Sorrizo. 2. O nivel superior do intemareal foi o máis afectado pola marea negra do Prestige. 3. Dun modo xeral, obsérvase en todas as zonas un aumento da fauna presente nos niveis

estudados, aínda que nalgunha zona a recuperación non é moi significativa; é o caso de Chthamalus spp. en ZBRM e en Z5RM.

4. En canto á presenza de chapapote nos cadrados rochosos do mesolitoral superior e medio, pódese concluír, pola aplicación da análise de imaxe, que en Z1RS diminúe claramente na segunda mostraxe con respecto á primeira (case o 50%) pero na última mostraxe obsérvase un pequeno aumento, e, en Z4RS, o chapapote aumenta de maneira progresiva ao longo do período de mostraxe. Este aumento podería deberse á chegada de máis fuel á praia durante os meses posteriores á primeira mostraxe.

5. Como se comprobou no nivel superior das zonas 3 e 4 (Z3RS e Z4RS), coa aplicación de métodos de hidrolimpeza, os organismos vense moi afectados ou desaparecen debido ás altas presións, elevadas temperaturas e auga doce.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

CANDÁS, M., URGORRI, V., DÍAZ-AGRAS, G. & MOREIRA, J. (2011). Study of the bioremediation impact on the intertidal communities in the Sorrizo beach (Galicia) affected by the Prestige spillage. (en preparación).

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

CANDÁS, M., URGORRI, V. & RÍOS, P. Study of the bioremediation impact on the intertidal communities affected by the Prestige spillage. Application to Sorrizo beach (Galicia). ASLO Summer Meeting 2005. Santiago de Compostela. Julio. 2005.

Page 320: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

312

CANDÁS, M., URGORRI, V. & RÍOS, P. Bioremediation on the Galician coasts: study of its incidence on the

flora and fauna of Sorrizo beach (Galicia), affected by the Prestige spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

CANDÁS, M., URGORRI, V., CORRAL, E. & DÍAZ-AGRAS, G. El biorremedio como lucha contra la marea del Prestige. Influencia de este método sobre los Moluscos de la playa de Sorrizo (Galicia). IV International Congress of the European Malacological Societies. Nápoles, Italia. Octubre. 2005.

CANDÁS, M., URGORRI, V., DÍAZ-AGRAS, G., MOREIRA, J., ALVARIÑO, L., CORRAL, E. & GARCÍA-ÁLVAREZ, Ó. Study of the incidence of bioremediation, by means of image analysis, on the fauna of Sorrizo beach affected the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) CANDÁS ROMERO, M. (2006). El análisis de imagen como técnica de estudio del impacto del biorremedio

aplicado en las costas afectadas por el vertido del Prestige. Universidade de Santiago de Compostela, Departamento de Bioloxía Animal, Facultade de Bioloxía.

Memorias de Licenciatura CANDÁS ROMERO, M. (2007). Incidencia del biorremedio en la fauna de la playa do Sorrizo (A Coruña),

afectada por el vertido del Prestige. Facultade de Bioloxía. Universidade de Santiago de Compostela.

Informes URGORRI, V., CANDÁS, M., DÍAZ-AGRAS, G., MOREIRA, J. & GARCÍA-ÁLVAREZ, O. (2004). INFORME FINAL

do Proyecto SORRIZO: Estrategias para la biorrecuperación del litoral afectado por el vertido de fuel-oil del Prestige. Aplicación a la playa do Sorrizo (Arteixo, A Coruña): estudios sobre las comunidades intermareales. Fundación Arao. 1-78 pp.

Page 321: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

313

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Estudo das comunidades de algas bentónicas mariñas intermareais mais características da Costa da Morte. PT4–(1-2)

I.P. Cremades Ugarte, Javier ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) 981167000 ext. 2153

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 78 806,70 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

Acción Urxente Prestige. Recursos Naturales (I.P. C. Besteiro)Acción Estratégica contra Vertidos Marinos (I.P. Subp. V. Urgorri)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

La finalidad del trabajo planteado en este proyecto fue el estudio pormenorizado durante año y medio de determinadas comunidades de algas bentónicas marinas intermareales presentes en la Costa da Morte y que podríamos catalogar de emblemáticas por su interés económico, biogeográfico o ecológico. Estas comunidades o poblaciones son las dominadas por las siguientes especies: los rodófitos Chondrus crispus, Mastocarpus stellatus, Gelidium corneum y los feófitos Bifurcaria bifurcata e Himanthalia elongata. La principal pretensión de esta investigación fue acumular la información necesaria que, tras su estudio, nos permita conocer mejor la biología de dichas comunidades y, en alguna de ellas, su dinámica de recolonización. Se pretende también acumular información sobre el funcionamiento general de la zona litoral. Esta información es importante para poder valorar en el futuro el estado de conservación del litoral y, en su caso, en qué medida pueden volver a un estado original aquellos tramos de costa abierta que hayan podido sufrir algún tipo de impacto.

De forma muy resumida, las principales conclusiones obtenidas en este estudio fueron las siguientes:

1- La comparación de los datos obtenidos sobre la estructura y composición de las comunidades de carragenófitos (Chondrus crispus y Mastocarpus stellatus) de la Costa da Morte antes y después del accidente del buque Prestige indican que mayoritariamente no existen diferencias significativas en los parámetros estudiados. Las ligeras diferencias que se aprecian en algunos de estos parámetros pueden deberse, más que nada, a cuestiones metodológicas de la toma de datos y estudio de las muestras; principalmente, con el nivel de precisión con que se determine la composición florística de los inventarios fitosociológicos.

2- Los estudios de sucesión y recolonización de estas comunidades muestran que, en líneas generales, vuelven a su estado inicial después de un año si la alteración es severa (rascado total o esterilización de la superficie); mientras que es de pocos meses si la agresión es el arrancamiento manual de los talos, tal como hacen los recolectores de estos recursos. Esto nos indica que las técnicas tradicionales de explotación del “liquen”, que es el nombre común con el que se les conoce, son totalmente sostenibles.

3- El estudio preliminar de la biología de Himanthalia elongata ha puesto de manifiesto bastantes cuestiones de interés para el establecimiento de criterios biológicos fundamentados para la sostenibilidad futura de la explotación de este recurso, con creciente interés para la industria alimentaria.

4- La abundante información obtenida en este estudio sobre todas estas comunidades tan importantes y emblemáticas de la Costa da Morte, aparte de contribuir a su mejor conocimiento, es de

Page 322: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

314

gran valor como datos previos que podrían servir para la evaluación futura de cualquier impacto ambiental a que pudiera estar sometido este tramo de costa y, por extensión, toda la costa abierta del Noroeste peninsular.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BAAMONDE-LÓPEZ, S., BASPINO-FERNÁNDEZ, I., BARREIRO-LOZANO, R. & CREMADES-UGARTE, J. (2007). Isthe criptic alien seaweed Ulva pertusa (Ulvales, Chlorophyta) widely distributed along European Atlantic coast? Botanica Marina, 50: 267-274. (parcialmente relacionado).

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BAAMONDE, S. & CREMADES, J. Estructura de la comunidad de Mastocarpus stellatus (Rhodophyta, Gigartinales) en las costas de Galicia (NO Península Ibérica). XVI Simposio Nacional de Botánica Criptogámica. León. Septiembre. 2007.

FREIRE, O., CREMADES, J., BÁRBARA, I., PEÑA, V., DÍAZ, P., LAGOS V. & BAAMONDE, S. Seaweeds, Biodiversity and Coastal Protection: a case study on Galician coast (N.W. Iberian Peninsula). 1st

European Congress of Conservation Biology “Diversity for Europe”. Eger, Hungary. Agosto. 2006.

LAGOS, V. & CREMADES, J. Spatiotemporal variations in the population structure of the edible seaweed Himanthalia elongata (Fucales, Phaeophyta) along N.W. Iberian Peninsula coasts. Fourth European Phycological Congress. Oviedo. Julio. 2007. (parcialmente relacionada).

LAGOS, V. & CREMADES, J. Algunas recomendaciones para una explotación sostenible de Himanthaliaelongata (Fucales, Phaeophyta) en las costas gallegas. XVI Simposio Nacional de Botánica Criptogámica. León. Septiembre. 2007. (parcialmente relacionada).

LAGOS, V. & CREMADES, J. Reclutamiento y distribución espacial de las poblaciones de Himanthaliaelongata (Fucales, Phaeophyta) en la ensenada de Barizo (Malpica, A Coruña). XV Simposio Nacional de Botánica Criptogámica. Bilbao. Septiembre. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento BAAMONDE LÓPEZ, S. (En realización). “Las comunidades de carragenófitos intermareales de las costas

de Galicia: estructura, dinámica, papel biomonitor y sostenibilidad de su explotación”. Universidade da Coruña. Facultade de Ciencias. Departamento de Bioloxía Animal, Bioloxía Vexetal e Ecoloxía. Director: Javier Cremades Ugarte.

LAGOS GONZÁLEZ, V. (2008). Biología del alga parda alimentaria Himanthalia elongata (Fucales, Phaeophyta) en las costas de Galicia. Universidade da Coruña. Facultade de Ciencias. Departamento de Bioloxía Animal, Bioloxía Vexetal e Ecoloxía. Director: Javier Cremades Ugarte.

Informes CREMADES, J. (Investigador responsable) (2007). “Estudio de las comunidades de algas bentónicas

marinas intermareales más características de la Costa da Morte y de su grado de afectación como consecuencia del vertido del buque Prestige”. Informe de los resultados obtenidos del Proyecto del mismo nombre a través de un convenio firmado entre la Fundación Arao y la Universidad de A Coruña para la realización del citado proyecto firmado por ambas partes el 2 de marzo de 2005, 74 pp. + Anexos de datos.

Page 323: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

315

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Este proyecto fue desarrollado entre los años 2005 y 2007, y en él se realizó la estimación de abundancia de cinco especies de invertebrados marinos asociadas a sustratos rocosos, algunas de gran importancia económica en Galicia, como la semilla de mejillón, el percebe o el erizo de mar, y otras, que son potencialmente explotables, como es el caso de la anémona (cuya extracción ha sido iniciada en Galicia a partir del año 2008) y de la holoturia.

A lo largo del periodo de estudio, se realizaron 62 muestreos en otras tantas localidades situadas en la zona intermareal y 48 inmersiones en la zona infralitoral. La información obtenida nos permitió realizar un cartografiado de la distribución, abundancia y estimación de la biomasa de las especies estudiadas en la Costa da Morte. Las estimaciones fueron expresadas en rangos y, para su cálculo, se aplicó una metodología novedosa en este campo, a partir de la distribución de Poisson transformada y de los modelos ZIP (Zero-Inflated Poisson Regression), por adaptarse más adecuadamente a la distribución real de las distintas especies estudiadas.

La semilla de mejillón (Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1819) es abundante en la zona estudiada. Las densidades más altas corresponden al tramo costero perteneciente a la cofradía de Muros y a la cofradía de Lira-Carnota. Sin embargo, las biomasas totales máximas se registraron en los sectores de costa pertenecientes a las cofradías de Malpica, Camelle y Muxía.

Del mismo modo, en este proyecto se llevó a cabo el seguimiento mensual de las poblaciones de semilla de mejillón en seis localidades. Tres de ellas se situaban en la Costa da Morte (cofradías de Malpica, Muxía y O Pindo); mientras que las tres restantes se ubicaban en otros sectores del litoral gallego, concretamente en las cofradías de Bueu, Cangas y A Guarda. Este estudio supuso la continuación del seguimiento de los bancos naturales de semilla de mejillón, que habíamos iniciado en el año 2001 en distintas poblaciones del litoral gallego, y que nos ha permitido apreciar importantes diferencias en el reclutamiento, composición poblacional y tasa de renovación, antes y después del accidente del Prestige. En concreto, se ha podido observar que, en el año 2004, se produjo una incorporación de nuevos individuos sensiblemente inferior al resto de los años durante los que se realizó el estudio de la dinámica de poblaciones de esta especie (2001-2006), lo que supuso una importante disminución de su abundancia, sobre todo en los tramos de costa ubicados en la Costa da Morte, que fueron directamente afectados por el vertido.

Se realizó, asimismo, el seguimiento poblacional del percebe (Pollicipes pollicipes Gmelin 1789) en cinco localidades, cuatro situadas en la Costa da Morte (cofradías de Caión, Camelle, Muxía y Muros) y una ubicada en la cofradía de A Guarda. Estos estudios nos han permitido concretar el ciclo reproductivo de esta especie en el litoral gallego y observar otros aspectos de gran importancia, como

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Recartografado e dinámica de poboacións de especies de invertebrados mariños asociados a sustratos rochosos da Costa da Morte. PT4–(1-2)

I.P. Fernández Pulpeiro, Eugenio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidad de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 114 639,84 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

Page 324: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

316

son el reclutamiento, renovación de sus poblaciones y el crecimiento de este crustáceo. Según datos obtenidos por nuestro equipo, el año siguiente al naufragio del Prestige, las mareas negras generadas afectaron a la abundancia de esta especie y a la regeneración de sus poblaciones, a consecuencia de la disminución de los individuos recién fijados a los ejemplares adultos. Sin embargo, a lo largo de este estudio, hemos podido comprobar que, entre los años 2005-2006, las variaciones de la abundancia de percebe estaban directamente relacionadas con una inadecuada gestión de este recurso ya que, pese a su alto crecimiento, padece una actividad extractiva excesiva, que además no se lleva a cabo teniendo en cuenta su ciclo biológico, lo que supone una merma muy importante para la regeneración de sus poblaciones.

A pesar de los aspectos negativos señalados, el percebe es un recurso que presenta una elevada abundancia a lo largo de la Costa da Morte. Las densidades más altas fueron registradas en las cofradías de Caión, Corme, Laxe y Fisterra. Por su parte, las cofradías con mayor biomasa total de percebe fueron Caión, Malpica y Camelle.

El erizo de mar (Paracentrotus lividus Lamarck, 1816) presenta una importante abundancia en la zona intermareal; alcanza las densidades más altas en las cofradías de Caión, Malpica, O Pindo, Lira-Carnota y Muros. Sin embargo, la biomasa total máxima fue estimada en la cofradía de Malpica, seguida de las cofradías de Camelle y Muxía. En la zona infralitoral, la abundancia del erizo de mar experimentó una importante disminución en comparación con los resultados obtenidos por nuestro grupo en estudios anteriores que, en nuestra opinión, se encuentra directamente ligada a la excesiva explotación ejercida sobre este recurso. Las densidades más altas correspondieron a las cofradías de Camelle, Muxía, Lira-Carnota y Muros. Por su parte, las mayores biomasas se registraron en las cofradías de Camelle, Muxía, O Pindo, Lira-Carnota y Muros.

La anémona (Anemonia viridis Forskal, 1775) no es, en general, una especie demasiado abundante en el área de estudio. Con todo, apreciamos considerables abundacias en el mesolitoral inferior e infralitoral superior, de algunas localidades concretas ubicadas en pequeñas ensenadas. Las cofradías que registraron densidades medias más altas fueron las de Caión, O Pindo, Lira-Carnota, y Muros. Las biomasas más altas fueron estimadas en las cofradías de Malpica, Lira-Carnota y Muros. En la zona infralitoral, destaca, tanto por densidades como por biomasa total, la cofradía de O Pindo.

La holoturia (Holothuria forskali Delle Chiaje, 1823) alcanza abundancias destacadas a lo largo del área de estudio. Las densidades medias más altas correspondieron a las cofradías de Laxe, Muxía y Caión. Por otra parte, las biomasas totales máximas se registraron en las cofradías de Caión, Malpica y Muxía.

Por último, es preciso indicar que se efectuó el análisis de la concentración de hidrocarburos aromáticos policíclicos (HAPs) en 91 muestras de semilla de mejillón, mejillón adulto, erizo de mar y anémona, recolectadas en el periodo primaveral de los años 2005 y 2006. Los resultados obtenidos resultaron bastante preocupantes ya que 8 de ellas superaron los valores guía indicados por la “Agencia Española de Seguridad Alimentaria” (AESA), lo que supone que no eran aptas para su consumo.

El análisis de la evolución de la concentración de HAPs desde el año 2003 mostraba cómo su composición había variado a lo largo de los años, por lo que consideramos que, en el momento en el que se realizó este proyecto, la contaminación de especies comerciales y no comerciales del sustrato rocoso no parecía corresponderse o relacionarse con las mareas negras generadas por el hundimiento del Prestige, sino que podría estar relacionada con una contaminación, por una parte, continua, generada por la población costera e industrias próximas al litoral, y, por otra, intermitente, producida por los vertidos de hidrocarburos desde buques que navegan por las inmediaciones de la costa gallega.

Page 325: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

317

Por último, cabe indicar que hemos observado un incremento en la concentración de HAPs en las muestras analizadas en la primavera del año 2006, con respecto al año anterior y, sobre todo, en comparación con los resultados obtenidos en el marco de la Acción Especial desarrollada en el año 2003. Estos resultados ponen de manifiesto la necesidad de realizar un seguimiento del estado de los organismos marinos e incrementar el control de las especies comerciales, así como de la vigilancia de los vertidos realizados en el litoral gallego.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

PAZOS-PATA, M., LUSTRES-PÉREZ, V., CRUJEIRAS, R.M. & FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E. Estudio de la abundancia intermareal de Anemonia viridis (Forskal, 1775) mediante la aplicación de modelos ZIP, un ejemplo de análisis de datos de recuento. Actas del I Foro Iberoamericano de los recursos marinos y Acuicultura y X Foro dos Recursos Mariños e Acuicultura das Rías Galegas. O Grove. Octubre. 2007. 551-560. ISBN: 978-84-608-0755-1.

PAZOS-PATA, M., LUSTRES-PÉREZ, V., CRUJEIRAS, R.M. & FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E. Aplicación de los modelos ZIP al estudio del erizo de mar. VIII Congreso Gallego de Estadística e Investigación de Operaciones. Santiago de Compostela. Noviembre. 2007.

SESTELO-PÉREZ, M., BREA-BERMEJO, E., LUSTRES-PÉREZ, V., SOUTO-DERUNGS, J., PAZOS-PATA, M. & FERNÁNDEZ PULPEIRO, E. Gradiente dimensional de epibiontes a lo largo del cuerpo de Pollicipes pollicipes (Gmelin, 1789), en las costas atlánticas gallegas. Actas del IX Foro dos Recursos Mariños e Acuicultura das Rías Galegas. O Grove. Octubre, 2006. 217-228. ISBN: 978-84-608-0590-8.

SESTELO-PÉREZ, M., LUSTRES-PÉREZ, V. & FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E. Fijación de nuevos individuos de Pollicipes pollicipes (Gmelin, 1789), en las costas atlánticas gallegas. Actas del I Foro de los Recursos Marinos y Acuicultura de las Rías Gallegas y X Foro dos Recursos Mariños e Acuicultura das Rías Galegas. O Grove. Octubre. 2007. 663-664. ISBN: 978-84-608-0755-1.

SESTELO-PÉREZ, M., ROCA-PARDIÑAS, J., LUSTRES-PÉREZ, V. & FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E. Diferenciación geográfica de la talla mínima de captura de Pollicipes pollicipes (Gmelin, 1789) en la costa atlántica gallega. Interacciones factor-por-curva. IX Congreso Galego de Estatística e Investigación de Operacións. Ourense. Noviembre, 2009.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento BREA BERMEJO, E. (2009). Cartografiado y dinámica de poblaciones de los bancos naturales de semilla

de mejillón en las costas atlánticas gallegas. Universidade de Santiago de Compostela. Facultade de Bioloxía. Departamento de Zooloxía e Antropoloxía Física. 460 pp. Directores: Eugenio Fernández Pulpeiro & Javier César Aldariz. ISBN: 978-84-9887-211-8.

Memorias de Licenciatura SESTELO-PÉREZ, M. (2006). Estudio preliminar de ciclo biológico del percebe Pollicipes pollicipes

(Gmelin, 1789) en las costas gallegas. Universidade de Santiago de Compostela. Facultade de Bioloxía. Departamento de Zooloxía e Antropoloxía Física. 102 pp. Director: Eugenio Fernández Pulpeiro.

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) PAZOS-PATA, M. (2007). Aplicación de los modelos ZIP (Zero-Inflated Poisson Regression) al estudio de

la abundancia de Paracentrotus lividus (Lamarck, 1816) y Anemonia viridis (Forskal, 1775) en el intermareal rocoso de la Costa da Morte. Universidade de Santiago de Compostela. Facultade

Page 326: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

318

de Bioloxía. Departamento de Zooloxía e Antropoloxía Física. Director: Eugenio Fernández Pulpeiro.

Informes FERNANDEZ-PULPEIRO, E, LUSTRES-PÉREZ, V., BREA-BERMEJO, E., SESTELO-PÉREZ, M., SOUTO-DERUNGS,

J. & PAZOS PATA, M. (2007). Recartografiado y dinámica de poblaciones de especies de invertebrados marinos asociadas a sustratos rocosos de la Costa da Morte. Informe Final. Octubre 2007. 2 tomos (Informe de 294 pp. y cartografía compuesta por 416 mapas-escala 1:10.000).

Page 327: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

319

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Evaluación do estado ecolóxico das lagoas costeiras de Galicia: Propostas de conservación e uso sustentable. PT4–(1-2)

I.P. Ramil Rego, Pablo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 60 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

As lagoas costeiras de orixe natural presentes no territorio galego son un dos sistemas naturais de maior importancia en canto á conservación da biodiversidade e dos procesos ecolóxicos do espazo marítimo-costeiro da Rexión Bioxeográfica Atlántica da Unión Europea. De acordo coa Directiva Hábitat (DC 92/43/CEE) (DH), no espazo marítimo-costeiro da Rexión Atlántica soamente se atopan tres tipos de hábitats considerados como Hábitats Prioritarios, dos cales só dous estarían presentes en Galicia, as Dunas Grises (Nat-2000 2130*) e as Lagoas Costeiras (Nat-2000 1150*). A pesar da grande importancia destes medios, a información ecolóxica global acerca das lagoas costeiras galegas no ano 2002 era incompleta, case circunscrita aos campos da palinoloxía, sedimentoloxía e xeomorfoloxía e carecía de datos que permitisen unha análise global dos seus hábitats e procesos ecolóxicos a nivel ecosistema.

O equipo de investigación do IBADER comezaba o estudio ecolóxico e limnolóxico destes medios cando acaeceu o afundimento do Prestige. A existencia de datos previos, derivados destes estudos, para algunhas lagoas e a continuación, dos labores de investigación tras o suceso e ata a actualidade, serviron para identificar os cambios producidos nestes fráxiles ecosistemas.

A transformación dos humidais costeiros para a obtención de terreos agrícolas, urbanos ou industriais foi unha das causas determinantes na súa progresiva desaparición no litoral de Galicia, de modo que, na actualidade, o número de lagoas costeiras de carácter natural, en canto á súa orixe e dinámica, é moi reducido. Entre o termo lagoa costeira descrito na Directiva Hábitats (DC 92/43/CEE) e o termo inglés de uso internacional lagoon pode existir unha importante disparidade de criterios á hora de definir exactamente que medios poderían ser considerados como tales. A DH describe as lagoas costeiras como “espazos abertos de augas costeiras salobres someiras, de salinidade e volume de auga variable, que poden estar total ou parcialmente separadas do mar por bancos de area, gravas ou, con menor frecuencia, rochas”, unha definición moi próxima ás enunciadas xeralmente a nivel internacional (Barnes, 1980; Phleger, 1981; Kjferve, 1994; etc.), pero que pode ser interpretada dun xeito moi amplo, incluíndo, así, dentro deste conxunto as baías semipechadas e, incluso, os estuarios e marismas, ao ser consideradas ambientes existentes dentro dun continuo espacial ou temporal nos sistemas deltaico-estuarinos (Pritchard, 1967; Fairbridge, 1980; Roy et al., 2001; etc.).

A catalogación de medios de diversa tipoloxía, dentro do concepto de “lagoa costeira”, pode comportar unha homoxeneización excesiva da súa xestión. A configuración dalgúns deles fainos especialmente vulnerables aos efectos de verteduras de calquera índole procedentes do océano adxacente, mentres que outros manteñen unha configuración menos exposta a afeccións procedentes do mar, sempre en relación directa á distancia entre o mar e o corpo de auga, marcado pola amplitude

Page 328: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

320

do sistema praia-barreira e o tamaño e grao de conexión con el, regulado polas aberturas da barreira ou inlets.

Se consideramos unicamente os medios incluídos na definición da DH, o número de lagoas costeiras en Galicia queda aínda máis restrinxido. A xestión aplicada, por tanto, non pode ser igual para todas. Neste senso, as accións levadas a cabo pola Xunta de Galicia foron homoxéneas; reguláronse todas as conexións co mar mediante barreiras, ben flotantes ben fixas (de sacos), cando nalgúns casos a posibilidade de entrada era moi baixa ou case nula. No caso contrario, nos medios cunha comunicación aberta que manteñen un intercambio diario co océano, regulado polos procesos mareais, as barreiras flotantes anticontaminación mostraron unha menor eficacia.

Reducindo a análise aos medios que entran na definición de “lagoa costeira”, constatouse que os períodos máis críticos durante a xestión deste tipo de catástrofes son os de instalación e desmontaxe das barreiras xa que se actúa directamente nas barras naturais, medios dinámicos por definición, que poden ver alterado o seu funcionamento natural, non só durante o período de protección, o cal é inevitable, senón especialmente na retirada das barreiras artificiais. A falla dun plan de continxencia ante estes feitos comportou a toma de medidas xeralistas que, nalgúns casos, carecían de efectividade; non se avaliaron axeitadamente os riscos dos procesos de posta en funcionamento e retirada dos sistemas anticontaminación, que, co tempo, mostraron ser os máis críticos.

Outro efecto dos labores de protección foi a regulación artificial dos intercambios de auga e materiais entre as lagoas e o océano adxacente. Xorde a dúbida acerca de se esta situación pode ou non ser equiparable a procesos de illamento natural ou ás alteracións que se puideran derivar dun ano hidrolóxico excepcional. Consideramos que esta situación non supuxo un cambio drástico na súa dinámica xa que moitas lagoas manteñen estes períodos de desconexión de xeito natural. O regulamento artificial estendeuse aproximadamente un ano, o que supón unha duración escasa na dinámica natural a longo prazo dunha lagoa pechada ou semipechada. A modificación do hidroperíodo por un tempo limitado considérase similar ao que se pode dar en condicións naturais; se ben é certo que supuxo unha maior vinculación coa cunca e as súas fontes de contaminación durante este tempo debido a esta evacuación regulada.

Non constatamos un descenso no estado de conservación das lagoas mentres mantiveron esta conexión intervida; non se detectaron perdas de especies vexetais ou hábitats, nin alteracións significativas nos parámetros limnolóxicos.

Si se detectaron alteracións posteriores derivadas da instalación e desmontaxe das barreiras, procesos que mostraron ser os máis críticos xa que, tras estas accións, algunhas das lagoas atópanse na actualidade afastadas do que se considera un bo estado ecolóxico, mostrando cambios importantes nalgúns parámetros limnolóxicos e na configuración dos hábitats e as biocenoses.

O estado de conservación destes humidais, analizado a nivel xeral e non só como consecuencia do afundimento do Prestige, resultou moi desigual, evidénciase en todos eles a influencia humana. As principais afeccións detectáronse na modificación da área ocupada polos hábitats dos medios supralitorais, na presenza de especies alóctonas e invasoras e na modificación do ciclo hidrolóxico, así como sobre as características físico-químicas das súas augas. A monitorización limnolóxica detectou a chegada de nutrientes de orixe antrópica ás lagoas, tanto antes como despois do seu regulamento artificial, e tamén “florecementos algais” no período 2005-2006 dominados nalgúns casos por cianobacterias.

Page 329: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

321

ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

RAMIL-REGO, P. et al. (2008). Os hábitats de interese comunitario en Galicia. Descrición e valoración territorial. Monografías do IBADER. Lugo.

RAMIL-REGO, P. et al. (2008). Os hábitats de interese comunitario en Galicia. Fichas descriptivas. Monografías do IBADER. Lugo.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

CILLERO, C., RAMIL-REGO, P. & RUBINOS, M. Las lagunas costeras de Galicia. I Jornadas de la Red Científica Redmarismas. Sant Carles de la Rápita, Delta del Ebro. Diciembre. 2005.

CILLERO, C., RAMIL-REGO, P. & REY, C. Dinámica temporal de 14 lagunas costeras gallegas tras el vertido de fuel del petrolero Prestige. XII Congreso de la Asociación Española de Limnología. IV Congreso Ibérico de Limnología. Porto, Portugal. Julio. 2004.

CILLERO, C., REY, C., RUBINOS, M. & RAMIL-REGO, P. Caracterización limnológica y botánica de las lagunas costeras e interiores de Galicia (NW Ibérico). XV Bienal da la Real Sociedad Española de Historia Natural. La Coruña. Septiembre. 2003.

GARCÍA, N., CILLERO, C. & RAMIL-REGO, P. Aplicación del phyto-pam a la monitorización de ecosistemas lagunares y fluviales de Galicia (NW Ibérico). XIII Congreso de la Asociación Española de Limnología. V Congreso Ibérico de Limnología. Barcelona. Julio. 2006.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento CILLERO CASTRO, C. (En realización). Valoración botánica y limnológica de los humedales incluidos en

la Red Natura 2000 de Galicia. Universidade de Santiago de Compostela. Director: Dr. Pablo Ramil Rego.

Proxectos Fin de Carreira REY RODRÍGUEZ, C. (2004). Caracterización y propuestas de gestión de lagunas costeras e interiores de

Galicia. Universidade de Santiago de Compostela. Escola Politécnica Superior de Lugo. Director: Dr. Pablo Ramil Rego.

Traballos de Investigación Tutelados (TITs) GARCÍA EIRALDI, N. (2006). Estudio de las lagunas costeras del litoral gallego, NW-Iberico: física,

química y biología de las aguas. Universidade de Santiago de Compostela. Director: Dr. Pablo Ramil Rego.

Page 330: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

322

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

El vertido del Prestige en la Comunidad Autónoma de Galicia. Estudio de su efecto sobre la meiofauna intermareal y el turismo en la Costa da Morte. PT4–(1-2)

I.P. Besteiro Rodríguez, M.ª Celia ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P.

(Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) EA2003/0123

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador)

Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. Secretaría de Estado de

Estudios y Análisis CONTÍA DA SUBVENCIÓN (Cuantía de la subvención) 19 122 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Conclusións en relación coa meiofauna: Está claro que o período de execución do proxecto (catro meses) é insuficiente para abordar

con detalle un problema destas características; polo tanto, os datos achegados non nos dan máis que unha primeira impresión do dano ocasionado na meiofauna intermareal.

Dada a carencia de datos previos ao accidente, só a partir do estudo detallado da recolonización das praias poderemos chegar a coñecer o verdadeiro impacto producido por esta vertedura de hidrocarburos, cando menos no que á meiofauna se refire.

Aínda que non chegou a producirse, en ningunha das localidades estudadas, o exterminio da meiofauna, a heteroxeneidade faunística e a densidade son baixas en case todas as mostras.

Os Nematodos son dominantes nas praias de Barrañán (marzo de 2003), Baldaio (novembro de 2002), Santa Mariña, Os Muíños (Merexo), San Pedro (O Pindo) e un lote de mostras de Carnota. Dominan os Copépodos Harpacticoideos nas comunidades encontradas en Barrañán (novembro de 2002) e nun lote de mostras de Traba.

Prodúcense situacións particulares de dominancia, que non temos atopado descritas na bibliografía, nas praias de San Francisco (Turbelarios – Nematodos), Traba (Turbelarios – Copépodos Harpacticoideos) e Baldaio (abril 2003) e Balarés (Turbelarios – Nematodos – Copépodos Harpacticoideos). Finalmente, os Gastrotricos son o grupo dominante nun lote de mostras da praia de Carnota.

A meiofauna temporal, case sempre escasa, está ausente nas praias de Barrañán, Baldaio, Os Muíños (Merexo), San Pedro (O Pindo) e San Francisco.

Nematodos e Copépodos Harpacticoideos están presentes en todas as localidades e mostras estudadas. Un terceiro grupo en importancia nas comunidades non alteradas, os Turbelarios, resultan ausentes nas praias de Barrañán (novembro de 2002) e Baldaio (novembro de 2003).

Os Ostrácodos, grupo de Crustáceos especialmente sensible ás alteracións do medio, están ausentes nas praias de Barrañán (novembro de 2002), Baldaio, Balarés, Os Muíños (Merexo) e San Francisco.

Polo que á fauna se refire, os Gnatostomúlidos cítanse por primeira vez no litoral ibérico.

Page 331: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

323

Conclusións en relación co turismo A oferta turística da Costa da Morte é maioritariamente de carácter familiar, baixa categoría e

pequena dimensión, o que limita de forma importante o seu crecemento e expansión, así como a mellora da calidade. Precisamente, a reducida dimensión das unidades produtivas e a atomización empresarial son dous elementos que permiten comprender outros problemas do sector turístico nesta zona, como a baixa rendibilidade ou as deficiencias na comercialización (Candela, 1996). Así mesmo, hai que salientar que, nos últimos anos, o crecemento da oferta de aloxamento se produciu nas categorías máis baixas, o que condiciona a calidade da oferta e o produto e servizo ofrecidos, así como os segmentos de mercado aos que se destina (Candela, opus cit.).

A oferta turística de calidade ten un importante impacto sobre a demanda turística xa que, en xeral, a demanda hoteleira de todas as categorías aumenta nas zonas en que se constrúen hoteis de categorías superiores, xa que se crea un contorno e un ambiente turístico con capacidade de atracción (REY, 1992). É, con todo, incuestionable que a mellora da oferta a través do investimento, público ou privado, en aloxamentos de categoría superior é un dos elementos indispensables se se quere desenvolver de forma eficiente o turismo nesta zona. Tras o desastre do Prestige, foi formulada por parte das autoridades a posibilidade de instalar un parador de turismo nesta zona como medida de reactivación e pulo do sector turístico. A idea consistía en construír un edificio novo ou rehabilitar algún dos múltiples pazos existentes, aínda que parece que de momento este investimento non se vai realizar.

Tamén é necesaria unha potenciación das infraestruturas existentes, coa mellora da rede viaria e os servizos ofertados aos visitantes, a fin de crear unha dinámica de retorno moi beneficiosa para conseguir que o sector comece a avanzar adecuadamente.

Ao mesmo tempo, hai que ter en conta que o sector turístico ten un importante efecto multiplicador sobre outros sectores produtivos, tanto do sector servizos como dos sectores primario e secundario, o que lle outorga un papel moi importante como valor engadido na produción nacional, valorada a través do PIB (Montaner, 1991).

Dentro do turismo existen modalidades que tiveron unha importante expansión nos últimos anos como parte das políticas de diversificación turística. Un exemplo diso é o turismo rural, que na Costa da Morte se desenvolveu dunha maneira importante, nomeadamente na comarca de Bergantiños, coa importancia que supón para o crecemento endóxeno das economías locais e para unha mellor conservación e aproveitamento dos recursos e da nova demanda existente. O turismo rural preséntase como unha alternativa ao turismo de sol e praia, permite obter uns ingresos que compensen o descenso da actividade agraria tradicional (Rodríguez & Furelos, 1995), o que resulta moi importante para zonas da Costa da Morte que están a sufrir un certo atraso económico, especialmente no interior, debido tanto á regresión demográfica e ao avellentamento da poboación como á emigración cara á capital da provincia ou outras zonas máis desenvolvidas economicamente. Ademais, nesta zona atópase un balneario, elemento tamén importante para o desenvolvemento do turismo, pois a demanda de turismo termal repártese ao longo do ano.

En xeral, o turismo contribúe a diversificar a actividade económica (Montaner, 1991), coa importancia que supón para o desenvolvemento das economías locais pouco dinámicas, funcionando como elemento de absorción de emprego en zonas onde existen poucas oportunidades de desenvolver outros sectores económicos e como alternativa a actividades tradicionais (Iglesias, 1998).

Outro dos problemas do turismo na Costa da Morte e, en xeral, en toda Galicia é a estacionalidade ou concentración de visitantes nunha época determinada do ano, o que condiciona a economía de moitas zonas, con considerables oscilacións no emprego, que tamén se ve afectado por este fenómeno (Besteiro, 2002). A estacionalidade é un obstáculo importante na modernización e

Page 332: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

324

mellora da calidade do sector turístico, pois afecta ás marxes de rendibilidade das empresas e limita o seu desenvolvemento.

Para a loita contra a estacionalidade é importante a xa devandita diversificación turística, que, ademais do turismo rural e termal, pode verse fomentada a través da promoción doutros tipos de turismo, como o de aventura, deportivo e de natureza, por medio da realización de rutas para visitar distintas paisaxes —como a ruta dos encoros do Xallas—, xa que existen nesta área recursos dabondo para o seu desenvolvemento e fomento.

A pesar dos problemas formulados, que non se poden desprezar, a Costa da Morte conta co principal elemento: uns recursos naturais, artísticos, tradicionais e gastronómicos que é preciso coidar e necesario utilizar como motor de desenvolvemento do turismo. Posuíndo os recursos e fomentando unha oferta de calidade, é posible conseguir que esta área arranque como foco permanente de atracción de turistas, aproveitando as sinerxías xeradas e obtendo unhas marxes de rendibilidade que permitan un desenvolvemento endóxeno do sector.

Así mesmo, hai que ter en conta que o desastre do Prestige danou considerablemente a imaxe desta área, coa consecuente diminución no número de turistas e o descenso no grao de ocupación. Para a súa dinamización e recuperación, son precisos novos investimentos públicos e privados que permitan a recuperación económica desta zona, de xeito que se evite o éxodo da poboación (Pardellas & Padín, 2003) derivado das limitacións existentes nas economías locais.

A pesar das dificultades que supón reparar a catástrofe producida, tanto dende o punto de vista medioambiental como económico e promocional, a celebración do Ano Santo Compostelán no 2004 supón unha oportunidade para a recuperación das variables turísticas, pois este evento provocará unha grande atracción de visitantes a Galicia, onde diversas zonas xeográficas se verán beneficiadas. A Costa da Morte como parte final do Camiño de Santiago pode verse favorecida polo turismo, circunstancia que debe ser aproveitada para tentar mellorar a calidade e os servizos ofertados e provocar o desenvolvemento definitivo do sector.

En suma, o sector turístico na Costa da Morte ten diferentes campos de acción, contando cos recursos turísticos necesarios para que se poida desenvolver de forma efectiva e exercer efectos beneficiosos no fortalecemento das economías locais. Para conseguilo, é preciso investir nunha oferta de calidade, así como mellorar as infraestruturas e diversificar o produto e a demanda turística. Só actuando neste sentido será posible conseguir que o turismo nesta zona se converta en motor de dinamización económica.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BESTEIRO, B. (2004). A oferta turística como elemento determinante para o desenvolvemento do turismo. A “Costa da Morte”. Análise Empresarial, 34: 57-62.

BESTEIRO, B. (2004). Caracterización socioeconómica y desarrollo del turismo en la “Costa da Morte”. Documentos de trabajo del IDEGA, Economía Aplicada, 21: 1-68.

VEIGA, P., RUBAL, M. & BESTEIRO, C. (2008). Estudio del efecto del fuel sobre la meiofauna de playas arenosas en los primeros días de la marea negra del Prestige. Nova Acta Científica Compostelana, 16: 87-99.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BESTEIRO, C., P. VEIGA, M. RUBAL, W. EUGÊNIO & L.H. CARVALHO. Initial results on the effect of the black tide caused by the tanker “Prestige” on the intertidal meiofauna of the Galician coast. 38th European Marine Biology Symposium. Aveiro, Portugal. Setembro. 2003.

Page 333: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

325

BESTEIRO, C., M. RUBAL, P. VEIGA, L.H. CARVALHO & W. EUGÊNIO. Interstitial fauna studies in the area of Galician coast affected by the Prestige oil spill. VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

BESTEIRO, C., L.H. CARVALHO, W. EUGÊNIO, P. VEIGA & M. RUBAL. Study of fuel effects on the sandy beaches meiofauna, during the first dates of the Prestige oil spill. VERTIMAR-2007. Vigo. Julio. 2007.

Page 334: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

326

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Efectos del vertido del buque Prestige sobre los bancos naturales de semilla de mejillón de las costas gallegas PT4–(1-2)

I.P. Fernández Pulpeiro, Eugenio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P.

(Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Contratos e convenios

(2004/CE328)

ORGANISMO FINANCIADOR(Organismo financiador) Caja España. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 10 775,86 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

En este proyecto se llevó a cabo la continuación del estudio de la dinámica de poblaciones de semilla de mejillón iniciada por nuestro equipo en el año 2001, durante el período comprendido entre febrero y julio de 2004. Las localidades estudiadas fueron Punta Cherpa (Malpica), Punta da Barca (Muxía), Punta Quilmas (O Pindo), Cabo de Udra (Bueu), Punta Borneira (Cangas) y Laxe do Mouro (A Guarda). En el informe final, se realizó un resumen de las pautas más adecuadas para explotar las distintas localidades estudiadas durante el año 2005 y se observó cómo el recubrimiento de semilla de mejillón registraba valores muy diferentes entre las localidades ubicadas en la Costa da Morte, con menor abundancia, respecto a las situadas más al sur.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BREA-BERMEJO, E., CÉSAR-ALDARIZ, J., LUSTRES-PÉREZ, V. & FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E. Efectos del vertido del Prestige sobre la fijación de la semilla de mejillón (Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1818) en las costas gallegas. Estudio preliminar. Actas del VII Foro dos Recursos Mariños e Acuicultura das Rías Galegas. O Grove. Octubre. 2004. 197-199. ISBN: 84-609-5211-8.

FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E., CÉSAR-ALDARIZ, J., BREA-BERMEJO, E. & LUSTRES-PÉREZ, V. Effects of the Prestige spill over the settlement of mussel seed (Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1818) on the Galician coast. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento BREA-BERMEJO, E. (2009). Cartografiado y dinámica de poblaciones de los bancos naturales de semilla

de mejillón en las costas atlánticas gallegas. Universidade de Santiago de Compostela. 460 pp. ISBN: 978-84-9887-211-8. Directores: Eugenio Fernández Pulpeiro & Javier César Aldariz.

Memorias de Licenciatura BREA BERMEJO, E. (2004). Bancos naturales de semilla de mejillón y percebe en las costas atlánticas

gallegas. Universidade de Santiago de Compostela. Directores: Eugenio Fernández Pulpeiro & Javier César Aldariz.

Page 335: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

327

Informes FERNÁNDEZ-PULPEIRO, E., CÉSAR-ALDARIZ, J., LUSTRES-PÉREZ, V. & BREA-BERMEJO, E. (2004). Efectos

del vertido del buque Prestige sobre los bancos naturales de semilla de mejillón de las costas gallegas. Informe final. Diciembre de 2004. 206 pp.

Page 336: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

328

Relación de proxectos PT4 – (1-2) sen información proporcionada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Evaluación del impacto de los vertidos del Prestige sobre el ecosistema de la plataforma y sus recursos pesqueros. Época de primavera. PT4–(1-2)

I.P. Olaso Toca, Ignacio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto Español de Oceanografía.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) ICM-CSIC; IEO, IIM-CSIC, IIQAB-CSIC; EPV/EHU

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

Acción especial urxente 2003

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 128 000 €

CÓDIGOS DE OUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Estudio del impacto del vertido del Prestige sobre las comunidades de zooplancton e ictioplancton. Subproxecto 1. PT4–(1-2)

I.P. Irigoyen Larrazabal, Xabier ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Fundación AZTI - AZTI Fundazioa.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del

proyecto) VEM2003-20573-C02-01

ORGANISMO FINANCIADOR(Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20573-C02-02

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Estudio del impacto del vertido del Prestige sobre las comunidades de zooplancton e ictioplancton. Subproxecto 2. PT4–(1-2)

I.P. López-Urrutia Lorente, Ángel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro Oceanográfico. Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20573-C02-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20573-C02-01

Page 337: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4.(1-2). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

329

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Estudio de la macrofauna y del suprabentos de las playas de Galicia tras la marea negra del Prestige. PT4–(1-2)

I.P. Junoy Pintos, Juan María ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Dpto. Biología Animal. Universidad de Alcalá.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08544

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Plan de Vixilancia ambiental de detección e avaliación de efectos do vertido sobre aves mariñas. PT4–(1-2)

I.P. Arcos Fernández, Francisco ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) ARCEA, SL.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 82 996,84 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Identificación, localización e cuantificación das aves mariñas presentes nas augas de Galicia. PT4–(1-2)

I.P. Barros, Álvaro ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) SEO/BIRD LIFE

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 96 953,96 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

Page 338: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

330

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Liñas de actuación en relación a poboación do Arao Común en Galicia PT4–(1-2)

I.P. Rodríguez Silvar, Juan ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) SEAS S.L.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 109 848,15 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Censo de aves no Parque Natural do Complexo Dunar de Corrubedo e Lagoas de Carregal e Vixán. PT4–(1-2)

I.P. ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) TERRANOVA S.L.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 73 478,71 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Deseño e aplicación de indicadores de sostibilidade á produción e comercialización do mexillón en Galicia. PT4–(1-2)

I.P. ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 24 971,32 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

Page 339: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4 – (3-4). IMPACTO SOBRE OS SISTEMAS BIOLÓXICOS

4.3. Avaliación toxicolóxica do fuel, os seus compoñentes e os seus produtos de degradación sobre a reprodución, o crecemento e a supervivencia en especies explotadas ou de interese ecolóxico

Biomarcadores, respostas morfolóxicas e bioensaios

4.4. Avaliación do impacto sobre as redes tróficas e procesos de bioacumulación

Foto: Victoriano Urgorri.

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

Page 340: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 341: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

333

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO

PT4 – (3-4). IMPACTO SOBRE OS SISTEMAS BIOLÓXICOS

Relator:

Ionan Marigomez Allende Departamento de Zoología y Biología Celular Animal

Facultad de Ciencias y Tecnología Universidad del País Vasco/ Euskal Herriko Unibertsitatea

48940 Leioa - Bizkaia

Resumo Dirixiuse un esforzo investigador importante a determinar o impacto do POS (Prestige oil spill) sobre os

sistemas biolóxicos, o que deu lugar á realización de 16 proxectos de investigación (11 caracterizáronse por un perfil máis toxicolóxico e 5 estiveron máis enfocados a avaliar os efectos ecolóxicos a nivel de poboación) e resultou un problema moi complexo. Aínda que o primeiro impacto foi esencialmente físico, debido á súa composición química e alta persistencia, non era previsible que o fuel causase unha gran toxicidade aguda senón efectos a longo prazo ou crónicos. O impacto foi heteroxéneo e de natureza diferente nas diversas áreas xeográficas afectadas e, ademais, prolongouse durante moito tempo. A existencia de áreas suxeitas a contaminación crónica na zona afectada supuxo unha dificultade engadida. En termos xerais, a concentración de hidrocarburos do fuel do Prestige en auga, sedimentos e biota diminuíra a niveis de fondo 1-2 anos despois da vertedura, aínda que con posterioridade rexistráronse subidas esporádicas. Estudouse o impacto sobre unha gran variedade de organismos (plancto, zoobentos, fitobentos, crustáceos, moluscos, peixes e aves) e, moi especialmente, en especies sentinela da saúde dos ecosistemas litorais, como o mexillón. Obtivéronse evidencias de impacto en diversos sistemas e niveis de complexidade biolóxicos e, en xeral, apreciáronse indicios de recuperación no prazo de 1-2 anos despois do accidente. Con todo, non se atopou unha correspondencia clara entre os niveis ambientais de contaminantes e os efectos biolóxicos, o que se atribuíu a varios factores de confusión (variabilidade estacional, fontes de tensión global, diferenzas no tempo de resposta, adaptabilidade das respostas biolóxicas, existencia de exposicións previas, incidencia de efectos secundarios que perduran unha vez cesada a acción directa dos contaminantes). É importante apuntar que os investigadores atoparon unha serie de obstáculos comúns que a miúdo dificultaron o avance das súas investigacións e a interpretación dos resultados obtidos. En primeiro lugar, a falta de datos anteriores á vertedura supuxo un hándicap para a interpretación dos resultados. Por iso, os investigadores recomendan a posta en marcha de programas ininterrompidos de seguimento dos efectos biolóxicos da contaminación mediante unha combinación de medidas de bioacumulación, biomarcadores e efectos a nivel poboacional utilizando mexillón e outras especies sentinela, o que permitiría: (a) obter valores basais de referencia, (b) avaliar efectos da contaminación crónica e potenciais efectos silentes que poidan resultar dunha vertedura accidental, e (c) diminuír a incerteza no diagnóstico do impacto biolóxico de futuras verteduras accidentais. En segundo lugar, a maioría dos investigadores desenvolveran a súa actividade científica no ámbito restrinxido do seu campo de traballo e as cuestións expostas requirían unha visión holística do problema. Moitos dos investigadores implicados neste plan de traballo chegaron a adquirir esa visión holística, o que supón un avance en canto á capacidade de resposta científica fronte a futuras verteduras mariñas accidentais.

Resumen Se dirigió un esfuerzo investigador importante a determinar el impacto del POS (Prestige oil spill) sobre los

sistemas biológicos, lo que dio lugar a la realización de 16 proyectos de investigación (11 se caracterizaron por un perfil más toxicológico y 5 estuvieron más enfocados a evaluar los efectos ecológicos a nivel de población) y resultó un problema muy complejo. Aunque el primer impacto fue esencialmente físico, debido a su composición química y alta persistencia, no era previsible que el fuel causara una gran toxicidad aguda sino efectos a largo plazo o crónicos. El impacto fue heterogéneo y de naturaleza diferente en las diversas áreas geográficas afectadas y, además, se prolongó durante mucho tiempo. La existencia de áreas sujetas a contaminación crónica en la zona afectada supuso una dificultad añadida. En términos generales, la concentración de hidrocarburos del fuel del Prestige en agua, sedimentos y biota había disminuido a niveles de fondo 1-2 años después del vertido, aunque con posterioridad se registraron subidas esporádicas. Se estudió el impacto sobre una gran variedad de organismos (plancton, zoobentos, fitobentos, crustáceos, moluscos, peces y aves) y, muy especialmente, en especies centinela de la salud de los ecosistemas litorales, como el mejillón. Se obtuvieron

Page 342: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

334

evidencias de impacto en diversos sistemas y niveles de complejidad biológicos y, en general, se apreciaron indicios de recuperación en el plazo de 1-2 años después el accidente. Sin embargo, no se encontró una correspondencia clara entre los niveles ambientales de contaminantes y los efectos biológicos, lo que se ha atribuido a varios factores de confusión (variabilidad estacional, fuentes de estrés global, diferencias en el tiempo de respuesta, adaptabilidad de las respuestas biológicas, existencia de exposiciones previas, incidencia de efectos secundarios que perduran una vez cesada la acción directa de los contaminantes). Es importante reseñar que los investigadores encontraron una serie de obstáculos comunes que a menudo dificultaron el avance de sus investigaciones y la interpretación de los resultados obtenidos. En primer lugar, la falta de datos anteriores al vertido supuso un hándicap para la interpretación de los resultados. Por ello, los investigadores recomiendan la puesta en marcha de programas ininterrumpidos de seguimiento de los efectos biológicos de la contaminación mediante una combinación de medidas de bioacumulación, biomarcadores y efectos a nivel poblacional utilizando mejillón y otras especies centinela, lo que permitiría: (a) obtener valores basales de referencia, (b) evaluar efectos de la contaminación crónica y potenciales efectos silentes que puedan resultar de un vertido accidental, y (c) disminuir la incertidumbre en el diagnóstico del impacto biológico de futuros vertidos accidentales. En segundo lugar, la mayoría de los investigadores habían desarrollado su actividad científica en el ámbito restringido de su campo de trabajo y las cuestiones planteadas requerían una visión holística del problema. Muchos de los investigadores implicados en este plan de trabajo han llegado a adquirir dicha visión holística, lo que supone un avance en cuanto a capacidad de respuesta científica frente a futuros vertidos marinos accidentales.

Abstract A tremendous research effort was addressed to determine POS (Prestige oil spill) impact on biological systems,

which gave way to 16 research projects (11 with more toxicological endpoints and 5 focused on ecological effects at population level) and resulted to be a complex problem. The first impact was essentially physic but, due to its chemical composition and high persistence, a low acute toxicity was expected together with long-term and chronic effects. The impact was heterogeneous and of distinct nature depending on the diverse geographical areas affected and, besides, it was long-lasting. Moreover, the interpretation of the results was hampered by the existence of localities subjected to chronic pollution in the affected area. Overall, the concentration of hydrocarbons from the Prestige fuel-oil in water, sediments and biota was reduced to background levels 1-2 years after the spill, albeit further on various peaks were sporadically recorded. The impact on a great variety of organisms was investigated (plankton, benthos, crustaceans, molluscs, fishes and birds) and, particularly, on coastal ecosystem sentinel species, such as mussels. This impact was readily evident in several biological systems and complexity levels and, overall, a recovery trend was often envisaged beyond 1-2 years after the accident. Nevertheless, a clear correspondence between the environmental levels of pollutants and the biological effects was rarely found, which was attributed to various confounding factors (seasonal variability, global stress sources, different response times, adaptability of the biological responses, incidence of secondary effects that persist beyond abatement of the direct action of pollutants). It is worth noting that researchers faced common drawbacks that often hampered the progress of their research and the interpretation of the results. First, the lack of data previous to the spill was a handicap to interpret the results. For this reason, researchers recommend the launching of continuous monitoring programs of pollution biological effects based on the measurement of bioaccumulation, biomarkers and population-level effects in mussels and other sentinel species, which would permit (a) to obtain reference baseline values; (b) to assess the effects of chronic pollution and potential silent effects that might result from an accidental spill; and (c) to reduce uncertainty in the diagnosis of the biological impact of incoming accidental spills. Second, whereas the questions to answer required a holistic perspective of the problem, the research activity carried out beforehand by most researchers had been focused on restricted research topics. Fortunately, many researchers involved in this research plan have succeeded in acquiring the required holistic viewpoint, which constitutes a relevant advance as regards the capacity for scientific response against incoming accidental marine spills.

Avaliación do impacto sobre os sistemas biolóxicos No marco do Plan estratéxico de investigación sobre verteduras mariñas accidentais (VEM),

dirixiuse un esforzo investigador importante a determinar o impacto do POS (Prestige oil spill) sobre os sistemas biolóxicos, o que deu lugar á realización de 16 proxectos de investigación nos que participaron máis de 100 investigadores de persoal e, no seu conxunto, supuxo o traballo de máis de 300 persoas. Destes proxectos, 11 caracterizáronse por un perfil máis toxicolóxico e 5 estiveron máis enfocados a avaliar os efectos ecolóxicos a nivel de poboación. A cuestión chave foi caracterizar o impacto e determinar a súa magnitude en termos de extensión, gravidade e duración. Obtivéronse evidencias de impacto en diversos sistemas biolóxicos e, en xeral, apreciáronse indicios de recuperación no prazo de 1-2 anos despois do accidente. Isto non quere dicir que os sistemas biolóxicos alcanzasen necesariamente o mesmo status e as propiedades que tiñan anteriormente.

Page 343: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

335

Simplemente, os sistemas naturais son dinámicos e adáptanse, na medida do posible, ás circunstancias imperantes ou, en caso contrario, sucumben, o que adoita ser bastante excepcional. Varias investigacións concluíron que, a pesar das evidencias de clara recuperación, os valores de referencia para certos parámetros biolóxicos resultaron modificados. Despois de calquera episodio catastrófico, os ecosistemas tenden naturalmente a alcanzar un novo equilibrio homeostático. Para ser honesto, a nosa preocupación é cales son para nós, como seres humanos, as consecuencias dese novo equilibrio e como se ve alterado o noso estado de benestar; o que non pode resolverse no contexto dunha acción de investigación limitada no tempo. Este principio é moito máis crucial cando se aplica a escala local porque, para unha determinada poboación humana, as consecuencias dun novo estado de equilibrio poden ser dramáticas en canto a recursos, benestar, saúde, etc. Por outra banda, o feito de que a natureza sexa capaz de superar unha vertedura accidental non significa que esa recuperación sexa de balde; sempre carrexará custos (impacto, esforzo de recuperación, novas condicións de estado estacionario) e, por tanto, en calquera caso, os responsables deberían asumir o devandito custo.

Dito isto, debe sinalarse que a avaliación do impacto da vertedura do fuel de Prestige sobre os sistemas biolóxicos resultou un problema moi complexo. Por unha banda, é obvio que cada derramo de petróleo constitúe unha situación única e complexa, polo que, aínda que se poida aprender de experiencias previas, cada caso esixe un programa de vixilancia ad hoc que non pode ser deseñado a priori sen coñecer as súas circunstancias particulares. No entanto, algúns principios básicos poden resultar útiles para deseñar e poñer en marcha programas destinados a determinar o grao de impacto causado por derramos de petróleo no ecosistema mariño. Unha avaliación integrada do devandito impacto requiriría datos de hidrodinámica da área, composición química e concentración de hidrocarburos, biomarcadores de exposición e de efecto biolóxico, e parámetros de relevancia a nivel poboacional (condición, crecemento, reprodución, acervo xenético) e de comunidades biolóxicas. Todos estes aspectos, en maior ou menor medida, foron tratados nas distintas investigacións realizadas no marco do PT4.

Entre as particularidades que contribuíron a que a avaliación do impacto da vertedura do Prestige resultase unha tarefa especialmente difícil, cabe destacar as seguintes:

1) Debido á súa composición química (hidrocarburos de cadea pesada), non era previsible que o fuel causase unha gran toxicidade aguda senón efectos a longo prazo ou crónicos (impacto silente), o que xunto, coa súa alta persistencia, apuntaba a que os efectos poderían durar moito ou, mesmo, non ser evidentes ata ao cabo de varios anos, polo que, en calquera caso, resultaría moi difícil, quizais imposible, vinculalos á vertedura. A exposición a hidrocarburos pesados non produce necesariamente efectos tóxicos letais senón cambios a nivel xenético, molecular, celular e fisiolóxico que poden chegar a comprometer a viabilidade ou a condición biolóxica dos organismos e provocar, en último termo, o declive da poboación a longo prazo. Foi, por iso, necesario avaliar os efectos subletais e crónicos, e iniciar a toma de datos tan axiña como fose posible, coas accións urxentes postas en marcha na primavera do 2003.

2) O impacto foi heteroxéneo e de natureza diferente nas diversas áreas xeográficas afectadas. Débese considerar que o derramo estendeuse varios centos de quilómetros e que as propiedades fisicoquímicas e a composición da vertedura foron moi diferentes na área de primeiro impacto (Galicia) e nas máis afastadas (Costa Vasca). Doutra banda, a vertedura prolongouse durante moito tempo, máis aló de 1 ano. Víronse afectados >1000 km de costa e unha gran variedade de hábitats, dende o supralitoral e o intermareal ata a contorna batial. Con todo, nas inmediacións de localidades intensamente afectadas, coa maioría dos organismos bentónicos practicamente extintos a escala local, outras localidades próximas presentaban unha incidencia mínima. Pola contra, 8 meses despois da vertedura detectouse unha afección notoria en espécimes bentónicos na plataforma continental vasca (ata polo menos 150 m de profundidade), o que pon de manifesto que a área

Page 344: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

336

potencialmente afectada da plataforma vasca foi maior da esperada a partir dos datos existentes de chegada e o impacto de fuel.

3) Dadas as propiedades do fuel e as características do patrón de dispersión da vertedura, o primeiro impacto evidente foi esencialmente físico. En Galicia, láminas, pastillas e galletas de chapapote viscoso cubriron o substrato e a maioría dos organismos vivos (algas, crustáceos, moluscos, peixes, etc.) dende o intermareal ata a plataforma. Ademais, en moitos lugares, as actividades de limpeza estenderon a contaminación á zona supralitoral e, mesmo, a chans próximos. Ao cabo dunhas semanas, un fuel máis esponxoso, empurrado polo vento ao longo da superficie do mar, comezou a chegar ao Cantábrico e á costa vasca en agregados de pequenas porcións (táboas, galletas e pastillas) que basicamente cubriron (con zonas costeiras fortemente impactadas e outras sen impacto) zonas intermareais onde unha gran variedade de especies animais e vexetais se viron afectadas localmente. Posteriormente, a afección estendeuse cara á zona submareal e de plataforma, como consecuencia da limpeza natural das zonas intermareais (por acción da ondada), feito que ocorreu durante anos.

4) A existencia de áreas suxeitas a contaminación crónica (contaminación por petróleo incluída) na zona afectada supuxo unha dificultade engadida. A nivel global, estímase que a cantidade anual total de hidrocarburos do petróleo vertidos sistematicamente ao medio mariño reduciuse de 6 millóns Tm na década dos 70 ao nivel actual de 1,3 millóns Tm. Con todo, a presenza de contaminación crónica é aínda unha realidade especialmente relevante nalgunhas localidades da zona afectada. A dita contaminación afecta á susceptibilidade dos organismos, á resiliencia dos ecosistemas e á interpretación de efectos biolóxicos en programas de avaliación e seguimento do impacto de verteduras accidentais.

5) En termos xerais, 1-2 anos despois da vertedura, a concentración de hidrocarburos do fuel do Prestige en auga, sedimentos e biota diminuíra a niveis de fondo, aínda que, con posterioridade, se rexistraron subidas esporádicas debido probablemente á mobilización de fuel residual inmobilizado en sedimentos máis profundos e ao lavado, como consecuencia de temporais invernais, das manchas que cubriron o litoral durante anos.

6) É habitual que en estudos de seguimento do impacto biolóxico a longo prazo non se atope unha correspondencia clara entre os niveis ambientais de contaminantes e o sinal dos biomarcadores medidos en especies sentinela como os mexillóns. Semellantes inconsistencias atribuíronse a factores como a variabilidade estacional e as fontes de tensión global, así como a diferenzas no tempo de resposta e á adaptabilidade das respostas biolóxicas, a existencia de exposicións previas e a incidencia de efectos secundarios que perduran unha vez cesada a acción directa dos contaminantes.

7) Por último, é importante apuntar que os investigadores atoparon unha serie de obstáculos comúns que a miúdo dificultaron o avance das súas investigacións e a interpretación dos resultados obtidos. En primeiro lugar, en moitos casos a falta de datos anteriores á vertedura supuxo un hándicap para a interpretación dos resultados, dado que para a maioría dos parámetros de interese non existía, e de feito non existe hoxe en día, un programa de seguimento continuo na área afectada pola vertedura. En segundo lugar, a maioría dos investigadores desenvolveran a súa actividade científica no ámbito restrinxido do seu campo de traballo e as cuestións expostas requirían unha visión holística do problema.

Caracterizouse e avaliouse o impacto da fracción soluble do fuel vertido sobre a estrutura e funcionamento dos compoñentes microbianos do plancto das costas de Galicia mediante experimentación en mesocosmos e concluíuse que este foi leve. De feito, para que a comunidade planctónica microbiana se vira significativamente afectada sería necesaria unha concentración de PAHs dunha orde de magnitude superior á rexistrada nas augas costeiras galegas despois da vertedura. Ademais, concluíuse que tamén os copépodos mariños resisten a exposición a concentracións de PAHs superiores ás atopadas habitualmente nas zonas afectadas pola vertedura. A

Page 345: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

337

toxicidade dos devanditos compostos para o zooplancto é aditiva, é dicir, non hai interaccións (sinerxismos, antagonismos) evidentes no que se refire á toxicidade aguda dos diversos compoñentes químicos do chapapote. No entanto, neste caso non se pode descartar a aparición de efectos a longo prazo, dado que os PAHs se bioacumularon no zooplancto. Ademais, algúns compoñentes do microzooplancto (ciliados) resultaron especialmente sensibles á exposición a concentracións baixas de PAHs, o que fai supor que puido ocorrer un impacto considerable sobre a rede microbiana e, en consecuencia, sobre o fluxo de carbono do océano. Doutra banda, a contribución das feces do zooplancto ao transporte de contaminantes a capas profundas identificouse como un risco potencial asociado á vertedura, que anteriormente pasara inadvertido. Demostrouse que, para os organismos acuáticos nadadores e do plancto, a fracción do fuel acomodada á auga, moito menos conspicua e que non necesariamente se despraza xunto coa mancha negra flotante, era a realmente perigosa dende o punto de vista ecotoxicolóxico. De feito, durante as primeiras semanas posteriores á vertedura, a auga das zonas máis afectadas, sen manipulación nalgunha, resultou inadecuada para o desenvolvemento larvario dos invertebrados mariños. Esta situación reverteu ao cabo de poucos meses. Así mesmo, durante 2-3 meses despois da vertedura, a concentración de PAHs alcanzou valores desmesurados en mexillón silvestre en Galicia; e mantivéronse estes valores por riba dos niveis de fondo mesmo un ano despois.

Pola contra, a ecotoxicidade do sedimento da plataforma continental galega foi moi reducida, o que se atribúe á enorme dilución da carga contaminante en alta mar e a recuperación nos sedimentos areosos da franxa costeira, e desapareceu por completo aos seis meses. Determináronse as concentracións de metais e contaminantes orgánicos en diferentes sedimentos da costa galega (ría de Corme-Laxe) tras a vertedura do Prestige e comparáronse con niveis destes contaminantes en zonas do golfo de Cádiz (Baía de Alxeciras). A presenza de niveis elevados de PAHs en sedimentos e de niveis moderados de metais nalgunhas das zonas estudadas en Galicia puxo en evidencia a influencia da vertedura de petróleo na zona. Identificouse e cuantificouse o efecto adverso dos contaminantes presentes no fuel do Prestige, demostrando que a especie Ampelisca brevicornis é adecuada para realizar ensaios de toxicidade aguda en sedimentos e o poliqueto Arenicola marina para caracterizar zonas afectadas polas verteduras de petróleo. Os PAHs do Prestige que máis se bioacumularon foron fluoranteno, benzo(a)pireno e benzo(k)fluoranteno mentres que fenantreno e antraceno se acumularon inicialmente e logo se metabolizaron. Os sedimentos de Corme-Laxe non presentaron toxicidade aguda 4 anos despois do POS, aínda que a presenza dalgúns metais e PAHs nos sedimentos supuña aínda un risco potencial para a súa calidade destes e a bioacumulación de PAH en poliquetos indicaba a posibilidade de efectos subletais. Por iso se levaron a cabo unha serie de bioensaios de toxicidade subletal con invertebrados e vertebrados mariños nos que se mediron varios biomarcadores, o que permitiu distinguir “zonas grises” no relativo á toxicidade dos sedimentos. Demostrouse que, a diferenza da notable degradación de sedimentos que resulta da contaminación moderada pero crónica que afecta á Baía de Alxeciras, os sedimentos de Corme-Laxe presentaban unha gran capacidade ambiental de recuperación tras a vertedura accidental.

Na costa vasca, avaliáronse posibles cambios na estrutura de comunidades bentónicas intermareais (flora e fauna) como consecuencia da vertedura do Prestige. Recolleuse información sobre a variabilidade espacial da vexetación intermareal á escala de metros, decenas de metros e quilómetros, así como información sobre a súa variabilidade interanual e estacional. A conclusión principal do estudo foi que a estrutura das comunidades de macroalgas atopábase pouco alterada un ano despois da chegada das primeiras manchas de fuel á costa vasca. Non se detectou mortalidade nas algas e tanto a calcaria Corallina elongata, elemento estruturador da vexetación intermareal, como as principais especies acompañantes mantiveron niveis de cobertura semellantes durante o período 2004-2006. Así mesmo, non se apreciaron diferenzas entre localidades ás que arribaran distintas cantidades de fuel. Con todo, a riqueza de especies, a diversidade e a cobertura algal total foron, en xeral, particularmente pobres durante o primeiro ano do estudo (2004), polo que non se descarta certo

Page 346: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

338

efecto negativo a escala rexional sobre a vexetación intermareal. Aínda que para a totalidade da costa vasca non se dispón de datos previos ao accidente do Prestige cos que realizar comparacións, si existe unha longa serie temporal de datos para unha das localidades (Kobaron). Nesta localidade, a riqueza específica e diversidade foron particularmente baixas en 2004, pero tamén o foron en 2002 (situación previa ao accidente). Por tanto, os baixos valores de riqueza específica, diversidade e cobertura algal puideron ter a súa orixe en factores naturais. De feito, a proliferación de especies meridionais (p.e. Centroceras clavulatum) e a detección, con coberturas elevadas, dunha nova especie exótica introducida do xénero Herposiphonia poderían ser evidencias do impacto do cambio climático na vexetación intermareal da costa vasca. Respecto da fauna bentónica de substrato duro da costa vasca, non se atoparon diferenzas significativas nas comunidades do nivel intermareal medio, as máis próximas á zona de acumulación do chapapote, e as diferenzas atopadas no nivel intermareal inferior foron asociadas á variabilidade natural propia destas comunidades. No entanto, estas poboacións aparentemente inalteradas poderían presentar danos xenéticos que afectarían a longo prazo a súa capacidade de adaptación, polo que se recomendou realizar estudos adicionais para descartar tal opción. De calquera modo, a falta de datos previos ao afundimento do Prestige sobre as comunidades afectadas limitou en gran medida a interpretación dos resultados obtidos.

A variabilidade xenética é o patrimonio evolutivo máis importante que posúe calquera ser vivo, xa que da súa magnitude depende a capacidade intrínseca de responder e adaptarse a cambios ambientais. Malia que despois dunha vertedura accidental se recuperase a densidade poboacional característica dunha especie afectada, isto non supón necesariamente que a súa variabilidade xenética non se vise deteriorada. Debido ao patrón de dispersión heteroxéneo da vertedura, aínda que moitas poboacións de macroinvertebrados bentónicos resultaron practicamente extintas a nivel local, outras próximas non resultaron aparentemente afectadas. En consecuencia, as localidades máis afectadas recolonizáronse con certa facilidade. Concretamente, co obxectivo de determinar se as poboacións afectadas polo derramo presentaban algunha redución apreciable da súa variabilidade xenética 1,5 anos despois da vertedura, investigáronse poboacións do caramuxo Littorina saxatilis en sete áreas moi afectadas (Cedeira, Laxe, Camelle, Muxía, Aguiño, Ons e Mougás); seleccionáronse, en cada unha delas, unha localidade impactada e dous controis (tipicamente a ambos os dous lados da impactada). Non se detectou ningunha redución significativa da variabilidade xenética en ningún dos marcadores estudados (3 microsatélites e 800 AFLPs) nas localidades impactadas, polo menos en relación aos seus respectivos controis. Do mesmo xeito, a diversidade xenética non se viu aparentemente afectada na navalla, Ensis arcuatus, nas Cíes, aínda que houbo cambios significativos en determinadas frecuencias alélicas. Por iso, concluíuse que aqueles organismos que presentan ampla distribución e alta densidade de poboación son moi resistentes á perda de variabilidade xenética como consecuencia dunha vertedura accidental, a diferenza dos casos de contaminación persistente ou crónica. Esta conclusión é extensiva a outras especies de características poboacionais similares ás da especie estudada e, con maior motivo, a outras de maior capacidade de dispersión, como o mexillón ou o percebe, pero non pode aplicarse a especies que xa con anterioridade estivesen nunha situación delicada, como aquelas en perigo de extinción, con alto grao de fragmentación ou sometidas a un elevado nivel de capturas comerciais. No entanto, en calquera caso, detectáronse algúns efectos xenéticos, que poderían reflectir procesos de adaptación nas poboacións afectadas pola vertedura. Para coñecer as consecuencias dos devanditos efectos sería necesario comprobar no futuro se estes perduran ou desaparecen co paso dos anos.

Estimouse que, polo menos, entre 115 000 e 230 000 aves morreron como consecuencia directa do impacto físico da vertedura. Ademais, realizouse o seguimento do impacto da vertedura sobre a ecoloxía trófica das aves mariñas. A tal fin, determináronse isótopos estables en cadáveres de corvo mariño cristado e gaivota patiamarela recollidos dende o inicio da vertedura ata o 2003. No corvo mariño cristado, o valor isotópico do nitróxeno en plumas en fase de muda activa durante a vertedura foi maior que en plumas primarias, formadas con anterioridade ao outono de 2002, o que revelou unha

Page 347: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

339

tensión nutricional severa. Así mesmo, os niveis isotópicos e dalgúns elementos traza que se atoparon no mesmo período en fígado e músculo indicaron claramente que a condición física destas aves era deficiente. Análises posteriores de isótopos de N de plumas recollidas en 2005 suxeriron que, ou ben o corvo mariño variara a súa dieta cara a presas de nivel trófico inferior, ou ben que se produciu un descenso xeneralizado nos valores isotópicos basais do ecosistema. Doutra banda, dado que os niveis de PAHs en ovos foron elevados (e.g., en falcón peregrino medíronse ata 461.08 ng/g, o que supón unha dose tóxica), era previsible atopar efectos a longo prazo. De feito, 17 meses despois da vertedura, seguía afectada a saúde de gaivotas patiamarelas adultas criadas en colonias afectadas. Estas gaivotas presentaban altos niveis de PAHs totais en sangue, desordes fisiolóxicas, afeccións en fígado e riles, e elevados niveis de actividade EROD hepática. Os polos (xuvenís) presentaban efectos máis atenuados ca os adultos, pero incorporaron PAHs a través do alimento, o que a longo prazo puido producir efectos similares aos rexistrados en adultos. Estas observacións de campo confirmáronse en experimentos de laboratorio, onde ademais se atopou que os efectos biolóxicos dependen tanto do xénero como do patrón temporal da exposición. Tamén se investigou a neurotoxicidade nas aves mariñas máis afectadas polo POS (Arao dos cons, Arao papagaio e Carolo) e atopouse un efecto inhibitorio sobre a actividade AChE cerebral no Arao dos cons e Carolo, pero non no Arao papagaio.

Investigouse, así mesmo, o potencial impacto da vertedura en diversos aspectos da bioloxía de especies demersais ictícolas de interese comercial (rodaballo, pescada, faneca e rapante). En 2004, determinouse experimentalmente o impacto do fuel no crecemento somático (tanto en peso como en talle) en xuvenís de rodaballo sometidos a inxestión de chapapote durante 40 días. Ademais, determináronse biomarcadores e outros parámetros biolóxicos de interese en mostras de sangue, bile, fígado e gónadas. Aínda que non se rexistrou unha mortalidade significativa, a presenza de fuel no alimento produciu un impacto notable sobre o crecemento somático, reduciuse drasticamente tanto o peso como o talle cando aumentaba a concentración de fuel na dieta. Co fin de determinar se se podía detectar o efecto do Prestige nos patróns de crecemento en pescada, estudáronse otolitos de recrutas de 1 ano nados en 2001-2005. Con todo, dado que os patróns de crecemento diario mostraron gran variabilidade individual e dimorfismo sexual e que as taxas de crecemento víanse lixeiramente influenciadas pola temperatura e outros factores climáticos, non foi posible identificar ningún efecto atribuíble á vertedura. En rapante, observouse que as clases de idade máis novas presentaron taxas de crecemento anómalas en 2003 pero, ante a falta dunha serie temporal, resultou imposible atribuír este fenómeno á vertedura, á variabilidade interanual ou a factores climatolóxicos. Analizouse, ademais, a capacidade reprodutiva de pescada e faneca mediante exame histolóxico da gónada. O primeiro dato importante é que se rexistrou atresia gonadal masiva en 2003 e 2004 en femias en fase de prepostura, cuns niveis nunca antes rexistrados. Confirmouse que esta alteración afectaba á fecundidade pero, con todo, como en tantos outros casos, non foi posible determinar se a causa do nivel elevado de atresia foi o impacto da vertedura ou a existencia de flutuacións naturais. En faneca, os niveis de atresia gonadal máis altos rexistráronse en 2004, primeiro ano de estudo, e logo diminuíron paulatinamente ata valores mínimos en 2006. Con todo, dado que se carecía de datos anteriores, non se puido determinar se houbo realmente unha subida despois da vertedura ou se se trata dunha tendencia a longo prazo (i.e., debida a cambios meteorolóxicos a gran escala –cambio climático– ou a fenómenos oceanográficos) ou de variabilidade natural.

En diversas zonas xeográficas do golfo de Biscaia, realizouse unha análise histopatolóxica do fígado en pescada e anchoa, en 2003 e 2004, para determinar a prevalencia de parasitos, centros de melanomacrófagos, lesións inespecíficas (inflamación, atrofia, necroses, apoptosis), lesións toxicopáticas non neoplásicas (e.g., polimorfismo nuclear hepatocelular), focos de alteración celular, tumores benignos e malignos. Rexistrouse unha alta incidencia de polimorfismo nuclear hepatocelular e parasitoses por nematodos pero non puideron relacionarse coa vertedura, xa que debido á falta de datos históricos non se concluíu se as prevalencias atopadas eran normais ou significativamente

Page 348: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

340

elevadas despois da vertedura. Curiosamente, en anchoa, sobre a que se tiñan datos de anos anteriores referentes á infestación por Anisakis, rexistrouse unha intensidade de infestación 5-10 veces maior que en anos anteriores, o que posteriormente deu lugar a mínimos históricos de infestación en 2004. Doutra banda, obtivéronse os primeiros datos sobre actividades de encimas peroxisómicos e de biotransformación, e sobre estrutura e actividade do sistema lisosómico, todos eles parámetros de alto valor toxicolóxico. Ademais, en pescada clonáronse varios xenes de interese toxicolóxico, cuxas secuencias se achegaron ás bases de datos internacionais, e estudouse a variabilidade do seu patrón de expresión en relación con factores ambientais na zona de estudo.

Investigouse unha batería de biomarcadores de exposición a contaminantes e de efecto biolóxico (EROD, glutatión-S-transferasa, glutatión reductasa, catalasa e integridade do DNA) en fígado de rapante e escarpón recollidos na plataforma 5 meses despois da vertedura. Atopouse un alto nivel de tensión oxidativo, especialmente na área de Fisterra, que se correlacionou positivamente coa presenza de agregados de chapapote. Os cambios nos biomarcadores non puideron atribuírse unicamente aos compoñentes do fuel vertido, debido á falta de datos anteriores na zona de estudo e á existencia da contaminación de fondo crónica na plataforma. Con todo, 2-3 anos despois da vertedura, rexistrouse unha redución significativa no sinal dos devanditos biomarcadores (encimas de desintoxicación e tensión oxidativo), o que se interpretou como un retorno a supostos valores de referencia anteriores á vertedura.

Os estudos de campo completáronse con varios experimentos no laboratorio. Expuxéronse muxo e rodaballo a un fuel pesado similar ao da vertedura do Prestige. En muxo, o tratamento provocou efectos transitorios pero significativos (activación do metabolismo de biotransformación de fase I, proliferación de peroxisomas, tensión oxidativa, alteracións da homeostase de lípidos e no sistema lisosómico hepático, o sistema endócrino e o sistema inmune). Así mesmo, como resultado da exposición experimental a PAHs do fuel do Prestige en sedimento, observouse unha indución de biomarcadores (encimas de desintoxicación: EROD) e un aumento de lesións histopatolóxicas en especies de cultivo, dourada e linguado senegalés. Ademais, realizáronse experimentos de laboratorio con troita como modelo para coñecer os mecanismos de acción dos PAHs do fuel vertido no referente a reprodución e o seu control neuroendócrino en peixes teleósteos. Entre os efectos cabe destacar a disrupción de hormonas esteroides interrenais e gonadais, á alteración do metabolismo enerxético e a indución de encimas antioxidantes e de detoxificación.

En xeral, os resultados indicaron que a vertedura puido ter un impacto subletal en peixes litorais así como en zonas extraterritoriais ao longo da plataforma Ibérica Norte media/exterior e en explotacións piscícolas. No entanto, sen series temporais de datos e un mellor coñecemento da bioloxía das especies de interese, resultou imposible establecer unha relación causa-efecto entre as respostas e alteracións rexistradas en peixes e a toxicidade do fuel vertido.

Finalmente, varios grupos investigaron as respostas fronte á vertedura do mexillón, recoñecido biomonitor dos niveis biodispoñibles de contaminantes ambientais e sentinela do estado de saúde dos ecosistemas litorais. Ao longo da costa de Galicia, determináronse os niveis tisulares de PAHs en mexillóns silvestres durante os meses de febreiro, xuño e novembro de 2003 en 24 estacións e confirmouse a presenza de compostos alifáticos e aromáticos do fuel do Prestige. En xuño, os niveis diminuíron sensiblemente na maioría das estacións e, en novembro de 2003, rexistráronse niveis similares aos anteriores á vertedura. Con todo, nalgunhas localidades déronse con posterioridade subidas esporádicas, probablemente debido á mobilización de fuel residual inmobilizado en sedimentos máis fondos e ao lavado, como consecuencia de temporais invernais, das manchas que cubriron o litoral durante anos.

Tres meses despois da vertedura, o sistema de defensa inmunitaria viuse afectado en mexillóns galegos, en particular a produción de óxido nitroso e os procesos de recambio celular (apoptose, necrose) en hemocitos. Pola contra, en experimentos de laboratorio, aínda que se

Page 349: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

341

acumularon PAHs en tecido, non se atopou ningún efecto significativo da exposición a fuel durante 4 meses en parámetros de inmunidade celular (viabilidade de hemocitos, actividade fagocítica, produción de NON, etc.). Realizouse un seguimento da xenotoxicidade no litoral galego mediante biomarcadores (ensaio cometa en branquias de mexillón) dende agosto de 2003 ata xuño de 2004, no que se rexistraron danos xenotóxicos significativos en mexillóns de zonas impactadas pola vertedura; pero demostrouse, mediante experimentos de transferencia de mexillóns á auga de mar limpa, que estes tiñan unha certa capacidade de reparación do DNA. Finalmente, unha serie de experimentos de laboratorio revelaron que a exposición a fuel do Prestige provoca danos xenotóxicos dunha maneira dependente da dose.

No marco dun programa Mussel-watch biolóxico que se estendeu dende o norte de Portugal á costa vasca, avaliáronse os efectos da vertedura en 22 localidades en que se recolleron mexillóns sistematicamente durante 3 anos (2003-2006). Analizáronse biomarcadores celulares e tisulares (estabilidade da membrana lisosómica, estrutura lisosómica, composición celular e atrofia diverticular na glándula dixestiva, histopatoloxía, reprodución, crecemento e condición) xunto con análises químicas e estudos ecolóxicos de comunidades litorais. A ausencia dunha localidade de referencia válida, non afectada pola vertedura, ao longo da zona de estudo foi un problema crucial para a interpretación dos resultados. Ademais, excepto nalgunhas localidades do País Vasco, na maior parte da área de estudo carecíase de datos anteriores de biomarcadores. En xeral, en 2003-2004 rexistrouse inhibición do catabolismo lipídico nos peroxisomas, desestabilización drástica da membrana lisosómica, agrandamento lisosómico, cambios na composición celular, atrofia dos alvéolos dixestivos, alteracións no desenvolvemento gametoxénico acompañadas de prevalencias anormalmente elevadas de gametos atrésicos e aumento de certas infestacións parasitarias (p.e., Nematopsis sp.); e, en 2005-2006, observouse un aumento na prevalencia acumulativa de respostas inflamatorias. O impacto foi máis marcado en Galicia e, en menor grao e con algúns meses de atraso, tamén se evidenciou no País Vasco, aínda que nalgunhas localidades vascas como Arrigunaga a contaminación crónica podería interferir coa medida dos efectos da vertedura. A maioría dos biomarcadores estudados indican que o proceso de recuperación da saúde dos mexillóns iniciouse a mediados de 2004, mentres que outros parecen indicar que a situación de tensión ou deterioración da saúde persistiría, polo menos, ata 2006, cando se concluíu o estudo. Os niveis tisulares de PAHs diminuíron drasticamente en mexillón despois de febreiro de 2004, pero a maioría dos biomarcadores seguiron afectados polo menos ata 2005. De acordo con estes resultados, interpretouse que, despois da vertedura, aconteceron impactos sucesivos de diferente natureza. A bioacumulación de PAHs (principalmente naftaleno) e os efectos biolóxicos asociados a esta puxéronse de manifesto nos mexillóns durante os dous anos posteriores á vertedura. Os efectos subletais poderían prolongarse polo menos un ano máis en ausencia de bioacumulación, quizais debido á persistencia doutros efectos biolóxicos da vertedura (p.e., cantidade/calidade de nutrientes) que afectarían a saúde do mexillón. E, por último, a existencia de efectos secundarios que condicionan a saúde do mexillón manifestouse na persistencia da deterioración da membrana lisosómica e un certo incremento de enfermidades crónicas, o que foi evidente ata o final do estudo, en abril de 2006, nun ecosistema onde outros biomarcadores indicaban o cesamento do impacto que se detectou en 2003. Ademais, co fin de ofrecer información directa sobre a saúde do ecosistema aos xestores ambientais, aplicáronse 5 índices que integran biomarcadores moleculares, celulares e tisulares en mexillóns sentinela: índice de avaliación de bioefecto (BAI), índice de condición de saúde (HSI), resposta biolóxica integrada (IBR), cartilla de condición de saúde dos ecosistemas (EHCC) e índice integrado de biomarcadores (IBI).

Este estudo de campo complétase con varios experimentos no laboratorio nos que se expuxo mexillón a un fuel pesado similar ao vertido polo Prestige. O fuel afectou o sistema lisosómico dixestivo, o metabolismo de lípidos e a expresión de proteínas de choque térmico. En xeral, os efectos observados nestes experimentos concordan coas alteracións rexistradas no marco do Mussel-watch biolóxico efectuado despois da vertedura. Determinouse, ademais, que os mexillóns expostos ao fuel

Page 350: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

342

envellecido (semellante ao que chegou á costa vasca) acumulan menos hidrocarburos totais pero relativamente máis hidrocarburos pesados que os expostos ao fuel fresco e presentan síntomas semellantes aos resultantes da exposición a fuel fresco.

Durante a última década, o enfoque baseado nos biomarcadores gañou relevancia na avaliación do impacto de verteduras de petróleo. Os biomarcadores utilizados máis frecuentemente son: (a) a indución de encimas de desintoxicación, tales como as actividades EROD e AOX; (b) os metabolitos de degradación de PAHs (moitos dos metabolitos son, en definitiva, máis tóxicos que os hidrocarburos na súa forma orixinal); e (c) unha ampla gama de biomarcadores de efecto biolóxico (tensión xeral, tensión oxidativa, xenotoxicidade, inmunotoxicidade, actividades encimáticas específicas e cambios nalgúns metabolitos). En programas de monitorización da contaminación mariña utilizouse, a miúdo, a aparición de tumores en peixes silvestres como indicador da presenza de carcinóxenos ambientais como os PAHs. De feito, hai unha maior incidencia de lesións inflamatorias, preneoplasias (focos hepáticos de alteración celular) e neoplasias en peixes capturados en lugares contaminados por hidrocarburos. Os biomarcadores fóronse incorporando paulatinamente nos últimos anos para o estudo do impacto biolóxico de verteduras accidentais de petróleo (Aegean Sea, Erika, Sea Empress, Haven, Exxon Valdez) e foron unha fonte de información fundamental no caso do Prestige. A maioría destes biomarcadores revelaron un impacto significativo da vertedura durante 1-2 anos, dependendo da localidade, a especie e o biomarcador, en especies chave (sentinelas) dos distintos ecosistemas afectados. A súa interpretación viuse limitada pola falta de datos previos, de valores locais e rexionais de referencia e de fondo, e de localidades control non impactadas. Por iso, recoméndase a posta en marcha de programas ininterrompidos de seguimento dos efectos biolóxicos da contaminación mediante unha combinación de medidas de bioacumulación, biomarcadores e efectos a nivel poboacional (crecemento, reprodución, patoloxía, acervo xenético, etc.) utilizando mexillón e outras especies sentinela. Iso permitiría: (a) obter valores basais dos parámetros biolóxicos de interese diagnóstico, de forma que estes poidan ser utilizados como referencia no caso de futuras verteduras accidentais; (b) avaliar os efectos da contaminación crónica e os potenciais efectos silentes que poidan resultar dunha vertedura accidental; e (c) diminuír a incerteza no diagnóstico do impacto biolóxico de futuras verteduras accidentais, que sucederán, irremediablemente, antes ou despois.

Unha última reflexión persoal. O ano 2003 foi excepcionalmente cálido, rexistráronse temperaturas máximas históricas en augas mariñas superficiais. Isto puido supor unha fonte de tensión adicional para todos os organismos ou, polo menos, un factor que condicionou as respostas biolóxicas fronte á vertedura. Para algúns investigadores, esta anomalía sería mesmo máis relevante que o propio impacto da vertedura e, en calquera caso, dado o nivel de incerteza en moitas das interpretacións dos datos de impacto biolóxico, cuxas razóns xa foron expostas, ofrecería un argumento alternativo para os axentes interesados en infravalorar o impacto da devandita vertedura. Con todo, non podemos obviar que as verteduras accidentais non ocorren casualmente nin nun contexto calquera. Se o ano 2003 non fose tan cálido, os temporais do outono de 2002 non serían tan fortes e, por tanto, sería menos probable que un petroleiro en malas condicións como o Prestige se accidentase. Dito doutra maneira, para entender o impacto biolóxico da vertedura do fuel do Prestige debemos considerar un contexto que considere fenómenos oceanográficos e meteorolóxicos a grande escala, xunto con características rexionais e locais. Así, o escenario da vertedura perfílase (a) por tendencias a escala global que inclúen unha diminución de nutrientes (malnutrición), un aumento da temperatura da auga superficial (baixa forma física) e unha lenta pero progresiva acidificación dos océanos (hipercapnia); (b) pola alta probabilidade de accidentes marítimos en situación de temporais fortes que preceden un ano excepcionalmente cálido; e (c) pola existencia de factores de confusión (estacionalidade, probablemente alterada por cambios nas tendencias globais; contaminación crónica, tanto a nivel rexional como local; ondas de calor) e outros condicionantes a miúdo infravalorados (i.e., non hai bioacumulación se non hai crecemento somático), cuxa incidencia non se coñece suficientemente. Correcta ou non, polo menos moitos dos investigadores implicados neste plan de

Page 351: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

343

traballo chegaron a adquirir a visión holística que o problema requiría e cuxa carencia se identificou como un obstáculo importante dende o principio. Isto supón un avance en canto á capacidade de resposta científica fronte a futuras verteduras pero, mesmo dende esa perspectiva, as cuestións expostas, con todo, só poderían ser resoltas se se dispuxese de series históricas de datos, o que neste momento segue sendo unha carencia.

Page 352: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 353: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

345

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

345

ÍNDICE dos proxectos do PT4 – (3-4). Impacto sobre os Sistemas Biolóxicos

Proxecto Código Investigador principal Páx.Relación de proxectos PT4 – (3-4) con información enviada polos IPs.

Impacto del vertido de hidrocarburos del Prestige sobre la red trófica microbiana planctónica. VEM2003-20021 Gómez Figueiras, Francisco 346

Efectos de hidrocarburos contaminantes sobre comunidades zooplanctónicas marinas. VEM2003-20037 Calbet Fabregat, Albert 351

Evaluación del impacto genético por vertido de fuel en poblaciones naturales de especies marinas. VEM2003-20047 Caballero Rúa, Armando 353

Efectos de la exposición a hidrocarburos aromáticos policíclicos sobre la reproducción y su control neuroendocrino en peces teleósteos. VEM2003-20062 Soengas Fernández, José Luis 357

Caracterización de la calidad ambiental de ecosistemas costeros afectados por vertidos de petróleo: comparación entre casos de vertidos accidentales (impacto agudo) frente a derrames continuos (impacto crónico).

VEM2003-20563 Valls Casillas, Tomas Ángel del 360

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 2. Evaluación del impacto del vertido del Prestige y sus productos de degradación mediante bioensayos ecotoxicológicos de laboratorio y de campo con especies costeras de interés comercial y ecológico.

VEM2003-20068-C05-02 Beiras García-Sabell, Ricardo 368

ECOPREST. Subproxecto 2. Evaluación del impacto de los vertidos del Prestige sobre el ecosistema de la plataforma y sus recursos pesqueros. Biología de los recursos.

VEM2003-20081-C02-02 Saborido Rey, Juan Francisco 370

PRESTEPSE. Subproxecto 1. Biomarcadores e histopatología. VEM2003-20082-C06-01 Cajaraville Bereziartua, Miren Pilare 375

PRESTEPSE: Subproxecto 3. Comunidades bentónicas. VEM2003-20082-C06-03 Gorostiaga Garai, José María 382

Las aves marinas como indicadoras del cambio ecológico en el sistema natural costero afectado por el vertido del Prestige: isótopos estables como biomarcadores.

VEM2004-08524 Sanpera Trigueros, Carolina 386

Relación de proxectos PT4 – (3-4) sen información proporcionada polos IPs

Vertidos Costeros. Subproxecto 1. Efectos de vertidos accidentales de petróleo en las redes tróficas de ecosistemas costeros. Procesos de transferencia, fraccionamiento y bioacumulación de contaminantes en organismos.

VEM2003-20070-C04-01 Freire Botana, Juan Manuel 389

PRESTEPSE: Subproxecto 2. Bioensayos. VEM2003-20082-C06-02 Tarazona Lafarga, José Vicente 389

PRESTEPSE: Subproxecto 5. Pesquerías. VEM2003-20082-C06-05 Díez Díez, Guzmán 390

Bioacumulación y evaluación de los efectos del vertido del Prestige en el cultivo de mejillón. Subproxecto 1. VEM2003-20096-C02-01 Labarta Fernández, Uxío 390

Bioacumulación y evaluación de los efectos del vertido del Prestige en el cultivo de mejillón. Subproxecto 2. VEM2003-20096-C02-02 Pérez Camacho, Alejandro 390

Riesgos genotóxicos en el vertido del Prestige. VEM2004-08597 Marcos Dauder, Ricardo 391

Seguimento dos procesos de desintoxicación en mexillóns cultivados na ría de Corme-Laxe. Por doazón finalista do Gobierno de Andorra. Fundación Arao Burdaspal, Pedro A. 391

Estratexias de biorrecuperación do litoral. Aplicación á praia de Sorrizo (Arteixo). Subproxecto. Estudo mutaxénico e xenotóxico. Fundación Arao Araujo, Manuel 391

Page 354: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

346

Relación de proxectos PT4 – (3-4) con información enviada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Impacto del vertido de hidrocarburos del Prestige sobre la red trófica microbiana planctónica: PT4–(3-4)

I.P. Gómez Figueiras, Francisco ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Instituto de Investigaciones Marinas (IIM); (CSIC)

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Instituto de Ciencias del Mar (ICM-CSIC); Universidad de Vigo; Instituto Español de Oceanografía (IEO-Coruña y Gijón).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20021

986231930 Ext 372

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 282 210 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Aun cuando el efecto más evidente de un vertido como el del Prestige se relaciona con la presencia en la superficie del mar y en las zonas costeras de la fracción insoluble de fuel, vulgarmente conocida como “chapapote”, existen otros efectos no menos importantes atribuibles a los hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAHs) solubles en agua. Inmediatamente después de producirse un vertido de fuel–oil en el mar, comienza la liberación en la columna de agua de estos hidrocarburos aromáticos. Esta fracción, de elevada toxicidad, permanece en el agua aún después de la retirada de la fracción insoluble del fuel y, mientras permanezca en el agua, afectará a todos los seres vivos presentes en el medio marino.

La finalidad del proyecto IMPRESIÓN fue la de caracterizar y evaluar el impacto de la fracción soluble del fuel-oil vertido por el Prestige sobre la estructura y funcionamiento de los componentes microbianos del plancton de las costas de Galicia.

Dicho estudio se realizó mediante una aproximación basada en el uso de mesocosmos. De este modo, se pudo disponer de una población control sin adición de PAHs y también se logró obviar la habitual dispersión que las comunidades planctónicas experimentan en condiciones naturales.

El estudio se realizó en cuatro épocas hidrográficas bien diferenciadas, que se corresponden con diferentes comunidades planctónicas en las costas gallegas: 1) proliferación de primavera, 2) estratificación de verano, 3) afloramiento estival y 4) condiciones de invierno. En cada una de estas épocas, se encerraron en bolsas (mesocosmos) de 1.5 m de diámetro y 2 m de longitud volúmenes de agua recogidos en el centro de la ría de Vigo. Después de un periodo de adaptación de 12 horas, se añadieron a las bolsas problema concentraciones de PAHs para producir concentraciones finales en las bolsas de ~10-20 µg l-1 eq criseno, semejantes y/o ligeramente superiores a las encontradas en las aguas de las costas de Galicia días después de la catástrofe del Prestige. En paralelo con el último experimento de invierno, se realizó un experimento adicional en microcosmos de 5 litros en el que se ensayaron los efectos de concentraciones más elevadas (hasta 80 µg l-1 eq criseno) de PAHs.

Del examen de los resultados se desprende que la respuesta de la comunidad planctónica microbiana a la adición de hidrocarburos aromáticos policíclicos fue leve. Esta débil respuesta se caracterizó por:

Page 355: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

347

1) Ausencia de una acumulación significativa de metales pesados. 2) Ligero aumento de la biomasa bacteriana después de 4-5 días de la adición de

hidrocarburos, probablemente debida a un efecto cascada que causó la disminución de sus predadores.

3) Efecto inapreciable de los hidrocarburos sobre la abundancia y actividad del microfitoplancton y ligera estimulación del pico- y nanofitoplancton.

4) Clara estimulación de las bacterias del género Cycloclasticus, capaces de degradar los hidrocarburos.

5) Los resultados obtenidos con los experimentos de microcosmos sugieren que se requiere una concentración de PAHs de 8-10 veces la encontrada en las costas gallegas durante la catástrofe del Prestige para afectar a la comunidad planctónica microbiana.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos ALONSO-GUTIÉRREZ, J., COSTA, M.M., FIGUERAS, A., ALBAIGÉS, J., SOLANAS, A.M & NOVOA, B. (2008).

Bacterial diversity associated to marine sediments affected by the Prestige oil-spill. Marine Ecology Progress Series, 362: 25-36.

ALONSO-GUTIÉRREZ, J., LEKUNBERRI, I., TEIRA, E., GASOL, J.M., FIGUERAS, A. & NOVOA, B. (2009). Bacterioplankton composition of the coastal upwelling system of ‘Ría de Vigo’, NW Spain. FEMSMicrobiol Ecol., 70: 493-505.

ALONSO-GUTIÉRREZ, J. FIGUERAS, A., ALBAIGÉS, J., JIMÉNEZ, N., VIÑAS, M., SOLANAS, A.M. & NOVOA, B. (2009). Bacterial communities from shoreline environments (Costa da Morte, northwestern Spain) affected by the Prestige oil spill. Applied and Environmental Microbiology. 75(11): 3407-18.

ALONSO-GUTIÉRREZ J, TERAMOTO M, YAMAZOE A, HARAYAMA S, FIGUERAS A & NOVOA B. (2011). Alkane-degrading properties of Dietzia sp. H0B, a key player in the Prestige oil spill biodegradation (NW Spain). Journal of Applied Microbiology,111(4): 800-10.

FIGUERAS A. (2004). La contaminación marina. El vertido del Prestige. Revista de la Real Academia de Ciencias Exactas, Físicas y Naturales (Esp), 98: 179- 190.

GONZÁLEZ, J., FIGUEIRAS, F.G., ARANGUREN-GASSIS, M., CRESPO, B.G., FERNÁNDEZ, E.G., MORÁN, X.A. & NIETO-CID, M. (2009). Effect of a simulated oil spill on natural assemblages of marine phytoplankton enclosed in microcosms. Estuarine, Coastal and Shelf Science 83: 265-276.

LEKUNBERRI, I., CALVO-DÍAZ, A., TEIRA, E., ANXELU X., MORÁN, G., PETERS, F., NIETO-CID, M., ESPINOZA-GONZÁLEZ, O., G. TEIXEIRA, I. & GASOL, J.M. (2010). Changes in bacterial activity and community composition caused by exposure to a simulated oil spill in microcosm and mesocosm experiments. Aquatic Microbial Ecology, 59: 169-183.

LÓPEZ-SANDOVAL, D.C., MARAÑÓN, E., FERNÁNDEZ, A., GONZÁLEZ, J., GASOL, J.M., LEKUNBERRI, I, VARELA, M., CALVO-DÍAZ, A., G. MORÁN, X.A., ÁLVAREZ SALGADO, X.A. & G. FIGUEIRAS F. (2010). Particulate and dissolved primary production by contrasting phytoplankton assemblages during mesocosm experiments in the Ría de Vigo (NW Spain). Journal of Plankton Research, 32(9): 1231-1240.

TEIRA, E., GASOL, J.M., ARANGUREN-GASSIS, M., FERNÁNDEZ, A., GONZÁLEZ, J., LEKUNBERRI I. & X. ÁLVAREZ-SALGADO, A. (2008). Linkages between bacterioplankton community composition, heterotrophic carbon cycling and environmental conditions in a highly dynamic coastal ecosystem. Environmental Microbiology, 10(4): 906-917.

Page 356: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

348

TEIRA, E., LEKUNBERRI, I., GASOL, J.M., NIETO-CID, M., ÁLVAREZ-SALGADO, X.A. & G. FIGUEIRAS, F. (2007). Dynamics of the hydrocarbon-degrading Cycloclasticus bacteria during mesocosm-simulated oil spills. Environmental Microbiology, doi:10.1111/j.1462-2920.2007.01373.x.

Libros FIGUERAS A. (2006). Las lecciones de la catástrofe del Prestige. Servicios Integrales de Edición Távara,

S.L., Madrid, Biblioteca de Ciencias (CSIC), 181 pp. ISBN: 84-00-08408-X. 2006. FIGUERAS A. (2006). El vertido del Prestige. Impacto sobre los seres vivos. In: A. FIGUERAS (Ed.). Las

lecciones de la catástrofe del Prestige: 91-107. Biblioteca de Ciencias (CSIC), Servicios Integrales de Edición Távara, S.L., ISBN: 84-00-08408-X.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ARANGUREN-GASSIS, M., SERRET, P., ANTA, A., GONZÁLEZ, J., MENDUIÑA, I., NIETO-CID, M., ESPIÑEIRA, M., GARCÍA, E.E., HUETE, M., MARTÍNEZ, S. & ZAVALZA. A. Effect of water–soluble fraction of oil on the balance between primary production and respiration of natural microbial plankton communities enclosed in mesocosms. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

ARANGUREN, R., ORDÁS, M.C., FUMEGA, J., NOVOA, B. & FIGUERAS, A. Influence of contaminants in the health status of Mediterrranean mussel in Vigo (Galicia, NW Spain). EAFP. XIIth International Conference on Diseases of Fish and Shellfish. Copenhague, Septiembre, 2005.

CALVO-DÍAZ A., GASOL, J. M. & G. MORÁN, X.A. Response of autotrophic and heterotrophic picoplankton to mesocosm-simulated oil spills in the ría de Vigo. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

FIGUEIRAS, F.G., ALONSO, J., ÁLVAREZ-SALGADO, X. ., ANTA, A., ARANGUREN, M., ARBONES, B., ESPINOZA, O., FERNÁNDEZ, A., FERNÁNDEZ, E., FIGUERAS, A., GASOL, J.M., GONZÁLEZ, J., LEKUNBERRI, I., LORENZO, L.M., MARAÑÓN, E.G., MORÁN, X.A., NIETO-CID, M., NIETO, O., NOVOA, B., PETERS, F., PREGO, R., SERRET, P.,TEIRA, E. & VARELA, M. Effects of a simulated oil spill on a spring planktonic microbial community using a mesocosm approach: an overview. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

GONZÁLEZ, J., ANDERSON, T.R., FIGUEIRAS, F.G. & FERNÁNDEZ, E. Seasonal variability in the structure and dynamics of the microbial plankton community in the Ría de Vigo. II Simposio Internacional de Ciencias del Mar (ISMS09). Vigo. Abril. 2009.

GONZÁLEZ, J., ANDERSON, T.R., FIGUEIRAS, F.G. & FERNÁNDEZ, E. Variability in the structure and dynamics of the microbial plankton community in a coastal upwelling system. ASLO Aquatic Sciences Meeting. Nice, Francia. Enero. 2009.

GONZÁLEZ, J., ARANGUREN, M., FERNÁNDEZ, A., PÉREZ, P., MENDUIÑA, I., FERNÁNDEZ, E., ÁLVAREZ-SALGADO, X.A. & NIETO-CID, M. Effect of water-accommodated fraction of oil on natural assemblages of marine phytoplankton: differential response in micro- and mesocosms. SimposioVERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

GONZÁLEZ ,J., ARANGUREN, M., FERNÁNDEZ, E., G. MORÁN, X.A., ÁLVAREZ-SALGADO, X.A., FIGUEIRAS, F.G., NIETO-CID, M. & CRESPO, B.G. Effect of a simulated oil spill on natural assemblages of marine phytoplankton enclosed in microcosms. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

LEKUNBERRI, I. & GASOL, J.M. Effects of different allochthonous carbon sources on marine bacterioplankton diversity and function. ASLO Aquatic Sciences Meeting. Nice, Francia. Enero. 2009.

Page 357: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

349

LEKUNBERRI, I., CALVO-DÍAZ, A., TEIRA, E., G. MORÁN, X.A. & GASOL, J.M. Changes in bacterial activity and community composition caused by realistic oil additions to mesocosms. 10th Symposium on Aquatic Microbial Ecology. Faro, Portugal. Septiembre. 2007.

ORDÁS, M.C., ALBAIGES, J., BAYONA, J.M., ORDÁS A. & FIGUERAS, A. Inmune parameters of mussels treated with Prestige fuel-oil. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

PRADO, M., ORDÁS, M.C., NOVOA, B. & FIGUERAS. A. Inmune parameters in populations of mussels and sea urchins affected by the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

PRADO, M., ORDÁS, M.C., NOVOA, B. & FIGUERAS. A. Inmune parameters in populations of mussels and sea urchins affected by the Prestige oil spill. EAFP. XIIth International Conference on Diseases of Fish and Shellfish. Copenhague, Septiembre, 2005.

PREGO, R., SANTOS-ECHEANDÍA, J. & FIGUEIRAS, F.G. Metal partition in the fuel-seawater mixing of Mesocosmos studies in Vigo Ria. Consequences on the experiments. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

TEIRA, E., GASOL, J.M., LEKUNBERRI, I., MORÁN, X.A., FERNÁNDEZ, E., ÁLVAREZ-SALGADO, X.A. & FIGUEIRAS, F.G. Bacterioplankton dynamics during a mesocosm-simulated oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

TEIRA, E., LEKUNBERRI, I., GASOL, J.M., NIETO-CID, M., ÁLVAREZ-SALGADO, X.A. & FIGUEIRAS, F.G. Dynamics of the hydrocarbon-degrading Cycloclasticus bacteria during mesocosm-simulated oil spills. 10th Symposium on Aquatic Microbial Ecology. Faro, Portugal. Septiembre. 2007.

TEIRA, E., LEKUNBERRI, I., GASOL, J.M., NIETO-CID, M., ÁLVAREZ-SALGADO, X.A. & FIGUEIRAS, F.G. Bacterial assemblage response to Polycyclic Aromatic Hydrocarbon additions. SimposioVERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

VAQUÉ, D., PETERS, F., MARRASÉ, C., SABATA, A., ROMERO, E., LEKUNBERRI, I., GASOL, J.M., CALVO-DÍAZ, A., MORÁN, X.A. & FIGUEIRAS, F.G. Effects of a simulated oil spill on microbial food web interactions. ASLO Summer Meeting: Global challenges facing limnology and oceanography. Victoria, Canada. Junio. 2006.

VARELA M., FIGUEIRAS, F.G. & ARBONES, B. The effects of heavy oil on natural marine phytoplankton assemblages in different oceanographic periods using enclosed ecosystems, mesocosms. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento ALONSO GUTIÉRREZ, J. (2009). Metagenomic study of autochthonous bacterial communities at different

marine ecosystems affected by the Prestige’s oil spill in Galicia (NW-Spain). Biodegradation potential. Universidade de Santiago de Compostela. Departamento de Microbioloxía e Parasitoloxía. Directores: Beatriz Novoa García, Alicia Estévez Toranzo & Antonio Figueras Huerta (IIM-CSIC).

GONZÁLEZ, J. (En realización). Efecto de los vertidos de hidrocarburos solubles sobre el funcionamiento de la red microbiana marina. Universidade de Vigo. Directores: E. Fernández & F.G. Figueiras.

LEKUNBERRI, I. (2008). Effects of different allochthonous carbon sources on marine bacterioplankton diversity and function. Universitat Politècnica de Catalunya. Departamento de Ingeniería Hidráulica, Marítima y Ambiental. Director: J.M. Gasol Piqué (ICM-CSIC).

Page 358: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

350

SANTOS ECHEANDÍA, J. (2009). Speciation and biogeochemical processes of trace elements in a northeastern Atlantic Region: I. Levels and fluxes of trace elements in the Vigo Ría. II. Dissolved cooper speciation in the freshwater discharges and estuarine mixing of a ria system. III. Impact of the Prestige oil spill on dissolved trace metal levels in Galician coastal and offshore waters. Universidade de Vigo. Departamento de Química Analítica e Alimentaria. Directores: Ricardo Prego & Antonio Cobelo-García (IIM-CSIC).

Page 359: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

351

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Efectos de hidrocarburos contaminantes sobre comunidades zooplanctónicas marinas. PT4-3 e 4

I.P. Calbet Fabregat, Albert ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Ciencias del Mar (ICM).Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20037

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

1) La resistencia de los copépodos marinos a concentraciones bajas de PAHs normalmente está por encima de las concentraciones encontradas habitualmente en las zonas afectas por el vertido, aunque no se descartan posibles efectos acumulativos a largo plazo. Cabe destacar que nuestros experimentos han demostrado que la toxicidad de dichos compuestos tiene un componente aditivo. Esto implica que la toxicidad global de mezclas de PAH presentes en el mar es proporcional a su toxicidad relativa: no hay interacciones con efectos potenciadores o inhibidores de la toxicidad.

2) La elevada sensibilidad de ciliados (componentes importantes del microzooplancton) a concentraciones bajas de contaminantes hace suponer un elevado impacto en la red microbiana y sobre el flujo de carbono del océano.

3) La función potencial del zooplancton como transportador de contaminantes a capas profundas mediante la liberación de paquetes fecales puede tener un rol hasta ahora poco considerado.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BARATA, C., CALBET, A., SAIZ, E., ORTIZ, L. & BAYONA, J. (2005) Predicting single and mixture toxicity of petrogeneic polycyclic aromatic hydrocarbons (PAH) to the copepod Oithona davisae. Environmental Toxicology and Chemistry, 24(11): 2992-2999.

BERROJALBIZ, N., LACORTE, S., CALBET, A., SAIZ, E., BARATA, C. & DACHS, J. (2009) Accumulation and cycling of polycyclic aromatic hydrocarbons in zooplankton. Environmental Science and Technology, 43(7): 2295-2301.

CALBET, A., SAIZ, E. & BARATA, C. (2007). Lethal and sublethal effects of naphthalene and 1,2-dimethylnaphthalene on the marine copepod Acartia grani. Marine Biology, 151: 195-204.

SAIZ, E., MOVILLA, J.I., YEBRA, L., BARATA, C. & CALBET, A. (2009). Lethal and sublethal effects of naphthalene and 1,2-dimethylnaphthalene on naupliar and adult stages of the marine cyclopoid copepod Oithona davisae. Environmental Pollution, 157: 1219-1226.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BARATA, C., CALBET, A. & SAIZ, E. Predicting joint mixture toxicity effects of contaminants from individuals to populations: a critical evaluation using copepods and cladocerans. 15th

Page 360: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

352

International Symposium on Pollutant Responses in Marine Organisms. Bordeaux, France. Mayo. 2009.

BARATA, C., CALBET, A., SAIZ, E., ORTIZ, L. & BAYONA, J. Acute effects of single and mixed polycyclic aromatic hydrocarbons associated to oil spills on the copepod Oithona davisae. 2005-SETAC Europe 15th Annual meeting, Lille, France. Mayo. 2005.

BARATA, C., CALBET, A., SAIZ, E., ORTIZ, L. & BAYONA, J.M. Predicting single and mixture toxicity of petrogeneic polycyclic aromatic hydrocarbons (PAH) to the copepod Oithona davisae. Implications for environmental risk assessment of oil spills in the marine plankton food web. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

CALBET, A., SAIZ, E. & BARATA, C. Lethal and sublethal effects of naphtalene and 1,2-dimethylnaphtalene on the marine copepod Oithona davisae. The 9th International Conference on Copepoda (ICOC). Hammamet, Túnez. Julio. 2005.

CALBET, A., SAIZ, E. & BARATA, C. Lethal and sublethal effects of naphthalene and 1,2-dimethylnaphthalene on the marine copepod Acartia grani. The 38th International Liège Colloquium on Ocean Dynamics. Liège, Bélgica. Mayo. 2006.

SAIZ, E., BARATA, C., CALBET, A. & MOVILLA, J.I. Lethal and sublethal effects of PAHs on marine copepods. 4th International Zooplankton Production Symposium. Hiroshima, Japan. Mayo-junio. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Prácticas del Máster Gestión Sostenible de Sistemas Costeros y Marinos del IUSC (InternationalUniversity Study Center). Estudiante: Juan Ignacio Movilla Martín. Desde diciembre del 2004 hasta octubre del 2005.

Page 361: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

353

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Evaluación del impacto genético por vertido de fuel en poblaciones naturales de especies marinas. PT4–(3-4)

I.P. Caballero Rúa, Armando ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Ciencias. Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20047

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 149 500 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO (Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

La estrategia clásica para evaluar el daño ambiental ocasionado por los vertidos marinos de sustancias contaminantes es la de vigilar las poblaciones afectadas hasta su aparente recuperación en cuanto a presencia y número de ejemplares. Esta estrategia, sin embargo, no considera un posible daño que pueden sufrir las especies y que no es observable a simple vista: el hecho de que se haya visto afectada su variabilidad genética. La variabilidad genética es el patrimonio evolutivo más importante que posee cualquier ser vivo, ya que de su magnitud depende la capacidad intrínseca de adaptarse a nuevos cambios ambientales, es decir, de evolucionar. De ahí que, después de un proceso de contaminación y su correspondiente estudio, nos encontremos ante la posibilidad de que en una especie determinada se hayan recuperado las densidades poblacionales características de la especie, pero esta presente unos niveles de variabilidad genética deteriorados. Como consecuencia del hundimiento del buque Prestige, y de las consiguientes oleadas de mareas negras que este produjo, se planteó la necesidad de investigar las áreas más afectadas para evaluar el daño genético ocasionado en poblaciones aparentemente recuperadas. Este daño genético se espera que sea máximo en especies de baja movilidad (que no pueden escapar al contaminante) y de baja capacidad dispersiva (con reducida capacidad para colonizar de nuevo el área afectada) que habitan en la región superior del intermareal de las costas rocosas (las áreas más afectadas por las mareas de petróleo). Para este estudio se eligió una especie con estas características, el caracol Littorina saxatilis, que, además, posee típicamente altas densidades poblacionales y una amplia distribución en las costas gallegas. En el proyecto estaba planificado también disponer de datos de puestas de los géneros Nucella y Myosotis. En ninguno de estos casos se pudo, sin embargo, completar el muestreo por razones biológicas. Las puestas de Nucella que se recogieron rara vez se encontraban en un estado de desarrollo compatible con el uso de embriones en estudios morfométricos. No obstante, se pudo realizar un estudio con la especie Nucella lapillus en muestras tomadas en Vigo y varias localidades inglesas con contaminación por TBT. Por otra parte, la especie del género Myosotis posee una distribución extraordinariamente dispersa en nuestras costas, lo cual dificultó sobremanera su muestreo. Por tanto, el estudio sobre la contaminación del Prestige se centró en Littorina saxatilis.

La mayoría de los estudios de diversidad genética utilizan marcadores moleculares de ADN. Sin embargo, la variación genética para caracteres cuantitativos (por ejemplo de tipo reproductivo o morfológico) puede ser muy útil para averiguar el impacto de un contaminante sobre la capacidad intrínseca de la población de sobrevivir a largo plazo. La complementación de marcadores moleculares y cuantitativos es una herramienta útil en estudios de impacto ambiental, pero hasta ahora su aplicación ha sido nula o muy reducida. Uno de nuestros objetivos era poner a punto esta herramienta en Littorina saxatilis, con el fin último de aplicarla al problema del vertido del buque Prestige. Para ello,

Page 362: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

354

desarrollamos la aplicación de las técnicas de análisis morfométrico en estas especies, y llevamos a cabo estudios teóricos (simulaciones por ordenador) y empíricos (estimaciones de parámetros genéticos de caracteres cuantitativos en Littorina y Nucella). Una vez puesta a punto la metodología, esta se combinó con la más típica variación de marcadores moleculares de ADN.

Para el estudio del impacto del vertido del Prestige sobre la variación genética, se eligieron siete áreas que fueron localmente muy afectadas por los vertidos (Cedeira, Laxe, Camelle, Muxía, Aguiño, Ons y Mougás) y, en cada una de ellas, se estudiaron una localidad impactada y dos controles (típicamente a ambos lados de la impactada). Las inspecciones previas indicaban que la especie había quedado aparentemente extinguida en la localidad afectada y sus alrededores (50-100 m de costa). En cada localidad, además, se recogieron dos muestras separadas por unos 100 metros y, en cada muestra, alrededor de 30 ejemplares. Se analizó la variación genética para caracteres morfológicos de la concha (utilizando métodos de morfometría geométrica e información de los embriones que portan las hembras en su interior) y para marcadores moleculares de ADN (3 microsatélites y 800 AFLPs). El objetivo era investigar si las poblaciones afectadas por el derrame, un año y medio después de haber ocurrido el mismo (hasta 3-4 generaciones en esta especie), presentaban alguna reducción apreciable de su variabilidad genética para estos caracteres.

Los resultados fueron bastante tranquilizadores en cuanto a los efectos de pérdida de variabilidad genética. Para ninguno de los marcadores estudiados (marcadores de ADN o cuantitativos) se detectó una reducción significativa de la variabilidad genética en las poblaciones afectadas por la contaminación de petróleo, en relación a sus respectivos controles. Esto sugiere que los organismos que presentan amplias distribuciones y densidades abundantes son muy resistentes a la pérdida de variabilidad genética como consecuencia de procesos de contaminación puntuales, aunque esto podría ser muy diferente ante procesos de contaminación continuada. Esta conclusión puede extenderse a otros organismos con las mismas características que la especie estudiada y, con mayor motivo, a otros de mayor capacidad de dispersión, como el mejillón o el percebe. A pesar de no detectar una reducción de la variabilidad genética, sí se detectaron algunos efectos genéticos, que podrían indicar procesos de adaptación de las poblaciones afectadas por el derrame de petróleo. Similares efectos de adaptación genética ya han sido descritos en otras poblaciones naturales ante la presencia de diferentes tipos de contaminantes. Será interesante comprobar en el futuro si estos procesos de adaptación se mantienen en el tiempo o si desaparecen con el paso de los años. En cualquier caso y afortunadamente, los resultados sugieren que las especies con amplia distribución en nuestras costas son capaces de recuperar los daños genéticos como consecuencia del derrame en un periodo de tiempo relativamente corto. Obviamente, las conclusiones de nuestro estudio no se aplican a especies que ya con anterioridad estuviesen en una situación más delicada, como aquellas en peligro de extinción, alto grado de fragmentación o elevado nivel de capturas por razones comerciales.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos CARVAJAL-RODRÍGUEZ, A., CONDE-PADÍN, P. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. (2005). Decomposing shell form into

size and shape by geometric-morphometric methods in two sympatric ecotypes of Littorinasaxatilis. Journal of Molluscan Studies, 71: 313-318.

CARVAJAL-RODRÍGUEZ, A., ROLÁN-ÁLVAREZ, E. & CABALLERO, A. (2005). Quantitative variation as a tool for detecting human-induced impacts on genetic diversity. Biological Conservation, 124: 1-13.

COLSON, I., GUERRA-VARELA, J., HUGHES, R.N. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. (2006). Using molecular and quantitative variation for assessing genetic impacts on Nucella lapillus populations after local extinction and recolonization. Integrative Zoology, 2: 104-107.

Page 363: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

355

CONDE-PADÍN, P., CARVAJAL-RODRÍGUEZ, A., CARBALLO, M., CABALLERO, A. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. (2007). Genetic variation for shell traits in a direct-developing marine snail involved in a putative sympatric ecological speciation process. Evolutionary Ecology, 21: 635-650.

FERNÁNDEZ, J., GALINDO, J., FERNÁNDEZ, B., PÉREZ-FIGUEROA, A., CABALLERO, A. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. (2005). Genetic differentiation and estimation of effective population size and migration rates in two sympatric ecotypes of the marine snail Littorina saxatilis. Journal of Heredity, 96: 460-464.

PIÑEIRA, J., QUESADA, H., ROLÁN-ÁLVAREZ, E. & CABALLERO, A. (2008). Genetic discontinuity associated to an environmentally induced barrier to gene exchange in the marine snail Littorina saxatilis. Marine Ecology Progress Series, 357: 175-184.

PIÑEIRA, J., QUESADA, H., ROLÁN-ÁLVAREZ, E. & CABALLERO, A. (2008). Genetic impact of the Prestige oil spill in wild populations of a poor dispersal marine snail from intertidal rocky shores. Marine Pollution Bulletin, 56: 270-281.

ROLÁN, E., GUERRA-VARELA, J., COLSON, I., HUGHES, R.N. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. (2004). Morphological and genetic analysis of two sympatric morphs of the dogwhelk Nucella lapillus (Gastropoda: Muricidae) from Galicia (Northwester Spain). Journal of Molluscan Studies, 70: 179-185.

Libros ROLÁN-ÁLVAREZ, E. (2006). Biomonitorización con marcadores genéticos. Hércules de Ediciones, S.A.

Enciclopedia Galicia. Ciencia y Tecnología Ambientales. Tomo 48, 10: 353-375. COMUNICACIÓNS A CONGRESOS

(Comunicaciones a congresos)

CABALLERO, A. Quantitative versus neutral genetic variation: applications in evolutionary and environmental impact studies using the marine snail Littorina saxatilis. ESF Workshop in Adaptive vs neutral genetic variability in conservation genetics. Hanko, Finlandia. Enero. 2007.

CABALLERO, A., QUESADA, H. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. Impact of homoplasy of AFLP markers on the estimation of genetic diversity and the detection of selective loci. 2nd International Workshop on Population Genetics for Animal Conservation (PGAC II). Trento, Italia. Septiembre. 2007.

COLSON, I., GUERRA-VARELA, J., ROGER, N.H. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. Using molecular and quantitative variation for assessing genetic impacts on Nucella lapillus populations after local extinction and recolonisation. XIX International Congress of Zoology. Beijing, China. Agosto. 2004.

CONDE-PADÍN, P. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. A new method for studying the causes of assortative mating and sexual isolation: application in a case of sympatric and parallel ecological divergence. 11th

Congress of the European Society for Evolutionary Biology (ESEB). Uppsala, Suecia. Agosto. 2007.

CONDE-PADÍN, P., CARVAJAL-RODRÍGUEZ, A., CABALLERO, A. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. Genetic structure of quantitative caracteres in natural populations of Littorina saxatilis. 10th Congress of the European Society for Evolutionary Biology (ESEB). Cracow, Polonia. Agosto. 2005.

CONDE-PADÍN, P., PIÑEIRA, J., GUERRA, J., QUESADA, H., ROLÁN-ÁLVAREZ, E. & CABALLERO, A. Comparación entre la variación genética neutral y adaptativa: aplicaciones en estudios evolutivos y de impacto ambiental. XVI Seminario de Genética de Poblaciones y Evolución. San Feliu de Guixols, Gerona. Noviembre. 2006.

GALINDO, J., MORÁN, P. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. Genetic structure of a Littorina saxatilis hybrid zone revealed by AFLP markers. Eight International Symposium on Littorinid Biology. Devon, UK. Julio. 2005.

Page 364: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

356

GUERRA-VARELA, J., COLSON, I. & HUGHES, R.N. A morphological and genetics polymorphism in Nucellalapillus related to the deegre of exposure: adaptive or historical origin? 10th Congress of the European Society for Evolutionary Biology (ESEB). Cracow, Polonia. Agosto. 2005.

PIÑEIRA, J., QUESADA, H., ROLÁN-ÁLVAREZ, E. & CABALLERO, A. Genetic impact of the Prestige oil spill in wild populations of a poor dispersal marine snail from intertidal rocky shores. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

PIÑEIRA-VARGAS., J., ROLÁN-ÁLVAREZ, E., CABALLERO, A. & QUESADA, H. Evaluation of the genetic impact of fuel spill on natural populations of Littorina saxatilis. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio 2005.

QUESADA, H., POSADA, D., MORÁN, P., CABALLERO, A. & ROLÁN-ÁLVAREZ, E. Molecular evidence for ecological and sympatric incipient speciation in the snail Littorina saxatilis. 10th Congress of the European Society for Evolutionary Biology (ESEB). Cracow, Polonia. Agosto. 2005.

ROLÁN-ÁLVAREZ, E. Especiación ecológica simpátrica en el caracol marino Littorina saxatilis. (O). XXXVI Congreso de la Sociedad Española de Genética. León. Septiembre 2007.

ROLÁN-ÁLVAREZ, E., CONDE-PADÍN, P., UÑA-ÁLVAREZ, J. & PÉREZ-FIGUEROA, A. Size-mediated evolution of the partial reproductive isolation existing between sympatric ecotypes of the marine snail Littorinasaxatilis. American Genetics Association Annual Symposium 2006. Vancouver, Canadá. Julio. 2006.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento GUERRA VARELA, J. (2007). Variación genética molecular y cuantitativa en poblaciones naturales

afectadas por sustancias contaminantes en dos gasterópodos marinos del intermareal. Universidade de Vigo. Facultade de Bioloxía. Departamento de Bioquímica, Xenética e Inmunoloxía. Directores: Emilio Rolán Álvarez & Armando Caballero Rúa.

PIÑEIRA VARGAS, J. (2006). Impacto del vertido de fuel producido por el hundimiento del buque Prestige sobre la variación genética de poblaciones naturales de Littorina saxatilis. Universidade de Vigo. Facultade de Biología. Departamento de Bioquímica, Xenética e Inmunoloxía. Directores: Emilio Rolán Álvarez & Armando Caballero Rúa.

Page 365: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

357

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Efectos de la exposición a hidrocarburos aromáticos policíclicos sobre la reproducción y su control neuroendocrino en peces teleósteos. PT4–(3-4)

I.P. Soengas Fernández, José Luis ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Bioloxía. Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20062

986812564

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 46 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

1.- Demostración del efecto de la exposición a distintos hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAHs) presentes en vertidos de petróleo en peces sobre distintos procesos funcionales en peces:

Disrupción en la producción de hormonas esteroideas interrenales y gonadales en momentos críticos del desarrollo gonadal o en la respuesta al estrés. Esta acción puede deberse a una disrupción de los ejes neuroendocrinos hipotálamo-hipófisis-gónada e hipotálamo-hipófisis-interrenal.

Alteración del metabolismo energético y su implicación en los procesos antioxidantes y de detoxificación.

2.- Demostración de la interacción de los PAHs con la maduración gonadal previa a la reproducción, tanto a nivel neuroendocrino como metabólico, que resulta en una maduración ralentizada y más costosa.

3.- Demostración del efecto de los PAHs en la reducción de la capacidad de respuesta del pez frente a situaciones de estrés.

4.- Demostración del efecto de los PAHs sobre la actividad de la glándula pineal y la producción de melatonina en peces.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

GESTO, M., SOENGAS, J.L. & MÍGUEZ, J.M. (2008). Acute and prolonged stress responses of brain monoaminergic activity and plasma cortisol levels in rainbow trout are modified by PAHs (naphthalene, β-naphthoflavone and benzo(a)pyrene) treatment. Aquatic Toxicology, 86: 341-351.

GESTO, M., TINTOS, A., RODRÍGUEZ-ILLAMOLA, A., SOENGAS, J.L. & MÍGUEZ, J.M. (2009). Effects of naphthalene, β-naphthoflavone and benzo(a)pyrene on the diurnal and nocturnal indoleamine metabolism and melatonin content in the pineal organ of rainbow trout. Aquatic Toxicology, 92: 1-8.

GESTO, M., TINTOS, A., SOENGAS, J.L. & MÍGUEZ, J.M. (2006). Effects of acute and chronic naphthalene exposure on brain monoaminergic neurotransmitters in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss). Comparative Biochemistry and Physiology C, 144: 173-183.

GESTO, M., TINTOS, A., SOENGAS, J.L. & MÍGUEZ, J.M. (2009). Alterations in brain monaminergic neurotransmitters of rainbow trout related to naphthalene exposure at the beginning of vitellogenesis. Fish Physiology and Biochemistry, 35: 453-465.

Page 366: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

358

GESTO, M., TINTOS, A., SOENGAS, J.L. & MÍGUEZ, J.M. (2009). β-Naphthoflavone and benzo(a)pyrene alter noradrenergic, dopaminergic and serotonergic systems in brain and pituitary of rainbow trout. Ecotoxicology and Environmental Safety, 72: 191-198.

TINTOS, A., GESTO, M., ÁLVAREZ, R., MÍGUEZ, J.M. & SOENGAS, J.L. (2006). Interactive effects of naphthalene treatment and the onset of vitellogenesis on energy metabolism in liver and gonad, and plasma steroid hormones of rainbow trout Oncorhynchus mykiss. Comparative Biochemistry and Physiology C, 144: 155-165.

TINTOS, A., GESTO, M., MÍGUEZ, J.M. & SOENGAS, J.L. (2007). Naphthalene treatment alters liver intermediary metabolism and levels of plasma steroid hormones in rainbow trout, Oncorhynchusmykiss. Ecotoxicology and Environmental Safety, 66: 139-147.

TINTOS, A., GESTO, M., MÍGUEZ, J.M. & SOENGAS, J.L. (2008). β-naphthoflavone and benzo(a)pyrene treatment affect liver intermediary metabolism and plasma cortisol levels in rainbow trout Oncorhynchus mykiss. Ecotoxicology and Environmental Safety, 69: 180-186.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

GESTO, M., SOENGAS, J.L. & MÍGUEZ, J.M. Glutathione-S-transferase, catalase and glutathione peroxidase responses to polycyclic aromatic hydrocarbons in rainbow trout. 7º Congreso de la Asociación Ibérica de Endocrinología Comparada, Oporto, Portugal. Septiembre. 2009.

GESTO, M., TINTOS, A., CEINOS, R.M., RODRÍGUEZ-ILLAMOLA, A., SOENGAS, J.L. &. MÍGUEZ, J.M. Cambios en los neurotransmisores cerebrales en la trucha arco iris tras la exposición a naftaleno. 5º Congreso de la Asociación Ibérica de Endocrinología Comparada. Faro, Portugal. Septiembre. 2005.

GESTO, M., TINTOS, A., CEINOS, R.M., RODRÍGUEZ-ILLAMOLA, A., SOENGAS, J.L. & MÍGUEZ, J.M. Differential effects of naphthalene on brain neurotransmitters of rainbow trout at two different stages of vitellogenesis. 24th Annual meeting of the European Society for Comparative Physiology and Biochemistry. Amberes, Bélgica. Septiembre. 2006.

GESTO, M., TINTOS, A., MÍGUEZ, J.M. & SOENGAS, J.L. Effects of different polycyclic aromatic hydrocarbons in the teleostean fish rainbow trout in relation to sexual development and response to stress. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

GESTO, M., TINTOS, A., POLAKOF, S., SOENGAS, J.L. & MÍGUEZ, J.M. Efecto de distintos hidrocarburos aromáticos policíclicos sobre la respuesta al estrés en la trucha arco iris, Oncorhynchus mykiss. 6º Congreso de la Asociación Ibérica de Endocrinología Comparada. Cádiz. Septiembre. 2007.

GESTO, M., TINTOS, A., SOENGAS, J.L. & MÍGUEZ, J.M. Neural, endocrine and metabolic alterations in rainbow trout by β-naphthoflavone and benzo(a)pyrene. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

GESTO, M., TINTOS, A., SOENGAS, J.L., MÍGUEZ, J.M. & ÁLVAREZ -OTERO, R. Gonadal study in previtellogenic and early vitellogenic rainbow trout exposed to naphthalene: a histological approach. XIV National Congress and II International of Spanish Society of Histology and Tissue Engineering. Córdoba. Septiembre. 2007.

TINTOS, A., GESTO, M., FERNÁNDEZ-DURÁN, B., POLAKOF, S., MÍGUEZ, J.M., SOENGAS, J.L. & ÁLVAREZ, R. Interactive effects of naphthalene treatment and vitellogenesis on energy metabolism and steroid hormones in rainbow trout. 24th Annual meeting of the European Society for Comparative Physiology and Biochemistry. Amberes, Bélgica. Septiembre. 2006.

TINTOS, A., GESTO, M., SANGIAO-ALVARELLOS, S., POLAKOF, S., MÍGUEZ, J.M. & SOENGAS, J.L. Efectos hormonales y metabólicos de la exposición a naftaleno en la trucha arco iris Oncorhynchus mykiss. 5º Congreso de la Asociación Ibérica de Endocrinología Comparada. Faro, Portugal. Septiembre. 2005

Page 367: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

359

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento GESTO RODRÍGUEZ, M. (2008). Efectos a nivel neuroendocrino de la exposición a hidrocarburos

aromáticos policíclicos en la trucha arco iris (Oncorhynchus mykiss). Universidade de Vigo. Facultade de Ciencias do Mar. Departamento de Bioloxía Funcional e Ciencias da Saúde. Director: Jesús Manuel Míguez Miramontes.

TINTOS GÓMEZ, A. (2007). Efectos de la exposición a hidrocarburos aromáticos policíclicos sobre el metabolismo energético y niveles de hormonas esteroideas en peces teleósteos. Universidade de Vigo. Facultade de Bioloxía. Departamento de Bioloxía Funcional e Ciencias da Saúde. Director: José Luis Soengas Fernández.

Page 368: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

360

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Caracterización de la calidad ambiental de ecosistemas costeros afectados por vertidos de petróleo: comparación entre casos de vertidos accidentales (impacto

agudo) frente a derrames continuos (impacto crónico). PT4–(3-4)

I.P. Valls Casillas, Tomas Ángel del ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Ciencias Marinas de Andalucía (ICMAN.)Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Cátedra UNESCO. Departamento de Química Física. Universidad de Cádiz IPIMAR. Lisboa. Departamento de Ecoloxía Universidade de Santiago de Compostela.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20563

956-016794

ORGANISMO FINANCIADOR(Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los resultados obtenidos fueron los necesarios para la correcta consecución de los objetivos propuestos:

Se han determinado las concentraciones de metales y contaminantes orgánicos en diferentes sedimentos de la costa gallega localizados en la ría de Corme-Laxe tras el vertido del petrolero Prestige y se han comparado con niveles de estos contaminantes en zonas del golfo de Cádiz. La presencia de niveles elevados de PAHs en sedimentos junto con los niveles moderados de metales en algunas de las zonas estudiadas en Galicia ponen de evidencia la influencia del vertido de petróleo en la zona. Los niveles de contaminantes en la zona de la Bahía de Algeciras confirman su carácter de zona contaminada en varios de los puntos estudiados, tanto por metales como por contaminantes orgánicos. La estación seleccionada en la Bahía de Cádiz ha resultado ser adecuada como referencia dados sus bajos niveles de contaminación metálica y la ausencia de PAH y PCB.

Se ha identificado y cuantificado el efecto adverso de los contaminantes presentes en el fuel procedente del petrolero Prestige, demostrando que la especie Ampelisca brevicornis es adecuada para realizar ensayos de toxicidad a la hora de determinar la toxicidad aguda en sedimentos afectados por contaminación de tipo orgánico y metálico.

Se ha demostrado la ventaja de utilizar el poliqueto Arenicola marina en la caracterización de zonas afectadas por vertidos de petróleo, y que, a pesar de ser una especie menos sensible que otras, A. marina puede estar presente en áreas polucionadas, lo que permite realizar estudios de bioacumulación. Los PAH procedentes del fuel del Prestige que más se bioacumularon fueron fluoranteno, pireno benzofluoranteno y benzo(k)fluoranteno mientras que fenantreno y antraceno se acumularon inicialmente y luego fueron probablemente metabolizados.

A partir de los ensayos de toxicidad, la Bahía de Algeciras presentó elevada toxicidad aguda mientras que no se detectaron efectos adversos en los organismos expuestos a sedimentos procedentes de la estación de referencia localizada en la Bahía de Cádiz.

Los resultados obtenidos demuestran que existe una disminución de la toxicidad aguda en los sedimentos afectados por el vertido del petrolero Prestige en la costa de Galicia; los sedimentos de Corme-Laxe no presentaron toxicidad aguda cuatro años después del vertido aunque la presencia de algunos metales y PAHs en los sedimentos es considerada como un riesgo potencial para la calidad de los mismos. La bioacumulación de PAH en poliquetos expuestos a sedimentos de Corme-Laxe indica la posibilidad de que se den efectos subletales en los organismos.

Page 369: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

361

Con el fin de realizar un estudio más completo de la toxicidad de los sedimentos afectados por vertidos de petróleo, se han diseñado una serie de bioensayos con invertebrados y vertebrados marinos que, mediante exposiciones subletales y medidas de diferentes biomarcadores, han permitido diferenciar “zonas grises” en la clasificación de toxicidad. En este sentido, estos ensayos y medidas utilizadas en los mismos han demostrado ser útiles para la clasificación de la calidad de los sedimentos estudiados.

Se han determinado los efectos adversos de los contaminantes en los sedimentos exponiendo, durante 60 días, juveniles del pez Sparus aurata a estos mediante la aplicación de un bioensayo de toxicidad crónica y analizando diferentes biomarcadores de exposición a metales (Metalotioneinas) y a contaminantes orgánicos (Actividad EROD) y biomarcadores de efecto (histopatología en dos tejidos, branquias e hígado). Los resultados, después de los 60 días, muestran una correlación con los datos de toxicidad aguda y confirman la presencia de elevadas concentraciones de PAH en sedimentos como la causa de los efectos analizados tras el vertido.

Se ha caracterizado la relación de los biomarcadores de exposición a contaminantes orgánicos (Actividad EROD) y la de los biomarcadores de efecto (histopatología) a lo largo del tiempo mediante la aplicación de un modelo cinético. La inducción de la actividad EROD a lo largo del tiempo es mayor en las estaciones con mayor concentración de PAH. El modelo predice la relación entre la inducción de la actividad EROD como el primer sistema de defensa enzimático frente a la presencia de estos contaminantes y, además, determina su eficiencia frente a la aparición del daño histopatológico, provocando su inducción un retraso en la aparición del daño. La aparición de estos daños histológicos es más severa una vez que la inducción de actividad EROD se estabiliza o disminuye.

Se ha demostrado como los biomarcadores medidos en la almeja Ruditapes philippinarum y el cangrejo Carcinus maenas se activan en función del tipo y el nivel de contaminación en los sedimentos, permitiendo establecer diferencias en función del origen y fuente de los contaminantes.

Tras varios años después del vertido del petrolero Prestige, los organismos expuestos en jaulas ancladas en la zona de Corme-Laxe han mostrado niveles elevados de este tipo de estrés, lo cual no se observó en los ensayos de laboratorio, lo que revela el impacto de otras fuentes de contaminación en la zona. En el caso de la Bahía de Algeciras, la inducción de los biomarcadores fue significativa bajo condiciones de laboratorio mientras que, en las exposiciones en campo, se observó una disminución de los mismos, posiblemente relacionada con la influencia mareal o el efecto de “lavado” de la contaminación, que disminuiría la biodisponibilidad de los contaminantes. En el caso de la vitelogenina medida en cangrejos, para todas las estaciones esta mostró mayor respuesta bajo condiciones de laboratorio, mientras que las exposiciones en jaulas resultaron menos sensibles a la toxicidad de los sedimentos. Los resultados obtenidos ponen de manifiesto la importancia de realizar exposiciones en campo complementarias a aquellos ensayos de laboratorio.

Los resultados de biomarcadores obtenidos en los diferentes organismos expuestos a sedimento de la Bahía de Cádiz confirman su elección como referencia en estudios de toxicidad, dada la ausencia de respuestas biológicas adversas. Y confirman esta zona como de referencia para estudios que impliquen evaluaciones de toxicidad mediante ensayos crónicos y utilizando medidas subletales como los biomarcadores.

Los biomarcadores analizados en cangrejos y almejas se indujeron de manera significativa durante la primera semana de exposición. Se han observado relaciones entre biomarcadores de la fase I y II de detoxificación, lo que sugiere la funcionalidad de este sistema en ambas especies de invertebrados marinos. El estudio de biomarcadores a lo largo del tiempo ha ayudado a identificar tanto las fuentes como la manera de actuar y detoxificar los contaminantes, así como de identificar respuestas biológicas frente a contaminantes que no han sido analizados.

Page 370: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

362

Se ha demostrado como varía la biología del poliqueto Arenicola marina expuesto a diferentes niveles de contaminación. Se han establecido correlaciones entre contaminantes orgánicos, metales y respuestas biológicas, incluyendo actividad antioxidante, inmune y químico-sensorial, siendo el biomarcador más destacable el daño de ADN medido por el ensayo Cometa. Por vez primera, se ha seleccionado y aplicado una batería de biomarcadores con el poliqueto A. marina y los resultados obtenidos muestran nuevas herramientas para su aplicación en estudios medioambientales.

Se ha demostrado la recuperación de la fauna bentónica años después del vertido del Prestige en la zona de Galicia. Se ha demostrado una importante alteración biológica en las estaciones localizadas en la bahía de Algeciras y se ha relacionado con la concentración de PAH en el sedimento. A su vez, las comunidades bentónicas de Corme-Laxe y Algeciras pueden verse afectadas por la presencia de metales en los sedimentos. La estructura de la comunidad bentónica en la zona de Cádiz se estableció como normal no asociándose con alteración significativa, al menos en la estación elegida como referencia.

Se ha llevado a cabo una nueva mejora en la metodología integrada de evaluación de la calidad de los sedimentos dentro del marco del “Weight of Evidence approach”, que ha permitido obtener resultados más objetivos. Se ha demostrado cómo tras el vertido los PAH fueron el principal contaminante de la costa gallega. Se ha identificado la existencia de fuentes de metales en la bahía de Corme-Laxe que aparentemente no están produciendo efectos biológicos de tipo agudo. La polución ha disminuido en los últimos años en Galicia, aunque aún existe cierto deterioro ambiental.

Se han demostrado las ventajas de incorporar los biomarcadores como línea de evidencia dentro de un estudio integrado, estos han mostrado una mayor sensibilidad en los resultados a la hora de cuantificar la polución e identificar la misma; el uso de los biomarcadores obtenidos en exposiciones de campo y laboratorio dentro del “Weight of Evidence approach” ha ayudado a relacionar las fuentes de contaminación y los efectos incluso cuando el contaminante no ha sido analizado. A pesar de que varios años después del vertido no se han detectado efectos agudos significativos en el área de Corme-Laxe, se han observado respuestas subletales relacionadas con las concentraciones de contaminantes como los PAH, y los metales Pb y Hg. Tras los resultados obtenidos en la Bahía de Corme-Laxe, se sospecha que la presencia de las bateas de cultivo de mariscos pueda suponer una fuente de estrés importante en la zona.

La existencia de distintas fuentes de contaminación da lugar a la presencia de una mezcla compleja de contaminantes en la Bahía de Algeciras, que incluye vertidos industriales, urbanos y derivados del tráfico marítimo y de las actividades de bunkering. Todo ello se refleja en una alta degradación ambiental debida a la entrada continuada de estos vertidos. Por otro lado, cuatro años después del vertido del petrolero Prestige, se observa una mejora en la calidad de la Bahía de Corme-Laxe. El método integrado ha demostrado la recuperación del sistema afectado en la costa de Galicia, la polución en la zona de la Bahía de Algeciras y la condición de zona de referencia en la estación elegida en la Bahía de Cádiz.

Se ha demostrado la capacidad ambiental de recuperación tras un gran vertido de petróleo como el ocurrido en Galicia en 2002, mientras que sedimentos litorales que se ven afectados por moderadas dosis de vertidos durante un largo periodo de tiempo pueden resultar notablemente más degradados, como es el caso de la Bahía de Algeciras.

Page 371: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

363

ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

CESAR, A., CHOUERI, R.B., RIBA, I., MORALES-CASELLES C, PEREIRA, C.D.S., SANTOS, A.R., ABESSA, D.M.S. & DELVALLS, T.A. (2007). Comparative sediment quality assessment in different littoral ecosystems from Spain (Gulf of Cadiz) and Brazil (Santos and São Vicente estuarine system). Environmental International, 33: 429-435.

CESAR, A., FERNÁNDEZ, N., GONZÁLEZ, M. & DELVALLS, T.A. (2006). Level of contamination in sediments affected by the Prestige oil spill and impact on the embryo development of the sea urchin. Ciencias Marinas, 32: 421-427.

DELVALLS, Á. & RIBA, I. A weight of evidence approach to assess sediment quality in the Guadalquivir estuary. Aquatic Ecosystem Health & Management, 10: 101-106.

FERNÁNDEZ, N., CESAR, A., SALAMANCA, M.J. & DELVALLS, T.A. (2006). Toxicological characterisation of the aqueous soluble phase of the Prestige fuel-oil using the sea-urchin embryo bioassay. Ecotoxicology, 15: 593-599.

JIMÉNEZ-TENORIO, N., MORALES-CASELLES, C., KALMAN, J., SALAMANCA, M.J., GONZÁLEZ-DE CANALES, M.L., SARASQUETE, C. & DELVALLS, T.A. (2007). Determining sediment quality for regulatory proposes using fish chronic bioassays. Environmental International, 33: 474-480.

JIMÉNEZ-TENORIO, N., SALAMANCA, M.J., GARCÍA-LUQUE, E., GONZÁLEZ DE CANALES, M.L., DELVALLS, T.A. (2008). Chronic bioassay in benthic fishes for the assessment of sediment quality in different areas of Spain coast impacted by acute and chronic spills. Environmental Toxicology, 23: 634-642.

MARTÍN-DÍAZ, M.L., BLASCO, J., SALES, D. & DELVALLS T.A. (2004). Biomarkers as tools to assess sediment quality. Laboratory and field surveys.Trends in Analytical Chemistry, 23: 10–11.

MORALES-CASELLES, C., CERI, L., RIBA, I., DELVALLS T.A. & GALLOWAY, T. (2009). A multibiomarker approach using the polychaete Arenicola marina to assess oil-contaminated sediments. Environ.Sci. Pollut. Re., 16: 618–62.

MORALES-CASELLES, C. MARTÍN-DÍAZ, M.L., RIBA, I., SARASQUETE, C. & DELVALLS, T.A. (2008). Sublethal responses in caged organisms exposed to sediments affected by oil spills. Chemosphere, 72: 819-25.

MORALES-CASELLES, C., JIMÉNEZ-TENORIO, N., GONZÁLEZ DE CANALES, M.L., SARASQUETE, C. & DELVALLS, T.A. (2006). Ecotoxicity of sediments contaminated by the oil spill associated with the tanker “Prestige” using juveniles of the fish Sparus aurata. Archives of Environmental Contamination and Toxicology, 51: 652-660.

MORALES-CASELLES, C., JIMÉNEZ-TENORIO, N., RIBA, I., SARASQUETE, C. & DELVALLS, T.A. (2006). Kinetic of biomarker responses in juveniles of the fish Sparus aurata exposed to contaminated sediments. Environmental Monitoring and Assessment, 131: 211-220.

MORALES-CASELLES, C., KALMAN, J., MICAELO, A.C., FERREIRA, A.M., VALE, C., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. (2008). Sediment contamination, bioavailability and toxicity of sediments affected by an acute oil spill. Four years after the sinking of the tanker Prestige (2002). Chemosphere, 71(7): 1207-13.

MORALES-CASELLES, C., KALMAN, J., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. (2007). Comparing Sediment Quality In Spanish Littoral Areas Affected By Acute (Prestige, 2002) And Chronic (Bay Of Algeciras) Oil Spills. Environmental Pollution, 146: 233-240.

Page 372: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

364

MORALES-CASELLES, C., MARTÍN-DÍAZ, M.L., RIBA, I., SARASQUETE, C. & DELVALLS T.A. (2008) Role of biomarkers to assess oil-contaminated sediment quality using toxicity tests with clams and crabs. Environmental Toxicology and Chemistry, 27: 1309-1316.

MORALES-CASELLES, C., MARTÍN-DÍAZ, M.L., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. (2009). Vitellogenin variation in the crab Carcinus maenas exposed to sediments affected by oil spills (Spain). FreseniusEnvironmental Bulletin, 18(2): 140-145.

MORALES-CASELLES, C., RAMOS, J., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. (2008). Using the polychaete Arenicolamarina to determine toxicity and bioaccumulation of PAHs bound to sediments. Environmental Monitoring and Assessment, 142: 219-226.

MORALES-CASELLES, C., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. (2009). Weight of evidence approach for quality assessment of sediments impacted by an oil spill: the role of a set of biomarkers as a line of evidence. Marine Environmental Research, 67(1): 31-7.

MORALES-CASELLES, C., RIBA, I., SARASQUETE, C. & DELVALLS, T.A. (2008). Using a classical weight-of-evidence approach for 4-years monitoring of the impact of an accidental oil spill on sediment quality. Environmental International, 34: 514-23.

MORALES-CASELLES, C., RIBA, I., SARASQUETE, C. & DELVALLS, T.A. (2008). The application of a weight of evidence approach to compare the quality of coastal sediments affected by acute (Prestige 2002) and chronic (Bay of Algeciras) oil spills. Environmental Pollution, 156(2): 394-402.

NAIR, D., FERNÁNDEZ-ACERO, F., GARCÍA-LUQUE, E., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. (2008). Isolation and characterization of naphthalene degrading bacteria from sediments of Cádiz area (SW Spain). Environmental Toxicology, 23(5): 576-582.

SALAMANCA M.J., JIMÉNEZ-TENORIO, N., GONZÁLEZ-DE CANALES, M.L. & DELVALLS, T.A. (2008). Evaluation of the toxicity of an oil spill conducted through bioassays using the fish Solea senegalensis. Ciencias Marinas, 34(3): 339-348.

SALAMANCA MARÍN, M.J., JIMÉNEZ-TENORIO, N., FERNÁNDEZ-DE LA REGUERA, D., MORALES-CASELLES, C. & DELVALLS, TA. (2008). An early approach for the evaluation of repair processes in fish after exposure to sediment contaminated by an oil spill. Journal of Environmental Science and Health, Part A, 43: 1592-1596.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

Los resultados obtenidos de mayor interés científico han sido presentados en diversos congresos nacionales e internacionales (VERTIMAR, CICTA, SETAC, PRIMO, CEMEPE/SECOTOX, Seminario de Química Marina, ISTA, 4th Internacional Conference on Marine Pollution and Ecotoxicology), y en publicaciones de revistas, todas ellas SCI (ver anterior ítem). Durante este periodo, se han formado varios doctores que se han beneficiado de la consecución de este proyecto. Se adjuntan, a continuación, algunos de los mas significativos: CASADO-MARTÍNEZ, M.C., MORALES-CASELLES, C., BUCETA, J.L. & DELVALLS, T.A. The use of the irregular

sea urchin Echinocardium cordatum (Pennant, 1777) to characterize dredged material from Spanish ports. 4th Internacional Conference on Marine Pollution and Ecotoxicology. Hong Kong. Junio. 2004.

CASADO-MARTÍNEZ, M.C., MORALES-CASELLES, C., BUCETA, J.L., BELZUNCE, M.J. & DELVALLS, T.A. Sediment Guidelines to characterise dredged material disposal options in Spanish ports. 4thInternacional Conference on Marine Pollution and Ecotoxicology. Hong Kong. Junio. 2004.

CESAR, A., CHOUERI, R.B., RIBA, I., MORALES-CASELLES, C., PEREIRA, C.D.S., SANTOS, A.R., ABESSA, D.M.S. & DELVALLS, T.A. Comparative sediment quality assessment in different littoral

Page 373: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

365

ecosystems from Spain (Gulf of Cadiz) and Brazil (Santos and São Vicente estuarine system). CICTA. Cádiz. Septiembre. 2005.

CESAR, A., FERNÁNDEZ, N., DEL VALLS, T.A. & PEREIRA. Estudio comparativo entre diversos métodos de bioensaios con erizo de mar para evaluar la toxicidad de sedimentos. VIII Congresso Brasileiro de Ecotoxicologia - SETAC-BR. Octubre. 2004.

DELVALLS, T.A., VALE, C., MORALES-CASELLES, C., RIBA, I. & SARASQUETE, M.C. Characterization of the environmental quality in littoral ecosystems affected by oil spills. Comparison between accidental spills (acute impact) against continuous spills (chronic impact). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

FERNÁNDEZ, N., CESAR, A. & DELVALLS, T.A. Sediment quality assessment using sea-urchin embryo bioassay: comparison between acute and chronic oil-spill exposed areas. ISTA. Grecia. Junio. 2005.

JIMÉNEZ-TENORIO, N. MORALES-CASELLES, C., SALAMANCA, M.J., KALMAN, J., GONZÁLEZ-DE CANALES, M.L., SARASQUETE, C. & DELVALLS, T.A. Determining sediment quality for regulatory proposes using fish chronic bioassays. CICTA. Cádiz. Septiembre. 2005.

JIMÉNEZ-TENORIO, N., MORALES-CASELLES, C., SALAMANCA-MARÍN, M.J., GONZÁLEZ DE CANALES, M.L., SARASQUETE, C. & DELVALLS, T.A. Ecotoxicity of sediments contaminated by the oil spill using juveniles of the fish Sparus aurata. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

JIMÉNEZ-TENORIO, N., MORALES-CASELLES, C., MARTÍN-DÍAZ, M.L., GONZÁLEZ DE CANALES, M.L., SARASQUETE, M.C. & DELVALLS, T.A. Characterization of dredged material using juveniles of the fish Sparus aurata in the Spanish coast. PRIMO 13. Alejandría, Italia. Junio. 2005.

JIMÉNEZ-TENORIO, N., MORALES-CASELLES, C., SARASQUETE, C., GONZÁLEZ DE CANALES, ML. & DELVALLS, TA. The use of juveniles of the fish Sparus aurata to characterize dredging material disposal in Spanish ports. 4th Internacional Conference on Marine Pollution and Ecotoxicology. Hong Kong. Junio. 2004.

JIMÉNEZ-TENORIO, N., SALAMANCA, M.J., GONZÁLEZ DE CANALES, M.L., SARASQUETE, M.C. & DEL VALLS, T.A. Assessment of the toxicity of petroleum spills (Prestige) using bioassay with fish Soleasenegalensis. XIII Seminario Ibérico de Química Marinha. Lisboa, Portugal. Septiembre. 2006.

JIMÉNEZ-TENORIO, N., SALAMANCA, M.J., RODRÍGUEZ, A., GONZÁLEZ DE CANALES, M.L., SARASQUETE, M.C. & DEL VALLS, T.A. Biomarkers in flat fish (Solea senegalensis) for the assessment of sediment quality in two different areas of Spain coast impacted by acute and chronics spills. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

KALMAN, J., RIBA, I., MORALES-CASELLES, C., BLASCO, J. & DELVALLS, T.A. Bioaccumulation and effects of metals bound to sediments collected from Gulf of Cádiz (SW Spain) using the polychaete, Arenicola marina. CEMEPE/SECOTOX 07. Skiathos, Grecia. Junio. 2007.

MARTÍN-DÍAZ, M.L., MORALES-CASELLES, M.C., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. Design and application of a battery of biomarkers as a new achievement in calculation of Sediment Quality Guidelines for the assessment of dredged material. CEMEPE/SECOTOX 07. Skiathos (Grecia). Junio. 2007.

MARTÍN-DÍAZ, M.L., SARASQUETE, C., DELVALLS, T.A. & MORALES-CASELLES, C. Dredging material quality in three Spanish ports: bioaccumulation and histopathological damage in female Carcinus maenas. 4th Internacional Conference on Marine Pollution and Ecotoxicology. Hong Kong. Junio 2004.

MORALES-CASELLES, C., FERNÁNDEZ, N., CÉSAR, A., KALMAN, J., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. Determination of acute ecotoxicity in sediments impacted by acute and chronic spills. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 374: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

366

MORALES-CASELLES, C., JIMÉNEZ-TENORIO, N., GONZÁLEZ DE CANALES, M.L. & DELVALLS, T.A. A sub-chronic test to determine sediment toxicity in different littoral areas from the Spanish coast using juveniles of the fish Sparus aurata. SETAC. Praga. Abril. 2004.

MORALES-CASELLES, C., JIMÉNEZ-TENORIO, N., MARTÍN-DÍAZ, M.L., SARASQUETE, M.C., GONZÁLEZ DE CANALES, M.L. & DELVALLS, T.A. Biomarker responses in juveniles of the fish Sparus aurata exposed to contaminated sediments. PRIMO 13. Alejandría, Italia. Junio. 2005.

MORALES-CASELLES, C., JIMÉNEZ-TENORIO, N., SARASQUETE, C., GONZÁLEZ DE CANALES, M.L. & DELVALLS, T.A. Chemical and ecotoxicological assessment of sediments contaminated by the oil spill associated with the tanker “Prestige” using juveniles of the fish Sparus aurata. SeminarioQuímica Marina. Octubre. 2004.

MORALES-CASELLES, C., KALMAN, J., RODRÍGUEZ, A., FERREIRA, A.M., VALE, C., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. Sediment contamination, toxicity and bioavailability in sediments affected by an acute oil spill. Four years after the sinking of the tanker Prestige (2002). Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

MORALES-CASELLES, C., MARTÍN-DÍAZ, M.L., RODRÍGUEZ, A., RIBA, I., SARASQUETE, C. & DELVALLS, T.A. Assessing chronic effects of oil spills: PAHs detoxification and histopathological damage in the clam Ruditapes philippinarum. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

MORALES-CASELLES, C., MARTÍN-DÍAZ, M.L., RIBA, I. & DELVALLS, A. Vitellogenin variation in the crab Carcinus maenas exposed to sediments affected by oil spills (Spain). CEMEPE/SECOTOX 07. Skiathos, Grecia. Junio. 2007.

MORALES-CASELLES, C., MARTÍN-DÍAZ, M.L., RIBA, I., SARASQUETE, M.C. & DELVALLS, T.A. Determination of chronic toxicity in sediments impacted by the “Prestige” oil spill and in sediments affected by continuous spills in the Bay of Algeciras using C. maenas and R. philippinarum (vem2003_-20563/inter). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

MORALES-CASELLES, C., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. Acute toxicity of residual fuel-oil from the sinked tanker “Prestige” using amphipods. ISTA. Grecia. Junio. 2005.

MORALES-CASELLES, C., RIBA, I., SARASQUETE, C. & DELVALLS T.A. Using a classical weight-of-evidence approach for 4-years monitoring of the impact of the Prestige oil spill (2002) on sediment quality. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

MORALES-CASELLES, C., RICO, A., ABBONDANZI, F., CAMPISI, T., IACONDIDI, A., RIBA, I. & DELVALLS, T.A. Assessing sediment quality in Spanish ports using a green algae bioassay. XIII Seminario Química Marinha. Lisboa, Portugal. Septiembre. 2006.

SALAMANCA, M.J., JIMÉNEZ-TENORIO, N., ANTÓN-MARTÍN, R. & DELVALLS, T.A. Role of biomarkers in flat fish (Solea senegalensis) for assessment of detoxification after exposure to fuel contaminated sediment. PRIMO 14. Florianápolis, Brasil. Mayo. 2007.

SALAMANCA, M.J., JIMÉNEZ-TENORIO, N., MORALES-CASELLES, C. & DELVALLS, T.A. An early approach for the evaluation of repair processes in fish after exposure to sediment contaminated by an oil spill. CEMEPE/SECOTOX 07. Skiathos, Grecia. Junio. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento BRASIL CHOUERI, R. (2008). Armonización del protocolo de evaluación de calidad de sedimentos y

materiales dragados en zonas de estuarios y portuarias del Atlántico. Universidad de Cádiz.

Page 375: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

367

Facultad de Ciencias del Mar y Ambientales. Departamento de Química Física. Directores: Tomás Ángel del Valls Casillas, Inmaculada Riba López & Augusto César.

MORALES CASELLES, C. (2007). Caracterización de la calidad de sedimentos afectados por vertidos de petróleo: comparación entre casos de vertidos accidentales (impacto agudo) y vertidos continuos (impacto crónico). Universidad de Cádiz. Facultad de Ciencias del Mar y Ambientales. Departamento de Química Física. Directores: Inmaculada Riba López, M.ª Carmen Sarasquete Reiriz & Tomás Ángel del Valls Casillas.

SALAMANCA MARÍN, M.J. (2008). Evaluación de la contribución de los ensayos crónicos en estudios de calidad de sedimentos marinos y de estuario. Universidad de Cádiz. Facultad de Ciencias del Mar y Ambientales. Departamento de Química Física. Directores: Tomás Ángel del Valls Casillas, M.ª Carmen Sarasquete Reiriz y Nuria Fernández Rodríguez.

Además de las tesis doctorales, se han realizado más de 10 tesis de máster en el marco del proyecto así como varios TITs y una tesis de licenciatura.

Finalmente, cabe mencionar que la metodología desarrollada durante el proyecto fue premiada por el Ministerio de la Presidencia con el primer premio en la convocatoria de premios CEPRECO en 2006. DELVALLS, T.A. 2007. Diseño y aplicación de modelos integrados de evaluación de la contaminación y

sus efectos sobre los sistemas marinos y litorales y la salud humana. Ministerio de la Presidencia. España. 1er PREMIO Nacional de Investigación e Innovación tecnológica en la lucha contra la contaminación marina y del litoral. 190 pp.

Page 376: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

368

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Distribución, evolución y efectos del fuel-oil en el litoral afectado por el vertido del Prestige. Subproxecto 2. Evaluación del impacto del vertido del Prestige y sus productos de degradación mediante bioensayos ecotoxicológicos de laboratorio y de campo con especies costeras de interés comercial y ecológico.

PT4–(3-4)

I.P. Beiras García-Sabell, Ricardo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Ciencias. Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Universidad de Murcia.The Royal Swedish Academy of Sciences.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20068-C05-02

986 815705

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 66 700 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20068-C05-01; EM2003-20068-C05-03; VEM2003-20068-C05-04; VEM2003-20068-C05-05

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Nuestro grupo domina las técnicas de evaluación biológica de la contaminación, que ha contribuido ha desarrollar a nivel internacional. Por ello, el trabajo de campo a raíz de la catástrofe del Prestige comenzó antes de que se completase la arribada de fuel a la costa (que tuvo lugar en varias oleadas), empleando recursos propios, medio año antes de la concesión del presente proyecto. Gracias a ello, poseemos un buen registro químico y ecotoxicológico de los efectos del fuel sobre las zonas más afectadas de la costa gallega. Estos resultados se han ido publicando incluso con anterioridad a la concesión del proyecto (Mariño-Balsa et al. Ciencias Marinas 29(1): 115–122; 2003).

Ya mediante las actividades financiadas con el presente proyecto, hemos puesto de manifiesto que, para los organismos acuáticos nadadores y del plancton, la fracción del fuel acomodada al agua, mucho menos conspicua y que no necesariamente se desplaza junto con la mancha negra flotante, es la realmente peligrosa ecotoxicológicamente (Wat Air & Soil Pollut, 2006). Durante las primeras semanas, el agua de las zonas más afectadas, sin manipulación alguna, resultó inadecuada para el desarrollo larvario de los invertebrados marinos. Esta situación revertió al cabo de pocos meses.

También hemos demostrado, en contraste, que la ecotoxicidad en el sedimento de la plataforma continental gallega fue muy reducida debido a la enorme dilución de la carga contaminante en alta mar (MPB, 2006) y que, en la franja costera, la recuperación fue rápida cuando se trataba de sedimentos arenosos, desapareció por completo a los 6 meses (Thalassas, 2006). En cambio, en los mejillones silvestres afectados las concentraciones de PAHs alcanzaron valores desmesurados 2-3 meses tras la catástrofe y estos valores permanecían por encima de los niveles de fondo incluso un año después (MEPS 2006). Sorprendentemente, la tasa de depuración de todos los PAHs estudiados por parte del mejillón fue muy similar e independiente del peso molecular del PAH.

Para los organismos acuáticos nadadores y del plancton, la fracción del fuel acomodada al agua, que no necesariamente se desplaza junto con la mancha negra flotante, es la peligrosa ecotoxicológicamente. El agua de mar de las zonas afectadas fue tóxica para los invertebrados durante varias semanas.

La ecotoxicidad en el sedimento de la plataforma continental fue muy reducida, y en la costa la recuperación fue rápida cuando se trataba de sedimentos arenosos. En cambio, en los mejillones, las concentraciones de PAHs permanecían por encima de los niveles de fondo incluso un año después.

Page 377: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

369

ARTIGOS PUBLICADOS

(Artículos publicados)

BELLAS, J., SACO- ÁLVAREZ, L., NIETO, O. & BEIRAS, R. (2008). Ecotoxicological evaluation of polycyclic aromatic hydrocarbons using marine invertebrate embryo–larval bioassays. Marine Pollution Bulletin, 57: 493-502.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BEIRAS, R., BELLAS, J., SACO-ÁLVAREZ, L., MARINO-BALSA, J.C., PÉREZ, P. & FERNÁNDEZ N. Acute toxicity of individual polycyclic aromatic hidrocarbons (PAH) to early life stages of commercial marine organisms, zooplakton and phytoplankton. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

SANZ-LÁZARO, C., MARÍN, A., FERNÁNDEZ, I., TOMÉ, A. & LLORET, J. Establishing oil spill Cause-Effect relationships in sand-flat ecosystems using simultaneous toxicity tests and ecological structure analysis. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

Page 378: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

370

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

ECOPREST. Subproxecto 2. Evaluación del impacto de los vertidos del Prestige sobre el ecosistema de la plataforma y sus recursos pesqueros. Biología de los

recursos. PT4–(3-4)

I.P. Saborido Rey, Juan Francisco ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Investigaciones Marinas (IIM). Consejo Superior de Investigaciones Científicas(CSIC).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20081-C02-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20081-C02-01

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El subproyecto abordó el estudio del potencial impacto del vertido del Prestige en diversos aspectos de la biología de las especies demersales. En particular se estudió:

1. El impacto de la ingesta de fuel en el crecimiento somático del rodaballo mediante experimentación en cautividad.

2. El impacto en el crecimiento de merluza, faneca y gallo analizado mediante la micro-composición y crecimiento de los otolitos.

3. El impacto en la capacidad reproductiva de la merluza y la faneca. 1. El análisis del impacto del fuel en el crecimiento somático (tanto en peso como en talla) se

realizó en un experimento efectuado en el verano de 2004 en el que se obtuvieron resultados muy positivos. Estos resultados se han publicado en tres artículos en revistas científicas de impacto. También se presentaron en el simposio VERTIMAR-2005 (Vigo, Julio, 2005). Un resumen de los resultados se muestra a continuación:

A finales de junio de 2004, 202 juveniles de rodaballo de aproximadamente 90 mm de longitud total fueron anestesiados (150 ppm 2-phenoxyethanol) para, posteriormente, ser medidos, pesados y marcados individualmente con marcas Soft VI alfa (Northwest Marine Technology, Inc.). Finalmente, se les inyectó una dosis adecuada de SrCl. Los individuos fueron distribuidos aleatoriamente en seis tanques cilíndricos de 250 l. Cada tanque recibió aproximadamente 2 l por hora de agua filtrada a alrededor de 18 ºC, con un fotoperíodo de 12 horas. La primera semana estuvieron alimentados los individuos con una ración de mantenimiento de 15 ±0.01 g de pellets comerciales para rodaballo (2 mm de diámetro) proporcionada 3 veces al día.

Durante el experimento, uno de los tanques fue alimentado con comida normal, sin contaminar (Tanque 1), mientras que los otros cinco recibieron comida contaminada con fuel procedente del Prestige en la cantidad de 2,5, 5, 15, 30 y 50 mg por gramo de alimento (tanques 2 al 6 respectivamente). Se proporcionó alimento 3 veces al día (4.7 g, 5.6 g y 4.7 g a las 08:30 h, 13:30 h y 18:30 h respectivamente) durante 40 días. La temperatura se registró tres veces al día y el alimento sobrante se recogió una vez al día, entre la primera y la segunda toma de alimento.

Al final del experimento (agosto 2004), cada pez fue nuevamente anestesiado, se midió su talla y peso y se les extrajeron los otolitos. Además, se le extrajeron muestras de sangre, bilis, hígado y gónada para el estudio de procesos hormonales y enzimáticos. Estas muestras fueron recogidas por Rebeca Martín y Angeliki Lysimachou (IIQAB-CSIC). Así mismo, fueron recogidas muestras de tejido

Page 379: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

371

muscular para el análisis de isótopos por Bernardino González (Universidad de Vigo). Estos dos últimos análisis no están incluidos dentro del proyecto, pero se consideraron de sumo interés para los objetivos del mismo, razón por la que se invitó a estos investigadores a participar en el experimento. Los resultados serán analizados en conjunto.

El tratamiento de los otolitos de estos rodaballos siguió el protocolo preparado para trabajo en condiciones de laboratorio. En primer lugar, se trabajó en un lugar limpio y siempre sobre papel absorbente. Los utensilios utilizados para extraer los otolitos eran de plástico o vidrio (finos punzones). Al principio de cada disección, se limpiaban las pinzas y los punzones de vidrio en una solución de 10% de ácido nítrico y se enjuagaban seguidamente en dos recipientes con agua ultrapura (Millipore 18.2Ω) para diluir el ácido y evitar que disolviera el otolito. Los únicos objetos metálicos utilizados fueron unas pinzas para sostener la cabeza del rodaballo durante la disección y un escalpelo para realizar la incisión en el cráneo. En ningún caso hubo contacto entre los objetos metálicos y el otolito.

Una vez extraídos, los otolitos eran lavados en agua ultrapura en dos cuencos antes de ser secados con papel absorbente. Los otolitos se guardaron en viales de plástico previamente lavados con 10% de ácido nítrico y enjuagados con agua ultrapura.

Tanto el ácido como el agua en los recipientes se renovaban cada 10 individuos diseccionados mientras que el agua de los cuencos en que lavaban los otolitos tras ser extraídos se renovaba antes de tratar con cada nuevo individuo.

El peso y la talla inicial no fueron significativamente diferentes entre los seis tanques (ANOVA, F=0.75, p>0.05; ANOVA, F=0.82, p>0.05 respectivamente). No obstante, al final del experimento, se observaron diferencias significativas en el peso entre los tanques (F=11.42, p<0.001) y en la talla media (ANOVA, F=7.59, p<0.001). Sin embargo, estas diferencias no aparecieron en tanques consecutivos (1 y 2, 2 y 3, 3 y 4) ni entre los tres últimos tanques. Tanto el peso como la talla decreció paulatinamente a medida que se incrementaba la concentración de fuel.

La relación entre la tasa de crecimiento, tanto en peso como en talla, y la concentración de fuel se ajustó significativamente a una recta con una r2 de 0.97 y 0.99 respectivamente, lo que demuestra el impacto de la presencia de fuel en el alimento en el crecimiento somático del rodaballo.

La relación talla-peso en cada uno de los tanques no fue significativamente diferente a comienzo del experimento, pero diferían significativamente al final del experimento (ANCOVA, F=5.32, p<0.001), con una pendiente decreciente con el incremento de la concentración de fuel. El factor de condición medio, en cada tratamiento, también fue significativamente diferente al finalizar el experimento.

Cada individuo presentó una tasa de crecimiento diferente, tanto en peso como en talla, que era función del peso y talla inicial. Así, los individuos más pequeños en todos los tanques apenas crecieron o incluso perdieron peso. Sin embargo, los individuos de mayor tamaño presentaron un crecimiento neto alto en el tanque 1, disminuyendo la tasa de crecimiento con la concentración de fuel en el alimento.

La tasa de mortalidad fue relativamente baja, tan solo 34 de los 202 individuos. No se observó una relación entre la tasa de mortalidad y la concentración de fuel. Aunque en el tanque 1 no hubo mortalidad, fue en el tanque 2 —el alimentado con fuel a más baja concentración— el que presentó la mayor mortalidad. La mayor parte de los individuos murieron durante un periodo corto de 5 días, a mitad del experimento, por lo que la mortalidad es probable que se debiese a una alteración de las condiciones, más que al fuel.

En resumen, el crecimiento fue claramente mayor en el tanque 1 (alimento sin contaminar) y la tasa de crecimiento disminuía a medida que la concentración de fuel aumentaba, hasta presentar un crecimiento nulo en los tanques con mayor concentración de fuel en el alimento.

Page 380: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

372

2. Otra de las hipótesis de partida era que los efectos del fuel serían manifiestos en la micro-composición y crecimiento de los otolitos. Estos estatolitos actúan como verdaderas cajas negras registrando los eventos acontecidos durante la vida de cada individuo. Por lo tanto se diseñaron dos líneas de actuación:

Microcomposición de los otolitos Para demostrar experimentalmente que los otolitos podrían llevar la señal del fuel y, por

tanto, podrían identificar individualmente a los peces expuestos a la contaminación, se realizaron una serie de experimentos en el IIM con rodaballo. Estos experimentos consistieron en suministrar alimento con diferentes proporciones de fuel del Prestige. Los resultados mostraron, como se ha descrito anteriormente, que se producía una disminución notable del crecimiento en proporción directa con el grado de contaminación del alimento. Si los individuos que experimentaban crecimiento durante el período experimental se analizaban por separado, sus otolitos mostraban niveles significativamente más altos de algunos elementos, a saber: Na, Mn, Mg, Cr, Sr.

La segunda fase propuesta consistía en identificar individuos anómalos en el medio natural y analizar sus otolitos para intentar relacionar dichas anomalías con la contaminación del Prestige. Sin embargo, no se encontraron individuos con fuel en su estómago o con índices fisiológicos y morfómetricos que permitieran diferenciarlos del resto de los muestreados.

Por otro lado, la planeada colaboración con la Universidad de Huelva para realizar los análisis de los otolitos con Laser-ICPMS (instrumento necesario por su resolución espacial) falló debido a problemas con el funcionamiento del aparato. Por ello, se realizó una búsqueda de otros equipos que pudieran realizar los análisis en el tiempo y con el presupuesto disponible. La Universidad de Bergen (Noruega) ofreció realizar los análisis pero en un número muy reducido y con una disponibilidad de tiempo de máquina pequeña. Por tanto, no se consideró oportuno realizar análisis de otolitos de peces del medio natural al azar para detectar posibles huellas.

Estructura de los otolitos Se acordó que el IMEDEA realizaría un estudio, en colaboración con el IEO, del crecimiento

diario y anual de los otolitos de faneca y de merluza. Los otolitos de faneca poseen una estructura difusa y el objetivo de validar la formación del primer anillo anual por medio de los incrementos diarios se alcanzó solo en parte. Para los otolitos de merluza, el objetivo era determinar si en los patrones de crecimiento podía detectarse el efecto del Prestige. Para ello, se estudiaron otolitos de reclutas de un año de edad nacidos en los años 2001 a 2005. Los patrones de crecimiento diario mostraron una gran variabilidad individual, dimorfismo sexual y tasas de crecimiento influenciadas ligeramente por la temperatura y los índices climáticos. No se detecto ningún efecto especial del Prestige.

Tras el análisis del crecimiento diario y anual de las especies objeto de estudio, no se ha observado ningún cambio en las tasas de crecimiento que pueda relacionarse con el vertido, a excepción del gallo, el cual, en el año 2003, presenta las mayores tasas de crecimiento somático y del otolito para las edades 1, 2 y 3 del periodo estudiado (2002-2004). Estas diferencias pueden atribuirse también a la variabilidad interanual de las condiciones del medio, que son un factor limitante, pero, ante la falta de una serie temporal, no se pueden extraer conclusiones en este sentido.

3. El impacto en la capacidad reproductiva de la merluza y la faneca se analizó mediante la inspección de las características histológicas de ambas especies. Evidencias de atresia masiva fueron observadas en el 2003 y 2004 en hembras de merluza en condiciones de prepuesta. Esta intensidad de atresia fue significativamente superior a la observada en años anteriores al vertido (Mann-Whitney U test, -1.95, p<0.05). Sin embargo, los niveles altos de intensidad de atresia pueden estar relacionados con variaciones interanuales en la época de puesta, ya que en estas especies, de fecundidad indeterminada, al finalizar la puesta y durante la época de recuperación se producen altos niveles de atresia. No fue posible determinar si las causas de los niveles elevados de atresia después

Page 381: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

373

del vertido fueron debidos a este o a fluctuaciones naturales. Se comprobó que los altos niveles de atresia durante la época de puesta afectan a la fecundidad de la especie. Para el caso de la faneca, no se disponía de valores de atresia o fecundidad anteriores al vertido, por lo que no se pudieron comparar ambas situaciones. No obstante, se estudió la tendencia desde el 2004 hasta el 2006 y se observó que esta descendía y, por tanto, fue mayor en los años más cercanos al vertido. Sin embargo, este descenso no fue significativo (Kruskal-Wallis, H=2.61 p =.2698).

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ALBAIGÉS, J., MORALES-NIN, B. & VILAS, F. (2006). The Prestige oil spill: A scientific response. MarinePollution Bulletin, 53(5-7): 205-207.

ALONSO-FERNÁNDEZ, A., DOMÍNGUEZ-PETIT, R. & SABORIDO-REY, F. (2008). Reproductive strategy of pouting, Trisopterus luscus (Linnaeus, 1758). Cybium, 32(2) suppl: 314.

DOMÍNGUEZ, R., ALONSO-FERNÁNDEZ, A. & SABORIDO-REY, F. (2008). Reproductive strategy and oocyte recruitment process of European hake (Merluccius merluccius) in Galician Shelf waters. Cybium, 32(2) suppl: 317-318.

DOMÍNGUEZ, R., KORTA, M., SABORIDO-REY, F., MURUA, H., SAINZA, M. & PIÑEIRO, C. (2008). Changes in size at maturity of European hake Atlantic populations in relation with stock structure and environmental regimes. Journal of Marine Systems, 71: 260-278

MARTIN-SKILTON, R, SABORIDO-REY, F. & PORTE, C. (2008). Endocrine alteration and other biochemical responses in juvenile turbot exposed to the Prestige fuel-oil. Science of the Total Environment, 404(1): 68-76.

MORALES-NIN, B., GEFFEN, A., CARDONA, F., KRUBER, C. & SABORIDO-REY, F. (2007). The effect of Prestige oil ingestion on the growth and chemical composition of turbot otoliths. Marine Pollution Bulletin, 54: 1732-1741.

SABORIDO-REY, F., DOMÍNGUEZ, R., TOMÁS, J., MORALES-NIN, B. & ALONSO, A. (2007). Growth of juvenile turbot in response to food pellets contaminated by fuel-oil from the tanker ‘Prestige’. MarineEcology Progress Series, 345: 271-279.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

DOMÍNGUEZ, R. & SABORIDO-REY, F. Reproductive ecology of European hake (Merluccius merluccius) and its relation with the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

DOMÍNGUEZ, R. SABORIDO-REY, F., MEDINA, I. & MURUA, H. Effects of proximate composition on fecundity and reproductive potential of Merluccius merluccius (L., 1758) in Galician Coast. ICES CM 2005/Session Q. Advances in Reproductive Biology: Methodology and Applications for Fisheries Science.

MARTIN-SKILTON R, SABORIDO-REY, F. & PORTE, C. Endocrine alteration and other biochemical responses in juvenile turbot exposed to the Prestige fuel-oil. Thirteenth International Symposium on Pollutant Responses in Marine Organisms (PRIMO 13): Alessandria, Italy. Junio. 2005. Publicado como Abstract en 2006. Marine Environmental Research, 62: S265-S265 Suppl.

MARTIN-SKILTON, R., SABORIDO-REY, F. & PORTE, C. Endocrine alteration and other biochemical responses in juvenile turbot exposed to the Prestige fuel-oil. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 382: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

374

MARTIN-SKILTON, R., SABORIDO-REY, F. & PORTE, C. Endocrine alteration and other biochemical responses in juvenile turbot exposed to the Prestige fuel-oil. 3th International Symposium on Pollutant Responses in Marine Organisms. Alessandria, Italy. Junio. 2005.

MORALES-NIN, B., TOMAS, J., CARDONA, F. & SABORIDO-REY, F. Otoliths as tools to decipher environmental impacts. Applications to the Prestige. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

SABORIDO-REY, F., DOMÍNGUEZ, R., TOMÁS J. & MORALES-NIN, B. Effects of Prestige fuel-oil ingestion on growth of juvenile turbot (Scophthalmus maximus). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento DOMÍNGUEZ PETIT, R. (2007). Study of reproductive potential of Merluccius merluccius in the Galician

Shelf. Universidade de Vigo. Facultade de Ciencias do Mar. Departamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal. Director: Francisco Saborido-Rey.

Page 383: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

375

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto) PRESTEPSE. Subproxecto 1. Biomarcadores e Histopatología. PT4–(3-

4)

I.P. Cajaraville Bereziartua, Miren Pilare ORGANISMO DO

I.P. (Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencia y Tecnología.Universidad del País Vasco / Euskal Herriko

Unibertsitatea.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) UPV/EHU-Bentos, UPV/EHU-Química Analítica, INIA, AZTI.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20082-C06-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 172 500 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20082-C06-02; VEM2003-20082-C06-04; VEM2003-20082-C06-03;VEM2003-20082-C06-05

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO (Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Seguimiento a lo largo de la costa utilizando el mejillón como especie centinela 1.- Los estudios realizados han generado nuevo conocimiento sobre la biología del mejillón,

uno de los organismos centinela más ampliamente utilizados en todo el mundo en el seguimiento de los efectos biológicos de la contaminación. Especialmente, la aplicación de técnicas “ómicas” innovadoras (genómica, proteómica) ha permitido aportar nuevas secuencias de interés toxicológico a las bases de datos internacionales.

2.- El análisis del gen Glu-5´, que codifica la proteína adhesiva del biso, y el estudio comparativo de la variabilidad estacional de los biomarcadores estudiados en las poblaciones de Oia (Galicia) y Mundaka (País Vasco) han permitido eliminar dos posibles fuentes de variación que podrían haber interferido en el estudio de seguimiento. Así, se ha determinado que la especie de mejillón recolectada en todas las localidades desde Oia a Hondarribia se trata de Mytilus galloprovincialis y que, en general, no existen diferencias geográficas (entre localidades) en el rango de valores, ni en el patrón de variación estacional, para la mayoría de los biomarcadores y parámetros analizados.

3.- Se ha detectado el impacto biológico del vertido del Prestige desde el primer muestreo de abril de 2003. Así, las evidencias indican que el fuel vertido por el Prestige dió lugar a una inhibición del catabolismo lipídico en los peroxisomas, a efectos significativos sobre el sistema lisosómico digestivo y la estructura y composición celular de los divertículos digestivos y a alteraciones en el desarrollo gametogénico, acompañadas de prevalencias anormalmente elevadas de gametos atrésicos en mejillones de muchas localidades. El impacto fue más marcado en Galicia y, en menor grado, también se evidenció en el País Vasco, aunque en algunas localidades vascas como Arrigunaga la contaminación crónica podría haber interferido con la medida de los efectos del vertido del Prestige.

4.- La mayoría de los biomarcadores estudiados indican que el proceso de recuperación de la salud de los mejillones se inicia a mediados de 2004, mientras que otros parecen indicar que la situación de estrés o deterioro de la salud ha persistido hasta 2005.

5.- Una vez que los efectos iniciales del vertido derivado del hundimiento del Prestige se han atenuado, se recomienda la continuación de los estudios de seguimiento de los efectos biológicos de la contaminación en la costa vasca utilizando el mejillón como centinela y la aproximación de los biomarcadores tempranos, con dos objetivos fundamentales: por una parte, la obtención de los valores basales de los biomarcadores estudiados de forma que estos puedan ser utilizados como referencia en el caso de futuros vertidos accidentales y, por otra parte, la evaluación de los efectos de la contaminación crónica derivada de las actividades industriales y agrícolas, efluentes urbanos, etc.

Page 384: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

376

Seguimiento de los efectos sobre peces de interés comercial (anchoa y merluza) en la plataforma del golfo de Vizcaya

1.- Los estudios realizados en el proyecto han dado lugar a una serie de datos básicos sobre la biología de la anchoa y la merluza del golfo de Vizcaya, aumentando así el grado de conocimiento que se tenía de estas dos especies. En concreto, se han obtenido los primeros datos sobre actividades de enzimas peroxisómicas y de biotransformación, estructura y actividad del sistema lisosómico y prevalencia de distintas lesiones histopatológicas del hígado. Además, en la merluza se ha clonado y estudiado la expresión de distintos genes de interés toxicológico, cuyas secuencias se han aportado a las bases de datos internacionales.

2.- Los resultados obtenidos no permiten extraer conclusiones claras sobre la posible exposición de las poblaciones estudiadas de anchoa y merluza al fuel derivado del vertido del Prestige y sobre el posible impacto de dicha exposición. Esta falta de datos concluyentes se debe, por lo menos, a los siguientes factores: a) la falta de datos sobre la situación previa al vertido del Prestige, b) la falta de una población control o de referencia, c) la dificultad para obtener las muestras planificadas, d) la duración relativamente corta del estudio y e) la gran variabilidad biológica encontrada.

3.- De todas formas, los datos de los que disponemos no indican que el fuel del Prestige haya provocado algún efecto deletéreo duradero sobre las poblaciones de anchoa y merluza estudiadas.

4.- No se recomienda continuar el estudio de seguimiento en la anchoa y la merluza puesto que, aunque ambas especies tienen un marcado interés comercial, no constituyen especies centinela apropiadas para la cuantificación de los efectos biológicos de la contaminación debido a su relativa escasez, tipo de hígado graso en la merluza que dificulta mucho los análisis y falta de datos comparativos en otras regiones europeas o del mundo. En lugar de la anchoa o la merluza, consideramos recomendable continuar los estudios en el muble y el rodaballo, o incluso en otras especies como el espinoso, para evaluar su posible utilidad como centinelas de la contaminación en el golfo de Vizcaya.

Experimentos de laboratorio 1.- La inyección del hidrocarburo policíclico aromático modelo benzo(a)pireno en mubles

causó la sobreexpresión de los genes implicados en la biotransformación de fase I, proliferación de peroxisomas y estrés oxidativo, indicando que estas respuestas constituyen marcadores tempranos apropiados de los efectos biológicos de los hidrocarburos.

2.- La exposición de corta duración de mubles y mejillones a un fuel pesado similar al vertido por el Prestige provocó efectos significativos a distintos niveles, siendo en general los efectos transitorios (i.e., desaparecen a las 2 semanas de exposición). En el muble, el fuel activó el metabolismo de biotransformación de fase I, causó proliferación de peroxisomas y estrés oxidativo, alteró la homeostasis de lípidos y causó efectos sobre el sistema lisosómico hepático, el sistema endócrino y el sistema inmune. En el mejillón, el fuel afectó también al sistema lisosómico digestivo y al metabolismo de lípidos y, también, a la expresión de las proteínas de choque térmico. Hay que destacar que los efectos observados en estos experimentos concuerdan con los efectos detectados en los estudios de campo atribuibles al Prestige.

3.- Comparando la exposición al fuel fresco con el fuel envejecido, que simularía las condiciones de exposición al fuel que llegó al País Vasco, los organismos expuestos al fuel envejecido acumulan menos hidrocarburos en total pero relativamente más hidrocarburos de alto peso molecular que los expuestos al fuel fresco. El fuel envejecido provoca en general efectos similares a los causados por el fuel fresco, aunque los resultados son variables en función del parámetro estudiado.

Page 385: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

377

4.- La finalización de los experimentos de exposición de larga duración de rodaballos y mejillones a un fuel pesado similar al vertido por el Prestige permitirá evaluar si los efectos detectados en los experimentos de corta duración pueden dar lugar a efectos a más largo plazo sobre parámetros ecológicamente relevantes, como la capacidad de reproducción y la viabilidad de las larvas.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

APRAIZ, I., CAJARAVILLE, M.P. & CRISTÓBAL, S. (2009). Peroxisomal proteomics: biomonitoring in mussels after the Prestige´s oil spill. Marine Pollution Bulletin, 58: 1815-1826.

BILBAO, E., RAINGEARD, D., DÍAZ DE CERIO, O., ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., RUIZ, P., IZAGIRRE, U., ORBEA, A., MARIGOMEZ, I., CAJARAVILLE, MP. & CANCIO, I. (2010). Effects of exposure to Prestige-like heavy fuel-oil and to perfluorooctane sulfonate on conventional biomarkers and target gene transcription in the thicklip grey mullet Chelon labrosus. Aquatic Toxicology, 98: 282-296.

CAJARAVILLE, M.P., GARMENDIA, L., ORBEA, A., WERDING, R., GÓMEZ-MENDIKUTE, A., IZAGIRRE, U., SOTO, M. & MARIGOMEZ, I. (2006). Signs of recovery of mussels health two years after the Prestige oil spill. Marine Environmental Research, 62: 337-341.

GARMENDIA, L., IZAGIRRE, U., CAJARAVILLE, M.P. & MARIGOMEZ, I. (2011). Application of a battery of biomarkers in mussel digestive gland to assess long-term effects of the Prestige oil spill in Galicia and Biscay Bay: Lysosomal responses. J. Environ. Monit., 13(4): 901-914.

GARMENDIA, L., SOTO, M., CAJARAVILLE, MP. & MARIGOMEZ, I. (2010). Seasonality in cell and tissue-level biomarkers in Mytilus galloprovincialis: relevance for long-term pollution monitoring. Aquatic Biology, 9: 203-219.

GARMENDIA, L., SOTO, M., ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., ORBEA, A., CAJARAVILLE, M.P. & MARIGOMEZ, I. (2011). Application of a battery of biomarkers in mussel digestive gland to assess long-term effects of the Prestige oil spill in Galicia and Bay of Biscay: Correlation and multivariate analysis. J. Environ. Monit., 13 (4): 933–942.

MARIGOMEZ, I., SOTO, M., CANCIO, I., ORBEA, A., GARMENDIA, L. & CAJARAVILLE, MP. (2006). Cell and tissue biomarkers in mussel, and histopathology in hake and anchovy from Bay of Biscay after the Prestige oil spill (Monitoring campaign 2003). Marine Pollution Bulletin, 53: 287-304.

ORBEA, A., GARMENDIA, L., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, MP. (2006). Effects of the Prestige oil spill on cellular biomarkers in intertidal mussels-results of first year of studies. Marine Ecology Progress Series, 306: 177-189.

ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., GARMENDIA, L., BARBERO, M.C., SERRANO, T., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. (2011). Effects of the fuel-oil spilled by the Prestige tanker on reproduction parameters of wild mussel populations. J. Environ. Monit., 13(1): 84-94.

RAINGEARD, D., BILBAO, E., SÁEZ-MORQUECHO, C., DÍAZ DE CERIO, O., ORBEA, A., CANCIO, I. & CAJARAVILLE, MP. (2009). Cloning and transcription of nuclear receptors and other toxicologically relevant genes, and exposure biomarkers in European hake (Merluccius merluccius) after the Prestige oil spill. Marine Genomics, 2: 201-213.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

APRAIZ, I., CAJARAVILLE, M.P. & CRISTÓBAL, S. Biomonitoring in mussels after the Prestige´s oil spill by peroxisomal proteomics. XI International symposium on the oceanography of the bay of Biscay. Donostia, San Sebastián. Abril. 2008.

Page 386: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

378

APRAIZ, I., CAJARAVILLE, M.P. & CRISTÓBAL, S. Peroxisomal proteome profiling to assess the impact of Prestige oil spill on Mytilus galloprovincialis digestive glands. X International symposium on the oceanography of the bay of Biscay. Vigo. Abril. 2006.

BAUSSANT, T., LE FLOCH, S., AUFFRET, M., CAJARAVILLE, M.P. & THERON, M. Monitoring methodologies for accidental spill of hazardous and noxious substances at sea: an integrated approach. 4thNORMAN (FP6) workshop on “Integrated chemical and biomonitoring strategies for risk assessment of emerging substances”. Lyon, Francia. Marzo. 2008.

BILBAO, E., CAJARAVILLE, M.P. & CANCIO, I. Cloning and regulation of the peroxisomal ß-oxidation genes (acyl-CoA oxidase, multifunctional protein, thiolase) in thicklip grey mullets and mussels after treatment with organic xenobiotics. 14th International symposium on pollutant responses in marine organisms -primo14. Florianapolis., Brasil. Mayo. 2007.

BILBAO, E., DÍAZ DE CERIO, O., CAJARAVILLE, M.P. & CANCIO, I. Induction of peroxisomal gene expression in mullets exposed to perfluoroctanoic sulfonic acid and to heavy fuel-oil similar to the Prestige oil. VII International congress on the biology of fish, St John´s. Newfoundland, Canada. Julio. 2006.

BILBAO, E., RAINGEARD, D., DIAZ DE CERIO, O., ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., RUIZ, P., IZAGIRRE, U., ORBEA, A., MARIGOMEZ, I., CAJARAVILLE, M.P. & CANCIO, I. Effects of exposure to Prestige-like heavy fuel-oil on conventional biomarkers and target gene expression of the thicklip grey mullet Chelonlabrosus. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

CAJARAVILLE, M.P. Biological effects of oil pollution in the oceans: lessons learned from North Sea oil platforms to Prestige oil spill. International congress seasink 2008. Porto, Portugal. Junio. 2008.

CAJARAVILLE, M.P. Evaluación del impacto del Prestige en las comunidades y especies de interés comercial y ecológico en las zonas costeras. Periodo primaveral: Resultados del subproyecto Biomarcadores. Reunión final de coordinación de las acciones urgentes-Prestige. Santander. Enero. 2004.

CAJARAVILLE, M.P. Integrated assessment of the effects of the Prestige oil spill in Galicia and the Biscay Gulf. IX International colloquium on the oceanography of the Biscay Gulf. Pau, Francia. Junio. 2004.

CAJARAVILLE, M.P. Prestige oil spill: a proposal of a set of biomarkers useful to monitor pollutants effects following accidental oil spills in marine waters. Workshop on pollution monitoring and ecological impact assessment following accidental oil and other chemical spills in marine waters. Brest, Francia. Octubre. 2007.

CAJARAVILLE, M.P., CANCIO, I., MARIGOMEZ, I., ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., ORBEA, A. & SOTO, M. Preliminary conclusions on the assessment of the biological impact of the Prestige oil spill in Galicia and in the Gulf of Biscay using early warning biomarkers, histopathology and “omic” approaches. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

CAJARAVILLE, M.P., DÍEZ, I., GOROSTIAGA, J.M., ETXEBARRIA, N., ASTORKIZA, I., TARAZONA, J.V. & DÍEZ, G. Integrated assessment of the effects of the Prestige oil spill in Galicia and the Biscay Gulf: toxicological, ecological, productive and socioeconomical aspects (PRESTEPSE). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

CAJARAVILLE, M.P., GARMENDIA, L., ORBEA, A., WERDING, R., GÓMEZ-MENDIKUTE, A., RAINGEARD, D., BILBAO, E., CANCIO, I., SOTO, M. & MARIGOMEZ, I. Use of the biomarker approach to assess recovery of mussels health after the Prestige oil spill. 13th International symposium on pollutant responses in marine organisms (PRIMO 13). Alessandria, Italia. Junio. 2005.

Page 387: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

379

DÍAZ DE CERIO, O., BILBAO, E., CAJARAVILLE, M.P. & CANCIO, I. Effects of exposure to Prestige like fuel-oil on the expression of genes involved in the immune and inflammatory response in thicklip grey mullet Chelon labrosus. 14th International symposium on pollutant responses in marine organisms -primo14. Florianapolis, Brasil. Mayo. 2007.

DÍAZ DE CERIO, O., BILBAO, E., CAJARAVILLE, M.P. & CANCIO, I. Regulation of immune and phase III xenobiotic metabolism related genes in thicklip grey mullets (Chelon labrosus) after exposure to Prestige-like fuel-oil and to perfluorooctane sulfonate. 7th Iberian and 4rd Iberoamerican congress on environmental contamination and toxicology. Lisboa, Portugal. Marzo. 2008.

DÍAZ DE CERIO, O., BILBAO, E., CAJARAVILLE, M.P. & CANCIO, I. Effects of exposure to perfluorooctane sulfonate and to Prestige like fuel-oil on the gene expression of ABC-transport proteins in thicklip grey mullet Chelon labrosus. ABC transport proteins in environmental health and toxicology. Siena, Italia. Octubre. 2007.

DÍAZ, E., ARREGI, L., ÁLVAREZ, P., COTANO, U., MURUA, H., SANTOS, M., ALDAY, A., SAITUA, E., ORBEA, A., WERDING, R., IZAGIRRE, U., CANCIO, I., MARIGOMEZ, I., CAJARAVILLE, M.P. & DÍEZ, G. PAHs, biomarker responses, histopathology and reproductive parameters in hake and anchovy after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

GARMENDIA, L., CAJARAVILLE, M.P. & MARIGOMEZ, I. Biomarker-based indices for integrative long-term assessment of marine ecosystem health: the Prestige case study. International congress seasink 2008, Porto, Portugal. Junio. 2008.

GARMENDIA, L., IZAGIRRE, U., ORBEA, A., WERDING, R., SOTO, M., MARIGOMEZ, I., BARTOLOMÉ, L.J., NAVARRO, P., ETXEBARRIA, N. & CAJARAVILLE, M.P. Signs of recovery of mussels health two years after the Prestige oil spill. 6th Iberian and 3rd Iberoamerican congress on environmental contamination and toxicology. Cádiz. Septiembre. 2005.

GARMENDIA, L., IZAGIRRE, U., SOTO, M., CAJARAVILLE, MP. & MARIGOMEZ, I. Comparative temporal trends in cell and tissue-level biomarkers after the Prestige oil spill in mussels from Galicia and Basque coast. X International symposium on the oceanography of the Bay of Biscay. Vigo. Abril. 2006.

GARMENDIA, L., ORBEA, A., WERDING, R., GÓMEZ-MENDIKUTE, A., IZAGIRRE, U., SOTO, M., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. Biological effects of the Prestige oil spill using biomarkers in mussels from Galicia and the Bay of Biscay. 15th Annual meeting of the society of environmental toxicology and chemistry-europe, Lille, Francia. Mayo. 2005.

GARMENDIA, L., ORBEA, A., WERDING, R., GÓMEZ-MENDIKUTE, A., IZAGIRRE, U., RAINGEARD, D., BILBAO, E., APRAIZ, I., ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., ZORITA, I., CRISTÓBAL, S., CANCIO, I., SERRANO, M.T., SOTO, M., ANGULO, E., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. Evaluación de los efectos del vertido del Prestige en mejillón, merluza y anchoa mediante el empleo de biomarcadores tempranos de exposición y de efecto, histopatología y nuevas herramientas, genómica y proteómica. 2ª Reunión sobre el progreso de los estudios del impacto del vertido del Prestige. UPV/EHU. Leioa. Febrero. 2005.

GARMENDIA, L., ORBEA, A., WERDING, R., GÓMEZ-MENDIKUTE, A., IZAGIRRE, U., RAINGEARD, D., BILBAO, E., APRAIZ, I., ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., CRISTÓBAL, S., CANCIO, I., SOTO, M., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. Biological effects of the Prestige oil spill in mussels from Galicia and the Bay of Biscay using biomarkers, histopathology and genomic and proteomic approaches. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

GARMENDIA, L., SOTO, M., CAJARAVILLE, M.P. & MARIGOMEZ, I. Seasonal variability in cell and tissue-level biomarkers in mussels, Mytilus galloprovincialis, from Galicia and Biscay Bay. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

Page 388: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

380

GARMENDIA, L., SOTO, M., KIM, Y., POWELL, E.N, CAJARAVILLE, M.P. & MARIGOMEZ, I. Histopathology in digestive gland of mussels from Galicia and Biscay Bay after the Prestige oil spill (2003-2006). Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

GARMENDIA, L., SOTO, M., KIM, Y., POWELL, E.N., CAJARAVILLE, M.P. & MARIGOMEZ, I. Histopathology in digestive gland of mussels from Galicia and Biscay Bay after the Prestige oil spill (2003-2006). 19th Annual Meeting of the Society of Environmental Toxicology and Chemistry-Europe. Göteborg, Sweden. Mayo-junio. 2009.

GRUPO BCTA & CAJARAVILLE, M.P. Evaluación de los efectos del vertido del Prestige en mejillón, merluza y anchoa mediante el empleo de biomarcadores tempranos de exposición y de efecto, histopatología y nuevas herramientas, genómica y proteómica. 3ª Reunión sobre el progreso de los estudios del impacto del vertido del Prestige. UPV/EHU. Leioa. Febrero. 2006.

MARIGOMEZ, I., GARMENDIA, L., SOTO, M., ORBEA, A. & CAJARAVILLE, M.P. Biomarker based integrative long-term assessment of marine ecosystem health after Prestige oil spill. 19th Annual Meeting of the Society of Environmental Toxicology and Chemistry-Europe. Göteborg, Sweden. Mayo- junio. 2009.

ORBEA, A., GARMENDIA, L., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. Assessment of the effects of the “Prestige” oil spill by using cellular and biochemical markers in mussels. 14th Annual meeting of the society of environmental toxicology and chemistry-Europe. Prague, República Checa. Abril. 2004.

ORBEA, A., RUIZ, P., BILBAO, E., CANCIO, I., CAJARAVILLE, M.P. Peroxisomal acyl-coa oxidase activity and expression of peroxisomal genes in mussels, Mytilus galloprovincialis: monitoring effects of the Prestige oil spill and seasonal variations. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., CANCIO, I. & CAJARAVILLE, M.P. Effects of perfluorooctane sulfonate and Prestige like fuel-oil on the expression of estrogen-dependent genes in immature thicklip grey mullets (Chelon labrosus). 14th International symposium on pollutant responses in marine organisms -primo14. Florianópolis, Brasil. Mayo. 2007.

ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., GARMENDIA, L., BARBERO, M.C., SERRANO, T., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. Reproduction-related parameters in mussels Mytilus galloprovincialis from Galicia and the Bay of Biscay affected by the Prestige oil spill. X International symposium on the oceanography of the Bay of Biscay. Vigo. Abril. 2006.

ORTIZ-ZARRAGOITIA, M., GARMENDIA, L., BARBERO, M.C., SERRANO, T., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. Effects of the fuel-oil spilled by the Prestige tanker on reproduction-related parameters in mussels: field and laboratory studies. 16th Annual meeting of the society of environmental toxicology and chemistry-europe. Den Haag, Holanda. Mayo. 2006.

RAINGEARD, D., CANCIO, C. & CAJARAVILLE, M.P. Long-term assessment of peroxisomal parameters in mussels (Mytilus galloprovincialis) from two Basque estuaries affected by the Prestige´s oil spill.IX International colloquium on the oceanography of the Biscay Gulf. Pau, Francia. Junio. 2004.

RAINGEARD, D., CANCIO, I. & CAJARAVILLE, M.P. Differential expression of nuclear receptors in the mullet Chelon labrosus exposed to PFOS and to Prestige-like fuel-oil. VII International congress on the biology of fish. St John´s. Newfoundland, Canada. Julio. 2006.

RAINGEARD, D., DONDERO, F., CANCIO, I., VIARENGO, A. & CAJARAVILLE, M.P. Gene expression profile in mussels Mytilus gallorpovincialis exposed to perfluorooctane sulfonate and to Prestige-like fuel-oil: microarray and Q-PCR studies. 18th Annual meeting of the society of environmental toxicology and chemistry-Europe. Varsovia, Polonia. Mayo. 2008.

Page 389: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

381

WERDING, R., IZAGIRRE, U., CANCIO, I., ORBEA, A., MARIGOMEZ, I. & CAJARAVILLE, M.P. Hake and anchovy as sentinels to evaluate biological effects of the “Prestige” oil spill in the Bay of Biscay. XInternational symposium on the oceanography of the Bay of Biscay. Vigo. Abril. 2006.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento BILBAO CASTELLANOS, E. (2007). Cloning and expression analysis of peroxisome proliferation marker

genes in aquatic organisms: effects of organic xenobiotics-Peroxisomen proliferazioaren markatzaileak diren geneen klonazioa eta espresio ikerketak: xenobiotiko organikoen eragina. Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Director: Iban Cancio.

GARMENDIA ALTUNA, L. (2009). Monitoring of the biological effects of the Prestige oil spill, based on the biomarker approach: mussel watch from Galicia to the Basque coast. Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Zoología y Biología Celular Animal. Director: Ionan Marigomez.

IZAGIRRE ARAMAIONA, U. (2008). Contribution to the interpretation of lysosomal biomarkers in marine organisms based on the mechanistic understanding of the lysosomal responses to pollutants. Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Director: Ionan Marigomez.

RAINGEARD, D. (2008). Peroxisome proliferator-activated receptors (PPARs) and other nuclear receptors in aquatic organisms: cloning and gene expression studies in relation with environmental contamination. Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea. Facultad de Ciencia y Tecnología. Departamento de Zoología y Biología Celular Animal. Directores: Miren Pilar Cajaraville & Ibon Cancio Uriarte.

Traballos Académicamente Dirixidos (TADs) VICARIO PARÉS, U. (2006). Prestige petroliountziaren fuelaren eragina muskuiluen liseri ehunaren

gainean. (subvencionado por Beca Colaboración del Departamento de Educación, Universidades e Investigación del Gobierno Vasco).

Page 390: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

382

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) PRESTEPSE. Subproxecto 3. Comunidades Bentónicas. PT4–(3-4)

I.P. Gorostiaga Garai, José María ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias y Tecnología. Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

UPV/EHU-Biología Celular Animal, UPV/EHU-Química analítica, UPV/EHU- Bentos Marino, INIA, AZTI.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20082-C06-03

94 6015977

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 88 895 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20082-C06-01; VEM2003-20082-C06-02; VEM2003-20082-C06-04; VEM2003-20082-C06-05

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El subproyecto realizado por el Departamento de Biología Vegetal y Ecología de la Universidad del País Vasco (grupo de investigación “Bentos Marino UPV/EHU”) tuvo como objetivo principal evaluar posibles cambios en la estructura de comunidades bentónicas intermareales (flora y fauna) de la costa vasca como consecuencia del vertido del Prestige.

Los principales resultados y conclusiones fueron: Fitobentos 1.- El estudio realizado en el subproyecto PRESTEPSE-3 sobre la distribución espacio-

temporal de las comunidades de macroalgas intermareales de la costa vasca tras el hundimiento del Prestige es, hasta la fecha, el más extenso y detallado de los realizados sobre el tema en la zona. Se recogió información sobre la variabilidad espacial de la vegetación intermareal a la escala de metros, decenas de metros y kilómetros, así como información sobre su variabilidad interanual y estacional.

2.- La conclusión principal del estudio fue que la estructura de las comunidades de macroalgas de la costa vasca se encontraba poco modificada un año después de la llegada de la primeras manchas de fuel a la costa. No se detectaron signos de mortalidad en las algas ni durante el estudio, ni en las primeras inspecciones realizadas en primavera de 2003. Tanto la calcárea Corallina elongata, elemento estructurador de la vegetación intermareal, como las principales especies acompañantes mantuvieron niveles de cobertura similares durante el periodo 2004-2006. Asimismo, no se detectaron diferencias significativas entre las localidades leve y moderadamente afectadas por el fuel.

3.- La riqueza de especies, la diversidad y la cobertura algal total fueron significativamente inferiores en el primer año de estudio (2004), por lo que no se descarta que la llegada de hidrocarburos a la costa vasca tuviera cierto efecto negativo sobre la vegetación intermareal. No obstante, aunque no se dispone de datos previos al accidente del Prestige para la totalidad de la costa vasca con los que realizar comparaciones, sí existe una larga serie temporal de datos para una de las localidades incluidas en el estudio, Kobaron. En esta localidad, la riqueza específica y diversidad fueron particularmente bajas en 2004, pero también lo fueron en 2002 (situación previa al accidente). Por lo tanto, los bajos valores de riqueza específica, diversidad y cobertura algal pudieron tener su origen en factores naturales.

4.- Se detectó una marcada estacionalidad en la vegetación, siendo la riqueza de especies significativamente más elevada en primavera y la cobertura de formas anuales más elevada en otoño.

Page 391: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

383

5.- La proliferación de especies meriodionales (ej. Centroceras clavulatum) y la detección de una nueva especie exótica introducida del género Herposiphonia con coberturas elevadas podrían ser evidencias del impacto del cambio climático en la vegetación intermareal de la costa vasca.

6.- La red de muestreo desarrollada en el presente proyecto puede ser la referencia para un futuro plan de vigilancia de las comunidades de sustrato duro de la costa vasca, tanto para la detección y cuantificación de posibles impactos relacionados con la contaminación como para los potenciales derivados de cambios en las variables climáticas.

Zoobentos 1.- Los estudios realizados han generado nuevo conocimiento sobre la estructura y

distribución de la fauna bentónica de sustrato duro en el nivel intermareal medio y el nivel intermareal inferior, hasta ahora inexistente para la zona. Especialmente, el muestreo diseñado ha permitido aportar nuevos conocimientos sobre la variabilidad espacio-temporal de los invertebrados de sustrato rocoso.

2.- Los análisis uni y multivariables de la varianza fueron utilizados para conocer si las comunidades faunísticas expuestas a las diferentes intensidades de hidrocarburo presentes en la costa diferían en términos de diversidad, de abundancia total, de abundancia de especies clave y de características tróficas. No se encontraron diferencias significativas en las comunidades del nivel intermareal medio, las más cercanas a la zona de acumulación del hidrocarburo. Las diferencias encontradas en el nivel intermareal inferior fueron asociadas a la variabilidad natural propia de estas comunidades.

3.- Varios factores podrían ser la causa de la ausencia de un deterioro significativo en la costa. La utilización de la flota pesquera, que recogió el hidrocarburo en el mar y minimizó su deposición en la costa, fue fundamental. Además, el hidrocarburo se encontraba parcialmente emulsionado a su llegada a la costa, con lo que se redujo su efecto deletéreo. Por otro lado, el uso limitado de disolventes agresivos para la limpieza fue decisivo.

4.- No obstante, estas poblaciones aparentemente inalteradas podrían presentar daños genéticos que afectarían a largo plazo su capacidad de adaptación. Se aconsejaron, por tanto, estudios adicionales para una valoración integrada del estado de las comunidades.

5.- La falta de datos sobre las comunidades afectadas previos al hundimiento del Prestige limitó en gran medida la interpretación de los resultados obtenidos. Por este motivo, se propone mantener la red de vigilancia para identificar y cuantificar posibles impactos antrópicos futuros.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

BUSTAMANTE, M., TAJADURA-MARTÍN, F.J. & SAIZ-SALINAS, J.I. (2010). Temporal and spatial variability on rocky intertidal macrofaunal assemblages affected by an oil spill. Journal of Marine Biological Association of United Kingdom, DOI: 10.1017/S0025315410000056.

DÍEZ I., SECILLA, A., SANTOLARIA A. & GOROSTIAGA J.M. (2009). Ecological monitoring of intertidal phytobenthic communities of the Basque coast (N. Spain) following the Prestige oil spill.Environmental Pollution and Assessment, 159: 555-575. DOI 10.1007/s10661-008-0651-5.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

BUSTAMANTE, M., TAJADURA-MARTÍN, F. J. & SAIZ-SALINAS, J.I. Caracterización de las comunidades bentónicas intermareales de la costa vasca tras la afección por fuel del buque Prestige. II

Page 392: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

384

Zoobentos. 2ª Reunión sobre el progreso de los estudios del impacto del vertido del Prestige. UPV/EHU, Leioa. Febrero. 2005.

BUSTAMANTE, M., TAJADURA-MARTÍN, F. J. & SAIZ-SALINAS, J.I. Changes in the intertidal communities of the basque coast after the Prestige oil spill. II. Zoobenthos. Symposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

BUSTAMANTE, M., TAJADURA-MARTÍN, F. J. & SAIZ-SALINAS, J.I. Detección y cuantificación de cambios en la composición y estructura de las comunidades bentónicas intermareales de la costa vasca durante el bienio 2004 - 2005. II Zoobentos. 3ª Reunión sobre el progreso de los estudios del impacto del vertido del Prestige. UPV/EHU, Leioa. Febrero. 2006.

BUSTAMANTE, M., TAJADURA-MARTÍN, F. J. & SAIZ-SALINAS, J.I. Spatial and temporal variations in the intertidal zoobenthic communities of the Basque coast after the ‘Prestige’ oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

DÍEZ, I, SECILLA A, SANTOLARIA, A. & GOROSTIAGA, J.M. Assessing the Impact of ‘Prestige’ oil spill in Phytobenthic Intertidal Communities from the Basque coast: Results from 2004 to 2005.Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

DÍEZ, I., SANTOLARIA, A., SECILLA, A. & GOROSTIAGA, J.M. Changes in the intertidal communities of the basque coast after the Prestige oil spill. I. Phytobenthos. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

DÍEZ, I., SECILLA A., SANTOLARIA, A. & GOROSTIAGA J.M. Spatio-temporal Variability of Intertidal Phytobenthic Assemblages of the Basque Coast (N. Spain) Following the Prestige Oil Spill. XI International Symposium on the Oceanography of the Bay of Biscay. Donostia/San Sebastián. Abril. 2008.

DÍEZ, I., SECILLA A., SANTOLARIA, A. & GOROSTIAGA, J. M. Cambios en la estructura de las comunidades bentónicas intermareales de la costa vasca durante el bienio 2004-2005. 3ª Reunión sobre el progreso de los estudios del impacto del vertido del Prestige. UPV/EHU, Leioa. Febrero. 2006.

DÍEZ, I., SECILLA A., SANTOLARIA, A. & GOROSTIAGA, J. M. Caracterización de las comunidades bentónicas intermareales de la costa vasca tras la afección por fuel procedente del buque ‘Prestige’. I. Fitobentos. 2ª Reunión sobre el progreso de los estudios del impacto del vertido del prestige. UPV/EHU, Leioa. Febrero. 2005.

DÍEZ, I., BUSTAMANTE, M., SECILLA, A., SANTOLARIA, A., TAJADURA, J. & GOROSTIAGA, J.M. Aspectos metodológicos de la evaluación del impacto del vertido del buque “Prestige” en las comunidades bentónicas de sustrato duro de la Costa Vasca. IX International colloquium on the oceanography of the Biscay Gulf. Pau, Francia. Junio. 2004.

GOROSTIAGA, J.M., BUSTAMANTE, M., DÍEZ, I., SECILLA, A., SANTOLARIA, A., TAJADURA, J., NAVARRO, P., BARTOLOMÉ, L.J., RAPOSO, J.C., ZULOAGA O., ARANA, G. & ETXEBARRIA, N. Evaluating impact of Prestige oil spill on the intertidal benthic communities of the Basque coast. Levels of polyciclyc aromatic hydrocarbons in limpets. X International symposium on the oceanography of the Bay of Biscay. Vigo. Abril. 2006.

BARTOLOMÉ, L., DEUSTO, M., NAVARRO, P., BUSTAMANTE, M., TAJADURA, J., ARANA, G., RAPOSO, J.C., GOROSTIAGA, J.M., DÍEZ, I., SECILLA, A., SANTOLARIA, A., ZULOAGA, O. & ETXEBARRIA, N. Distribution of PAHs in limpets from the Basque coast after Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

CAJARAVILLE, M.P., DÍEZ, I., GOROSTIAGA, J.M., ETXEBARRIA, N., ASTORKIZA, I., TARAZONA, J.V. & DÍEZ, G. Integrated Assessment of the Effects of the Prestige Oil Spill In Galicia and the Biscay Gulf:

Page 393: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

385

Toxicological, Ecological, Productive and Socioeconomical Aspects (Prestepse). Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

TAJADURA-MARTÍN F.J., BUSTAMANTE M. & SAIZ-SALINAS, J.I. Changes in the intertidal zoobenthic communities of the Basque coast (N. Spain) after the Prestige Oil Spill. XI International Symposium on the Oceanography of the Bay of Biscay. Donostia/San Sebastián. Abril. 2008.

Page 394: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

386

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Las aves marinas como indicadoras del cambio ecológico en el sistema natural costero afectado por el vertido del Prestige: isótopos estables como biomarcadores. PT4–(3-4)

I.P. Sanpera Trigueros, Carolina ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Biología. Universidad de Barcelona.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08524

934021452

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El objetivo del proyecto era monitorizar los cambios ocurridos en la ecología trófica de las aves marinas como consecuencia del vertido, mediante la determinación de isótopos estables en cadáveres de cormorán moñudo (Phalacrocorax aristotelis) y de gaviota patiamarilla (Larus michahellis), recolectados en el periodo 2002-03, resultantes de la mortalidad masiva ocurrida durante el vertido y compararlos con muestras de estas mismas especies, recogidas en años posteriores.

Previamente a los análisis y dado que las plumas de los animales del vertido presentaban cantidades variables de fuel, se testó el efecto de diferentes métodos de lavado de plumas (con/sin disolventes orgánicos) sobre los valores isotópicos y de elementos traza. Se ha comprobado que el lavado de las plumas con disolventes orgánicos, además de ser un proceso metodológico más costoso, resulta innecesario ya que no se encuentran diferencias significativas respecto al lavado convencional utilizando hidróxido de sodio.

En el cormorán moñudo, se realizó un estudio previo sobre el estadio de la muda, en el que se encontraron plumas pertenecientes a tres generaciones distintas, lo cual resultó de gran interés ya que permitió la comparación intraindividual de la ecología trófica en diferentes períodos de tiempo (antes/durante). El hecho de conocer el sexo y el grupo de edad permitió, asimismo, analizar la influencia de estas variables sobre los valores isotópicos (N, C) y los niveles de elementos traza (Hg, Se, Pb, Cr, Cu, Zn). Los resultados obtenidos indican que, en el cormorán moñudo, ni el sexo ni la edad influyen en los valores isotópicos de nitrógeno y carbono. La comparación intraindividual entre plumas primarias anteriores al vertido y las que se encontraban en muda activa en el momento del suceso puso de manifiesto un incremento del valor isotópico del nitrógeno. Este incremento se ha relacionado con el hecho de que las plumas en muda activa se estaban formando en condiciones de estrés nutricional.

Hemos podido comprobar que, de manera semejante a lo que ocurre en las plumas en muda activa, los niveles isotópicos y algunos elementos traza del hígado y la musculatura presentan valores superiores en las aves que murieron como consecuencia del vertido, lo cual se ha relacionado con su mala condición física.

En el trabajo realizado sobre los cadáveres, cabe destacar que al comparar los resultados de las plumas formadas previamente al accidente con los de un grupo de cormoranes recogidos en Ons en 2005, que quedaron atrapados accidentalmente en redes de pesca, se detectaron valores más elevados de δ15N y Hg en los animales de 2002-03. Esto sugiere que o bien el cormorán ha variado su dieta a presas de nivel trófico inferior en el 2005 o bien que ha habido un descenso generalizado en los

Page 395: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

387

valores isotópicos basales del ecosistema. La disminución en los niveles de mercurio apunta en la misma dirección.

La determinación de isótopos estables en muestras de pluma convenientemente datada resulta una medida muy adecuada para conocer la ecología trófica y la carga de algunos contaminantes en animales varados. La medida de estas variables en tejidos blandos se muestra muy influida por el estado nutritivo y de salud del animal en el momento de su muerte.

El carácter de ictiófago estricto del cormorán moñudo hace de esta especie un bioindicador muy apropiado para monitorizar los cambios en el medio marino.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

Artigos MORENO, R., JOVER, L., DIEZ, C., I. & SANPERA, C. (2011). Seabird feathers as monitors of the levels and

persistence of heavy metal pollution after the Prestige oil spill. Environmental Pollution, 159: 2454-2460.

MORENO, R., JOVER, L., MUNILLA, I., VELANDO, A. & SANPERA, C. (2010). A three-isotope approach to disentangling the diet of a generalist consumer: the yellow-legged gull in northwest Spain. MarineBiology, 157: 545-553.

MORENO, R., JOVER, L., VELANDO, A., MUNILLA, I. & SANPERA, C. The influence of trophic ecology and spatial variation on the isotopic fingerprints of seabirds. (en revisión).

SANPERA, C., VALLADARES, S., MORENO, R., RUIZ, X. & JOVER, L. (2008). Assessing the effects of the Prestige oil spill on the European shag (Phalacrocorax aristotelis): Trace elements and stable isotopes. Science of the Total Environment, 407: 242-249.

VALLADARES, S., MORENO, R., JOVER, L. & SANPERA, C. (2010). Evaluating cleansing effects on trace elements and stable isotope values in feathers of oiled birds. Ecotoxicology, 19(1): 223-227.

Libros MORENO, R. & SANPERA, C. Monitoring long-term effects of oil spills on seabird populations. In: FINGAS,

M. (Ed.). Oil spill handbook: a practical guide. Cap. 17. Editorial Wiley InterScience. (en prensa). COMUNICACIÓNS A CONGRESOS

(Comunicaciones a congresos)

JOVER, L., VALLADARES, S., MORENO, R., RUIZ, X. & SANPERA, C. Stable isotopes and metals in tissues of shags (Phalacrocorax aristotelis) collected in the coasts off Galicia after the Prestige. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

MORENO, R., JOVER, L., RUIZ, X., DIEZ, C. & SANPERA, C. Shag trophic ecology after the Prestige oil spill: A 3- year monitoring study (2004-2006). Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

MORENO, R., ROCHA, F., JOVER, L., RUIZ, X. & SANPERA, C. Use of stable isotopes to estimate trophic ecology in Common Octopus (Octopus vulgaris) from three sites off the Atlantic coast of Galicia (NW Spain). 5th International Conference on Applications of Stable Isotope Techniques to Ecological Studies. Belfast, Irlanda. 2006.

MORENO, R., VELANDO, A., MUNILLA, I., DIEZ, C., JOVER, L., RUIZ, X. & SANPERA, C. Contribution of stable isotopes and mercury to the study of the trophic ecology of the yellow-legged gull in Galicia (NW Spain). 5th International Conference on Applications of Stable Isotope Techniques to Ecological Studies. Belfast, Irlanda. 2006.

Page 396: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

388

SANPERA, C., MORENO, R., RUIZ, X. & JOVER, L. Monitoring spatial patterns and temporal changes in trophic ecology of seabirds in relation to the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

VALLADARES, S., MORENO, R. & SANPERA, C. Does oil stick on feathers affect their stable isotope and trace elements values? Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento MORENO CARRILLO, M.R. (En realización).Las aves marinas como indicadoras de la recuperación

ecológica del litoral tras el accidente del ‘Prestige. Traballos de Investigación Tutelados (TITs) MORENO CARRILLO, M.R. (2006). Contribución de los isótopos estables y el mercurio al estudio de la

ecología trófica de la gaviota patiamarilla (Larus michahellis) en Galicia. TIT. Universidad de Barcelona.

Traballos Fin de Máster PAZOS CLAVERÍA, A. (2008). Aplicación del análisis de isótopos estables al estudio de los vertidos del

Prestige sobre la ecología trófica de la boga (Boops boops). Trabajo Fin de Máster. Universidad de Barcelona.

VALLADARES LAGO, S. (2007). Evaluación del efecto del vertido del Prestige sobre el cormorán moñudo (Phalacrocorax aristotelis) mediante el análisis de elementos traza e isótopos estables. Trabajo Fin de Máster. Universidad de Barcelona.

Page 397: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

389

Relación de proxectos PT4 – (3-4) sen información proporcionada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Vertidos Costeros. Subproxecto 1. Efectos de vertidos accidentales de petróleo en las redes tróficas de ecosistemas costeros. Procesos de transferencia, fraccionamiento y

bioacumulación de contaminantes en organismos. PT4–(3-4)

I.P. Freire Botana, Juan Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Ciencias. Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20070-C04-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20070-C04-02; VEM2003-20070-C04-03; VEM2003-20070-C04-04

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) PRESTEPSE. Suproxecto 2. Bioensayos. PT4–(3-4)

I.P. Tarazona Lafarga, José Vicente ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Subdirección General de Investigación y Tecnología.Instituto Nac. de Inv. y Tec. Agraria y Alimentaria (INIA).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20082-C06-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20082-C06-01; VEM2003-20082-C06-03; VEM2003-20082-C06-04; VEM2003-20082-C06-05

OUTRA INFORMACIÓN DO PROXECTO

(Otra información del proyecto)

CASADO, S., BABÍN, M., TARAZONA, J.V. & NAVAS, J.M. Prestige’s fuel soluble phase activates the aryl hydrocarbon receptor. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

LÒPEZ-MANCISIDOR P. Effects of the Prestige oil spill on freshwater communities using an indoor microcosm. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

NAVAS, J.M., BABÍN, M., GARCÍA, P., HERANZ, P., FERNÁNDEZ, C. & TARAZONA, J.V. Ecotoxicity of the water-soluble fraction of the Prestige fuel-oil. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Page 398: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

390

TÍTULO DO PROXECTO

(Título del proyecto) PRESTEPSE. Subproxecto 5. Pesquerías. PT4–(3-4)

I.P. Díez Díez, Guzmán ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Fundación AZTI - AZTI Fundazioa.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20082-C06-05

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20082-C06-01; VEM2003-20082-C06-02; VEM2003-20082-C06-03;VEM2003-20082-C06-04

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Bioacumulación y evaluación de los efectos del vertido del Prestige en el cultivo de mejillón. Subproxecto 1. PT4–(3-4)

I.P. Labarta Fernández, Uxío ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Investigaciones Marinas (IIM). Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Centro Costero Oceanográfico. A Coruña. Instituto Español de Oceanografía (IEO).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20096-C02-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20096-C02-02

OUTRA INFORMACIÓN DO PROXECTO

(Otra información del proyecto)

LABARTA, U., FERNANDEZ-REIRIZ, M.J., GARRIDO, J.L., BABARRO, J.M.F., BAYONA, J.M. & ALBAIGÉS, J. (2005). Response of mussel recruits to pollution from the 'Prestige' oil spill along the Galicia coast. A biochemical approach. Marine Ecology-Progress Series,302: 135 -145.

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Bioacumulación y evaluación de los efectos del vertido del Prestige en el cultivo de mejillón Subproxecto 2. PT4–(3-4)

I.P. Pérez Camacho, Alejandro ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro Costero Oceanográfico. A Coruña. Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Instituto de Investigaciones Marinas (IIM). Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P.

(Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del

proyecto) VEM2003-20096-C02-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20096-C02-01

Page 399: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT4. (3-4). Impacto sobre os sistemas biolóxicos

391

TÍTULO DO PROXECTO

(Título del proyecto) Riesgos genotóxicos en el vertido del Prestige. PT4–(3-4)

I.P. Marcos Dauder, Ricardo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Dpto. Genética i Microbiologia. Universidad Autónoma de Barcelona.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08597

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Seguimento dos procesos de desintoxicación en mexillóns cultivados na ría de Corme-Laxe. Por doazón finalista do Gobierno de Andorra. PT4–(3-4)

I.P. Burdaspal, Pedro A. ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Consellería de Pesca.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Estratexias de biorrecuperación do litoral. Aplicación á praia de Sorrizo (Arteixo). Subproxecto. Estudo mutaxénico e xenotóxico. PT4–(3-4)

I.P. Araujo, Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

Page 400: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 401: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5 – (1-2). IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VERTEDURA

5.1. Avaliación dos efectos económicos, comerciais e non comerciais

5.2. Avaliación dos efectos do uso pasivo e xerais sobre a poboación española

Foto: Victoriano Urgorri.

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

Page 402: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 403: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

395

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO

PT5 – (1-2). IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VERTEDURA

Relatores:

Albino Prada & María X. Vázquez ERENEA - Universidade de Vigo

36200 Vigo (España)

Resumo Neste breve texto faise un resumo dos resultados publicados —entre 2003 e 2010— como consecuencia dos

proxectos de investigación (sobre os efectos socioeconómicos derivados das mareas negras do Prestige) que tiveron financiamento público. Do resultado conxunto destes conclúese que, desta volta, o diagnóstico acadado é –cando menos– homologable do que no pasado se realizara en Francia (Erika) ou nos EE.UU. (Exxon Valdez).

De todos os xeitos, compróbase que o marco xurídico e de responsabilidades ambientais non deu os pasos para axustarse, de feito, co principio de quen contamina paga, como xa sucede, con bos resultados, nos EE.UU. A máis recente lexislación europea e española non incorporou aínda as leccións de fondo que se derivan das análises socioeconómicas realizadas e que neste texto se sintetizan.

Resumen En este breve texto se ensaya un resumen de los resultados publicados —entre 2003 y 2010— como

consecuencia de proyectos de investigación (sobre los efectos socioeconómicos derivados de las mareas negras del Prestige) que recibieron financiación pública. Del resultado conjunto de los mismos se concluye que, en esta ocasión, el diagnóstico analítico es, cuanto menos, homologable al que en el pasado se realizara en Francia (Erika) o en los EE.UU. (Exxon Valdez).

No obstante, se observa que el marco jurídico y de responsabilidad no ha dado pasos para homologarse plenamente al principio de quién contamina paga, como sucede, con buenos resultados, en EE.UU. La reciente legislación europea y española no ha incorporado aún las lecciones de fondo que se derivan de los análisis socioeconómicos realizados y que aquí se sintetizan.

Abstract In this text, I will present a summary of published results —between 2003 and 2010— of research projects (on

socio-economic effect of the Prestige oil spill) that received public financing. From the joint results of these projects we conclude that the diagnosis is similar to that obtained in the past in France (Erika) or in the USA (Exxon Valdez).

However, we may observe that the legal system and the responsibility framework have not fully assumed the Polluter Pays Principle like has been done, with good results, in the USA. The recent European law has not taken into account the underlying lessons derived from the socio-economic analysis that are summarized here.

RESULTADOS E PERSPECTIVAS DOS TRABALLOS DE AVALIACIÓN DOS EFECTOS SOCIOECONÓMICOS DAS MAREAS NEGRAS DO PRESTIGE

INTRODUCIÓN A situación de Galicia, á beira dunha das rutas oceánicas máis concorridas do mundo por

onde transita un volume considerable de mercadorías perigosas —o 70 por cento do transporte de petróleo na UE ten como lugar de paso as costas do Atlántico e do mar do Norte—, colócaa como unha das áreas con maior risco de accidentes. E, de feito, Galicia sufriu cinco das once maiores

Page 404: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

396

catástrofes por vertidos de petróleo en Europa e recibiu o 10 por cento das substancias contaminantes por mareas negras17 durante os últimos trinta anos.

Figura 1.

Fonte: Comisión Europea (2000): Libro Blanco sobre Responsabilidad Ambiental. COM (2000) 66 final, Dirección General de Medio Ambiente, Bruselas.

A catástrofe do Prestige (novembro de 2002) ocupa o lugar décimo quinto en todo o mundo, por volume do vertido, e foi o maior accidente no transporte marítimo de hidrocarburos da última década, destacando tamén pola extensión da costa afectada (1200 quilómetros de costa de Francia, España e Portugal).

Dende tal catástrofe ambiental, na Unión Europea reforzáronse lexislación, intervencións e controis, ao tempo que o coñecemento científico dos impactos desta natureza sobre os ecosistemas avanzou e os métodos de análise e valoración en economía ambiental permitiron estimacións máis completas e rigorosas das repercusións. Estas estimacións ocuparán a nosa atención no seguinte apartado desta análise.

Xa que logo, estariamos agora en mellores condicións de abordar con fundamento a significación e importancia que ten a Seguridade Marítima. Concretaremos, no segundo apartado, algúns dos factores de risco que poden verse reducidos na medida en que as avaliacións socioeconómicas dos danos teñan un encaixe directo na regulación xurídica e institucional da responsabilidade ambiental. Sobre estas decisivas regulacións e controis realizaremos no apartado final un balance do avanzado nestes anos, así como das tarefas aínda pendentes hoxe en día.

AS AVALIACIÓNS SOCIOECONÓMICAS REALIZADAS Á luz das experiencias da comunidade científica derivadas das mareas negras do Exxon

Valdez e do Erika sobre a tipoloxía dos danos provocados por unha marea negra que deben ser avaliados, houbo dende o momento do accidente do Prestige un elevado consenso. Nunha publicación de urxencia, derivada dun Seminario Internacional realizado en Santiago de Compostela xa en marzo de 2003, esquematizáronse tal e como se visualiza no gráfico seguinte.

17 Estas cifras toman como referencia as mareas negras ocorridas ata o momento do derramo do Prestige. Recentemente,

en abril de 2010, aconteceu unha marea negra de elevadas dimensións, aproximadamente 10 veces o cru derramado no caso Prestige, a consecuencia da explosión na Plataforma Deepwater Horizon, fronte ás costas de Lousiana, en Estados Unidos.

Page 405: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

397

Cadro 1.-

Fonte: Prada e Vázquez (2004)

Nesa publicación efectuábase xa unha primeira avaliación18 de urxencia, que sería ampliada e matizada un ano despois nun Informe19 realizado a petición do Consello Económico e Social de Galicia. Nas conclusións finais deste informe, resumíanse as estimacións realizadas para as diferentes partidas de danos, tal e como se recolle no cadro 2.

Cadro 2.-

Fonte: Varela e Prada (2005)

Os gastos paliativos de limpeza e restauración eran os recoñecidos polo FIDAC20 ata abril de 2004. Seis anos máis tarde, mentres a cifra reclamada polo Goberno español ascende a 968 millóns de euros, o Fondo redúcea a 303 millóns, baseándose nunha suposta desproporción entre as medidas tomadas polo Goberno español21 e as ameazas que representaba a polución.

18 Prada, A. e Vázquez, M.X. (coords.) (2004) p. 304; o esquema anterior pode verse na páxina 266; ver tamén González

Laxe, F. (dir.) (2003) na súa terceira parte titulada “Análisis de daños económicos y territoriales de la catástrofe” (pp. 355-486).

19 Varela, M.M. e Prada, A. (coords.) (2005). 20 International Oil Pollution Compensation Funds (IOPC Funds) (FIDAC en francés), http://www.iopcfund.org/; punto 4 de

IOPC/JUN10/3/2. 21 Loureiro, M.L., Ribas, E., Ojea, E. (2006) estiman, usando fontes oficiais, 509 millóns. Non se inclúen eventuais gastos

relacionados cos danos na saúde de voluntarios e traballadores estudados por Gestal Otero, J.J. et al. nun proxecto da Fundación Arao titulado “Efectos sobre a saúde a curto e medio prazo da marea negra do Prestige”.

Page 406: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

398

Os danos con mercado (alimentos do mar e turismo) no primeiro ano así como os danos recreativos estimábanse en traballos de campo22, directos do propio informe mais só para o ano 2003. Como ben se observa, eran estes últimos, xunto cos outros danos sen mercado (usos pasivos ou sobre a biodiversidade), os que acadaban cifras máis elevadas e, como veremos, non reclamables ou indemnizables nin no réxime xurídico vixente daquela nin no que rexe actualmente.

Mentres que os danos sobre os usos recreativos para o 2003 se avaliaban neste informe, sobre os relativos á biodiversidade facíase unha transferencia hipotética da avaliación realizada nos EE.UU. para o Exxon Valdez con ese intervalo de 900 a 1368 millóns de euros. Nun traballo realizado ad hoc sobre este particular e fundamental capítulo dos danos nos anos seguintes23, a cifra estimada sería de 574 millóns de euros.

Como danos en principio reclamables, o convenio OMI-FIDAC que rexe nas augas de todo o mundo (agás nos EE.UU.), inclúense os paliativos, sobre os alimentos do mar24 e sobre o turismo. Na estimación inferior supoñen 555 millóns de euros, que xa superan de lonxe o tope de case 170 millóns cos que contaba25 o Convenio do FIDAC (1992). Se a iso engadimos as avaliacións máis recentes dos danos colectivos sen mercado (recreativos e sobre biodiversidade e usos pasivos), que nin sequera son reclamables para ese convenio, a cifra elévase aos 1500 millóns de euros.

Cadro 3.- Resumo de estimacións de danos privados e colectivos

DANOS Millóns Є CUSTOS Millóns Є

USOS PASIVOS 574 GASTOS PALIATIVOS 509

USOS RECREATIVOS 288 ALIMENTOS MAR 100

TURISMO 72

TOTAL 862 TOTAL 681

Fonte: Elaboración propia.

Por unha e outra vía, chamamos a atención de como os danos reclamables no marco actual de responsabilidade ambiental non chegan a ser a metade dos danos e gastos totais que é posible cuantificar (por exemplo, na Oil Polution Act en Estados Unidos) noutros contextos institucionais. O conxunto dos danos cuantificables e si reclamables (columna de custos do Cadro 3), no caso Prestige cuadriplican os recursos monetarios do fondo de seguros e indemnizacións no momento da catástrofe; co cal, se aqueles se aplican prioritariamente aos afectados privados, o conxunto dos gastos paliativos e de limpeza van ser soportados por todos os cidadáns con cargo ás súas rendas e a través do orzamento público.

Na situación actual, cun Fondo Internacional de Responsabilidade para verteduras incrementado ata os 940 millóns de euros, chamamos a atención de que este apenas abondaría para compensar os gastos e danos reclamables no caso dun novo Prestige, pero que se situaría aínda moi lonxe de poder facer fronte aos danos cuantificables que —sendo colectivos— seguen sen poder ser reclamados. Danos totais que suporían de novo transferir á sociedade (por vía fiscal ou por vía de perdas de utilidade e riqueza natural non compensadas) dous terzos dos efectos negativos 22 Garza, M.D., Prada, A. e Vázquez, M.X. (2006); tamén Garza, M., Prada, A., Varela, M., Vázquez, M. (2009); Loureiro,

M.L., Ribas, E., Ojea, E. (2006) estiman unhas perdas en alimentos do mar e turismo de 162 millóns de euros. 23 Loureiro, M. (2008) foi a súa investigadora principal, inicialmente a estimación situábase nos 774 millóns; os resultados

definitivos publícanse finalmente en Loureiro, M., Vázquez, M.X. e Loomis, J. (2009). 24 Posteriormente, García Negro, M.C. et al., pp. 141-168, realiza estimacións en unidades físicas en González Laxe, F. e

Martín, F. (eds.) (2009); tamén en García-Negro, M.C., Villasante, S., Carballo Penela, A., Rodríguez, G. (2009). 25 IOPC/JUN10/3/2, punto 1, anota 171 520 703 euros; en maio de 2003 aumentaríase esa cifra límite de compensacións

que pagar ata os 940 millóns de euros.

Page 407: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

399

ocasionados por unha marea negra e, de novo, sucedería algo que é aínda máis importante: transmitiríalles un sinal inequívoco, aos potenciais xeradores de riscos no transporte de hidrocarburos, de que contaminar no corredor atlántico europeo segue a ser relativamente barato.

Este é un asunto crucial pendente en relación aos custos alternativos dun sistema de aseguramento26 non colectivo e sen topes de responsabilidade, pero tamén no que atinxe aos seus previsibles efectos: barcos máis novos, tripulacións máis cualificadas, revisións máis serias, compañías profesionais, etc. Aspectos de alto risco que abordaremos no apartado seguinte.

Nese contexto, a elevación dos topes de responsabilidade do fondo pode ser unha boa nova para efectos de poder paliar os danos de vindeiras mareas negras sen recorrer ao orzamento público, pero no máis importante (evitar outras mareas, reducir os riscos no transporte de hidrocarburos) pode ter o efecto perverso de transmitir un sinal de irresponsabilidade para o armador e asegurador, que só responden por unha ridícula —e minguante— fracción do dano potencial que hai que asegurar. Superar o sistema Fondo, por unha responsabilidade máis dirixida cara a armadores e aseguradores, convértese así en condición necesaria para que a completa cuantificación e indemnización dos danos socioeconómicos que a comunidade científica realizou, e pode realizar, se poida traducir en medidas de prevención tomadas polos axentes decisivos.

Mais, para acadar tal superación, deberase contar cunhas actitudes medioambientais do conxunto da poboación española moito máis proactivas, actitudes que —máis aló da catarse mediática— non semellan27 terse reforzado como consecuencia desta marea negra.

OS FACTORES DE RISCO E A PREVENCIÓN A frecuencia e gravidade destes accidentes relaciónase directamente coas estratexias28

seguidas polos operadores, sensibles á probabilidade dun accidente, pero aínda máis á certeza dos custos operativos en que incorren en cada acto de frete e transporte.

Así, aínda cando hai factores de difícil predición e control dos accidentes, como as circunstancias meteorolóxicas ou os mesmos fallos humanos, os medios utilizados e as estratexias de transporte inflúen directamente nos efectos resultantes dun accidente. Xa que logo, o sentido da prevención é o de non só dispoñer de medios paliativos en caso de accidente senón tamén, e sobre todo, atallar as causas que a nivel de decisión empresarial poden favorecer a probabilidade do accidente e a súa magnitude.

Por iso, as normativas de prevención (de obrigado cumprimento) son denominadas dende a economía como sistemas de incentivos ex-ante, para reflectir que o obxectivo é buscar mecanismos que permitan dirixir (ou incentivar) condutas nunha determinada dirección. Neste caso a de diminuír o risco operacional, facendo que os operadores asuman na súa regra de decisión os efectos da contaminación e anticipen, xa que logo, na súa decisión estratéxica os custos posibles dun accidente.

Para que isto sexa así, as normas deben ser de obrigado cumprimento e deben estar complementadas por un sistema eficaz de vixilancia e control que as faga cribles e realmente disuasorias. Non en van, a propia evolución do tráfico marítimo de hidrocarburos e substancias perigosas ensínanos que se estreitou a diferenza entre demanda de fretes e capacidade da flota dispoñible, dando máis acomodo ao uso dos buques con dotacións de seguridade por debaixo das condicións estipuladas pola mesma legalidade internacional para este tipo de tráficos. E isto é válido

26 Ver González, E. e Michinel, M.A. (coords.) (2006), tamén os capítulos 7 e 8 do libro de González Laxe, F. e Martín, F.

(eds.) (2009). 27 Ruano Gómez, Juan de Dios (dir.) (2009). 28 En González Laxe, F. (dir.) (2003) na súa primeira parte titulada “Las causas jurídico-económicas”(pp. 15-112)

abordábanse estas e outras cuestións relevantes.

Page 408: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

400

tanto para os buques (idade elevada, monocasco, obsolescencia) como para as tripulacións (menor cualificación profesional).

Os principais aspectos que deben ser obxecto de regulación e aos que nos referiremos a continuación son: a propiedade dos buques e a armazón xurídica das sociedades que operan no sector, os tipos e condicións dos buques, os pavillóns de abandeiramento e o sistema de inspeccións. Todos, aspectos moi sensibles ao marco regulatorio da responsabilidade ambiental que se estableza para os danos derivados dun accidente, da súa forma de aseguramento e das pólizas que subscribir (este tema, pola súa relevancia, abordarémolo pormenorizamente no último apartado).

Figura 2. Rede de entidades e países implicados no caso do Prestige

Fonte: Varela e Prada (2005)

A propiedade das flotasTense observado nos últimos anos unha acusada tendencia á segmentación das operacións.

As grandes compañías petroleiras só controlan na actualidade aproximadamente a cuarta parte da flota mundial, o que quere dicir que accederon a este mercado outros armadores independentes, dando lugar a unha estrutura moi atomizada, pois habitualmente trátase de empresas cun só buque (e rexistradas normalmente en paraísos fiscais). E esta práctica, coa que se reduce o risco financeiro, realízase sobre todo cos barcos en peores condicións (máis antigos e peor dotados) e que realizan as operacións con substancias de maior risco (produtos pesados, residuos, etc.).

A mesma tendencia obsérvase cos fretadores, con compañías comerciais que aboian e desaparecen continuamente e con contratos a curto prazo entre fretadores e transportistas, nun contexto de forte competencia de prezos e onde a seguridade pasa a ser unha variable residual.

Idade e tamaño dos buquesA flota mundial de petroleiros (transporte de crus e produtos derivados) é a máis importante

das flotas mercantes do mundo, co 38,5 por cento do arqueo total. Mais trátase dunha flota envellecida: o 41 por cento dos buques (36 por cento da capacidade total desta flota) ten máis de vinte anos. Dado que os custos de mantemento e reparación gardan relación coa idade do barco, semella obvio que unha limitación destas operacións pode constituír un medio para conseguir substanciais aforros á empresa de transporte. Se, ademais isto, se efectúa en condicións de responsabilidade civil limitada, o contexto en que se realiza o negocio non semella moi apropiado para incentivar o coidado ambiental.

Abandeiramento de convenienciaOutra estratexia empresarial para diminuír custos e esixencias é o uso de pavillón ou

bandeira de conveniencia, acolléndose a países que ofrecen vantaxes fiscais e menores esixencias en

Page 409: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

401

equipamento e seguros. En xeral, estes países (os pavillóns máis utilizados polas sociedades europeas foron os de Liberia, Panamá, Chipre, Malta e as Bahamas) eluden cumprir coas obrigas derivadas dos convenios internacionais, tanto polo que se refire aos buques como ás tripulacións (menores esixencias de formación e profesionalidade).

A ausencia de regulación e control neste apartado favoreceu un considerable incremento desta tendencia dende os anos 90. As consecuencias son obvias: unha tripulación menos preparada é máis barata (estimábase ata un 37% menor en comparanza cunha europea estándar) e o frete dun barco sub-estándar tamén pero, a cambio, o risco de sufrir un accidente é máis elevado.

Inspección dos buquesAlgúns Estados realizan inspeccións aos buques en porto para comprobar que cumpren as

normas de seguridade. Normalmente, estas operacións teñen lugar durante as operacións de carga e descarga, polo que a revisión de aspectos estruturais (tanques de lastre ou estrutura somerxida) non resulta doada. En xeral, a corrosión dos tanques e do casco somerxido son as causas máis comúns dos accidentes, polo que as inspeccións periódicas son un factor clave na prevención de accidentes.

As sociedades de clasificación son as que se encargan das inspeccións para expedir os certificados correspondentes. Contan con medios avanzados e persoal cualificado, e están autorizadas a actuar en nome dos Estados do pavillón para comprobaren o cumprimento das normas de seguridade. Porén, a competencia para adquirir unha carteira de clientes ampla pode influír na aplicación de estándares moi diferentes segundo as compañías, apreciándose, de feito, resultados substancialmente distintos segundo os casos.

Tanto no caso do Erika (sociedade de clasificación italiana RINA) como no do Prestige (a estadounidense ABS), a responsabilidade das clasificadoras no sinistro é obxecto dun complexo proceso xurídico. En marzo de 2010, a Corte de Apelacións de París confirmou29 a sentenza de responsabilidade civil da clasificadora do Erika. Interesa resaltar que, nesa sentenza, non só se fala de responder polos danos materiais (limpeza e danos á produción) e perdas económicas, senón tamén polo perxuízo moral causado pola polución e os danos causados ao patrimonio natural. A Corte de Apelacións recoñece o dereito á indemnización polos danos estritos ao medio natural, “danos causados aos recursos ambientais non comercializables que representan un interese colectivo lexítimo”.

No caso do Prestige, o Goberno español tentou algo semellante contra ABS nos EE.UU. para que se lle aplicase o dereito daquel país30. Mais ABS, sintomaticamente, considera que debe aplicarse a lexislación de Bahamas (pavillón do barco) ou de China ou Emiratos Árabes (onde se fixeran as inspeccións, Guanngzhou e Dubai, respectivamente). Países estes todos asinantes do FIDAC/IOPC (Convención de 1992), segundo o cal a clasificadora é inmune a non ser que se demostre intención de causar dano ou unha actuación irresponsable. Trátase, como ben se observa, de evitar entrar nunha responsabilidade ilimitada derivada dunha neglixencia ordinaria (cousa que ocorre coa lexislación dos EE.UU. e na sentenza da Corte francesa sobre o Erika que comentamos).

RESPONSABILIDADES E SANCIÓNS Daquela, outro xeito de reducir os riscos vai ser coa aplicación de sancións a quen se

considera responsable de contaminación. Neste caso, o incentivo é ex-post (dito en linguaxe económica), é dicir, para paliar o dano que xa se cometeu e avanzar o exemplo para posibles actuacións futuras.

29 IOPC/JUN10/6/1.30 IOPC/JUN10/3/2.

Page 410: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

402

As sancións poden ser tanto de carácter civil como penal e varían en función da gravidade do accidente e o alcance dos danos. Basicamente, distínguense dous sistemas legais ao respecto: a responsabilidade por culpa e a responsabilidade estrita. No primeiro caso, a responsabilidade por culpa, o contaminador terá que indemnizar polo total dos danos producidos, sempre e cando se poida demostrar que actuou de forma neglixente, sen usar os medios de prevención ao seu alcance, ou mesmo con mala fe. No outro caso, responsabilidade estrita, o contaminador deberá sempre compensar por todos os danos, polo que se está incentivando unha conduta de máis previsión tanto pola maior dotación de medios de seguridade como pola (custosa) protección financeira, vía seguro de accidentes. A continuación, veremos como actúan estas dúas formulacións na práctica.

O sistema da Organización Marítima Internacional (OMI), de aplicación en Europa, baséase no Convenio de Responsabilidade Civil (CRC) que regula a responsabilidade dos propietarios de buques en caso de vertidos de petróleo. Establece a obrigatoriedade de contratar un seguro para facer fronte á responsabilidade civil derivada, mais tamén limita a responsabilidade a unha cantidade máxima relacionada co arqueo do buque-tanque. O esquema complétase co Convenio do Fondo, que establece un réxime de compensación no caso de que non sexa posible obter as compensacións a través do CRC, ben por insolvencia financeira do propietario ou ben porque os danos reais (reclamados) superan a responsabilidade do propietario segundo os límites establecidos no convenio. Nestes casos, recórrese ao Fondo Internacional de Indemnizacións de Danos Debidos á Contaminación por Hidrocarburos31 (coñecido como FIDAC), que é outro fondo (tamén limitado) dotado con achegas de empresas receptoras de hidrocarburos, normalmente petroleiras, que reciban máis de 150 000 toneladas de cru ou fuel ao ano (contribuíndo segundo as cantidades recibidas). Despois da catástrofe do Prestige, o máximo de compensacións aumentou dende 171 millóns a 940 millóns de euros. Mais non se cuestiona o principio de responsabilidade limitada, nin a continuidade do sistema de complementariedade con achegas compartidas.

Ademais, para acceder á compensación requírese que sexa unha perda economicamente cuantificable e que o demandante poida demostrar a contía desta. Só entón será reclamable. É dicir, con este criterio non se poden contemplar danos sobre bens e servizos que non sexan intercambiables nos mercados e, ademais, repercute a carga da proba sobre as vítimas. Existen tamén outras limitacións, como as relacionadas coa proximidade xeográfica (non poden reclamar, por exemplo, os que comercializan peixe ou marisco en lugares do interior) ou co período de consideración do dano e da reclamación (neste caso, admítese como principio que, dada a capacidade de rexeneración natural no medio mariño, as medidas de restauración “poden situar o lugar danado no mesmo estado ecolóxico” que antes do vertido).

É fundamental resaltar, neste punto, que os danos ambientais son dificilmente cuantificables ou demostrables mediante facturas ou estados de contas, que ademais se prolongan durante longos períodos de tempo e que non se consegue sempre que a recuperación sexa total. Esta forma de presentar a responsabilidade, difusa e limitada, facilita que se asuman estratexias de baixo custo e alto risco nos fretes. Alternativamente, a Economía Ambiental pode proporcionar hoxe métodos de valoración suficientemente contrastados para cuantificar todas as perdas, aínda que non sempre se refiran a bens inmediatamente comercializables.

Aínda baixo o suposto de que as indemnizacións finalmente pagadas polo FIDAC, no caso do Prestige, acadasen o tope dispoñible para estas, o sistema só respondería polo 17% dos danos reclamados32 (polas Administracións Públicas e por particulares) e só chega ao 11% dos danos estimados pola comunidade científica que acabamos de sintetizar neste informe. Unha situación

31 http://www.iopcfund.org, IOPC en inglés.32 IOPC/JUN10/3/2.

Page 411: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

403

agravada que se vén repetindo nos casos para os que dispomos dun seguimento completo33 (como o Erika). As consecuencias de tal asimetría e imputación dos custos nas (malas) prácticas de navegación nunca se salientarán suficientemente.

Cadro 4.- Custos estimados e reclamados nos vertidos de Erika e Prestige

1999 2002 Erika Prestige millóns £ millóns Є

TM. VERTIDO 19 800 63 200 DANOS ESTIMADOS (DE) 611 1543

DANOS RECLAMADOS (DR) 389 1020

INDEMNIZACIÓNS (I) 130 171

I / DE 21% 11% I / DR 33% 17%

Fonte: Elaboración propia

Hai, non obstante e como avanzabamos, outras formas de afrontar a responsabilidade. A regulación da responsabilidade civil nos Estados Unidos en materia de tráfico de hidrocarburos incide especialmente na responsabilidade clara e ilimitada do armador (como se recolle na Oil Pollution Act, 1990). Así, entre outras esixencias, incluídas medidas ex-ante, o armador debe nomear un representante legal no país, realizar un depósito de diñeiro (aproximadamente 1000 millóns de dólares) para facer fronte aos gastos de posibles accidentes e pagar por todos os danos (responsabilidade ilimitada). É dicir, Estados Unidos considera insuficiente o réxime da OMI e formula un sistema de responsabilidade directa e ilimitada.

Naturalmente, neste marco prodúcense repercusións tanto sobre os armadores transportistas como sobre os consumidores. Para os primeiros o cambio de estratexia semella obrigado: o armador debe valorar se lle compensa máis pagar seguros máis altos, para buques e tripulacións de maior risco, ou ben investir en medidas de seguridade en buques e tripulantes. A estratexia empresarial semella decantarse por investir en prevención.

Por outra parte, tamén se realizaron estimacións sobre a repercusión das medidas de seguridade sobre o prezo final, resultando que o impacto foi inferior ao un por cento, xa que os custos de transporte son só unha pequena parte do prezo final do combustible.

Do que precede, pode resumirse que o tipo e contía da responsabilidade esixida inflúe, en gran medida, na seguridade marítima. Así, a responsabilidade difusa, baseada no fondo colectivo, e limitada, actualmente a 940 millóns de euros, viola claramente o principio de “quen contamina paga”, tan defendido pola UE noutros ámbitos, incentiva estratexias de aforro de custos (bandeiras, buques, tripulacións, revisións, etc.) e, en consecuencia, non reduce o elevado risco de mareas negras no corredor atlántico europeo.

En xeral, a estratexia da UE é non cuestionar o marco FIDAC e evitar decisións unilaterais. Nos resultados recentes desta estratexia, hai que mencionar seis mareas negras importantes desde 1990. Pola contra, EE.UU. tomou decisións unilaterais á marxe dos convenios internacionais, cara a unha responsabilidade clara e ilimitada. Nos resultados recentes non hai que mencionar ningunha gran marea negra derivada do transporte marítimo de hidrocarburos dende o Exxon Valdez. 33 Thébaud, O., Bailly, D., Hay, J. & Pérez, J. (2004). In: “The cost of oil pollution at sea”, p. 196, no libro xa citado de Prada,

A. e Vázquez, M.X. (coords.); os reclamados e pagados no Erika en IOPC/JUN10/6/1.

Page 412: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

404

O non cuestionamento da estratexia OMI-FIDAC é o que se comproba na Directiva (2004/35/CE) Europea sobre Responsabilidade Medioambiental en relación coa prevención e reparación de danos medioambientais, que deixa fóra do seu ámbito o transporte marítimo de hidrocarburos34. Cousa que asume a Ley (26/2007) española de Responsabilidad Medioambiental, co que, para os riscos e danos que nos ocupan, non vai ser cumprido polo de agora o principio de “quen contamina paga”.

É isto sucedeu malia que a Comisión de Investigación do Congreso dos Deputados sobre o particular acordase35 que “se debe valorar la conveniencia de instar a la Comisión Europea a reconsiderar cuanto antes la exclusión del tráfico de hidrocarburos de la directiva sobre responsabilidad ambiental en la Unión, exclusión que se basa justamente en suponer eficiente el sistema FIDAC”, á vista dos informes e comparecencias da comunidade científica que a ela foran convocados.

ALGÚNS AVANCES E PERSPECTIVAS No entanto, despois do accidente do Prestige, producíronse no seo da Unión Europea algúns

avances, sobre todo en materia de prevención. Resumidamente: — Prohibición e gradual retirada dos petroleiros de casco único. — Maior seguimento do cumprimento da lexislación vixente. — Aumento de controis en augas territoriais36. — Aumento das inspeccións portuarias. — Harmonización das sancións penais por contaminación (Directiva 2005/35/CE). — Creación da Axencia Europea de Seguridade Marítima. Así mesmo, para mellorar as respostas nas grandes situacións de emerxencia que superan

as capacidades nacionais, a Comisión adoptou dúas propostas lexislativas de reforzo do mecanismo de protección civil e unha proposta para establecer un marco xurídico para a designación de portos refuxio para os buques en perigo.

Respecto aos controis e inspeccións, España é actualmente o segundo país, só superado por Italia, no que se realizan máis inspeccións en porto. Así, inspeccionáronse un 39% dos buques que accederon aos seus portos no ano 2003, superando o 25% recomendado como referencia. Como resultado, 198 buques foron retidos, é dicir, o 9% dos inspeccionados. Esta á unha cifra elevada, que deixa patente as malas condicións dos buques que circulan por augas españolas.

Entre os proxectos europeos en marcha cómpre destacar estes: — O reforzo da lexislación de sociedades de clasificación. — As melloras do control por parte do Estado responsable do porto e a supervisión do tráfico

marítimo. — O aumento de responsabilidade dos países de abandeiramento. — A ampliación da responsabilidade aos propietarios dos buques.

34 No seu artigo 4, apartado 2 (segundo se concreta no Anexo IV).35 Boletín Oficial de las Cortes Generales do día 5.7.2006 (puntos IX. 10, 11, 12) “Informe aprobado por la Subcomisión

sobre el seguimiento de las consecuencias derivadas del hundimiento del «Prestige», constituida en el seno de la Comisión de Agricultura, Pesca y Alimentación”. Tamén se posiciona, nese sentido, o conxunto dos Consellos Económicos e Sociais das rexións atlánticas; ver ao respecto pp. 70-73 de Lago, Santiago (2005).

36 Como consecuencia, a Sociedade de Salvamento e Seguridade Marítima, co seu novo avión de recoñecemento Rosalíade Castro, pasaría de detectar trinta e nove verteduras e sentinazos en 2008 a máis de cen en 2009.

Page 413: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

405

E respecto aos plans futuros a lista é ampla:

— Desenvolver e aplicar os convenios internacionais sobre o control de sistemas antiincrustantes e a xestión da auga de lastre e sedimentos nos buques.

— Incorporar a avaliación do risco como instrumento de elaboración de políticas, para reducir incerteza.

— Incidir sobre a cualificación e experiencia das tripulacións. — Introducir, ademais das penalizacións, incentivos en todos os sectores, incluíndo a

navegación. — Desenvolver un estudo de viabilidade da creación dun corpo de gardacostas europeo. — Explorar a creación dun espazo marítimo común na UE, con normas comúns de

seguridade e protección do medio natural, emulando o espazo de transporte terrestre. — Desenvolver unha cartografía exhaustiva das augas costeiras europeas. — Conseguir dispoñer de información en tempo real das actividades dos buques para

detectar operacións ilegais, coa colaboración de Rusia, Islandia, Noruega e países mediterráneos.

Entre as medidas aplicadas por España despois do Prestige destacan a entrada en funcionamento en 2004 do dispositivo de separación do tráfico marítimo en Fisterra (diferenciando o tráfico convencional do de mercadorías perigosas), a renovación e melloras tecnolóxicas das estacións de vixilancia, a creación da Zona Mariña Especialmente sensible do Atlántico occidental, a creación dun grupo de intervención rápida permanente no servizo de seguridade marítima (SASEMAR) e de dous paneis de expertos para a avaliación das emerxencias.

Finalmente, debido ao solapamento de competencias, a partir do accidente do Prestige en Galicia formulouse tamén un conxunto de medidas para mellorar a dotación dos servizos existentes. Entre elas, cabe mencionar o servizo de gardacostas de Galicia ou o establecemento dunha nova base loxística para almacenamento de material e equipos.

Tamén é importante recordar que a UE sostén que os gobernos dos países afectados e as institucións europeas deben actuar como defensoras e protectoras dos bens colectivos e, en particular, do patrimonio natural. Mais estes bens, por ese carácter público, son, de seu, recursos con valor social aínda que sen prezo de mercado, o que implica que a súa perda non é xustificable con factura, como o sería o caso doutros bens (como si o son os alimentos ou o turismo). Xa que logo, é necesario estimar o seu valor con outras metodoloxías, recoñecibles cientificamente e que as administracións actúen como responsables e administradoras do patrimonio legado ás xeracións actuais e que debería selo, nas mellores condicións posibles, ás xeracións futuras.

É o que se comeza a abrir paso para o caso do Erika na Corte de Apelacións de París ao declarar, en marzo de 2010, penalmente responsables dun delito de contaminación ao propietario do navío, á clasificadora (RINA) e á fretadora (TOTAL) pois37 “the Court of Appeal has also accepted the right to compensation for pure environmental damage, ie damage to non marketable environmental resources that constitute a legitimate collective interest. The Court of Appeal considered that it was sufficient that the pollution touched the territory of a local authority for these authorities to be able to claim for the direct or indirect damage caused to them by the pollution. The Court of Appeal has awarded compensation for pure environmental damage to local authorities and environmental associations”.

37 IOPC/JUN10/.

Page 414: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

406

Doutra banda, existen tamén algúns avances na clarificación e ampliación do réxime de responsabilidade, xa que o FIDAC elaborou informes dende 2003 de cara a unha futura revisión do réxime de compensacións, adoptando unha combinación entre o principio de “quen contamina paga” e o principio de prevención. Así, semella haber un acordo en que é necesario asignar responsabilidades, ademais de ao propietario do buque, a outros axentes implicados no transporte de hidrocarburos por mar, como son os fretadores ou os propietarios da carga. Por outra parte, é imprescindible ampliar os supostos en que os armadores perden o dereito a limitar a súa responsabilidade para que sexan as propias aseguradoras, a través de maiores primas de seguro, as que contribúan a diminuír as prácticas de alto risco. En definitiva, semella existir un recoñecemento da necesidade de revisar o réxime de responsabilidade a prol de equilibrar o repartimento de responsabilidades entre armadores e Estados, que son vítimas e asumen ademais a maior parte das obrigas de reparación.

Neste sentido, hai que volver sinalar que a Directiva sobre responsabilidade ambiental, aprobada polo Parlamento Europeo en 2004, en relación coa prevención e reparación de danos ambientais e que incorpora o principio QCP, exclúe os accidentes de tráfico marítimo de hidrocarburos por existir un convenio internacional neste ámbito. O Parlamento aceptou que, de momento, os danos desa natureza queden á marxe do QCP, sempre que o convenio do Fondo sexa ratificado polos Estados membros. Esvaeceuse, así, unha excelente oportunidade de establecer un réxime de responsabilidade máis claro e máis eficiente para reducir as condutas de alto risco no transporte marítimo de hidrocarburos.

FONTES E REFERENCIAS CONSULTADAS GARCÍA-NEGRO, M.C., VILLASANTE, S., CARBALLO PENELA, A. & RODRÍGUEZ, G. (2009). Estimating the

economic impact of the Prestige oil spill in the Death Coast (NW Spain) fisheries. Marine Policy, 33: 8-23.

GARZA, M.D., PRADA, A. & VÁZQUEZ, M.X. (2006). Estimating the short-term economic damages from the Prestige oil spill in the Galician fisheries and tourism. Ecological Economics, 58: 842-849.

GARZA, M., PRADA, A., VARELA, M. & VÁZQUEZ, M. (2009). Indirect assessment of economic damages from the Prestige oil spill: consequences for liability and risk prevention. Disasters, 33 (1): 95-109.

GONZÁLEZ LAXE, F. (Director) (2003). El impacto del Prestige. Análisis y evaluación de los daños causados por el accidente del Prestige y dispositivos para la regeneración medioambiental y recuperación económica de Galicia. Inst. de Estudios Eco. de Galicia, Fundación Pedro Barrié de la Maza, Banco Pastor. ISBN 84-95892-08-1 652 pp. 23 capítulos.

GONZÁLEZ LAXE, F. & MARTÍN PALMERO, F. (Eds.) (2009). Evaluación económica de las catástrofes marítimas. ISBN 978-84-9745-164-2 en Netbiblo, 12 capítulos, 212 pp.

GONZÁLEZ PILLADO, E. & MICHINEL ÁLVAREZ, M.A. (coordinadores) (2006). Los aspectos jurídicos del Prestige a tres años vista. El Prestige: ¿caso cerrado?. Servicio de Publicaciones de la Universidade de Vigo. ISBN 84-8158-328-6 con 10 capítulos, 211 pp.

LAGO, SANTIAGO (Presidente) (2005). La seguridad del transporte y del tráfico marítimo de mercancías. Red Transnacional Atlántica de Agentes Económicos y Sociales. www.rta-atn.org

LOUREIRO,M. (Inv. Principal) (2008). Valoración Económica de las Pérdidas Ambientales Causadas por las Mareas Negras. Fundación ARAO. 2005-2007 y Ministerio de Educación y Ciencia (Plan Estratégico de Acuicultura) 2004-2007 (con Vázquez, M.X. y Loomis, J.).

LOUREIRO, M.L., VÁZQUEZ, M.X. & LOOMIS, J. (2009). Economic Valuation of Environmental Damages due to the Prestige Oil Spill in Spain. Environmental and Resource Economics, 44(4): 537-553.

Page 415: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

407

LOUREIRO, M.L., RIBAS, E. & OJEA, E. (2006). Estimated costs and admisible claims linked to the Prestige oil spill. Ecological Economics, 59(1): 48-63

PRADA BLANCO, A. & VÁZQUEZ RODRIGUEZ, M.X. (Coordinadores) (2004). Efectos económicos, sociais e ambientais da marea negra do Prestige. Consello da Cultura Galega, http://consellodacultura.org/mediateca. ISBN 84-95415-74-7 de 10 capítulos 433 pp. edición bilingüe galego/inglés.

RUANO GÓMEZ, JUAN DE DIOS (Dir.) (2009). III Jornadas sobre gestión de crisis: Narrativas del riesgo y acciones de confianza. Servicio de Publicaciones de la Universidad de A Coruña. ISBN 84-9749-329-X, 257 pp.

VARELA LAFUENTE, M.M. & PRADA BLANCO, A. (coordinadores) (2005). Evaluación de los efectos económicos provocados polos vertidos de fuel derivados do buque Prestige. Informe para o Consello Económico e Social de Galicia da Xunta de Galicia. Informe 1/05 de 313 pp. en http://www.ces-galicia.org/

Page 416: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 417: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

409

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

409

ÍNDICE dos proxectos do PT5 – (1-2). Impacto Socioeconómico da Vertedura

Proxecto Código Investigador principal Páx.Relación de proxectos PT5 – (1-2) con información enviada polos IPs.

Efectos a medio y largo plazo sobre la economía pesquera provocados por los vertidos de petróleo: el caso del ¨Prestige¨. VEM2003-20063 García Negro, María do Carme 410

Subproxecto 2. De la catástrofe ecológica a la crisis política: opinión pública y opinión publicada sobre el caso Prestige. VEM2003-20076-C02-02 Ruano Gómez, Juan de Dios 414

Efectos sobre a saúde a curto e medio prazo da marea negra do Prestige. Fundación Arao Gestal Otero, Juan Jesús 418

O efecto da monitorización, lexislación e sancións económicas na prevención de mareas negras. Fundación Arao Loureiro García, María 423

Valoración económica das perdas ambientais causadas polas mareas negras. Fundación Arao Loureiro García, María 424

Estudo do impacto psicosocial do vertido. Fundación Arao Sabucedo, Xosé Manuel 426

Prestige: evaluación del impacto social de una tragedia. Universidade da Coruña e Instituto de Estudos e Investigación Psicosocial “Xoan Vicente Viqueira”

Garcia Mira, Ricardo 429

Relación de proxectos PT5 – (1-2) sen información proporcionada polos IPs Subproxecto 1. Seguridad marítima y medio ambiente: repercusiones jurídico-públicas del ¨caso Prestige¨. VEM2003-20076-C02-01 Sobrino Heredia, José Manuel 432

Valoración económica de los daños de uso pasivo en la sociedad española causados por vertidos marinos accidentales: aspectos metodológicos y empíricos.

VEM2004-08558 León González, Carmelo Javier 432

Page 418: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

410

Relación de proxectos PT5 – (1-2) con información enviada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Efectos a medio y largo plazo sobre la economía pesquera provocados por los vertidos de petróleo: el caso del ¨Prestige¨. PT5–(1-2)

I.P. García Negro, María do Carme ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Administración e Dirección de Empresas. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20063

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

A marea negra do Prestige afectou de maneira grave o recurso vivo do mar. Pola súa vez, a economía pesqueira resentiuse de forma grave tamén, aínda que os efectos sexan dificilmente perceptíbeis a curto prazo e de forma directa. Nun mercado pesqueiro global, do que o galego forma parte, as estratexias dos intervenientes nel poden esquivar con diversas condutas as importantes repercusións.

O exame do resultado da nosa investigación pon de relevo como nun caso e noutro —Costa da Morte e ría de Vigo— o recurso representado polas descargas está afectado; na Costa da Morte en 2005 aínda non se chegou ao volume de 2001; na ría de Vigo o aumento das descargas dá base, fundamentalmente, a un sobreesforzo.

Na Costa da Morte, as descargas de pescado capturado na zona directamente afectada non cesaron no seu descenso dende o evento. Esta caída non foi única nin lineal senón que, no período 2002-2005, viuse paliada polo aumento dalgunhas capturas que, porén, durante 2005 observamos de novo inclinadas cara ao descenso.

O ourizo, a robaliza, o salmonete de rocha, a pescada, a nécora, o peixe sapo, a xuliana, o ollomol, os berberechos e as ameixas xaponesas, xunto coa centola, presentan un incremento da presenza nas capturas da zona. Esta predominancia faise notar en volume e en valor, pero o conxunto de todas elas representa menos do 7.5% do volume dos desembarcos e menos do 20% do valor de toda a pesca da Costa da Morte. En cambio, a caída conxunta das 6 especies máis importantes significa unha perda de 5,73 millóns de kg de pesca desembarcada e representa unha caída de ingresos estimada entre 4,59 millóns de euros e 10,322 millóns de euros. É dicir, o xurelo, a xarda, o polbo e o congro non acadan nin en 2005 volumes de descarga próximos aos anteriores ao Prestige, e, aínda que a sardiña e o ourizo aumentan a súa presenza, non son capaces de compensar nin de lonxe os ingresos pre-Prestige.

O cálculo do valor monetario das perdas desa flota permite moverse nun rango amplo, segundo se lle atribúan ás descargas non existentes un prezo de primeira venda en lonxa equivalente ao máis baixo do período por especie ou, pola contra, o maior prezo medio ponderado tamén por especie.

O feito de observar un aumento da presenza dalgunhas especies, mesmo por riba da conduta esperada atribuída á estacionalidade das capturas, non implica, ao noso entender, máis que unha anomalía na traza esperada das descargas. Así, hai grupos de especies que decaen a fins de

Page 419: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

411

2002, tanto en volume como en valor: xurelo, xarda, polbo, congro, boga, raia, faneca, maragota, rodaballo, badexo e sanmartiño. Nestes casos, ou ben a caída en volume é tan importante que nin foi compensada polo aumento de prezo, ou ben o aumento de prezo non foi suficiente para paliar a diminución do volume.

Aos efectos nocivos no sistema mariño da ría e da costa galega soportados tras o Prestige debémoslles sumar os resultantes da modificación nas condutas dos pescadores xa que, pola súa vez, incidirán, outra vez, sobre o estado do recurso. Se existise hoxe un agravamento da sobrepesca en determinadas especies da ría, afirmariamos que é outra consecuencia do Prestige. En ausencia de recurso esperábel, o pescador realiza un número superior de intentos e sobrecarga pesca en bancos en declinio.

Así mesmo, nun contexto de aumento de custos, a primeira estratexia é o aumento do volume capturado; velaquí outra conduta de sobrecarga sobre un recurso con problemas. O círculo pode non se pechar de forma doada e ser ademais independente da contía da indemnización recibida, xa que esta funciona en termos económicos como un ingreso extraordinario e nunca como unha fonte de renda para substituír as ausencias de capturas. Deberiamos engadir que, en calquera caso, aquelas partidas nunca se poderían cambiar (dada a súa contía, fundamentalmente) por unha achega de capital capaz de crear condicións de resistencia ano tras ano.

Do cálculo realizado para nos aproximar a unha cuantificación monetaria da caída de ingreso soportada pola flota que faena na ría de Vigo e despacha na lonxa de Vigo, resulta un importe para os anos 2003, 2004 e 2005, de 8 370 351 euros.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos GARCÍA NEGRO, M.C. (2003). Un desastre ecolóxico. Unha catástrofe de xestión. Tempos Novos, 68:

42-45. GARCÍA-NEGRO, M.C., CHAS-AMIL, M.L., DOLDÁN GARCÍA X.R. & NOGUEIRA MOURE E. (2004). Revisión

metodológica de los métodos de valoración de daños causados por mareas negras. Aplicaciones de las tablas input-output. Ekonomiaz, 57: 86-109.

GARCÍA-NEGRO, M.C., VILLASANTE, S., CARBALLO PENELA, A. & RODRÍGUEZ-RODRÍGUEZ, G. (2009). Estimating the economic impact of the Prestige oil spill in the Death Coast (NW Spain) fisheries. Marine Policy, 33: 8-23. ISSN: 0308-597X. http://econpapers.repec.org/article/eeemarpol/v_3a33_3ay_3a2009_3ai_3a1_3ap_3a8-23.htm.

GARCÍA-NEGRO, M.C., VILLASANTE, S., CARBALLO-PENELA, A. & RODRÍGUEZ-RODRÍGUEZ, G. (2007). Compensating system for damages caused by oil spill pollution: Background for the Prestigeassessment damage in Galicia, Spain. Ocean & Coastal Management, 50: 57-66. ISSN: 0964-5691.

Libros CHAS-AMIL, M.L., NOGUEIRA-MOURE, E., GARCÍA-NEGRO, M.C. & DOLDÁN-GARCÍA, X.R. (2004). Efectos

económicos y territoriales do vertido do Prestige en Galicia. Ed. CC.OO. de Cantabria. Cantabria. http://www.istas.ccoo.es/descargas/doc_prestige3de3.pdf.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

CARBALLO-PENELA, A., GARCÍA-NEGRO, M.C., VILLASANTE, C.S. & RODRÍGUEZ-RODRÍGUEZ, G. Primeira aproximación aos danos sufridos polos recursos pesqueiros comercializables na ría de Vigo despois do vertido do "Prestige". /X Foro dos Recursos Mariños e da Acuicultura das Rías

Page 420: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

412

Galegas e I Foro Iberoamericano dos Recursos Mariños e da Acuicultura. Santiago de Compostela. Asociación Cultural do Foro dos Recursos Mariños e a Acuicultura das Rías Galegas. D.L.- P. 347-362. 2008.

CARBALLO-PENELA, A., GARCÍA-NEGRO, M.C., VILLASANTE, C.S. & RODRÍGUEZ-RODRÍGUEZ, G. Primeira aproximación aos danos sufridos polos recursos pesqueiros comercializables na ria de Vigo despois do vertido do Prestige. Foro dos recursos mariños e da acuicultura das rías galegas. ISBN 978-84-608-0755-1. O Grove. 2007.

CARBALLO-PENELA, A., VILLASANTE, C.S. & GARCÍA-NEGRO, M.C. Economic assessment of the Prestige oil spill in two areas of Galicia: the Costa da Morte (Death Coast) and Ria de Vigo. Fourth Bienal NAAFE Forum. Mérida, México. 2007.

GARCÍA-NEGRO, M.C El impacto económico de la seguridad marítima. Mesa redonda. III Jornadas Internacionales Seguridad Marítima y Medio Ambiente. A Coruña. Noviembre. 2006.

GARCÍA-NEGRO, M.C., DOLDÁN-GARCÍA, X.R., CHAS-AMIL, M.L., ZOTES-TARRIO,Y.N., CARBALLO-PENELA, A. & VILLASANTE, C.S. La ineficacia de los mecanismos de reparación de daños por contaminación derivados de la catástrofe del Prestige. Océanos III Milenio. III Congreso Internacional de Ciencia y Tecnología Marina. ISBN 84-9758-648–4. Puerto Real, Cádiz. 2005. http://www.fomar.org/sesiones/PROGRAMCIENTIFICO30052005FINAL.pdf.

GARCÍA-NEGRO, M.C., VILLASANTE, C.S., CHAS-AMIL, M.L., DOLDÁN-GARCÍA, X.R, CARBALLO-PENELA, A. & ZOTES TARRIO, Y.N. Dispositivos de reparación de daños por contaminación de hidrocarburos aplicados a la marea negra del Prestige II Jornadas Internacionales de seguridad marítima y medio ambiente. Actas del Congreso CD ROM ISBN 8496667-06-05. A Coruña. 2005.

GARCÍA-NEGRO, M.C. CARBALLO-PENELA, A., VILLASANTE-LARRAMENDI, C.S. & RODRÍGUEZ-RODRÍGUEZ, G. Analysis of Galician Landings after the Prestige Oil Spill: methodology study and economic assessment. Ninth Biannual Conference of International Society for ecological Economics on Ecological sustainability and Human Well-Being. Delhi, India. 2006.

GARCÍA-NEGRO, M.C., VILLASANTE-LARRAMENDI, C.S. & CARBALLO-PENELA, A. The Prestige oill spill and the fisheries sector in the Death Coast: an economics perspective. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

GARCÍA-NEGRO, M.C., DOLDÁN-GARCÍA, X.R.,CHAS-AMIL, M.L., ZOTES-TARRÍO,Y., CARBALLO-PENELA, A. & VILLASANTE, C.S. La ineficacia de los mecanismos de reparación de daños por contaminación derivados de la catástrofe del Prestige. VII Reunión de la Sociedad de Economía Mundial. ISBN: 84-84456-78-X Madrid. Abril. 2005.

GARCÍA-NEGRO, M.C. Análise económico das repercusións derivadas dos danos medioambientais causados polos vertidos de hidrocarburos no medio mariño. Encontro internacional científico de expertos. A Coruña.

GARCÍA-NEGRO, M.C., CARBALLO-PENELA, A. & VILLASANTE-LARRAMENDI, C.S. Analysis of the landings from the ría de Vigo after the Prestige oil spill. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

GARCÍA-NEGRO, M.C., VILLASANTE-LARRAMENDI, C.S. & CARBALLO-PENELA, A. Estimating the economic impacts of the Prestige oil spill in the Death Coast (Costa da Morte) fisheries. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo. Junio. 2007.

VILLASANTE, C.S., GARCÍA-NEGRO, M.C., CARBALLO-PENELA, A. & RODRÍGUEZ-RODRÍGUEZ, G. Sobre a valoración económica dos efectos do vertido do "Prestige" na pesca comercial na Costa da Morte. X Foro dos Recursos Mariños e da Acuicultura das Rías Galegas e I Foro Iberoamericano dos Recursos Mariños e da Acuicultura. Asociación Cultural do Foro dos Recursos Mariños e a Acuicultura das Rías Galegas. Pp. 665-682. Santiago de Compostela. 2008.

Page 421: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

413

VILLASANTE, C.S., GARCÍA-NEGRO, M.C., CARBALLO-PENELA, A. & RODRÍGUEZ-RODRÍGUEZ, G. Sobre a valoración económica dos efectos do vertido do Prestige na pesca costa da Morte. X Foro dos recursos mariños e da acuicultura das rías galegas. Libro de actas del congreso pp. 665-682 ISBN 978-84-608-0755-1. O Grove. 2007.

Page 422: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

414

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Subproxecto 2. De la catástrofe ecológica a la crisis política: opinión pública y opinión publicada sobre el caso Prestige. PT5-1 e 2

I.P. Ruano Gómez, Juan de Dios ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Sociología. Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Universidad de Valladolid, Universidad Rey Juan Carlos, Universidade de Vigo, Universidad Camilo Jose Cela, Centro Europeo de Investigación social de

Emergencias (Ministerio del Interior-Consejo Europa).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20076-C02-02

4828

ORGANISMO FINANCIADOR(Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20076-C02-01

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Los resultados obtenidos a partir de la realización del proyecto de investigación “De la catástrofe ecológica a la crisis política: opinión pública y opinión publicada sobre el caso Prestige”apuntan que las actitudes y opiniones existentes entre la población afectada de manera directa por los vertidos del buque petrolero Prestige han mostrado, al menos, dos aspectos fundamentales. En primer lugar, un aspecto que podríamos denominar como el contexto de la catástrofe y, en segundo lugar, un aspecto fundamental del discurso que podríamos considerar como el texto de la crisis. El contexto de la catástrofe estaría constituido por los aspectos que han sido percibidos por la población tanto directa como indirectamente afectada, tales como el rumbo indeciso del buque hacia su alejamiento de las costas españolas. Por su parte, el texto de la crisis supone una reflexión sobre las diversas temáticas sociopolíticas y económicas derivadas del hundimiento del buque, así como la constatación de la incertidumbre añadida sobre las secuelas que de este acontecimiento pudieran derivar para la zona afectada.

En relación al contexto de la catástrofe, la comparación que, tal y como se ha constatado, ha realizado la población directamente afectada por los vertidos marinos con respecto a otros naufragios ocurridos en la zona —tales como los acaecidos con los buques Mar Egeo o Casón—, hace que se minimicen las críticas hacia la actuación de las Administraciones públicas en la gestión de la catástrofe del buque Prestige. Particularmente, han destacado dos aspectos diferenciales: 1) la mayor alarma social que se dio entre la población afectada por el naufragio del buque Casón —que provocó la autoevacuación de la población residente en la zona— ante las distintas versiones informativas que circulaban en torno a las causas y posibles consecuencias del suceso; y 2) el mayor retraso en el pago de las ayudas a los damnificados por los vertidos marinos procedentes del naufragio del petrolero Mar Egeo, en comparación con la celeridad de las del Prestige.

En relación al texto de la crisis, hay que señalar, por un lado, que a medida que nos alejábamos de la población directamente afectada por la catástrofe, nos encontrábamos ante un discurso más sensible a factores catalizadores de una crisis sociopolítica, tales como la reforma laboral y la huelga general convocada en junio de 2002 frente al llamado “decretazo” (que dio origen al estereotipo de que tanto el Gobierno como los medios de comunicación públicos no decían la verdad), así como las movilizaciones universitarias ocurridas un año antes de la catástrofe del Prestige contra la Ley Orgánica de Universidades en noviembre de 2001, que permitieron fraguar rápidamente las redes de movilización estudiantil tanto en el ámbito mediático como social, aludiendo a la solidaridad medioambiental.

Page 423: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

415

En definitiva, como conclusiones principales derivadas del proyecto de investigación realizado pueden destacarse las siguientes: 1- La catástrofe ha sido un multiplicador de las oportunidades políticas de movilización, catalizando una crisis sociopolítica latente; 2- El suceso catastrófico no ha servido para modificar las actitudes medioambientales de la población española a medio y largo plazo; y 3- La importante mediatización de la catástrofe ha posibilitado que la situación haya llegado a ser valorada por la opinión pública como más grave a medida que nos alejábamos de las poblaciones afectadas.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Libros ANTOLÍNEZ-MERCHÁN, P. (2007). Los dos hundimientos del Prestige. In: II Jornadas sobre gestión de

crisis: comunicación e información, A Coruña, Servicio de Publicaciones de la Universidad: 9-20. ISBN 84-9749-253-6.

DE SANTIAGO-PÉREZ, M. (2006). Faro de Vigo: Mareas de una catástrofe en I Jornadas sobre gestión de crisis: Más allá de la sociedad del riesgo, Servicio de Publicaciones de la Universidad. A Coruña. 195 pp. ISBN 84-9749-211-0.

DE SANTIAGO-PÉREZ, M. (2006). La dimensión mediática en una situación de crisis y catástrofe: Opinión pública y movilización social. In: VV.AA. La comunicación en situaciones de crisis: Del 11-M al 14-M, Pamplona, Eunsa. ISBN: 84-313-2374-4.

GARCÍA-GÓMEZ, A. (2006). La estructura narrativa de sucesos catástroficos en los medios de comunicación. In: I Jornadas sobre gestión de crisis: Más allá de la sociedad del riesgo, Servicio de Publicaciones de la Universidad, A Coruña: 125-134. ISBN 84-9749-211-0.

RODRÍGUEZ-TEIJEIRO, A. (2006). Información del riesgo y opinión pública: Convergencias y divergencias en el caso Prestige. In: I Jornadas sobre gestión de crisis: Más allá de la sociedad del riesgo. Servicio de Publicaciones de la Universidad. A Coruña: 149-166. ISBN 84-9749-211-0.

RODRÍGUEZ-TEIJEIRO, A. (2006): Los medios de comunicación como formadores de opinión: Análisis de la opinión publicada en el caso Prestige. In: VV.AA. La comunicación en situaciones de crisis: Del 11-M al 14-M, Pamplona, Eunsa. ISBN: 84-313-2374-4.

RODRÍGUEZ-TEIJEIRO, A. (2007). Los efectos sociales de los medios en el caso Prestige: Del poder de refuerzo al efecto de realidad In: II Jornadas sobre gestión de crisis: comunicación e información, A Coruña, Servicio de Publicaciones de la Universidad. pp. 127-156. ISBN 84-9749-253-6.

RODRÍGUEZ-TEIJEIRO, A. (2009) Naturaleza sistémica y acumulativa de la acción de los medios: Un modelo teórico para el estudio de sus efectos cognitivos. In III Jornadas sobre gestión de crisis: Narrativas del riesgo y acciones de confianza, A Coruña, Servicio de Publicaciones de la Universidad. p.p. 159-172. ISBN 84-9749-329-X.

RUANO-GÓMEZ, J.D. (2005). Riesgos colectivos y situaciones de crisis: El desafío de la incertidumbre, A Coruña, Servicio de Publicaciones de la Universidad, 233 páginas. ISBN 84-9749-146-7.

RUANO-GÓMEZ, J.D. (2005). O efecto Prestige: A producción mediática dunha realidade interesada. In: Xestión informativa de crise en catástrofes marítimas, Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos de la Xunta de Galicia/Fundación Santiago Fernández-Latorre), Depósito legal: C-1870-2005.

RUANO-GÓMEZ, J.D. (2006). El efecto Prestige: La producción mediática de una realidad interesada. In: VV.AA. La comunicación en situaciones de crisis: Del 11-M al 14-M, Pamplona, Eunsa. ISBN: 84-313-2374-4.

Page 424: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

416

RUANO-GÓMEZ, J.D. (2006). I Jornadas sobre gestión de crisis: Más allá de la sociedad del riesgo, A Coruña, Servicio de Publicaciones de la Universidad, 195 páginas. ISBN 84-9749-211-0.

RUANO-GÓMEZ, J.D. (2007). II Jornadas sobre gestión de crisis: El riesgo en la sociedad de la información, A Coruña, Servicio de Publicaciones de la Universidad. 247 páginas. ISBN 84-9749-253-6.

RUANO-GÓMEZ, J.D. (2009). Comunicar en situaciones de crisis. In: III Jornadas sobre gestión de crisis: Narrativas del riesgo y acciones de confianza, A Coruña, Servicio de Publicaciones de la Universidad. p.p. 239-257. ISBN 84-9749-329-X.

RUANO-GÓMEZ, J.D. (2009). III Jornadas sobre gestión de crisis: Narrativas del riesgo y acciones de confianza, A Coruña, Servicio de Publicaciones de la Universidad. 257 páginas. ISBN 84-9749-329-X.

SÁNCHEZ-SÁNCHEZ, F. (2006): El tratamiento informativo de las crisis y las catástrofes In: I Jornadas sobre gestión de crisis: Más allá de la sociedad del riesgo, A Coruña, Servicio de Publicaciones de la Universidad, p.p. 45-64. ISBN 84-9749-211-0.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

COTILLO-PEREIRA, A. & SILVAR-CARNEIRO, L.A. La oportunidad política como elemento de superación de las disonancias en la conciencia ambiental: Auge y caída de la catástrofe del Prestige como problema social. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

RODRÍGUEZ-TEIJEIRO, A. La comunicación del riesgo en el caso Prestige: ¿La realidad a través de los medios?, Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

RUANO-GÓMEZ, J.D. De la catástrofe ecológica a la crisis política: Factores intervinientes en el caso Prestige. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

DE SANTIAGO-PÉREZ, M. La prensa y el Prestige: Aproximación al tratamiento informativo en situaciones de catástrofe y crisis. Simposio VERTIMAR-2005. Vigo. Julio. 2005.

Guerra a la contaminación: Opinión pública y Defensa en el caso Prestige. I Congreso Nacional sobre Información, Seguridad y Defensa. Segovia. Mayo 2005.

Defensa y medios de comunicación: la intervención de las Fuerzas Armadas en el caso Prestige.Congreso Nacional sobre Información, Seguridad y Defensa. Segovia. Mayo. 2005.

El efecto Prestige: La producción mediática de una realidad interesada. XIX Congreso Internacional de Comunicación. Navarra. Noviembre. 2004.

Los medios de comunicación como formadores de opinión: Análisis de la opinión publicada en el caso Prestige. XIX Congreso Internacional de Comunicación. Navarra. Noviembre. 2004.

Los procesos mediáticos en un contexto de catástrofe y gestión de crisis: Opinión pública y movilización social. VIII Congreso Español de Sociología. Alicante. Septiembre. 2004.

Naturaleza y tecnología: Análisis del caso Prestige. VIII Congreso Español de Sociología. Alicante. Septiembre. 2004.

INFORMES, TITs, TESES DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, TITs, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Teses de doutoramento RODRÍGUEZ TEIJEIRO, A. (2009). El proceso de comunicación mediática del caso Prestige: Efectos sobre

la percepción social de la población afectada. Universidade da Coruña. Facultade de Sociología.

Page 425: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

417

Departamento de Sociología e Ciencia Política e da Administración. Director: Dr. Juan de Dios Ruano Gómez.

Conferencias Impartidas por el IP del proyecto Juan de Dios Ruano Gómez: Jornadas Técnicas sobre Gestión de Riesgos Colectivos. Escuela Nacional de Protección Civil.

2006-2007. Jornada sobre Comunicación de riesgos y emergencias. Universidad Rey Juan Carlos. 2006. La comunicación de riesgos. Universidad de Málaga. 2006. Foros sobre gestión informativa de crisis en catástrofes marítimas. Fundación Santiago Rey

Fernández-Latorre. 2005. El caso Prestige, Universidad de Bretaña Occidental. Francia. 2006. Aspectos sociopolíticos del desarrollo sostenible. Universidad Libre de Bruselas. Bélgica. 2007. Ciencia, naturaleza y cultura, Universidad de Zaragoza, 2007.

Page 426: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

418

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Efectos sobre a saúde a curto e medio prazo da marea negra do Prestige. PT5–(1-2)

I.P. Gestal Otero, Juan Jesús ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES

(Otros centros participantes)

Universidade de A Coruña (Área de Xenetica e Área de Toxicoloxía), Universidade de Vigo (Laboratorio de Toxicoloxía) e Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo, Centro de Verificación de maquinaria de Vizcaya (Área de Contaminantes y Toxicología).

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) 981950037

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO (Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Obxectivos1.- Cuantificar a exposición á que estiveron sometidos os diferentes tipos de poboacións

involucradas nas tarefas de recollida do fuel. 2.- Avaliar a frecuencia de afeccións agudas e o incremento de risco entre os suxeitos en

función do grao de exposición ao fuel, determinando se hai efectos xenotóxicos. 3.- Determinar se os niveis plasmáticos das citoquinas: interleukina-2 (IL-2), interleukina-4

(IL-4), interleukina-6 (IL-6), interleukina-10 (IL-10), factor de necrosis tumoral-alfa (TNF-α) e interferón gamma (IFN-γ) veñen alterados pola exposición ao fuel, dado que non se coñecen os mecanismos polos que os HAPs exercen a súa actividade inmunotóxica e, tampouco, os efectos inmunotóxicos da mestura concreta de compoñentes do fuel-oil do Prestige.

4.- Estudar os posibles efectos hormonais derivados da exposición ao fuel dado o papel regulador do sistema endócrino na actividade do sistema inmune e, en concreto, os posibles efectos tóxicos derivados da exposición ao fuel sobre a secreción de prolactina e cortisol, que poderían explicar algunhas das variacións a nivel inmunolóxico. Neste sentido, cabe destacar a estreita relación bidireccional que existe entre a prolactina e o sistema inmune; ademais, o eixo hipotálamo-hipofisario-adrenal tamén regula a actividade inmune. Se á relación entre estes dous grandes sistemas fisiolóxicos lle engadimos o feito de que tanto os HAPs como os diversos metais son capaces de alterar o status hormonal do organismo, é evidente a conveniencia do seu estudo.

5.- Analizar a influencia que sobre as devanditas alteracións poden ter determinados hábitos de consumo (tabaco, alcol).

Deseño do estudo Trátase dun estudo epidemiolóxico lonxitudinal cun seguimento de cinco días no que,

mediante enquisas autoaplicadas e dirixidas, se determina a exposición ao fuel, os factores de risco e favorecedores así como a percepción de danos á saúde. Mediante detectores ambientais portados polos traballadores, avalíase a exposición ambiental a COV nos diferentes postos de traballo; para determinar se houbo penetración de HAPs no organismo cuantifícase en ouriños o metabolito 1-hidroxipireno e a ∑hidroxifenantrenos e, para saber se tivo lugar a absorción de metais contidos no fuel, determínanse as concentracións en sangue de aluminio, níquel, zinc, chumbo, cadmio e vanadio.

A determinación dos danos á saúde realízase mediante enquisa epidemiolóxica, determinación en sangue de efectos xenotóxicos, estudo das poboacións e subpoboacións linfocitarias

Page 427: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

419

en sangue periférico e cuantificación dos niveis plasmáticos das citoquinas, e determinacións de cortisol e prolactina.

Traballo de campo, poboación e áreas xeográficas estudadas O estudo de campo efectuouse entre o 25 de marzo e o 31 de maio de 2003. Estudáronse

suxeitos pertencentes a todos os grupos que estaban a participar nese momento nas tarefas de recollida de fuel nas costas galegas, excepto o grupo de traballadores pertencentes ao Exército.

Os grupos estudados comprenden 858 persoas: 244 voluntarios dun día de traballo; 322 voluntarios dunha semana de traballo; 292 traballadores contratados para a recollida de fuel das praias (186) e limpeza de rocas con hidrolimpadoras (106).

O estudo realizouse nas costas de Porto do Son (en Xuño), Carnota, Fisterra e Muxía, as máis contaminadas no momento de realizarse o estudo e nas que estaban concentrados os labores de recollida.

ConclusiónsOs resultados deste traballo téñense que situar no momento da realización do estudo, catro

meses despois do afundimento, e cunhas características e volume do fuel e das poboacións expostas moi distintas á exposición nos dous primeiros meses.

Características dos colectivos estudados 1. A media de idade no grupo dos voluntarios é máis de dez anos menor que a dos

traballadores, e da dos voluntarios no caso do Erika.2. Mais do 60% dos voluntarios son mulleres, mentres que no grupo dos traballadores estas

non chegan ao 30%. 3. O grupo de voluntarios non tiña antecedentes de exposición ao fuel; por contra, os

traballadores estiveran todos expostos previamente, sobre todo en zonas de contaminación alta. Implicación como voluntario 1. Os principais motivos para facerse voluntarios foron de tipo humanitario (prestar axuda

para paliar a catástrofe e a implicación directa coa poboación). 2. A súa experiencia como voluntarios considérana organizada, gratificante, útil e perigosa. 3. A información que recibiron antes de comezar a traballar foi subministrada principalmente

polas universidades e ADEGA. Exposición a COV 1. No grupo de voluntarios estudados en marzo, observáronse valores medios de 110 μg/m3

para os COV totais; 53.1 μg/m3 para os BTEX, e 34.4 110 μg/m3 para o benceno. O perfil dos COV amosa unha maior representación de hidrocarburos lixeiros. As concentracións obtidas son equivalentes ás de cidades con intenso tráfico.

2. No grupo de voluntarios estudados en abril de 2003, observáronse valores medios de 1637 μg/m3 de COV totais; 1048 μg/m3 de BTEX, e 388 μg/m3 de benceno. Valores considerablemente superiores aos do grupo anterior pero cun perfil de COV moi similar. Estas concentracións correspóndense con ambientes fortemente contaminados, como poderían ser as cidades de Atenas ou México DF.

3. No grupo de traballadores de recollida de fuel, as concentracións medias obtidas foron de 492 μg/m3 para COV totais; 323 μg/m3 para BTEX, e 115 μg/m3 para o benceno, sendo o perfil de COV similar ao dos grupos anteriores.

Page 428: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

420

4. Nos hidrolimpadores observáronse valores medios de 1416 μg/m3 para COV totais; 799 μg/m3 para BTEX, e 15.2 μg/m3 para o benceno. Os valores individuais foron moi dispares, o que atribuímos ás diferentes actividades realizadas por eles. En xeral, as concentracións determinadas son baixas, o que probablemente se deba a que o emprego de hidrolimpadoras favorece a dispersión dos compostos e a que se traballou sobre fuel máis avellentado.

5. Os niveis de COV obtidos no total das mostras son moi inferiores aos límites de exposición establecidos polo Instituto Nacional de Seguridade e Hixiene no Traballo, para ambientes laborais pechados, onde a ventilación e os procesos de dispersión son mínimos.

Avaliación epidemiolóxica da exposición 1. O principal traballo que realizaron voluntarios e traballadores foi en praias de area e

coídos. 2. A maioría dos voluntarios e de traballadores refiren que utilizaron os equipos de protección

individuais (luvas, botas, traxe de cobertura, traxe impermeable e máscara). 3. As mans foron a parte do corpo que máis frecuentemente se manchou co fuel, tanto no

grupo dos voluntarios como no dos traballadores. 4. A maioría dos voluntarios e traballadores refire que comeron, beberon e fumaron na zona

contaminada. Avaliación biolóxica da exposición a HPAs 1. Apreciouse un incremento nas concentracións medias de 1-hidroxipireno na urina entre a

mostra tomada no inicio da semana e a tomada despois de 4 ou 5 días de traballo, tanto nos traballadores como nos voluntarios (incremento do 40%).

2. Tanto nos voluntarios como nos traballadores de recollida do fuel observouse un incremento das concentracións medias de Σ hidroxifenantrenos na urina do 55% nos voluntarios, (p<0.008) e do 27% nos traballadores entre a mostra tomada no inicio da semana e a tomada despois de 4 ou 5 días de traballo.

3. Nos traballadores de hidrolimpadoras non se observan diferenzas estatisticamente significativas para os cambios entre os valores iniciais e finais de 1-hidroxipireno nin para Σ hidroxifenantrenos.

4. Os traballadores presentan unhas concentracións iniciais e finais de Σhidroxifenantrenos estatisticamente máis elevadas (p<0.01) que os voluntarios. Non se aprecian diferenzas respecto do 1-hidroxipireno.

Avaliación de metais en sangue 1. A exposición ao fuel vertido polo buque Prestige comporta un aumento en sangue da

concentración de níquel, aluminio e chumbo nalgúns dos grupos estudados. Principalmente, os niveis de níquel e aluminio en sangue parecen ser bos indicadores de exposición a este fuel, aínda que todos os valores se encontran dentro das marxes consideradas normais.

2. Sería interesante volver cuantificar os niveis de níquel no ano 2006 nos traballadores de recollida de fuel e nos que traballaron con máquinas hidrolimpadoras xa que, en ambos os dous grupos, se observan aumentos significativos da concentración sanguínea de níquel.

Afeccións agudas en expostos 1. Nos traballadores e nos voluntarios observouse un problema de saúde de media por

individuo e día ao longo do período de seguimento.

Page 429: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

421

2. Os accidentes máis referidos polos voluntarios foron as contusións. Non houbo accidentes graves.

3. A dor de cabeza e de costas foron os problema de saúde máis frecuentes nos voluntarios. 4. A probabilidade de sufrir problemas de saúde (accidentes, problemas dixestivos,

respiratorios, psicolóxicos e de pel) aumentou nos voluntarios que tiveron contacto directo co fuel. 5. A autopercepción de ter estado exposto a elevados niveis de fuel correlaciónase co risco

de padecer problemas nas costas e trastornos psicolóxicos (insomnio, tristeza, perda de apetito...). 6. O uso de produtos inadecuados (como o gasóleo) para a limpeza de manchas de fuel

aumentou o risco de padecer trastornos dérmicos. 7. As mulleres presentan maior risco de padecer trastornos dixestivos, lumbares ou

psicolóxicos. 8. Máis da cuarta parte dos voluntarios refiren problemas psiconeurolóxicos (tristeza e

alteracións do sono). 9. As lesións máis frecuentes que os traballadores refiren ter sufrido con anterioridade ao

estudo foron as molestias nas costas (53%, cuns 15 días de media de duración) e os hematomas (13%).

10. Durante o tempo do estudo, os accidentes sufridos polos traballadores foron leves en xeral. Os máis frecuentes foron pequenos cortes e contusións.Tamén refiren as molestias nas costas como o problema de saúde máis frecuente.

11. Ao longo da semana, os problemas musculares foron os trastornos máis referidos polos traballadores. Entre o 20 e o 25% dos traballadores presentaron tales alteracións. A súa incidencia foi aumentando segundo transcorría a semana.

12. Os accidentes, trastornos respiratorios e trastornos dixestivos mantivéronse en cifras baixas ao longo da semana.

13. No primeiro día de traballo, o maior contacto co fuel relacionouse cunha maior frecuencia de accidentes, problemas respiratorios, musculares e de pel e mucosas.

Danos inmunotóxicos e hormonais 1. As técnicas utilizadas e os parámetros estudados neste traballo son adecuados para

avaliar a inmunotoxicidad da mestura de xenobióticos do fuel vertido polo Prestige. 2. Os traballadores con máis tempo de exposición ao fuel amosan un descenso significativo

da porcentaxe de linfocitos CD4+. 3. Os traballadores con máis tempo de exposición ao fuel amosan aumentos significativos

nas concentracións plasmáticas de IL-2, IL-4, IL-10 e IFNγ. 4. Nas mulleres expostas subcronicamente ao fuel observouse un aumento significativo dos

niveis plasmáticos de prolactina, quizais vencellado o aumento da porcentaxe de linfocitos CD8+, que tamén presentan estas traballadoras e que podería estar relacionado co estrés.

5. Nos homes que traballan con hidrolimpadoras diminúe a concentración plasmática de cortisol.

6. Á vista dos datos hormonais obtidos, cabe afirmar que a mestura de xenobióticos que constitúen este fuel pode ser catalogada como un disruptor endócrino.

7. É importante resaltar que os cambios inmunolóxicos e hormonais observados se atopan dentro das marxes de normalidade fisiolóxica. Non obstante, estes resultados suxiren a conveniencia

Page 430: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

422

de facer un seguimento das poboacións estudadas para verificar que non aparezan posteriores disfuncións nun futuro próximo.

Análise de conxunto das variables de exposición e de efecto sobre a saúde 1. Un maior contacto co fuel non se atopou asociado a maiores niveis de 1-hidroxipireno e Σ

hidroxifenantrenos en urina, nin no global de voluntarios nin nos traballadores. Só se observou asociación nos voluntarios non fumadores.

2. Os incrementos nos valores dos biomarcadores de exposición non se atoparon asociados a incrementos da xenotoxicidade. Unicamente os niveis de Σhidroxifenantrenos mostran algunha relación coa xenotoxicidade, aínda que esta non chega a ser estatisticamente significativa.

3. Os incrementos nas concentracións de 1-hidroxipireno e Σ hidroxifenantrenos non teñen asociación con efectos sobre a inmunotoxicidade ou sobre as hormonas. Só maiores niveis de Σ hidrofenantrenos se asocian a unha diminución da porcentaxe de CD8+ en voluntarios, e os maiores niveis de 1-hidroxipireno asócianse a un incremento de CD4+ en traballadores.

4. Un maior contacto co fuel non se asociou con maiores efectos xenotóxicos, nin con maiores concentracións de metais en sangue, nin con cambios significativos na inmunotoxicidade.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Libros GESTAL, J.J. (2007). La catástrofe del Prestige. In: El Sistema Sanitario ante situaciones de crisis.

Madrid: Fundación de Ciencias de la Salud. 113-117. ISBN: 84-96277-17-8. GESTAL-OTERO, J.J., SMYTH-CHAMOSA, E., FIGUEIRAS-GUZMÁN, A., MONTES-MARTÍNEZ, A., MÉNDEZ-

FELPETO, J., LAFFON, E., LAGE, B., LAFUENTE-GIMÉNEZ, M.A. & URBIETA-GARAGORRI, M.T. (2004).Recollida e limpeza do fuel do Prestige. Avaliación da exposición e danos á saúde en voluntarios e traballadores. Santiago de Compostela: Area de Medicina Preventiva e Saúde Pública. 187 pp. (ISBN: 84-688-6048-4).

Page 431: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

423

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

O efecto da monitorización, lexislación e sanciones económicas na prevención de mareas negras. PT5–(1-2)

I.P. Loureiro García, María ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Estudos e Desenvolvemento de Galicia. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 59 971,32 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Este proyecto se centra en el estudio de los efectos derivados de la aplicación de incentivos legales (medidas ex-post) para la obtención de mejor calidad ambiental. En Europa, hay una necesidad clara de tener más conocimiento sobre las consecuencias potenciales de la utilización de mecanismos de control ambiental aplicados ex-ante y de mecanismos ex-post, o posteriores al accidente. Durante este proyecto se ha generado una base de datos muy extensa que cuantifica los daños totales ocasionados por los grandes vertidos de petróleo desde los años 1960 hasta la actualidad. A continuación, se ha estimado una regresión meta-daño considerando los regímenes de responsabilidad civil vigentes junto con otras variables explicativas relevantes. De los resultados se deduce que los convenios internacionales recientes juegan un papel disuasorio mayor en los vertidos de petróleo, principalmente en función de su tamaño, que convenios anteriores.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

Libros LOUREIRO, M.L. (2008). The Effect of International Conventions on Oils Spill Occurrence. In: UTTING, P.

& CLAPP, J. (Eds.). Corporate Accountability and Sustainable OUP. India. 2008. COMUNICACIÓNS A CONGRESOS

(Comunicaciones a congresos)

LOUREIRO, M.L. Oil Spills, International Conventions and Liability. Ninth Biennial Conference of the International Society for Ecological Economics (ISEE). New Dehli, India. Diciembre. 2006.

Page 432: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

424

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Valoración económica das perdas ambientais causadas polas mareas negras PT5–(1-2)

I.P. Loureiro García, María ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) Colorado State University e Universidade de Vigo.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 101 679,45 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

A marea negra do Prestige foi unha das maiores da historia. Os danos económicos e ambientais foron moi elevados. Neste estudo que aquí se presenta, cuantifícanse os danos ambientais tal como os percibe a sociedade galega e española en xeral. Para tal fin, aplicouse o método de valoración continxente, desenvolvendo unha enquisa a nivel español baseada na utilizada no caso Exxon Valdez en Estados Unidos. Este é o primeiro estudo a nivel europeo que aplica a devandita metodoloxía para a análise económica de grandes catástrofes ambientais. Na presente enquisa participou unha mostra representativa de 1140 residentes españois. Durante a citada enquisa, contestaron a preguntas referentes sobre o grao de coñecemento e afección pola marea negra ocasionada polo buque Prestige, a súa participación en diversas accións e a súa disposición a pagar por evitar outra marea negra semellante. A análise desta pregunta de tipo económico revela que a mostra ten unha disposición a pagar media de aproximadamente 55 euros por fogar, o que, multiplicado polo número de fogares, equivale a unha disposición social a pagar de 774 millóns de euros.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

LOUREIRO, M. & OJEA, E. (2008). Valuing local endangered species: The role of intra-species substitutes. Ecological Economics, 68(1-2): 362-369.

LOUREIRO, M., LOOMIS, J. & VÁZQUEZ, M. (2009). Economic Valuation of Environmental Damages due to the Prestige Oil Spill in Spain. Environmental & Resource Economics, 44(4): 537-553.

LOUREIRO, M., RIBAS, A., LÓPEZ, E. & OJEA, E. (2006). Estimated costs and admissible claims linked to the Prestige oil spill. Ecological Economics, 59(1): 48-63.

OJEA, E. & LOUREIRO, M. (2007). Altruistic, egoistic and biospheric values in willingness to pay (WTP) for wildlife. Ecological Economics, 63(4): 807-814.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

Dealing with Preference Uncertainty with Mixture Models. ENVECON, Applied Environmental Economics. Royal Economic Society. Londres, U.K. 2008.

How sensitive are passive use values to economic downturns? Evidence from the 2009 recession. ENVECON 2010, Applied Environmental Economics. Royal Economic Society. Londres, U.K. 2010.

Page 433: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

425

How sensitive are passive use values to economic downturns? Evidence from the 2009 recession.Fourth World Congress of Environmental and Resource Economists. Montreal, Canada. Junio-Julio. 2010.

Page 434: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

426

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Estudo do impacto psicosocial do vertido. PT5–(1-2)

I.P. Sabucedo, Xosé Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) 2003/CL313

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 124 328,67 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

ANÁLISIS DEL IMPACTO PSICOSOCIAL PROVOCADO POR EL DESASTRE DEL PRESTIGE. SUGERENCIAS PARA UN PROTOCOLO DE ACTUACIÓN.

En el apartado correspondiente del proyecto de investigación destacábamos los resultados más sobresalientes referidos a algunos de los factores que estaban mediando el impacto que el vertido del Prestige tuvo sobre las comunidades y ciudadanos afectados. A partir de esos datos, es conveniente apuntar una serie de medidas psicosociales que deberían ser incorporadas a un protocolo de actuación global para hacer frente a otros desastres tecnológicos que en el futuro puedan suceder.

Los principales aspectos psicosociales a incluir en ese protocolo son los siguientes: 1) Política informativa. Los desastres como los del Prestige generan una enorme

incertidumbre, con sus consiguientes correlatos de ansiedad, entre la población respecto a lo que está ocurriendo y a las consecuencias reales que finalmente se derivarán de ese acontecimiento. Ante esto se potencia la necesidad psicológica de saber y conocer, ya que ello permite mantener la creencia de una cierta capacidad de controlabilidad y predictibilidad respecto a nuestro entorno. Esto es lo que hace obligado contar con una fuente informativa ágil y creíble que vaya respondiendo de manera anticipada a las preocupaciones y temores de la población y que vaya informándola de las medidas reales que se están tomando y de lo que se espera de ellas. En la medida en que la ciudadanía compruebe que lo que declara la fuente se corresponde con lo que ocurre en la realidad, se evitará el surgimiento de algo que puede llegar a ser tan peligroso como son los rumores y, lo que es más importante, se reducirá la incertidumbre y angustia ya que la población percibe que hay alguien capaz que está tomando las decisiones más adecuadas.

Posiblemente, una de las consecuencias psicosociales y políticas más negativas del desastre del Prestige sea la percepción que mantiene una parte de la ciudadanía respecto a la poca credibilidad que merece la clase política. Durante la gestión del Prestige, se pudo comprobar como muchas de las informaciones dadas por el gobierno eran refutadas por la realidad, tal y como diferentes medios de comunicación e instituciones científicas se encargaron de demostrar. Episodios como esos no ayudan en nada a incrementar la estima y confianza de la ciudadanía en su clase política.

Teniendo en cuenta todo lo anterior y considerando que es fundamental la credibilidad de la fuente para la aceptación de los mensajes, planteamos que personas expertas en ese tema y políticamente independientes sean, junto a la autoridad política que corresponda en cada caso, los que desarrollen el papel más activo en la política informativa relacionada con los desastres de esta naturaleza.

Page 435: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

427

2) Comunicación con los afectados. Además de los principios generales de la política informativa para el conjunto de la población enunciados en el punto anterior, debe prestarse una especial atención a la comunicación con los afectados con el objetivo de proporcionarles seguridad y alivio emocional inmediato. En esta fase, se deben atender todos aquellos aspectos que ayuden a transmitir proximidad y consuelo facilitando las respuestas a los primeros interrogantes e inquietudes, así como proporcionar información pertinente sobre las reacciones normales ante sucesos de tales características, para propiciar la asimilación e integración psicológica de las consecuencias emocionales atribuidas a la catástrofe.

3) Apoyo social a los afectados. Atendiendo a los resultados de la investigación, una de las medidas a incluir de forma necesaria en un protocolo de actuación es lograr que, desde el primer momento, se pongan en funcionamiento todos los componentes del apoyo social implicados en acontecimientos de estas características. Esto es, se deben activar las redes sociales oportunas para que los afectados sean conscientes del apoyo comunitario. En este terreno, debe intentarse que ese apoyo, que casi siempre surge de manera espontánea, no se quede en algo meramente episódico, fruto p. ej. de la atención que los medios le prestan durante unos días a ese acontecimiento. También sería necesario promover la recuperación de la red social natural, normalizando el contacto con familiares y amigos y facilitando el acceso a los centros de información y lugares a personas que puedan ofrecer apoyo.

4) Actuaciones que posibiliten el desarrollo de percepción de controlabilidad y sentimientos de eficacia. Las consecuencias psicosociales de este tipo de desastres pueden verse en parte amortiguadas si la ciudadanía percibe que, por parte de las diferentes administraciones, hay una respuesta rápida, coordinada y eficaz. Una buena gestión de esos desastres evita, en gran medida, los sentimientos de incontrolabilidad, lo que constituye una buena barrera contra los sentimientos de indefensión y desesperanza. Al mismo tiempo, y en aras a incidir en esos sentimientos de controlabilidad y eficacia tanto personales como colectivos, que van a modular de manera muy importante el impacto psicológico de los desastres, es conveniente que la propia comunidad afectada tenga, en la medida de sus posibilidades, un papel activo a la hora de hacer frente a las consecuencias adversas que se derivan de esa situación. Esto es, se trata de que a través de la implicación de los sujetos se estimule la resiliencia.

5) Una política ágil y equitativa de ayudas económicas. Para los afectados directamente por este tipo de desastres, la incertidumbre respecto al futuro y el quebranto económico sufrido constituyen una de las principales causas de los problemas de salud y psicosociales. Por tal motivo es preciso que, desde el primer momento, se diseñe un plan de ayudas económicas que les proporcione esa necesaria seguridad para afrontar a corto y medio plazo los costes derivados de ese acontecimiento imprevisto.

6) Evaluación psicológica de los afectados. Junto a las medidas anteriores, hay que prestar atención a las necesidades de demanda de atención psicológica que puedan ir surgiendo. En función del grado de afectación y la psicopatología, se identificarían dos grupos:

a) Las personas que necesitasen atención especializada, para remitirlas a los centros de atención primaria o salud mental.

b) Los casos que pueden ser atendidos mediante técnicas o terapias breves. En función del estado y las necesidades de cada sujeto, puede ser necesario trabajar sobre la activación-desactivación fisiológica, disminuir el estrés procedente de distorsiones cognitivas y orientar sobre posibles reacciones futuras.

7) Prevención de reacciones diferidas. Los datos de nuestra investigación mostraron así cómo tendió a disminuir el malestar psicológico expresado inicialmente a través de las manifestaciones de ansiedad, se mantuvo la sintomatología depresiva y el deterioro en la percepción de la calidad de vida relacionada con la salud. Por este motivo, en los protocolos de actuación hay que incorporar la

Page 436: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

428

prevención de posibles reacciones diferidas de estrés y depresión. En este sentido, y una vez alcanzado el reestablecimiento emocional, se debe orientar a los afectados a la acción, para lo cual es útil recuperar el nivel de procesamiento cognitivo volviendo a centrar a la persona en actividades y promover la normalización de los roles habituales. Así pues, debe trabajarse tanto sobre la planificación de tareas y actividades próximas, como en la resolución de problemas prácticos provocados por la situación, con el propósito de situar al sujeto en el nivel de actividad previo.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

SABUCEDO, J.M., DURÁN-RODRÍGUEZ, M.M. & ALZATE-GARCÍA, M. (2007). Impacto psicosocial de la catástrofe del Prestige: Análisis de algunas variables mediadoras. In: GARRIDO, J.M. & LEMA, J. (Eds.). ¿Qué aprendimos de la catástrofe del Prestige? (pp. 143-155). UIMP-Fundación Arao.

SABUCEDO, J.M., ARCE, C., SENRA, C., SEOANE, G. & VÁZQUEZ, I. (2010). Symptomatic profile and health-related quality of life of persons affected by the Prestige Catastrophe. Disasters, 34(3): 809-820.

SABUCEDO, J.M., ARCE-FERNÁNDEZ, C., OTERO-FERRACES, M.J., MADRID-MERINO, H. & DURAN-RODRÍGUEZ, M.M. (2009). El impacto psicológico de la catástrofe del Prestige. Revista Internacional de Psicología Clínica y Salud. 9(1): 105-116.

En revisión editorial: Impact of the Prestige Disasters on Galician Children.

Page 437: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

429

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto) Prestige: evaluación del impacto social de una tragedia. PT5–(1-2)

I.P. García Mira, Ricardo ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Universidad de Barcelona, Universidad del País Vasco, International Association For People-Environment Studies.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) 981167000 ext. 1792 e 610755803

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador)

Universidade da Coruña e Instituto de Estudos e Investigación Psicosocial “Xoan Vicente Viqueira”.

CONTÍA DA SUBVENCIÓN (Cuantía de la subvención) 25 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Os enfoques para solucionar os problemas ambientais, cando se formulan de arriba-abaixo, con frecuencia, resultan contraproducentes

Como estratexias illadas poden levantar resistencia entre os cidadáns. No caso do Prestige, os nosos resultados amosaron que a comunicación deficiente e pouco coordinada entre goberno e cidadáns deu lugar á desconfianza. A confianza nas institucións e nas fontes de información diminúe o risco percibido e aumenta os beneficios percibidos. É especialmente relevante naquelas situacións (como o caso das mareas negras do Prestige) nas que a xente sinte baixo control sobre o dano potencial. A comunicación entre políticos e cidadáns non respondeu a un proceso bidireccional, senón máis ben unidireccional e de arriba-abaixo. Un caso prototípico pode verse precisamente na estratexia seguida durante o desastre do Prestige e na análise das súas consecuencias, en termos do impacto social e ambiental producido, constituíndo unha clara referencia do que non debe ser a actuación da Administración.

A minimización do risco afectou o xeito en que os cidadáns se enfrontaron ás mareas negras e ao resto de consecuencias

A resposta do Goberno incluíu medidas deseñadas para reducir a forza da protesta social e debilitar as redes de apoio social emerxentes, fragmentando o consenso da resposta comunitaria, e minimizando deste xeito o impacto político do desastre. Este tipo de accións son opostas ao que tería que facerse. As redes de apoio social son importantes compoñentes do proceso de comunicación e recuperación diante dun desastre. As redes de apoio social, debilitadas ou fragmentadas, poden dar lugar a unha percepción de baixa capacidade para enfrontarse coas ameazas actuais ou futuras.

A percepción do risco por parte dos cidadáns é un indicador chave de como dirixir a xestión da crise

Un enfoque baseado na teoría da amplificación social do risco (Renn et al., 1992) encaixa ben neste caso. Neste enfoque, o impacto social e económico dos desastres está determinado non só polas consecuencias físicas directas do evento, senón tamén pola interacción de procesos psicolóxicos, culturais, sociais e institucionais que aumentan ou diminúen (intensifican ou atenúan) a experiencia pública do risco e, en consecuencia, a resposta pública e os impactos socioeconómicos finais. A percepción do risco e a resposta pública dependen tanto da exposición como da xestión do risco. Parece claro que a protesta social, no caso do desastre do Prestige, estivo motivada polas experiencias da poboación como condición ampliada de alto risco, e que esta percepción de risco estivo motivada tanto pola longa exposición ás consecuencias do desastre (debido á resposta atrasada da Administración) como pola pobre xestión do risco durante a crise. O desastre do Prestige destacou

Page 438: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

430

a necesidade de apropiar a comunicación do risco (Cvetkovich & Earle, 1992, Trettin & Musham, 2000; McComas, 2003). Tal “comunicación do risco” aumentaría a confianza percibida no Goberno e, ao mesmo tempo, reduciría o desacordo entre os políticos, os expertos e os cidadáns. evitaría, ademais, a mobilización social e outros problemas sociais xurdidos durante o desenvolvemento da crise.

As indemnizacións foron catalizadores importantes da percepción pública dos problemas

Isto é especialmente así cando os factores socioeconómicos (p.e. desemprego, pobreza e criminalidade) poden desempeñar un papel na crise. As indemnizacións poden afectar tamén a percepción do risco (Moffatt et al., 2003) e a confianza pública (Williams et al., 1999; Trettin & Musham, 2000). Isto foi particularmente verdadeiro neste estudo de caso, onde a pobreza e o desemprego foron amplamente aliviados por compensacións económicas e, por tanto, reduciron a preocupación ambiental. Na segunda onda de entrevistas, a nosa investigación indicou que os cidadáns foron menos críticos coa xestión de crise levada a cabo pola Administración. As indemnizacións explicaron, en parte, as actitudes da poboación. Moitos dos pescadores foron compensados recibindo máis diñeiro do que gañaban normalmente. Por outra banda, cando os signos visibles de contaminación desapareceron e as rochas e praias pareceron de novo limpas e con vida aparente, foi máis doado minimizar ou incluso esquecer o que ocorreu (García-Mira et al., 2006). A percepción positiva das indemnizacións deu lugar ao que pareceu ser unha recuperación psicosocial satisfactoria (Bolin, 1988) manifestada nun aumento da compracencia por parte dos cidadáns, en relación á situación en cuestión. Se a axuda institucional fose percibida como negativa ou inadecuada, o impacto psicosocial sería diferente. Isto fai emerxer outra cuestión en relación coa xestión das consecuencias dun desastre, encomendando a inclusión de servizos de apoio que integren estratexias económicas e tecnolóxicas con enfoques psicolóxicos e sociais.

Organización da interface entre cidadáns, científicos e políticos Os achados da avaliación do impacto social e ambiental do desastre do Prestige resaltaron a

necesidade de establecer canles de comunicación entre os cidadáns e o Goberno, así como de fortalecer a colaboración entre científicos e políticos. O traballo conxunto de científicos, políticos, xornalistas, asociacións locais, ecoloxistas e outras ONGs pode producir material útil para a investigación e a xestión da percepción pública do risco ambiental. O caso do Prestige ilustrou a importancia de ter en conta a preocupación, o coñecemento e as preferencias ambientais, e de comprender como isto opera na mente de cidadáns e políticos. A reformulación de problemas políticos como hipóteses científicas con significado pode constituír unha base para a colaboración. Isto require procesos de control da produción de informes non contrastados, evitando a diseminación de análises e conclusións pobremente elaborados que, nalgúns casos, serven aos obxectivos de quen os financia. A complexidade de traballar con políticos implica a dificultade de equilibrar os seus puntos de vista coa visión dos cidadáns. O funcionamento das sociedades democráticas modernas require a creación de espazos de participación social efectiva, onde se implementen procesos de decisión con cando menos algún tipo de vinculación, libres da influencia doutros intereses que non respondan ao interese público.

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos GARCÍA-MIRA, R. (2004). Aspectos psicosociales y sociopolíticos en torno al desastre del “Prestige”.

Ciclos, 15: 26-30. GARCÍA-MIRA, R., REAL, J.E., UZZELL, D., SAN JUAN, C. & POL, E. (2006). Coping with a threat to quality of

life: The case of the “Prestige” disaster. European Review of Applied Psychology - Revue Européenne de Psychologie Appliquée, 56: 53-60.

Page 439: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (1-2). Impacto socioeconómico da vertedura

431

GARCÍA-MIRA, R., STEA, D., REAL, J.E., ELGUEA, S. & CORENO, V. (2007). Psychology, participation and environmental policymaking: The case of the Prestige disaster. 21st Century Society. Journal of the Academy of Social Sciences, 2(3): 275-286.

Libros GARCÍA-MIRA, R. (2005). La mejora de la comunicación y la colaboración en la toma de decisiones: El

caso del desastre del Prestige. In: Consellería de Pesca y Fundación Fernández Latorre (Editores), Gestión Informativa de Crisis en Catástrofes Marítimas A Coruña: Fundación Fernández Latorre: 26-32.

GARCÍA-MIRA, R. & REAL, J.E. (2006). Psychologie et politique environnementale. Éléments psychosociaux et politiques liés à la catastrophe du “Prestige”. In: WEISS, K. & MARCHAND, D. (Eds.), Psychologie Sociale de l’environnement. Collection “Didact”. Rennes, Francia: Presses Universitaires de Rennes: 133-143.

GARCÍA MIRA, R., REAL, J.E., UZZELL, D., BLANCO, G. & LOSADA, M.D. (2005). Exploring cognitive representations of citizens in areas affected by the Prestige disaster. In: MARTENS, B. & KEUL, A. (Eds.) Designing Social Innovation Planning, Building Evaluating. Gottingen, Alemania: Hogrefe & Huber: 137-146.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

GARCÍA-MIRA, R. & LEMA-BLANCO, I. Estrategias de comunicación y gestión durante el desastre del “Prestige”. In R. GARCÍA MIRA, A. FERNÁNDEZ, M.D. LOSADA & M. GOLUBOFF (comps.). Psicología Ambiental Comunitaria y de la Educación (pp. 171-177). Colección Psicología Social y Problemas Sociales. IX Congreso de Psicología Social. Madrid: Biblioteca Nueva. A Coruña, 2005.

GARCÍA-MIRA, R., REAL, J.E., UZZELL, D., SAN JUAN, C. & POL, E. Interacciones persona-ambiente durante el desastre del Prestige. In: M. AMÉRIGO, B. CORTÉS, V. SEVILLANO & F. TALAYERO (coordinadores), Medio Ambiente e Interacción Humana. Avances en la Investigación e Intervención (pp. 243-248). VIII Congreso de Psicología Ambiental. Toledo, 2004.

GARCÍA-MIRA, R., STEA, D. & REAL, J.E. Psicologia y Política ambiental: Gestión de la información y la comunicación durante el desastre del Prestige. In: J.A. CORRALIZA, J. BERENGUER & R. MARTÍN (Eds.): Medio Ambiente, Bienestar Humano y Responsabilidad Ecológica. Madrid: Ed. Resma. IX Congreso de Psicología Ambiental. Madrid. 2006.

REAL, E., GARCÍA-MIRA, R. & VOCES, C. (2005). Diferencias en actitudes y atribuciones en el desastre del “Prestige” por parte de afectados y voluntarios. In: R. GARCÍA MIRA, A. FERNÁNDEZ, M.D. LOSADA & M. GOLUBOFF (comps.). Psicología Ambiental Comunitaria y de la Educación (pp. 133-138). Colección Psicología Social y Problemas Sociales. Madrid: Biblioteca Nueva. Congreso de Psicología Social. A Coruña, 2005.

INFORMES, DEA, TESIS DE DOUTORAMENTO, MEMORIAS DE LICENCIATURA, ETC. (Informes, DEA, Tesis doctorales, Tesinas, etc.)

Informes BLANCO, G. (2004). Avaliación do impacto social da catástrofe do "Prestige" na provincia de A Coruña.

Un estudio comparativo a trinta días do afundimento e un ano despois. Informe-memoria de investigación. Deputación Provincial da Coruña. Dirección: Dr. Ricardo García Mira.

LEMA BLANCO, I. (2005). O tratamento do Prestige nos medios de comunicación de Galicia e a súa incidencia na representación social da catástrofe. Un enfoque socioeducativo. Informe-memoria de investigación. Deputación Provincial da Coruña. Dirección: Dr. Ricardo García Mira.

Page 440: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

432

Relación de proxectos PT5 – (1-2) sen información proporcionada polos IPs TÍTULO DO PROXECTO

(Título del proyecto) Subproxecto 1. Seguridad marítima y medio ambiente: repercusiones jurídico-

públicas del ¨caso Prestige¨. PT5–(1-2)

I.P. Sobrino Heredia, José Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto Universitario Estudios Europeos Salvador MadariagaUniversidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20076-C02-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2003-20076-C02-02

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Valoración económica de los daños de uso pasivo en la sociedad española causados por vertidos marinos accidentales: aspectos metodológicos y empíricos. PT5–(1-2)

I.P. León González, Carmelo Javier ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Dpto. Economía Aplicada. Universidad de Las Palmas de Gran Canaria.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08558

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

Page 441: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5 – (3). IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VERTEDURA

5.3. Deseño de plans de continxencia en relación coas verteduras mariñas

Foto: Victoriano Urgorri.

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

Page 442: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 443: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

435

ANÁLISE RETROSPECTIVA DO

PT5 – (3). IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VERTEDURA

Relator:

José Fumega L´Hotellerie de Fallois Instituto Español de Oceanografía

Centro Oceanográfico de Vigo Cabo Estai - Canido

36200 Vigo

Resumo CONTINMAR é un proxecto coordinado centrado no desenvolvemento de elementos, ferramentas e protocolos

de actuación xunto cun sistema de actuación e de información para o deseño de plans de continxencia diante de verteduras mariñas accidentais e mellora da resposta. Está financiado polo Ministerio de Educación e Ciencia (MEC) no marco da Acción Estratéxica de Verteduras Mariñas e nel participan un grupo multidisciplinar de investigadores e expertos de OPIs organizado en 9 subproxectos.

Resumen CONTINMAR es un proyecto coordinado centrado en el desarrollo de elementos, herramientas y protocolos de

actuación junto con un sistema de actuación y de información para el diseño de planes de contingencia ante vertidos marinos accidentales y mejora de la respuesta ante ellos. Está financiado por el Ministerio de Educación e Ciencia (MEC) en el marco de la Acción Estratégica de Vertidos Marinos. En el participan un grupo multidisciplinar de investigadores y expertos de OPIs organizado en 9 subproyectos.

Abstract CONTINMAR is a coordinated project focused on the development of elements, tools and protocols for action

together with a system of action and information for designing of contingency plans for accidental marine spills and response improvement.Is funded by the Ministry of Education and Science (MEC) under the Marine Spill Strategy Action. A multidisciplinary group of researchers and experts participate in the Project, organized in 9 sub-projects.

AVALIACIÓN DOS TRABALLOS SOBRE O DESEÑO DE PLANS DE CONTINXENCIA EN RELACIÓN COAS VERTEDURAS MARIÑAS

INTRODUCIÓN O proxecto desenvolveuse a través de 9 subproxectos asegurando, a través da coordinación,

o mantemento do fluxo de información, a harmonización nos criterios de busca, almacenamento e procesado da información e o cumprimento dos plans de traballo.

Neste sentido, obtivéronse canles de comunicación con organismos públicos para obter información e datos imprescindibles para o desenvolvemento das distintas fases do proxecto: Coñecementos e ferramentas, Análise de Plans de continxencia existentes, Análise de accidentes pasados, Bases de datos de lexislación, Bases de datos e Mapas de sensibilidade da costa, caracterización da costa e sistemas de predición, inventario de recursos así como protocolos de actuación antes, durante e despois dunha vertedura.

Page 444: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

436

AVANCES E PERSPECTIVAS Un dos principais avances é a validación do prototipo de sistema de información que integra

os resultados de cada un dos subproxectos, proporcionando unha ferramenta única coa información estruturada de forma operativa para facilitar o deseño de plans de continxencia e medidas de loita contra a contaminación mariña adaptada ás necesidades das administracións competentes.

O prototipo de sistema de información deseñado e implementado foi aloxado mediante unha aplicación informática na páxina web do Proxecto Continmar; permitiuse así o acceso a todos os integrantes do proxecto. A validación do prototipo realizouse mediante a retroalimentación continua entre os socios do proxecto.

Como avance, tamén hai que subliñar o inventario de recursos feito que permite a identificación e clasificación de sistemas e equipos existentes para a contención, recuperación e eliminación de verteduras mariñas, a identificación de empresas e institucións máis relevantes do sector, información de contacto así como produtos e documentación dispoñible de cada unha delas.

Elaborouse unha base de datos de centros de formación, na que se referencian os cursos que se imparten e as características das instalacións, analizándose as liñas de formación do persoal encargado da inspección portuaria e de buques que transportan mercancías perigosas en España, así como no contexto comunitario e internacional.

Como perspectivas de futuro, as novas liñas de deseño de recursos que pretenden optimizar tanto os labores de loita contra a contaminación como os modos e criterios de aplicación daqueles recursos. Tamén, dispoñer dun manual de actuación para o seguimento da contaminación, que unifique os criterios de mostraxe e análise química de todos os organismos intervenientes, así como poder consultar unha clasificación da costa en función da sensibilidade ambiental e ter claro que facer cos residuos xerados na limpeza da costa.

Page 445: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

437

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

437

ÍNDICE dos proxectos do PT5 – (3). Impacto Socioeconómico da Vertedura

Proxecto Código Investigador principal Páx.

Relación de proxectos PT5 – (3) con información enviada polos IPs. CONTINMAR. Subproxecto 5. Sistema de información para la definición y ejecución de un plan de contingencia ante vertidos marinos accidentales.

VEM2003-20578-C08-05 Vázquez Núñez, Fernando Antonio 438

CONTINMAR. Subproxecto 7. Análisis coste-beneficio de diferentes planes de contingencia con impactos ambientales. VEM2003-20578-C08-07 López Iglesias, Edelmiro 440

CONTINMAR. Subproxecto 8. Elaboración de un manual de actuación para el seguimiento de la contaminación marina producida por un vertido de hidrocarburos y sus efectos en los recursos.

VEM2003-20578-C08-08 González-Garcés Santiso, Alberto 441

Estudio de los agentes no públicos y de la conectividad de los modelos de prevención, gestión y evaluación de catástrofes medioambientales. VEM2004-08624 Cases Méndez, José Ignacio 443

Desarrollo de un sistema de apoyo a la decisión para evaluación y gestión del riesgo de contaminación marina ante vertidos accidentales. Subproxecto 3.

VEM2004-08641-C03-03 García Espinosa, Julio 446

Técnicas de teledetección intelixente de hidrocarburos no medio mariño. Fundación Arao Gutiérrez Ríos, Julio 449

Relación de proxectos PT5 – (3) sen información proporcionada polos IPs Estudio de los modelos de prevención, gestión y evaluación de catástrofes medioambientales en zonas costeras. VEM2003-20035 Vanaclocha Bellver, Francisco J. 451

CONTINMAR. Subproxecto 1. Coordinación, asesoramiento, validación y difusión de elementos y sistemas de ayuda para el diseño de planes de contingencia.

VEM2003-20578-C08-01 Chapela Pérez, M.ª Rosa 451

CONTINMAR. Subproxecto 2. Revisión de planes de contingencia, establecimiento de actuaciones en caso de buques en peligro, e investigación y estudio de sistemas y equipos mecánicos de contención y eliminación de hidrocarburos.

VEM2003-20578-C08-02 Núñez Basáñez, José Fernando 451

CONTINMAR. Subproxecto 3. Detección, seguimiento y predicción de vertidos que contengan hidrocarburos en aguas oceánicas, utilizando teledetección y sistemas de inteligencia artificial.

VEM2003-20578-C08-03 Torres Palenzuela, Jesús Manuel 452

CONTINMAR. Subproxecto 4. Biorremediación y métodos químicos en derrames de petróleo. VEM2003-20578-C08-04 Mirón López, Jesús 452

CONTINMAR. Subproxecto 6. Tratamiento, reutilización y eliminación de residuos de escapes de fuel. VEM2003-20578-C08-06 Guitián Rivera, Francisco 452

Desarrollo de un sistema de apoyo a la decisión para evaluación y gestión del riesgo de contaminación marina ante vertidos accidentales. Subproxecto 1.

VEM2004-08641-C03-01 Oñate Ibáñez de Navarra, Eugenio 453

Desarrollo de un sistema de apoyo a la decisión para evaluación y gestión del riesgo de contaminación marina ante vertidos accidentales. Subproxecto 2.

VEM2004-08641-C03-02 García Ascaso, Alfonso 453

Estudo da normativa internacional e europea en materia de seguridade marítima. Por doazón finalista do Goberno de Andorra. Fundación Arao Sobrino Heredia, José Manuel 453

Deseño da rede ambiental da Costa da Morte. Itinerarios ecolóxicos e microrreservas de flora como complemento a un turismo ambientalmente sustentable.

Fundación Arao Ortiz Núñez, Santiago 4

54

Page 446: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

438

Relación de proxectos PT5 – (3) con información enviada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

CONTINMAR. Subproxecto 5. Sistema de información para la definición y ejecución de un plan de contingencia ante vertidos marinos accidentales. PT5-(3)

I.P. Vázquez Núñez, Fernando Antonio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escola Técnica Superior de Inxenieros Industriais.Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20578-C08-05

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20578-C08-01; VEM2003-20578-C08-02; VEM2003-20578-C08-03; VEM2003-20578-C08-04; VEM2003-20578-C08-06; VEM2003-20578-C08-07;

VEM2003-20578-C08-08

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

En este subproyecto del proyecto CONTINMAR se ha diseñado y desarrollado un sistema de información que permite dar soporte a la ejecución eficaz de un plan de contingencia ante vertidos marinos accidentales. Este sistema sirve de herramienta para la definición y ejecución de planes de contingencia, gestionando la logística de las acciones asociadas a dichos planes, así como el conjunto de datos necesarios para la correcta consecución de los objetivos.

A la hora de su diseño, los principales objetivos del subproyecto han sido: Integración y centralización de todos los aspectos relativos a la ejecución de un plan de

contingencia: Aspectos geográficos. Aspectos organizativos. Aspectos logísticos. Posibilidad de acceso telemático. Esto implica una facilidad de acceso a toda la

información usando la base tecnológica de Internet como medio de comunicación. Integración con los otros subproyectos. Del mismo modo que se almacenan y gestionan

los datos referentes a los bloques tradicionales de lucha anticontaminación, se hace necesario que todo el conocimiento generado por los diversos subproyectos pueda ser compartido y distribuido, utilizando como herramienta integradora el sistema de información.

Tomando los puntos anteriores como referencia y enmarcados en la filosofía del proyecto general, se ha desarrollado un sistema que permite centralizar todas las acciones a realizar durante la ejecución de los planes y permite el acceso de forma remota y distribuida a los mismos, a través de Internet y en tiempo real. Se ha implementado toda la infraestructura necesaria para alcanzar tal fin, aglutinando en una única aplicación todas las herramientas, recursos y servicios adecuados para la correcta ejecución y desarrollo de dichos planes. En relación con los objetivos propuestos inicialmente, se han implementado los siguientes módulos:

Gestión de información relevante: actividades económicas, instalaciones de acuicultura, puertos, barcos, publicaciones, empresas e instituciones, recursos, almacenes, etc.

Page 447: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

439

Modelo organizativo: diseño y modificación de organigramas asociados a los planes, especificando los roles necesarios para ejecutar cada una de las tareas y decisiones que conforman el plan, controlando, guiando y ayudando a la ejecución de los planes definidos.

Modelo logístico: conjunto de medios y métodos necesarios para llevar a cabo la organización y ejecución de los planes.

Módulo de información geográfica: permite ubicar, por un lado, información con características geográficas extraída de otros subproyectos, y por otro, información de los recursos logísticos.

Gestión de planes de contingencia. Es el módulo principal y más importante del subproyecto, de tal manera que todos los módulos anteriores sirven de apoyo al funcionamiento de este. Este modulo permite el diseño, ejecución y control de Planes de Contingencia con todas sus características asociadas.

Page 448: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

440

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

CONTINMAR. Subproxecto 7. Análisis coste-beneficio de diferentes planes de contingencia con impactos ambientales. PT5-3

I.P. López Iglesias, Edelmiro ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto Universitario Estudios e Desenvolvemento de Galicia.Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20578-C08-07

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20578-C08-01; VEM2003-20578-C08-02; VEM2003-20578-C08-03; VEM2003-20578-C08-04; VEM2003-20578-C08-05; VEM2003-20578-C08-06;

VEM2003-20578-C08-08

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

En cuanto a la aplicabilidad del instrumento del análisis de coste-beneficio, es importante adaptarlo a los desafíos específicos que implican la prevención de desastres naturales, tales como la marea negra ocasionada por el buque Prestige.

Como los desastres naturales son eventos fortuitos que normalmente no pueden predecirse, los estudios estadísticos (análisis probabilísticos) adquieren gran importancia dentro del marco del análisis global. Así, nos encontramos ante la difícil tarea de tener que asignar un valor monetario a bienes y servicios que no forman parte de ningún mercado pero que están amenazados por un determinado riesgo de desastre, tales como los efectos ambientales. La conclusión general a la que llega este estudio es que, debido a la magnitud de daños ocasionados por el buque Prestige, cualquiera de las medidas preventivas planteadas pasa el análisis coste-beneficio.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

LOUREIRO, M.L., RIBAS, A., LÓPEZ, E. & OJEA, E. (2006). Estimated costs and admissible claims linked to the Prestige oil spill. Ecological Economics, 59:48-63.

LOUREIRO, M.L. & VÁZQUEZ, M.X. (2006). Incentivos y Políticas de Gestión de Catástrofes Ambientales Marinas: el Prestige. Cuadernos Económicos de Información Comercial Española, 71: 199-219.

Page 449: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

441

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

CONTIMAR. Subproxecto 8. Elaboración de un manual de actuación para el seguimiento de la contaminación marina producida por un vertido de hidrocarburos y sus efectos en

los recursos PT5-(3)

I.P. González-Garcés Santiso, Alberto & Fumega, José

ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro Oceanográfico de Vigo. Instituto Español de Oceanografía (IEO).

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected]@vi.ieo.es CÓDIGO DO PROXECTO

(Código del proyecto) VEM2003-20578-

C08-08 986 492111

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20578-C08-01; VEM2003-20578-C08-02; VEM2003-20578-C08-03; VEM2003-20578-C08-04; VEM2003-20578-C08-05; VEM2003-

20578-C08-06; VEM2003-20578-C08-07

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Se ha elaborado una guía de procedimientos y metodologías a aplicar en el caso de contaminación por vertidos accidentales. En ella, se describen todos los procesos que se deben seguir en el caso de un vertido por accidente de derivados de petróleo, desde el muestreo, tanto de agua como de biota y sedimentos marinos, hasta las técnicas analíticas más recomendadas. Es importante disponer de este documento, con el fin de garantizar la comparabilidad de los datos entre diferentes laboratorios que analicen muestras similares.

Se proporciona orientación y asesoramiento sobre los aspectos químicos del muestreo y análisis de agua, sedimentos y biota. De esta forma, el personal que participe en los análisis estará mejor preparado y los equipos e instrumentación necesarios estarán disponibles y listos para ser usados.

Otro resultado del proyecto es la elaboración de un documento que describe las características oceanográficas generales: termohalinas y dinámicas de las aguas costeras de Galicia, que ocupan la plataforma continental hasta los 700 m de profundidad. Dentro de las mismas hay que considerar las rías, sobre las que hay abundante bibliografía que se cita en el informe; se remite a la misma para conocer las particularidades de cada una.

En el desarrollo de esta tarea se han identificado: 1. - Bases de datos Termohalinos y Dinámicos de las aguas de la Plataforma Gallega;

localización y grado de accesibilidad. 2. - Bibliografía sobre el tema: monografías, tesis doctorales, trabajos científicos publicados

en revistas especializadas, de donde pueden entresacarse aspectos de la oceanografía de la zona relevantes para el problema que se pueda presentar en cada caso.

3. - Modelos operacionales que reproduzcan, lo más fielmente posible, el comportamiento hidrodinámico del medio (modelado), de forma que faciliten el análisis y la toma de decisiones.

También se ha aportado a la base de datos común del proyecto información relevante que contribuirá al desarrollo de modelos de predicción. Dicha información procede de diversas campañas oceanográficas.

Page 450: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

442

Se ha hecho una clasificación de la costa gallega en función de la sensibilidad ambiental. Se ha usado la clasificación ESI desarrollada por la “Office of Response and Restoration, National Ocean Service” de la NOAA.

Se ha adaptado la lista de tipos de costa con la eliminación de las categorías que no existen en el litoral gallego.

Se han elaborado los mapas de sensibilidad muy útiles a la hora de la toma de decisiones en un vertido accidental.

Page 451: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

443

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Estudio de los agentes no públicos y de la conectividad de los modelos de prevención, gestión y evaluación de catástrofes medioambientales. PT5-(3)

I.P. Cases Méndez, José Ignacio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Dpto. Ciencia Política y Sociología.Universidad Carlos III.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM 2004-08624

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 140 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Bajo la rúbrica reacción social y política, se incluyen las complejas relaciones de interacción e interactuación que se dan en la sociedad civil tras el advenimiento de catástrofes. Se habla de reacción política aunque se excluye a lo largo de casi todo el estudio a los agentes públicos. La razón es bien sencilla: la sociedad civil genera reacciones de carácter político, condiciona el proceso político e influye sobre la toma de decisiones y la adopción (definición, desarrollo y ejecución) de políticas públicas. Es decir, las preguntas, formuladas en términos simplificados serían: ¿Qué hace la sociedad civil tras una catástrofe? ¿Cómo se comporta la sociedad civil —no los individuos aisladamente considerados— tras una catástrofe? ¿Qué papel desempeña la sociedad civil en el proceso político —generalmente crisis— que se genera tras una catástrofe? y, finalmente, ¿Cómo contribuye la sociedad civil al proceso de evaluación de catástrofes e introducción de criterios de valor?

Se ha demostrado que los actores no públicos son actores —y no secundarios— en los diez países estudiados. La experiencia en esos países ha demostrado que, en el momento de producirse la emergencia, se recurre a empresas públicas y privadas, cofradías de pescadores, voluntarios, etc. Existe, por tanto, una incongruencia entre el diseño de las políticas públicas de lucha contra vertidos, la legislación y los planes correspondientes y la realidad donde se presenta una relación intensa entre los actores públicos y los no públicos.

También, se ha puesto de manifiesto que la participación de los actores no públicos es importante en las labores de prevención y de evaluación de catástrofes y no solamente en las actuaciones que se desarrollan tras la emergencia. Se puede destacar el papel de las ONGs, nacionales e internacionales, en las labores de educación y concienciación, así como las labores de investigación tras las catástrofes que son realizadas por organismos de investigación públicos y privados.

Se acompaña una Tabla que resume la participación informal de los actores no públicos en las políticas de lucha contra vertidos marinos en los diez países estudiados.

Page 452: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

444

ARTIGOS E LIBROS PUBLICADOS (Artículos y libros publicados)

Artigos VIÑAS, V. (2009). Catástrofes y cambio de políticas públicas. Prestige seis años después. Un análisis

de marcos interpretativos. Revista Española de Investigaciones Sociológicas, REIS, 127: 121-153.

Libros CASES, J.I. et al. (2010). Catástrofes medioambientales. La reacción social y política. Valencia, Tirant lo

Blanch. ISBN:978–84–9876–387–4.

Page 453: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

445

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS

(Comunicaciones a congresos)

WENCES, I. & REDONDO, J. El (D) Efecto Nunca Máis: la importancia de la sociedad civil para los procesos políticos de rendición de cuentas. I Congreso Nacional sobre Cambio Global. Madrid. Abril. 2007

REDONDO, J. & WENCES, I. Civil society and accountability after the Prestige crisis. SimposioVERTIMAR-2007. Vigo, Junio. 2007.

CASES, J.I. & REDONDO, J. Movilizaciones de ida y vuelta. La influencia de Nunca Máis en el proceso de articulación de demandas de contenido ecológico. I Congreso Nacional sobre Cambio Global. Madrid, Abril. 2007.

FREIJEIRO, M. Leadership and blame avoidance: Lessons from the Prestige policy fiasco. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo, Junio. 2007.

VIÑAS, V. There is a need for policy change to prevent and combat maritime pollution caused by oil spills: a policy frame analysis. Simposio VERTIMAR-2007. Vigo, Junio. 2007.

Page 454: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

446

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Desarrollo de un sistema de apoyo a la decisión para evaluación y gestión del riesgo de contaminación marina ante vertidos accidentales. Subproxecto 3. PT5-(3)

I.P. García Espinosa, Julio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Náutica. Universidad Politécnica de Cataluña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

Centro Internacional de Métodos Numéricos en Ingeniería, Escuela Politécnica Superior de Ferrol.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08641-C03-03

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2004-08641-C03-01, VEM2004-08641-C03-02

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

Durante el desarrollo del proyecto, se han implementado diferentes modelos numéricos en una versión especial del software de simulación multifísica Tdyn. Las adaptaciones necesarias realizadas en el programa se han efectuado mediante la incorporación de diferentes rutinas en el código fuente (en colaboración con la empresa Compass Ingeniería y Sistemas, que apoya el presente proyecto) y a través de la interfaz Tcl del programa.

Por otro lado, se ha definido la arquitectura del sistema de apoyo a la decisión, con el objetivo de disponer de un sistema eficiente de análisis. La arquitectura se apoya en el uso de redes neuronales para predecir, de manera rápida, el mapa de corrientes en la zona de estudio. El uso de redes neuronales requiere de una parametrización del mapa de corrientes en función de las variables

que lo caracterizan (por ejemplo velocidad y dirección de viento, época del año, condiciones de la marea, etc.) y de la obtención previa de una serie de mapas para entrenamiento de la red. Estos mapas pueden ser obtenidos a partir de sistemas de predicción, basados en mediciones directas y simulación numérica o directamente mediante este último proceso.

En el demostrador desarrollado en el proyecto, debido a limitaciones, tanto de tiempo como de recursos, se ha llevado a cabo una estimación de estos mapas mediante las herramientas de simulación disponibles en el propio programa Tdyn.

El caso de estudio que ha definido el grupo de la Facultad de Náutica de Barcelona ha sido el puerto de Barcelona (ver Figura 1). Para la creación del sistema de apoyo a la decisión (SAD) asociado a este modelo, se han generado 25 mapas de corrientes parametrizados en función de la intensidad del viento y de su dirección. A partir de esta información, se ha desarrollado y entrenado una red neuronal que permite, de manera inmediata, obtener un mapa de corrientes del puerto a partir de un dato de intensidad de viento y dirección cualquiera.

A continuación, se listan todos los pasos que han sido necesarios para el desarrollo del SAD. Las etapas de desarrollo del prototipo del SAD han sido las siguientes:

Figura 1. Mapa de corrientes en el puerto de Barcelona, resultado de una simulación con el programa Tdyn.

Page 455: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

447

Desarrollo de la interfaz del entorno de trabajo del SAD. Desarrollo de los distintos módulos que componen el SAD: Creación de los sistemas para el almacenamiento de datos de las distintas áreas de

estudio. Parametrización del caso de estudio. Generación del modelo CAE para el cálculo de los mapas de corrientes. Módulo inteligente basado en redes neuronales. Herramientas de visualización de resultados. Herramientas de comunicación.

Integración de los módulos del SAD y validación de su funcionamiento. Desarrollo de la documentación técnica y de usuario. Para el desarrollo del SAD se emplearon las siguientes herramientas de programación:

HTML, ASP, LOTUS NOTE, SQL-SERVER y TCL/TK. El cálculo a distancia, vía Internet, se realiza mediante el programa Tdyn y el sistema de

predicción de corrientes, basado en redes neuronales, instalados en un servidor Web. Por medio del nuevo SAD, un usuario podrá obtener la solución del problema de propagación del contaminante en un tiempo cuasi-real (segundos) al acceder al área de trabajo destinada para el ingreso de datos. El proceso de ejecución del SAD sigue los siguientes pasos:

Se selecciona el puerto escenario y se introducen los datos (dirección del viento, intensidad y volumen y densidad del vertido).

Se estima mediante redes neuronales del mapa de velocidades (cuasi-estacionario) en superficie. Las redes neuronales necesarias han sido entrenadas previamente a partir de información procedente de cálculos con Tdyn.

Se calcula la evolución de la mancha. Se genera un informe estándar con los datos de entrada y los resultados de los cálculos.

Figura 2. Aplicación Web del SAD.

Page 456: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

448

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

GARCÍA, J., VALLS, A. & OÑATE, E. (2008). ODDLS: A new unstructured mesh finite element method for the analysis of free surface flow problems. International Journal for Numerical Methods in Engineering, 76(9): 1297-1327.

GARCÍA-ESPINOSA, J. (2003). Ingeniería Naval, simulación del proceso de enfriamiento del fuel-oil en los tanques del buque Prestige. Problema tipo. AINE. 802: 78-82. Madrid. ISSN 0020-1073.

NADUKANDI, P., GARCÍA, J. & OÑATE, E. (2008). Analysis of a consistency recovery method for the 1D convection-diffusion equation using linear finite elements. International Journal for Numerical Methods in Fluids. 57(9): 1291-1320. ISSN 0271-2091.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

CORESTEIN, G. & ORTIGOSA, I. Jornadas Técnicas sobre “Riesgos en Ingeniería del Agua. Aplicaciones Portuarias”. Centre for Coastal Recources Research (CIIRC). Barcelona, 2006.

GARCÍA-ESPINOSA, J., VALLS-TOMAS, A. & REDA-CHAKKOR, M. ODD Level Set: A new unstructured mesh FE method for analysis of naval hydrodynamics problems. Maritime Transport III (MT2006). Barcelona, 2006.

GARCÍA, J., VALLS, A. & OÑATE, E. An Overlapping Domain Decomposition Level Set (ODDLS) Method for Simulation of Free Surface Problems. International Conference on Computational Methods in Marine Engineering 2007. Barcelona, 2007.

GARCÍA-ESPINOSA, J. & REDA, M. Estudio del enfriamiento del fuel-oil en los tanques del buque Prestige: un ejemplo de aplicación de las técnicas de simulación CFD. XLII Sesiones Técnicas de Ingeniería Naval (XLII SSTTIN). Valencia, Mayo. 2003.

Page 457: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

449

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto) Técnicas de teledetección intelixente de hidrocarburos no medio mariño. PT5-(3)

I.P. Gutiérrez Ríos, Julio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidad Politécnica de Madrid.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes) USC, UF-II.

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 110 000 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

RESUMO DAS CONCLUSIÓNS FINAIS DO PROXECTO

(Resumen de las conclusiones finales del proyecto)

El proyecto financiado por la Fundación Arao tuvo por objeto, fundamentalmente, el estudio de la viabilidad de un fluorodetector capaz de reconocer vertidos de hidrocarburos en medios marinos. La fluorodetección consiste en detectar a distancia la respuesta de fluorescencia de las sustancias ante una excitación lumínica determinada. Puesto que se trata de hacer una localización en remoto, la forma que se escogió para estimular la fluorescencia fue el rayo láser.

La fluorescencia es un fenómeno por el cual ciertos materiales reaccionan a una excitación luminosa con otra emisión de luz en un rango de longitudes de onda superior a la longitud de onda incidente. Si el material sobre el que incide la radiación proporciona una fluorescencia apreciable, como es el caso, por ejemplo, de la clorofila y los hidrocarburos, tanto el espectro de frecuencias como el de tiempos de decaimiento de la fluorescencia son características inequívocas de la naturaleza de la sustancia.

En el medio natural no son muchas las sustancias que fluorescen pero las que lo hacen proporcionan una firma completamente identificativa. Por esta razón, la fluorescencia se destaca como el efecto físico que ofrece más posibilidades tecnológicas de localización y análisis.

La gran ventaja que aporta la fluorodetección, respecto a la teledetección por microondas, es que es capaz de detectar la naturaleza de las sustancias que visualiza y se puede concentrar en áreas muy pequeñas. Además de ello, es el único sensor aerotransportado capaz de penetrar en el agua a una cierta profundidad, lo que hace posible la localización de contaminantes sumergidos.

Se ha demostrado experimentalmente que los derivados del petróleo fluorescen con eficiencia suficiente, no solo para detectar su presencia en remoto, sino como para poder distinguir al menos entre tres tipos de productos: crudo, derivados ligeros (gasolinas y gasóleos) y productos pesados. La excitación idónea para los hidrocarburos se encuentra en el ultravioleta, entre alrededor de los 300 y los 340 nm. La fluorescencia correspondiente se establece entre los 400 y los 650 nm. En consecuencia, la fluorescencia de los hidrocarburos se distingue claramente de la de otras sustancias naturales.

El proyecto consistió en una serie de pruebas experimentales, comenzando con una excitación en el ultravioleta de baja potencia y a corta distancia, hasta acabar con un dispositivo láser de alta potencia de pico para adquirir mayor alcance. Sin embargo, no todo lo relativo al alcance consistía en emitir mucha potencia, sino que fue necesario desarrollar un receptor asimismo eficiente con la capacidad necesaria para la captación de la señal, de por sí débil. Una vez recogida la señal, era necesario obtener su espectro, el espectro de su propia fluorescencia, porque esta es la información que permite discernir entre unas sustancias y otras e identificar las sustancias concretas

Page 458: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

450

que se estén visualizando. El espectrómetro también fue objeto de estudio porque era necesario aumentar en lo posible su sensibilidad. La canalización de la luz entre el receptor y el espectrómetro también ha sido un capítulo muy importante.

En relación con el procesado de la señal, se ensayaron procedimientos originales y eficientes para la separación de la señal y el ruido. Denominamos ruido a toda la señal que puede captar el instrumento pero que no es debida a la fluorescencia. Es decir, la luz ambiente, solar o de cualquier otra procedencia es la fuente fundamental de ruido para nuestro sistema.

En definitiva, el proyecto concluyó con un fluorodetector experimental con el que se ha podido probar absolutamente la viabilidad y las propiedades tan singulares de esta tecnología, tanto para una plataforma aérea, dimensionando convenientemente el instrumento, como para uso naval o desde un punto de tierra.

Con posterioridad al desarrollo de este instrumento experimental, se han llevado a cabo diversos trabajos de investigación. Uno de ellos es un sistema de reconocimiento automático de espectros: una vez ha sido posible la captación de la señal y la obtención del espectro, resulta muy importante que el instrumento sea capaz de dar una alarma cada vez que obtiene como respuesta el espectro de un contaminante conocido determinando de qué contaminante se trata y, así, elaborar un mapa de los vertidos. Naturalmente, para elaborar un mapa de un vertido es necesario contar con los datos de autolocalización GPS y con la medida de actitud o movimiento de la plataforma.

Otro trabajo que se ha realizado ha sido la medida, no solo del espectro, sino también del tiempo de decaimiento en determinadas bandas de la respuesta de fluorescencia, es decir, la respuesta temporal de la fluorescencia. Esta respuesta es también determinante de la sustancia en cuestión y puede complementar, muy eficientemente, las conclusiones obtenidas mediante el análisis del espectro.

ARTIGOS PUBLICADOS (Artículos publicados)

ESTÉBANEZ, B., GUTIÉRREZ-RÍOS, J., VASSAL’LO-SACCO, J., TAZÓN, A. & VASSAL’LO-SANZ J. (2008). The use of the fluorescent for the study of the water quality. Radioengineering, 17(2): 83-87. ISSN: 1210-2512.

COMUNICACIÓNS A CONGRESOS (Comunicaciones a congresos)

ESTÉBANEZ, B., GUTIÉRREZ-RÍOS, J., VASSAL’LO-SACO, J., TAZÓN A. & VASSAL’LO-SANZ, J. Nuevas ténicas para el estudio de la calidad del agua. 8º Congreso Nacional del Medio Ambiente - CONAMA8. Madrid, Noviembre. 2006.

ESTÉBANEZ, B., GUTIÉRREZ-RÍOS, J., VASSAL’LO-SACO, J., TAZÓN, A. & VASSAL’LO-SANZ, J. The use of the Fluorescence to the Study of Water Quality. 19th International Conference on Applied Electromagnetics and Communications, ICECom. ISBN: 978-953-6037-51-3; IEEE catalog number: CFP07810-CDR. 2007.

Page 459: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

451

Relación de proxectos PT5 – (3) sen información proporcionada polos IPs

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Estudio de los modelos de prevención, gestión y evaluación de catástrofes medioambientales en zonas costeras. PT5-(3)

I.P. Vanaclocha Bellver, Francisco J. ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultad de Ciencias Sociales y Jurídicas; Universidad Carlos III.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20035

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

CONTINMAR. Subproxecto 1. Coordinación, asesoramiento, validación y difusión de elementos y sistemas de ayuda para el diseño de planes de contingencia. PT5-(3)

I.P. Chapela Pérez, M.ª Rosa ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Fundación CETMAR - Centro Tecnológico del Mar.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20578-C08-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20578-C08-01; VEM2003-20578-C08-02; VEM2003-20578-C08-03; VEM2003-20578-C08-04; VEM2003-20578-C08-05; VEM2003-20578-

C08-06; VEM2003-20578-C08-07; VEM2003-20578-C08-08

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

CONTINMAR. Subproxecto 2. Revisión de planes de contingencia, establecimiento de actuaciones en caso de buques en peligro, e investigación y estudio de sistemas y

equipos mecánicos de contención y eliminación de hidrocarburos. PT5-(3)

I.P. Núñez Basáñez, José Fernando

ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escuela Técnica Superior de Ingenieros Navales.Universidad Politécnica de Madrid.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20578-C08-02

ORGANISMO FINANCIADOR(Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20578-C08-01; VEM2003-20578-C08-03; VEM2003-20578-C08-04; VEM2003-20578-C08-05; VEM2003-20578-C08-06; VEM2003-20578-C08-07;

VEM2003-20578-C08-08

Page 460: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

452

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

CONTINMAR. Subproxecto 3. Detección, seguimiento y predicción de vertidos que contengan hidrocarburos en aguas oceánicas, utilizando teledetección y sistemas de

inteligencia artificial. PT5-(3)

I.P. Torres Palenzuela, Jesús Manuel

ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Ciencias. Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20578-C08-03

ORGANISMO FINANCIADOR

(Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20578-C08-01; VEM2003-20578-C08-02; VEM2003-20578-C08-04; VEM2003-20578-C08-05; VEM2003-20578-C08-06; VEM2003-20578-C08-07;

VEM2003-20578-C08-08

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

CONTINMAR. Subproxecto 4. Biorremediación y métodos químicos en derrames de petróleo. PT5-(3)

I.P. Mirón López, Jesús ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Facultade de Ciencias. Universidade de Vigo.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2003-20578-C08-04

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20578-C08-01; VEM2003-20578-C08-02; VEM2003-20578-C08-03; VEM2003-20578-C08-05; VEM2003-20578-C08-06; VEM2003-20578-C08-07;

VEM2003-20578-C08-08

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

CONTINMAR. Subproxecto 6. Tratamiento, reutilización y eliminación de residuos de escapes de fuel. PT5-(3)

I.P. Guitián Rivera, Francisco ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Instituto de Cerámica. Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

VEM2003-20578-C08-06

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

VEM2003-20578-C08-01; VEM2003-20578-C08-02; VEM2003-20578-C08-03; VEM2003-20578-C08-04; VEM2003-20578-C08-05; VEM2003-20578-C08-07;

VEM2003-20578-C08-08

Page 461: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

PT5. (3). Impacto socioeconómico da vertedura

453

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Desarrollo de un sistema de apoyo a la decisión para evaluación y gestión del riesgo de contaminación marina ante vertidos accidentales. Subproxecto 1. PT5-(3)

I.P. Oñate Ibáñez de Navarra, Eugenio ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Centro Internacional de Métodos Numéricos en Ingeniería.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08641-C03-01

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2004-08641-C03-02; VEM2004-08641-C03-03

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Desarrollo de un sistema de apoyo a la decisión para evaluación y gestión del riesgo de contaminación marina ante vertidos accidentales. Subproxecto 2. PT5-(3)

I.P. García Ascaso, Alfonso ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.)

Escola Politécnica Superior. Universidad de A Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto) VEM2004-08641-C03-02

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Ministerio de Ciencia y Tecnología. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige) VEM2004-08641-C03-01; VEM2004-08641-C03-03

TÍTULO DO PROXECTO(Título del proyecto)

Estudo da normativa internacional e europea en materia de seguridade marítima. Por doazón finalista do Gobierno de Andorra PT5-(3)

I.P. Sobrino Heredia, José Manuel ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade da Coruña.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención)

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE(Códigos de otros proyectos del Prestige)

Page 462: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

454

TÍTULO DO PROXECTO (Título del proyecto)

Deseño da rede ambiental da Costa da Morte. Itinerarios ecolóxicos e microrreservas de flora como complemento a un turismo ambientalmente sustentable. PT5-(3)

I.P. Ortiz Núñez, Santiago ORGANISMO DO I.P.(Organismo del I.P.) Universidade de Santiago de Compostela.

OUTROS CENTROS PARTICIPANTES (Otros centros participantes)

CORREO ELECTRÓNICO E TELÉFONO DO I.P. (Correo electrónico y teléfono del I.P.)

[email protected] CÓDIGO DO PROXECTO (Código del proyecto)

ORGANISMO FINANCIADOR (Organismo financiador) Fundación Arao. CONTÍA DA SUBVENCIÓN

(Cuantía de la subvención) 29 085 €

CÓDIGOS DOUTROS PROXECTOS DO PRESTIGE (Códigos de otros proyectos del Prestige)

Page 463: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Beatriz Morales-Nin

RECURSOS EN I+D+i DEDICADOS AO ESTUDO DOS

EFECTOS DA VERTEDURA DO PRESTIGE (2003-08).

AVALIACIÓN E XUÍZO CRÍTICO

EPÍLOGO

A ACCIÓN ESTRATÉXICA CONTRA AS VERTEDURAS MARIÑAS ACCIDENTAIS:

RESPOSTA CIENTÍFICA Á CATÁSTROFE DO PRESTIGE

Foto: Victoriano Urgorri.

Page 464: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo
Page 465: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

457

Beatriz Morales-Nin

EPÍLOGO

A ACCIÓN ESTRATÉXICA CONTRA AS VERTEDURAS MARIÑAS ACCIDENTAIS: RESPOSTA CIENTÍFICA Á CATÁSTROFE DO PRESTIGE

Relator:

Beatriz Morales-Nin IMEDEA (CSIC/UIB) Miquel Marqués 21

07190 Esporles, Illes Balears

Resumo Oito anos despois da marea negra do Prestige, temos a suficiente perspectiva para analizar a resposta

científica a este reto para a ciencia e como os científicos responderon á demanda dos xestores políticos e a sociedade. A coordinación, definición de obxectivos e os medios de apoio para responder a este gravísimo problema ambiental establecéronse despois dun período inicial de confusión. Durante este período, moitos científicos organizáronse para ofrecer propostas de xestión ás partes interesadas e comezar con estudos de campo para avaliar os impactos. Unha vez seleccionado un Comité independente, iniciou o seu funcionamento facilitando e potenciando a contribución da ciencia á xestión da catástrofe e á recuperación da contorna. Os fondos para a investigación posta en marcha permitiron facer fronte a importantes desafíos de investigación, que abranguen cuestións relacionadas co pecio, a biorremediación, a pegada do fuel, os impactos e a oceanografía. Revísanse os resultados e proporciónanse algunhas ideas sobre o proceso.

Resumen Ocho años después de la marea negra del Prestige, hay suficiente perspectiva para analizar la respuesta

científica a este reto para la ciencia y cómo los científicos respondieron a la demanda de los gestores políticos y la sociedad. La coordinación, definición de objetivos y los medios de apoyo para responder a este gravísimo problema ambiental se establecieron después de un período inicial de confusión. Durante este periodo, muchos científicos se organizaron para ofrecer propuestas de gestión a las partes interesadas y comenzar con estudios de campo para evaluar los impactos. Una vez seleccionado un Comité independiente, inició su funcionamiento facilitando y potenciando la contribución de la ciencia a la gestión de la catástrofe y la recuperación del entorno. Los fondos para la investigación puesta en marcha permitieron hacer frente a importantes desafíos de investigación, que comprenden cuestiones relacionadas con el pecio, la biorremediación, la huella del fuel, los impactos y la oceanografía. Se revisan los resultados y se proporcionan algunas ideas sobre el proceso.

Abstract Eight years after the Prestige oil spill, there is enough perspective to explore the scientific response to this

challenge for the science and how scientists answered to the demand of the policy managers and society. The coordination, definition of goals and support means to respond to this environmental and extremely large problem, were set up after an initial confused period. During which some scientists organized themselves to offer management proposals to the stakeholders and to start field work to evaluate the impacts. Once an independent Committee was selected and put in place, the contribution of the science to the management of the catastrophe and its remediation was facilitated. The research funds put in place allowed to tackle important research challenges ranging from issues related to the pecio to bioremediation, fuel signatures, impacts and oceanography. The results are revised and some insights on the process are provided.

INTRODUCIÓN Para garantir tanto unhas actuacións iniciais adecuadas, como unha coordinación dos

medios de restauración ambiental que permitan unha minimización dos impactos sobre o medio mariño e o litoral, é imprescindible coñecer as referencias históricas recentes, considerar os últimos avances

EPÍLOGO. A acción estratéxica contra as verteduras mariñas acci-dentais: Resposta científica á catástrofe do Prestige

Page 466: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

458

científicos e asentarse sobre unha investigación de calidade dirixida cara á minimización dos impactos sobre o medio natural mariño e o litoral. Unha vertedura con características semellantes á do Prestige —en canto á complexidade, interdisciplinaridade e repercusións tanto sociolóxico-económicas como ecolóxicas— foi a catástrofe de contaminación aguda acaecida co accidente en Aznalcóllar en 1998 (Grimalt et al., 1999). O CSIC, como maior OPI español, presidiu a comisión asesora do Ministerio de Medio Ambiente e da Xunta de Andalucía. As leccións aprendidas con esta experiencia de coordinación desde a vertente científica foron aplicadas na xestión da catástrofe do Prestige, na que o CSIC desempeñou un papel moi relevante (Tintoré, 2005).

O enorme impacto ecolóxico e social que tivo a catástrofe do Prestige motivou que a comunidade científica se mobilizase dunha forma sen precedentes (Albaigés et al., 2006). Podemos caracterizar a resposta científica en varias fases (Táboa 1): unha inicial espontánea en canto se produciu o accidente, a segunda baixo a coordinación da Comisión Interministerial para o Prestige e unha terceira coordinada polo Comité Científico Asesor (CCA), presidido polo CSIC.

Táboa 1.- Resumo das actividades científicas asociadas á catástrofe do Prestige

Data Tipo de Acción Implicacións13 novembro 2002 Accidente do Prestige. Inicio da marea negra. 19 novembro 2002 Afundimento do Prestige. Maior catástrofe ambiental. 18 e 20 novembro 2002 Primeiros informes científicos, inicio toma de

datos in situ. Actuacións espontáneas ao nivel de OPIS e Universidades.

25 novembro 2002 Comités científicos Comités ad hoc do CSIC 9 decembro 2002 A Secretaría de Estado de Política Científica

y Tecnológica creou o Comité Científico Asesor, presidido polo Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC). Este comité disolveuse en febreiro de 2003 coa presentación do Programa de Intervención Científica.

Obxectivo: establecer un órgano permanente de coordinación entre as actividades científicas e tecnolóxicas e os órganos competentes da Administración na xestión da vertedura.

16 decembro 2002 Firma do convenio de colaboración entre o Ministerio de Ciencia y Tecnología e a Universidade de Vigo

Coordinación do plan de Actuación, administración dos fondos asignados polo MCyT e o seu repartimento entre as entidades participantes nos proxectos de investigación.

14 febreiro 2003 Presentación por parte do CCA do Programa de Intervención Científica (PIC).

Definición de 6 programas de traballo (PT) das liñas de investigación necesarias para resolver as cuestiones de carácter ambiental, social e económicas xeradas tras a vertedura.

21 febreiro 2003 Reunión constitutiva da Comisión de Coordinación Científica (CCC)

Tarefas definidas no PT 6 do PIC.

24 marzo 2003 Aprobación das Accións Especiais Urxentes por parte do MCyT

Estas 9 AE con duración dun ano actúan de ponte e estaban definidas polo PT.

2003-2004 Establécense as bases e fanse públicas as convocatorias extraordinarias de proxectos.

Convocatorias para a realización de proxectos de investigación no marco da Acción Estratéxica sobre Vertidos Mariños Accidentais (MCyT): VEM-2003 e VEM-2004.

O CCA elaborou o Programa de Intervención Científica desde a óptica dun proxecto de natureza científica orientado a pór a disposición dos responsables operativos os coñecementos necesarios para abordar a problemática exposta pola vertedura do buque Prestige, tanto naquel momento como nas súas consecuencias futuras, a medio e longo prazo. Así mesmo, pretendeu sentar as bases para a resposta ante posibles accidentes futuros. Este programa foi xestionado pola Comisión de Coordinación Científica (CCC), constituída polo daquela Ministerio de Ciencia e

Page 467: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

EPÍLOGO. A acción estratéxica contra as verteduras mariñas accidentais: Resposta científica á catástrofe do Prestige

459

Beatriz Morales-Nin

Tecnoloxía (MCyT), con representación das Universidades da zona afectada (Vigo, Santiago de Compostela, Coruña, Cantabria, País Vasco) e OPIs (IEO, CSIC). A CCC foi presidida pola entón xestora de ciencias e tecnoloxías mariñas do Plan Nacional de I+D+i (autora deste traballo). Esta contribución centrouse nas actividades realizadas que se dirixiron a que os resultados científicos fosen de excelencia e a que se traducisen en medidas ao servizo da sociedade.

PROXECTOS Para a xestión económico-administrativa da Acción Estratéxica, o MCyT e a Universidade de

Vigo subscribiron un convenio de colaboración a principios de 2003. Neste sentido, o MCyT outorgou á Universidade de Vigo unha asignación económica por importe de 6 097 000 € no marco da Orde CTE/1388/2002, do 31 de maio, pola que se fixo pública a convocatoria de concesión de axudas para a realización de Accións Especiais no marco dalgúns programas do Plan Nacional de Investigación Científica, Desenvolvemento e Innovación Tecnolóxica 2000-2003. No convenio de colaboración acordouse que a Universidade de Vigo delegase na Comisión de Coordinación Científica, nomeada para o efecto polo MCyT, a coordinación científica da Acción Especial.

Como primeiro paso e dado o apresuramento de tempo para obter información básica na xestión da catástrofe, realizáronse en 2003 nove acciones especiais urxentes (AEU) de acordo con plans de traballo establecidos no Programa de Intervención Científica. Participaron 155 investigadores, pertencentes a 29 institucións de investigación e cun importe total de 1,19 M €. Os resultados preliminares foron presentados e valorados en xaneiro de 2004 en Santander nunha reunión para que os grupos participantes contrastasen os resultados parciais obtidos, tanto a nivel de grupo como de conxunto, e a CCC examinase o grao de cumprimento de obxectivos de cada proxecto e tomar nota das dificultades de execución abordadas polos diferentes equipos.

Ademais das AEUs descritas, o MCyT abriu dúas convocatorias para o desenvolvemento de proxectos de investigación sobre o Prestige: os proxectos I+D+i VEM 2003 e VEM 2004. En total, subvencionáronse 94 proxectos por un importe de 12 millóns de euros, aos que hai que sumar os custos dos buques de investigación (Figs.1-2). O índice de éxito foi dun 27%. Adicionalmente, realizáronse varias accións especiais para completar os requirimentos científicos urxentes (Táboa 2), por exemplo o desenvolvemento dun sistema de calibración entre os laboratorios que analizaban fuel.

Táboa 2.- Distribución total dos recursos subvencionados Convocatoria Número de

proxectos Número de

investigadores Número de institucións

Subvención AE-MEC

Accións Especiais Urxentes (2003) 9 155 29 1 194 000 €

Proxectos VEM-2003 79 552 36 8 555 120 €

Accións Complementarias (2004) 6 31 4 117 973 €

Proxectos VEM-2004 18 91 17 1 653 240 €

Acción Especial (2006-2007) 1 5 1 58 585 €

A liña de investigación á que se dedicaron máis esforzos (Fig.1) correspóndese co estudo do “Impacto sobre os ecosistemas biolóxicos” (PT 4 - 46 proxectos), seguida pola "Distribución e dinámica do fuel nos ecosistemas afectados" (PT 3 - 37 proxectos), o "Estudo da problemática asociada ao pecio (riscos xeolóxicos e comportamento do fuel na zona do afundimento)" (PT 1 - 17 proxectos), a “Aplicación da oceanografía operacional aos derramos de hidrocarburos" (PT 2 - 18 proxectos) e o estudo do "Impacto socioeconómico da vertedura" (PT5 - 24 proxectos) (Táboa 3). Por outra banda, é de destacar a notable participación da comunidade científica española, que, desde o inicio, contou coa colaboración de científicos doutros países pertencentes a institucións que tiñan experiencia en

Page 468: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

460

situacións similares (NOAA, USA; Le Cedre, Francia); este aspecto internacional permaneceu durante todas as actuacións relacionadas co Prestige. En total, máis de 800 investigadores pertencentes a

Figura 1. Distribución dos proxectos financiados por Plan de Traballo. Figura 2. Distribución do número de proxectos polas distintas convocatorias realizadas.

todas as institucións científicas españolas (Fundacións, Universidades, OPIs) participaron nas distintas actuacións realizadas. As Universidades foron as que participaron con maior número de proxectos (62%), seguidas polo CSIC (Táboa 3).

Táboa 3.- Distribución dos proxectos por organismo solicitante e por Plan de Traballo

PT CSIC IEO CIEMAT IGME AZTI CETMAR UNIVERSIDADES OUTROS TOTAL

1 3 1 1 1 - - 10 1 172 2 22 - - 1 - 10 3 183 10 4 - - - - 22 1 37

4.1 2 5 - - 1 - 16 5 294.2 4 - - - 1 - 10 2 175 - 1 - - - 1 21 1 24 21 33 1 1 3 1 89 13 142

CALIDADE, INDEPENDENCIA E TRANSPARENCIATanto o CCA como a CCC rexéronse polos principios de competencia, transparencia e

independencia (Lora-Tamayo, 2005). A calidade e competencia dos actores valorouse especialmente baseándose nos criterios de excelencia científica. A independencia de influencias externas mantívose durante todo o proceso e garantiuse pola composición das comisións.

Paralelamente, realizouse un grande esforzo para ser transparentes cara á sociedade e os sectores implicados transmitindo a información de forma clara e favorecendo os intercambios científicos. Para iso creáronse, como parte importante da comunicación de ambas as comisións, dúas web (http://www.ccaprestige.es e http://otvm.uvigo.es/). Pola súa banda, as universidades e organismos públicos de investigación (OPIs) —que contribuíron de forma extraordinaria a tentar mitigar e resolver a problemática xerada pola vertedura, dentro das súas capacidades e atribucións— recolleron as actividades realizadas nas webs institucionais: Instituto español de Oceanografía (IEO), Centro de Investigacións Enerxéticas, Ambientais e Tecnolóxicas (CIEMAT), Consejo Superior de

Nº de Proxectos por PT

17

18

3729

17

24 1

2

3

4.1

4.2

5

Número de proxectos por cada convocatoria

9

79

6

18

10

10

20

30

40

50

60

70

80

90

AEUs-2003 VEM-2003 AC-2004 VEM-2004 AEU-2005

Convocatoria

Nº p

roxe

ctos

Page 469: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

EPÍLOGO. A acción estratéxica contra as verteduras mariñas accidentais: Resposta científica á catástrofe do Prestige

461

Beatriz Morales-Nin

Investigaciones Científicas (CSIC), as seis universidades das zonas afectadas pola vertedura (UVIGO, USC, UDC, UNIOVI, UNICAN e UPV-EHU) e outras sete do Estado Español (UCM, UB, UPC, UPM, URV, UCA e UNIZAR), Instituto Xeolóxico e Mineiro de España (IGME), Instituto Mediterráneo de Estudos Avanzados (IMEDEA), Ente Público Portos do Estado (EPPE) e a Fundación AZTI, entre outros.

Por outra banda, a CCC contou co apoio dunha Oficina Técnica, sita na Universidade de Vigo, constituída en abril de 2003, que ofreceu soporte loxístico e organizativo ata o final da AE, en xuño de 2007. Unha das funcións desta Oficina foi transmitir á sociedade a información xerada e manter ao día un foro de comunicación activo (http://otvm.uvigo.es/invesprestige.html). Por outra parte, organizáronse unha reunión de traballo e dous simposios para dar maior difusión aos resultados: VERTIMAR 2005: Simposio da Acción Estratéxica do MEC tivo lugar do 13 ao 16 xullo de 2005, coa participación de 250 investigadores de 58 institucións que presentaron os seus traballos en 71 comunicacións orais e 84 pósters. VERTIMAR 2007: Simposio sobre Verteduras Mariñas Accidentais tivo lugar do 5 ao 8 xuño de 2007, coa asistencia de 130 investigadores pertencentes a unhas 50 institucións que presentaron os seus traballos en 67 comunicacións orais e 69 pósters. Así mesmo, en colaboración coa Universidade de Cantabria organizouse unha Escola de Verán.

OUTROS RESULTADOS Ademais de financiar os proxectos científicos, dada a natureza transnacional das verteduras

accidentais, o MICINN propuxo á Unión Europea unha ERA-Net AMPERA (http://www.cid.csic.es/ampera/), na que participaron as Axencias financiadoras de España (coordinador), Galicia, Bélxica, Francia, Gran Bretaña, Portugal, Noruega, Estonia, Irlanda e o Marine Board da European Science Foundation. Este tipo de proxectos financiados pola UE serven para construír un espazo común de investigación a nivel de quen executa a política científica. AMPERA financiou 6 proxectos internacionais.

CONCLUSIÓNSAs dúas catástrofes ambientais máis importantes en España a do Prestige, acaecida

pouco despois da de Aznalcóllar abriron os ollos da sociedade á importancia de protexer a contorna en que vivimos. A resposta humana coas mareas de voluntarios loitando contra a marea negra non se borrará facilmente da nosa memoria. A resposta científica foi tamén masiva, ao demostrar o interese da ciencia de asistir á sociedade, como non pode ser doutro xeito, xa que os científicos forman parte desta. O esforzo humano, a cooperación entre institucións e as demandas de acción inmediata fixeron que, tras o desconcerto e a mala coordinación inicial, os responsables puxesen os medios para facer fronte á catástrofe. Este proceso foi similar ao rexistrado na catástrofe que ameazaba Doñana.

A bagaxe científica xerada, o desenvolvemento de novas metodoloxías, interrelacións entre grupos científicos, o impulso xerado polo abundante financiamento a grupos de excelencia, as relacións interdisciplinares e internacionais construídas son un legado positivo da catástrofe. Quédanos expor se a lección de que é mellor previr que remediar foi aprendida polos responsables políticos. Pero podemos sentir a confianza de que a comunidade científica española está capacitada e disposta para calquera evento que requira da súa cooperación.

REFERENCIASALBAIGÉS, J., MORALES-NIN, B. & VILAS, F. (2006). The Prestige oil spill: A scientific response. Marine

Pollution Bulletin, 53: 205-207. GRIMALT, J.O., FERRER, M. & MACPHERSON, E. (1999). The mine tailing accident in Aznalcollar. The

Science of the Total Environment, 242: 3-11.

Page 470: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

462

LORA-TAMAYO, E. (2006). La catástrofe del buque Prestige. In: A. FIGUERAS (Ed.). Las lecciones de la catástrofe del Prestige: 17-43. Biblioteca de Ciencias (CSIC), Servicios Integrales de Edición Távara, S.L., ISBN: 84-00-08408-X.

TINTORÉ, J. (2006). La investigación un elemento clave del futuro económico y social: el papel del CSIC ante el vertido del buque Prestige. In: A. FIGUERAS (Ed.). Las lecciones de la catástrofe del Prestige: 45-53. Biblioteca de Ciencias (CSIC), Servicios Integrales de Edición Távara, S.L., ISBN: 84-00-08408-X.

Page 471: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Índice dos IPs de Proxectos ou Subproxectos

463

Índice dos IPs de Proxectos ou Subproxectos

463

Índice dos IPs de Proxectos ou Subproxectos

Páx.

Acinas García, Juan Román .................................................................................................................................................. 128 Alcalde Galeote, Miguel ......................................................................................................................................................... 209 Álvarez Fanjul, Enrique .......................................................................................................................................................... 126 Andrade Couce, María Luisa ................................................................................................................................................. 304 Aracil Santonja, Rafael ............................................................................................................................................................ 95 Araujo, Manuel ....................................................................................................................................................................... 391 Arcos Fernández, Francisco .................................................................................................................................................. 329 Bao, Roberto .................................................................................................................. ........................................................ 309 Barros, Álvaro ........................................................................................................................................................................ 329 Bayona Termens, Josep Maria ...................................................................................................................................... 154, 166 Beiras García-Sabell, Ricardo ............................................................................................................................................... 368 Bermúdez de Castro López-Varela, Alfredo ............................................................................................................................ 57 Bernabeu Tello, Ana M.ª. ........................................................................................................................................................ 157 Besteiro Rodríguez, M.ª Celia ............................................................................................................................... 259, 273, 322 Burdaspal, Pedro A. ............................................................................................................................................................... 391 Caballero Rúa, Armando ....................................................................................................................................................... 353 Cabanas López, José Manuel ................................................................................................................................................. 36 Cajaraville Bereziartua, Miren Pilare ..................................................................................................................................... 375 Calbet Fabregat, Albert ....................................................................................................... ................................................... 351 Carmona Pérez, Manuel ........................................................................................................................................................ 242 Cases Méndez, José Ignacio ................................................................................................................................................. 443 Chapela Pérez, M.ª Rosa ...................................................................................................................................................... 451 Cobo Gradín, Fernando ......................................................................................................................................................... 289 Codina Rovira, Ramón ............................................................................................................................................................ 81 Couchoud Gregori, Milagros .................................................................................................................................................. 121 Cremades Ugarte, Javier ....................................................................................................................................................... 313 Delgado Martín, Jordi ............................................................................................................................................................ 223 Díez Díez, Guzmán ............................................................................................................................................................... 390 Díez Tascón, Juan Manuel .................................................................................................................................................... 244 Domínguez Conde, Jesús ..................................................................................................................................................... 307 Duro Fernández, Richard ...................................................................................................... ................................................ 242 Ercilla Zárraga, Gemma ........................................................................................................ ............................................. 38, 62 Etxebarría Loizate, Nestor ..................................................................................................................................................... 190 Feijoo Costa, Gumersindo ..................................................................................................................................................... 196 Fernández Feal, María Mercedes del Coro ........................................................................................................................... 245 Fernández Pulpeiro, Eugenio ................................................................................................................................ 276, 315, 326 Freire Botana, Juan Manuel .................................................................................................................................................. 389 García Ascaso, Alfonso ......................................................................................................................................................... 453 García Espinosa, Julio ........................................................................................................................................................... 446 García Ladona, Emilio ........................................................................................................................................................... 127 García Mira, Ricardo .......................................................................................................... .................................................... 429 García Negro, María do Carme ................................................................................................. ............................................ 410 García Soto, Carlos ............................................................................................................................................................... 124 García Ybarra, Pedro Luis ....................................................................................................................................................... 41 García-Gil, Soledad ................................................................................................................................................................. 71 Gestal Otero, Juan Jesús ...................................................................................................................................................... 418 Gómez Figueiras, Francisco .................................................................................................................................................. 346 González Castaño, Francisco Javier ..................................................................................................................................... 242 González Rubio, Ramón .......................................................................................................................................................... 78 González Villa, Tomás ........................................................................................................................................................... 225 González-Garcés Santiso, Alberto ........................................................................................................................................ 441 Gorostiaga Garai, José María ................................................................................................................................................ 382 Graña Romay, Manuel ........................................................................................................................................................... 243 Grau Vidal, Francesc Xavier .................................................................................................................................................... 51 Grifoll Ruiz, Magdalena ......................................................................................................................................................... 219 Grisola Santos, Diana ............................................................................................................................................................ 127

Índice dos IPs de Proxectos ou Subproxectos

Page 472: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

464

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)

464

Páx.

Guitián Rivera, Francisco ....................................................................................................................................................... 452 Gutiérrez Ríos, Julio ............................................................................................................................................................... 449 Hauke Bernardos, Guillermo .................................................................................................................................................... 54 Irigoyen Larrazabal, Xabier .................................................................................................................................................... 328 Izquierdo González, Alfredo ................................................................................................................................................... 107 Junoy Pintos, Juan María ....................................................................................................................................................... 329 Katime Amashta, Issa A. ........................................................................................................................................................ 244 Labarta Fernández, Uxío ....................................................................................................................................................... 390 Lago Aranda, Santiago ............................................................................................................................................................ 81 Lalucat Jo, Jorge .................................................................................................................................................................... 243 Lema Rodicio, Juan M. .......................................................................................................................................................... 245 León González, Carmelo Javier ............................................................................................................................................. 432 Liñares Beiras, Jesús ............................................................................................................................................................. 194 Llama Fontal, María Jesús ..................................................................................................................................................... 217 López Iglesias, Edelmiro ........................................................................................................................................................ 440 López-Urrutia Lorente, Ángel ................................................................................................................................................. 328 Losada Rodríguez, Iñigo Javier ....................................................................................................................................... 92, 102 Loureiro García, María ................................................................................................................................................... 423, 424 Marcos Dauder, Ricardo ........................................................................................................................................................ 391 Marqués Martín, Silvia ........................................................................................................................................................... 187 Martínez Boza, Francisco José ................................................................................................................................................ 44 Mirón López, Jesús ................................................................................................................................................................ 452 Muniategui Lorenzo, Soledad ........................................................................................................................................ 179, 230 Núñez Basáñez, José Fernando ............................................................................................................................................ 451 Ochoa Gómez, José Ramón .................................................................................................................................................. 215 Olaso Toca, Ignacio ............................................................................................................................................................... 328 Oñate Ibáñez de Navarra, Eugenio ........................................................................................................................................ 453 Oro de Rivas, Daniel .............................................................................................................................................................. 284 Ortega Calvo, José Julio ........................................................................................................................................................ 202 Ortiz Núñez, Santiago ............................................................................................................................................................ 454 Parrilla Barrera, Gregorio ....................................................................................................................................................... 100 Pérez Camacho, Alejandro .................................................................................................................................................... 390 Pérez Marrero, Javier ........................................................................................................ ....................................................... 98 Pérez Muñuzuri, Vicente ........................................................................................................................................................ 119 Pérez Segarra, Carlos David ................................................................................................................................................... 47 Pérez Zabaleta, Amelia .......................................................................................................................................................... 116 Prada Rodríguez, Darío ....................................................................................................... .......................................... 233, 237 Ramil Rego, Pablo ................................................................................................................................................................. 319 Ramos Martín, Juan Luis ....................................................................................................................................................... 213 Rocha Valdés, Francisco Javier ............................................................................................................................................. 281 Rodríguez Silvar, Juan ........................................................................................................................................................... 330 Rodríguez Somolinos, Francisco ............................................................................................................................................. 59 Rosell Mele, Antoni ................................................................................................................................................................ 199 Ruano Gómez, Juan de Dios ................................................................................................................................................. 414 Ruiz Segura, Javier ................................................................................................................................................................ 244 Rull Fernández, Luis Felipe ..................................................................................................................................................... 82 Saborido Rey, Juan Francisco ............................................................................................................................................... 370 Sabucedo, Xosé Manuel ........................................................................................................................................................ 426 Sánchez Delgado, Francisco ................................................................................................................................................. 297 Sánchez-Arcilla Conejo, Agustín ............................................................................................................................................ 105 Sanpera Trigueros, Carolina .................................................................................................................................................. 386 Santa-María Blanco, José Guillermo ....................................................................................................................................... 81 Segura Carnicero, Ana ........................................................................................................................................................... 163 Sobrino Heredia, José Manuel ....................................................................................................................................... 432, 453 Soengas Fernández, José Luis .............................................................................................................................................. 357 Solanas Cánovas, Anna María .............................................................................................................................................. 176 Somoza Losada, Luis ............................................................................................................................................................... 67 Souza Troncoso, Jesús .......................................................................................................................................................... 278 Tarazona Lafarga, José Vicente ............................................................................................................................................ 389

Page 473: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Índice dos IPs de Proxectos ou Subproxectos

465

Índice dos IPs de Proxectos ou Subproxectos

465

Páx.

Tintoré Subirana, Joaquín ..................................................................................................................................................... 110 Torres Palenzuela, Jesús Manuel ......................................................................................................................................... 452 Urgorri, Victoriano .......................................................................................................................................................... 292, 310 Uriarte Villalba, Adolfo ........................................................................................................................................................... 112 Valls Casillas, Tomas Ángel del ............................................................................................................................................ 360 Vanaclocha Bellver, Francisco J. ........................................................................................................................................... 451 Varela Benvenuto, Ramiro ..................................................................................................................................................... 126 Varela Rodríguez, Manuel ............................................................................................................................................. 271, 280 Vázquez Núñez, Fernando Antonio ....................................................................................................................................... 438 Vázquez Otero, María Elsa .................................................................................................................................................... 286 Viñas Diéguez, Lucía Elisa ............................................................................................................................ 155, 159, 161, 170 Yáñez Casal, Armando J. ...................................................................................................................................................... 221

Page 474: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Rec

urso

s en

I+

D+

i ded

icad

os a

o es

tudo

do

s ef

ecto

s da

ver

tedu

ra d

o P

rest

ige

(20

03

-08)

VICTORIANO URGORRI MARCOS P. SEÑARÍSCOORDINADORES

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)Avaliación e xuízo crítico

VICTORIANO URGORRI

Catedrático de Zooloxía Mariña na Universidade de Santiago de Compostela, director da Estación de Bioloxía Mariña da Graña (Ferrol) e vicedirector do Museo de Historia Natural da USC. É membro do equipo de dirección do Campus de Excelencia Interna-cional Campus do Mar, do Consello da Cultura Galega, do Observa-torio Galego da Biodiversidade, do Padroado do Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas e do Comité Científico do Organismo Autónomo Parques Nacionais. É coordinador do Grupo de Investigación GI-2107 Oceanografía e Limnoloxía da USC, no que desenvolve a súa actividade investigadora sobre a biodiversi-dade das costas de Galicia e a faunística, taxonomía, anatomía e ecoloxía de invertebrados litorais, batiais e abisais do océano Atlántico, liñas sobre as que publicou máis de 130 artigos en revistas científicas nacionais e internacionais, 7 libros e 26 capítu-los ou fascículos en obras colectivas. Dirixiu 15 teses de doutora-mento, participou, como Investigador Principal, en 25 proxectos de investigación e presentou máis de 300 comunicacións en congre-sos internacionais e nacionais. Froito deste labor investigador ten descritas 33 especies novas para a Ciencia. Foi membro da Comi-sión de Coordinación Científica sobre actuacións de I+D contra verteduras mariñas accidentais, en representación da USC, e investigador moi implicado no estudo dos efectos da marea negra do Prestige.

MARCOS PÉREZ SEÑARÍS

Investigador da Estación de Bioloxía Mariña da Graña e do Depar-tamento de Zooloxía e Antropoloxía Física da Universidade de Santiago de Compostela. Licenciado en Bioloxía, coa especialidade de Bioloxía Mariña, pola Universidade de Santiago de Compostela no ano 2004 e co grao de licenciatura no ano 2007. Investigador en moitos proxectos de estudo do sistema profundo de Galicia, interveu en campañas científicas a bordo dos buques oceanográfi-cos Mytilus, Sarmiento de Gamboa e Hespérides. Investiga sobre a fauna profunda de Galicia e concas abisais do Atlántico, en especial os moluscos da clase Caudofoveata, da cal está a realizar a súa tese de doutoramento. Participou como investigador en varios proxectos e na Campaña Oceanográfica VERTIDOS 2004, a bordo do B/O Mytilus, que estudaron os efectos da vertedura de fuel do buque Prestige na costa de Galicia.

A vertedura de fuel do Prestige, durante o período errático que vai dende o accidente, o 13 de novembro, ata o afundimento, o día 19, e mais as posteriores emanacións durante varios meses dende as profundidades do Banco de Galicia fixeron deste derramo de fuel a marea negra máis excep-cional que padeceu este país. Nesas datas, evidenciouse que a escasa información científica de que se dispoñía sobre as anteriores mareas negras en Galicia era só a que correspondía aos traballos de investigación publicados en revistas científicas internacionais. Ao mesmo tempo, artigos publicados en revistas locais ou de pouca difusión, comunicacións en congresos, informes de proxecto, teses de doutoramento, memorias de licenciatura e outros traballos académicos que contiñan importante información local previa non eran doados de localizar e, na meirande parte, difíciles de conseguir. Moitos destes traballos nin sequera estaban total ou parcialmente publicados, pero contiñan datos locais e informa-ción básica moi valiosa ante unha catástrofe como a que acontecía.

A pesar de que, nas mareas negras anteriores, os recursos de I+D destina-dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo do Prestige botaron en falta a información local xerada neles. Isto foi o xermolo que levou ao Consello da Cultura Galega a plasmar a idea de recompilar nun libro a meirande parte da información científica xerada sobre a marea negra do Prestige, nos proxectos financiados cos recursos de I+D, de varios organismos públicos e privados de Galicia e do resto de España. En esencia, o obxectivo princi-pal do libro é dobre: transmitir á sociedade o enorme esforzo científico realizado, principalmente pola comunidade científica galega, á vez que elaborar un documento de resumo que poida ser útil cando, desgraciada-mente, se volva ter outra marea negra en Galicia.

OUTRAS PUBLICACIÓNS

(Tradución do orixinal !!"de C. P. Snow)# $ !% &''$ ( ) *% + Os dados do reloxeiro) % + + &+ , , +- .)/ 0

1221))

()

docu

men

tos

& in

form

es(d

ocum

ento

s &

info

rmes

)

( )documentos & informes(documentos & informes)

Page 475: Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura … · dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo

Rec

urso

s en

I+

D+

i ded

icad

os a

o es

tudo

do

s ef

ecto

s da

ver

tedu

ra d

o P

rest

ige

(20

03

-08)

VICTORIANO URGORRI MARCOS P. SEÑARÍSCOORDINADORES

Recursos en I+D+i dedicados ao estudo dos efectos da vertedura do Prestige (2003-08)Avaliación e xuízo crítico

VICTORIANO URGORRI

Catedrático de Zooloxía Mariña na Universidade de Santiago de Compostela, director da Estación de Bioloxía Mariña da Graña (Ferrol) e vicedirector do Museo de Historia Natural da USC. É membro do equipo de dirección do Campus de Excelencia Interna-cional Campus do Mar, do Consello da Cultura Galega, do Observa-torio Galego da Biodiversidade, do Padroado do Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas e do Comité Científico do Organismo Autónomo Parques Nacionais. É coordinador do Grupo de Investigación GI-2107 Oceanografía e Limnoloxía da USC, no que desenvolve a súa actividade investigadora sobre a biodiversi-dade das costas de Galicia e a faunística, taxonomía, anatomía e ecoloxía de invertebrados litorais, batiais e abisais do océano Atlántico, liñas sobre as que publicou máis de 130 artigos en revistas científicas nacionais e internacionais, 7 libros e 26 capítu-los ou fascículos en obras colectivas. Dirixiu 15 teses de doutora-mento, participou, como Investigador Principal, en 25 proxectos de investigación e presentou máis de 300 comunicacións en congre-sos internacionais e nacionais. Froito deste labor investigador ten descritas 33 especies novas para a Ciencia. Foi membro da Comi-sión de Coordinación Científica sobre actuacións de I+D contra verteduras mariñas accidentais, en representación da USC, e investigador moi implicado no estudo dos efectos da marea negra do Prestige.

MARCOS PÉREZ SEÑARÍS

Investigador da Estación de Bioloxía Mariña da Graña e do Depar-tamento de Zooloxía e Antropoloxía Física da Universidade de Santiago de Compostela. Licenciado en Bioloxía, coa especialidade de Bioloxía Mariña, pola Universidade de Santiago de Compostela no ano 2004 e co grao de licenciatura no ano 2007. Investigador en moitos proxectos de estudo do sistema profundo de Galicia, interveu en campañas científicas a bordo dos buques oceanográfi-cos Mytilus, Sarmiento de Gamboa e Hespérides. Investiga sobre a fauna profunda de Galicia e concas abisais do Atlántico, en especial os moluscos da clase Caudofoveata, da cal está a realizar a súa tese de doutoramento. Participou como investigador en varios proxectos e na Campaña Oceanográfica VERTIDOS 2004, a bordo do B/O Mytilus, que estudaron os efectos da vertedura de fuel do buque Prestige na costa de Galicia.

A vertedura de fuel do Prestige, durante o período errático que vai dende o accidente, o 13 de novembro, ata o afundimento, o día 19, e mais as posteriores emanacións durante varios meses dende as profundidades do Banco de Galicia fixeron deste derramo de fuel a marea negra máis excep-cional que padeceu este país. Nesas datas, evidenciouse que a escasa información científica de que se dispoñía sobre as anteriores mareas negras en Galicia era só a que correspondía aos traballos de investigación publicados en revistas científicas internacionais. Ao mesmo tempo, artigos publicados en revistas locais ou de pouca difusión, comunicacións en congresos, informes de proxecto, teses de doutoramento, memorias de licenciatura e outros traballos académicos que contiñan importante información local previa non eran doados de localizar e, na meirande parte, difíciles de conseguir. Moitos destes traballos nin sequera estaban total ou parcialmente publicados, pero contiñan datos locais e informa-ción básica moi valiosa ante unha catástrofe como a que acontecía.

A pesar de que, nas mareas negras anteriores, os recursos de I+D destina-dos ao estudo dos seus efectos foron moito menores, gran parte dos cientí-ficos implicados no estudo do derramo do Prestige botaron en falta a información local xerada neles. Isto foi o xermolo que levou ao Consello da Cultura Galega a plasmar a idea de recompilar nun libro a meirande parte da información científica xerada sobre a marea negra do Prestige, nos proxectos financiados cos recursos de I+D, de varios organismos públicos e privados de Galicia e do resto de España. En esencia, o obxectivo princi-pal do libro é dobre: transmitir á sociedade o enorme esforzo científico realizado, principalmente pola comunidade científica galega, á vez que elaborar un documento de resumo que poida ser útil cando, desgraciada-mente, se volva ter outra marea negra en Galicia.

OUTRAS PUBLICACIÓNS

(Tradución do orixinal !!"de C. P. Snow)# $ !% &''$ ( ) *% + Os dados do reloxeiro) % + + &+ , , +- .)/ 0

1221))

()

docu

men

tos

& in

form

es(d

ocum

ento

s &

info

rmes

)

( )documentos & informes(documentos & informes)