PORTADA 29 trazada.fh11 14/2/08 18:29 P�gina 1

Composici�n

C M Y CM MY CY CMY K

PORTADA 29 trazada.fh11 14/2/08 18:29 P�gina 2

Composici�n

C M Y CM MY CY CMY K

nº 29

este ano 2008, que acaba de iniciara súa andaina, a revista “Alame-da”, prosegue felizmente a súa lon-ga singradura coa lóxica e xeral sa-tisfacción.

Nas súas páxinas viron a luz toda clase deartigos de orde cultural e didáctica co fin de in-tentar afondar no coñecemento da nosa historiae no día a día da nosa vila.

Quixera en nome do Liceo ter un entrañablerecordo para dous colaboradores e amigos quenos deixaron neste ano 2007 deixáronos, perso-as dunha grande valía como son Xosé Agrelo ePrudencio Romo.

Teño a ben poñer en coñecemento de toda amasa social do Liceo, que o día 31 de xaneiro,terá lugar a Asemblea Xeral Ordinaria da So-ciedade, a que probablemente sexa a última queconvoque esta Xunta Directiva.

Só me resta desexar aos nosos socios/as e co-laboradores/as un magnífico e feliz ano 2008que agora comeza a súa andaina.

Xosé Moas Pazos

Presidente

1

Presentac ión

Esta revista non poderá ser reproducida,nin total nin parcialmente, calquera quesexa o medio empregado, sen o permisoprevio do editor. Reservados todos osdereitos.

A Sociedade Liceo non se fainecesariamente responsable dasopinións dos seus escritores ecolaboradores.

EDITA:Sociedade LiceoAlameda, s/n 15200 Noia (A Coruña)Tfno./Fax: 981 820 535email: informacion@liceodenoia.comwww.liceodenoia.com

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Ramón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoPedro García VidalA. Ventura González ArufeXosé Moas Pazos

GRAVADO PORTADA:Ángeles Romero Iglesias

MAQUETACIÓN E IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.Tfno.: 981 823 855Fax: 981 821 690e-mail: sementeira@telefonica.net

DEPÓSITO LEGAL: C-888-2000

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 1

omezamos esta sección dando conta das expo-sicións realizadas na Sala de Arte “FranciscoCreo” desta Sociedade.

No mes de outubro acadou un éxito inusitado a Expo-sición Fotográf ica “EGIPTO: EL MUNDO DE LOSFARAONES.” de Pepe Moas. As extraordinarias fotogra-fías tomadas “in situ” polo noso presidente, foron alaba-das polas moitas persoas que visitaron esta magníf icaexposición.

2

Sumario

Axenda

Cándido M. Prego Rajo

Axenda.................................. 2Cándido M. Prego Rajo

Historia do Liceo.................. 7Ramón Carredano Cobas

Entrevista ............................. 15Felisa Segade Otero

Cándido M. Prego Rajo

Xeografía .............................. 17Galicia no gravado antiguo.

Pedro García Vidal

Futbol.................................... 23Noya S.D. 1977/1978

Ricardo Güeto Sóñora

Pinceladas sanitarias .......... 28As enfermidades dos ollos

Víctor Vez Vilar

Música dos galegos paraDon Quixote ......................... 32

X. Pastor Rodríguez Santamaría

De linguas e dereitos dospobos .................................... 37

Domingo Campos

Prata americana para SS. Martiño ............................. 40

Xoán S. Mariño

O acelerador meirandedo mundo ............................. 42

Carlos Pajares

Poesía ................................... 46Niño del cielo

Alejandro Bralo

Recunchos de Noia.............. 47Pomponius Mela

Os nosos libros .................... 48Xerardo AgraFoxo

FERNÁN-VELLO, LUÍS BARÁ, MOAS, M. LONGUEIRA E F. NAVAL, NA

INAUGURACIÓN DE “O PAPAGAIO”. ARQUIVO: EL CORREO GALLEGO

� � �

O día 8 de novembro inaugurouse a exposición patro-cinada pola Xunta de Galicia “O PAPAGAIO”: a pegadados sentidos”, con fotografías de Maribel Longueira epoemas de Luisa Villalta (+), sobre a vida do desapare-cido e popular barrio coruñés de “O Papagaio”, sito entreo Orzán e a Praza de España. Ademais dos compoñentesda Directiva do Liceo e a autora das fotos, estiveron pre-sentes na inauguración, entre outros, o Director Xeral deCreación e Difusión Cultural da Xunta D. Luís Bará e osescritores Miguel Anxo Fernán-Vello e Francisco Fernán-dez Naval.

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 2

O 18 de decembro inaugurouse a Exposición “CALI-DOSCOPIO”, con pinturas de Ramón Astray, PedroBueno, A.Costa Ortega, Alfonso Costa, Manuel Gandu-llo, Luis López “Gabú”, Tino Poza e X.Vázquez Castro.

3

� � �

R. ASTRAY, J. MOAS, X. VÁZQUEZ CASTRO E A. COSTA, NA

INAUGURACIÓN. ARQUIVO: EL CORREO GALLEGO

� � �

No Coliseo Noela, o 23 de decem-bro, A Banda de Música de Noia, ren-deulle unha homenaxe ao inesqueciblePrudencio Romo, cun concerto no quese interpretaron pezas arranxadas por el.A obra titulada “A las orillas del Ebro”,foi acompañada magnificamente polavoz de “Secho Barreiro”. O acto estivoorganizado polo seu presidente MiguelPestonit e presentado pola popularIolanda Vázquez, f illa de Tocho Váz-quez, clarinetista de Os Tamara, quetamén estivo presente no acto.

Para comezar a nosa programación de nadal, o día 23a Coral Polifónica do Liceo, que dirixe dende hai máis de30 anos o mestre Domingo Barreiros Lago, interpretouun extraordinario Concerto de Panxoliñas, no que escoi-tamos entre outras as de autores como María Mariño,Xosé Agrelo e Prudencio Romo, como pequena home-naxe a estes tres noieses ilustres, segundo manifestou opropio director.

O 22 de decembro no Coliseo Noela, entre outras, asnosas agrupacións “A SUBELA” e “HIERBABUENA”,participaron con grande éxito nun Festival Benéfico aprol da ONG “Manos Unidas”.

A CORAL POLIFÓNICA DO LICEO CANTOU PANXOLIÑAS

� � �

� � �

� � �

O 27 de decembro o grupo de teatro“Candelexas”, puxo en escea a obra“Leve tres e pague un” con guión edirección de Víctor Vez.

O GRUPO DE TEATRO “CANDELEXAS” EN PLENA

REPRESENTACIÓN

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 3

4� � �

O día 28 “A Subela” ofreceunos un concerto con nos-talxia, interpretando cantos de Nadal e de Reis, comoNoite Boa de Trazo, Reis de Santa María de Salceda,Navidades de Cela, Noite Boa de Barro de Arén...

GRUPO DE FOLCLORE GALEGO “A SUBELA” DO LICEO

� � �

O día 30 “Hierbabuena” deleitounoscos seus bailes magnificamente inter-pretados, percatándonos de que haiunha semente de pequenas “bailaoras”que pronto xermolará con forza nestegrupo.

GRUPO “HIERBABUENA” DO LICEO

O día 10 de decembro, festividade deNosa Señora de Loreto, Patrona doExército do Aire, a Coral do Liceo,como xa vén sendo habitual, trasladóuseao monte Iroite, para cantar a misasolemne que se celebrou no E.V.A. Nº10.

� � �

As Orquestras “Panorama”, “Sinto-nía de Vigo”, “Jerusalén” e “Suave-cito”, amenizaron os bailes de “Nadal”,“Fin de Ano”, “Aninovo” e “Reis”, res-pectivamente. O frío reinante non ani-mou a saír á xente da casa.

� � �

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 4

5

O día 6 de xaneiro visitaron o Liceo os Reis Magos,que fixeron a ledicia dos nenos. “Brétema” animou o Finde Festa, que pechou as Festas de Nadal.

� � �

OS REIS FALARON COS NENOS

� � �

No salón de actos da Sociedade do 6ao 9 de decembro, celebrouse o Con-greso Nacional da Federación Interna-cional de Taekwondo España (FITE).O programa incluíu unha liguiña parafacilitar a rodaxe dos competidores e arealización de exames para acceder anovas titulacións na arbitraxe. Entre os120 participantes estiveron os compo-ñentes da Selección Española de Taek-wondo, co seu seleccionador AntonioBlanco (Dache) á fronte da mesma, quechegaban do Mundial de Inglaterra, cuncuarto posto acadado por equipos.

J. MOAS COS DIRIXENTES DA FITE. ARQUIVO: EL CORREO GALLEGO

CURSO TÉCNICO

DEMOSTRACIÓN

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 5

6

Antonia Piñeiro

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 6

a) Cargas hipotecarias:

Coa Caja de Ahorros de Santiagoten constituída a Sociedade:

Préstamo nº 1295/5204 de data1968, por valor de........1.500.000.- pts.

Desta cantidade amortizáronse................................................150.000.- pts.

Debemos por tanto .1.350.000.- pts.

Préstamo nº 2204/5204 de data1.970, por valor de.......2.200.000.- pts.

Non se amortizou nada.

Para estar actualizado ao 31-12-74,deberían terse pagado do primeirocinco anualidades a 150.000.- pts ................................................750.000.- Pts,

Do segundo tres anualidades a220.000.- pts ...................660.000.- pts.

Intereses do primeiro no segundosemestre 1973................32.812, 50 pts.

Intereses do segundo no segundosemestres 1973..................77.000.- pts.

Pendente de pago vencido ..................................................1.519,812,50 pts.

Ademais están por liquidar interesesde demora por estes atrasos, que ata odía 31-12-73 representan 312.605,73pts. E a satisfacer este ano amortiza-ción normal, ...................370.000,. pts.

Para quedar amortizada a débedaen 31-12-74, habería que aportar ...........................................2.202.418,23 pts.

b)Situación de gastos fixos men-suais:

omo xa comentamos, a xunta directiva presi-dida por Xosé Luís Rodríguez Hermo é unhadirectiva dinámica, preocupada tanto por pro-curar as maiores comodidades e servizos, nas

instalacións do edificio da sociedade, como por ampliaro abano de actividades, dando aos socios novos alicien-tes para acudir á Sociedade. A pesares de todas as medi-das tomadas para ampliar o número de altas, todos osseus bos desexos tropezan co impedimento económicoque imposibilita ou cando menos dificulta estas activida-des. A sociedade está excesivamente endebedada e senos prazos de amortización non se cumpren, non se pagannin sequera os intereses da débeda, o que produce intere-ses sobre intereses. Ante esta situación, a directivadecide convocar unha Xunta Xeral Extraordinaria coaseguinte orde do día:

1º) Lectura e aprobación da acta anterior, se procede.

2º) Informe da situación económica da Sociedade eprograma a desenvolver.

3º) Aumento da cota mensual.

4º) Sanción da proposta do Club Noia, S.D. para utili-zar unha dependencia como secretaría.

5º) Rogos e preguntas.

A devandita Xunta Xeral celebrouse o vintesete deMarzo, e a pesar de resultar un pouco extensa vou pasar areproducila para dar unha idea moi clara da situacióneconómica da Sociedade naquel momento:

“Polo Presidente é aberta a sesión, procedéndose porparte do Secretario á lectura da acta anterior que éaprobada por unanimidade.

Seguidamente, o Sr. Presidente le un informe sobre osgastos, ingresos e débedas que ten a Sociedade, e quefora enviado días antes nunha carta a todos os sociospara o seu coñecemento. O devandito informe consta detres apartados:

7

Historia do LiceoXXIV

Ramón Carredano Cobas

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 7

Soldos persoal....................26.071.-

Seguros sociais ..................10.077.-

Limpez................................. 3.200.-

Total .................................. 39.348.-

Arbitrios municipais............ 1.000,.

Protección de menores. ........1.400.-

Prensa e revistas ..................2.040.-

Biblioteca.............................2.360.-

Bailes (corresponde un cada mes)....................................................24.000.-

Sociedade de autores ..............430.-

Teléfono.................................. 600.-

Material de limpeza e hixiene1.000.-

Electricidade....................... 8.170.-

Uniformes persoal............... 1.400.-

Conservación do edificio e impre-vistos .........................................6.000.-

Intereses débeda Caja de Ahorros ...................................................26.800.-

Total ao mes ......................114.548-

Para os ingresos mensuais, tomousecomo recadación comparativa a do mesde Decembro de 1.973, que foi así:

977 Socios de número a 100 Pts .......................................................97.700.-

230 Socios a media cota 50 Pts .......................................................11.500.-

42 Socios de dereitos limitados a 25pts. ............................................1.050.-

Suma total ........................110.250.-

Engádeselle a esta cantidade:

Renda do bar........................2.400.-

Media da recadación por xogos ........................................................7.200.-

Media da recadación por festivais .....................................................2.100.-

Media da recadación por vodas .........................................................3.000.-

Recadación media mensual............................................................124.950.-

Deducidos os gastos fixos 114.548.-

Queda un excedente mensual para

amortizacións de................10.402.-

A todas luces, escaso.

c) Necesidades do programa a desenvolver no futuro,en parte xa comezado:

Presuposto mensual para:

Charlas e conferencias ............................. 4.000.-

Sección deportiva de baloncesto ...............3.500.-

Sección deportiva de balonmán.................1.000.-

Sección deportiva de tenis e outros............1.000.-

Sección deportiva de ximnasia ..................1.500.-

Sección deportiva náutica .........................1.000.-

Sección filatélica .......................................1.000.-

Grupo de teatro......................................... 2.500.-

Coral polifónica ........................................1.000.-

Fotografía ..................................................1.000.-

Anuncios e propaganda ............................ 2.000.-

Importe mensual destes presupostos .......19.000.-

Importe gastos fixos actuais ..................114.548.-

Suma total gastos mensuais...................133.548.-

Sobre datos de socios en vinteoito de Febreiro de1974, aumentando a 150.- Pts a cota mensual, teriamos:

1.080 Socios de número a 150 ...............162.000.-

240 Socios de media cota a 75.................18.000.-

42 Socios de dereitos limitados a 25..........1.050.-

Igual recadación bar .................................2.400.-

Igual recadación xogos..............................7.200.-

Igual recadación vodas .............................2.000.-

Igual recadación festivais......................... 2.100.-

Total recadación ................................... 195.750.-

Desconto gastos.................................... 133.548.-

Diferenza para amortizacións................. 62.202.-

Que representan ao ano 746.424.- pts. Das cales sedestinarían 370.000.- para amortizacións normaisanuais, e 376.424.- para atrasos ou ben para outro pro-grama a convir coa entidade de crédito.

Fai logo unhas consideracións comparativas entre ossoldos bases oficiais en diversas datas, incluído o que sepoñerá en vigor no próximo mes de Abril, de 186,. pts., oque indica un xeral aumento do custo da vida e en conse-cuencia, dos gastos fixos da Sociedade.

8

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 8

rexa a Sociedade actúe como estimeconvinte.

Toma a palabra o Sr. Petisco Abei-jón, Don Alejandro, quen propón queao aumentar a cota se supriman asvodas no salón e a entrada de forastei-ros. O Presidente contéstalle que osalón pertence a todos e cada un dossocios e que se lle dá un servicio apro-piado, máxime cando na localidadenon existen salóns para festas familia-res. En canto aos forasteiros, deixaronde constituír un problema dende queexisten “Os Pasales”.

Levanta a man o Sr. de Andrés Péreze fai notar ao Presidente que o créditofoi no sesenta e tres e non no sesenta eoito. Acláreselle que si, foi contratadono sesenta e tres, para empezar aamortizar no sesenta e oito. Volve apreguntar: ¿En que mandato se amor-tizaron 150.000.- pts.? O Presidentecontesta que en tempos do Sr. RamaVillaverde. O Sr. Sr. de Andrés Pérezvolve a insistir manifestando que “Xase acordara a división do recibo men-sual en dúas partes, unha para os gas-tos da Sociedade e outra para a amorti-zación do edificio. Se se cumprisen, sóse deberían 300.000.- pts.“ O Presi-dente replícalle que todos eses cálculosserían correctos se o costo da vida nonsubise, porque dende que se fixera esadivisión do recibo ata o momentoactual, a cota mensual subira máis deunha vez, o que era un índice de que orecadado non chegaba para satisfaceros gastos fixos.

Pide a palabra o socio Sr. DuránMartínez, dicindo que así como os estu-dantes que viven fóra da vila paganmedia cota, os que viven aquí, pagarantamén media cota. Non se lle acepta aproposta.

Finalmente, o directivo e vicepresi-dente, Sr. Vidal Tuñas, expón que sehoubese douscentos socios economica-mente podentes e desprendidos queadiantasen dez mil pesetas cada un, sepoderían xuntar dous millóns de pese-

Fai tamén unha comparación entre as cotas de diver-sas sociedades similares á nosa, nas que a media é de150 pts. tamén.

Engade finalmente que para atraer a máis socios edar ambiente á Sociedade, deben ofrecerse atractivossuficientes para pertencer a ela.

Finalizada a intervención do Sr. Presidente, e sal-tando a orde do día, o Sr. Gil Iglesas, Don Eugenio, pidea palabra e pregunta que condicións e garantías ofrece aDirectiva sobre o programa económico exposto. Contés-talle o Sr. Ces dicindo que se debe ter confianza naDirectiva. Pide a palabra o Sr. Blanco Ons, manifes-tando que coñece de sobra problemas económicos deíndole parecida, e que no caso de non ser amortizados, adébeda, a medida que pasa o tempo, medra como unhabola de neve. Engade que non hai máis remedio quesubir a cota e as súas palabras textuais son: “Debemospagar e amortizar a débeda, senón pode suceder quequedemos sen casa. O Liceo está en risco de perder olocal”. O Presidente concede a palabra seguidamenteao Sr. Maneiro quen manifesta que se ben a intervencióndo Sr. Gil Iglesias é correcta, apoia todo o contido daspalabras do Sr. Blanco Ons. Intervén logo o Sr. Rechou,e pregunta: “ Se se sube a cota e se dan 200 socios debaixa, Que pasa?” O Presidente contéstalle que se haipersoas que non teñen conciencia social, debe dársellesliberdade de pertencer ou non á Sociedade. Se aos dousanos queren volver que a directiva que neses momentos

9

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 9

tas, que restadas á débeda, faríandecrecer os intereses anuais. Estas can-tidades prestadas, serían recuperadaspor sorteo.

O Presidente manifesta que debepasarse ao punto terceiro da orde dodía e proceder á votación. Efectúase adevandita e faise o escrutinio de pape-letas por varios socios. Arroxa oseguinte resultado: 117 síes, 44 nons, 7en branco 3 votos nulos.

Terminada a votación, pásase aopunto cuarto, indicando o Presidenteque se trata de ceder ao Club Noia uncuarto para secretaría. Pide a palabrao Sr. Blanco Ons dicindo unhas cálidaspalabras de eloxio ao Club, que é detodos, pois os socios do Liceo sontamén en boa parte socios do Club edeben axudalo e protexelo. Engade quenon hai inconvintes legais pola cesióndun cuarto. É aplaudido. Intervén o Sr.Petisco Abeijón, quen di que o Club tenunha economía boiante e pode pagar un

local, mentres que o Liceo está empeñado. O Presidentedi que son dúas opinións contradictorias e que procedeunha votación. Faise a votación e da o resultadoseguinte: 81 síes e 56 noes.

Volve a pedir a palabra o Sr. Petisco Abeijón e pregun-ta: Por que non pasa o Club á Sociedade Liceo? Haimurmurios na sala. O Sr. Ageitos Róo di: Por que nonaxuda o Club Noia á Sociedade Liceo cunpartido?Apláudese. O Sr. González Vázquez pregunta sea carta enviada aos socios é unha citación ou o que. Opresidente dille que é unha convocatoria pero que non creque o caso teña demasiada importancia, porque fose oque fose, el deuse por enteirado, posto que está alí.

Continúan os murmurios entre os grupos da sala edéixase oír a voz do Presidente do Club Noia S.D., Sr.Vilas, que inoportunamente di que o Club poderá pasarsen a dependencia ofrecida polo Liceo dado que xateñen prevista a construción dun local e que en todocaso se se usase só sería durante o tempo da constru-ción. Os socios reaccionan a estas palabras manifes-tando a súa repulsa, sentíndose molestos por ter per-dido o tempo na votación.

O Sr. Fernández Pestonit, impoñéndose ao tumulto,arranxou con tacto a delicada situación.

10

INTERIORES DO EDIFICIO, BIBLIOTECA

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 10

A Directiva recibe tamén subven-cións tanto de socios particulares, oucasa comerciais, como de institucións.Vexamos:

A Masa Coral de Pontevedra ofré-cese para actuar no Liceo simplementecon pagarlles os gastos de traslado. ADirectiva estima os devanditos gastos,máis unha merenda para os coralistas,en dez mil pesetas, que solicitadas áCaja de Ahorros de Santiago, accede ádoazón.

A casa de deportes noiesa “PlusUltra”, fai un donativo de dez pezas deequipo para o vestiario das mozas debaloncesto.

O adestrador do devandito equipo debaloncesto feminino, mantivo contactoscoa casa “Gaseosas La Casera” sobre oagasallo dun equipo de chándales.

O Presidente comunica que a Sec-ción Femenina de A Coruña, entregouunha subvención por valor de dez miloitocentas pesetas para as viaxes doequipo de baloncesto feminino.

O socio D. Ramón Villaverde, faiunha doazón á biblioteca de dous librossobre a Guerra de Cuba.

A Fundación Barrié doa dous tomosdo Cancionero Gallego.

Reitérase ao Concello a peticiónpresentada no escrito do doce de setem-bro de mil novecentos setenta e tressobre a cesión dos terreos de Testal áSociedade.

O día dezasete de maio, Día dasLetras Galegas, celébrase cunha exposi-ción do Libro Galego, organizada polodirectivo Sr. García Malvar durante osdías dezaseis, dezasete e dezaoito deMaio. O día dezasete, debería actuar aCoral de Pontevedra, pero esta actua-ción é suspendida a petición dalgúnssocios, xa que coincide cunha impor-tante retransmisión deportiva, e nonacudiría xente. Estréase o grupo de tea-tro da sociedade xa co nome de “Can-dea”, poñendo en escena “Pancho deRábade” de Alvaro das Casas cun

Volve pedir a palabra o Sr. de Andrés Pérez e pre-gunta ao Presidente se ten coñecemento da existenciadunha comisión de obras, e dita comisión ía supervisaras obras a realizar fronte ao bar. O Secretario para acla-rar a cuestión pregunta ao Sr. de Andrés Pérez se serefire á bañeira. O Sr. de Andrés Pérez expresa un acenode desagrado ao oír esta palabra. Levántase o socio Sr.Caamaño Suárez e diríxese ao Presidente protestandopolo proceder e linguaxe do Secretario, quen debe calare limitarse soamente a tomar nota da sesión. O secreta-rio acepta humildemente a reprimenda.

Preguntado pola presidencia se había algún rogo oupregunta máis que facer e permanecendo en silencio aasemblea, levántase a sesión”.

A subida da cota, ten como normal consecuencia,unha riada de baixas, e na acta seguinte á AsembleaXeral, de data tres de abril, figuran sesenta e tres baixas,e na do vintedous de maio, noventa e dúas.

Como dicía, a Sociedade entra nunha etapa moi activagrazas ao dinamismo da Directiva, que vai levando acabo a maioría dos seus proxectos. Con data vinteoito defebreiro dáse conta de ter enviado ao Ilmo. Sr. Delegadode Información y Turismo para la creación de un grupode teatro que se rexerá polos mesmos estatutos que aSociedade Liceo. Entre as próximas actividades destanova sección, está a de participar na mostra de teatro queorganiza en Ribadavia a organización Abrente. Colabo-rou na xestión ante Información y Turismo o grupo “Tea-tro Circo” de A Coruña. Estoume referindo naturalmenteao noso famoso grupo de teatro “Candea”.

A cantidade de datos que aportan as actas durante estemandato, é enorme, non sei se debido a un excelente tra-ballo do secretario que toma nota de todos os temas quetrata a directiva, ou porque realmente estamos ante unhadirectiva traballadora, que sabe buscar e encontra.

O directivo Sr. López Oviedo, manifesta que a Cajade Ahorros de Santiago, doou cinco mil pesetas para sub-vención das porterías de balonmán.

O mesmo directivo dá lectura aos estatutos da novasección de vela para a súa aprobación.

O directivo Sr. Carredano Cobas manifesta ter faladocon varias persoas para formar un coro de adultos. Odirector sería o P. Luís Paz.

O Sr. Róo Moledo expón que nos próximos días dez eonce de Maio daranse dúas conferencias sobre cooperati-vismo, a primeira a cargo de D. Xosé Manuel BeirasTorrado, catedrático da Facultad de Ciencias Económi-cas de Santiago, e a segunda a cargo de D. Avelino PousaAntelo, mestre nacional.

11

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 11

rotundo éxito. O reparto de actores queintegrou aquela representación e que nasúa maioría continuaría formando partede “Candea” ata a súa disolución, foi oseguinte: Xoan Manuel Fernández,Ramón Carredano, Esther Gianzo,Narda Romero, Xosé Luís Ramírez,Tono Calvo e Lola Arxóns, dirixidospor Xosé Agrelo.

Sobre este tema, reproduzo un artigosaído na prensa por aqueles días, quenos fala da Sociedade:

O día dezasete de Maio celebrousena nosa rexión o “Día das Letras Gale-gas”. Coido sen lugar a dúbidas, que éa data cultural máis importante do ano.Na nosa vila de Noia, celebrouse estedía cunha masiva afluencia de xentededicada a contemplar un partido defútbol que pola noite era televisado.

Pero non queda aquí a cousa. Comoconsecuencia deste retransmisióndeportiva na Sociedade Liceo, tivo queser suspendida a actuación da Socie-dade Coral Polifónica de Pontevedraque con bastante antelación se anun-ciara, a petición dun gran número de

socios e ante a perspectiva de que o número de asistentesa este acto sería sen dubida escasísima.

Días atrás celebráronse unhas conferencias namesma Sociedade sobre “O cooperativismo en Galicia”.Era realmente penoso, pese á propaganda feita sobreestes actos, a escaseza de xente que asistiu aos mesmos.

O día quince celebrouse outra retransmisión depor-tiva, e con este motivo, unha firma comercial noiesa ins-talou no salón polideportivo da Sociedade un televisoren color. Deste acto non se fixo propaganda ningunha –cónstame que se decidiu o mesmo día pola mañá – e apesares de todo, estaba repleto de xente.

Será que a propaganda é contraproducente? Sr. Pre-sidente, por que non proba a efectuar un Acto culturalsen anuncialo? Ao mellor acude alguén.

O día vintedous de xuño, reponse a citada peza tea-tral, e estréase a nova e flamante Coral do Liceo, dirixidapolo Padre Luís Paz, con un pequeno repertorio, dado oescaso tempo que se leva ensaiando. Unha das canciónscantadas nesa presentación leva un título que pareceupremonitorio: “Frol Nova”. O salón da Sociedade estabaateigado de xente e o éxito foi clamoroso.

No ámbito deportivo, a Directiva aposta polo equipode baloncesto feminino que está a acadar importanteséxitos deportivos. O Presidente recibe a visita do Presi-dente da Federación Provincial de Baloncesto, do Secre-

12

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 12

tan intenso, de inauguracións de equi-pos deportivos, corais e grupos de tea-tro.

O cinco de xuño de mil novecentossetenta e catro, trátase dos socios D.G.D.M. e D. M.R.F., aos que se lle man-dou unha carta polo seu mal comporta-mento co conserxe Sr. Lozano, e pormotivos reiterados, impónselles un cas-tigo de sesenta días contados a partiresdo seis de Xuño ata o seis de Agosto.

O día doce do mesmo mes, o Presi-dente comunica que os dous socios cas-tigados intentaron entrar na Sociedade,sendo necesario chamar á Garda Civil.Achegouse un número e indicóuselleque tiñan que cumprir o castigo estricta-mente

O Martes vintesete de Agosto nobaile da noite, un grupo de socios,mozos, axudaron a subir polas fiestrasposteriores do edificio a outros mozosforasteiros. O conserxe tomou osnomes. Así mesmo, máis tarde, dendeas fiestras superiores da fachada tiraronunhas cocacolas sobre os socios quecoas súas señoras estaban sentados naterraza, manchándolles diversas pren-das e montando un pequeno altercado.Coñecidos os nomes, acordouse aplicaros seguintes correctivos:

Ao socio F.B., un mes; ao Sr. P. dousmeses; aos irmáns J.M. e A.M., un mese a S. R.V., un mes polas causas deescándalo, alteración da orde, incorrec-ción e comportamento inadecuado nossalóns da Sociedade.

O día catorce de decembro celébraseXunta Xeral Extraordinaria coaseguinte orde do día: Lectura e aproba-ción da acta anterior, se procede; lecturadas diversas actividades dos grupos deteatro, coral polifónica, deportes, etc.;estado de contas da Sociedade durante opresente exercicio; elección de presi-dente; rogos e preguntas.

Pero de iso, falaremos no próximonúmero.

tario da devandita, e do Presidente do Comité de Compe-tición, que entre outros temas, suxeriron que a Sociedadefaga xestións coa Sección Femenina de A Coruña dadoque quere ampliar a 2ª División Nacional de BaloncestoFemenino, e pode conseguirse que tome parte o equipodo Liceo.

Fanse xestións, e o Presidente informa que as Delega-cións Nacional e Provincial de Baloncesto, están empe-ñadas en que na próxima temporada entre a formar parteda 2ª división feminina nacional o equipo da Sociedade,en contra do parecer da Sección Femenina de A Coruñaque mantiña as preferencias por un equipo f ilial conmenos méritos que o noso. Engade que a Federación pro-porcionará oito pesetas por Km. de desprazamento. Dassetenta mil pesetas de gastos que se supón que haberá, aFederación aportará trinta e cinco mil e as outras trinta ecinco mil serán aportadas pola Sección Femenina. Nece-sítase, pois, facer unha campaña de socios protectorescon cotas de duascentas pesetas ao ano, e os infantís acincuenta. Logo pódense pedir aos establecementoscomerciais, bancos, Concello e Caja de Ahorros determi-nadas subvencións.

Seguramente en previsión de todo isto, se colocan ter-mos eléctricos para as duchas dos vestiarios do salónpolideportivo.

Pero non todo son alegrías, e na acta do dous deagosto de este ano mil novecentos setenta e catro, “o pre-sidente dá lectura a unha nota aparecida en La Voz deGalicia firmada por Pedra Ucha, pseudónimo de D. JuanAngel Pena Abeijón na que se fai referencia a unha ceaen Os Pasales que tivo a Coral Polifónica, e cuxo gasto epago, atribúe á Sociedade, cousa que non foi certa por-que cada asistente pagou o seu cuberto, ademais dunhaxenerosa aportación do Vicepresidente Sr. Vidal Tuñas.Falouse e discutiuse das medidas a tomar contra ocorresponsal de La Voz de Galicia, e ante a diversidadede opinións prevalece a do Presidente, quen expón que ocitado Sr. non se volverá atrás e que todo trato é inútil.Decídese pois non dar importancia ao asunto, e nonreplicar”.

“O Presidente dá lectura a unha carta do socio D.Manuel Hermida Iglesias sobre o mesmo asunto, erecibe igual trato que o punto anterior”.

Celébranse as festas de agosto cun concurso de pin-tura e as actuacións de “Los Dancer´s” o día vintecinco,e a “Orquesta X” o vinteoito.

Non podía faltar o tema de anecdotarios de maloscomportamentos e sancións ocorridas ao longo deste ano

13

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 13

14

Tania Moreno Ínsua

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 14

Nunca mo preguntei. Supoño que os

dous estamos contentos; o Liceo

comigo e eu cos meus alumnos e co

Liceo.

En que situación se encontra agora

mismo o Grupo “ A Subela”?

Creo que comeza a repuntar de

novo, xa que o baile estivo un pouco

baixo por falta de xente, ao igual que as

clases de pandeireta dos máis pequenos

xa que estivemos case 4 anos sen nenos

nas clases. Despois dos malos tempos

sempre veñen mellores e podo dicir que

nos 12 anos que levo no Liceo este é o

ano no que hai de máis xente nas clases

de pandeireta.

¿Cómo ve neste intre a afección

pola música folclórica? Cré que existe

esta afección en Noia?

Cando eu comecei a dar clases a

idade dos alumnos estaba entre os 8 e

os 14 anos, hoxe é xusto ao contrario,

quen se interesa polas clases é xente de

20 en diante. Moitas das persoas que

queren aprender a tocar e a cantar non

omo comezou o seu interese pola música

tradicional?

Comecei a bailar aos 8 anos e a tocar a pandeireta aos 14.

Medrei coa música e a danza tradicional. Primeiro foi

para min unha actividade, despois unha diversión, e hoxe

un xeito de vida.

Falar de Felisa é falar de LEILÍA un grupo de canto

e música tradicional galega. Quenes forman LEILÍA e

como foron os seus comenzos?

Leilía é un grupo de mulleres que nace no ano 89 co

fin de dar a coñecer aquelas coplas e melodías que esta-

ban e seguen estando na memoria dos nosos maiores.

Para que vos fagades unha idea dos comezos vou contar

unha anécdota: Leilía recibe o premio cidade vella e

como grupo premiado fai un concerto en Santiago.

Cando iamos cara ao escenario, ataviadas coa nosa roupa

tradicional, escoitamos como alguén dicía ¡bah…. gai-

tas!, cando baixamos era algo moi distinto, a maioría da

xente nunca tal escoitara, e menos aínda, sabían que for-

mara parte da nosa cultura. Houbo quen nos comentou

que soubo que a súa avoa sabía tocar a pandeireta a raíz

de escoitarnos dicir que aínda había moita xente maior

que o sabía facer.

Doce anos de ensino na Sociedade Liceo de Noia.

Como se explica esta fidelidade casi inusual?

15

Entrev ista

Felisa Segade Otero

Felisa Segade Otero, natural de Santiago de Compostela, pandeireiteira por excelencia, compoñente

de LEILÍA dende a súa formación alá polo ano de 1989. Profesora do Grupo de Pandeireiteiras “A

SUBELA” da Sociedade Liceo de Noia dende 1995, e doutros grupos folclóricos, o que a convirte

nunha profesional do ensino déste ensino. Protagonista da popularización dunha boa parte dos

cantos de celebración, de alegría, de xuntanza, de Nadal, de amor, de desamor... Traballadora

infatigable e artista xenial.

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 15

o fan para subir a un escenario, nin

para ser artistas, nin sequera para for-

mar parte dunha agrupación, senón

para poder divertirse como o facían os

seus avós. Creo que a música tradicio-

nal se recoñece como propia e próxima

e Noia non é unha excepción. Costa

traballo convencer aos programadores

de que o gusto musical mudou e que un

bo grupo de música tradicional pode

ter tanto ou máis éxito que unha

orquestra, creo que Treixadura así o

demostrou nas festas de Noia 07 ou

Berrogüeto anteriormente

Cada vez hai máis grupos de

música tradicional galega, como ve

esta fervenza musical?

Vexo vida. Temos unha riqueza

musical moi grande que atrae a xente de

distintas tendencias musicais.

Ademais do Liceo, cantos grupos están baixo a súa

tutela?

Arreixeira , Limagoia , Xuntanza e Brincadeira

Aplausos, viaxes, gravacións, saídas de recollida. . .

Compensa tanta entrega e esforzo?

Cos anos que levo! se non fose así …….

Díse que a música tradicional é o sentir dun pobo

¿Cre realmente nisto?

A diversión xurdía normalmente despois do traballo

diario, era o xeito de relaxar as tensións producidas ao

longo da xornada. Ao bailar e cantar existía unha comu-

nicación, por unha banda a relación mozos-mozas, por

outra a integración de novos e vellos; non era só unha

simple diversión, estábase a aportar unha cohesión cultu-

ral, construíndo e mantendo o xeito de vivir dun pobo.

Hai proxectos de futuro?

O máis inmediato? Xogos populares cantados e baila-

dos.

16

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 16

Se como afirma Cabano Vázquez noestudio introdutorio do catálogo: “o des-tino inicial da prensa ilustrada era cul-turizar un amplo número de público efacer chegar o coñecemento a todas asclases”, non cabe dúbida de que todoeste material foi configurando a imaxede Galicia naquel tempo. Viaxeiros eilustracións van ir conformando a imaxeque Galicia vai mostrar ao mundo. Den-tro da temática urbana, unha serie deimaxes van centrarse en elementos sin-gulares: son os fitos urbanos senlleiroscomo a catedral de Santiago ou a torrede Hércules na Coruña. No caso de Noiaaparece, por exemplo, unha imaxe daigrexa de San Martiño. Outras, polacontra, recollen vistas xerais ou partesconcretas das vilas e cidades, ou refirentamén escenas da vida cotiá, moi doagrado do momento: “os gravados depaisaxes galegas teñen o valor enga-dido do pintoresquismo, en consoanciaco gusto do momento dominante na pin-tura, isto é, o naturalismo e a paisaxerealista” (Cabano Vázquez, 2007).

Como sinala o autor citado, a figurade Santiago serve de inspiración a gra-vadores foráneos que no século XIXresponden ao gusto do popular e do exó-tico. Tamén a abundancia de ilustra-cións sobre viaxes, costumes e vestidostípicos, monumentos e paisaxes son doagrado da época. O século da litografíae do gravado xilográfico a contrafibra, éo século das revistas ilustradas quedemandan constantemente material grá-fico, gravados polo xeral feitos fóra de

estes días de Nadal, baixo o título Galicia nogravado antigo. Colección Puertas Mosquera,vénse celebrando nas salas de Fonseca en San-tiago de Compostela, unha extraordinaria expo-sición de gravados antigos de Galicia, perten-

centes á colección particular de Carmelo Puertas Olivet,sen dúbida a mellor colección privada de gravados doséculo XIX sobre Galicia. Extraordinario, igualmente, éo catálogo da exposición: ademais dunha precisa e docu-mentada explicación previa sobre o gravado antigo,reprodúcense dun xeito coidado as imaxes da mostra;todo un agasallo para os sentidos. En fin, unha colecciónprivada exhibida e editada dun xeito magnífico.

Na nosa particular inclinación pola xeografía urbana,interésanos especialmente un apartado da exposición,como é aquel que fai referencia a vistas xerais das cida-des e vilas, edif icios salientables, monumentos, rúas,fitos, folclore, escenas de oficios e acontecementos his-tóricos e sociais da Galicia urbana do século XIX. Disofalaremos principalmente ao longo deste artigo.

AS ORIXES DAS IMAXES

A colección procede dunha recompilación de grava-dos sobre Galicia que foi aparecendo en libros e revistasilustradas do século XIX e parte do XX. Libros, prensailustrada e debuxos soltos son os soportes a través doscales se espalla o gravado: a proliferación de revistas ilus-tradas durante todo o século XIX orixina un gran númerode gravados xilográficos que abarcan os máis diversostemas; ao mesmo tempo, o tipo de prensa ilustrada é aprimeira en facer chegar a un público moi amplo grava-dos e imaxes, rachando en parte a imaxe tópica de Gali-cia; e, igualmente, entre os libros ilustrados destacanaqueles que nos deixaron os numerosos viaxeiros que aolongo do século XIX e primeiros anos do XX percorreronGalicia. Neles aparece maioritariamente plasmada a xeo-grafía galega.

17

Pedro García Vidal

Xeograf íaGalicia no gravado antigo

Unha ollada á paisaxe construída daGalicia decimonónica

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 17

Galicia, aínda que a partir de debuxosenviados desde aquí.

A partires do segundo terzo do XIX,a moda de España para viaxeiros euro-peos xa comezada con anterioridade,chega a Galicia converténdose estasterras en destino atraínte para os viaxei-ros. A maioría deles acode para satisfa-cer unha demanda crecente en Europacomo é a do fenómeno literario da guíade viaxe. “O relato pintoresco, dinosGustavo A. Garrido (1994), abandonaprogresivamente os datos estatísticos eas descricións abafantes e coloca noseu lugar unha literatura emotiva quebusca, sen concesións, o pracer do lec-tor”. Este fenómeno común a Españaenteira, achegará a Galicia unha moreade visitantes. Por medio dos seus escri-tos e imaxes de grande valor documen-tal, sabemos da impresión que produ-cían neles estas articuladas xeografías.A través das súas pegadas atopamostodo un inventario de imaxes do máissalientable das nosas vilas e cidades. Aomesmo tempo, en España, durante oséculo XIX, a prensa converteuse naconformadora de opinión pública máis

destacada. As publicacións ilustradas eran moi frecuen-tes, aínda que de tirada reducida, e constituíron un ele-mento de difusión de imaxes moi importante.

Nese tempo de metamorfose urbana, os viaxeirosachéganse a estas terras co f in de dalas a coñecer nasrevistas e guías que comezan a proliferar por Europaadiante. Teñen as súas representacións un inestimablevalor, tanto gráfico como histórico, constituíndo unha

18

PORTADA DO CATÁLOGO DA EXPOSICIÓN GALICIA NO GRAVADO

ANTIGO.COLECCIÓN PUERTAS MOSQUERA. CONSORCIO DE SANTIAGO,2007. DEL PROCEDEN TÓDALAS IMAXES QUE APARECEN NESTE ARTIGO.

COSTAS DE GALICIA.UN MERCADO EN LA PLAYA. LA ILUSTRACIÓN ESPAÑOLA Y AMERICANA (1896). GRAVADO DE BENIGNO MATUTE

PARGA (“MATUTE”). DEBUXO DE TOMÁS CAMPUZANO Y AGUIRRE.

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 18

fose que se vai levar a cabo: xunto a ruí-nas e restos do pasado, f iguran igual-mente elementos de modernidade queanuncian coa súa presenza os novostempos de cambio.

As imaxes da Galicia do século XIXreflicten maiormente unha rexión atra-sada na Europa en progreso co puloindustrializador. As cidades e vilas gale-gas permanecían ancoradas nun modelosocial tradicional e preindustrial. Acidade medieval pervive con forza namorfoloxía e estrutura urbana e, omesmo alzado responde a un alzadopreindustrial: densa maraña de rúasestreitas e sinuosas, saíntes e beirís achi-cando as rúas, predominio dos soportaisnos baixos das edif icacións, barriosmariñeiros con vivendas con alicercesnas mesmas areas da praia, etc.

Sen embargo, desde mediados deséculo estaba a producirse unha convul-sión no mundo urbano galego. Son osanos dos profundos e transcendentescambios nas entidades urbanas doAntigo Réxime: caen as vellas murallasprotectoras aparecendo no seu lugar rol-das urbanas para circundar as vilas,rechéanse bordos co fin de trazar viais

fonte de información excepcional. Porén, a pesares dasúa importancia documental, o gravado non tivo en Gali-cia o recoñecemento que merecía e aínda neste momentoé unha fonte non de todo valorada na súa xusta medida.

A IMAXE PERCIBIDA DAS VILAS E CIDADESGALEGAS

Antes do século XIX existen poucas panorámicas pin-tadas que amosen o perfil das urbes galegas. Nesa época,as vistas de vilas e cidades non interesan como xéneropictórico. Igualmente, o gravado mostra tamén falta deinterese cara á cidade, centrándose principalmente naedición de motivos relixiosos. A cousa cambia nos albo-res do século XIX, pois nese intre gravadores e debuxan-tes dirixen a súa ollada cara ás entidades urbanas e o queantes non era valorado graf icamente tórnase agoraobxecto de especial interese. Dese xeito, as representa-cións urbanas da maior parte das vilas e cidades galegas,van aparecer fixadas en gravados de diferentes autores.

Aínda que existen gravados desde o século XV, nonserá ata o século XIX cando esta manifestación artísticaacade o seu esplendor. Será neste momento cando proli-feren gravados coas vistas e detalles de vilas e cidades,que nos achegan con precisión detalles impagables daintrahistoria urbana de Galicia. Esta técnica artística dogravado reproduce e plasma as entidades urbanas asícomo escenas da vida nelas. A través destas visións pode-mos observar o proceso de cambio, a profunda metamor-

19

RECUERDOS DE NOYA. LIENZO DE LA ANTIGUA MURALLA. LA ILUSTRACIÓN GALLEGA Y ASTURIANA (1881). DEBUXO DE GERARDO

MELÉNDEZ Y CONEJO.

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 19

cos que circunvalar as vellas vilas,lévanse a cabo obras de saneamento ehixienización, anchéanse e fanse rúasmáis rectilíneas, érguese un novo casa-río baseado en novos criterios estéticosacademicistas e uniformadores e apare-cen, en fin, os primeiros ensanches queamplían a cidade preexistente. Moitosdos cambios aparecen reflectidos nosgravados. De aí o dobre valor da mostra:artístico e histórico.

Entre os temas máis recorrentesestán os dos of icios relacionados comar. A imaxe do mar, dinos CabanoVázquez, “foi consolidando a súa pro-pia personalidade ao reflectir sobre opapel non só a natureza acuática atodos os seres e obxectos que a rodean–dentro e fóra da superficie-, senóntamén as imaxes fantásticas. A dobrecara atribuida ao mar –de amigo xene-roso a inimigo implacable- foi fonte deinspiración de moitos artistas que pro-curaban non só na plasticidade do marsenón na cultura e nas formas de vidaque del derivan, unha enorme varie-dade de imaxes que amosaban tanto unmundo de beleza, riqueza, emoción e

pracer, como de perigo, incertidume, morte e dor”. Perotamén, nas imaxes mariñeiras das vilas e cidades costei-ras, ponse de manifesto o proceso industrializador arre-dor da conserva de peixe. A muller neste caso alcanza unprotagonismo esencial. En terra, os labores relacionadosco mar, falan un idioma esencialmente feminino: maris-cadoras a pé, traballadoras nas fábricas, vendedoras depeixe, redeiras, ……

Interesantes, igualmente, son as imaxes das novasinfraestruturas portuarias levantadas naqueles anos co fin

20

RECUERDOS DE NOYA. VILLA DE NOYA DESDE EL CUARTO TAJAMAR DEL PUENTE QUE LA UNE AL CAMPO DE LAS RUEDAS. LA ILUSTRACIÓN

GALLEGA Y ASTURIANA (1881). DEBUXO DE GERARDO MELÉNDEZ Y CONEJO.

TIPOS Y COSTUMBRES DE GALICIA. FERROL. VENDEDORAS DE SARDINAS,RECOGIENDO LA PESCA EN EL PUERTO. LA ILUSTRACIÓN ESPAÑOLA Y

AMERICANA (1888). GRAVADO DE BERNARDO RICO Y ORTEGA. DEBUXO

DE MANUEL ALCÁZAR RUIZ.

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 20

é necesario inventala. A paisaxe non é oque está aí, ante nós, non é o que estádiante o que se ve, senón que é un con-cepto inventado ou, mellor dito, unhaconstrución cultural. A paisaxe non é unmero lugar físico, senón o conxuntodunha serie de ideas, sensacións e senti-mentos que elaboramos a partires dolugar e dos seus elementos constituín-tes. Polo tanto, a idea de paisaxe non seencontra tanto no obxecto que se con-templa como na mirada de quen o con-templa. A paisaxe é o resultado do meropracer de contemplar e esa contempla-ción da paisaxe desde o punto de vistada arte debe ser desinteresada, estética.Pero o que se ve require dun aprender amirar para distinguir as diferenzas, amirada precisa un adestramento paracontemplar, require unha escola damirada coa que poder aprender a distin-guir os aspectos característicos e estru-turais, prescindindo dos accesorios. Poriso, unha utilidade engadida a estacolección de gravados é a de servirnosde escola da mirada.

A idea de paisaxe semella escapár-selle a aquelas xentes traballadorasque aparecen nos gravados que, máiscercanas que calquera outra persoa aopaís, estarían tanto máis afastadas dapaisaxe. O país, é en cer to modo, o

de facilitar as tarefas de atraque e carga e descarga: ram-plas, peiraos, pretís,…

Mediante as imaxes da exposición descubrimos unhaGalicia descoñecida, vista a través dos ollos duns artistasexcepcionais como son os debuxantes e gravadores daépoca. Eles axudan a configurar o imaxinario da Galiciadecimonónica formando parte da súa mesma historia aotraveso dunha pegada que hoxe nos impresiona e con-move.

A “ARTEALIZACIÓN” DA PAISAXE URBANAGALEGA

Definía Cunqueiro a paisaxe como algo que agardaunha ollada significativa. Polo tanto, a paisaxe non existe,

21

VIGO: RIBERA DE BERBÉS. PLAYA DONDE DESEMBARCAN EL PESCADO. LA ILUSTRACIÓN. REVISTA HISPANO-AMERICANA (1889). GRAVADO

DE MIGUEL JOARITZI LASARTE E HERIBERTO MARIEZCURRENA. DEBUXO DE LUÍS URGELLÉS DE FOTOGRAFÍA DE LEOPOLDO NOVOA.

TIPOS Y COSTUMBRES DE GALICIA. EL MERCADO DE GRANOS EN NOYA. LA

ILUSTRACIÓN ESPAÑOLA Y AMERICANA (1874). GRAVADO DE TOMÁS

CARLO CAPUZ Y ALONSO. DEBUXO DE FRANCISCO PRADILLA Y ORTIZ.

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 21

grao cero da paisaxe, o que precede ásúa “artealización” en termo inventadopor Alain Roger (2007). Para as per-soas que transitan polos gravados destamostra, o entorno raramente é paisaxe,pois a miúdo, o traballo é incompatiblecon esa dispoñibilidade de tempo eespírito. Fáltalle, polo tanto, esadimensión estética que se mide, pareceser, coa distancia da mirada, indispen-sable para a percepción e a deleitaciónpaisaxística. O paisano é o home dopaís non da paisaxe dinos o mencio-nado Alain Roger.

Cando aparecen os artistas gravado-res, con eles aparece ese distanciamentonecesario da mirada, esa ollada intere-sada que lles permite percibir o espazoesteticamente. Dese xeito, o lugar natu-ral percíbese esteticamente grazas ápaisaxe realizando neste ámbito a fun-ción de “artealización”. A paisaxe perci-bida por estes artistas queda plasmadanun gravado. Prodúcese, xa que logo, a“artealización” da paisaxe.

É este grupo de artistas o que noslembra esta verdade primeira pero

esquecida: que un país non é sin máis unha paisaxe e queentre un e outra, está toda a elaboración da arte. Eles con-tribuíron en grande medida a que nós hoxe contemplandoesas imaxes gravadas saquemos a alma do seu letargo eenchamos de emocións e sensacións intensas o noso espí-rito. De onde ven o poder desas imaxes?, que forzainterna desata esa emoción?. Sen dúbida, trátase de for-zas culturais. Ese poder habita na nosa mirada e vennosda arte. O espírito que respira nestes lugares da Galiciado XIX e inspira estes sitios non é outro que o da arte, oque por medio da nosa mirada, “artealiza” o país en pai-saxe.

Disfrutemos pois na contemplación desas paisaxes daGalicia decimonónica e gocemos da súa dimensión artís-tica, ao mesmo tempo que aprendemos unha visual lec-ción da nosa historia urbana case sempre desprezada pordescoñecida.

BIBLIOGRAFÍA Catálogo da exposición: Galicia no gravado antigo. Colección

Puertas Mosquera.

Edita: Consorcio de Santiago. Santiago de Compostela, 2007.

Breve tratado del paisaje

Alain Roger. Ed. de Javier Maderuelo. Paisaje y teoría. Biblio-teca Nueva. Madrid, 2007.

Aventureiros e curiosos. Relatos de viaxeiros por Galicia. Sécu-los XV-XX.

Gustavo A. Garrido. Ed. Galaxia, 1994.

22

ESPAÑA:VIGO: VISTA GENERAL DE LA RIBERA. LA ILUSTRACIÓN. REVISTA HISPANO-AMERICANA (1890). GRAVADO DE MIGUEL JOARITZI

LASARTE E HERIBERTO MARIEZCURRENA. DEBUXO DE LUÍS URGELLÉS DE FOTOGRAFÍA DE FRANCISCO PRIETO.

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 22

Nesta tempada o presidente seguía aser D. Ramón Vilas, de adestradorestará Américo Arias que procede doC.D. Orense. A Federación Española deFútbol non lle deixaba dirixir o equipopor ser sudamericano e por iso contra-tou a un adestrador titulado para estarcon el no banquiño; ao devandito o axu-dará o ex-xogador Matito.

O cadro era o seguinte: Severo, Pacoe Javier (Porteiros), David, Vazquez,Tono (Muros), Vidal, P. Novo, Antonio,Pintos, Juanatey, Carrearas, Alfonso,Berto, A. Diez, Maneiro, Varela Pérez,Pepón, Segundo, Braulio, Benito, Vidal,Lete e Manín.

A primeira aliñación do Noya contrao Celanova foi a seguinte: Severo, Berto,Vidal, Tono, Maneiro, Vazquez, Juana-tey, David, Alfonso, Antonio e Pintos.

sta tempada será quizais unha das máis relevan-tes do fútbol noiés. O Noya S.D. estará vez porprimeira na 3ª división composta en total por 8equipos galegos, 5 asturianos, 4 cántabros e 3

leoneses.

O equipo noiés ascenderá motivado á creación de 4grupos de 2ª B, este feito, tal e como queda dito no últimoartigo, suporá o ascenso dos 5 primeiros da preferentegalega, dicir que o fútbol noiés tivo varias ocasións de subira 3ª división xogando algunhas liguiñas nos anos 40 e 50.

Pero imos a adentrarnos nesta tempada 77/78 na queparticipan 20 equipos que foron os seguintes: C.D.Gijón, Ponferradina de Ponferrada, Gran Peña de Vigo,Fabril da Coruña, R.Aviles, C.D.Siero de Asturias, San-toña de Cantabria, C.D. Turón de Asturias, S.D. Arosa deVillagarcía, Valladolid Promesas, Gimnastic de Torrela-vega, Rayo de Cantabria, Sporting Celanova, Turista deVigo, Noya S.D., Naval de Reinosa de Cantabria, Ventade Baños de León, Cambados, C.D.Lugo, e Gijón Indus-trial.

23

Futbol

Ricardo Güeto Sóñora

Noya S.D. 1977/1978

ENTREGA DA INSINIA DO CLUB A MATITO EN 1977

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 23

1ª xornada o 4/9/77 estréase o con-xunto local na 3ª división contra odevandito Celanova e o resultado e deempate 0 a 0.

2ª xornada o 11/9/77 o Noya desprá-zase a Asturias para xogar no campoSuárez Puerta contra un histórico comoera o Real Avilés. Colléitase o primeirotriunfo nesta categoría ao vencer por 1 a2 con goles de Pintos e Maneiro.

3ª xornada o 18/9/77 o Noya perdeen San Alberto contra o Fabril por 1 a 3con gol de Vázquez á saída dun corner.

4ª xornada o 25/9/77 o equipo localperde no Sardinero contra o f ilial doRacing o Rayo Cantabria por 3 a 0.

5ª xornada o 2/10/77 o Noya S.D.empata en San Alberto ante o Ponferra-dina por 1 a 1.

6ª xornada o 9/10/77 o equipo localviaxa a terras Cántabras. Esta vez vaixogar contra o histórico Gimnastic deTorrelavega perdendo no campo doMalecón por 2 a 0.

7ª xornada o 12/10/77 de novo a S.D.empataría no San Alberto 2 a 2, esta vezco equipo Asturiano de C.D. Turón.

8ª xornada o 16/10/77 outro despla-zamento do Noya a terras Cántabras, oxogo era contra o Naval de Reynosa eoutro empate, esta vez 0 a 0.

9ª xornada o 23/10/77 novamenteoutro empate por 1 a 1 esta vez nunxogo de rivalidade ante o Arosa, cheoen San Alberto e gol de Alfonso.

10ª xornada o 30/10/77 Goleada aoNoya no Angel Carro ante o C.D. Lugopor 5 a 0.

11ª xornada o 6/11/77 perde o NoyaS.D. ante un mítico do fútbol galegocomo é o Turista de Vigo por 0 a 2.

12ª xornada 13/11/77 derrota doNoya no campo da Calzada en Gijónpor 2 a 1 ante o Gijón Industrial.

13ª xornada o 20/11/77 de novo oequipo noies empata en San Albertoante o Gran peña Vigues por 0 a 0.

14ª xornada o 27/11/77 novamente o Club noiés vai a

terras Asturianas esta vez ante o f ilial do Sporting de

Gijón onde perde por 3 a 0 no campo do Molinón, dicir

que neste equipo xogaban dous Arosanos que eran Clu-

dio e Jiménez, este último sería logo internacional.

15ª xornada o 4/12/77 por f in chega unha victoria

local. Será ante o Valladolid Promesas por 1 a 0 no

campo de san Alberto.

16ª xornada o 8/12/77 cae derrotado o equipo noies

na súa visita Asturias ante o C.D. Sieiro por 1 a 0

17ª xornada o 11/12/77 de novo o equipo noies

empata no vello San Alberto, esta vez ante o equipo leo-

nés de Venta de Baños por 0 a 0.

18ª xornada o 18/12/77 goleada ao Noya S.D. en

terras Cántabras ante o Santoña por 4 a 0

24

MATITO NO BANQUIÑO DO NOYA S.D. E VARIOS XOGADORES

O NOYA S.D. EN SAN ALBERTO. ARRIBA: VIDAL, BERTO, SEVERO, TONO,VÁZQUEZ E MANEIRO. ABAIXO: ALFONSO PINTOS, P. NOVO, LETE E

JUANATEY

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 24

28ª xornada 0 5/3/78 goleada doArosa por 5 a 0 no campo da Lomba deVillagarcia.

29º xornada 12/3/78 a campanada daxornada prodúcese no campo de SanAlberto o Noya S.D. gaña ao lider ata omomento invicto por 1-0.

30ª xornada o 19/3/78 derrotanoyesa no campo do Barreiro (Vigo)ante o Turista por 2 a 0

31ª xornada o 26/3/78 seguen osempates noyeses en San Alberto estavez ante o Gijón Industrial por 0 a 0.

32ª xornada o 2/4/78 derrota noyesano campo da Florida Viguesa por 3 a 0.

33ª xornada o 9/4/78 victoria noiesaante o filial Sporting de Gijón por 2 a 1.

34ª xornada o 16/4/78 derrota noiesaen Valladolid ante o Promesas por 1 a 0no campo de Zorrilla.

35ª xornada o 23/4/78 en visperasdas festas de San Marcos, o o Noia gañaao Asturiano do Sieiro por 3 a 1.

19ª xornada 1/1/78 terminaría a primeira volta.Derrota noiesa en San Alberto por 0 a 1 esta vez ante oCambados.

20ª xornada o 8/1/77 perde o Noya en Celanova ante oequipo Orensan por 2 a 1.

21ª xornada 15/1/78 novo empate en San Alberto esteante o R. Avilés 3 a 3, decir que este partido tivo que sersuspendido na 2ª parte por causa dunha tremenda sara-biada e foi reanudado o martes día 17.

22ª xornada o 22/1/78 gran empate do Noya en Ria-zor ante o Fabril con 1 a 1 no marcador.

23ª xornada o 29/1/78 outro empate do Noya en SanAlberto, esta vez ante Rayo Cantabria por 0 a 0.

24ª xornada o 5/2/78 de novo empate, esta vez enPonferrada ante o Ponferradina no seu campo de FuentesNovas.

25ª xornada o 12/2/78 seguen os empates da S.D. nocampo de San Alberto, esta vez co Gimnastic de Torrela-vega por 1 a 1.

26ª xornada o 19/2/78 o Noya S.D. perde por 1 a 0 enTurón (Asturias).

27ª xornada o 26/2/78 seguimos con empates no nosocampo, esta vez 1 a 1 co equipo Cántabro do Naval.

25

NOYA S.D. NA TEMPARADA 1977-78. ARRIBA: SEVERO, BERTO, TONO, VÁZQUEZ, MANEIRO E NOVO. ABAIXO: BRAULIO, ALFONSO,MANIN, LETE E JUANATEY

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 25

36ª xornada o 30/4/78 outro empate do equipo noies,esta vez no campo da Balestera (Palencia) ante o Ventade Baños por 0 a 0 xa que tiña o seu campo clausurado.

37ª xornada o 7/5/78 ía rematar a liga. O Noya na suacasa, enfrontábase ao equipo Cántabro do Santoña egaña o equipo local por 3 a 1.

38ª xornada o 14/5/78 empate noiés no campo daMerced en Cambados ante o titular 3 a 3 con goles dePintos, Novo e Segundo.

Xogaron este último partido por parte do Noya S.D.:Javier, Antonio, Segundo, Diez, Vidal, David, Pintos,Benito, Varela Pérez, Alfonso e Juanatey, tamén xogaronBraulio e Novo.

Clasificación final: 1º Lugo, 2º D.Gijón, 3º Gijón I.,4º Ponferradina, 5º Gran Peña, 6º Fabril, 7º Avilés, 8ºSieiro, 9º Santoña, 10º Turón, 11º Arosa, 12º Cambados,13º Valladolid Promesas, 14º Venta de Baños, 15º Naval,16º Rayo Cantabria, 17º Turista, 18º Celanova, 19º Torre-lavega, 20º Noya S.D. que fixo estes números: X 38, G 6,E 16, P 16, G..F. 30, G.C. 59 puntos 28.

Comentario: foi unha experiencia algo tola a da 3ªdivisión Nacional. Gastouse moito diñeiro nun campio-nato que quedaba moi grande. Dicir que contra o finalafinouse un pouco sen tempo para recuperar. Nos últi-mos compases gañouse algún partido e incluso empa-touse algún fora, como nota curiosa decir que na 2ª voltanon se perdeu ningun partido na casa.

Datos: os direitos de arbitraxes eran de 3.500 ptas(árbitro) e de 750 ptas (línea), dicir que o árbitro de 2ªdivisión Fernández Torente do Colexio Cántabro naCopa cobrou con líneas incluidos arredor de 35.000 ptas.

Algún árbitro: Gómez Barril (Ourense), logo estaríaen 1ª división, González Grandal (Coruña), Carlos Pérez

26

O NOYA S.D. ARRIBA: DAVID, SEVERO, VÁZQUEZ,TONO, VIDAL, ALFONSO E DÍEZ. ABAIXO: PINTOS,P. NOVO, MANEIRO, VARELA PÉREZ E ALFONSO.

CON SEVERO BATIDO, TONO SALVA O GOL EN ÚLTIMO INSTANTE.NOYA 1 - AROSA 1.

CRÓNICA DEL DIARIO DEPORTIVO “AS” DO 1ºPARTIDO DO NOYA S.A. NA COPA DO REY

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 26

PARTIDOS AMIGABLES

Trofeo Fernández Calviño: Noya 2,Compostela 2ª B 3

Trofeo San Bartolomé (Triangular)Arosa 2 , Vista Alegre 0 e Arosa 1 ,Noya S.D. 0

Houbo ao principio de tempadaunha homenaxe ao capitán Lete polasua marcha a As Palmas para exercer asúa profesión. Xogouse un partido entreo Noya e o Negreira e gañaría o equipoda casa por 8 a 0. Logo o gran capitánvolvería a xogar no Noya.

Para o próximo artículo falaremosdo Noya S. D. 78/79 na súa andaina porPreferente onde daría outra alegria aofútbol local.

(Vigo), Arroyo (Colexio Vizcaino), Alonso Abeleiro(Lugo), foi o primer árbitro que dirixiu ao Noya en 3ªdivisión, Fernández de la Fuente (Asturiano), RogelioHernández (Colexio Oeste), Permuy Aneiros (Ferrol),González Sánchez (Colexio Cántabro), Gonzalez Gutie-rrez (Asturiano), Bello Blanco (Pontevedra), tamén che-garía a 1ª división, Fariña Godoy (Lugo), Iglesias Pena(Coruña) e outros.

Adestradores: Jose (Fabril), Quico (Cambados), Yayoe Pedrito (Gran Peña), Novoa (D. Gijón), Vicente Piquer(Siero), Viesca (Arosa), Manolín (Lugo).

Algún xogador destacado: Florín (Siero), Nuevo,Conde, beato (Valladolid P.), Pichi, Lucas, Soneira,Milucho (Gran Peña), Nando Millán e o ex noiés Mayo(Arosa), Agra, Ramoní e o ex noiés Berto (Cambados),Puscas, Fiel, Sindo (Turista), Guede e Seara (Celanova),Viti, Gelabert (R. Avilés), Dosi, Domínguez, Canelas(Lugo), Claudio, Jiménez, David (D. Gijón), Bram,Julian (Naval), Oregui, Varela, Lito, Amador (Fabril)entre outros.

COPA DO REI

Por primeira vez xoga o Noya esta competición na calnos toca co C.D. Huesca e a primeira eliminatoria seríano vello campo de San Alberto onde o Noya S.D. gañabaao conxunto de 2ª B por 1 a 0 con gol de penalti marcadopor Segundo. Naquel partido o Noya aliñou a Severo,Pepón, Vidal, Tono, Maneiro, Vázquez, Juanatey, Novo,Segundo Antonio e Pintos. Este partido xogouse nunmércores con cheo en San Alberto.

O partido de volta xógase a semana seguinte onde oNoya S.D. perde por 3 a 0 quedando eliminado xunto coequipo aragonés o seu adestrador era Luis Costa, logotécnico do Zaragoza na 1ª división.

27

REPORTAXE DO DIARIO DEPORTIVO “AS” NA TEMPADA 1977-78PARTIDO NOYA 1 - AROSA 1

PACO NOVO, PROCEDÍA DO AROSA NO 1977-78XOGADOR DO NOYA S.D.

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 27

oxe imos abordar un tema deextrema importancia e ao que,lamentablemente, ás vecesnon lle concedemos toda a

atención que deberiamos: As afecciónsoculares.

Tanto pola súa importancia, comopola súa amplitude, non sería posibleabordalo nun só artigo desta revista,polo tanto dividirémolo en dúas partes(ou quizais en tres, xa veremos....).

Para falar deste tema pedimos acolaboración dun especialista: o oftal-mólogo Doutor D. José María FandiñoFernández, que moi amablemente nosrecibe na súa consulta sita na Alamedade Noia, no edificio San Francisco.

O Doutor Fandiño é Licenciado enMedicina e Cirurxía pola Universidadede Santiago, Doutor en Medicina ecirurxía, Especialista en Oftalmoloxía eProfesor titular de Oftalmoloxía da Uni-versidade de Santiago de Compostela

R.A.- Ante todo imos satisfacer unha curiosidadepersoal. Canto tempo leva vostede atendendo a saúdedos ollos dos veciños da bisbarra de Noia?.

Dr. F.- Levo traballando en Noia dende 1988, ano noque comecei coa consulta na Rúa do Curro para logotrasladarme á Alameda en 1990

R.A.- Xa non é pouco.

E díganos, Como estamos os noieses de saúdevisual?.

Dr. F.- En xeral ben. Eu diría que teñen unha preocu-pación pola súa saúde ocular por riba da media. Isonótase en que tratan de facer revisións periódicas da súavista e que ante calquera problema acoden rapidamente óseu médico ou ao especialista.

R.A.- Qué alteracións visuais son as máis frecuen-tes?.

28

Víctor Vez Vilar

P inceladas san itar ias

As enfermidades dos ollos

VISIÓN NORMAL

Dr. F.- Como case sempre as alteracións da refracción(miopía, hipermetropía e astigmatismo), así como a pres-bicia (aparece en tódolos maiores de corenta e pico anos).

Estas alteracións son corrixibles non so con lentessenón tamén con cirurxía. Cataratas, glaucoma, dexene-ración macular asociada á idade, infeccións, traumatis-mos....

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 28

non de síntomas, e iso tamen matizado(idade, visión binocular ....), de talmodo que si unicamente nos f ixamosna existencia ou non dun defecto comocriterio para dispensar uns cristaiscorrectores teremos moita xente congafas que probablemente non as preci-sarían....

R.A.- ¿Cando debemos acudir a unoftalmólogo?.

Sempre que se aborda esta disxun-tiva se fala das dores de cabeza.

R. A.- E este o siíntoma principaldalgunha alteración visual ou hai outrosaos que deberiamos atender?.

Dr. F.- Eu penso que debemos lem-brar que o oftlamólogo é tamén unMÉDICO. Isto supón que non só diag-nostica e trata as enfermidades dosollos, senón que tamén pode chegar afacer ou complementar diagnósticosdoutro tipo de patoloxías, tales coma adiabete, hipertensión, trastornos neuro-lóxicos...

Isto quere dicir que un debe acudirao oftalmólogo non só cando atopa algomal nos seus ollos (Falta de vista, dor,irritación...), senón que debe pensar enfacelo de maneira sistemática comounha revisión de saúde cada dous anosaínda que aparentemente non teña nadanos seus ollos. Aos que xa teñen cal-quera alteración damoslle uns prazos derevisión máis curtos segundo o segui-mento que precisen.

R.A.- Falase moito do fracaso esco-lar debido a alteracións visuais nainfancia que pasan desapercibidas ouque se descobren tarde. Cando debe-rían revisarse os mais pequenos? Ecada canto tempo?.

Dr. F.- Os máis pequenos deberíanverse aos tres, seis e nove anos comomínimo, aínda que aparentemente nonteñan nada na súa vista, e en calqueramomento se se aprecia algunha altera-ción ou algunha sospeita de patoloxíaocular.

R.A.- Algún caso curioso ou algunha anécdota quenos poida contar que lle sucedera en todos estes anos.

Dr. F.- As anécdotas son tantas como días de consultateño. É ben sabido que son un home falador, isto fai quemoitos dos que acoden a consultar algún mal dos ollosteñan un pequeno momento de “plática” que pon demanifesto moitas cousas da vida... Unha anecdota quereflexa o momento social que vivimos aconteceu faráescasamente un ano, cando veu una veciña do Freixo xaentrada en anos, que resultou ter unhas cataratas que tiñaque operar. Despois de explicarlle todo e que a únicasolución para ver mellor era operarse contestoume “mirevostede, paréceme ben iso que me di, asi que eu volvopara casa e vostede faime a operación por INTERNETque xa o ten a miña neta...”

R. A.- Pensa vostede que tódolos los que levamosgafas somos todos os que as precisamos?.

Dr. F.- Non, eu penso que non levan gafas (ou lentesde contacto) todos os que as precisan, pero o peor é quehai unha porcentaxe non desprezable de xente que levagafas sen necesitalas.

R.A.- Gafas sen necesitalas.Aclárenos iso.

Dr. F.- Non hai moito que explicar. O certo e quenon todos os que teñen un defecto de refracción preci-san a utilización de cristais correctores, iso depende demoitos factores, fundamentalmente da existencia ou

29

MIOPIA

HIPERMETROPÍA

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 29

Gustaríame lembrar especialmenteque a prevención e o tratamento do“ollo vago” só se pode facer antes dosoito ou nove anos de idade, despois étotalmente inútil. Por iso é tan impor-tante revisar aos cativos nos primeirosanos de idade.

Da influencia da patoloxía ocular nofracaso escolar poderiamos falar moito,case que monograficamente....

R.A.- Tomámoslle a palabra e fare-mos un monográfico sobre este tema,pero, de momento....díganos. Qué é isodo “ollo vago”?

Dr. F.- Iso é unha situación na que unollo non desenvolve a súa capacidadevisual do mesmo xeito que o outro ollopor distintos motivos, como por exem-plo distinta graduación en ambos ollos,estrabismo.... e acabase facendo“vago”, o que tecnicamente nos chama-mos “amblíope”.

R.A.- E iso ten graves consecuen-cias co tempo?.

Dr. F.- A importancia do ollo vago

radica na facilidade que ten o seu diag-

nóstico e a sua prevención, e as graves

consecuencias que pode ter ao longo da

vida se non se pon remedio a tempo.

O ollo vago desenvólvese nos primeiros 10 anos devida, e pódese correxir tamén nese tempo, polo que émoi importante a revisión de todos os nenos neses pri-meiros anos de vida, xa que se non se fai así o neno quenon corrixe un ollo vago antes dos 9 ou 10 anos vai que-dar para toda a sua vida cunha deficiencia visual no ollosen posibilidade de recuperación.

R.A.- Que solucións aporta a oftalmoloxía?.

Dr. F.- Nós, o que facemos é establecer o diagnósticodo ollo vago en función da visión dos dous ollos, e nosuposto de que un deles o sexa determinar cal é a causa.

Unha vez coñecida a causa é determinante darlle unasolución (Se fan falta gafas poñelas, se ten un estrabismocorrexilo...) e pautar una oclusión do ollo que mellor vepara desenvolver a visión do “vago”. É fundamentalfacer isto canto antes, xa que as posibilidades de melloríason máis altas canto máis novo sexa o neno, e non hainingunha posibilidade por riba dos 10 anos.

R. A.- En xeral, nas enfermidades dos ollos é moi

importante o factor hereditario?.

Dr. F.- A herdanza cada vez tense mais en conta comoa orixe de alteracións ou enfermidades en xeral. No casoda vista isto é máis claro. Todo o mundo sabe que os paismiopes teñen f illos miopes, pero non só iso, tamén éconvinte saber que outras patoloxías coma o glaucoma,as dexeneracións retinianas... teñen un alto grado de inci-dencia hereditaria...

R.A.- Antes, vostede mencionou as intervencións

cirúrxicas para corrixir diferentes defectos visuais que

tradicionalmente se solucionaban exclusivamente con

lentes (óculos ou lentes de contacto). Cales destes pro-

blemas se poden operar e cales non?.

30

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 30

ollo detéctanse os pequenos cambios

microvasculares que poden aparecer na

diabete de forma moi precoz, e a apari-

ción dunha retinopatía pode ensombre-

cer o prognóstico da diabete e da visión

sobre todo se non se coida.

Neste aspecto temos que lembrar

que a diabete é a primeira causa de

cegueira non recuperable nos paises

desenvolvidos, o que nos dá idea da súa

importancia

R.A.- E a un hipertenso?

Dr. F.- Unha cousa parecida. A

hipertensión é a primeira causa de obs-

truccións vasculares na retina (trombo-

sis venosas ou obstruccións arteriais),

sendo estas moi perigosas para a visión.

Por outra parte o estado vascular donde

mellor se aprecia é no fondo de ollo,

polo que volvo a dicir o mesmo do valor

do prognóstico e da axuda que a obser-

vación do mesmo supón para o médico

de cabeceira ou o internista.

R.A.- Por hoxe ímolo deixar aquí.

Na seguinte entrega abordaremos

outros tema de non menos importan-

cia. Os accidentes oculares, a protec-

ción ante a radiación solar etc. etc.

Só nos resta agradecer a colabora-

ción do Dr. Fandiño e emprazalo para

unha próxima entrega de “Pinceladas

Sanitarias”.

Dr. F.- Os defectos de refracción (miopía, astigma-tismo e hipermetropía) son operables, o asunto e de queforma e ata que cantidade.

No caso da utilización do láser podemos ter comoreferencia o seu uso ata unas 10 dioptrías nos miopes, eata unhas 5 dioptrías no astigmatismo ou hipermetropía,sempre dependendo de que o paciente presente as condi-cións idóneas para a intervención. Por riba destes pará-metros temos que pensar en cirurxías máis invasivas,como o implante de lentes intraoculares.

R.A.- Son moi complicadas estas operacións?

Dr. F.- Na intervención con láser habitualmenteempregamos a técnica denominada LASIK, se as condi-cions do paciente o permiten, é moi sinxela e témola moiestandarizada, de tal xeito que cun anestésico en gotaspodemos tratar ambos ollos, tallando sobre o ollo dopaciente a lente que este precisa para correxir o seudefecto, que en definitiva é o que fai o láser. Os riscosdestas intervencions están en xeral moi controlados,sendo fundamental un estudio previo moi meticuloso,onde comprobamos que cada ollo cumpre as condiciónsnecesarias para poder ser intervido.

R. A.- Certas patoloxías crónicas, como diabete,hipertensión, se ben non son enfermidades dos ollos,teñen moita relación con problemas visuais, tal e comovostede xa apuntaba antes. Que lle diría a unha persoaque padeza diabete dende súa perspectiva de oftalmó-logo?

Dr. F.- Que o ollo é o espello da súa diabete, e queprocure coidala o mellor que poida, lembrando que nonsó ten que vixiar a glucemia, senón que tamén debe ver oseu fondo de ollo ao menos una vez ao ano. No fondo de

31

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 31

A MÚSICA NO QUIXOTE

a novela de Cervantes estánpresentes todas as modalidadesliterarias e artísticas da súaépoca e, xa que logo, a músicanon está ausente dunha obraque é importante fonte literaria

para coñecer a música da súa época,non só a popular, senón tamén a músicacortesá e culta. A música ten na novelacervantina non só efectos estéticos,mais tamén efectos terapéuticos para ocorpo e para a alma. É, a arte musical, aque expresa mellor as paixóns, os senti-mentos e as emocións. Compón os áni-mos desartellados, consola as penas eacompaña as festas: “La música com-pone los ánimos descompuestos y alivialos trabajos que nacen del espíritu”, diDorotea na I Parte da novela. O mesmoSancho lémbralle á Duquesa que“donde hay música no puede habercosa mala” (Q.,II,34). Sinalan os estu-dosos que esta visión positiva da músicaque teñen os personaxes de Cervantes,está baseada en teorías neopitagóricas eneoplatónicas de uso común na súaépoca. Isto fai que na novela se escoitencantares populares en festas campe-siñás, pero tamén cancións de moda emúsicas de cerimonia nos fastoscortesáns. Máis de cincuenta instru-mentos musicais, algúns de difícil inter-pretación hoxe, son citados ao longo daobra cervantina, e deles, máis de trintano Quixote. Instrumentos de corda epercusión, pastorís e bélicos, de rúa e decorte, de tecla e de vento. Un verdadeiro

festival musical. Neste concerto da novela é case obri-gado citar o episodio das vodas de Camacho (Q.II,19),onde se oíron “flautas, tamborinos, salterios, albogues,panderos y sonajas”, é dicir, os instrumentos típicos dasvodas populares do século XVI. Naturalmente, estamúsica servía para os bailes, nos que non faltaba a gaitazamorana, un dos instrumentos máis problemático paracoñecer o que era realmente. Parece que, en realidade,era un instrumento de corda, non de vento, lonxe pois dagaita de fol galega e próxima á zanfoña e ao mundotrobadoresco galego-portugués, que nos nosos días coñe-cemos ben polo estudo de Faustino Santalices de 1956.Procedía dunha simplificación do organistrum medieval,que se foi popularizando e acabou en mans de cegos emúsicos ambulantes.

Na novela a música ten tanta importancia que ata DonQuixote (Q.,II,54) toca e canta no episodio de Altisidora:“Halló don Quijote una vihuela en su aposento; tem-plóla, abrió la reja, y sintió que andaba gente en eljardín; y, habiendo recorido los trastes de la vihuela yafinándola lo mejor que supo, escupió y remondóse elpecho, y luego, con una voz ronquilla, aunque entonada,cantó el siguiente romance, que él mismo aquel día

había compuesto”. Acanción de don Quixote,como non podía sermenos, proclama a súaf idelidade a Dulcinea.Todos estes episodiosmusicais do Quixoteserán factor determi-nante no futuro para asdanzas de corte, para osballets, que están naorixe da ópera, e isto xadende 1614, ano no queo fidalgo é protagonistado ballet francés L’en-

32

X. Pastor Rodríguez Santamaría

Música dos galegos paraDon Quixote

En homenaxe a Prudencio Romo

JESU´S BAL Y GAY

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 32

1755), Giovanni Paisiello (1740-1816), sen esquecer a Noguerol, Picci-ni, Salieri coa súa opereta de 1771, ouDiterdoren e o español Esteve. Noséculo XIX hai, cando menos, catroóperas quixotescas, entre elas a deMendelssohn de 1827 e Il furioso, es-trenada por Donizetti en 1833. A elashai que sumar seis operetas, a óperabufa de Milpagher e as zarzuelas deVelázquez, Reparaz e Arrieta. En1869 estrena en Moscova un impor-tante ballet quixotesco Leon Minkus(1826-1917). Xa no século XX haberávarias zarzuelas inspiradas na novelade Cervantes, entre as que salienta Laventa de don Quijote de RupertoChapí. Pero nos comezos deste séculoé imprescindible o nome de JulesMassenet (1842-1912), quen puxo enescena a súa ópera Don Quichotte en1910 en Montecarlo, ópera que é amáis perdurable das protagonizadas

trée en France de Don Quichot de la Manche. Así, donQuixote e Sancho serán personaxes episódicos en moitosballets cortesáns do século XVII e de aí irán á ópera, ázarzuela, á ópera bufa e á opereta. Serán os episodios detipo metateatral os que máis xogo darán aos músicos eaos libretistas, entre eles as vodas de Camacho, queinspiraron a Donizetti en 1835, ou a estancia no pazo dosduques, sen esquecer o retábulo de maese Pedro, queinspirou a Falla en 1933.

Todo isto non vai en detrimento da loanza do silenciona novela de Cervantes, pois non se esqueza que o quemáis abraiou a don Quixote na casa do cabaleiro doVerde Gabán foi o marabilloso silencio: “Pero de lo quemás se contentó don Quijote fue del maravilloso silencioque en toda la casa había...” Silencio cervantino queglosaron Azorín e os galegos García Martí e MonteroDíaz. Silencio que o matinador don Quixote necesitapara protexer a súa vida interior. Silencio benéfico taménpara o espírito, algo inefable e solemne que non é com-patible co ruído, pero si contraste necesario para amúsica, a outra protección da alma.

MÚSICA PARA DON QUIXOTE

Xa anotamos que a obra cervantina terá acompaña-mento musical ao longo dos séculos en todos os países een todos os xéneros, xa case dende 1605. Música paraacompañar a palabra (óperas, zarzuelas, operetas e óperasbufas), para acompañar a danza (ballets), pero taménmúsica non escénica. Música composta por Donizetti,Massenet, Caldara e Barbieri, Chapí e Boulanger, Strausse Rabel, e así ata os nosos días con Cristóbal, Halffter ouLorenzo Palomo en 2006. Todas as épocas da historia damúsica contan con Quixotes, con pezas onde hai unpouco de todo, pois a grandeza da novela non sempre levaconsigo a boa inspiración musical.

Os estudosos deste tema soen dividir as pezas musi-cais inspiradas no Quixote en dous grandes grupos: asque se crearon para a escena, é dicir, para ir na com-paña da palabra, e as que se crearon para as salas deconcertos. A primeira expresión sonora do Quixote foio ballet, que elixía episodios moi concretos dada a am-plitude da novela. O primeiro nome a destacar entre osmúsicos que se inspiraron en Cervantes é o do inglésHenry Purcell (1659-1695), que en 1694 estrenou TheComical History of Don Quixote, peza da que sobreviv-en aínda hoxe nos repertorios varias cancións. Tras el,en 1719 destaca o nome de Francesco Conti, co seuDon Chisciotte in corte della duchessa, sen esquecer aomúsico francés Giller, que no mesmo ano dá comezoás operetas de tradición quixotesca. Outros nomesdestacados serían o de Bodin de Boismortier (1689-

33

ODA A DON QUIJOTE

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 33

polo fidalgo da Mancha. O libreto erade Henri Cain a partir dunha obra deJacques Le Lorraine. Ao seu caróndebe ir o nome de Manuel de Falla(1876-1946), o autor de El retablo deMaese Pedro, ballet que se estrenou enParís en 1923, nos salóns da princesade Polignac. Aínda hai que citar o

nome de Mitch Leigh, autor norteamericano do musi-cal O home da Mancha (1965), con libreto de DaleWasserman e letras de Joe Darion, un verdadeiro fitona difusión internacional de Cervantes, que ademais ti-vo unha versión cinematográfica e mesmo contou coaparticipación de Jacques Brel.

Pero non só se creou música para o Quixote no teatro,senón que tamén hai música en estado puro ao fidalgo,música programática, música sen palabras para as salasde concerto. E aquí o primeiro nome a destacar é o domúsico barroco Georg P.Telemann (1681-1767), autorda suite Don Quijote en 1759, de grande perfección téc-nica, ademais de estrenar en 1761 unha serenata sobre asvodas de Camacho. O seu camiño será seguido no séculoXIX por Anton Rubinstein (1829-1894), o grandepianista que compuxo un Quixote musical con grandevocación narrativa mais sen palabras. E tras el vén xa onome de Richard Strauss (1864-1949), quizais o máisimportante dos músicos que homenaxeou a Cervantes ataese momento, pois en 1898 estrenou en Colonia DonQuixote. Variacións fantásticas sobre un tema de carác-ter cabaleiresco, un magnífico poema sinfónico cun vio-lonchelo principal, que consta de dez variacións e unfinal. Xa no século XX escribíronse varias obras impor-tantes sobre o Quixote, entre as que destacan Don Qui-jote velando las armas de Óscar Esplá (1886-1976),estrenada en 1926; Don Quijote de Roberto Gerhard(1896-1970), unha suite instrumental de 1947; o DonQuixotte de Viktor Ulmann (1898-1944); a suiteorquestral Don Quixotte de Erik Korngold (1897-1957).Isto non esgota, nin moito menos, a música creada para ofidalgo manchego, pois aínda nos nosos días se seguen aestrenar óperas sobre a súa figura.

MÚSICA DOS GALEGOS PARA O QUIXOTE

Neste amplo repertorio musical dedicado á novelacervantina non faltan os nomes dalgúns galegos e, entreeles, destaca o de Jesús Bal y Gay (1905-1993), unlugués que foi poeta en galego, musicólogo, ensaísta ecompositor. A súa contribución en homenaxe a Cer-vantes producirase cando xa estea no exilio de México,en 1947, con ocasión do IV Centenario do nacemento doescritor de Alcalá. Ese mesmo ano publicara xa o ensaioEl retablo de Maese Pedro no número cinco da revista doexilio Las Españas e o seis de agosto do ano citado estré-nase na capital federal mexicana a obra Don Quijote.Farsa en tres actos y dos entremeses, con libreto de Sal-vador Novo (1904-1974), que é unha versión para nenosda famosa novela. Este libreto ía acompañado de músicaescénica, obra de tres compositores: Blas Galindo, Car-los Chávez e Bal y Gay. O galego musicou, en seis minu-

34

CARTEL DE 1926 PARA O RETABLO DE FALLA EN

ZU´RICH

ACTO 1 DON QUIJOTE

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 34

PAZ GAGO, José María: La máquina mara-villosa. Tecnología y arte en el Quijote,Madrid, SIAL, 2006.

Poesía, nº 45, “Cuatrocientos años de DonQuijote por el Mundo”, Madrid, 2005.

SANTALICES, Faustino: La zanfona, Vigo, IrIndo, 2000.

tos e seis segundos o acto primeiro, cunha peza en cincopartes: moderato, allegretto, seguidilla-allegro, lento elento. A obra escoitouse por vez primeira no Pazo dasBelas Artes de México, e tivo unha boa acollida, poiscoñeceu setenta e cinco representacións. Non foi esta aúnica homenaxe do lugués Bal ao Quixote, pois o vinte esete de outubro de 1947 estrenou a súa Oda a Don Qui-jote para pequena orquestra. Ese mesmo díaestrenáronse tamén as obras musicais de homenaxe aCervantes de Adolfo Salazar, José P. Moncayo, BlasGalindo e Rodolfo Halffter, e ademais repúxose Elretable de Maese Pedro de Manuel de Falla. O acto foipatrocinado polo Instituto Nacional de Bellas Artes deMéxico, dentro do VI Programa da segunda temporadados Conciertos de los lunes. Halffter estrenou Epitafio ala tumba de Don Quijote, mentres que de Moncayo oíuseHomenaje a Cervantes.

Non foi Bal y Gay o único galego en compoñermúsica para Cervantes, pois o ourensán Antonio Igle-sias (1918) fará a súa particular homenaxe tamén en1947, ano no que estrena en Lisboa A primeira saída deDon Quixote, coa Orquestra Sinfónica Nacional por-tuguesa, dirixida nesa ocasión por Pedro de FreitasBranco.

Moito menos coñecida é a música para zarzuela Lasbodas de Camacho, subtitulada “Escena dramática”, daautoría de Gregorio Baudot Puente (1884-1938), quennon era galego, pero case, pois dende 1911 era o directorda Banda de Infantería de Mariña de Ferrol e dende esadata permaneceu xa para sempre en Galicia ata a súamorte. Baudot é autor da famosa ópera Cantuxa, pero ninsequera o amplo catálogo de Luis Iglesias de Souza citaesta zarzuela.

Aínda se pode citar, para rematar, a peza para pianoBrêtema de Dom Quixote, de R. Soutelo. Non estamos,pois, os galegos ausentes da homenaxe internacional queos músicos veñen rendendo, dende comezos do séculoXVII, a Cervantes e os seus inmortais personaxes.

BIBLIOGRAFÍA

GLESIAS DE SOUZA, Luis: El teatro lírico español. I A-E, ACoruña, Deputación da Coruña, 1991.

JESÚS BAL Y GAY. Tientos y silencios. 1905-1993, Madrid,Residencia de Estudiantes / USC / Sociedad Estatal de Con-memoraciones Culturales, 2005.

MARTÍNEZ ARIAS, S.M.: “Vidas musicales de Don Quijote”,en El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha,Madrid, Anaya, 2ª ed., 2000. Edición de Ángel Basanta.

MONTERO DÍAZ, Santiago: Cervantes, compañero eterno,Ourense, Linteo, 2005.

35

VODAS DE CAMACHO POR SCLEY-DEBUXO DE

COYPEL

CARTEL DE ROCHEGROSSE PARA A O´PERA DE

MASSENET

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 35

36

Álvaro Soto Estévez

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 36

que se formula tal plantexamento equi-valen a rexeitar que as linguas sontamén signos de identidade dos pobosque as crearon e as falan, algo univer-salmente aceptado que as correntes car-petovetónicas uniformizadoras nonconseguiron desterrar da concienciacidadá; porque, entre otras razóns, sonmoitos os que sacrif icaron a súa vidapolo seu principal distintivo.

Aseverar que as linguas con máisusuarios son preferibles ás linguas conmenos usuarios equivale a negar ariqueza da diversidade. O que se agochadetrás deste postulado é a pretensión deconstrinxir a lingua minoritaria aoscenáculos literarios, transformándoa enlingua litúrxica para entretemento deeruditos. Nove longos séculos de abe-rrantes e irracionais intentos non logra-ron dobregar a vontade dos galego-falantes. Cada cidadán pertence a unhaterra e a un pobo que o condiciona, queaporta a riqueza da súa singular diversi-dade ás tendencias globais.

Pretender arrombar as linguas mino-ritarias, ademais de constituír unha pro-pensión antidemocrática, é unha mostrade horror perante a diversidade lingüís-tica, constitúe a negación de que a plu-ralidade cultural de España é o máisimportante dos seus valores e denota unsimplismo maniqueo revelador dunhaantropoloxía lingüística de extraordina-ria pobreza.

O terceiro postulado equivale anegar a existencia do imperialismo lin-

o Estado español, ocasional e decote interesada-mente chamado “Estado das Autonomías”, estáde máxima actualidade o “internacionalismo lin-güístico”, tamén denominado “imperialismo lin-güístico” ou “ideoloxía das linguas maiorita-

rias”, que se basea en tres falaces postulados: as linguasson vehículo de comunicación, as linguas con máis usua-rios son preferibles ás linguas con menos usuarios e adifusión das linguas grandes é un proceso natural deri-vado da libre elección da xente.

Os tres postulados son doadamente refutables. Afir-mar que a lingua é un vehículo ou medio de comunica-ción resulta unha obviedade que ninguén no seu sanxuízo cuestiona. Mais as connotacións pexorativas coas

37

Domingo Campos

De linguas e dereitosdos pobos

A RIQUEZA DA DIVERSIDADE FRONTE ÁPOBREZA DO UNIFORMISMO LINGÜÍSTICO

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 37

güístico. Negar a imposición lingüísticados países conquistadores e colonizado-res de América é igual que negar a his-toria. Negar a imposición do castelán enGaliza supón negar a “doma e castra-ción de Galiza” en tempos dos ReisCatólicos. Pero aínda hai máis, a aver-goñante práctica da dobre rapadoira,desacreditando o uso do galego polaexistencia dunha lingua maioritaria enEspaña, o castelán, choca frontalmentecoa defensa do uso do castelán noámbito da UE, onde existen outras lin-guas de moito máis uso. Eis unha tre-menda contradicción!

No Estado español son cada vezmáis, cualitativa e cuantitativamentenfalando, os voceiros desta ideoloxía.Tan só a xeito de exemplo citaremos aomembro da Real Academia Española,Francisco Rodríguez Adrados, quen noartigo El español en España (ABC, 04-03-05) ousa pedir nin máis nin menosque a derrogación da lexislación lin-güística das “Autonomías”; é dicir, paraeste académico a sentenza do TribunalConstitucional do ano 1.994 referen-dando a bondade do modelo lingüísticocatalán constitúe todo un acto deinconstitucionalidade.

O Estado español, iso que taménchamamos España, esa España coa quemoitos facendo un cínico exercicio demaniqueísmo enchen a boca, nace decatro pobos con culturas diferenciadas,coas correspondentes linguas, queconstitúen -é preciso salientalo- omellor medio de interpretación e expre-sión da súa singular realidade e o seumáis importante distintivo. Afirman oslingüistas que son máis de 6.000 as lin-guas que se falan no planeta. Procede,pois, a pregunta: se no mundo haimenos de 200 estados independentes,por que existen tantas linguas? A res-posta é única: porque o plurilingüísmo éo reflexo da enorme diversidade cultu-ral que se dá a nivel mundial e o mono-lingüismo é a excepción.

Hoxe os galegos posuímos, aínda, un

idioma propio, grazas aos nosos devanceiros que o man-tiveron vivo ao longo da historia, malia as múltiples difi-cultades sociais e políticas que sufriron. Vivimos nunEstado plurilingüe e queremos ver reflectida esa riquezano ámbito da política. Avecíñanse datas cruciais para apresenza do galego no Congreso dos Deputados, com-posto, lembrémolo, en base á soberanía popular emanadadas urnas no conxunto de pobos de España. Se se veta ouso das linguas minoritarias nas cámaras da soberaníapopular producirase unha nova aldraxe aos pobos depo-sitarios destas linguas e os radicalismos periféricos dis-porán de máis argumentos e razóns para “marcharse” deEspaña. Pola contra, se se dá un debate sereno, pausado,asisado e alonxado da falsa demagoxia do catastrofismoapocalíptico resultará factible acomodar as linguas noseo das institucións sin máis efectos negativos que aperrencha dun fato de cavernícolas radicais que se crenposuidores en exclusiva das esencias de España e ter queinstalar un sistema de tradución ao servizo de parlamen-tarios e senadores.

As institucións representativas da soberanía popularnon deben ser a fiestra do borreguismo, senón a expre-sión xenuína de intelixencia, respecto e civilización. Istodeben telo moi presente todas as formacións políticas,sobre todo algunha, porque cando berran e non debaten,

38

COUSAS DA VIDA. R. CASTELAO

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 38

cando ofenden e non estimulan, cando presionan enon respectan non contribúen a mellorar o plura-lismo e a liberdade, senón que magnifican o campoda irreverencia e o despropósito ata o inf inito.Mais, a anquilose crónica que padece algún partidocondúcenos a pensar que a presenza das linguas porséculos marxinadas nas institucións democráticasdo Estado está aínda moi alonxada de ser unha rea-lidade. Pensar o contrario constitúe unha utopía.

E nós? Estamos dispostos a renegar ledamentedo patrimonio cultural que explica a nosa xenealo-xía? Desexamos que os nosos fillos se convirtan enescravos impedidos para o gozo intelectual queproporciona a condición de posuidores dunha lin-gua secular? Adoita repetirse que os pobos queesquecen a súa historia están condenados a repetila;mais, os que nin tan sequera a aprenderon estánirremediablemente abocados a convertérense en pó,en sombra, en fume, en nada. E mentres camiñamoscara á extinción os bárbaros relámbense de gozo!

39

Águeda Bolaño González

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 39

as múltiples pegadas quedeixaron os numerososnoieses que participaron nadescoberta, conquista e

explotación do Novo Continente, tantoen forma documental como material,quizais sexan as doacións de dous delesá igrexa parroquial de Noia as manifes-tacións máis valiosas e, sen dúbida, asmáis vistosas de todas elas, tanto polometal precioso no que están realizadas,como polo seu indubidable valor esté-tico. Trátase dunha custodia e un cálizdos ss. XVII e XVIII respectivamente,que forman parte do importantísimotesouro artístico de S. Martiño.

A primeira delas, a custodia (ver foto 1), que servepara sacar en procesión a Sagrada Forma o día de Cor-pus, é un ostensorio de gran tamaño –un metro de alto-de prata sobredourada, repuxada e cicelada, con xemasengastadas de todo tipo, elaborada en Antwerpen, acidade que nos coñecemos por Amberes, polo artíf iceFilipe Avermans, no ano 1687, por encargo de D. Anto-nio de Lobeira e Caamaño, nomeado gobernador do cas-telo de Guaiaquil polo último monarca dos Austrias,Carlos II, segundo a inscripción que leva na base1 na queademais fai engadir a súa pertenza a “la Casa de los Cor-teses de Sottomayor“, en referencia ao pazo da Pena doOuro, en Bergondo, da que era orixinario.

O seu pé lobulado leva unha base calada coa inscrip-ción na que f iguran os datos antes citados e, na partesuperior, xunto cun par de voluminosas cabezas deanxos, dous relevos repuxados que representan a Derra-deira Cea e a Arca de Noé, (ver foto 2), clara alusión áorixe mítica de Noia e emblema do noso escudo desdeépoca medieval.

O hastil é unha representación dunha das VirtudesTeologais, a Fe, f igura feminina que porta un cáliz naman dereita e unha cruz, mentres ergue a man esquerdasemellando soster sobre a súa cabeza o expositor.

Este expositor, rodeado de flamantes raios, descansasobre unha base de nubes das que penduran graciososanxelotes e acios de uvas (ver foto 3) que ademais de serun despregue de barroquismo, polo que comporta deefectismo é tamén un alarde de preciosismo na pormeno-rización dos detalles e exquisitez no modelado. Vai flan-queado o disco central polas figuras das outras dúas vir-tudes, a Esperanza e a Caridade, a dereita e esquerda res-pectivamente, que repiten o suave modelado das faccións

40

Xoán X. Mariño

Prata americana para S. Martiño

1 Chamoso Lamas, M. Catálogo da exposición inagural .Museo dasPeregrinacións. Santiago, 1965. Páx. 87.FOTO 1. CUSTODIA PROCESIONAL

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 40

acanto, ó que segue un hastil que pre-senta a novidade do seu nó cúbico,fronte aos acampanados do barroco,ornamentado cun florón en cada unhadas caras laterais.

A copa, dividida en dúas partes porun anel circular, ten forma troncocónicana parte superior e globular na inferior,con delicada decoración cicelada decarácter neoclásico, xa lonxe da con-cepción rococó que aínda dominaba noscálices de Xacobo Pecul, o máis desta-cado orfebre desta época en Galicia. Anovidade do nó cadrado vai ter moitofuturo no s. XIX e repetirao con granéxito o prateiro madrileño Lucas deForo no fermoso cáliz de ouro e diama-tes, doado polo arecebispo Múzquiz ácatedral de Santiago en 18193.

da imaxe do hastil, pero engadindo os perfís máis diná-

micos que o voo das teas lles imprime e, que pola súa

parte, tamén semellan soster coas súas mans o remate

formado por nubes, anxos, a figura do Deus-Pai na parte

central e, sobre ela, no remate da custodia, unha coroa

ateigada de pedras preciosas e unha pequena cruz no

cume.

A segunda das pezas de ourivería de S. Martiño que

ten orixe americana é o Cáliz da Soedade (ver foto 4),

denominado así por pertencer á cofraría da Virxe da Soe-

dade. Foi doado á mesma por D. Xoaquín Romero,

segundo se pode ler na inscripción que leva na base e di

así: “LO DIO Dn JOAQn ROMo CAMo (Caamaño)

ALGUAZIL Mor (maior) ? MEXICO Pa (para) EL

SSmo (Santísimo) Y N. (nuestra) S. (señora) ? LA

SOLEDAD ? NOIA. ANO ? 1794”.

Trátase dun elegante cáliz de estilo imperio, máis ou

menos puro,2 de prata sobredourada cuxo pé está for-

mado por un plato circular, de perfil convexo e un corpo

acampanado na parte superior, decorado con follas de

41

FOTO 2. ARCA DE NOE´ NA CUSTODIA DE S. MARTIN˜O

FOTO 3. CUSTODIA, DETALLE

FOTO 4. CÁLIZ

2 LópezVázquez, J.M. Tipoloxías da ourivería.En “Galicia renace”. Catálogo da exposiciónGalicia Terra Única . Santiago de Compostela,1997.

3 “Cáliz de Múzquiz”. En VV.AA. Galicia noTempo. Santiago de Compostela, 1990. Páx.368

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 41

21 de Outubro de 2008 inau-gurarase of icialmente noCentro Europeo de PartículasElementais (CERN) de

Xenebra o acelerador que acadará aenerxía para as partículas aceleradasmeirande que xamais anteriormente seacadara. Se trata do chamado colisiona-dor de hadrons o LHC (large hadroncollider). A velocidade que acadarán aspartículas será practicamente a da luz.Os primeiros datos dos experimentosobteranse probablemente no verán de2008. O orzamento total do LHC é de6000 millóns de euros. A este presu-posto contribúen non só os vinte paísesmembros do CERN, entre os que estáEspaña dende 1983, senón tamén outrospaíses como China, India, Rusia, USA,Xapón que non quixeron quedar fóradesta importante empresa.

O acelerador vai nun túnel escavadoa cen metros de profundidade ao longodunha circunferencia de 27 Quilóme-tros de perímetro. O acelerador con-siste nun conxunto de cavidades super-condutoras, de imáns e de campos elec-tromagnéticos que ademais de aceleraras par tículas as manteñen nas súasórbitas circulares ao longo da devan-dita circunferencia. As partículas ace-leradas serán protóns e núcleos atómi-cos como o chumbo. As partículas soninxectadas de tal xeito que poidan cir-cular no acelerador dos feixes de partí-culas en sensos opostos. En catro pun-tos da circunferencia provócase a coli-sión dos dous feixes de partículas en

sensos opostos. Ao redor dos catro puntos de colisión secolocan os diversos instrumentos que permiten estudaro que sucede na colisión detectando e identif icando onúmero, características e clase de partículas producidasna colisión. O conxunto da instrumentación nos catropuntos constitúen os catro grandes detectores: ATLAS,CMS, LHCb e ALICE. O aspecto destes detectores émoi espectacular, ocupando cada un, un volume equiva-lente a un edificio de oito pisos. O conxunto do acelera-dor xunto aos detectores constitúe unha obra de enxeñe-ría de grande magnitude, que asombra a calquera visi-tante.

Un feixe de partículas ten unha intensidade de variosmiles de partículas por segundo que choca contra outrode condicións similares dando lugar a millóns de coli-sións producindo en cada colisión moitas partículas (enchumbo contra chumbo máis de dez mil). Os detectoresdeben ser capaces de separar cada colisión individual edetectar as partículas que se producen en cada unha. Istoimplica a creación dunhas tecnoloxías sofisticadas naconstrución da instrumentación necesaria, así como odesenvolvemento de tecnoloxía da información capaz dealmacenar e procesar toda esa inxente informaciónobtida nos detectores. Para iso se creou unha rede mun-dial en varias institucións cooperando co CERN para odesenvolvemento da tecnoloxía GRID na que traballancoherentemente multitude de ordenadores. O CERNsempre foi punteiro en TIC, non hai que esquecer que aweb foi creada alí en 1.988. Outras tecnoloxías como asde ultravacio, materiais, soldaduras de precisión, ensam-blaxes mecánicas, fotónica, calorimetría, crioxenia,supercondutores, microchips, nanotecnoloxía, metrolo-xía, aplicacións médicas, se desenvolven creando novosnichos de aplicabilidade. O CERN é un creador de tecno-loxía de primeira orde. A Física de Partículas xera moitasaplicacións incluíndo as dos medicamentos. Instrumen-tación como TAC (tomografía axial computerizada),

42

Carlos Pajares

O acelerador meirandedo mundo

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 42

dende unha única forza na orixe, ascatro forzas coñecidas hoxe en día (gra-vitatoria, electromagnética e dúas exis-tentes a escala dos núcleos, as chama-das feble e forte). Unha das prioridadesmáis fundamentais da materia é a da súamasa. A masa dos corpos é a resistenciaque presentan ao cambio do move-mento. Se están parados necesitaraseunha forza para movelos tanto máisgrande como masa inerte teñan os cor-pos. Igualmente para un corpo se nece-sita unha forza para frealo tanto máisgrande como grande sexa a súa masa.No proceso de diferenciación é funda-mental como se orixinan a diferenza demasas das partículas e os seus constitu-íntes os quarks. Pénsase que esa dife-rencia se debe á existencia dunha partí-cula singular e non atopada ata o deagora, a chamada boson de Higgs ( nahonra do físico escocés que a propuxo).A interacción desta partícula co resto éa causante das diferenzas das masas.Descubrir esta partícula é un dos obxec-tivos máis desexados do LHC.

Se existe esa partícula hai moitasrazóns para pensar que debían existirtoda unha serie de partículas novas, aspartículas supersimétricas. Cada partí-cula coñecida actualmente tería unhapartenaire supersimétrica. Haberíamáis partículas por coñecer que coñeci-das. Aos fotóns, as partículas da luz,corresponderíanlles os fotinos, aoselectróns os s-electróns e asía con todasas partículas. É preciso falla dicir que asúa detección no LHC é outro dos gran-des obxectivos.

MATERIA ESCURA E ENERXIAESCURA

Os datos astrofísicos dos últimosanos reveláronnos que só un tres porcento do Universo está formado pormateria ordinaria, é dicir, pola materiausual que coñecemos. Ata un 27% estáformada por materia escura. Baixo estadenominación indícase que a materiaque non emite ningunha radiación e que

PET, gammagrafía teñen a súa orixe nos detectores e ace-leradores de partículas.

PRIMEIROS INSTANTES DO UNIVERSO. Por queé necesario acelerar as partículas con tanta enerxías?. Oobxectivo é investigar o máis pequeno da materia paracoñecer a partir dos constituíntes últimos da materiacomo se forman primeiro as partículas elementais e des-pois o resto da materia. Queremos, xa que logo coñeceros ladrillos e a argamasa a partires dos cales se constrúetoda a materia ordinaria. Do mesmo xeito que paraexplorar o corpo humano usamos os Raios X que nonson máis que fotóns, as partículas da luz, cunha lonxi-tude de onda menor que as dimensións das partes docorpo que queremos ver, para explorar o interior das par-tículas elementais que teñen unhas dimensións pequeni-ñas da orde dunha dez billonésima de centrímetro (a esacantidade chámaselle un Fermi), necesitamos iluminarcon algo que teña unha lonxitude de onda aínda máispequena. Calquera partícula cunha enerxía determinada,de acordo á Mecánica Cuántica, leva asociada unha ondacunha lonxitude de onda inversamente proporcional áenerxía da partícula. Xa que logo para explorar o interiordas partículas das que queremos observar o seu interior.Resumindo, facémoslles unha especie de radiografía.

Un dos grandes detectores do LHC, ALICE, ten comoobxecto estudar os primeiros instantes do Universo. Enefecto, nos primeiros instantes a unhas cen millonésimasde segundo despois da grande explosión (Big Bang)orixe do Universo, se cre que o Universo estaría formadopor unha sopa dos constituíntes da materia a unha ele-vada temperatura. A medida que o Universo se expande,se enfría, condensando e formando as partículas elemen-tais e despois os núcleos, átomos e demais estruturas damateria. A evolución do Universo é coma unha pota moiquentiña onde se cocen os constituíntes da materia. Nochoque de dous núcleos atómicos moi pesados coma oChumbo a moi altas enerxías se espera reproducir unhascondicións similares ás que tivo o Universo primitivo. Oestudio do enfriamento desa sopa de constituíntes (quarks e gluons) obtida no choque pódenos revelar comoos quarks e gluons forman a materia ordinaria.

EVOLUCIÓN DO UNIVERSO E DIFERENCIACIÓNDA MATERIA.

O proceso de evolución do Universo non vai só dendeo máis pequeno ata as estruturas máis grandes, senón quetamén é un proceso de diferenciación que vai dende osimple e indivisible, onde todo é igual ata unha grandevariedade de partículas elementais. Tamén evoluciona

43

AL N. 29 14/2/08 18:27 Página 43

só é detectada polos seus efectos gravi-tatorios sobre outra materia. Estásituada no halo das galaxias, é dicir, naperiferia. O resto do Universo, é dicir o70% é a enerxía escura responsable daaceleración da expansión do Universo,aceleración detectada nos últimos anos.Noutras palabras, do Universo só coñe-cemos o 3%, ignorando o resto. Osterrestres non só non somos o centro dosistema solar ( como mostraron Copér-nico e Galileo) nin o da nosa galaxia(estamos na periferia da Vía Láctea) nindo Universo senón que ademais a mate-ria da cal estamos construídos é unhaminoría no Universo.

Coñecer que a materia escura é aenerxía escura é un obxectivo funda-mental da Ciencia actual. Unha dasprincipais candidatas a materia escura

é a máis lixeira das partículas supersimétricas mencio-nadas antes. Doutra banda pénsase que a detección deHiggs, coñecer a súa interacción co resto de partículas,pode desvelarnos claves sobre a misteriosa enerxíaescura. O LHC pode axudar a desvelar estes grandesinterrogantes.

Como vemos os fins que perseguen no LHC son deinvestigación básica sen aplicación algunha. Senembargo polo camiño se desenvolven toda unha serie detecnoloxías punteiras que se aplican a casos moi diferen-tes ás Partículas Elementais.

Galicia contribúe activamente nos grandes experi-mentos do CERN dende hai 25 anos. En dous dos detec-tores do LHC , LHCb e ALICE, hai equipos da Universi-dade de Santiago de Compostela. O 10 de novembro de2006 o presidente de Galicia, Emilio Pérez Touriño, visi-tou o CERN e comprobou a activa participación galeganesa impresionante e apaixonante empresa científica etecnolóxica chamada LHC

44

Alicia Vázquez Rodríguez16 anos

AL N. 29 14/2/08 18:28 Página 44

45

Sabela Nogueira Rodríguez

AL N. 29 14/2/08 18:28 Página 45

46

Poes ía

Alejandro Bralo

Niño del cielo

Vuelves desnudo en la nochede mis recuerdos ,los ojos de alma ,el cuerpo de viento ,

El llanto apagadonos hurta el momento ,te marchas muy lejos,mecido en el viento ,

Cruzados destinosnos roban el tiempo ,no pude abrazartemi pequeño cielo ,

Sonrisa en tus labios ,llanto lastimero ,que pronto te fuistemi dulce Angel Bello.

Abiertas las alas ,volando muy lejos ,las nubes celosas ,cubrirán tu cuerpo .

Estiras tu manola tomo en mis dedos¿ Como reternerte?¿ Como puedo hacerlo?

Me rompo en pedazos ,tu llanto es veneno ,no llores mi niño ,tu llanto no quiero .

Envuelto en la nadaagotado el tiempotu vida se escapa ,no quiero entenderlo .

No me dejas nadami angel de vientoni una mirada ,ni una luz, ni un gesto.

Nada de ti queda ,de ti nada tengosólo la promesa ,de tu rostro bello.

Tanta lágrima, hijo ,tanto llanto ,tan poco tiempo,el destino nos impideni querernos un momento .

Mi pequeña luz del almatú te marchas, yo me quedo ,ni tan siquiera un abrazopara aprender al recuerdo.

Tu jaula de airefrontera de viento me impide besartemi pequeño cielo.

Alma pura, carne propiaángel puro, Niño bello sin futuro , ni pasadoduerme tu sueño de viento

Ríe, mi bien, Angel mío ,y abandona el sufrimientoya no vuelvas la miradavuela en tu noche de cielo.

A mi hijo

AL N. 29 14/2/08 18:28 Página 46

47

Pomponius Mela

Recunchos de Noia

No barrio noiés do Campo das Rodas, a fábrica de conservas alimenticias “LA NOYESA” dos señoresJ.CAAMAÑO y Cª (Félix García Somoza, sucesor), foi un modelo na súa clase. A histórica edificación -aínda hoxe en pé- simboliza a puxanza industrial daquela Noia que vivía dun mar xeneroso, con industriaisemprendedores que inzaron de fábricas as ribeiras da vila para convertela nun foco de produción e refuxiode centos de persoas relacionadas co mundo da pesca.

* Imaxes sacadas da publicación El Álbum Nacional. Revista ilustrada ( Madrid, 1896).

FUNDADOR E SUCESOR DA FÁBRICA.

FÁBRICA DE CONSERVAS “LA NOYESA”.

TALLER DE SOLDADURA

AL N. 29 14/2/08 18:28 Página 47

48

Os nosos l ibrosXerardo AgraFoxo

Clodio González PérezXosé María Álvarez Blázquez 1915-1985Edita: Toxosoutos / 23x15 cm. / 182 páx.

Esta documentada obra constitúe a primeira achega bio-gráfica sobre o persoeiro que, segundo a decisión tomadapola Real Academia, será homenaxeado o Día das LetrasGalegas 2008.

Despois dun breve preámbulo, onde se explican os moti-vos que levaron ao prolífico investigador a mergullarse navida deste escritor, o libro divídese en cinco grandes capítu-los: Entre Tui e Pontevedra. Fronte ao mar de Matín Codax,Poeta, escritor e erudito, Libros, artigos, premios, nomea-mentos e Epílogo.

A obra vai acompañada con numerosos documentos,fotografías, reproducións das portadas dos seus libros, tes-temuñas do escritor, escolmas das súas mellores poesías eunha ampla e necesaria bibliografía.

Sen dúbida estamos ante un salientable estudio paracoñecer a vida e a obra deste recoñecido autor -pai dostamén escritores Xosé María e Alfonso Álvarez Cáccamo-que sen dúbida recibirá numerosos homenaxes durante oano 2008.

Antonio PiñeiroTres contos da guerraColección Bourel / 19x13 cm. / 66 páx.

Este libro é unha coidada peza de artesanía, unha obraúnica nestes tempos dominados polas présas. Os cen exem-plares tirados polo profesor e autor ribeirense foron pregados,montados, cosidos e engomados, un por un, á man.

Esta coidada obra consta de tres breves relatos titulados:Made in England, Entre cascallos e Conto anónimo. Os tresestán escritos dunha maneira precisa e contundente. A esté-tica ascética, o emprego de personaxes anónimos e a descri-ción das paisaxes urbanas son outras das características dapresente obra. Neles reflíctense tres espazos xeográficos dife-rentes: a vila mariñeira de Ribeira durante a posguerra, unhacidade de Alemaña acosada polas bombas e un lugar deXapón instantes antes de recibir o lume dunha bomba atómica.

Malia que a temática argumental é a guerra e as súas terri-bles consecuencias sobre a poboación civil, os tres episodiosdestilan un estimulante alento poético e unha ollada delicadasobre uns personaxes sutilmente esbozados.

A páxinas deste libro ilumínase con tres fermosos e inspira-dores gravados realizados polo pintor Julio Catalán.

AL N. 29 14/2/08 18:28 Página 48