TAZA TAR 1-59-bet · 2018. 9. 8. · yaki pîyåzddàn tu’skån wàqi’tlàri’ndà dizå...

TARIYXTAN GU’RRIN’LERUluwmà wortà bilim båriw måktåplårinin’

5-klàsi’ ushi’n sàbàqli’q

Wo’zbekshe yekinshi bàsi’li’mi’na sa’ykesqaraqalpaqsha basi’li’m

O’zbekistan Råspublikàsi’ Õàli’q bilimlåndiriwministrligi ta’råpinån tàsti’yi’qlàng’àn

Shîlpàn àti’ndàg’i’ bàspà-pîligràfiyali’q do’råtiwshilik u’yiÒashkent – 2015

2

Tema boyi’nsha ali’ng’an bilimlerdi si’nap ko’riw ushi’m sorawlar.

Òåksti woqi’p, tu’sinip u’yrånin’.

Juwàpli’ rådàktîrlàr:

Î. Ìawlånîv — Àvlàni’y àti’ndàg’i’ ÕÒÕQÒÌÎÌI tàriyõ kàfådràsi’prîfåssîri’, tàriyõ ilimlårinin’ dîktîri’.

P i k i r b i l d i r i w s h i l e r :

À. Hàzràtqulîv — tàriyõ ilimlårinin’ dîktîri’;Sh. Ergàshåv —Tariyx ilimlerinin’ kandidati’;

À. Õidirîv — O’zbekistan Ìilliy univårsitåti O’zbekistan tàriyõi’ kàfådràsi’ni’n’u’lkån woqi’ti’wshi’si’.

© U. Jurayev ha’m basqa., 2015© Sholpan ati’ndag’i’ BPDU’, 2015

UO‘K: 372.893=512.121(075)KBK 63.3(5O‘zb-6Kar)ya72

J 96

ISBN 978-9943-05-739-5

Sha’rtli belgiler

Òåksttå ushi’ràsàtug’i’n tàriyõi’y shàõslàr, wori’nlàr ha’màtàmàlàrdi’ bilip àli’n’.

Wo’zin’izdi si’nan’.

Avtorlar:

U. Jurayev, Q. Usmonov, A. Nurqulov, G. Jurayeva

Sabaqli’qti’n’ metodikali’q quri’lmasi’ G. Jurayeva ta’repinen islengen.

«Respublikali’q maqsetli kitap qori’ qa’rejetleriyesabi’nan basi’p shi’g’ari’ldi’».

3

KIRISIW: TÀRIYÕI’Y WO’TMISHSIZ KÅLÅSHÅK JÎQ

Wàtàn tà’riypi: Wàtàn! Bul so’zdin’ to’rkinindå bir du’nyamàg’ànà jàti’r. Wàtàn — à’ziz ha’m muqa’ddås jurt.

Yeste saqlan’!

«Wàtàn» — àràbshà so’z bîli’p, ànà jurt dågån ma’nini àn’làtàdi’.

Wàtàn — biz tuwi’lg’àn ma’kàn. Kindik qàni’mi’z tàmg’àntîpi’ràq. Wàtàn — bul àlti’n båsik. Àtà-ànàmi’z, tuwi’sqànlàri’mi’zha’m dîslàri’mi’z bånån birgå jàsàp àti’rg’àn jårimiz. Bàbà-làri’mi’zdi’n’ izlåri qàlg’àn jår.

Insanni’n’ qa’lbi, arzi’w-u’mitleri, quwani’shlari’ ha’m keleshegiWatan menen ti’g’i’z baylani’sli’. Wàtàn — jàsàp àti’rg’àn qàlàn’i’zha’m àwi’li’n’i’z.

Ìuqa’ddås «Wàtàn» so’zi qa’dirdàn «ànà» so’zi månån tån’dåyturàdi’. Såbåbi, ha’rbir àdàmni’n’ ànàsi’ bir àdàm bîlg’àni’ndày,Wàtàni’ dà biråw.

4

Siz kinîfilmlårdå ha’r tu’rli såbåplår månån uzàq mu’ddåt shåtyellårdå bîli’p, wo’z Wàtàni’nà qàytqàn àdàmlàrdi’n’ sàmîlyottànyaki pîyåzddàn tu’skån wàqi’tlàri’ndà dizå bu’gip ànà Wàtàni’ni’n’tîpi’ràg’i’n su’yip ha’m ko’zlårinå su’rtkånin ko’rgånsiz. Bulko’rinis wolàrdi’n’ Wàtàng’à bîlg’àn muhàbbati’ni’n’, Wàtànni’n’ta’jim yetip si’yi’natug’i’n muqàddås yekånliginin’ àyqi’n u’lgisibîli’p tàbi’làdi’.

O’zbekistan — bizin’ Wàtàni’mi’z. O’zbekistan wo’tmishtåÒuràn, Ìàwàràwnnàhr ha’m Òu’rkstàn atlari’ menen àtàlg’àn.Mi’n’ ji’llar dawami’nda ma’mleketimiz aymag’i’nda ha’r qi’yli’dinler ha’m ma’deniyatlarg’a iye bolg’an insanlar ti’ni’sh-tati’wjasag’an. U’lkemiz wo’zinin’ go’zzàl ta’biyati’, wo’nimdàrtîpi’ràg’i’, tàwsi’lmàytug’i’n bàyli’qlàri’ månån ba’rhamaha’mmenin’ di’qqàti’n tàrti’p kelgen.

Òån’i-tàyi’ jîq bul go’zzàl bîstàn,Da’stànlàr tilindå gu’listàn,O’zbekistan dåp wol àtàlàr,Woni’ su’yip ha’mmå tilgå àlàr.

(H. Alimjan)

Ha’tte Watani’mi’zdi’ basi’p alg’anlar da xalqi’mi’z jaratqan bayma’deniyati’na ta’n bergen. Mine usi’ jerde ko’p a’sirlerdawami’nda ja’ha’n ma’deniyatlari’ bir-birin bayi’tqan.

Watani’mi’z u’sh mi’n’ ji’lg’a shamalas tariyxqa iye. Bulda’wirlerde ma’mleketimizden du’nya ju’zi i l iminin’rawajlani’wi’na biybaha u’les qosqan ulli’ ilimpazlar, ali’mlar jetisipshi’qti’. Siz woqi’wshi’lar bolsa Wàtàni’mi’z O’zbekistanni’n’kålåshågisiz. O’zbekistan du’nyani’n’ àldi’ng’i’ ma’mlåkåtlårinin’biri bîli’wg’à umti’lmàqtà.

Bul ulli’ màqsåtlårdin’ a’målgå àsi’wi’ndà Wàtàni’mi’z Sizgåha’mmå ha’wås yetkendey pårzånt bîli’p jåtilisiwin’izgå isånimmenen qaraydi’.

«Òàriyõi’y wo’tmishsiz kålåshåk jîq». Du’nya ju’zindegibasqi’nshi’ ku’shler qaysi’ bir xali’qti’ wo’zine bag’i’ndi’rmaqshi’,

5

boysi’ndi’rmaqshi’ bolsa, da’slep woni’n’ u’lken bayli’g’i’ milliyqa’diriyatlari’, tariyxi’ ha’m ruwxi’y bayli’g’i’nan ayi’ri’wg’auri’nadi’. Jurtbàsshi’mi’z Islàm Kàrimîv wo’zinin’ «Jîqàri’ma’nàwiyat — jån’ilmås ku’sh» kitàbi’ndà, «Wo’z tàriyõi’nbilmåytug’i’n, kåshågi ku’nin umi’tqàn millåttin’ kålåshågi jîq» dåpbiykàrg’à àytpàg’àn. Pråzidåntimiz Islàm Kàrimîv ta’råpinånàyti’lg’àn bul hikmåtli so’zlår Sizdi Wàtàni’mi’zdi’n’ tàriyõi’ntårån’ u’yråniwgå bàg’dàrlàydi’. Wàtàni’mi’zdi’n’ wo’tmishi ulli’,woni’n’ kålåshågi de ulli’. Wo’tmishtågi ulli’li’q nålårdån ibàràtyekånligin ha’m kålåshåktågi ulli’li’q jîli’ndà qàndày quri’li’sjumi’slari’ a’målgå àsi’ri’li’p àti’rg’ànli’g’i’n tàriyõ pa’ninbasqi’shpa-basqi’sh u’yråniw àrqàli’ bilip àlàsi’z.

«Òàriyõtàn gu’rrin’lår» sàbàqli’g’i’ månån islåsiw. Qîli’n’i’z-dàg’i’ sàbàqli’q sizdi tàriyõti’n’ si’rli’ a’låminå sàyaõàtqà jåtåklåydi.Siz temalardi’ u’yråniwdån àldi’n wolàrdi’n’ bas atamàsi’nà itibàrbårip woqi’n’.

«Yestå sàqlàn’» dåp tuwri’ to’rtmu’yåshlik ishinå jàzi’lg’ànlàrdi’yeslåp qàli’wg’à ha’råkåt yetin’.

«Di’qqàt pånån woqi’n’» tàpsi’rmàsi’ Sizdi tuwri’ to’rt mu’yåshlikishindågi tåkstti di’qqàt pånån woqi’wg’à bàg’dàrlàydi’. Woqi’pshi’qqànnàn kåyin woni’n’ màzmuni’ hàqqi’ndà pikir ju’rgizin’.

Sàbàqli’qtàg’i’ «Wo’zin’izdi si’nàn’» tàpsi’rmàsi’ Sizin’ sàbàqtààlg’àn bilimin’izdi båkkåmlåwgå õi’zmåt yetådi.

Sàbàqli’qtàg’i’ «Wo’z båtinshå jumi’s» ushi’n berilgen tàpsi’r-màsi’nàn qàndày màqsåt ko’zdå tuti’lg’àni’nà itibàr bårin’. Wolbilimin’izdin’ àynàsi’ yekånligin umi’tpàn’.

«Àtàmàlàr màzmuni’n bilip àli’n’» tàpsi’rmàsi’ biykàrg’à kirgizil-mågån. Atamalardi’ wo’z worni’nda qollani’w ushi’n wolardi’n’ma’nisin bilip ali’wi’n’i’z za’ru’r boladi’. Sizin’ wa’ziypàn’i’zàtàmàlàrdi’n’ àti’n ha’m màzmuni’n puqta bilip àli’w bîli’ptàbi’làdi’.

Sàbàqli’qti’n’ «Sîràw ha’m tàpsi’rmàlàr» bo’limi Sizdi kålåsisàbàqqà tayarlani’wi’n’i’zg’a ja’rdem beredi.

Sabaqli’qti’ abaylap uslan’. Sebebi, sizden keyin bul sabaqli’qtanu’kelerin’iz paydalanadi’. Bul Sizin’ woqi’wshi’li’q wazi’y-pàn’i’zdi’n’ biri yekånligin barqullà yeste saqlan’.

6

Sîràw ha’m tàpsi’rmàlàr

1. «Wàtàn» tu’sinigin ta’riyplåp bårin’. Siz sàbàqtà bårilgån tu’sinikkå ja’nånålårdi qîsqàn bîlàr yedin’iz?

2. «Òàriyõi’y wo’tmishsiz kålåshåk jîq» dågån ibiràtli’ so’zdin’ màzmuni’hàqqi’ndà nålårdi àytà àlàsi’z?

3. Watan haqqi’nda qanday qosi’qlardi’ yadladi’n’i’z?4. Mektebin’iz kitapxanasi’nan Watani’mi’zdi’ du’nyag’a tani’tqan ulli’

tulg’alar, watandi’ su’yiwshi qaharmanlar haqqi’ndag’i’ kitaplardanwoqi’n’ ha’m wolardi’ ayti’p berin’?

WO’Z BÅTINSHÅ JUMI’S

U’ydå àtà-ànàn’i’zdàn ispàn jàzi’wshi’si’ Migel de Sårvàntåstin’ to’mendegiso’zlårinin’ ma’nisin tu’sindirip båriwin sîràn’: «Òàriyõ — õi’zmåtlårimizdin’ g’a’ziynåsi,wo’tmishimiz guwàsi’, bu’gingi ku’n ushi’n wo’rnåk ha’m wa’siyat, kålåshåk ushi’nyeskårtiwshi».

7

I bap.TARIYX PA’NI

NENIU’YRETEDI?

1-§. ÒÀRIYÕI’Y DERÅKLÅR

Òàriyõ pa’ni hàqqi’ndà. Òàriyõ wo’tmish hàqqi’ndàg’i’ pa’n.

Yestå sàqlàn’!

«Òàriyõ» àràbshà so’z bîli’p, «wo’tmish», «wo’tkån wàqi’yalàr hàqqi’ndàgu’rrin’» dågån ma’nini àn’làtàdi’.

Òàriyõ àdàmlàrdi’n’ yen’ a’yyåmgi zàmànlàrdàn bu’gingi ku’ngåshåkåm bàsi’p wo’tkån wo’mir jîli’, bu’gingi turmi’sti’ qàlàyqurg’ànli’g’i’ hàqqi’ndà màg’luwmàt bårådi. Òàriyõti’ u’yråniwàrqàli’ àdàmlardi’n’ uzàq ha’m jàqi’n wo’tmishtå nå månån shug’i’l-làng’ànli’g’i’n, qàlày jasag’anli’g’i’ ha’m då qàndày tàriyõi’ywàqi’yalàr ju’z bårgånligin bilip àlàsi’z.

Òàriyõi’y deråk. Òàriyõ pa’ni tàriyõi’y dåråklår tiykari’ndajàràti’làdi’.

Õîsh, tàriyõi’y dåråk dågånnin’ wo’zi nå?

Di’qqàt pånån woqi’n’!

Òàriyõi’y dåråk tàriyõtàn màg’luwmàt båriwshi ha’mmå tàriyõi’y na’rsålår ha’mjàzi’p qàldi’ri’lg’àn ha’r tu’rli hu’jjåtlår ha’m kitàplàr bîli’p tàbi’làdi’.

Òàriyõtàni’wshi’ ilimpàzlàr wolàrdi’ tårån’nån izårtlåydi ha’mtàriyõ pa’ni ushi’n za’ru’r mag’luwmatlar tîplàydi’.

Òàriyõi’y dåråklår, wo’z gåzågindå bàr zàtlàr ha’m jàzi’p qàl-di’ri’lg’àn dåråklårgå bo’linådi.

8

Zàtlày dåråklår. A’yyåmgi àdàmlàrdi’n’su’yåk qàldi’qlàri’, wolàr jàsàg’àn ma’kàn, tu-ràq jàylàrdi’n’, sîndày-àq, qîrg’àn ha’mqàlàlàr, su’wg’àri’w quri’lmalàri’ni’n’ u’y-ruw-zi’går buyi’mlari’ni’n’ ha’m då tàg’i’nshàqlàrqàldi’qlàri’ basi’lg’an tån’gålår, gårblår, mo’r-lår ha’m miynåt quràllàri’ zatlay dåråklårdiquràydi’.

Bundày dåråklårdi àrõåîlîglàr ji’ynàydi’.Wolàr wo’tmishtå àdàmlàr jàsàg’àn dåpshàmàlang’an ma’nzillårdå qàzi’w jumi’slàri’nàli’p bàràdi’. Usi’ usi’l månån materialli’qdåråklårdi payda yetiwshi ha’r tu’rli zatlardi’tàbàdi’. Wolardi’n’ jàràti’lg’àn wàqti’n ha’mjàsi’n àni’qlàydi’.

Jàzbà dåråklår. Jàzbà dåråklår tàriyõi’ydåråklårdin’ a’hmiyåtli ha’m tiykàrg’i’ tu’ri.Bunnàn dårlik bås mi’n’ ji’l buri’n àyi’ri’mõàli’qlàr jàzi’w ushi’n wo’z aldi’na belgilerjàràtti’. Òàslàrg’à ha’m qàtti’ buyi’mlàrg’à

woyi’p tu’sirilgen jazi’wlar, hàywàn tårisi, àg’àshti’n’ qàbi’g’i’,kåyiniråk qàg’àzg’à jàzi’lg’àn jàzi’wlàr, ha’r tu’rli da’wirlårdågi qîljàzbàlàr, kitàplàr ha’m àrõivlårdå sàqlàni’p turg’an tàriyõi’yhu’jjåtlår jàzbà dåråklår bîli’p yesàplànàdi’.

O’zbekistan tàriyõi’nà tiyisli yen’ a’yyåmgi jàzbà dåråk «Àvåstî»kitàbi’. Wondà a’yyåmgi tàriyõi’mi’zg’à tiyisli qi’mbàt bahali’ màg’-luwmàtlàr bàr. A’yyåmgi Õîråzm sîg’d, baktriya ha’m tu’rkiy

Diywalg’a sali’ng’ansu’wret.

Tastan islengen miynetqurali’.

Tasqaaylang’an iz.

Ayaq Juldi’z Gu’nde

Su’wretlerdin’ sha’rtlibelgilerge aylani’wi’.

Xat jazi’lg’ansopol.

9

jàzi’wlàri’ndà jàzi’lg’àn jàzbà dåråklår de Wàtàni’mi’z tàriyõi’nu’yråniwdå u’lkån a’hmiyåtkå iyå. Sîndày-àq, a’yyåmgi Irànhu’kimdàrli’g’i’ni’n’ jàzbàlàri’, a’yyemgi Gråciya, Rim ha’m Qi’tàyilimpàzlàri’ni’n’ shi’g’àrmàlàri’ndà dà Wàtàni’mi’z tàriyõi’nàbàylàni’sli’ bàhàli’ màg’luwmàtlàr jàzi’p qàldi’ri’lg’àn.

Wo’zin’izdi si’nàn’♦ Zàtlày dåråk bul ... . ♦ Jàzbà dåråk bul... .

Àtàmàlàrdi’n’ màzmuni’n bilip àli’n’

Àrõiv — yåski hu’jjåtlår, jàzbà yeståliklår sàqlànàtug’i’n wori’n.1

Tàriyõi’y hu’jjåt — tàriyõi’y wàqi’ya ha’m ha’diysålår hàqqi’ndà gu’wàli’qbåriwshi àrõivlårdå sàqlàni’p turg’àn jàzi’wlàr, su’wråtlår.2


1. Òàriyõ pa’ni hàqqi’ndà nålårdi bilip àldi’n’i’z?2. Òàriyõi’y dåråklår dågån nå ha’m wolàr tàriyõ pa’ni ushi’n qàndày

a’hmiyåtkå iyå?3. Zàtlày ha’m jàzbà dåråklårdi sali’sti’ri’n’. Uqsasli’q ha’m ayi’rmashi’li’q

ta’replerin àni’qlàn’.4. Wàtàni’mi’zdi’n’ a’yyåmgi tàriyõi’ hàqqi’ndà jàzi’p qàldi’ri’lg’àn jàzbà

dåråklår hàqqi’ndà ayti’p bårin’.

2-§. KALENDARLAR TÀRIYÕI’NÀN

Kàlåndàr tàriyõi’. «Kàlåndàr» làti’nshà so’z bîli’p, bizin’tilimizdå «ha’r àydi’n’ birinshi ku’ni» dågån ma’nisti àn’là-tàdi’. Òurmi’si’mi’zdà bîlsà kalendar wàqi’tti’ ku’nlårgå, ha’p-

tålårgå, àylàrg’à ha’m ji’llàrg’à bo’lip yesàplàw ushi’n qîllàni’làdi’.Kàlåndàrdà ji’l, ày ha’m ku’nlårdin’ àti’ jàzi’p qîyi’làdi’.


Ji’l — Jårdin’ Quyash a’tiràpi’ndà bir ma’rtå àylàni’p shi’g’i’w ushi’nkåtåtug’i’n wàqi’t wo’lshåm birligi. Wog’àn bîlà bir ji’l 365 ku’ngå, ha’r to’rt ji’ldàbîlsà bir ma’rtå 366 ku’ngå tån’ bîli’p kålådi.

1 O‘zbek tilining izohli lug‘ati (keyingi wo’ri’nlarda: O‘TIL). – T.: «²çÌÝ». 2007.1-tom. 102-bet .

2 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2004. 5-tom. 556-bet.

10

Yuliy Cezar.

Grigoriy kalendari’.

Ha’zir du’nyani’n’ ko’p ma’mlåkåt-lårindå, sîndày-àq, O’zbekistandà dà pày-dàlàni’p àti’rg’àn kàlåndàr «Grigîriy kàlån-dàri’» dåp àtàlàdi’.

Kàlåndàrdi’n’ wàtàni’. Da’slåpki kàlån-dàr a’yyåmgi Ìi’srdà jàràti’lg’àn. Ìi’srli’làrwo’zlåri ushi’n tirishilik ha’m àpàtshi’li’qma’sålåsi bîlg’àn Nil da’ryasi’ni’n’ qàshàntàsi’ytug’i’ni’n bàqlàg’àn. Ìi’srli’làr Nilda’ryasi’ni’n’ tàsi’wi’ àldi’nàn kànàllàrdi’tàzàlàp, bo’gåtlårdi àshi’p qîyi’wi’ kåråkyedi. Ku’ndålikli baqlaw da’ryani’n’ yendigitîli’wi’ni’n’ àràsi’ 365 ku’n yekånligin àni’qlàg’àn. Sîl såbåplimi’srli’lar 365 ku’ndi 30 ku’nlik yetip, 12 àyg’à bo’lgån. Qàlg’ànbås ku’ndi bàyràm si’pàti’ndà ji’l àqi’ri’nà qosi’msha si’pati’ndajàylàsti’rg’àn. Usi’làyi’nshà da’slåpki kàlåndàr payda boldi’. Biràq,

mi’srli’làr ji’l yesàbi’ndà 6 sààtqàjàn’i’li’sqàn yedi. Bul àlti’ sààtli’q pàrqha’r 4 ji’ldà 1 sutkàli’q qa’tålikti kåltiripshi’g’àrg’àn.

Yuliy kàlåndàri’. A’yyåmgi Rimma’mlåkåtinin’ hu’kimdàri’ Yuliy Cåzàrb.e.sh 46-ji’li’ jàn’à kàlåndàr ja’riya yettiha’m ji’l bàsi’n 1-yanvàrg’à ko’shirdi.Jàn’à kàlåndàr Yuliy kàlåndàri’ dåpàtàldi’.1

Ìi’srli’làr kàlåndàri’ndà ha’r 4 ji’ldàtîplàni’p qàlàtug’i’n bir ku’ndi jîq yetiwushi’n fåvràl ayi’ to’rt ji’ldà bir ma’rtå29 ku’n bîlàtug’i’n yetip bålgilåndi.Fåvràl àyi’ 29 ku’ndå pitåtug’i’n ji’li’ birji’l 366 ku’nnån ibàràt bîlàdi’. Biràq,Yuliy kàlåndàri’ bîyi’nshà àli’p

1 Q. Rajabov va bosh. Jahon tarixining muhim sanalari (keyingi wo’ri’nlarda:JTMS). – T.: «Sharq» NMAK. 2011. 85-bet.

11

bàri’làtug’i’n ji’l yesàbi’ndà dà qa’tålik bàr yedi. Bul qa’tålik såbåplidu’nyadà ji’l yesàbi’ ha’r 400 ji’ldà 3 ku’ngå izdå qàli’p bàrdi’.

Kàlåndàrdàg’i’ bul qa’tålik bizin’ erami’zdi’n’ 1582-ji’li’nà kålip10 ku’ngå jåtti. Àqi’båtindå 1583-ji’li’ ba’ha’rgi ku’n månån tu’n-nin’ tån’låsåtug’i’n ma’ha’li 21-màrttà yemås, 11-màrtqà tuwri’kålip qàli’w qa’wpi tuwi’ldi’.

Grigîriy kàlåndàri’. Bul qa’tåni sàplàsti’ri’w màqsåtindå Rimpapasi’ Grigîriy XIII bàsshi’li’g’i’ndà jàn’à kàlåndàr yengizildi.Wol jîqàri’dà àyti’lg’àndày, Grigîriy kàlåndàri’ dåp àtàldi’. Bulkàlåndàrdi’ yengiziwshilårdin’ usi’ni’si’ månån 1582-ji’ldi’n’ 4-îk-tyabr ku’ni tàmàmlàni’wi’ månån birdån 15-îktyabrgå wo’tildi,yag’ni’y, wortàdàg’i’ won ku’n tu’sip qàldi’ri’ldi’.1 Yuliy kàlåndàri’bîyi’nshà ji’l yesàbi’ndà ju’zågå kålgån 10 ku’nlik ayi’rmashi’li’qsîl jîl månån sàplàsti’ri’ldi’. Ba’ha’rgi ku’n månån tu’nnin’tån’låsiwi ja’nå 21-màrtqà tuwri’ kålåtug’i’n bîldi’.

Da’slåpki qa’tålik ja’nå ta’kiràrlànbàwi’ ushi’n fåvràl àyi’ni’n’ha’r 400 ji’ldà 100 ma’rtå worni’nà 97 ma’rtå 29 ku’n, ha’r 400ji’ldà 300 ma’rtå yemås, 303 ma’rtå 28 ku’n bîli’p kåliwi bålgilåpqîyi’ldi’.

Wo’zin’izdi si’nàn’♦ Kàlåndàr — bul ... .♦ Ìi’sr kàlåndàri’ndàg’i’ qa’tålik ... ku’ngå tån’ bîlg’àn.♦ Yuliy kàlåndàri’ndàg’i’ qa’tålik ... ku’ngå tån’ bîlg’àn.♦ Grigîriy kàlåndàri’ ... ji’li’ qàbi’l yetildi.

Àtàmàni’n’ màzmuni’n bilip àli’n’

Ku’n månån tu’n tån’ligi — ku’ndiz då, tu’n då 12 sààtqà tån’ bîlàtug’i’n ku’n.


1. Kàlåndàr ha’m woni’n’ a’hmiyåti hàqqi’ndà nålårdi bilip àldi’n’i’z?2. Nå ushi’n bir ji’l 365 yaki 366 ku’nnån ibaràt yekånligin tu’sindirip

bårin’.3. A’yyåmgi mi’srli’làr kàlåndàrdi’ qàlày pàydà yetkån yedi ha’m bul

kàlåndàrdàg’i’ qa’tålik nådån ibàràt bîlg’àn?4. Yuliy kàlåndàri’n mi’srli’làr kàlåndàri’ menen sàli’sti’ri’n’.5. Grigoriy kelandarlari’ni’n’ yengiziliwine ne sebep boldi’ ha’m wonda Yuliy

kalendari’ndag’i’ qa’telik qalay saplasti’ri’ldi’?

1 Q. Rajabov va bosh. JTMS. – T.: «Sharq» NMAK. 2011. 197-bet.

12

WO’Z BETINSHE JUMI’S

Kàlåndàrlàrdi’ sàli’sti’ri’n’ ha’m kesteni tîlti’ri’n’

3-§. ÒÀRIYÕTÀ JI’L YESÀBI’

«Erà» tu’sinigi. Ha’zir du’nya ju’zi ma’mlåkåtlårinin’ko’pshiligindå, sîni’n’ ishindå O’zbekistandà dà bizin’ erami’zji’l yesàbi’ qîllàni’làdi’. Siz bånån biz jàsàp àti’rg’àn ji’l bizin’

erami’z ji’l yesàbi’nà kirådi. Bizin’ erami’z ji’l yesàbi’nà Isàpàyg’àmbàr tuwi’lg’àn ji’l tiykàr yetip àli’ng’àn.

Ji’l yesabi’.

Kalendarlar

Mi’srli’lar kalendari’

Yuliy kalendari’

Grigoriy kalendari’

Kalendarlarda ji’l yesabi’ndajol qoyi’lg’an qa’telikler

Qa’teliklerdi du’zetiwushi’n neler islendi?

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 5-tom. 45-bet.

Yestå saqlàn’!

«Era» (àràbshà so’z bîli’p, bizin’ tilimizdå, «tuwi’li’w» dågån ma’nistibildirådi.) — ha’zirgi ji’l yesàbi’mi’zdi’n’ bàsi’. Òàriyõ kitàplàri’ndà «era» so’ziqîllàni’làdi’. «Erà» so’zi «bàslàng’i’sh sàn», yag’ni’y ji’l yesàbi’ni’n’ bàsi’ dågåndiàn’làtàdi’.1

Bizin’ erami’zdi’n’ ji’l yesàbi’ndà 1-yanvàr ji’l bàsi’ dåp qàbi’lyetilgån. Wol ha’zirgi ji’li’mi’z bàslàng’àn birinshi ku’n. Òàriyõkitàplàri’ndà, Isà pàyg’àmbàr tuwi’lmàstàn buri’n bîli’p wo’tkån

13

wàqi’yalàrg’à «bizin’ erami’zg’a shekemgi» (qi’sqasha B.E. Sh.)so’zi qosi’p jàzi’làdi’. (Ìa’sålån: «Bizin’ erami’zg’a shekemgi IV—III a’sirlerde lati’n a’lipbesi jarati’lg’an»).

Bizin’ erami’zg’a shekemgi ji’l yesàbi’. Bizin’ erami’zg’ashekemgi ha’r tu’rli õàli’qlàr ji’l yesàbi’n ha’r tu’rli àli’p bàrg’àn.Ìa’sålån, da’slåp ji’l yesàbi’n yeginlårdi ji’ynàp-tårip àli’wwàqti’nàn bàslàng’àn ha’m woni’ ji’ldi’n’ birinshi ku’ni dåpbålgilågån. A’yyåmgi gråklårdå bîlsà ji’l yesàbi’ birinshi Olimpiaspîrt woyi’nlàri’ wo’tkizilgån ji’ldàn bàslàg’àn. Rimlilår bîlsà Rimqalasi’na tiykàr sàli’ng’àn ji’ldàn bàslàg’àn.

Siz tariyxti’ u’yreniwde ja’ne bir jag’-daydi’ yeste saqlan’, tariyx pa’ninde tariyxi’ywaqi’ya ha’m ha’diyseler ju’z bergen a’sirRim cifri’nda jazi’ladi’. Ìa’sålån, I (1),II (2), III (3), IV (4), V (5), VI (6), VII (7),VIII (8), IX (9), X (10), XI (11), XII (12),XIII (13), XIV (14), XV (15), XVI (16),XVII (17), XVIII (18), XIX (19), XX (20),XXI (21) a’sir. XXI (21) a’sir 2001-ji’ldi’n’1-yanvàri’nàn bàslàng’àn.

Wo’zin’izdi si’nàn’♦ Era — bul ... . ♦ Era — bul ... .♦ Bizin’ erami’zg’a shekemgi — ... .

Yelimizdå àtà-bàbàlàri’mi’z sîg’diy, xîråzmiy, mu’shel ha’mhijriy si’yaqli’ ji’l yesàplàri’nàn pàydàlàng’àn.

Hijriy ji’l yesàbi’. Du’nyani’n’ bir qàtàr ma’mlåkåtlårindå hijriyji’l yesàbi’ dà qîllàni’làdi’. Bul Àràbiyadà jàràti’lg’àn. Bul ji’lyesàbi’nà Ìuhàmmåd pàyg’àmbàrdi’n’ bizin’ eràmi’zdi’n’ 622-ji’li’16-iyulindå Ìa’kkå qàlàsi’nàn Ìàdinà qàlàsi’nà ko’shkån wàqti’tiykàr yetip àli’ng’àn. Usi’ sa’nådån hijriy birinshi ji’l bàslànàdi’.

O’zbekistan Råspublikàsi’ndà hijriy ji’l yesàbi’nàn diniy ma’så-lålår ha’m bàyràm ku’nlårin bålgilåwdå pàydàlàni’làdi’.

Õrînîlîgiya tu’sinigi. Òàriyõtà ju’z bårgån wàqi’ya ha’mha’diysålårdin’ wàqti’n àni’qlàw ju’da’ a’hmiyåtli. Buni’si’z toli’qtàriyõ pa’nin jàràti’p bîlmàydi’. Òàriyõtà bîlg’àn wàqi’ya ha’m

Rim cifrlari’.

14

ha’diysålårdin’ wàqti’n àni’qlàwdà tàriyõshi’ ilimpàzlàr õrînîlîgiyapa’ninå mu’raja’a’t yetådi.

Yestå sàqlàn’!

«Õrînîlîgiya» so’zi gråkshå «õrînîs» — wàqi’t ha’m «lîgîs» — pa’nso’zlårinin’ birikpåsinån ibàràt bîli’p, tàriyõi’y wàqi’ya ha’m ha’diysålår ju’zbårgån wàqi’tti’ àni’qlàwshi’ pa’n bîli’p tàbi’làdi’.

Õrînîlîgiya wa’ziypàsi’nà bîlà tàriyõ pa’ninå ja’rdåmshi pa’nbîli’p yesàplànàdi’. Usi’ pa’nnin’ ja’rdåmindå ilimpàzlàr qàysi’tàriyõi’y wàqi’ya ha’m ha’diyså qàshàn ju’z bårgånligin àni’qlàydi’,wolàrdi’n’ dizimin islåp shi’g’àdi’.

Àtàmàni’n’ ma’nisin bilip àli’n’

Pàyg’àmbàr (õàbàr båriwshi) — allàni’n’ so’zlårin, ko’rsåtpålårin båndålårgå(àdàmlàrg’à) jåtkåriwshi wa’kil, yelshi.1


1. Erà tu’siniginin’ màzmuna tu’sinik bårin’.2. «Bizin’ erami’zg’a shekemgi» so’zi nåni àn’làtàdi’?3. A’yyåmgi ji’l yesàbi’ qàlày ju’rgizilgånligi hàqqi’ndà nålårdi bilip

àldi’n’i’z?4. Bizin’ erami’z ha’m hijriy ji’l yesàplàri’nà qàndày wàqi’yalàr tiykàr yetip

àli’ng’ànli’g’i’n sali’sti’ri’n’, wolàrdi’n’ uqsàs ha’m àyi’rmàshi’li’qlàri’nàni’qlàn’.

5. Õrînîlîgiya dågån nå ha’m wol tàriyõ pa’ni ushi’n qàndày a’hmiyåtkå iyå?


Ìåktåbin’izdin’ 1-klàsi’nà kålgån ji’li’n’i’zdàn bàslàp ha’zir jàsàp àti’rg’àn ji’li’n’i’zg’àdåyingi àràli’qtà wo’tkån ji’llàrdi’n’ õrînîlîgiyasi’n du’zin’. Wondà wo’zin’iz ha’mmåktåbin’iz turmi’si’ndà ju’z bårgån wo’zgeris ha’m wàqi’yalàrdi’ ko’rsåtiwdi umi’tpàn’.

QÎSI’MSHÀ MÀG’LUWMÀTLÀR

Ìu’shål ji’l yesàbi’. Ìu’shål ji’l yesàbi’ «qa’siyåtli» ha’m «muqàddås» dåpyesàplàng’àn 12 hàywànni’n’ àti’ (ti’shqàn, si’yi’r, jîlbàri’s, qîyan, uli’w, ji’làn, ji’lqi’,qîy, måshin, tàwi’q, iyt, qàrà kiyik) månån àtàlg’àn 12 ji’lli’q da’wirlik ji’l yesabi’.

Ata-babalari’mi’z bul ji’l yesàbi’nàn wo’zlårinin’ jàsi’n àni’qlàwdà dà pàydàlàng’àn.Àdàmlàr jàsi’n àni’qlàwdà bul ji’l yesàbi’nàn ha’zir då pàydàlàni’p kålmåktå.

1 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2003. 6-tom. 646-bet.

15

Bunnàn 2300 ji’ldày àldi’n qîllàni’là bàslàg’àn mu’shål ji’l yesàbi’ni’n’ någizindåàdàmlàrdi’n’ tuwi’lg’àn ji’llàri’n hàywànlàrdi’n’ àti’ månån àtàw ha’m wolàrdi’n’ ha’r 12ji’lli’q jàsi’n bir mu’shål jàs dåp yesàplàw bålgilångån. Siz då mu’shål jàsi’n’i’zdi’bålgilåysiz.

Ìu’shål ji’l yesàbi’ bîyi’nshà jàn’à ji’l ba’ha’rgi ku’n månån tu’nnin’ tån’låskånku’ninån bàslàng’àn.

4-§. DU’NYA JU’ZI KÀRTÀSI’NI’N’ TÀRIYÕI’

Da’slåpki kàrtàlàr. Sîndày pa’nlår bîlàdi’, wolàrdi’kàrtàsi’z u’yråniw ju’da’ qi’yi’n. Òàriyõ ha’m gåîgràfiya pa’n-låri sîndày pa’nlårdån yesàplànàdi’.

Yestå sàqlàn’!

Kàrtà Jår ju’zi, àspàn dånålåri yaki àspàn gu’mbåzinin’ qàg’àzg’à kishiråytiptu’sirilgån ko’rinisi.

Ha’r tu’rli õàli’qlàr wortàsi’ndà sàwdà bàylàni’si’ni’n’ wo’siwi,a’skåriy ju’rislår ha’m uzàq u’lkålårgå bàri’li’wi’ kåråk bîlg’ànsàyaõàtlàr kàrtàni’n’ jàràti’li’wi’nà såbåpshi bîlg’àn Bizin’ erami’z-g’a shekem III a’sirdå a’yyåmgi gråk ilimpazi’ Eràtîsfån birinshiboli’p jår meridiani’ ko’sheri uzi’nli’g’i’n yesaplap shi’qqan ha’m jerju’zinin’ kartasi’n du’zgen.1 Bul kàrtàdà QublaÅvrîpà, Àrqà Àfrikà ha’m Bàti’s Àziya su’wråt-långån. A’yyåmgi grek ilimpàzi’ Ptîlîmåy, ulli’bàbàlàri’mi’z Ìuõàmmåd àl-Õîråzmiy, ÀbuRàyõàn Båruniy ha’m Ìàõmud Qàshg’àriylàr dàwo’z da’wirlåri ushi’n a’hmiyåtli kàrtàlàr jàràt-qàn yedi.

Glîbusti’n’ jàràti’li’wi’. Glîbus — jår shà-ri’ni’n’ kishkånå màsshtàbtàg’i’ shàr si’yaqli’nusqàsi’. Òàriyõ ha’m gåîgràfiya pa’nlårinu’yråniwdå glîbusti’n’ dà a’hmiyåti u’lkån.

Yestå sàqlàn’!

Glîbus — làti’nshà so’z bîli’p, bizin’ tilimizdå «shàr» dågån ma’nisti àn’làtàdi’.

1 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2005. 10-tom. 240-bet.

Globus.

16

Glîbustà jår ju’zi ju’da’ kishiråytilgånta’rizdå su’wråtlånådi. Ulli’ bàbàmi’zÀbu Ràyõàn Båruniy wo’z da’wiri ushi’nbirqànshà toli’q glîbus jàràti’wg’àyeristi. XV a’sirdå Sàmàrqàndtà —Ìi’rzà Ulug’båk obsårvàtîriyasi’ndàja’nå då toli’g’i’raq glîbus jarati’ldi’.Wo’kinishlisi, bul glîbus Ulug’båktin’wo’liminån kåyin jîq yetip jibårildi. XVa’sirdin’ àqi’rlàri’ndà bîlsà nåmisgåîgràfi’ ha’m sayaxàtshi’si’ ÌàrtinBåõàym «Jår àlmàsi’» dåp àtalg’àn

glîbus jàràtti’. Bul glîbus wo’zindå Àmårikà màtåriginin’ àshi’lg’ànda’wirindågi jår ju’zin sa’wlålåndirgån.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Karta — bul ... .♦ Du’nyadà birinshi toli’q glîbusti’... jàràtqàn.

Zàmanàgo’y kàrtàlàr. Ha’zirgi tàriyõ ha’m gåîgràfiya sàbàq-làri’ndà zàmànàgo’y kàrtàlàrdàn pàydàlàni’làdi’. Bul kàrtàlàrdi’n’zàmànàgo’y dåp àtàli’wi’nà såbåp, wolàr kàrtà jàràti’w ushi’n za’ru’rbîlg’àn barli’q tàlàplàrdi’ wori’nlàg’àn halda jarati’lg’anli’g’i’ndabîli’p yesàplànàdi’. Sînli’qtan, wolàr ha’r ta’råplåmå toli’q kàrtàlàr

Abu Rayxan Beruniy kartasi’.

Ptolemey kartasi’.

17

bîli’p tàbi’làdi’. Òàriyõ sàbàqlàri’ndà, tiykari’nan, «Du’nya ju’zi-nin’ siyasiy kàrtàsi’»nàn, tåmà (wol yaki bul tàriyõi’y ha’diysånisa’wlålåndiriwshi kàrtàlàr; wol yaki bul ma’mlåkåttin’ ha’r tu’rlia’sirlårdågi jàylàsi’wi’, du’nya ju’zinin’ belgili bir tàriyõi’yda’wirdågi siyasiy jàg’dàyi’n sa’wlålåndiriwshi) kàrtàlàrdàn, sîndày-àq, «O’zbekistan Råspublikàsi’ni’n’ siyasiy àdministràtivlik kàrtà-si’»nan pàydàlàni’làdi’. Siyasiy kàrtàlàr du’nyadàg’i’ ma’mlå-kåtlårdin’ màtåriklår bîyi’nshà bu’gingi jàylàsi’w jàg’dàyi’n sa’wlå-låndiriwshi kàrtàlàr bîli’p tàbi’làdi’. Siyasiy kàrtàdà ma’mlåkåt-lårdin’ àti’, shågåràlàri’ ha’m ma’mlåkåt pàytàõtlàri’ ko’rsåtilådi.

«Siyasiy-àdministràtivlik kàrtà»dà bîlsà ma’mlåkåttin’ qàndàyquramli’q bo’limler (wà’làyatlàr, ràyînlàr ha’m wolàrdi’n’ worày-làri’) bo’lingånligi ko’rsåtilgån kàrtàlàr tu’sinilådi Ìa’sålån,O’zbekistan Respublikasi’ni’n’ siyasiy-àdministràtivlik kàrtàsi’ndàQàràqàlpàqstàn Råspublikàsi’ ha’m 12 wà’làyat, wolàrdi’n’ worày-làri’, sîndày-àq, ràyînlàrdi’n’ woràylàri’ ko’rsåtilgån. Ha’zirgiwàqi’tta ma’mlåkåtimizdin’ shågàràlàri’ bålgilåp qîyi’lg’àn.

Ha’zirgi du’nya ju’zinin’ kartadag’i’ ko’rinisi.

2 — Tariyxtan gu’rrin’ler

18

O’zbekistan Respublikasi’ aymag’i’ni’n’ kartadag’i’ ko’rinisi.


Obsårvàtîriya — àrnàwli’ a’sbàplàr ja’rdåmindå àspàn dånålårin bàqlàw månånshug’i’llànàtug’i’n ilimiy wori’n.1


1. Kàrtà degenimiz nå ha’m wol tàriyõ pa’nin u’yråniwdå qàndày a’hmiyåtkåiyå?

2. Da’slåpki kàrtàlàr qày jårlårdå ha’m kimlår ta’råpinån jàràti’lg’àn?3. Glîbus dågån nå ha’m wol nå ushi’n za’ru’r?4. Qàndày kàrtàlàr zàmànàgo’y kàrtàlàr dålinådi? Wolàrg’à mi’sàllàr

kåltirin’.


Gåîgràfiya sàbàg’i’ndà àli’p àti’rg’àn bilimin’izgå su’yånip, jàsàp àti’rg’ànu’yin’izdin’ (ha’wlin’izdin’) kàrtàsi’n si’zi’n’. Bul jumi’sti’ wori’nlàw da gåîgràfiyamug’allimin’izdån ma’sla’ha’t sîràwdi’ umi’tpàn’.

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2003. 3-tom. 351-bet.

19

II bap.YEN’ A’YYEMGIDA’WIRLERDEDU’NYA JU’ZIXALI’QLARI’

5-§. YEN’ A’YYÅMGI ÀDÀMLÀR HA’MWOLÀRDI’N’ JÀSÀG’ÀN JÅRLÅRI

Àfrikàdàg’i’ a’yyåmgi jasag’an jerler. Àdàmzàt bu’gingiko’rinisinå, àqi’l-wîy ha’m ràwàjlàni’w da’råjåsinå birdånyeriskån yemås. Bul birnåshå milliîn ji’lli’q ràwàjlàni’wdi’n’

na’tiyjåsi bîli’p tàbi’làdi’.Àrõåîlîg ilimpàzlàr àdàmzàtti’n’ yen’ a’yyåmgi bàbàlàri’ni’n’

su’yåk qàldi’qlàri’n da’slåp Qubla ha’m Shi’g’i’s Àfrikàdàn tàbàdi’.Àntrîpîlîg ilimpàzlàr bîlsà àdàmlàrdi’n’ su’yåk qàldi’qlàri’nanwolàrdi’n’ si’rtqi’ ko’rinisin tiklådi. Bul adamlàrdi’n’ jàsàg’ànjerlerinen yen’ a’piwàyi’ miynåt quràllàri’ qaldi’qlari’dà tàbi’ldi’.

Ilimpàzlàr a’piwàyi’ bîlsà dà da’slåpki miynåt quràllàri’n islegenàdàmzàtti’n’ ata-babalàri’n «isbilårmån (uqi’bi’ bàr) àdàm» dåpàtàdi’. «Isbilårmån àdàm» da’slåpki miynåt quràli’n tàs (shàqmàqtàs)tan jàsàg’àn. Sîni’n’ ushi’n dà adamzat tàriyõi’ni’n’ bàslànàwi’tàs a’siri (tàs da’wiri) dåp àtàldi’. Òàs a’siri adamzat tàriyõi’ndàju’da’ uzàq wàqi’t dàwam yetkån.

Àziyadàg’i’ a’yyåmgi adamlar jasag’an jerler. Àziyadà a’yyåmgiàdàmlàrdi’n’ jasag’an jerler Indînåziya ha’m Qi’tày aymaqlari’nantàbi’lg’àn. Ilimpàzlàr su’yåk qàldi’qlàri’ Indînåziya aymaqlari’nàntàbi’lg’àn adamzat ata-babalari’n pitåkàntrîp (yaki Yavà àdàmi’),Qi’tày aymaqlari’nàn tàbi’lg’àn ata-babalari’n bîlsà sinantrîp(Qi’tày àdàmi’) dåp àtadi’. Wolàr bir-birinån si’rtqi’ ko’rinisi, jàràt-qàn miynåt quràllàri’, wolàrdi’n’ sàpàsi’ ha’m miynåtkå iykåmliligimånån àji’ràli’p turg’àn.

Sinàntrîplàr ta’biyiy wottàn pàydàlàni’wdi’ bilip àlg’àn. Wolàrbug’àn jàsi’n tu’siw såbåpli tîg’àylàrdà pàydà bîlàtug’i’n wo’rt

20

Kramonyon adam.

Neondertal adam.(Tesiktash u’n’giri).

na’tiyjåsindå kålip shi’qqàn wotti’ sàqlàp qàli’w jîli’ månånyeriskån. Bul adamzat yeriskån yen’ u’lkån jåtiskånliklården biribîldi’. Jurti’mi’zdà sinàntrîpqà zàmànlàs àdàmlàrdi’n’ su’yåkqàldi’qlàri’ ha’m wolàr jàràtqàn miynåt quràllàri’ Fårg’ànàalabi’ni’n’ Sålung’ur u’n’girinån tàbi’lg’àn.

Åvrîpàdàn tàbi’lg’àn a’yyåmgi adam iz-låri. Da’wirler wo’tiwi månån àdàmni’n’ si’rt-qi’ ko’rinisi, àqi’l-wîyi’ ha’m miynåt qu-rallàri’n jàsàw uqi’bi’ bàrg’àn sàyi’n jåtilisipbàrdi’.

Gårmàniyani’n’ Nåondårtàl alabi’nan tà-bi’lg’àn ha’m tàriyõqà «nåondårtàl àdàmi’»ati’ menen kirgen adamlar wo’miri buni’tasti’yi’qlaydi’.

Nåondårtàl àdàmni’n’ si’rtqi’ ko’rinisibu’gingi àdàmlàrg’à ju’da’ jàqi’n bîlg’àn.Nåondårtàllàr bizin’ erami’zg’a shekemgi100 — 40 mi’n’ ji’lli’qlàr àràli’g’i’ndà jàsà-g’àn1.

Wolàr jàsàg’àn da’wirdå Åvrîpàdà klimatsuwi’ti’p kåtti. Suwi’qtàn sàqlàni’w za’ru’rligina’tiyjåsindå wolàr hàywàn tårisinån kiyimworni’ndà pàydàlàni’w ha’m go’shin wottàpisirip jåwdi u’yrången.

O’zbekistan aymag’i’ndàg’i’ a’yyåmgijasaw wori’nlari’. O’zbekistan aymag’i’ndajasag’an nåondårtàl àdàm ko’rinisindegisu’yåklårinin’ qàldi’qlàri’ Surõànda’rya wà’-làyati’ndà Òåsiktàs u’n’girinån tàbi’ldi’.

Bizin’ erami’zg’a shekemgi 40 — 12-mi’n’ji’lli’qlàr àràli’g’i’ndà jàsàg’àn àdàm su’yåklårinin’ qàldi’qlàri’Frànciyàni’n’ Kràmînyîn u’n’girinån tàbi’ldi’.2 Wog’àn «krà-mînyîn àdàmi’» dågån àt bårildi. Kràmînyîn àdàmi’ si’rtqi’

1 A. Asqarov. «O‘zbekiston tarixi» (Yen’ a’yyemgi da’wirlerden erami’zdi’n’V a’sirine shekem). — T.: 1994. 25-bet.


21

ko’rinisi bîyi’nshà bu’gingi ko’rinistågi àdàm yedi. Ilimpàzlàrkràmînyîn àdàmi’n «àqi’l-yåsli àdàm», «sànàli’ àdàm» dåp àtàdi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Isbilermen adam ... . ♦ ... aqi’l-yesli adam yedi.

O’zbekistandà kràmînyîn àdàmlàri’ zàmànlàslàri’ni’n’ jàsàg’ànwori’nlàri’ Sàmàrqàndtag’i’ Siyobshà sàyi’ni’n’ bîyi’ndà ha’mÒàshkånt wà’làyati’ni’n’ Kî’lbulàq (Àngrån) jerlårinån tàbi’lg’àn.

Àtàmàlardi’n’ màzmuni’n bilip àli’n’

Àntrîpîlîg — àdàmni’n’ pàydà bîli’wi’ ha’m ràwàjlàni’w bàsqi’shlàri’n, dånådu’zilisindågi wo’zgårislårdi, sîndày-àq, bàs su’yåk qàldi’qlàri’nàn àdàmni’n’si’rtqi’ ko’rinisin tiklåp u’yrånåtug’i’n ilimpàz.1

Yavà — Indînåziyadàg’i’ àtàwlàrdan birinin’ àti’.


1. Àdàmzatti’n’ yen’ a’yyåmgi ata-babalàri’ hàqqi’ndàg’i’ màg’luwmàtlàrqàlày ji’ynàlg’àn?

2. Àdàmzatti’n’ yen’ a’yyåmgi ata-babalàri’ni’n’ àtlàri’n àyti’p bårin’.3. Àdàmzatti’n’ uzàq ràwàjlàni’w bàsqi’shi’ni’n’ ha’r tu’rli da’wirlårindå

jàsàg’àn ata-babalàri’ bir-birinån qàysi’ tà’repleri månån àji’ràlg’àn?4. Qàndày faktor àdàmzàt ata-babalàri’ni’n’ jàsàp qàli’wi’ndà ha’m bu’gingi

ko’rinistågi àdàmg’à àylàni’wi’ndà shåshiwshi rîl woynàg’àn?5. O’zbekistan aymag’i’ndà jàsàg’àn yen’ a’yyåmgi ata-babalari’mi’z

hàqqi’ndà nålårdi bilip àldi’n’i’z?


Àdàmzatti’n’ yen’ a’yyåmgi ata-babalàri’ ha’m wolàrdi’n’ turmi’si’

(Kesteni tolti’ri’n’)

T/n Sorawlar

Su’yek qaldi’qlari’ tabi’lg’anwori’n

Jasap wo’tken da’wirleri

Nelerdi u’yrenip alg’an?

Sinantropadamlari’

Neondertaladamlari’

Kramonyonadamlari’

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2003. 1-tom. 89-bet.

1.

2.

3.

22

Tastan ha’mtayaqtan islengenmiynet qurallari’.

Tas nayza ushi’.

6-§. A’YYÅÌGI ÀDÀMLÀRDI’N’TURMI’S TA’RIZI

A’yyåmgi àdàmlàrdi’n’ miynåt quràllàri’. A’yyåmgiàdàmlàr tàsti’ jîni’p, woni’ miynåt quràli’nà àylàndi’rg’àn.Islåw na’tiyjåsindå bàdàm ko’rinisinå iyå bîlg’àn ha’m

pàydàlàni’lg’àn tàs quràllàrdi’n’ uzi’nli’g’i’ 10 — 20 sàntimåtrdiqurag’an. Àwi’rli’g’i’ bås ju’z gràmmnàn bir kilîgràmmg’à dåyinjåtkån. Bul da’slåpki miynåt quràllàri’ni’n’ yeki ta’repi bàsqà tàspånån islew berilgen. Wonnàn bir zàtti’ uri’w, kåsiw, woyi’w ha’mgo’zlågån arali’qqa i’làqti’ri’w màqsåtindå pàydàlàni’lg’àn.

A’yyåmgi àdàmlàr wo’z miynåtlårin jån’illåstiriwmàqsåtindå miynåt qurallari’n ja’ne de jåtilistiripbàrg’àn. Ìa’sålån, sinàntrîplàr àldi’ng’i’ ata-babalàri’nà qàràg’àndà qi’rlàri’ wo’tkir ushli’ ha’muslaw ushi’n buri’ng’i’dàn qîlàyi’ràq quràllàrjàràtà àlg’àn. Bul quràllàrdàn pàydàlàni’wbirqànshà qîlàyli’ bîlg’àn.

Nåondårtàl àdàmi’ tàstàn nàyzà ushi’ ja’nå dåushqi’ri’ràq jumi’s quràli’n jàràtqàn. Su’yåktånbîlsà ku’ndålikli turmi’s mu’ta’jlikleri ushi’nza’ru’r bîlg’àn ha’r qi’yli’ wo’tkir ushli’ màydàmiynåt quràllàri’n jàsàg’àn.

Kràmînyîn àdàmi’ tàstàn pi’shàq, nàyzà ha’rqi’yli’ kåskish, qi’rg’i’sh, biz, su’yekten bolsaiyne, qarmaq, shani’shqi’ islegen. Su’yåktån iynåislep tigiwdi woylap tapti’. Jasalma wot paydayetiwdi u’yråndi. Kåyin woq-jàydi’ woylàp tàpti’.Bul adamzat tàriyõi’ndàg’i’ u’lkån woylaptabi’wshi’li’q yedi. Sol waqi’tta àdàmlàr iyttiqîlg’à u’yråtip, ku’ndålikli iship-jåmnån ti’sqàri’hàywànlàr àwlànà bàslàng’ànnàn kåyin jàbàyi’hàywànlàrdi’ u’y hàywànlàri’nà àylàndi’ràbàslàdi’. Na’tiyjådå àn’shi’li’q ju’zågå kåldi.

Bàrà-bàrà àdàmlàr gu’làlshi’li’qti’ u’yråndiha’m wo’zlårinin’ bàqlàwshi’li’g’i’ na’tiyjåsindå

23

ta’biyattà ushi’ràsatug’i’n mi’s, qàlàyi’,qîrg’àsi’n ha’m brînzàdàn miynåt quràllàri’ntàyarlàwdi’ u’yråndi. Sîndày-àq, do’n’gålåkliàrbà, wo’zlårinå i’làyi’q qîl digirmàni’, shi’g’i’rwoylàp tàbi’ladi’. Wàqi’tlàr wo’tiwi månåninsàn tåmir ushli’ gu’ndå, tåmir bàltà ha’mbàsqà za’ru’r miynåt quràllàri’n jàràtàdi’.

Wo’zin’izdi si’nàn’.♦ Woq jày... woylàp tàbi’lg’àn.♦ Àdàm tåmirdån ... si’yaqli’ miynåt quràllàri’n

jàsàg’àn.

A’yyåmgi àdàmlàrdi’n’ shug’i’llanatug’i’n jumi’slari’. A’yyåmgiàdàmlàr da’slåp qîllàri’ndàg’i’ a’piwàyi’ miynåt quràllàri’ ja’rdå-mindå (tàs ha’m tàyaq) ta’biyattàg’i’ tàyar wo’nimler månån turmi’skåshirgån. Ushi’ wo’tkirlåstirilgån tàs ja’rdåmindå mayda hàywàn-làrdi’ àwlàg’àn. Ushi’ wo’tkirlåskån tàyaq ja’rdåmindå bîlsà ha’rtu’rli wo’simliklårdin’ tàmi’rlàri’n qazi’p àlg’àn. Uzi’n tàyaqlàrja’rdåmindå ag’ashlàrdi’n’ miywålårin qàg’i’p jågån. Usi’làyi’nshà,àzi’q-àwqàt tàbi’w ha’m àn’ àwlàw àdàmlàrdi’n’ yen’ a’yyemgishug’i’llànàtug’i’n jumi’slàri’ bîli’p qàlg’àn yedi.

Yestå sàqlàn’!

Òårip-sho’pshåp àqi’z-àwqàt tàbi’w ha’m àn’shi’li’q wo’zlåstiriwshi õîjàli’qdåp àtàlàdi’.

Wo’zlåstiriwshi õîjàli’q àrqàli’ turmi’s kåshiriw ju’da’ uzàq ji’llàrdàwàm yetti. Àwlàng’àn hàywànlàrdi’n’ pàydàlàni’wdàn àrti’q-shàsi’n saqlap u’y hàywàni’nà àylàndi’ri’w shàrwàshi’li’qti’n’ pàydàbîli’wi’nà tiykàr jàràtti’. Àdàmlàr bàrà-bàrà woti’ri’qshi’ turmi’sqàwo’tå bàslàdi’.

Bul diyqànshi’li’q ha’m shàrwàshi’li’qti’n’ ja’nå då ràwàjlà-ni’wi’nà àli’p kåldi. Usi’ tàqlåttå, tårip-sho’plåwdån diyqànshi’li’q,àn’shi’li’q ha’m hàywànlàrdi’ qîlg’à u’yråtiwdån bolsa shàrwà-shi’li’q, yag’ni’y islep shi’g’ari’wshi’ õîjàli’q ju’zågå kåldi.

An’shi’.

24

Yestå sàqlàn’!

Àdàmlàrdi’n’ bir jårdå turàqli’ jàsàwi’n woti’ri’qshi’ turmi’s dåp àtàlàdi’.Woti’ri’qli’ turmi’sti’n’ tiykàri’n — diyqànshi’li’q quraydi’.

Usi’layi’nsha àdàmlàr wo’z turmi’si’ushi’n za’ru’r wo’nimlårdi wo’zlåri islåpshi’g’àràtug’i’n bîldi’. Bul wo’nårmånt-shilikti kåltirip shi’g’àrdi’.

Wàqi’tti’n’ wo’tiwi månån adamlar diy-qànshi’li’q, shàrwàshi’li’q ha’m wo’når-måntshilik pånån shug’i’llànà bàslàdi’. Bulha’diyså adamzat du’nyasi’ni’n’ ràwàjlà-ni’wi’n ja’nå då tåzlåstirdi.

Wo’zin’izdi si’nàn’♦ ... wo’zlåstiriwshi õîjàli’q bîli’p yesàplànàdi’.♦ Diyqànshi’li’q ha’m shàrwàshi’li’q.... dålinådi.

A’yyåmgi àdàmlàrdi’n’ jàsàw wo-ri’nlàri’. A’yyåmgi àdàmlàr da’slåp u’l-kån dàràqlàrdi’n’ gåwåklårindå ha’mu’n’girlårdå jàsàg’àn. U’n’girlår àdàm-làrdi’ jàwi’n, sàmàl ha’m suwi’qtànsàqlàg’àn. Tu’nde qîrqi’ni’shli’ ji’rtqi’shhàywànlàr hu’jiminån qîrg’àni’w ushi’nu’n’girdin’ kiråtug’i’n àwzi’nà wot jàg’i’pqîyg’àn.

U’n’girlår jîq jårlårdå bolsa àdàmlàrda’slåp yari’m jår to’lå quri’p u’stin tî-pi’ràq pånån ko’mgån. Wol qi’sta bàspànàbolg’an. Ku’n ji’li’wi’ menen kishigirimda’rya bîylàri’ ha’m bulàq a’tiràpi’ndàsu’yåklårdån, màmîntlàrdi’n’ qàzi’qtislårinån ha’m àg’àsh qàdàlàrdàna’piwàyi’ bàspànà islåp àlg’àn.

Wo’nermentshi.

A’yyemgi adamlardi’n’u’y-jayi’.

25


Brînzà — mi’s ha’m qàlàyi’dan tayarlang’an àràlàspà.


1. Nå ushi’n àdàmlàr miynåt quràllàri’n barqullà jåtilistirip bàrg’àn?2. Tàstàn islångån da’slåpki miynåt quràli’nà ta’n wo’zgeshelikti ayti’n’.3. Nåondårtàl ha’m kràmînyîn àdàmlàri’ sîqqàn miynåt quràllàri’n

sali’sti’ri’n’. Uqsàsli’g’i’n ha’m àyi’rmàshi’li’g’i’n àni’qlàn’.4. «Wo’zlåstiriwshi õîjàli’q» qàndày õîjàli’q?5. «Islåp shi’g’àri’wshi’ õîjàli’q» dåp någe àytqàn ha’m wol qàlày ju’zågå

kålgån?6. A’yyåmgi àdàmlàrdi’n’ jàsàw wori’nlàri’ hàqqi’ndà nålårdi bildin’i’z?



Arxeologlar jumi’sprocesinde.

T/n Adamlar ta’repinenjarati’lg’an miynet

qurallari’

T/n T/nWo’zlestiriwshixojali’q

Islep shi’g’ari’wshi’xojali’q

7-§. ARXEOLOGIYA ÒÀRIYÕI’NÀN

Àrõåîlîglàr qalay islåydi? Àrõåîlîgiya — wo’tmishti tà-riyõi’y zàtlàr dåråklåri yåståliklår tiykàri’ndà u’yråniwshi pa’n.

Yestå sàqlàn’!

Àrõåîlîgiya so’zi làti’nshà «àrõåî» ha’m«lîgîs» so’zlårinån ibàràt bîli’p, «wo’tmishtàni’w»dågån ma’nisti an’latadi’.

Àrõåîlîgiya pa’ni månån shug’i’llà-ni’wshi’ ilimpàzlàr àrõåîlîg (wo’tmish-tàni’w) làr dåp àtàlàdi’. Òàriyõtà håsh-na’rså izsiz jîg’àli’p kåtpåydi. Minå, sîlizdi tàbi’w àrõåîlîgiyani’n’ wazi’ypàsi’bîli’p tàbi’làdi’.

26

Àrõåîlîglàr wo’tmishkå tiyisli, ha’r tu’rli tà-bi’lmàlàr (miynåt quràllàri’, u’y-ruwzi’ger buyi’m-làri’, quràl-jàràqlàr, tàg’i’nshàqlàr, u’y-jày,ustàõànàlàr, suwg’àri’w quri’lmalari’ ha’mbàsqàlàr)di’n’ qàldi’qlàri’n u’yrånådi. Sîl tiykàrdawo’tmish hàqqi’ndà màg’luwmàtlàr ji’ynàydi’.Barli’q tàbi’lmàlàr àrõåîlîgiya yeståliklåri.

Àrõåîlîgiya yeståliklåri àdàmzàt ja’miyåtinin’jàzbà tàriyõi’nà dåyingi da’wirdi u’yråniw dåza’ru’r a’hmiyåtke iye.

Wolàr qàzi’lmà jumi’slàri’ wo’tkårilåtug’i’nwori’nlàrdi’ bålgilåp, sîn’ qàzadi’.

Òàbi’lg’àn yesteliklårdin’ jàràti’lg’àn da’wiriha’m ji’li’ àni’qlànàdi’.

O’zbekistan ilimpàzlàri’ àrõåîlîgiyali’q qazi’l-màlàr na’tiyjåsindå tàbi’lg’àn yeståliklårdi u’yrå-niw àrqàli’ Sàmàrqànd qàlàsi’ni’n’ 2750, Qàrshi’ha’m Shàõrisàbz qàlàlàri’ni’n’ 2700, Buõàrà ha’mÕiywà qàlàlàri’ni’n’ 2500 ha’m Òàshkånt qàlà-si’ni’n’ 2200 jàstà yekånligin àni’qlàdi’.

O’zbekistanda àrõåîlîgiya pa’nin ràwàjlàn-di’ri’wdà ilimpàzlar Ìuwsà Sàydjànîv, YaõiyaG’ulîmîv bàsshi’li’g’i’ndàg’i’ àrõåîlîglàrdi’n’miynåtlåri u’lken bîldi’.

Ha’zirgi ku’ndå Yaõiya G’ulîmîv àti’ndàg’i’àrõåîlîgiya instituti’ dà u’lkån jumi’slardi’ a’mål-gå àsi’rmàqtà.

Yestå sàqlàn’!

«Àkàdåmik Yaõiya G’ulîmîv wo’z da’wirinin’ pidàyi’àli’mi’ bîlg’àn».1

Temirden islengenqurallar.

Tabi’lg’an jazi’w.

1 Islam Karimov. «Jîqàri’ ma’nàwiyat — jån’ilmås ku’sh» — T.: «O‘zbekiston»NMIU. 2008. 166-bet.

Yaõiya G’ulomov.

27

Suw àsti’ àrõåîlîgiyasi’. Suwàsti’ àrõåî-lîgiyasi’ àrõåîlîgiya pa’ninin’ ja’rdåmshitàràwi’.

Woni’n’ tàriyõi’ XX a’sirdin’ bàsi’ndà gråkbàli’qshi’làri’ ta’råpinån a’yyåmgi yestelikmu’sindi àli’p kåtip bàràti’rg’àn kåmå sho’gipkåtkån jår tàbi’lg’àn wàqi’ttàn bàslàndi’.

Francuz ali’mi’ Jàk Iv Kustî ta’råpinånàkvàlàngni’n’ jàràti’li’wi’ insàniyatti’n’ suw àsti’ miyràslàri’nu’yråniwdi ja’nå då jån’illåstirdi. Suw àsti’ àrõåîlîgiyasi’ tån’iz yakida’ryalàr qa’ddinin’ ko’tåriliwi àqi’båtindå suw àsti’ndà qàli’pkåtkån yeståliklårdin’ qàldi’qlàri’n izlåp tàbi’w àrqàli’ wo’tmishtågiàdàmlàr turmi’si’, wolàrdi’n’ turmi’s qa’lpi ha’m ma’dåniyati’nu’yrånådi.


Àkvàlàng — àdàmni’n’ suw àsti’ndà yerkin dåm àli’p ju’ziwinå ha’m islåwinåimkàn jàràti’wshi’ hàwà tîlti’ri’lg’àn bàllînlàrdàn tàyarlàng’àn àrnàwli’ u’skånå.1


1. Àrõåîlîgiya nåni u’yråtådi?2. O’zbekistanni’n’ àrõåîlîg àli’mlàri’ni’n’ jumi’slàri’ hàqqi’ndà nålårdi

bilip àldi’n’i’z?3. Suwàsti’ àrõåîlîgiyasi’ni’n’ a’hmiyåti hàqqi’ndà nålårdi bilip aldi’n’iz?4. Siz jàsàytug’i’n aymaqta àrõåîlîgiyali’q qàzi’w jumi’slàri’ wo’tkårildi må?

Wo’tkårilgån bîlsà, wol hàqqi’ndà qi’sqàshà màg’luwmàt tîplàn’.


Wo’zin’izgå belgili àrõåîlîgiyali’q yeståliklår ha’m wolàrdi’n’ jàylàsqàn jårlårin jàzi’p,kesteni tîlti’ri’n’.

Arxeologlar suw asti’nda.

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2007. 1-tom. 61-bet.

Arxeologiyali’q yestelik ati’ Jaylasqan aymag’i’T/n

28

8-§. JÀRTÀSTÀG’I’ SU’WRÅTLÅR

Da’slåpki ko’rkåm wo’når u’lgilåri. A’yyåmgi àtà-bàbà-lari’mi’z jàrtàslàrg’à si’zi’p qàldi’rg’àn su’wråtlår da’slåpkiko’rkåm wo’når u’lgilåri bîli’p yesàplànàdi’. Wolàr tàriyõ

ushi’n ju’da’ bahali’ tàriyõi’y yeståliklår bîli’ptàbi’làdi’. Jàrtàslàrdag’i’ su’wråtlårdin’ wo’zi-nå sày ta’råpi sîndà, wolàr insàniyat ta’-råpinån yelå jàzi’w pàydà bîlmàstàn buri’njàràti’lg’àn. Bul wo’når u’lgilåri ilimpàzlàr-di’n’ a’yyåmgi da’wir tàriyõi’n jàràti’wdàa’hmiyåtli dåråk yesàplànàdi’. Wolàrdàbàbàlàri’mi’zdi’n’ ku’ndålikli turmi’si’, turmi’sta’rzi, diniy isånimi, shug’i’llanatug’i’njumi’slari’ ha’m a’dåtlåri su’wråtlångån.À’sirese, ata-bàbàlàri’mi’zdi’n’ yen’ a’yyåmgishug’i’llàng’àn jumi’si’ — hàywànlàrdi’ àn’làwko’rinisi ko’p ushi’ràsadi’. Bul su’wråtlår tàriyõ

ushi’n sîl da’wirdå àdàmlàr qàndàyhàywànlàrdi’ àwlàg’ànli’g’i’ ha’mwolàr buni’ qàndày usi’ldà islågånligihàqqi’ndà qi’zi’qli’ màg’luwmàtlàrbårådi.

Àltàmira, Kàpîvàya ha’m Làskîu’n’girlåri. Jartas su’wråtlårin b.e.sh.15 — 8-mi’n’ ji’lli’qlàrdà da’slåp krà-mînyîn àdàmlàri’ sàlg’àn.1

Xudojnik jumi’s u’stinde.

Altamir u’n’girindegi su’wretler.

III bap.ADAMZAT

MA’DENIYATI’NI’N’QA’LIPLESIWI

1 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2003. 5-tom. 376-bet.

29

Lasko u’n’girindegi su’wretler.

Àrõåîlîglàr ta’råpinån tàbi’lg’àn bul da’wirdågi su’wråtlårdin’ko’pshiligi jàrtàsqà woyi’p islångån. Wolàrdi’n’ bir bo’lågi Ispà-niyadàg’i’ du’nyag’à belgili Àltàmirà ha’m Frànciyadàg’i’ Làskîu’n’girlårinån ha’m då Bàshqurtstàndàg’i’ Kàpîvaya u’n’girinåntàbi’lg’àn. Sîl zàmànni’n’ su’wråtlåw wo’nårinin’ ustalari’ hàywàn-làrdi’ su’wråtlåwdå ha’r tu’rli elåmåntlår àràlàspàsi’nàn tàyarlàn-g’àn rån’li bîyawlàrdàn tàs diywàllàrdag’i’ su’wretlerdi boyawdabolsa tàyaqshà yaki hàywàn ju’ninån tàyarlàng’àn qi’lqa’låmnånpàydàlàng’àn.

Bul bîlsà su’wråtlårdin’ dårlik håsh birinin’ ha’zirgi ku’ngådåyin wo’zgårissiz sàqlàni’p qàli’wi’nà såbåpshi bîlg’àn.Wolàrdi’u’yråniw a’yyåmgi hàywànàt du’nyasi’n yelå då jaqsi’raq tu’siniwgåmu’mkinshilik bårådi.

O’zbekistan aymag’i’ndag’i’ jàrtàs su’wråtlåri. O’zbekistandàusi’ siyråk ushi’ràsàtug’i’n ko’rkem-wo’når tu’ri ju’da’ a’yyemnenpàydà bîlg’àn. Su’wråtlår tiykàri’nan, yeki tu’rli usi’ldà — uri’psho’kkishlåw ha’m ta’biyiy bîyawlàr ja’rdåmindå islångån. Kåyinsu’wråtlår ushi’ wo’tkir tåmir ti’yi’q ha’m pîlàt a’sbaplàr månåntàslàrdi’ woyi’p islågån. Bul usi’l ilimdå noqatli’ usi’l dåp àtàlàdi’.Yekinshi usi’ldà da’slåpki ren’li su’wråt ustalari’ni’n’ shåbårligiko’zgå tàslànàdi’. Wolàr ha’r tu’rli zàtlàrdi’n’ àràlàspàsi’nàn bîyawtàyarlàwdi’ bilgån. Su’wråtlårgå sho’p, qàmi’s, su’yåk ha’mquslàrdi’n’ pa’ri månån bezelgen. O’zbekistandà 100 dån zi’yat

30

minå usi’ndày siyråk ushàràsàtug’i’n ko’rkem wo’når u’lgilåriàni’qlàng’àn.

A’sirese, Nàwàyi’ wà’làyati’ndàg’i’ Qàràtàw dizbåklårinin’ Sàr-mi’shsày ji’rasi’nàn tàbi’lg’àn àri’slàn, jîlbàri’s, bàri’s si’yaqli’ji’rtqi’sh hàywànlàrdi’n’ àyqàslàri’, àn’shi’ni’n’ kåmnån-kåm jàg’-dàydà qîlg’à u’yrånilåtug’i’n gåîpàrd ja’rdåmindå jàbàyi’ bug’àni’àwlàwi’ su’wråtlångån.

Da’slåpki ko’rkåm wo’nårdin’ siyråk ushàràsàtug’i’n yeståligisi’pàti’ndà «Qi’zi’l kitàp»qà kirgizilgån biyta’kràr jàrtàs su’wråtlåribu’gin shåt yellårdå då tilgå àli’nbàqtà. 2008-ji’li’ Zàràotsày,Sàrmi’shsày si’yaqli’ biybàhà ma’deniy yeståliklårdi qîrg’àw,wolàrdi’n’ jîg’àli’p kåtiw qa’wpinin’ àldi’n àli’wg’à bàylàni’sli’hu’kimåtlik qàràrlàr qàbi’l yetildi. Yen’ bàsli’si’, Sàrmi’shsàysu’wråtlåri pu’tkil du’nyaju’zi miyràsi’ni’n’ tàpti’rmàytug’i’n u’lgisisi’pàti’ndà YUNÅSKÎ ta’råpinån dizimgå àli’ndi’ ha’m «Àshi’qàspàn àsti’ndàg’i’ muzåy» dåp ra’smiy tu’rdå ja’riyalàndi’.


YUNÅSKÎ — Birlåskån Ìillåtlår Sho’lkåminin’ ilim, bilimlåndiriw ha’mma’dåniyat islåri månån shug’i’llàni’wshi’ sho’lkåmi.

Àltàmirà — Ispàniyadàg’i’ u’n’gir.Làsko — Frànciyadàg’i’ u’n’gir.Kàpîvàya — Uràl tàwi’ni’n’ Bàshqurtstàn aymag’i’ndà jàylàsqàn u’n’gir.Qi’zi’l kitàp — jîg’àli’p kåtiw qa’wpi bàr wo’simlik ha’m hàywànàtlàrdi’n’ àti’

kirgizilåtug’i’n kitàp.


1. Jàrtàslàrg’à sàli’ng’àn su’wråtlårdin’ a’hmiyåti nådå?2. O’zbekistanni’n’ qàysi’ aymaqlari’nan jàrtàsqà sàli’ng’àn su’wråtlår

tàbi’lg’àn?3. Åvrîpàdàg’i’ Àltàmirà, Kàpîvàya ha’m Làskî u’n’girlårindågi su’wråtlår

nåsi månån a’hmiyåtli?4. Da’slåpki su’wråtlåw wo’nårinin’ u’lgilårin jàràti’wdà ata-bàbàlàri’mi’z

qàndày qurallardan pàydàlàng’àn?5. Su’wråtlårdå, tiykàri’nàn, nålår su’wråtlångån?6. Jàrtàstàg’i’ su’wråtlårdi sàqlàw bîyi’nshà O’zbekistandà qàndày jumi’slàr

a’målgå àsi’ri’ldi’?

31

TAPSI’RMA

(Kestege sàbàqli’qtà bårilgån su’wråtlårdå nålårsu’wråtlångånligin jàzi’n’)

U’n’girdin’ ati’T/n

1.

2.

Su’wretlerde berilgen haywanlar ati’

A’yyemgimi’srli’lar sandi’mine usi’nday

an’latqan.

Mi’sr ieroglifleri.

9-§. JÀZI’W — ADAMZATTI’N’ULLI’ WOYLAP TABI’WLARI’

Da’slåpki jàzi’wdi’n’ pàydà bîli’wi’.Jår ju’zindå tun’g’i’sh jàzi’w bålgilårida’slåp Àziya ha’m Àrqà Àfrikà (a’y-

yåmgi Ìi’sr) xàli’qlàri’ ta’råpinån jàràti’lg’àn.Wo’tmish tàriyõ, àdàmlàr jàràtqàn tur-

mi’sli’q ta’jiriybå ha’m bilimlår woylap ta-bi’li’wlar ata-babalardan a’wlàdlarg’à jàzi’wàrqàli’ jåtip kåldi.

Yestå sàqlàn’!

Jàzi’w — àdàmlàr àràsi’ndàg’i’ bàylàni’sqà õi’zmåtyetåtug’i’n jàzbà belgiler sistemasi’.

Jàzi’w bu’gingi tu’rdegi ko’riniskå iyå bîlà-màn dågånshå uzàq rawajlani’w jîli’n bàsi’pwo’tti.

Ilimpàzlàr da’slåpki jàzi’wlàrdi’ uzaq wà-qi’tqà shåkåm woqi’y àlmàdi’. Såbåbi, bul jà-zi’wlàr bu’gingi jàzi’wlàrdàn kåskin pàrq qi’-làtug’i’n yedi. Wolàr tiykari’nda ha’rip bolmayqàndàyda bir ma’nisti àn’làtàtug’i’n bålgilårdånibàràt bîlg’àn. Yekinshidån, wolàr bu’gingiku’nde håshkim so’ylåspåytug’i’n tillårdå jàzi’l-g’àn. Sîg’àn qàràmàstàn, ilimpàzlàr ti’ni’msi’zizlåniwlåri na’tiyjåsindå kåyin wolàrdi’n’ ko’p-shiligin woqi’wg’à miyasàr bîlg’àn.

32

Qi’tay ieroglifleri.

Wo’zin’izdi si’nàn’♦ Jår ju’zindå da’slåpki jàzi’w belgileri ...

ta’repinen jarati’lg’àn.

A’yyåmgi jàzi’wlàr ha’m wolàrdi’n’tu’rlåri. Ilimpàzlàr a’yyåmgi jàzi’wlàrdi’birnåshå tu’rlårgå bo’lgån. Wolàrdàn da’s-låpkisi «yåslåtiwshi bålgilår» dåp àtàlg’an.Bundày bålgilår àni’q mug’dàrdi’ bålgi-låwdå, qàndàyda bir õàbàrdi’ uzàq ma’n-zilgå jåtkiziwdå qîllàni’lg’àn. Ìa’sålån,qàndàyda bir mug’dàrdi’ an’lati’w ushi’nha’r tu’rli ko’låmdågi tàstàn pàydàlàni’l-g’àn. Ata-bàbàlàri’mi’z jàzi’wdi’n’«Buyi’mli’ jàzi’w» tu’rin då qîllàng’àn.Ìa’sålån qîrg’àn su’wråti màrhumni’n’ko’milgån jårin, nàn-duz dîsli’qti’bildirgån. A’yyåmgi jàzi’wdi’n’ ja’nå birtu’ri «su’wråtli jàzi’w» yedi. A’yyåmgi ata-bàbàlàri’mi’z ha’r tu’rli hàywànlàrdi’n’su’wråtlårin tàslàrg’à, su’yåklårgå, u’n’-

girlårdin’ diywàllàri’nà woyi’p islågån. Wolàr tåk su’wråt bîli’pg’ànà qàlmày, qàndàyda bir jàg’dàydi’ àn’làti’wshi’ õàbàr da yedi.

Turmi’s ràwàjlàni’p bàrg’àn sàyi’n su’wråtli jàzi’wlàr àdàmlàr-di’n’ tàlàplàri’n qànààtlàndi’rà almadi’. Wolàr toli’g’i’raq ani’qjàzi’wlàrg’à za’ru’rlik såzå bàslàdi’. Na’tiyjådå jàzi’wdi’n’ jàn’àtu’ri — «So’z jàzi’wi’» qa’liplåsti. A’yyåmgi Ìi’sr ha’m Qi’tàyiårîglifleri Shumår miõõàti’ ha’m bàsqàlàr buni’n’ da’slåpki u’lgilåriboldi’.

Biràq, iårîglifler månån jàzi’w àn’sàt yemås, såbåbi, ko’pmug’dàrdàg’i’ iårîgliflerdi yeste sàqlàp qàli’w àwi’r yedi.Òurmi’s yendi «a’lipbåli jàzi’w»di’ woylàp tabi’li’wi’n tàlàp yetåbàslàdi’.

Wo’zin’izdi si’nàn’♦ Jazi’w — bul ... .♦ Òo’måndågilår jàzi’wdi’n’ to’rt tu’rin quràydi’... .

Su’wretli jazi’w.

33

Finikiy a’lipbesi.

Kirill a’lipbesi.

A’lipbånin’ pàydà bîli’wi’. Siz måktåbin’iz-din’ 1-klàsi’nà qàbi’l yetilgånin’izdå qîli’n’i’zg’àuslàg’àn birinshi kitàbi’n’i’z «A’lipbå» yekån-ligin bilåtug’i’n shi’g’àrsi’z. Wol bàslàng’i’shsàwàt àshi’w kitàbi’ yedi. A’lipbå àràbshà «A’lip»ha’m «bå» ha’riplårinin’ qàràqàlpàq tilindåqîsi’p àyti’li’wi’.

Yestå sàqlàn’!

A’lipbå — qàyndayda bir tildin’ jàzi’wi’ ushi’n qàbi’lyetilgån ha’m qàtàn’ izbå-izliktå jàylàsti’ri’lg’àn jàzbàbålgilår. Bul bålgilår ha’rip dålinådi. «A’lipbå» so’ziàràb a’lipbåsinin’ birinshi ha’ribi (a’lip) ha’m yekinshiha’ribi (bå)nin’ qîsi’li’p àyti’li’wi’nàn pàydà bîlg’ànso’z.

Du’nyadà birinshi a’lipbåni, yag’ni’y, ha’riplijàzi’wdi’ bizin’ erami’zg’a shekemgi 2-mi’n’ji’lli’q wortàlàri’ndà a’yyåmgi finikililår jàràtti’ha’m wol finikiy jàzi’wi’ dåp àtàdi’.1 Finikiya’lipbesi 22 ha’ripten ibarat boli’p, wol won’nan shepke qarayjazi’lg’an. Finikiy tilindegi so’zlerdi usi’ 22 ha’rip penen jazi’wu’lken ha’diyse yedi. Finikiy jàzi’wi’ bàsqà ma’mlåkåtlårdå då tåztàrqàlà bàslàdi’. Wolàr finikiy a’lipbåsin wo’z tillårinå màslàsti’ri’pàldi’. Du’nyadàg’i’ ha’zirgi jàzi’wlàrdi’n’ båstån to’rt bo’låginin’ko’biråginå usi’ finikiy jàzi’wi’ tiykàr bîli’p yesàplànàdi’.

Ha’ttå ha’zirgi ku’ndågi làti’n ha’m kiril jàzi’wlàri’ dà finikiyjàzi’wlàri’nàn kålip shi’qqàn.

Wo’zin’izdi si’nàn’♦ Du’nyadà birinshi a’lipbåni ... jàràtqàn.

Bizin’ erami’zg’a shekemgi IV — III a’sirlårdå làti’n a’lipbåsijàràti’ldi’.2 Wol birnåshå a’sirlårdån kåyin Bàti’s Åvrîpàni’n’ ko’p-lågån õàli’qlàri’ni’n’ jàzi’wi’nà tiykàr bîli’p õi’zmåt yetti. Kåyin


1 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2002. 3-tom. 469-bet.2 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2003. 5-tom. 315-bet.

34

bîlsà àràb a’lipbåsi jàràti’ldi’. Rus a’lipbåsi kirillicà dåp àtàlg’ànyeski slavyan a’lipbåsi tiykàri’ndà pàydà bîldi’. Yeski slavyana’lipbåsin Gråciyali’ àg’àli’-inili Kirill ha’m Ìåfîdiylår IX a’sirdea’yyåmgi gråk a’lipbåsi tiykàri’ndà jàràtqàn yedi. Pàydà bîlg’ànjàn’à a’lipbå Kirilldin’ hu’rmetine kirillicà dåp àtàldi’. X a’sirdin’àqi’rlàri’ndà a’yyåmgi Kiåv Rusi’ ma’mlåkåti då bul jàn’à a’lipbåniqàbi’l yetti ha’m wol rus tilinå sa’ykeslestirildi. Ha’zirgi zàmànkirill-rus a’lipbåsindå 33 ha’rip ha’m yeki bålgi bàr.

O’zbekistandà jàzi’w. Wo’zbåk õàlqi’ a’yyåm zàmànlàrdàn bårliha’r tu’rli jàzi’wlàrdàn pàydàlàni’p kåldi. Bulàr xîråzm, sîg’d,arqun-ånisåy1, àràb, kirill-rus ha’m làti’n a’lipbåsinå tiykàrlàng’ànjàzi’wlàr bîli’p tàbi’làdi’.

Õîråzm ha’m sîg’d jàzi’wlàri’nàn àtà-bàbàlàri’mi’z dårlik mi’n’ji’l dàwàmi’ndà pàydàlàni’p kålgån. Sîg’d a’lipbåsi da’slåp 23ha’riptån ibàràt bîlg’àn. Bul a’lipbådå so’zlår won’nàn shåpkåqàràp jàzi’lg’àn. O’zbekistandà bu’gingi ku’ndå làti’n jàzi’li’wi’nàtiykàrlàng’àn wo’zbåk a’lipbåsinån pàydàlàni’lmàqtà.

Wo’zin’izdi si’nàn’♦ A’lipbe — bul ... . ♦ Finikiy a’lipbesinde ... ta ha’rip bolg’an.


Ieroglif – su’wråtli, belgili jàzi’w.2

Ìiõõàt — shege yaki klåtkàlàrg’à uqsàg’àn bålgilårdi i’lay tàõtàshàlàrg’à woyi’ptu’sirilgån jàzi’w tu’ri.3


1. Jàzi’w dågån nå? Jàzi’wdi’n’ adamzat turmi’si’ndà tutqàn worni’hàqqi’ndà nålårdi bilip àldi’n’i’z?

2. A’yyåmgi jàzi’w tu’rlårinin’ àtlàri’n kåltirip wo’tin’ ha’m wolàrdi’n’ bir-birinån àyi’rmàshi’li’g’i’ hàqqi’ndà àyti’p bårin’.

3. Qàndày faktorlàr a’lipbånin’ pàydà bîli’wi’nà såbåp bîlg’àn?4. Finikiy a’lipbåsi adamzat tàriyõi’ndà qàndày rîl woynàdi’?5. Làti’n, àràb ha’m kirill-rus a’lipbålåri hàqqi’ndà nålårdi bilip àldi’n’i’z?6. O’zbekistan õàli’qlàri’ buri’n qàndày jàzi’wlàrdàn pàydàlàng’àn?

1 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2005. 9-tom. 131-bet.2 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tom. 175-bet.3 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tom. 603-bet.

35


T/n

1.

2.

3.

4.

5.

A’lipbeler

Finikiy

Sog’d

Lati’n

Arab

Kirill-rus

Qashan jarati’lg’an? Ha’ripleri sani’ Jazi’li’w ta’rtibi

1 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2002. 3-tom. 683-bet.

10-§. «AVESTO» — ATA-BÀBÀLÀRI’MI’Z JÀRÀTQÀNTUN’G’I’SH TÀRIYÕI’Y JÀZBÀ DÅRÅK

«Àvåstî» hàqqi’ndà. Bizin’ erami’zg’a shekemgi IX — VIIIa’sirlårde a’yyåmgi Õîråzm u’lkåsindå jàqsi’li’q dini —zàrdushtiylik du’nyag’à kåldi.1

Bul dinnin’ àti’ wog’àn tiykàr sà-li’wshi’ Zàrdushtti’n’ àti’nàn àli’ng’àn.Zàrdushtiylik dininin’ muqàddås kitàbi’«Àvåstî» dåp àtàlàdi’. Kitàptà Àõu-ràmazdà («dàni’shpàn», «ulli’», «ko’-såm») du’nyani’ jàràtqàn qudày dåptu’sindirilådi.

Yestå sàqlàn’!

«Àvåstî» bizin’ tilimizdå «qàtàn’ wor-nàti’lg’àn ni’zam-qàg’i’ydàlàr» dågån ma’nistibildirådi. «Àvåstî» 2700 ji’l buri’n Õîråzmdåjàràti’lg’àn.

Iràn àõàmàniylerinin’ pàtshàsi’ DoroIII da’wirindå «Àvåstî» 12 mi’n’ qàràmàldi’n’ tårisinå àlti’n månån jàzi’ldi’ha’m g’a’ziynå de sàqlàndi’. Kåyin,

Zardusht.

36

màkådîniyali’ Àlåksàndrdi’n’ bàsqi’nshi’li’q ju’risi pàyi’ti’ndàwoni’n’ u’lkån bir bo’lågi wo’rtåp jibårildi. Àstrînîmiya ha’mmådicinà ilimlårinå tiyisli bo’limlåri bîlsà gråk tilinå àwdàri’ldi’.Àràdàn birnåshå a’sirlår wo’tip, jurti’mi’zdà islàm dini kån’tàrqàlg’ànnàn kåyin, «Àvåstî» umi’ti’ldi’.

«Àvåstî» Wortà Àziya, birinshi gåzåktå, O’zbekistanni’n’ wo’t-mish tàriyxi’, sîndày-àq, ata-bàbàlàri’mi’zdi’n’ u’rp-a’dåtlårihàqqi’ndàg’i’ yen’ a’yyåmgi jàzbà dåråk si’pàti’ndà u’yrånilådi.

Wo’zin’izdi si’nàn’.♦ «Avesto» — bul ... .

«Àvåstî»ni’n’ màzmuni’. «Àvåstî»dà àyti’li’wi’nà qarag’anda,du’nya jàqsi’li’q ha’m jàwi’zli’q tiykàri’nà quri’lg’àn. Barli’qjàwi’zli’qlàrdi’ (wo’lim, qàqàmàn qi’s, zi’yanli’ ja’nliklår ha’m sîlsi’yaqli’làr) jàwi’zli’qti’n’ qa’wenderi Àõrimàn jibårådi.

Àõuràmazdà bîlsà wo’mirdi, jàqsi’li’qti’, jàqti’li’qti’ ha’m a’dà-làtti’ qorg’aydi’. Jàqsi’li’q ha’m jàwi’zli’qti’n’ àràsi’ndàg’i’ gu’råståàqi’r-aqi’betinde jàqsi’li’q jån’iskå yerisådi. Biràq, buni’n’ ushi’nàdàmlàr wo’tirik so’ylåmåwi, bårgån wa’dålårinin’ u’stinånshi’g’i’wi’ ha’m insànlàrg’à tåk jàqsi’li’q yetiwi kåråk. Insàndàg’i’bul u’sh wo’zgeshelik jåtiskånlik belgisi yesaplang’an. Bul u’shwo’zgeshelikti wo’zinde qa’liplestirgen àdàmlàr Àõuràmazdàta’råpdàrlàri’ bîli’p yesàplànàdi’:

Jàwi’z ku’shlår zi’yan kåltirmåwi ushi’n àdàmlàr jår àydàp,diyqànshi’li’q yetiwgå, g’a’llå jåtistiriwgå shàrwàshi’li’q pånånshug’i’llàni’wg’à iytermelegen ha’m bunday miynåt hu’rmetlengen.

Jàqsi’ pikir joqari’ da’rejedegi woy-pikir, jàqsi’ so’z ha’m jàqsi’islår (qàyi’rli’ islår) zàrdushtiylik dininin’ bàs ideyasi’n quraydi’.


«Jàqsi’ pikir, jàqsi’ so’z, jàqsi’ is dågån principke ha’zirgi zàmàn ushi’n dà ibràtbîlg’àn sabaqlar barli’g’i’n ko’riw mu’mkin.1

1Islam Karimov. «Joqari’ ma’nawiyat — jen’ilmes ku’sh». — T.: «O‘zbekiston»NMIU. 2008. 32-bet.

37

Zàrdushtiylik dinindå wot, tîpi’ràq, suw ha’m hàwà muqàddåsyesàplànàdi’. Bug’àn wotti’n’ jàqti’li’q, tîpi’ràqti’n’ (jårdin’)i’ri’sqi’-nåsiybå, suw månån hàwàni’n’ bîlsà tirishilik dårågiyekånligi tiykàr yetip àli’ng’àn. Sol waqi’tta, bul to’rt muqàddås zàtha’mmå tirishilik du’nyasi’ni’n’ tiykàri’ yekånligi tu’sindirilgån.

Wo’zin’izdi si’nàn’♦ Zàrdushtiylik bàs idåyasi’ni’n’ tiykàri’n ... quràydi’.

«Àvåstî»ni’n’ 2700 ji’lli’g’i’. «Àvåstî» tåk bizin’ yemås, aldu’nya ju’zi ma’dåniyati’ni’n’ dà miyràsi’ yesaplanàdi’. Sîni’n’ushi’n dà õàli’qàràli’q YUNÅSKÎ sho’lkåmi O’zbekistan hu’ki-måtinin’ bàslàmàsi’ månån 1999-ji’li’ «Àvåstî»ni’n’ 2700 ji’lli’g’i’nbålgilåw hàqqi’ndà qàràr qàbi’l yetti. 2001-ji’li’ bîlsà bul qutli’sa’nå bålgilåndi.1


1. Zàrdushtiylik dini ha’m «Àvåstî» hàqqi’ndà nålårdi bilip àldi’n’i’z?2. Zàrdushtiylik dininin’ màzmuni’ hàqqi’ndà àyti’p bårin’.3. Nå ushi’n zàrdushtiyliktå wot, jår, suw ha’m hàwà muqàddås dåp

yesàplàng’àn?4. Zàrdushtiylik a’dep-ikramli’li’g’i’ni’n’ u’sh tàyani’shi’n àyti’p bårin’.

O’zbekistan Pråzidånti Islàm Kàrimîvti’n’ wolàr hàqqi’ndà àytqànpikirlårin kåltirip wo’tin’.

5. «Àvåstî»ni’n’ 2700 ji’lli’g’i’ni’n’ bålgilåniwi nåni àn’làtàdi’?


Zàrdushtiylik dini hàqqi’ndà nålårdi bilåsiz?


1 Q. Rajabov va boshq. O‘zbekiston tarixining eng asosiy sanalari. – T.: «O‘zbekiston»NMIU. 2012. 389-bet.

Zardushtiylik qashanha’m qay jerdepayda bolg’an?

Zardushtiylik-tin’ muqaddes

kitabi’

Zardushtiylikdininin’ tiykari’n

ne quraydi’?

Zardushtiylika’dåp-ikramli’li’-g’i’ni’n’ tirågi

«Àvåstî»ni’n’2700 ji’lli’g’i’-ni’n’ bålgilåniwi

38

11-§. MUZEYLER

Ìuzåylår nå ushi’n kåråk? Ìuzåylår tàriyõi’y yeståliklårdisàqlàwshi’, u’yråniwshi ha’m õàli’qqà ko’rsåtiwshi wori’nbîli’p tàbi’làdi’. Ìuzåylår àdàmlàrdi’n’ wo’zlåri ushi’n

qa’dirli ha’m yeslåtik bîli’p qàlàtug’i’n buyi’mlàrdi’ ji’ynàp,wolàrdi’ kålåshåk a’wlàdlàrg’à miyràs yetip qàldi’ri’w za’ru’rligina’tiyjåsindå pàydà bîldi’.

Yestå sàqlàn’!

Ìuzåylårdå ji’ynàlg’àn yeståliklår kîllåkciyalàr dåp àtàlàdi’.

Ìuzåylårdin’ tu’rlåri wog’àdà ko’p. Òàriyxqà a’dåbiyat ha’mko’rkåm wo’nårgå, tåõnikàg’à, mådicinàg’à, hàywànàt du’nyasi’nà,a’skåriy quràl-jàràq si’yaqli’larg’a tiyisli muzåylår bàr. Ìuzåylårda’slåp shirkåwlårgå sho’lkåmlåstirilgån.

Åvrîpàdà ko’plågån muzåylårdin’ sho’lkåmlåstiriliwi XIV —XVII a’sirlårgå tuwrà kålådi.

Ìuzåylårdån wori’n àlg’àn ekspînàtlàr u’lkån ta’rbiyali’a’hmiyåtkå då iyå.

Du’nya ju’zinin’ belgili muzåylåri. ÀQSh, Itàliya, Frànciya, Ulli’Britàniya, Gårmàniya, Rîssiya Fådåràciyasi’ du’nya ju’zinin’ belgilimuzåylåri jàylàsqàn ma’mlåkåtlårdån yesàplànàdi’.

Ermitaj (Sankt-Peterburg).

39

Rîssiyani’n’ Sànkt-Påtårburg qàlàsi’ndàg’i’ «Ermitàj», Pàrijdågi«Luvr», Lîndîndàg’i’ «Britàniya», Itàliyadàg’i’ «Uffitsi» si’yaqli’du’nyadàg’i’ dàn’qi’ kåtkån muzåylårdin’ kîllåkciyalàri’ quràmi’ndàtàriyõi’y buyi’mlardi’n’ qi’mbàt bahali’ nusqàlàri’ sàqlànàdi’. Ìa’-sålån, 1546-ji’li’ quri’lg’àn ha’m da’slåp korol sarayi’ wàzi’ypàsi’nwo’tegen, wol ha’zirgi wàqi’ttà du’nyadàg’i’ yen’ u’lkån muzåy

«O’zbekistan tariyxi’» ma’mleketlik muzeyi (Tashkent).

Luvr muzeyi (Parij).

40

yesàplàng’àn Pàrijdågi «Luvr» muzåyindå a’yyåmgi Ìi’sr, Gråciyaha’m Rimdå islångån siyrek ushi’rasatug’i’n ko’rkåm wo’nårdu’rdànàlàri’ni’n’ tu’p nusqàlàri’ sàqlànadi’.

O’zbekistan Råspublikàsi’ni’n’ muzåylåri. O’zbekistan Råspub-likàsi’ndà dà ko’plågån muzåylår bàr. Bul muzåydågi ekspînàtlàrdu’nya ju’zinin’ belgili muzåylåri eksponatlari’nan qàli’spàydi’.

Ha’zirgi ku’ndå råspublikàmi’zdà O’zbekistan tariyxi’ma’mlåkåtlik muzåyi, Òåmuriyler tàriyõi’ ma’mlåkåtlik muzåyi,O’zbekistan ko’rkåm wo’når muzåyi, O’zbekistan õàli’qlàri’ma’dåniyat ha’m ko’rkåm wo’når tàriyõi’ muzåyi, O’zbekistandensawli’qti’ saqlaw muzeyi si’yaqli’ muzeyler xi’zmet ko’rsetpekte.Bir O’zbekistan tàriyõi’ ma’mlåkåtlik muzåyinin’ wo’zindå 250mi’n’nàn àrti’q yestelikler bàr. Wolàr õàlqi’mi’zg’à ha’m si’rt yellimiymànlàri’mi’zg’à O’zbekistanni’n’ wo’tmish tariyxi’nan so’ylåpturàdi’. Òåmuriylår tàriyõi’ ma’mlåkåtlik muzåyi 1996-ji’li’ quri’ldi’.Biyikligi 31 måtr bîlg’àn muzåy imàràti’ u’sh qàbàttàn ibàràt.

Temuriyler tariyxi’ ma’mleketlik muzeyi (Tashkent).

41

Ìuzåydin’ ko’rgizbå zàli’ni’n’ woràyi’ndàg’i’ diywàlg’à a’jàyi’psuwretlew wo’nåri shi’g’armasi’ islångån. Wog’àn «Ulli’ Sàhi’p-qi’ràn — ulli’ quri’wshi’» dåp àt bårilgån. Shi’g’àrmà «Tuwi’li’w»,«Rawajlani’w» ha’m «màqtàni’sh»àtlàri’ månån àtàlg’àn u’shbo’limnån ibàràt.

«Òuwi’li’w» bo’limindå Sàhi’pqi’rànni’n’ (ulli’ bàbàmi’z ÀmirÒåmurdi’n’) tuwi’li’wi’ månån bàylàni’sli’ u’rp-a’dåtlår su’wråt-långån.

«Rawajlani’w» bo’limindå ulli’ bàbàmi’z turmi’si’ndà barqullàha’rekette bolg’an «Rîsti-rusti» yag’ni’y «Tuwri’li’q za’ru’r» dågånuràni’ àlti’n ha’riplår månån jàzi’p qîyi’lg’àn. Sîndày-àq, bulbo’limdå Àmir Òåmurdi’n’ wa’zirlår, a’skåriy sa’rkàrdàlàr ha’milimpazlàr månån wo’tkårip àti’rg’àn ken’esi su’wråtlångån.

«Ìàqtàni’sh» bo’limindå bîlsà Àmir Òåmur ha’m tåmuriylerda’wiri miyràsi’ni’n’ a’wlàdtàn-a’wlàdqà wo’tip kiyati’rg’ànli’g’i’idåyasi’ su’wråtlångån.

Du’nya ju’zi ma’mleketleri muzåylåri õàli’q àràli’q sho’lkåmgåbirlåskån. Bul õàli’q àràli’q YUNÅSKÎ quràmi’ndàg’i’ «Ìuzåylårõàli’q àràli’q kån’åsi» dåp àtàlàdi’.


Ekspînàt — muzåylårdå ko’rgizbågå qîyi’lg’àn buyi’mlàr, su’wretler,hu’jjåtlår, kitàplàr.1

Kîllåkciya — muzåylårdå sàqlàni’p àti’rg’àn buyi’mlàrdi’n’ ta’rtipkå sàli’ng’àntoplami’.2


1. Ìuzåylår qàndày wàziypàlàrdi’ àtqàràtug’i’nli’g’i’ hàqqi’ndà nålårdi bilipàldi’n’i’z?

2. Da’slåpki muzåylår qày jårdå sho’lkåmlåstirilgån?3. Du’nyadàg’i’ belgili muzåylår hàqqi’ndà nålårdi bilip àldi’n’i’z?4. O’zbekistanni’n’ muzåylåri hàqqi’ndà ayti’p bårin’.


Wo’zin’iz tàmàshàlàg’an yaki kitàplàrdà woqi’g’àn muzåylårdån biri hàqqi’ndàqi’sqàshà gu’rrin’ tàyarlàn’.

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2008. 5-tom. 28-bet.2 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tom. 390-bet.

42

Diywalg’a woyi’pislengen su’wret.

IV bap.DA’SLEPKI

CIVILIZACIYALAR,QALALAR HA’MMA’MLEKETLER

12-§. EVROPA HA’M ÀMÅRIKÀDÀG’I’DA’SLÅPKI CIVILIZÀCIYALÀR

Civilizàciya hàqqi’ndà. Civilizàciya dågånimizdå qàysi’ birõàli’qti’n’ ma’dåniyati’ni’n’ ràwàjlàni’wi’ndà yerisilgånjåtiskånliklårinin’ da’råjåsi tu’sinilådi. Sîni’n’ ushi’n dà

civilizàciya àtàmàsi’ni’n’ worni’nà ko’binåså «ma’dåniyat» so’zi dåqîllàni’làdi’. Ìiynåt quràllàri’ni’n’ jåtilisiwi ha’m wo’ndiriståõnikàsi’ni’n’ woylàp tàbi’li’wi’, qàlàlàrdi’n’ quri’li’wi’, jàzi’wdi’n’pàydà bîli’wi’, ilim-pa’n, a’dåbiyat, ko’rkåm wo’nårdin’ ràwàj-

làni’wi’ ha’m bàsqàlàr civilizàciya yaki ma’då-niyatti’n’ ràwàjlàni’wi’ni’n’ bålgisi bîli’p tàbi’-làdi’. Àziya ha’m Àrqà Àfrikà (a’yyåmgi Mi’sr)da’slåpki civilizàciyani’n’ woraylari’ bîlg’àn.Wolardi’n’ ta’sirinde Evropada da civilizaciyarawajlang’an.

Krit — Åvrîpàni’n’ da’slåpki ma’dåniyatwoshàg’i’. Àrõåîlîg ilimpàzlàr bu’gingi Gråciyama’mlåkåtinå qàràsli’ Krit àtàwi’ndà b. e. sh.3 — 2 mi’n’ ji’lli’qqà tiyisli qàlàlàrdi’n’ qàl-di’qlàri’n tàpti’. Qàlàdà quri’lg’àn sàràylàrdi’n’diywàllàri’ si’bàlg’àn. Si’bàw kåppåy turi’pwog’àn woyi’p su’wråtlår sàli’ng’àn. Sàràydi’n’to’mångi qàbàti’ndàg’i’ ko’pshilik bo’lmålårdåustàõànalàr, quràl-jàràq sàqlàw jàyi’, qi’mbàtbàhàli’ zàtlàr ha’m àzi’q-àwqàt wo’nimlåri sàq-lànàtug’i’n qîymàlàr jàylàsti’ri’lg’àn.

43

Mikenali’lar sawda kemesi.

Bronza miynetqurallari’.

Kritlilår wo’nårmåntshiliktå u’lkån jåtiskånliklårgå yeriskån.Àrõåîlîgiyali’q tàbi’lmàlàr wo’nårmåntshilik, zårgårlik, u’y quri’wha’m kåmåsazli’q tàràwi’ni’n’ ràwàjlàng’ànli’g’i’n ko’rsåtådi.Kåmåsazli’qtà yerisilgån jåtiskånliklår kritlilårgå sàwdà ha’ma’skåriy flît du’ziw imkàniyati’n bårdi. Sàwdà flîti’ Ìi’sr ha’mBàbil si’yaqli’ ma’mlåkåtlår månån sàwdà-sàti’q ju’rgiziwgå õi’zmåtyetådi. Kritlilår wo’z jàzi’wlàri’nà dà iyå bîlg’àn. Wolàr uzi’nli’g’i’150 — 200, yeni 70 — 150 måtr u’lkånliktågi ju’da’ suli’w jår àsti’sàràylàri’n dà qurg’àn. Wolàr islågån làbirintler ha’zirgå dåyinàdàmlàrdi’ tan’ qàldi’rmaqta.

Yestå sàqlàn’!

B. e. sh. 2-mi’n’ ji’lli’qtà Krittà ma’mlåkåt du’zildi. Bul Åvrîpàdàg’i’ birinshima’mlåkåt yedi.

Bizin’ erami’zg’a shekemgi 2-mi’n’ji’lli’qti’n’ wortàlàri’ndà ju’z bårgån vul-kàn àti’li’wi’ na’tiyjåsindå Krit ma’då-niyati’ apatshi’li’qqa ushi’ràdi’. Biràq, bulàpàtshi’li’q Krit ma’dåniyati’n pu’tkillåyjîq yetip jibårmågån yedi. Ko’p wo’tpåyPålîponnås yari’m àtàwi’ndà jàsàwshi’gråk qa’wimlåri Kritti iyålådi.

Ìikånà ma’dåniyati’. Pålîponnås yari’màtàwi’ndà bizin’ erami’zg’a shekemgi 2-mi’n’ji’lli’qtà Ìikånà qàlà ma’mlåkåti pàydà bîldi’. Bulqàlà — ma’mlåkåttin’ kritlilår ma’dåniyati’ni’n’ta’sirindå ràwàjlàndi’. Àrõåîlîgiyali’q qàzi’wlàrÌikånàdà wo’nårmåntshilik ha’m sàwdàni’n’ jàqsi’ràwàjlàng’ànli’g’i’n da ko’rsåtti. Brînzàdànislengen ha’r tu’rli quràllàr, àlti’nnàn islångåntàg’i’nshàqlàr, sîpîldàn tàyarlàng’àn i’di’sqàldi’qlàri’ jàqsi’ sàqlàng’àn. Ìikånàli’làr qurg’ànqorg’an ha’m tàstàn quri’lg’àn u’ylår ju’da’ båkkåmyedi. Qàlàni’n’ jîqàrg’i’ bo’lågindå pàtshà sàràyi’ha’m bàyda’wlåtli àqsu’yåklårdin’ u’ylåri jàylàsqàn.

44

Mayya piramidasi’. To’rt ta’repindegi teksheler sani’ ji’lku’nleri sanlari’ —365 ge ten’ bolg’an.

Sàràyg’à jàqi’n jàrli’qqà màqbàrà quri’lg’àn. Ìàqbàràlàrdàn brînzàquràllàr ha’m àlti’n buyi’mlàr tàbi’lg’àn. Qàlà a’tiràpi’ndà sàwdàgår,wo’nårmånt ha’m diyqànlàrdi’n’ u’ylåri ti’g’i’z jàylàsqàn.Ìikånàli’làr Krit jàzi’wi’n wo’zlårinå sa’ykeslestirip àlg’àn.

Ìàyyà ma’dåniyati’. Woràyli’q Àmårikàni’n’ Yukàtàn yari’màtàwi’ndà, shen’gelzarlàr àràsi’ndà màyyàlàr jàsàytug’i’n yedi.

Bul õàli’q jàsàg’àn aymaq ta’biyati’ jag’i’nan jàsàw ushi’n ju’da’qolàysi’z bîlg’àn. Biràq, wolàr miynåtlåri månån bul aymaqti’ àbàtu’lkågå àylàndi’rg’àn. Ìàyyà õàlqi’ Àmårikà màtårigindå yen’ràwàjlàng’àn ma’dåniyat u’lgilårinån birin jàràtti’. Bul wolàrqurg’àn Òikàl qàlàsi’ ti’msàli’ndà wo’z ko’rinisin tàpti’. Qàlàdà u’shmi’n’g’a jàqi’n ha’r tu’rli imàràtlàr (shirkåw, observatoriya,ma’råsimlår sàràyi’ ha’m u’y-jàylàr) quri’lg’àn. Qàlà woràyi’ndàg’i’piràmidà ha’m sàràylàr woni’n’ ko’rkinå ko’rk qîsi’p turg’àn.

Bizin’ erami’zdi’n’ birinshi mi’n’ ji’lli’g’i’ndà màyyàlàrdà qàlà-ma’mlåkåtlår ju’zågå kåldi. Wolàrdi’n’ hu’kimdàrlàri’ «Ulli’ insàn»dåp àtàlg’àn. Hu’kimdàrli’q na’sildån-na’silgå miyràs bîli’pwo’tkån. Ìàyyàlàr 300 bålgidån ibàràt iårîglifli jàzi’wdi’ jaratqan.Sîndày-àq, wo’z da’wiri ushi’n kàlåndàrda du’zgån.

Ibàdàtõanàlàrdà «qudàylàrg’à õi’zmåt qi’li’wshi’làr» — diniyxi’zmetkår (kohin) wo’z da’wirinin’ yen’ woqi’mi’sli’ àdàmlàri’

45

Inklar jazi’wi’ —kipu.

yedi. Wolàr plànåtàlàrdi’n’ Quyash do’gårågindå àylàni’wi’, Quyashha’m Ày tuti’li’wi’ni’n’ wàqti’n àldi’n àlà yesàplàp shi’g’à àlg’àn.Ìi’n’ ji’ldàn àrti’q jàsàg’àn bul ma’dåniyat keyinnen evrîpàli’làrbàsqi’nli’shi’g’i’ aqi’betinde saplasti’ri’ldi’.

Inklàr ma’dåniyati’. Àmårikàni’n’inklàr dåp àtàlg’àn õàlqi’ (da’slåp ha’zirgiPåru ma’mlåkåti àymàg’i’ndà jàsàg’àn)dà wo’z ma’mlåkåtlerin du’zgån. Ìa’m-låkåtti jîqàri’ hu’kimdàr — Jîqàrg’i’ Inkàbàsqàrg’àn. Jîqàrg’i’ Inkàni’n’ jàqi’ntuwi’sqàni’ bîlg’àn yer adamlar wo’zlårin«Quyash bàlàlàri’» dåp àtàg’àn. Bug’àninklàrdi’n’ Quyashti’ «bàs qudày» dåp qàbi’l yetiwlåri såbåpshibîlg’àn. «Quyash bàlàlàri’» ma’mlåkåttå jîqàri’ làwàzi’mlàrdi’iyålågån. Inklàr ku’shli suwg’àri’w siståmàsi’n qurg’an. U’lkåntàslàrdan qîrg’àni’w quri’lmalàri’n qurg’àn. À’sirese wolàr qurg’ànu’sh qàbàtli’ tàs diywàlli’ Quyash ibàdàtõànàsi’ belgili bolg’an. Buldiywàllàr biyikliginin’ yari’mi’nà dåyin àlti’n månån qàplàng’àn.

Inklar Kîrikancha ibadatxanasi’nda «Alti’n bag’» jaratqan. Bulbag’ alti’n ha’m gu’mistån jasalg’an quslardi’n’, ha’r tu’rli hay-wanlardi’n’ ha’m adamlardi’n’ formalari’ månån båzåtilgån. Inklarjiplårdi ha’r tu’rli ko’rinistå tu’yiw jîli’ månån wo’zine ta’n jazi’wjaratqan. Bul jazi’w «kipu» dåp ataldi’. Inklar ma’mlåkåtindå yekitu’rli arnawli’ woqi’w worni’ xi’zmet ko’rsetken. Wolardi’n’birinshisindå aqsu’yåklår til, tariyx, a’skåriy ha’m ma’mlåkåtti bas-qari’w wo’neri bag’dari’nda bilim alg’an. Yekinshisindå bîlsa qi’zbalalar woqi’g’an. Wolarda ibadatxana xi’zmåtkårlåri ha’m wo’zturmi’si’n aq su’yåklår månån baylani’sti’ri’wshi’ u’y biykålårita’rbiyalang’an. Bul woqi’w wori’nda pîeziya, muzi’ka ha’m ayaqwoyi’n ko’rkem wo’nårinen sabaq bårilgån.

Atamani’n’ mazmuni’n bilip ali’n’

Labirint — bir-birinå uqsas, bo’lmålåri ko’p, adam ju’rså adasi’p kåtåtug’i’njîllari’ ko’p bîlg’an u’lkån imarat.1

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2008. 2-jild. 481-bet.

46

A’yyemgi Mi’sr qalalari’.

Sîraw ha’m tapsi’rmalar

1. Åvrîpadag’i’ da’slåpki ma’dåniyat woshag’i’ — Krit ma’dåniyati’ haqqi’ndanålårdi bilip aldi’n’i’z?

2. Krit ha’m Mikåna ma’dåniyati’ woshaqlari’n sali’sti’ri’n’. Uqsas ha’mwo’zinå ta’n ta’råplårin tabi’n’.

3. Mayya ma’dåniyati’ haqqi’nda ayti’p bårin’.4. Inklar ma’dåniyati’ haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?

13-§. A’YYÅMGI QALALARDI’N’PAYDA BÎLI’WI’

Qalalardi’n’ payda bîli’wi’. Qala dågånimizdå u’lkenturatug’i’n ma’kanlardi’ tu’sinåmiz. Qalalardi’n’ payda bî-li’wi’ wo’nårmåntshilik ha’m sawdani’n’ rawajlani’wi’ månån

baylani’sli’. Du’nya ju’zinde qalalar bizin’ erami’zg’a shekemgi 5 —3 mi’n’ ji’lli’qlarda da’slåp Shi’g’i’sta — Mesopotamiyada, Mi’sr,Worayli’q Aziya, Hindstan ha’m Qi’tay si’yaqli’ ma’mlåkåtlårdåpayda bîlg’an.

Wo’nårmåntlår ha’m sawdagårlårtoplani’si’p jasaytug’i’n wori’nlar barg’ansayi’n ti’g’i’zlani’p qalalarg’a aylandi’.Qalalarda u’lkån bazarlar sani’ ko’bå-yådi. Waqi’tlar wo’tiwi månån qalalarilim-bilim beriw worayi’na da aylandi’.

Måmfis qalasi’. Yen’ a’yyåmgiqalalardan biri a’yyåmgi Mi’sr ma’m-låkåtinin’ paytaxti’ Måmfis qalasi’ yedi.Qala Mi’srdi’ birdån-bir ma’mlåkåtkåbirlåstirgån patsha Månås ta’råpinånquri’lg’an. Qala iri ma’dåniy ha’mwo’nårmåntshilik worayi’ da yedi. Mi’srma’mlåkåtinin’ hu’kimdarlari’ faraonlardåp atalg’an. Faraonlar wo’zlårinin’qu’diråtin ko’rsåtiw maqsåtindåpiramidalar formasi’ndag’i’ u’lkånmaqbaralar qurdi’ra baslag’an. Qayti’sbîlg’an faraonlar sîl maqbaralarg’a

47

Sfinks.

jårlångån. Maqbaralar qasi’nda fa-raonlardan birinin’ mu’sini sfinkstu’rindå su’wråtlångån. Jartastan is-långån sfinkstin’ biyikligi 20 måtr-dån zi’yat bîlg’an.

Sfinks adamlarda qatti’ qîr-qi’ni’sh woyatqan. Sîni’n’ ushi’nwol «qîrqi’ni’sh atasi’» dåpatalg’an. Piramida ha’m sfinksmi’srli’lardi’ «Faraonlar qu’diråtliqudaylar» dågån isånimdi sin’diriwitiyis yedi. Qalada sawlatli’ ibadat-xanalar sali’ng’an. Adamlardi’ quday ha’m faraonlardi’n’qu’diråtinå isåndiriw maqsåtindå ibadatxanalardi’n’ aldi’nda yakiishindå faraonlardi’n’ adam bîyi’nan 5 — 6 ma’rtå uzi’n bîlg’anyeståliklåri (mu’sinleri) wornati’lg’an. Diywal ha’m su’tinlårgå bîlsawolardi’n’ su’wretleri woyi’p islångån.

Bîbil qalasi’. Bîbil da a’yyåmgi qalalardi’n’ biri. Woni’n’quri’lg’an aymag’i’ ha’zirgi Irak ma’mlåkåti qurami’na kirådi.

Yestå saqlan’!

Bîbil so’zi qudaydi’n’ da’rwazasi’ dågån ma’nini an’latadi’.

Qala a’yyåmgi Bîbil ma’mlåkåtinin’ paytaxti’ bîlg’an. Ma’mlå-kåttin’ ati’ da sîl qalani’n’ ati’ månån atalg’an. Qala a’siråså, patshaÕammurapi da’wirindå Aziyani’n’ yen’ ataqli’ qalasi’na aylandi’.Biraq, qala kåyinnån si’rtqi’ tîpi’li’slar na’tiyjåsindå birnåshåma’rtå wayran yetildi.

Navuxadînosîr II hu’kimdarli’g’i’ da’wirindå Bobil Aziyani’n’yen’ qu’diretli ma’mlåkåtlårinin’ birinå aylandi’. Qala worayi’nda 7qabatli’, biyikligi 90 måtrli ibadatxana minarasi’ quri’ldi’.Bobilli’lardi’n’ tu’siniginshå, bul minara jerdi aspan månåntutasti’ri’p turatug’i’n yedi. Qalani’n’ kåyingi a’sirdågi ta’g’diriqayg’i’li’ bîldi’. Wol da’slåp Iran, kåyinnen bolsa makådîniyali’Alåksandr ta’råpinån basi’p ali’ng’an.

48

Navuxodonosor II.

Hayal qudayi’ Afinamu’sini.

Ninåviya qalasi’. Ninåviya qalasi’ dadu’nya ju’zinin’ yen’ a’yyåmgi qalalari’nanbiri. Bul qalag’a ha’zirgi Dajla da’ryasi’bîyi’nda tiykar sali’ng’an. Bul qalani’n’ daworni’ ha’zirgi Irak ma’mlåkåtinin’qurami’nda. Qalani’n’ sawda jîli’ni’n’kåsispåsindå jaylasi’wi’ woni’n’ gu’llåprawajlani’wi’na sharyat jarati’p bårådi. Qalakåyinnen a’yyåmgi Ossuriya ma’mlå-kåtinin’ paytaxti’na aylanadi’. Ossuriyaku’sh-qu’diråtkå tîlg’an da’wirlerde«Du’nya ju’zinin’ paytaxti’» degen hu’r-metke miyasar boldi’. Biraq, patshalardi’n’ti’ni’msi’z ali’p barg’an uri’slari’Ossuriyani’ haldan taydi’rdi’. Aqi’ri’nda,bizin’ erami’zg’a shekemgi 612-ji’li’ Bîbilma’mlåkåti woni’ saplasti’rdi’. Ninåviyaqalasi’ qi’yrati’ldi’.

Afina qalasi’. Gråciyada quri’lg’anAfina qalasi’ bilim ha’m danali’q qudayi’Afinani’n’ ati’na qîyi’lg’an. Qala xalqi’Afinani’ wo’zlårinin’ qa’wenderi dåpbilgån. Waqi’tlar wo’tiwi månån AfinaEvropani’n’ yen’ rawajlang’an qalasi’naaylandi’. Qalada ilim-bilimlendiriw joqari’qa’dirlåndi. Afinali’lar du’nya ju’zixali’qlari’ ha’wes yetkendey ma’deniyatjaratti’.

Yestå saqlan’!

Afina qalasi’ ha’zirgi Gråciya ma’mlåkåtinin’paytaxti’.

Sparta qalasi’. A’yyåmgi Gråciyani’n’ aymag’i’nda quri’lg’anSparta qalasi’ da wo’z da’wirinin’ iri qalalari’ni’n’ biri yedi.Spartani’ aqsaqallar kån’åsi basqarg’an. Bul kån’ås ag’zalari’

49

Rimde quri’lg’anteatrlardi’n’ biri.

(Kolizey)


spartali’lardi’n’ ji’ynali’si’nda saylang’an.Sparta a’skårlårinin’ kîmandirleri då kån’åsag’zali’g’i’na kirgizilgån. Kån’ås yen’ a’h-miyåtli jumi’slardi’ shåshkån. Ayi’pkåradamlardi’ da kån’ås sudlag’an.

Rim qalasi’. Dåråklårdå ko’rsåtiliwinåqarag’anda, ha’zirgi Italiya ma’mlåkåtinin’paytaxti’ Rim qalasi’na bizin’ erami’zg’ashekemgi 753-ji’li’ tiykar sali’ndi’. Kåyinnenqala Rim ma’mlåkåtinin’ paytaxti’na aylandi’. Ma’mlåkåt ha’mqalani’n’ ati’ månån ataldi’. Waqi’tlar wo’tiwi månån a’yyåmgi Rimqalasi’ du’nya ju’zinin’ yen’ rawajlang’an qalalari’ni’n’ birinåaylandi’.

Ha’ttåki qalag’a trubalar arqali’ tawlardan bulaq suwlari’ ali’pkålindi. Ibadatxanalar, saraylar ha’m yeståliklår sali’ndi’. Rimqalasi’ ha’zirgi ku’ndå Italiya Råspublikasi’ni’n’ paytaxti’.

Atamalardi’n’ ma’nisin bilip ali’n’

Sfinks — gåwdåsi ari’slang’a, basi’ adamg’a uqsati’p tasqa woyi’p islångåna’psanali’q maqluqti’n’ mu’sini. Wol faraonlar qu’diråtinin’ belgisi bîlg’an.

Faraon — (Ulli’ u’y, patsha sarayi’) — Mi’sr patshali’g’i’ni’n’ ulli’li’g’i’nbildiriwshi ataq.1


1. Qalalardi’n’ payda bîli’wi’ haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?2. Måmpis, Bobil ha’m Ninåviya qalalari’n bir-biri månån sali’sti’ri’n’.

Uqsasli’q ha’m ayi’rmashi’li’q ta’råplårin ani’qlan’.3. Afina ha’m Sparta qalalari’ haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?4. Rim qalasi’ haqqi’ndag’i’ mag’luwmatlardi’ Afina qalasi’ haqqi’ndag’i’

mag’luwmatlar månån sali’sti’ri’n’.


A’yyåmgi du’nya qalalari’:1. Måmpis, Bobil, Ninåviya, Rim ha’m Afina qalalari’na ta’n uluwmali’q

ta’replerin ayti’n’.a) ... ;b) ... .

1 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2001. 2-tom. 259-bet.

50

Yeki da’rya arali’g’i’ndag’i’ma’mleketler.

14-§. DU’NYA JU’ZININ’ A’YYÅMGIMA’MLÅKÅTLÅRI

A’yyemgi Mi’sr ha’m Bobil ma’mleketleri. Ma’mlåkåt —bålgili bir aymaqta uyi’mlasqan adamlardi’ (adamlar ja’miyåti)ni’zam ku’shi menen basqaratug’i’n sho’lkåm bîli’p tabi’ladi’.

Ni’zam bîlsa ma’mlåkåt ta’råpinån bålgilåp qîyi’latug’i’n ha’mha’mmå bîysi’ni’wi’ sha’rt bîlg’an ta’rtip-qag’i’ydalar. Ma’mlåkåtda’slåp bizin’ erami’zg’a shekemgi to’rtinshi mi’n’ ji’lli’qlarbasi’nda Afrika matårigindå Mi’sr aymag’i’nda payda boldi’. Wolarkishkånå qala — ma’mlåkåtlår bîli’p, «nomlar», ma’mlåkåtbasshi’lari’ bîlsa «mînarxlar» dåp ataldi’. Kåyinnen bul ma’m-låkåtlår worni’na yeki u’lkån ma’mlåkåt du’zildi. Da’wirler wo’tiwimånån bul yeki ma’mlåkåt bir ma’mlåkåtkå birlåstirildi. Måmpisqalasi’ ma’mlåkåt paytaxti’ yetip bålgilåndi. Ma’mlåkåt hu’kimdari’faraon dåp ataldi’.

Ma’mlåkåttin’ ishki turmi’si’wo’zara uri’slarsi’z wo’tpågån.Uzaq dawam yetkån bul uri’slarMi’srdi’ ha’lsiråtti. Aqi’båtindå,Mi’srdi’ da’slåp Iran ma’mlåkåti,kåyinnen makådîniyali’ Alåk-sandr, wonnan kåyin bîlsa Rimma’mlåkåti basi’p aldi’.

Aziya matåriginin’ Mi’srdanwonsha uzaq bîlmag’an bo’-limindå Frît ha’m Dajla da’ryalari’bar.

Sîl yeki da’rya arali’g’i’ Måsîpotamiya dåp atalg’an.Måsîpotamiya jårlåri wog’ada wo’nimdar bîlg’anli’g’i’ ushi’nadamlar bul jårlårdi wo’z ma’kanlari’na aylandi’rdi’.

Måsîpotamiyada bizin’ erami’zg’a shekemgi 2-mi’n’ ji’lli’qtaBobil ma’mlåkåti payda boldi’. Patsha Õammurapi hu’-kimdarli’g’i’ da’wirindå Bobil yen’ qu’diråtli ma’mlåkåtkåaylandi’. Wol Måsîpotamiyani’n’ barli’q bo’limin Bobilg’abîysi’ndi’rdi’.

51

A’yyemgi Hindstan.

Cifrlar rawajlani’wi’.

A’yyåmgi Qi’tay ha’m Hind-standa ma’mlåkåttin’ payda bî-li’wi’. Bizin’ erami’zg’a shekemgiyekinshi mi’n’ ji’lli’qta Qi’taydi’n’Õuanxå da’ryasi’ yetåklårindåda’slåpki ma’mlåkåtlår ju’zågå kål-di. Waqi’tlar wo’tiwi månånwolardi’n’ sani’ ko’båyip bardi’.Wolardan biri — Cin ma’mlåkåtihu’kimdari’ Cin Shi Õuandi bizin’erami’zg’a shekemgi III a’sirdåQi’taydi’ bir ma’mlåkåtkå birles-tiriwge miyasar bîldi’.

Qi’tayda astrînîmiya, diyqan-shi’li’q, mådicina, gåîgrafiya ilim-låri rawajlandi’. Ha’mmå jaqsi’ko’rip ishåtug’i’n chaydi’ qi’tayli’-lar jåtilistirgen. Kîmpasti’ da qi’-tayli’lar birinshi bîli’p woylaptapti’.

Qi’tay ilimpazlari’ wo’z ma’m-låkåtinin’ tariyxi’n jarati’wg’ashi’ntlap kiristi. Bul isti a’målgåasi’ri’w tariyxshi’ ilimpaz SimaSyang’a nåsip yetti. (bizin’ era-mi’zg’a shekemgi II — I a’sir bas-lari’nda)

Wol wo’zinin’ «Òariyxi’y ji’l-namalar» kitabi’ månån tariyxtawo’shpås iz qaldi’rdi’.

Hindstanda bîlsa da’slåpkima’mlåkåt bizin’ erami’zg’a she-kemgi birinshi mi’n’ ji’lli’qta paydabîldi’. Bizin’ erami’zg’a shekemgiIII a’sirdå patsha Ashîka Hindstandi’ bir ma’mlåkåtkå birlåstiriwgåyeristi.

52

Hindlår ilim tarawi’nda da u’lkån jåtiskånliklårgå yeristi. Atapaytqanda, wolar «0» (nîl) månån baslanatug’i’n won sandi’ woylaptapti’. Na’tiyjådå won san arqali’ qa’lågån sandi’ ko’rsetiw mu’mkinbîldi’.

Bul ashi’li’w du’nya ju’zi xali’qlari’na yelågå shekem xi’zmåtyetip kålmåktå.

Atamalardi’n’ mazmuni’n bilip ali’n’

Astrînîmiya — aspan dånålårinin’ du’zilisin ha’m ha’råkåtlårin u’yråniwshiilim.1

Mådicina — adamlardi’n’ dån sawli’g’i’n saqlaw, kåsålliklårdin’ aldi’n ali’wha’m yemlåw haqqi’ndag’i’ bilimlår siståmasi’.


1. Ma’mlåkåt ne yekenligin tu’sindirip bårin’.2. Íå ushi’n adamzat ja’miyåtin ni’zamsi’z basqari’wg’a bîlmaytug’i’ni’

haqqi’nda pikir ju’rgizin’?3. Ma’mlåkåttin’ payda bîli’wi’na qanday faktorlar såbåp bîlg’an?4. A’yyåmgi Mi’sr ha’m Bîbil ma’mlåkåtlåri haqqi’nda nålårdi bilip

aldi’n’i’z?5. A’yyåmgi Qi’tay ha’m Hindstandi’ ma’mlåkåtke birlestirgen tariyxi’y

shaxslardi’ kåltirip wo’tin’.6. A’yyåmgi Qi’tay ha’m Hindstanni’n’ ma’dåniyatta yeriskån jåtiskånliklårin

sali’sti’ri’n’.

15-§. A’YYÅMGI DU’NYANI’N’ JÅTI KA’RAMATI’

Jåti ka’ramat haqqi’nda. A’yyemgi dåråklårdå Jår Wortatån’izi a’tirapi’ndag’i’ ma’mlåkåtlårdå quri’lg’an ha’mwo’zinin’ sawlatli’, go’zzalli’g’i’ månån sîl da’wirdin’

adamlari’n tan’ qaldi’rg’an quri’lmalardi’n’ jåtiwinå «A’yyemgidu’nyani’n’ jåti ka’ramati’» dåp jazi’p qaldi’ri’lg’an.

Mi’sr piramidalari’. A’yyåmgi Mi’srda qayti’s bîlg’an faraonlarushi’n aldi’n arnawli’ «u’y» — (tabi’t) islengen. Bunday «u’y»(tabi’t) sarkofag dåp atalg’an. Faraonlardi’n’ mumiyalang’an dånåsiwîg’an sali’ng’an. Kåyin bul sarkofag turaqli’ wori’ng’a — tastan

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 1-tom. 112-bet.

53

1 P. Zohidov. «Semiramida — Shammuramat izidan». «Tafakkur» jurnali. 2-san.– T.: 2011. 64–69-betler.

Mi’sr piramidalari’.

Semiramida aspabag’lari’.

quri’lg’an maqbaralarg’a qîyi’lg’an. Bulmaqbaralar piramidalar dåp atalg’an. Mi’srfaraonlari’ tiri waqi’tlari’nda-aq wo’zlårineu’lken taslardan piramida formasi’nda maq-baralar qurdi’ri’p qîyg’an. Kitaplarda jazi’pqîyi’li’wi’na qarag’anda piramidalardi’n’ yen’u’lkåni faraon Õufu (gråklår woni’ Õåîps dåpatag’an) qurg’i’zg’an. Õufu piramidasi’n quri’w ushi’n 2 milliîn 500mi’n’ tas sarplang’an. Yen’ kishkånå tasti’n’ awi’rli’g’i’ 2,5 tînnabîlg’an. Piramida taslari’na sînday islåwlår bårilgån, birinin’u’stinå yekinshisi qîyg’anda wolar ti’g’i’z jabi’si’p turg’an.

Såmiramida aspa bag’lari’. A’yyåmgiGråciya tariyxshi’si’ Gårîdîtti’n’ jazi’wi’naqarag’anda Såmiramida aspa bag’lari’na’yyåmgi Ossuriya patshasi’ — malika Såmira-mida (negizgi ati’ Shammuramat) b.e.sh. VIIIa’sirdå quri’lg’an.1 Bag’ si’pag’a uqsas yetipislångån, si’palardi’ su’tinlår ko’tårip turg’an.Si’palardi’n’ u’stinå tîpi’raqlar taslani’p,wog’an ra’n’-ba’rån’ gu’llår, ha’r tu’rli na’llårwoti’rg’i’zi’lg’an. Ha’rbir qabattag’i’ bag’qateksheler arqali’ shi’g’i’lg’an. Ha’r ku’nimi’n’lag’an qullar to’besine suw tasi’g’an.Bag’dag’i’ qali’n’ tereklerdin’ sayasi’,jîqari’dan to’mengå qaray si’rg’anap ag’i’p turg’an suwdi’n’ salqi’nlebi haqi’yqi’y ka’ramatti’n’ wo’zi bîlg’an. Kåyin bul bag’di’ Bîbilpatshasi’ Navuxîdînîsîr II wayran yetip taslag’an.

Îlimp qudayi’ Zåvstin’ yeståligi. A’psanalarg’a qarag’anda gråkqudaylari’ Olimp tawi’nda jasag’an. Zåvs qudaylardi’n’ joqari’da’rejelisi, qudaylar ha’m då adamlardi’n’ «atasi’» yesaplang’an.Woni’n’ ati’ «jari’q aspan» dågån ma’nisti bildirgån. Qu’diråtli Zåvshu’rmåtinå gråklår 4 ji’lda bir ma’rtå belgili spîrt jari’slari’ —Îlimpia woyi’nlari’n wo’tkårgån.

54

Olimp qudayi’ Zevs.

Hayal qudayi’ Artemidaibadatxanasi’.

Gråklår Zåvskå arnap ibadatxanaha’m yestålik qurg’an. Qudaylar pat-shasi’ Zåvs taxtta woti’rg’an halattasu’wråtlångån. Won’ qîli’nda — hayalqudayi’ Nikani’n’ mu’sini, shåpqîli’nda — muqaddås bu’rkit qîni’pwoti’rg’an patshali’q hasasi’, alti’nlipas jami’lg’an, dånåsi pil su’yåginånjîni’lg’an, ko’zlåri qi’mbat bahali’taslardan jasalg’an. Zevs mu’sininin’biyikligi 12 måtr yedi. Mu’sin sîndayda’råjådå shåbårlik pånån islångån,woni’ tamasha qi’lg’an adamni’n’ta’shwishlåri yesinån shi’g’i’p kåtken.

Hayal qudayi’ Artåmida ibadat-xanasi’. Hayal qudayi’ Artåmida hu’r-måtinå Efås qalasi’nda (bul qala ha’zirÒurkiya ma’mlåkåti aymag’i’nda jay-lasqan) ko’rgånlårdi lal qaldi’ratug’i’nibadatxana quri’lg’an.

A’psanalarg’a qarag’anda, ArtåmidaZåvstin’ qi’zi’ bîlg’an. Wol hasi’ldar-li’q, an’ ha’m Ay hayal qudayi’ yedi.Sîl waqi’tta haywanlardi’n’ g’amxîr-shi’si’, hayallardi’n’ ma’detkeri bîli’pta yesaplang’an. Artåmida ibadat-xanasi’ni’n’ jayi’n jartaslardan islen-gen 18 metrli bo’reneler su’yep tur-g’an. Ibadatxana ishinå gråk su’w-råtshilårinin’ shi’g’armalari’ jaylas-ti’ri’lg’an.

Quyash qudayi’ Gåliîs mu’sini.Bizin’ erami’zg’a shekemgi III a’sirdåRîdîs qalasi’ni’n’ xalqi’ qalani’n’ birji’lli’q qamaldan azat bîlg’anli’g’i’hu’rmåtinå qalani’n’ qa’wenderi

55

Aleksandriya mayagi’.

Quyash qudayi’Gelios mu’sini.

Quyash qudayi’ Gåliîsti’n’ mu’sinin islew-ge qarar yetti. Biyikligi 35 måtr bîlg’an bulmu’sin mi’stan islåndi.

Mu’sin mu’sinshi Õarîs ta’råpinån 12ji’l dawami’nda jarati’lg’an. Mu’sin Quyashqudayi’ Gåliîsti’n’ basi’ quyashqa tiyipturg’anday yetip su’wråtlångån.

Alåksandriya mayagi’. B.e.sh. 283-ji’ldasîl zamanni’n’ a’jayi’p ka’ramati’ —Alåksandriya mayagi’ quri’lg’an. Mayakkemelerdin’ Aleksandriya qalasi’ porti’nakiriw qa’wipsizligin ta’miyinlåwgå xi’zmåtyetkån. Mayaktin’ biyikligi 120 måtr yedi.Woni’n’ yen’ jîqarg’i’ bo’limi gu’mbåzbånån qaplang’an. Gu’mbåzdin’ u’stinå«tån’iz qudayi’» Pîsåydînni’n’ 7 måtrlikmu’sini wornati’lg’an.

Gu’mbåzdi ji’lti’r granit (taw ji’ni’si’)su’tinlår uslap turadi’. Woni’n’ u’stingibo’limindå tu’ni månån jani’p turatug’i’nmayak jali’ni’ tån’izshilårgå uzaqtanko’rinip turadi’.

Mayak a’tirapi’ baqlaw noqati’ wazi’y-pasi’n da atqarg’an.

Galikarnas maqbarasi’. Kishi AziyadaKariy wa’layati’ bîlg’an. Woni’n’ worayi’wog’ada bay ha’m suli’w Galikarnas qalasi’yedi. Galikarnas maqbarasi’ b.e.sh. 353-ji’li’ qayti’s bîlg’an hu’kimdar Mavsîlyeslew hu’rmåtinå quri’lg’an. Bul maqbaraibadatxana wazi’ypasi’n da atqarg’an.

Maqbarani’n’ yeni 66 måtr, uzi’nli’g’i’ 77 måtr, biyikligi bîlsa46 måtr bîlg’an.

Bizin’ da’wirimizgå dåyin jåti ka’ramatti’n’ ishindå tåk Mi’srpiramidalari’ g’ana jåtip kålgån.

56

Gerodot.

Galikarnas maqbarasi’.


Mayak — kåmålårgå jîl ko’rsåtiw ushi’n tån’izjag’asi’na quri’latug’i’n ha’m kåmå bag’i’ti’nko’rsåtip turatug’i’n u’skånålårgå iyå bîlg’an minarako’rinisindågi quri’lma.1

Maqbara — qa’bir u’stine quri’lg’an jay.2

Rodos — Jer worta ten’izindegi atawlardanbirinin’ ati’. Greciya ma’mleketine tiyisli.


1. A’yyåmgi du’nya ju’zinin’ qaysi’ yestelikleri«jåti ka’ramat» dåp ataladi’?

2. Mi’srda piramidalar nå ushi’n quri’lg’an?3. Semiramida aspa bag’lari’ haqqi’nda nelerdi

bilip aldi’n’i’z?4. Zåvstin’ mu’sini haqqi’nda ayti’p bårin’.5. Nå ushi’n hayal qudayi’ Artåmidag’a arnap ibadatxana sali’ng’an?6. Galikarnas maqbarasi’ haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?

16-§. O’ZBEKISTAN AYMAG’I’NDAG’I’A’YYÅMGI MA’MLÅKÅTLÅR

A’yyåmgi ata-babalari’mi’z. Saklar, massagåtlår ha’msîg’dlar bizin’ a’yyåmgi ata-babalari’mi’z bîli’p yesaplanadi’.

Wolardi’n’ jasaw ta’rizi ha’m miynåt iskerligihaqqi’nda a’yyåmgi Gråciya ha’m Rimilimpazlari’ni’n’ shi’g’armalari’nda mag’luw-matlar ushi’rasadi’. Sîni’n’ ishinde, gråktariyxshi’si’ Gårîdît bi’lay dåp jazadi’:

«Massagåtlårdin’ barli’q buyi’mlari’, ha’ttånayza, woq-jay ha’m aybaltalari’da alti’nha’m mi’stan islengen. Bas kiyimlåri,qayi’slari’, atlari’ni’n’ juwån ha’m za’n’gi-låride alti’nnan, ko’kiråk qalqanlari’ bîlsami’stan islångån. Wolar alti’n ha’m mi’ska’nlåri ko’p bîlg’anli’g’i’ såbåpli, gu’misha’m tåmirdån paydalanbag’an».


57

Jazba dåråklårdå ko’rsåtip wo’tilgånindåy, saklar — ha’zirgiSi’rda’rya bîylari’nda, Tashkånt wa’layati’ ha’m Òu’slik Qazaqstanjårlårindå, Fårg’ana woypati’nda, massagåtlår — ha’zirgi A’miw-da’ryani’n’ quyar ag’i’si’ ha’m wog’an tutasqan jårlårdå, sîg’dlarbîlsa ha’zirgi Zarafshan ha’m Qashqada’rya oazisinde turmi’skeshirgen.

Ata-babalari’mi’z suwg’ari’li’p yegilåtug’i’n diyqanshi’li’q,sharwashi’li’q ha’m wo’nårmåntshilik pånån shug’i’llang’an.

Õîråzm ma’mlåkåti. Bizin’ erami’zg’a shekemgi VII a’sirdåha’zirgi O’zbekistan aymag’i’nda Õîråzm ha’m Baktriyama’mlåkåtlåri payda bîlg’an.

A’yyåmgi Õîråzm woraylari’nan biri Ko’zaliqir qalasi’ bîlg’an.Wol qali’n’ ha’m båkkåm qîrg’ani’w diywallari’ månånqîrshalg’an.

Bizin’ erami’zdi’n’ II — III a’sirlårindå quri’lg’an Òîpi’raqqalaÕîråzm ma’mlåkåtinin’ iri qalalari’ni’n’ biri bîlg’an. Arxåîlîglar

Xorezm, Baktriya, Nisa ha’m Sog’diyanama’mleketleri kartasi’.

58

1 Islam Karimov. «Go‘zal diyorimiz gavhari». (Ma’naviy yuksalish yo‘lida). –T.: «O‘zbekiston» NMIU. 1999-ji’l.

Xorezm ten’geleri.

A’yyemgi Baktriyau’y qorg’ani’.

bul qaladag’i’ xanlar sarayi’ bo’lmålåri-nin’ birinån basi’na taj kiygån ha’mqîli’na bu’rkit uslag’an patshani’n’mu’sinin tapqan.

Sarayda, sînday-aq, «jawi’ngårlerzali’», «jån’is zali’» si’yaqli’ zallardi’n’bîlg’anli’g’i’ da ani’qlang’an. Õîråzmma’mlåkåtindå suwg’ari’p yegilåtug’i’ndiyqanshi’li’qti’ rawajlandi’ri’w maqså-tindå A’miwda’ryadan suw shi’g’ari’wushi’n arnawli’ quri’lmalar quri’lg’an.

A’yyåmgi Õîråzmdå wo’nårmån-tshilik, quri’li’s ha’m sawda-sati’q jîqari’da’råjådå rawajlang’an. Òawlardan qazi’pali’ng’an qi’mbat bahali’ ga’whartaslardan ha’r tu’rli buyi’mlar islångån.Wolar Iran, Qi’tay, Hindstan, Mi’srsi’yaqli’ ma’mlåkåtlårde sati’lg’an.Qi’mbat bahali’ måtallardan tån’gålårquyi’lg’an. A’yyåmgi Õîråzm ma’mlå-kåti wo’zbåk ma’mlåkåtshiliginin’ da’s-lepki fundamenti bîli’p, 2700 ji’lli’qtariyxqa iyå.

Buni’ di’qqat pånån woqi’n’!

Wo’zbåk ma’mlåkåtshiliginin’ irgå taslari’bunnan 2700 ji’l buri’n ha’zirgi Õîråzmoazisinde qîyi’lg’an Õîråzm tariyxi’ wo’zbåkma’mlåkåtshiliginin’ tiykari’, woni’n’ qu’diråtiha’m a’yyåmgi yekånligin tasti’yi’qlaydi’.1

Baktriya ma’mlåkåti. Baktriya ma’m-låkåti ha’zirgi O’zbekistanni’n’ qubla-si’nda jaylasqan.

59

Baktriya, Qi’zi’ltåpa, Baktriyani’n’ iri qalalari’ bolg’an.Baktriya qalasi’ Baktriya ma’mlåkåtinin’ paytaxti’ yedi. Wol

biyik ha’m båkkåm qorg’ani’w diywallari’ månån qîrshalg’an. Qalaishindå ma’mlåkåt patshasi’ni’n’ bekkem qîrg’ani’ jaylasqan.Baktriyada alti’n, merwert (rubin) si’yaqli’ qi’mbat bahali’ metallarqazi’p ali’ng’an. Baktriya merwertinen tayarlang’an wo’nimlårQi’tay, Hindstan, Mi’sr si’yaqli’ ma’mlåkåtlårdå sati’lg’an. Qi’mbatbahali’ metallar qazi’p ali’ni’wi’ ma’mlåkåttå zårgårlik, ko’rkåmwo’nårmåntshiliktin’ rawajlani’wi’na ali’p keldi.

Sîg’d ma’mlåkåti. Zarafshan ha’m Qashqada’rya oazisi a’ti-rapi’ndag’i’ jårlår Sîg’diana dåp atalg’an. Kåyin bul aymaqta Sîg’dma’mlåkåti du’zildi. Xalqi’, tiykari’nan, diyqanshi’li’q pånån shu-g’i’llang’an. Diyqanshi’li’q qîldan suwg’ari’p yegiliwgå tiykar-lang’an. Afrasiab (ha’zirgi Samarqand qalasi’ni’n’ shi’g’i’s bo’limi)worayli’q qala bîlg’an.

Wo’nårmåntshilik ha’m sawda u’lkån wori’n iyålågån. Sîg’dAziyani’n’ basqa ma’mlåkåtlåri månån sawda-sati’q baylani’si’nwornatqan.

Òariyxi’y wori’nlardi’ bilip ali’n’

Qi’zi’ltåpa — ha’zirgi Surxanda’rya wa’layati’ aymag’i’ndag’i’ a’yyåmgiqala.


1. A’yyemgi ata-babalari’mi’z haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?2. A’yyemgi Xorezm ma’mleketi haqqi’nda ayti’p berin’.3. Baktriya ma’mleketinde qanday qalalar bolg’an?4. Sog’d ma’mleketi haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?


Ata-anan’i’zdi’n’ ja’rdåmindå «Ma’mlåkåtshilik tariyxi’» tu’siniginin’ ma’nisinani’qlawg’a ha’råkåt yetin’.

60

V bap.SAWDA HA’M

BAYLANI’S

17-§. ÒÅN’GÅLÅR — TARIYX GUWASI’

Da’slåpki tån’gålår. Du’nya xali’qlari’ turmi’si’nda pulu’lkån a’hmiyåtkå iyå. Wol mi’n’ ji’llar dawami’ndaadamzatqa almaslaw qurali’ bîli’p xi’zmåt yetip kålmåktå.

Adamzat tariyxi’nda pul bîlmag’an da’wirlår då bîlg’an. Wolarda’slåp paydalanatug’i’n barli’q zatlardi’ wo’zlåri islåp shi’g’arg’an.Waqi’t wo’tiwi månån diyqanshi’li’qtan sharwashi’li’q ha’mwo’nårmåntshiliktin’ wo’z aldi’na xi’zmet tu’ri boli’p aji’rali’pshi’g’i’wi’ sawda-sati’qti’n’ ku’shåyiwinå ali’p kålgån. Yendi wolarislåp shi’g’arg’an wo’nimlerin wo’z ara almaslawg’a wo’tkån. Sîltaqi’låttå bir-birinin’ mu’ta’j zatlari’n shi’g’arg’an.

Sawda baylani’si’ni’n’ barg’an sayi’n wo’sip bari’wi’, qalalar-di’n’ ko’båyiwi insan ushi’n paydalani’w yen’ qolay bolg’analmaslaw qurali’ — puldi’n’ za’ru’rligin kåltirip shi’g’ardi’. Måtall(mi’s, gu’mis ha’m alti’n)dan islångån da’slåpki pul — tån’geusi’lay payda bîldi’.

Yestå saqlan’!

Òån’gå —(tu’rkiy tamg’a so’zinån kålip shi’qqan) — arnawli’ bålgilårsali’ng’an ha’m belgili awi’rli’qqa ja’nå quni’na iyå bîlg’an måtaldan islengenpul.

Arxåîlîg ilimpazlar tån’gå da’slåp b.e.sh. VIII — VII a’sirlårdåLidiya (Aziyada) ma’mlåkåtindå payda bîlg’anli’g’i’n ani’qladi’.

Lidiya aymag’i’nda alti’n ko’p bîlg’an. Bul ma’mlåkåttåalti’nnan quyi’lg’an tån’gå starter dåp atalg’an.

61

Grek-Baktriyama’mleketi ten’geleri.

Aleksandr ten’gesi.

Iran patshasi’ Doro I da’wirindå bîlsasîl da’wirdin’ ataqli’ «darik» dåp ata-li’wshi’ tån’gå puli’ yengizilgån. Bul tån’-gånin’ ha’rbiri 8,4 gramm sap alti’nnanquyi’lg’an.

Òån’gålår tariyxtan guwali’q bårådi.Òån’gålår aldi’ månån wo’zinin’ qandaymåtaldan jasalg’ani’na qarap sîl tån’gåniislåp shi’qqan ma’mlåkåtlår, wolardi’n’ jårasti’ bayli’qlari’ haqqi’nda guwali’q bå-rådi. Yekinshidån, tån’gålårdin’ awi’r-li’g’i’ ha’m woni’n’ jasali’w usi’li’, sînday-aq sapasi’ haqqi’nda da guwali’q bårådi.

U’shinshidån, ma’mlåkåttin’ ati’, hu’-kimdari’ni’n’ ismi, woni’n’ taxtqa woti’r-g’an waqti’ ha’m hu’kimdarli’q qi’lg’anji’llari’ haqqi’nda guwali’q bårådi.

Òo’rtinshidån, anaw yaki mi’naw ma’m-låkåt tån’gåsinin’ basqa ma’mlåkåt ayma-g’i’nan tabi’li’wi’na qarap, bul ma’m-låkåttin’ qaysi’ ma’mlåkåtlår månån sawda-sati’q baylani’si’n wornatqanli’g’i’, si’rtqi’sawda da qaysi’ ma’mlåkåttin’ puli’ u’lkånrîl woynag’anli’g’i’ haqqi’nda da mag’-luwmat ali’w mu’mkin.

A’yyåmgi ha’m ha’zirgi tån’gålårdå ar-nawli’ bålgilårdin’ sa’wlålåniwi. A’yyåmgima’mlåkåtlårdin’ tån’gålårindå tu’rli ar-nawli’ tamg’alar ha’m hu’kimdarlardi’n’su’wråti tu’sirilgån. Sînday-aq, hu’kim-dardi’n’ da’råjåsi, ismi ha’m qol tan’basi’ha’m då tån’gåni shi’g’arg’an ma’m-låkåttin’ yaki qalani’n’ ati’, jasalg’an ji’li’jazi’lg’an.

Atap aytqanda, Lidiya patshali’g’i’ni’n’tån’gå puli’ — startårdin’ bir ta’repine li-

62

O’zbekistanni’n’ yubileyten’geleri.

Tashkenttin’yubiley ten’gesi.

diyali’lar ushi’n muqaddås yesaplang’antu’lkinin’ su’wråti tu’sirilgån. Sîl waqi’t-larda, tu’lki lidiyali’lardi’n’ bas qudayi’ —Bassaråydin’ ti’msali’ bîli’p sanalg’an.

Bir qatar ma’mlåkåtlårdin’ hu’kim-darlari’ atlari’n ma’n’gilåstiriw maqsåtindåtån’gålårgå wo’z su’wråtlårin qîydi’rg’an.Ma’sålån, Doro I, makådîniyali’ Alåk-sandr, Rim hu’kimdari’ Yuliy Cåzar, Gråk-Baktriya hu’kimdari’ Evkratid ha’m basqa-lar quydi’rg’an tån’gålår bug’an da’lil bî-ladi’.

Zamanago’y tån’gålårdå då ha’r tu’rlitamg’alardi’ tu’siriw da’stu’ri dawam yetipkålmåktå. O’zbekistan Råspublikasi’ni’n’pul birligi — swm 1999-ji’ldi’n’ 1-iyuli’nanaylani’sqa kirgizildi. 10, 25 ha’m 50swmli’q tån’gå pullar da islendi. Bultån’gålårdin’ ju’zindå woni’n’ nåshå swmyekånligi, arqa ta’råpindå bîlsa «O’z-bekistan Råspublikasi’» dågån jazi’w ha’mma’mlåkåtimiz gårbi tu’sirilgån.

O’zbekistanda belgili babalari’mi’zyubilåylåri mu’nasibåti månån då wo-lardi’n’ su’wråti tu’sirilgån tån’gå pullarislendi. Ma’sålån, 1996-ji’li’ ulli’ babami’zAmir Òåmur yubilåyinin’ 660 ji’lli’g’i’mu’nasibåti månån, 2009-ji’li’ bîlsaÒashkånt qalasi’ni’n’ 2200 ji’lli’g’i’naarnap 100 swmli’q tån’gå puli’ islengenibuni’n’ da’lilli.


Yubilåy — tariyxi’y waqi’yalar, ulli’ tariyxi’yshaxslardi’n’ bålgili bir jasi’ni’n’ saltanatli’bålgilåniwi.

Evkratid ten’gesi.

63


1. Pul payda bîlg’ang’a shåkåm sawda-sati’q islåri qalay a’målgåasi’ri’lg’an?

2. Da’slåpki payda bîlg’an tån’gå pullar haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?3. Òån’gålår nå ushi’n tariyxti’n’ guwasi’ dålinådi?4. Òån’gålårdå su’wråtlångån tu’rli bålgilår, su’wråtlår ha’m sa’nålår nålårdi

an’latatug’i’ni’n tu’sindirip bårin’.5. O’zbekistan ma’mlåkåtinin’ tån’gå pullari’ haqqi’nda nålårdi bilip

aldi’n’i’z?

18-§. SAWDA JÎLLARI’

A’yyåmgi ka’rwan sawda jîllari’. Sawda-sati’q isleribarli’q da’wirlerde adamlar turmi’si’nda u’lkån a’hmiyåtkå iyåbîlg’an. Sawda-sati’q ma’mlåkåt ekînîmikasi’ni’n’ rawaj-

lani’wi’na da u’lkån ta’sir jasag’an. Sîl såbåpli då tu’rli ma’mlå-kåtlår wo’z ara paydali’ sawdadan ma’pdar bîlg’an. Bul bolsaa’yyemde de a’hmiyetli sawda jîllari’ ashi’li’wi’na ali’p keldi. Wo’zaymag’i’nan sawda ha’m ka’rwanlar wo’tåtug’i’n ma’mlåkåtlår jîlbîyi’na sawdagårlår ushi’n ha’mmå za’ru’r qîlayli’qlardi’ jarati’pbårgån. Wolardi’n’ zatlari’ni’n’ qa’wipsizligin ta’miyinlåw sha-ralari’n ko’rgån.

A’yyåmgi ka’rwan sawda jîllari’ni’n’ biri «Merwert jîli’» dåpatalg’an. Bul jîl bizin’ erami’zg’a shekemgi 3 — 2 mi’n’ ji’lli’qlardaashi’lg’an.

Yestå saqlan’!

Jîldi’n’ «Merwert jîli’» dåp atali’wi’na bul jîldag’i’ qi’mbat bahali’ laltasi’ni’n’ tasi’li’wi’ såbåp bîlg’an. Wol lîjivard dåp tå ataladi’.

«Merwert jîli’» Pamir tawi’nan baslani’p, Iran, Måsopîtamiyaha’m Mi’sr arqali’ wo’tkån. Merwert taslari’nan jasalg’anbuyi’mlar ha’ttå Mi’sr faraonlari’ maqbaralari’ (piramidalari’)nanda tabi’lg’an.

A’yyåmgi belgili sawda jîllari’nan ja’ne biri «Shah jîli’» dåpataladi’. Wog’an Iran shahi’ Doro I tiykar saldi’. Woni’ Iranshahlari’ qadag’alap turg’an. «Shah jîli’» yeki bag’i’tta bîli’p,

64

birinshi Jår worta tån’izi bîyi’ndag’i’ tu’rli qalalardi’ Iran månånbaylani’sti’rg’an bîlsa, yekinshisi Iran ha’m Baktriya arqali’wo’tip Altay ha’m Hindstang’a dåyin barg’an.

Ulli’ jipåk jîli’. Uzi’nli’g’i’ 12000 km bîlg’an Ulli’ Jipåkjîli’ bizin’ erami’zg’a shekemgi II a’sirdå ashi’ldi’. Bul jîl tåksawda jîli’ yemås yedi. Wol bir waqi’tti’n’ ishindå du’nyaxali’qlari’ arasi’nda ma’dåniy ha’m då ma’mlåkåtlår arali’qbaylani’s jîl si’pati’nda xi’zmåt yetti. Jîl Qi’taydi’n’ Õuanxåda’ryasi’ bîyi’nda jaylasqan Cian qalasi’nan baslani’p, yekibag’darda bîlg’an.

Birinshi bag’dar — Qi’taydan Samarqandqa dåyingi bag’dar yedi.Samarqandta jîl ja’nå yekigå bo’lingån. Biri Iran arqali’ Jår wîrtatån’izinå dåyin, yekinshisi Arqa Kavkaz arqali’ Qara tån’izgå dåyinjåtip barg’an.

Ulli’ Jipek joli’.

65

Ulli’ Jipek joli’ndag’i’ bazar.

Yekinshi bag’dar Qi’taydan baslani’p, Pamir — Òyan-Shan tawdizbåklårinån wo’tip, Awg’anstang’a wonnan Hindstang’awo’tkån.

Yestå saqlan’!

«Ulli’» so’zi jîldi’n’ ju’da’ uzi’n bîlg’anli’g’i’n ha’m då ju’da’ ko’p xali’qlarta’g’dirinå baylani’sli’ bîlg’anli’g’i’n an’latadi’. «Jipåk» so’zi bîlsa jîldi’n’tiykari’nan jipåk sawdasi’na xi’zmåt yetkånligin bildirådi.

Jipåk wo’nimlåri Evropa xali’qlari’n a’bdån su’ysindirgån. Wolzamanlarda Evropa xali’qlari’ jipåktin’ nå yekånligin bilmågån.Bizin’ babalari’mi’z ha’m Qi’tayli’lar jipåktån a’jayi’p tawarlartîqi’g’an. Bul tawarlar evrîpali’lardi’ lal qaldi’rg’an. Ayi’ri’m jazbadåråklårde jazi’li’wi’nsha ha’ttå bir waqi’tlar jipåk tawarlar worami’pul worami’na da paydalani’lg’an. Ulli’ Jipåk jîli’ qaysi’ ma’mlåkåtu’stinån wo’tkån bîlsa sîl ma’mlåkåt hu’kimdarlari’ jîldi’n’ bîyi’naba’ndirgilår, ka’rwansaraylar qurdi’rg’an. Jîldi’n’ qa’wipsizliginta’miyinlågån.

Såbåbi, bul jîl såbåpli sîl ma’mlåkåttin’ då sawda-sati’q islårirawajlang’an. Qalabårså, sawda ka’rwanlari’ni’n’ iyålåri baji’ puli’


66

to’lågån. Bul ma’mlåkåt g’a’ziynåsinå u’lkån da’ramat kåltirgån.Ulli’ Jipåk jîli’ yelimiz tariyxi’nda da u’lkån iz qaldi’rdi’. Ulli’Jipåk jîli’ du’nya xali’qlari’na won jåti a’sir dawami’nda xi’zmåtyetti.

A’yyåmgi tån’iz sawda jîli’. A’yyåmgi da’wirlårdå tån’iz sawdajîllari’ da bolg’an. Sîlardan biri Jår wîrta tån’izinin’ shi’g’i’sjag’alawi’nda jasag’an a’yyåmgi finikiyali’lar ashqan tån’iz sawdajîli’ yedi.

Finikiyali’lar wo’z da’wirinin’ ma’rt tån’izshilåri bîlg’an. Fini-kiyali’lar birinshi bîli’p Jår wîrta tån’izinå jîl ashqan. Wolararqada, Gibraltar bug’azi’ arqali’ Britaniya atawlari’na dåyin,Qi’zi’l tån’iz arqali’ Hind okåani’na dåyin ju’zip barg’an. Fini-kiyali’lar sîl da’wir ushi’n mi’qli’ sawda kåmålårin islegen. Wolarjålqîmlar ja’rdåmindå ju’rgån ha’m ko’p mug’dardag’i’ ju’klårditasi’w mu’mkinshiliginå iyå bîlg’an.

Finikiyali’lar tu’ndå jîldan adasi’p kåtpåw ushi’n juldi’zlarg’aqarap ju’riw usi’li’n bilgån.


Finikiya — ha’zirgi Livan ha’m Siriya ma’mlåkåtlårinin’ bir bo’lågindå paydabîlg’an a’yyåmgi ma’mlåkåt.1


1. Nå ushi’n a’yyåmgi da’wirlårdå då sawda jîllari’ ashi’lg’an?2. «Merwert jîli’» ha’m «Shah jîli’» haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?3. Ulli’ Jipåk jîli’ni’n’ ashi’li’wi’ ha’m woni’n’ du’nya xali’qlari’

turmi’si’nda tutqan worni’ haqqi’nda ayti’p bårin’.4. A’yyåmgi finikiyali’lar ashqan tån’iz sawda jîllari’ haqqi’nda nålårdi bilip

aldi’n’i’z?


O’zbekistanni’n’ bu’gingi ku’ndå Qi’tay ma’mlåkåti månån si’rtqi’ sawdabaylani’si’nda qanday jîllardan paydalani’p ati’rg’anli’g’i’n ani’qlap kålin’.

1 O‘zME. — T.: «²çÌÝ». 2008. 9-tom. 252-bet.

67

19-§. JAN’A TÅN’IZ SAWDA JÎLLARI’NI’N’ASHI’LI’WI’

Tån’iz sawda jîllari’na za’ru’rliliktin’ ku’shåyiwi. B.e.sh.XV a’sirinin’ aqi’ri’ ha’m XVI a’sirdin’ baslari’nda Evropamatårigindågi ma’mlåkåtlårdå jan’a tån’iz sawda jîllari’na

bîlg’an za’ru’rlik ja’nå då ku’shåydi. Bug’an nålår såbåp bîldi’?Birinshidån, XV a’sirdin’ aqi’ri’ — XVI a’sirdin’ baslari’nda

Evropada tîvar islåp shi’g’ari’w tåz pa’t pånån wo’så basladi’. Bulbolsa, ha’r tu’rli shiyki zatlarg’a bîlg’an talapti’ asi’ri’p jibårdi.Biraq, Evropa materiginin’ wo’zinde shiyki zat kem yedi. Solsebepli woni’n’ mug’dari’ talapti’ qanaatlandi’ra almadi’. Bunnanbasqa, Evropada sawda-sati’qti’n’ rawajlani’wi; pulg’a bolg’antalapti’ da asi’ri’p jiberdi’. Ko’p mug’darda pul islåp shi’g’ari’wushi’n ko’plåp alti’n ha’m gu’mis kåråk yedi. Evropada bîlsabunday qi’mbat måtallar az bîlg’an. Sîl såbåpli Evropali’larwolardi’ basqa matåriktågi ma’mlåkåtlårdån ali’p kåliwdi woylaybasladi’. Wolardi’n’ pu’tkil woyi’n wo’zgå u’lkålårdågi xali’q-lardi’n’ alti’n-gu’mislårin ha’m basqa da bayli’qlari’n iyålåp ali’wniyåti biylåp aldi’. Biraq, evrîpali’lar Ulli’ Jipåk jîli’nan ha’m Jårworta tån’izi arqali’ wo’tåtug’i’n tån’iz sawda jîli’nan paydalanaalmas yedi. Wo’ytkåni, bul jîllardi’n’ baqlaw yerki evrîpali’lardi’n’tiykarg’i’ ba’sekilesi Osmani’ylar (Òurkiya) qîli’nda yedi. Sîni’n’ushi’n da bul jîllar evrîpali’lar ushi’n qa’wipli bîli’p qaldi’.

Bunday sharayatta jan’a tån’iz sawda jîllari’n ashi’w za’ru’rligikelip shi’qti’. Bul da’wirdå evrîpali’larg’a jan’a tån’iz sawdajîllari’n ashi’wg’a imkaniyat båriwshi mi’qli’ kåmålår ha’m dewo’zlårin qîrg’awg’a zamanago’y a’skåriy qurallar bar yedi.

Bunnan ti’sqari’, wolar tån’izdå kîmpas ha’m astrîlyabiyadanpaydalani’w usi’li’n bilåtug’i’n yedi.

Jan’a tån’iz sawda jîllari’ni’n’ ashi’li’wi’. Pîrtugaliya ha’mIspaniya tån’izshilåri jan’a tån’iz jîllari’ni’n’ ashi’li’wi’ni’n’baslawshi’lari’ bîldi’. Jan’a tån’iz sawda jîllari’n tån’izshilårdånu’lkån dawju’råklikti då talap yetti.

Jan’a tån’iz sawda jîli’n ashi’wg’a birinshi bîli’p Ispaniyakîrîlli’g’i’na xi’zmåt yetkån, tån’iz sayaxatshi’si’, admiral Õristîfîr

68

Xristofor Kolumb.

Kîlumb basshi’li’q yetti. Wol wo’z aldi’naEvropadan Atlantika okåani’ arqali’ Hinds-tang’a barati’rg’an tån’iz jîli’n ashi’wdi’ maq-såt yetip qoydi’.

Aqi’ri’nda, 1492-ji’ldi’n’ jazi’nda Õ.Kî-lumb basshi’li’g’i’ndag’i’ 3 kåmå Atlantikaokeani’ arqali’ ha’råkåtin basladi’. Sîl ji’ldi’n’oktyabr ayi’nda sayaxatshi’lar qurg’aqli’qqakålip jåtti. Õ. Kîlumb Hindstang’a jåtip kåldimdåp woyladi’. Biraq, wol Hindstang’a yemås,

jan’a matårik — Amårikag’a kålip qalg’an yedi. Usi’ jag’daydaAmårika matårigi ashi’ldi’.

Yestå saqlan’!

1492-ji’ldi’n’ 12-îktyabr Amårika matåriginin’ ashi’lg’an ku’ni bîli’p tariyxqakirdi.

Õ. Kîlumb ashqan u’lkålår Ispaniya kîrîlliginin’ mu’lkinåaylandi’.

Kåyingi ashi’li’wlar. 1498-ji’li’ Atlantika okåani’ arqali’ Hinds-tang’a bari’latug’i’n tån’iz jîli’n portugaliyali’ sayaxatshi’lar Vaskoda Gama ashi’wg’a muwapi’q boldi’. Keyin evropali’ basqasayaxatshi’lar Avstraliya (Òu’slik jår) matårigin då ashti’.

Yestå saqlan’!Adamlar ushi’n wo’zlåri jasag’an da’wirgå dåyin belgisiz bîlg’an jan’a jårlårdin’

izlep tabi’li’wi’na ulli’ gåîgrafiyali’q ashi’li’wlar dålinådi.

Du’nya ju’zini’n’ sawda baylani’slari’. Ulli’ gåîgrafiyali’q ashi’-li’wlar såbåpli jan’a sawda jîllari’ ashi’ldi’. Bul jîllardi’n’ ashi’li’wi’wo’z gåzågindå du’nya sawdasi’n ju’zågå kåltirdi. Na’tiyjådåadamzat ja’miyåtinin’ rawajlani’wi’ ja’nå då tåzlåsti. Ulli’gåîgrafiyali’q ashi’li’wlardan kåyin Angliya yen’ basli’ tån’iz sawdajîllari’ u’stindågi ma’mlåkåtkå aylandi’. Bul dåmåk wog’an du’nyaju’zi sawda-sati’g’i’nda jåtåkshilik yetiwgå imkaniyat jaratti’.Lîndîn qalasi’ sawda kåmålåri kålip tîqtaytug’i’n u’lkån pîrtqalasi’na aylandi’.

69

XV a’sir Amerika kartasi’.


Admiral (tån’iz hu’kimdari’) — a’skåriy tån’iz flîti’ kîmandirlårinåbårilåtug’i’n jîqari’ a’skåriy da’råjå.1

Astrîlyabiya — XVIII a’sirgå dåyin qaysi’ bir jerdin’ gåîgrafiyali’q jaylasi’wjag’dayi’n, waqti’n, juldi’zlardi’n’ shi’g’i’w ha’m bati’w waqti’n ani’qlaw dapaydalani’p kålingån a’sbap.2

Kîmpas — du’nya ju’zinin’ ta’råplårin ani’qlaytug’i’n, tili ba’rha’ma arqani’ko’rsåtip turatug’i’n a’sbap.3

Pîrt — tån’iz yaki da’rya jag’asi’nda kåmå turatug’i’n ha’m råmîntyetilåtug’i’n, ju’k tasi’w ha’m tu’siriwgå arnalg’an ha’m då jîlawshi’larg’a xi’zmåtyetetug’i’n arnawli’ u’skenelengen jår.4

1 O‘zME. — T.: «²çÌÝ». 2006. 1-tom. 40-bet.2 O‘TIL. — T.: «²çÌÝ». 2006. 1-tom. 111-bet.3 O‘TIL. — T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tom. 396-bet.4 O‘TIL. — T.: «²çÌÝ». 2007. 3-tom. 298-bet.

70


1. Qanday faktorlar evrîpali’lardi’n’ aldi’na jan’a tån’iz jîli’n ashi’wwazi’ypasi’n keskin qîyg’an?

2. Jan’a tån’iz jîllari’ni’n’ ashi’li’wi’nda Õ.Kîlumb qanday rîl woynadi’?3. Pîrtugaliyali’ tån’iz sayaxatshi’lari’ jan’a tån’iz jîllari’ni’n’ ashi’li’wi’na

qanday u’lås qîsti’?4. Ulli’ gåîgrafiyali’q ashi’li’wlar dåp någå ayti’lg’an ha’m woni’n’ tariyxi’y

a’hmiyåti nålårdån ibarat bîlg’an?


G’a’råzsiz O’zbekistan ma’mlåkåtinin’ tån’iz sawda floti’na iyå yemåsligi qandayfaktorlar månån tu’sindirilådi? Bul haqqi’nda juwaplari’n’i’zdi’ tayarlap kålin’.

20-§. ISLÅP SHI’G’ARI’W TÅXNIKASI’NI’N’PAYDA BÎLI’WI’

Islåp shi’g’ari’w tåxnikasi’ dågån nå? Islåp shi’g’ari’wtåxnikasi’ insan miynåtin jån’illåstiråtug’i’n ha’m miynåtwo’nimdarli’g’i’n birnåshå ma’rtåbå asi’ri’wg’a imkaniyatjarati’p båråtug’i’n miynåt qurallari’ bîli’p yesaplanadi’.

Yestå saqlan’!

«Islåp shi’g’ari’w tåxnikasi’» dågån so’z worni’na «mashina» dåp tå ataladi’.

Òåxnikani’n’ a’wålgi miynåt qurallari’ni’n’ tiykag’i’ parqi’ —wîni’n’ wo’ndiristå insan qîl miynåtin kåskin kåmåytiwi yakiwog’an uluwma wori’n qaldi’rmasli’g’i’ bîli’p tabi’ladi’. Bundaymi’sallardi’ ko’plåp kåltiriw mu’mkin. Matiga, gu’ndå, plug, shi’-g’i’r, urshi’q, sharx, tîqi’mashi’li’q u’skånålåri, hawa digirmani’ha’m basqalar adam miynåtin yen’ ko’p ma’rtåbå jån’illåstiriwgåimkaniyat båråtug’i’n tåxnikalardi’ jarati’wda da’slåpki jåtiskånliklårbîldi’.

Sanaatta islåp shi’g’ari’w tåxnikasi’ni’n’ payda bîli’w såbåp-låri. Sanaat xîjali’qti’n’ tåxnika ja’rdåmindå shiyki zattan tayarwo’nim islåp shi’g’aratug’i’n tarawi’ bîli’p yesaplanadi’. Sanaattaislåp shi’g’ari’w tåxnikasi’ni’n’ qîllani’li’wi’ XVIII a’sirgå kålipda’slåp Angliyada ju’z bårdi. Bug’an qanday jag’daylar såbåp bîldi’?

71

Bul da’wirdå Angliyada wo’ndiriståz pa’t pånån rawajlandi’. Wol iria’skåriy tån’iz ha’m sawda flîti’na iyåyedi. Bul jag’day wog’an shåt yellårgåko’p mug’darda tîvarlar shi’g’ari’psati’w imkaniyati’n bårdi. Angliyamu’lkdarlari’ shåt yellårgå ja’nå dåko’biråk, birinshi gåzåktå yen’ wo’-timli tîqi’mashi’li’q sanaati’ni’n’wo’nimlårin shi’g’ari’p sati’w ha’mwonnan ko’p bayli’q artti’ri’wg’a umti’ldi’. Sol waqi’tta, Angliyawo’zi basi’p alg’an yellårdin’ yesabi’nan u’lkån shiyki zat dereginede iyå bîli’p aldi’.

Usi’ni’n’ na’tiyjåsindå Angliya mu’lkdarlari’ni’n’ bayli’qlari’barg’an sayi’n arti’p bara bårdi. Bara-bara wolardi’n’ qîli’ndako’plågen turi’ni’w tîvarlari’n islåp shi’g’ari’wi’ mu’mkin bîlg’anfabrikalar quri’w ha’m wolarda jåtiliskån tåxnikadan paydalani’wg’ajoqari’ imkaniyat båråtug’i’n da’råjådå bayli’qlar tîplandi’. Solayyetip, Angliyada islåp shi’g’ari’w tåxnikalari’n (mashinalardi’)woylap tabi’w da’wir talabi’na aylandi’.

Ulli’ woylap tabi’wlardi’n’ baslani’wi’. Angliyada wo’ndiriståxnikasi’ndag’i’ woylap tabi’wlar da’slåp tîqi’mashi’li’q ta-rawi’nda baslandi’. Bug’an sapali’ gezlemelerge bîlg’an talapti’n’barg’an sayi’n arti’p bari’wi’ såbåpshi bîldi’. Bul talapti’ tåk islåpshi’g’ari’w tåxnikasi’ (mashinalar) ja’rdåmindå qanaatlandi’ri’wmu’mkin yedi. Da’slåpki woylap tabi’w XVIII a’sirdå a’målgåasi’ri’ldi’. Sonli’qtan, 1733-ji’li’ måxanik ha’m tîqi’wshi’ Jîn Kåytîqi’w u’skånåsin woylap tapti’. Wog’an dåyin tîqi’wshi’wo’rmåkti dîg’alaq jiplår arasi’nan wo’zi qîl månån wo’tkåripturi’wg’a ma’jbu’r bîlatug’i’n yedi. Jan’a u’skånå jarati’lg’annankåyin tîqi’wshi’ bul jumi’sti’ ayaq quri’lmasi’n basi’p turi’w arqali’islåytug’i’n bîldi’. Sîlay yetip, Jîn Kåydin’ woylap tapqan u’skå-nåsi miynåt wo’nimdarli’g’i’n yeki yeså artti’ri’wg’a mu’mkinshilikbårdi.

Bul da’wirdå Angliyada iyirilgån jipkå då talap ku’shåydi. Bulbîlsa, wo’z gåzågindå Jåyms Õargrivs ta’råpinån bir waqi’tti’n’

«Jenni» mexanikali’q jipiyiriw mashinasi’.

72

wo’zindå 15 — 18-qatar jip iyiråtug’i’n måxanikali’q urshi’q woylaptabi’li’wi’na såbåpshi bîldi’. Wol wo’zinin’ woylap tapqan u’skå-nåsin qi’zi’ni’n’ ati’ månån «Jånni» dåp atadi’. Yendi, fabrikaiyålåri ushi’n iyirilgån jiplårdån tawar tîqi’p shi’g’ari’w tåxnikasi’ dakåråk yedi. Bul mashinani’ Edvard Kartrayd shåshiwgå miyasarbîldi’. Wol måxanikali’q tîqi’w tåxnikasi’n woylap tapti’. Bul ma-shina tîqi’wshi’ni’n’ miynåt wo’nimdarli’g’i’n 40 yesågå artti’rdi’.

Puw mashinasi’ni’n’ payda bîli’wi’. Fabrika wo’ndiristin’ ja’nede wo’nimlirek boli’wi’ ushi’n tåk suw bar jårdå yemås, qa’lågånjårdå islåtiw mu’mkin bîlg’an tåxnika kåråk yedi. Òåz arada bundaytåxnikani’ angliyali’ Jåyms Uatt woylap tapti’. Bul — birinshidvigatål (mîtîr), yag’ni’y, ha’råkåtkå kåltiriwshi tåxnika yedi.

Ha’zirgi zaman jån’il avtîmîbil dvigatålin (mîtîri’n) ko’zaldi’n’i’zg’a kåltirin’. Dvigatål iske tu’skennen keyin bånzin yakigaz arqali’ ha’råkåtkå kålådi. Jåyms Uatt jasag’an da’wirdå bånzinyaki gazdån paydalani’w woylap tabi’lmag’an yedi. Sîni’n’ ushi’nda’slåpki dvigatål puw månån ha’råkåtkå kåltirildi ha’m wol puwmashinasi’ dåp ataldi’. Puw-suwdi’ qaynati’w jîli’ månån ali’ndi’.

Jip iyiriwshi ha’m gezleme tîqi’wshi’ tåxnikalar sîl puwmashinasi’ månån ha’råkåtke kåltirildi. Bul jag’day sîl da’wir ushi’nu’lkån jåtiskånlik yedi. Puw mashinasi’ni’n’ jarati’li’wi’ kåyiniråktranspîrt qurallari’ ushi’n da dvigatål jarati’wg’a tu’rtki bîldi’.XVIII a’sirdå a’målgå asi’ri’lg’an usi’ si’yaqli’ woylap tabi’wlarAngliyani’n’ du’nyani’n’ yen’ rawajlang’an ma’mlåkåtinå ayla-ni’wi’na såbåpshi bîldi’.


Måxanik — tåxnika jarati’wshi’, tåxnikani’ qadag’alap turi’wshi’ ha’m islåwshiqa’nigå.1

Fabrika (ustaxana) — tåxnika u’skånålåri ja’rdåmindå shiyki zattan tayarwo’nim islåp shi’g’aratug’i’n sanaat ka’rxanasi’.2

Puw — suwdi’n’ (suyi’qli’qti’n’) gaz taqi’låttågi bo’lågi.Òranspîrt — ju’k ha’m jîlawshi’ tasi’wshi’ qurallar. (ma’sålån, avtîmîbil,

kåmå, pîåzd, samîlyot ha’m basqalar)


73


1. «Islåp shi’g’ari’w tåxnikasi’» tu’siniginin’ mazmuni’n tu’sindirip bårin’.2. XVIII a’sirdå Angliyada qanday faktorlar tåxnika tarawi’nda ulli’

ashi’li’wlarg’a såbåp bîldi’?3. Jîn Kåy ha’m Jåyms Õargrivs a’målgå asi’rg’an woylap tabi’wlardi’n’

uqsasli’g’i’ ha’m bir-birinån ayi’rmashi’li’q ta’råplårin ani’qlan’.4. Å.Kartrayt a’målgå asi’rg’an woylap tabi’wdi’n’ a’hmiyåti haqqi’nda

nålårdi bilip aldi’n’i’z?5. Puw mashinasi’ni’n’ woylap tabi’li’wi’na nålår såbåp bîldi’ ha’m mashina

någå puw mashinasi’ dåp ataldi’?


Bu’gingi ku’ndå jani’lg’i’ni’n’ qanday tu’rlåri månån islåytug’i’n dvigatål(mîtîr)lårdån paydalanatug’i’nli’g’i’ ha’m wolar nålårgå qîllani’latug’i’nli’g’i’n ani’qlapkålin’.

21-§. ÒRANSPÎRT QURALLARI’NI’N’WOYLAP TABI’LI’WI’

Puw mashinasi’nan paydalani’w tarawi’ni’n’ ken’eyiwi.Waqi’tti’n’ wo’tiwi månån kînstruktîrlar ha’m woylap tabi’w-shi’lar puw mashinasi’nan basqa tarawlarda da paydalani’wg’a

ha’råkåt yetti.Na’tiyjådå, 1807-ji’li’ amårikali’

måxanik Rîbårt Fultîn puw månånju’retug’i’n birinshi yeskåkli parik-låri bîlg’an paroxîdti’ isledi.Uzi’nli’g’i’ 40,5 måtr, yeni 5,5måtrgå jaqi’n bîlg’an bul paroxîd«Klårmînt» dåp ataldi’.

Paroxîd si’nawdan wo’tkårilå-tug’i’n ku’ni ju’da’ ko’p adamji’ynaldi’. Wolar tamashag’a kål-gån yedi. Usi’ waqi’tqa shåkåm paydalani’li’p kålingån jålqîmli’kåmålår shamal bîlsa g’ana ju’zåtug’i’n yedi. R. Fultîn jaratqankåmånin’ ha’ttå samalg’a qarsi’ da ju’ze alatug’i’ni’n ko’rgånadamlar tan’ qali’sti’. Si’naw payti’nda paroxîd saati’na 8 kmtåzlik pånån ju’zdi. Usi’lay yetip tån’iz kåmåshiligi a’stå-aqi’ri’n

Birinshi paroxod.

74

samalg’a g’a’råzliliktån quti’la basladi’. Paroxîdlar barg’an sayi’njåtilistirilip bari’ldi’. Birinshi ma’rtå paroxîd Atlantikaokåani’nan ju’zip wo’tip, 26 ku’ndå Evropadan Amårikag’a jåtipbardi’.

Wo’z waqti’nda Õ.Kîlumb bul jårgå jålqîmli’ kåmå månån 70ku’ndå jåtip kålgån yedi. Puw mashinasi’nan paydalani’w kåmå-sazli’q pånån shåklånip qalmadi’. 1814-ji’li’ angliyali’ kînstruktîrha’m woylap tabi’wshi’ Jîrj Ståfensîn puw månån ju’råtug’i’nbirinshi parîvîzdi’ jaratti’.

Parîvîz tåmir jîlda si’nap ko’rilgånindå 8 vîgîndi’ tarti’psaati’na 10 km. tåzlik penen ju’rdi.

Qîsi’msha mag’luwmat

J.Ståfensîn jaratqan birinshi transport qurali’ — parovozdi’ «Blyuxår», kåyinjåtilistirilgån tu’rin «Rakåta» dåp atadi’.

Du’nya ju’zinde tåmir jîllarquri’li’si’ni’n’ baslani’wi’. Òåmirjîllar quri’w nå ushi’n kåråkyedi? Angliya pîrtlari’na ba-g’i’ni’shli’ u’lkålårdån ju’da’ ko’pmug’darda shiyki zatlar ali’pkålinå baslandi’.

Wolardi’ ma’mlåkåttin’ ha’rtu’rli qalalari’na quri’lg’an tîqi’-mashi’li’q fabrikalari’na qi’sqamu’ddåttå arzan bahada tasi’p

båriw, fabrikalarda islåp shi’g’ari’lg’an tayar wo’nimlårdi bolsama’mleket pîrtlari’na jåtkizip beriw za’ru’rlikkå aylandi’. Bulza’ru’rlik tåmir jîl quri’li’si’na ali’p kåldi.

Sîlay yetip, 1825-ji’li’ J. Stefensîn yeki qala arali’g’i’nada’slåpki tåmir jîldi’ quri’wg’a miyasar bîldi’. Aradan to’rt ji’lwo’tkånnån kåyin wol Angliyali’ yeki u’lkån qalalari’ —Manchåster ha’m Livårpul arasi’nda gåzåktågi tåmir jîldi’qurdi’. Kåyin, da’slåpki xali’q arali’q tåmir jîllar quri’ldi’.

Birinshi parovoz.

75

Bul jîl Lîndîn qalasi’n Òu’rkiyani’n’Stambul qalasi’ månån baylani’sti’rdi’.Òåmir jîllar kåyiniråk du’nyani’n’ko’plegen ma’mlåkåtlårindå de quri’labaslandi’.

Samîlyotlardi’n’ jarati’li’wi’. Adam-zat yertå zamanlardan baslap-aq aspang’aushi’wdi’ a’rman yetkån. XIX a’sirdin’aqi’ri’ — XX a’sirdin’ baslari’na kålipinsanni’n’ bul a’rmani’ iskå asti’.

Rus ilimpazi’ A.F. Mîjayskiy 1885-ji’li’ yeki puw dvigatåli wornati’lg’anbirinshi samîlyotti’ jaratti’.

Yestå saqlan’!

Samîlyot (russha so’z — sam — wo’zim,låtat — ushi’w) — wo’zi ushatug’i’n hawadanawi’r, ushi’wshi’ mashina.

Ilimpazlar ha’m kînstruktîrlar dviga-tåldi jani’lg’i’ (bånzin, kårîsin) månånislåytug’i’n samîlyot islåw u’stindå då basqati’rdi’.

Na’tiyjådå 1902-ji’li’ amårikali’ ag’a-inili Uliber ha’m Orvill Raytlar du’nyadabirinshi sînday samîlyot jaratti’.

Wolar 1903-ji’ l i ’ bîlsa 3 måtrba’låntliktå birin-shi pa’rwazdi’ a’målgåasi’rdi’.

Ushi’w tek 12 såkund g’ana dawamyetti. Sîl waqi’t ishindå 30 måtr arali’qbasi’p wo’tildi.

Ushi’w ju’da’ qi’sqa waqi’t dawamyetkån bîlsa da, bul u’lkån tariyxi’yha’diyså yedi. Såbåbi, bul ushi’p ha’mqîng’an haqi’yqi’y pa’rwaz bîldi’.

Mojayskiy samolyoti’.

Ag’a-inili Raytlar samolyoti’.

Zamanago’y samolyotlar.

76

Kåyingi ji’llarda ag’a-inili Raytlar samîlyotti’ jån’illåstiriwdidawam yetti ha’m saati’na 60 km tåzlik pånån usha-tug’i’n samîlyotjaratti’.

1913-ji’li’ bîlsa rîssiyali’ kînstruktîr I.Sikîrskiy «ÐóññêèéÂèòÿçü» dåp atal-g’an a’jayi’p samîlyot islåp shi’g’ardi’. Woldu’nyadag’i’ birinshi to’rt dvigatålli samîlyot yedi.

Bu’gingi ku’ndå samîlyot milliînlag’an adamlardi’n’ uzag’i’njaqi’n yetpåktå. Mi’n’-mi’n’lag’an tînna ju’klår tasi’lmaqta.Wolardi’n’ arasi’nda «O’zbekistan hawa jîllari’» aviakîmpaniyasi’-ni’n’ samîlyotlari’ da bar.


Vagîn — tåmir jîllarda jîlawshi’ ha’m ju’klårdi tasi’wg’a arnalg’an da’slåpkiarnawli’ quri’lma.1

Kînstruktîr — mashina ha’m quri’lmalardi’n’ jîybari’n du’ziwshi qa’nigå.2

Paroxîd — puw månån islåytug’i’n dvigatål (mîtîr) wornati’lg’ankåmå.3

Parovîz — puw månån islåytug’i’n dvigatel wornati’lg’an ha’m vagînlardi’tarti’wg’a arnalg’an mashina.4


1. Amårikali’ R.Fultîn ha’m angliyali’ J.Ståfensînlardi’n’ woylap tabi’wlari’haqqi’nda ayti’p bårin’.

2. Qanday faktorlar Angliyada da’slepki tåmir jîl quri’li’si’ni’n’ paydabîli’wi’na såbåp bîldi’?

3. Òiykarg’i’ transpîrt qurallari’ni’n’ biri — samîlyotlardi’n’ jarati’li’wtariyxi’ haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?

WO’Z BETINISHÅ JUMI’S

«O’zbekistan hawa jîllari’» haqqi’nda ata-analari’n’i’z bånån sa’wbåt quri’n’. Sa’wbåtwaqti’nda O’zbekistanda qaysi’ markali’ samîlyotlardan paydalani’p ati’rg’anli’g’i’ndaani’qlan’.

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 1-tom. 430-bet.2 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tom. 401-bet.3 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2007. 3-tom. 227-bet.4 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2007. 3-tom. 226-bet.

77

22-§. BAYLANI’S QURALLARI’NI’N’WOYLAP TABI’LI’WI’

Òålågrafti’n’ woylap tabi’li’wi’. Òålågraf ha’r tu’rlixabarlardi’ uzaq arali’qlarg’a jazi’w hali’nda tåz jåtkåråtug’i’nbaylani’s qurali’. Bunday quri’lmani’ birinshi bîli’p 1832-ji’li’

rus ilimpazi’ P.Shilling woylap tapti’. Quri’lma xabarlardi’ nîqatha’m tire (si’zi’q) tu’rindå jåtkårip bårgån.

1837-ji’li’ amårikali’ ilimpaz S.Ìîrzå då usi’nday a’sbap ha’mwonda paydalani’w ushi’n arnawli’ a’lipbå jaratqan. Bul a’lipbå«Ìîrzå a’lipbåsi» dågån at pånån tariyxqa kirdi. Bul a’lipbådåha’riplår worni’na nîqat ha’m tire (si’zi’q)ler islåtilådi. Ìa’sålån,nîqat ha’m bir tire À. ha’ribi, tire ha’m u’sh nîqat «B» ha’ribi,nîqat, tire ha’m ja’nå yeki nîqat «V» ha’ribin bildirgån. Bul a’lipbådu’nya xali’qlari’ ushi’n ko’p ji’l xi’zmåt yetti.

Ha’zirgi ku’ndå wonnan yelågå dåyin tån’iz apatshi’li’g’i’ ju’zbårgånligi haqqi’ndag’i’ xabardi’ båriw waqti’nda paydalani’ladi’.

Ba’lkim siz tån’iz apatshi’li’g’i’ ju’z bårgånligin bildiråtug’i’n«SOS» bålgisinån xabardar shi’g’arsi’z? Tån’izlårdå apatshi’li’qqaushi’rag’an kåmålår «SOS» xabari’n jibåriw ushi’n Ìîrzå a’lipbå-sindågi «U’sh nîqat, u’sh tire ha’m ja’nå u’sh nîqat» bålgisin(signali’n) jibårådi.

Bul bålgilårdi qabi’l yetip alg’an basqa kåmå yaki jag’adag’i’qutqari’w tîpari’ tåzdån ja’rdåmgå jåtip kåliw ilajlari’n ko’rådi.Õali’qarali’q qag’i’ydani’n’ talaplari’ usi’nday.

Yestå saqlan’!

Tån’izdån jibårilgån apatshi’li’q xabarlari’n qabi’l yetip ali’w ushi’n ha’r 5minutta «radiîsukunat» waqti’ yengizilgen.

Ìîrzå quri’lmasi’nda nîqat ha’m tirelår tålågraf gilti ja’rdå-mindå jiberiledi. Õabar båriwshi giltin basqanda quri’lmadag’i’bataråya quri’lma tarmag’i’na tîk bårådi. Elåktr tîki suyi’q bîyawishinå bati’ri’p qîyi’lg’an do’n’gålåkshå (ha’rip basi’wshi’)ni’ ha’rå-kåtkå kåltirådi. Do’n’gålåkshå bîlsa låntag’a uqsas tayarlang’anqag’azg’a ha’riplår bålgisin tu’sirådi.

78

Gilt basi’la sala jibårilså «nîqat», uzag’i’raq basi’p turi’lsa «tire»bålgisin tu’sirådi. Ha’rbir bålginin’ qaysi’ ha’ripti an’latatug’i’ni’nbilip alg’an adam Ìîrzå a’lipbåsindå jazi’lg’an jazi’wdi’ biyma’lålwoqi’y aladi’. Ha’zirgi ku’ndå Ìîrzå a’lipbåsinå sa’ykeslestirilgentålågraf quri’lmasi’ worni’na tålåtayp quri’lmasi’nan payda-lani’lmaqta.

Di’qqat penen woqi’n’!

Teletayp — jazi’w markasi’na uqsas klaviaturali’, uzaqtan jiberilgen xabarlardi’qag’az lentag’a avtomatikali’q tu’rde jazi’p alatug’i’n mexanizmli telegraf apparati’.

Tålåtaypta gilt jîq, låkin jazi’w mashinasi’ndag’i’ yaki kîmpyu-tårlårdågigå uqsas ha’rip basqi’shlari’ bar. Õabar jiberiwshi

Teletayp quri’lmasi’.

79

jetkeriwshi quri’lmag’a xabardi’n’ tåkstin jazadi’. Qabi’l yetiwshiquri’lma bîlsa xabardi’ qag’az låntag’a jazi’p aladi’. Ali’mlardi’n’izleniwleri na’tiyjesinde usi’ quri’lma jetilisti.

Bu’gingi ku’ndågi qîlayli’ baylani’s qurallari’nan ja’nå biri —faks bîli’p yesaplanadi’. Wol tåkstli, kesteli, su’wråtli ha’m basqasîg’an uqsag’an xabarlardi’ qanday bîlsa sînday halda bålgilångånjårgå jåtkizip bårå aladi’. Bul baylani’s qurali’ dårlik ha’mmåka’rxana ha’m ma’kåmålårdå bar. Faks quri’lmasi’ bunnan basqa daxi’zmåtlårdi atqara aladi’. Ìa’sålån, wol qa’lågån su’wråt yakihu’jjåttån nusqa (kîpiya) da ali’wi’ mu’mkin. Bunnan ti’sqari’,qa’lågån, tildå jazi’lg’an xabardi’ da qabi’l yetå aladi’.

Tålåfînni’n’ jarati’li’wi’. Bu’gingi ku’ndå ha’mmå shan’a-raqlarda jîq dågåndå biråwdån uyali’tålåfînlar bar.

Wol xabar jåtkåriw ha’m qabi’l yetipali’w ushi’n ju’da’ qîlayli’. Bir so’z bånånaytqani’mi’zda adamlardi’n’ uzag’i’njaqi’n yetåtug’i’n kerekli u’skene. Õîsh,bul kerekli u’skene wo’tmishi bîlg’ansi’mli’ tålåfîn apparati’ qashan jara-ti’lg’an?

Da’slåpki tålåfîn apparati’n 1876-ji’li’Àngliyada tuwi’li’p, Àmårikada jasag’anÀ.Båll jaratti’. Kåyinnån du’nya ju’zinin’basqa ma’mlåkåtlårindågi woylap tabi’w-shi’lar woni’ jåtilistirdi. Bu’gingi ku’ndåadamlar du’nyani’n’ qa’lågån mu’yåshimånån tålåfînda baylani’sa aladi’.

Radiîni’n’ tariyxi’. Radiîni’n’ nåyekånligin ha’mmåmiz jaqsi’ bilåmiz. Wolha’r tu’rli xabarlardi’ tarqati’wda u’lkåna’hmiyåtkå iyå. Du’nya ju’zinde birinshiradiîni’ rus i l impazi’ À. S. Pîpîv1895-ji’li’ woylap tapti’. Sîl ji’ldi’n’ 7-mayku’ni Rîssiya paytaxti’ Påtårburg qalasi’n-da wol woylap tapqan radio ko’rsetildi. A.S. Popov.

Zamanago’y telefonapparatlari’.

80

À.S.Pîpîv kåyiniråk du’nya ju’zinde birinshi bîli’p xabardi’ da’slåp250 måtrgå, kåyiniråk 45 km gå, bari’p-bari’p 150 km gå radiîarqali’ jåtkiziwgå miyasar bîldi’. Radiî ushi’n sanlardi’n’ kårågijîq. Radiîtîlqi’nlarg’a håshqanday arali’q tîsi’q bîla almaydi’.

Yestå saqlan’!

Radiîtîlqi’nlar såkundi’na 300 km tåzliktå tarqaladi’.

Biz bånån siz tamasha yetip ati’rg’an tålåvizîrdag’i’ tålå-ko’rsåtiwlår då radiîtîlqi’nlar arqali’ ekrani’mi’zg’a jåtip kålådi.

Ha’zirgi ku’ndå radiîni’n’ a’hmiyåti shåksiz. Radiî baylani’si’ja’rdåmindå samîlyotlar qa’wip-qa’tårsiz ushadi’. Kîsmîsqa ushqankîsmosli’q rakåtalar månån då radiîtîlqi’nlar arqali’ turaqli’baylani’s jasali’p turi’ladi’. Awa, radiîni’n’ xi’zmåtinin’ tån’i-tayi’jîq. Sîni’n’ ushi’n da adamlar rus ilimpazi’ À.S.Pîpîvti’n’ ati’nhu’rmåt pånån tilgå aladi’.

Àtamalardi’n’ mazmuni’n bilip ali’n’

Faks (wîri’nla) — tåkst, keste, su’wråt ha’m basqalardi’n’ ko’rinislårin tålåfîntarmag’i’ arqali’ jetkeriw.1

Radiî (tarqataman) — xabarlardi’ radiîtîlqi’nlar arqali’ si’msi’z jetkeriwshiha’m qabi’l yetiwshi u’skånå.2


1. Tålågrafti’n’ woylap tabi’li’wi’ adamlar ushi’n qanday a’hmiyåtkå iyåbîldi’?

2. «SOS» xabari’n jibåriw ushi’n Ìîrzå a’lipbåsinån tårilåtug’i’n bålgilårdiayti’p bårin’.

3. Tålåfînni’n’ jarati’li’wi’ ha’m woni’n’ adamlar turmi’si’nda tutqan worni’haqqi’nda ayti’p bårin’.

4. Radiîni’n’ jarati’li’wi’ qanday a’hmiyåtkå iyå bîldi’?


Woqi’wshi’lardi’n’ måktåptå qîl tålåfîni’nan paydalani’w ta’rtibi haqqi’nda nålårdibilåtug’i’ni’n’i’zdi’ da’ptårgå jazi’p kålin’.


81

Mektep (XX a’sir baslari’).

VI bap.WATANI’MI’ZDAHA’M EVROPADA

ILIMNIN’RAWAJLANI’WI’

23-§. ÌÅKTÅP — BILIM WOSHAG’I’

Insaniyat turmi’si’nda måktåptin’ worni’. Ìinå, båsinshiji’l siz måktåptin’ doslari’n’i’z ha’m wo’zin’izdin’ jåkå tur-mi’si’n’i’zda qanday wori’n tutatug’i’nli’g’i’n bilip aldi’n’i’z.

Yestå saqlan’!

«Ìåktåp» arabsha so’z bîli’p, bizin’ tilimizdå «wîqi’w worni’», «jazi’wg’au’yråtåtug’i’n jår» dågån ma’nislårdi an’latadi’.1

Àdamlar måktåplårdå xat-sawat u’yrenedi. Ha’r tu’rli pa’nlårgåtiyisli bilimlårdi iyålåydi.

Ìåktåptå ha’mmå pa’nlårdån jîqari’ bahag’a woqi’g’anwoqi’wshi’lardi’n’ turmi’sta qanday jåtiskånliklårgå yerisåtug’i’n-li’g’i’na wo’zin’iz guwasi’z.

«U’mit na’lshålåri» spîrt jari’slari’nda, «Zulfiyaxani’m qi’zlari’»si’yaqli’ tan’lawlarda yaki pa’nolimpiadalari’nda jån’impaz bîli’pati’rg’anlari’n ko’z aldi’n’i’zg’akåltirin’. Wolardi’n’ ha’mmåsimåktåplårdå ayri’qsha bahalarg’awoqi’g’an.

Wo’tmishtå du’nya ju’zi ilimnin’rawajlani’wi’na u’lkån u’lås qîsqanulli’ babalari’mi’z da måktåplårdå


1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tom. 532-bet.

82

Yan ÀmîsKomenskiy.

ayri’qsha bahalarg’a woqi’g’an. Sînli’qtan, Sizin’ kålåshåktå qandayadam bîli’p jåtilisiwin’iz, bu’gingi ku’ndå måktåplårdå qalay woqi’pati’rg’anli’g’i’n’i’zg’a da baylani’sli’.

Ìåktåp sîni’n’ månån birgå ta’rbiya woshag’i’ bîli’p tatabi’ladi’. Ha’mmå zamanlarda da sînday bîlg’an, ha’zir då sînday.Siz måktåplårdå ta’lim-ta’rbiya bårip ati’rg’an adamlardi’ mug’a’l-lim yaki ustaz dågån so’zlår månån då atalatug’i’ni’n bilåsiz. Wolarbir so’z bånån pådagîg dåp tå ataladi’.

Yestå saqlan’!

«Pådagîg» — gråkshå so’z bîli’p «bala jåtåklåwshi adam» dågån ma’nistian’latadi’.1

A’yyåmgi Gråciyada qul iyålåwshilårdin’ balalari’n måktåpkåjåtålåp aparatug’i’n adamlardi’ pedagog dep atag’an. Da’slåpki

måktåplår Ìi’sr, Bobil, Qi’tay ha’mHindstanda, Worta Àziyada, Evropada bîlsaGråciya ha’m Rim ma’mlå-kåtlårindå paydabîldi’. Ìåktåplår da’slåp ibadatxanalardaxi’zmåt ko’rsåtti.

Duri’s, da’slåpki måktåplår ha’zirgi za-man måktåplåri ko’rinisindå bîlmag’an.Wolarg’a qabi’l yetiwdå balalardi’n’ jasi’yesapqa ali’nbag’an. Balalar bu’gingi ku’ndå-gidåy klaslarg’a bo’lip woqi’ti’lmag’an.Balalardi’n’ jasi’na qarap klaslarg’a bo’lipwoqi’ti’w ha’m sabaqlardi’ woqi’w kåståsi tiy-kari’nda sho’lkåmlåstiriw XVII a’sirdå da’slåpEvropada a’målgå asi’ri’ldi’. Bul jan’ali’qti’n’tiykari’n sali’wshi’ chåxiyali’ belgili ilimpazYan Àmîs Komånskiy bîldi’.

Worta Àziyada bilimlåndiriw. Worta Àziyada, sîni’n’ ishindåbizin’ jurti’mi’zda ha’mmå zamanlarda balalardi’n’ ta’lim-ta’rbiyasi’na u’lkån itibar månån qarag’an.

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2007. 3-tom. 245-bet.

83

Ìåktåptå balalarg’a xat-sawat tani’ti’w månån bir qatardawolardi’n’ minåz-qulq ha’m fizikali’q ta’rbiyasi’na da u’lkån itibarbårilgån. Buni’ Õîråzmli babami’z Zardushttin’ «Ta’rbiyati’rmi’sti’n’ yen’ a’hmiyåtli tayani’shi’» dågån hikmåtli so’zi dåda’lillåydi.

VIII a’sirdå arablar jurti’mi’zdi’ iyålåp alg’annan kåyin, araba’lipbåsi yengizildi. Ìåshitlårdin’ qasi’nda måktåplår ashi’ldi’.Ìåktåplårde woqi’w arab jazi’wi’ tiykari’nda ali’p bari’ldi’. Yerha’m qi’z balalar ushi’n wo’z aldi’na baslang’i’sh bilim båriwmåktåplåri ashi’ldi’. Wolar måktåpxana dåp atalg’an. Yer balalarmåktåplårinin’ ko’pshiligi måshitlårdin’ qàsi’ndà, qi’z bàlàlàrdi’n’måktåplåri bîlsà mug’allim hayallardi’n’ u’ylårindå ashi’lg’an. Yerbalalardi’ woqi’tatug’i’n yer mug’allim «dîmla» (mîlla), qi’zbalalardi’ woqi’tatug’i’n hayal mug’allim bîlsa otinoyi, otinbibi,bibiotin, bibixalifa dåp atalar yedi. Balalar måktåplårgå 5 — 6jastan, ayi’ri’m jag’daylarda 6 — 8 jaslari’nda qabi’l yetilgån.Woqi’w mu’ddåti 5 — 8 ji’l dawam yetkån. Ìåktåpxanalarda balalarwoqi’wg’a ha’m jazi’wg’a u’yråtilgån ha’m mådråsålårgå woqi’wg’akiriwge tayarlang’an.

Qariyxana. Woqi’w-jazi’w usi’li’n mån’gårgån, yadlaw qa’bilåtiku’shli, hawazi’ ju’da’ ta’sirli yer balalar 10 jasi’nan qariyxana-larg’a qabi’l yetilgån. Qariyxanalarda bilim ali’wshi’lar tiykari’nan,Qurani’ ka’rimdi yadlag’an ha’m woni’ qi’ra’a’tke sali’p woqi’wdi’u’yrengen. Qariyxanada woqi’w 3 — 4 ji’l dawam yetkån. Sîn’bîlajaq qariylar imtixan tapsi’rg’an. Yen’ ali’q woqi’wshi’g’a«qariylar qariyi» dågån da’råjå bårilgån. Sînnan sîn’ wolar xali’qha’m din jîli’nda xi’zmåt yetkån. Qa’låwshilåri mådråsådåwoqi’wdi’ dawam yetkån.

Ìådråsålår, tiykari’nan, ma’mlåkåttin’ basqari’wshi’ xi’z-måtkårlårin ha’m diniy ulamalardi’ tayarlag’an. Jurti’mi’zdada’slåpki mådråså X a’sirdå Buxara qalasi’nda ashi’ldi’. Ìåd-råsålårdå woqi’w talabalardi’n’ wo’zlestiriwine qarap 7 — 12 ji’ldawam yetkån.

Ìådråså woqi’ti’wshi’lari’ mudarrislår dåp atalg’an. Ìådråså-lårdå talabalarg’a diniy bilimlårdån ti’sqari’ astrînîmiya, matåma-tika, mådicina, ximiya, gåîgrafiya, tariyx, a’dåbiyat, muzi’ka, minåz

84

qulq ko’nlikpålåri ha’m so’z wo’nåri, sawda si’yaqli’ pa’nlårdånsabaq bårilgån.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Mektep — ... . ♦ Pedagog — ... .

Xorezm Ìamun akadåmiyasi’. Ànawyaki mi’naw ma’mlåkåttå ilimnin’rawajlani’wi’ ma’mlåkåt hu’kimdari’-ni’n’ ilim tarawi’nda tutqan jîli’nabaylani’sli’ bîlg’an. Yag’ni’y, jîqari’hu’kimdar ilim-pa’ngå g’amxîrli’qko’rsåtså, wol rawajlang’an. Ilimpaz-larg’a g’amxîrli’q yetkån bîlsa, wolarilim tarawi’nda u’lkån ashi’li’wlardi’a’målgå asi’rg’an.

Tariyxi’mi’zda Õîråzmshahlar ma’mlåkåtin to’rt dinastiya bas-qarg’an. Wolardan yekinshisi — mamuniylar dinastiyasi’ hu’kim-darli’g’i’ da’wirindå (995 — 1017-ji’llar) ilimnin’ rawajlani’wi’nau’lkån itibar bårildi. Dinastiyani’n’ sîn’g’i’ hu’kimdari’ Ìamun ibnÌamun (999 — 1017-ji’llar) a’sirese, bul ma’sålådå tariyxtawo’shpås iz qaldi’rdi’.

Wol wo’z da’wirinin’ ilimlårin puqta iyålågån hu’kimdar yedi.Sîl waqi’tta ilim ha’m ma’dåniyatti’n’ rawajlani’wi’na g’amxorli’qko’rsetti. Woni’n’ g’amxorli’g’i’ ha’m basshi’li’g’i’ månån 1004-ji’li’ma’mlåkåt paytaxti’nda «Dor-ul hikma va maîrif» ilim-pa’n worayi’sho’lkåmlåstirildi.

Kåyin ali’mlar woni’ Õîråzm «Mamun akadåmiyasi’» dåp atadi’.Bul ilimiy worayda Àbu Nasi’r ibn Iraq, Àbu Rayxan Båruniy, ÀbuÀli Ibn Sinî, Àbulxayi’r ibn Hammar si’yaqli’ sîl da’wirdin’wonlag’an ulli’ woyshi’llari’ xi’zmåt yetti.

Yestå saqlan’!

«Ilim — insanlar mu’ta’jin wori’nlawg’a xi’zmåt yetsin» dågån so’z akadåmiyawoyshi’llari’ni’n’ urani’ yedi.

Mamun akademiyasi’.

85

Àkadåmiya woyshi’llari’ matåmatika, astrînîmiya, tîpi’raq-tani’w, gåîgrafiya, mådicina ha’m huquqtani’w si’yaqli’ pa’nlårmånån shug’i’llandi’ ha’m du’nya iliminin’ rawajlani’wi’na u’lkånu’lås qîsti’. A’ttån’, akadåmiya 14 ji’l g’ana islågån.

1017-ji’li’ Õîråzmshahlar ma’mlåkåti wo’z g’a’råzsizliginånayri’lg’annan sîn’ akadåmiyani’n’ xi’zmåti tîqtap qalg’an.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Mamun ibn Mamun – ... . ♦ 1004-ji’li’ – ... .

1997-ji’li’ O’zbekistan Pråzidånti Islam Karimîvti’n’ ÕîråzmÌamun akadåmiyasi’n qayta tiklåw haqqi’nda pa’rmani’ qabi’lyetildi. Awa, aradan sa’l kåm mi’n’ ji’l wo’tip sîlay islåndi.Àkadåmiyani’ qayta tiklåwdå bir qatar ilimiy ha’m a’meliy maq-såtlår na’zårdå tuti’lg’an.

Biraq, wolar arasi’nda Siz si’yaqli’ jas a’wlad ju’rågindå maq-tani’sh, wo’tmish tariyxi’mi’zg’a bîlg’an tårån’ hu’rmåt såzimlårinwoyati’w si’yaqli’ jaqsi’ niyåtlår ayri’qsha wori’n iyålåydi. Qaytatiklångån akadåmiya O’zbekistan Ilimlår Akadåmiyasi’ni’n’bo’limi si’pati’nda is ali’p barmaqta. Woni’n’ ishindå arxåîlîgiya,tariyx, til ha’m a’dåbiyat, biîlîgiya si’yaqli’ bo’limlår sho’l-kåmlåstirildi.

2006-ji’li’ yelimizdå Õîråzm Ìamun akadåmiyasi’ni’n’ 1000ji’lli’g’i’ bålgilåndi.1


Àkadåmiya — ataqli’ ali’mlar ja’mlåskån ilimnin’ worayi’.2

Ali’m — ilim-pa’nnin’ birneshe tarawi’n toli’q iyelegen shaxs.3

Ìåshit — islam dininå si’yi’ni’wshi’lar ja’mlåsip namaz woqi’ytug’i’njay.4

Ilim — du’nya haqqi’ndag’i’ bilimlår ji’yi’ndi’si’.5

1 Q. Rajabov va boshq. O‘zbekiston tarixining eng asosiy sanalari. – T.: 2012.«O‘zbekiston» NMIU. 410-bet.

2 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 1-tom. 61-bet.3 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 1-tom. 72-bet.4 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tom. 550-bet.5 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2008. 4-tom. 324-bet.

86

Rim cifri’ndaqosi’w a’meli.


1. Nå ushi’n siz måktåptå ayri’qsha bahalarg’a woqi’wi’n’i’z ha’m go’zzalminåz-quli’qqa iyå bîli’wi’n’i’z kåråk?

2. Da’slåpki måktåplår haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z? 81-båttågisu’wråtkå qarap ha’zirgi måktåp pånån yeski måktåpti sali’sti’ri’n’.

3. Ìådråsålår qanday maqsåttå ashi’lg’an yedi?4. Õîråzm Mamun akadåmiyasi’ni’n’ sho’lkåmlåstiriliwi ha’m wonda xi’zmåt

yetkån ulli’ woyshi’lar haqqi’nda ayti’p bårin’.5. O’zbekistanni’n’ g’a’råzsizlik ji’llari’nda Õîråzm Ìamun akadåmiya-

si’ni’n’ qayta tiklåniwi haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?

24-§. JURTI’MI’ZDI’N’ ULLI’ WOYSHI’LLARI’

Àni’q ha’m ta’biyiy pa’nlårdin’ rawajlani’wi’. IX — XIIa’sirlårdå jurti’mi’zda ilim joqari’ jåtiskånliklårgå yeristi. Bulda’wirdå jasap do’råtiwshilik pånån shug’i’llang’an ulli’

babalari’mi’z du’nya ju’zilik ilimnin’rawajlani’wi’na u’lkån u’lås qîsti’. A’siråså,ani’q ha’m ta’biyiy ilimlårdin’ rawajla-ni’wi’na qîsqan biybaha u’låsi månån wo’zatlari’n tariyxta ma’n’gi qaldi’radi’. Bulma’n’gilikkå mo’rlångån dizimi ulli’ baba-mi’z Ìuxammåd ibn Ìuwsa al-Õîråzmiyati’ månån baslanadi’.

Àl-Õîråzmiy 783-ji’li’ Õîråzmnin’Õiywa qalasi’nda tuwi’lg’an. Da’slåp Õiywaqalasi’nda ilim u’yrånip jåtik ali’m boli’pjåtisti. Sîn’ Worta Àziyani’n’ sîl da’wir-dågi u’lken ilimnin’ worayi’ bîlg’an Ìari’qalasi’nda (ha’zirgi Tu’rkmånstandag’i’qala) do’råtiwshilik pånån shug’i’llandi’.Kåyin Bag’dad qalasi’ndag’i’ (ha’zirgi Irakma’mlåkåtinin’ paytaxti’) ilimnin’ worayi’-ni’n’ «Bayt ul-hikmat» ta xi’zmåtin dawamyettirdi. Woni’n’ yen’ u’lken xi’zmet-lerinen biri hindler woylap tapqan «0» den«9» g’a deyin bolg’an won san menen

Al-Xorazmiy.

87

Ahmad al-Farg’aniy.

ha’rqanday sandi’ jazi’w mu’mkinligin, woni’n’ quramali’ rimsanlari’nan abzalli’g’i’n da’lillep berdi. To’rt a’mel — qosi’w, ali’w,ko’beytiw ha’m bo’liwdin’ qag’i’ydalari’n islep shi’qti’.

Al-Xorezmiy Siz 7-klastan baslap u’yrenetug’i’n algebra pa’ni-nin’ tiykari’n sali’wshi’si’ da. Woni’n’ bul pa’nge bag’i’shlap jazg’anshi’g’armasi’ qi’sqasha «Al-jabr val muqabala» dep ataladi’.

Al-Xorezmiydin’ bul shi’g’armasi’ XII a’sirden baslap Evropag’atarqala basladi’. Evropani’n’ ayi’ri’m xali’qlari’ «al-jabr» worni’na«algebra» so’zin isletken. Ali’mni’n’ wo’z ati’ bolsa matematikapa’ninde ko’p qollani’latug’i’n (bul haqqi’nda joqari’ klaslarda bilipalasi’z) «algoritm» atamasi’nda jasap kelmekte. Du’nyada wo’zinin’ati’ yaki shi’g’armasi’ni’n’ ati’ ilimnin’ ati’na aylani’p ketkendani’shpanlar ju’da’ az. Siz bul ha’diyse menen qansha maqtansa-n’i’z da arzi’ydi’. Al-Xorezmiy 850-ji’li’ Bag’dad qalasi’nda du’nya-dan wo’tken.

Axmad al-Farg’aniy. Du’nya ju’ziiliminin’ rawajlani’wi’na salmaqli’ u’lesqosqan ja’ne bir ulli’ babami’z Axmadal-Farg’aniy 797-ji’li’ Ferg’anani’n’Quva qalasi’nda tuwi’ladi’. Woljasli’g’i’nan ilim tiykarlari’n teren’u’yrenedi. Wo’z ilimin ja’ne de jeti-listiriw maqsetinde Worta Aziyani’n’ solda’wirdegi yen’ iri ilim worayi’ bolg’anMari’ qalasi’na keldi. Son’ Bag’dadqalasi’ndag’i’ «Bayt ul-hikmat» taastronomiya, matematika ha’m geog-rafiya si’yaqli’ ilimler tarawi’ndado’retiwshilik miynet yetedi. Woni’n’ati’n belgili yetip jibergen «Astronomiyatiykarlari’ haqqi’nda kitap» shi’g’armasi’XII a’sirde Evropada lati’n tiline awdari’ldi’.

Bul shi’g’arma Axmad al-Farg’aniydi Evropag’a «Alfraganus» ati’menen belgili yetti. Sol waqi’tta, shi’g’armani’n’ wo’zi Evropama’mleketinin’ universitetlerinde (joqari’ woqi’w wori’nlari’nda)birneshe a’sir dawami’nda sabaqli’q retinde woqi’ti’ldi’.

88

Du’nya ju’zi iliminin’ rawajlani’wi’na u’lken u’les qosqan ulli’babami’z 865-ji’li’ Mi’srda qayti’s boldi’.

Prezidentimiz Islam Karimovti’n’ baslamasi’ menen 1998-ji’li’ ulli’ babami’zdi’n’ tuwi’lg’ani’ni’n’ 1200 ji’lli’g’i’ tek O’z-bekistanda yemes, al du’nya ju’zi ko’leminde de ken’ bel-gilendi.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Al-Xorazmiydin’ belgili shi’g’armasi’– ... .♦ Alfraganus – ... .

Abu Rayxan Beruniy (973—1048).Abu Rayxan Beruniy babami’z da du’nyaju’zi iliminin’ rawajlani’wi’na u’kenu’les qosqan ulli’ dani’shpanlardi’n’ biri.Wol Xorezmnin’ Kat qalasi’nda tu-wi’ldi’.

Zeyini wog’ada ilgir bolg’an Beruniy,Xorezm Mamun akademiyasi’nda do’re-tiwshilik penen shug’i’llang’an.

Beruniy a’sirese, astronomiya, ma-tematika, fizika, mineraltani’w, geog-rafiya, til, tariyx si’yaqli’ ilimlerdi teren’iyelegen. Sol waqi’tta wo’zi de bul ilim-lerdin’ rawajlani’wi’na u’lken u’lesqosqan.

Bizge Beruniyden ko’p shi’g’armalarmiyras boli’p qaldi’. Wolardi’n’ ishinde astronomiya tarawi’ndag’i’shi’g’armasi’ wog’ada u’lken a’hmiyetke iye bolg’an. Woni’n’«A’yyemgi xali’qlardan qalg’an yestelikleri» ha’m «Hindistan»si’yaqli’ shi’g’armalari’ tariyx ilimi ushi’n a’hmiyetli derek boli’pyesaplanadi’.

Wol «Hindstan» shi’g’armasi’nda okean arti’nda materikbarli’g’i’ haqqi’ndag’i’ shamalawdi’ alg’a su’rgen. Evropali’sayaxatshi’ ali’mlar bolsa Beruniyden 500 ji’l son’ bul materiktin’bar yekenligin is ju’zinde da’lilledi.

Abu Rayxan Beruniy.

89

Buni’ woqi’n’!

«XI a’sir Beruniy a’siri» — dep jazg’an yedi AQSh ti’n’ ilimler tariyxi’ menenshug’i’llanatug’i’n ilimpaz J. Sarton.

Abu Ali ibn Sino. Wo’z zamani’ndaShayx ur-rais, yag’ni’y «ali’mlarbasshi’si’», dep hu’rmet yetilgen ulli’woyshi’l Abu Ali ibn Sino 980-ji’li’Buxara qalasi’na jaqi’n jerdegi Afshanaawi’li’nda tuwi’lg’an. Ibn Sino wo’zda’wirinin’ ha’mme bilimlerin puqtaiyelegen. Ibn Sino du’nyag’a, da’slepulli’ medicina ali’mi’ boli’p tani’ldi’.Woni’n’ medicinag’a arnalg’an belgilishi’g’armasi’ «Tib qonunlari» depataladi’. Shi’g’arma XII a’sirde Evropadalati’n tilinde basi’p shi’g’ari’ladi’ ha’mIbn Sino Evropada «Avicenna» ati’menen belgili boldi’. «Tib qonunlari» XVII a’sirge deyin Evropama’mleketleri universitetinde sabaqli’q retinde xi’zmet yetti. IbnSinoni’n’ ati’ jer ju’zinde yele belgili boli’p kiyati’r.

2000-ji’li’ Evropani’n’ Belgiya ma’mleketinde woni’n’ hu’rme-tine yestelik wornati’li’wi’ buni’n’ ayqi’n da’lili boli’p tabi’ladi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Beruniyden tariyxqa tiyisli ... shi’g’armalari’ qalg’an.♦ Ibn Sino ... ati’ menen hu’rmetke iye bolg’an.

Soraw ha’m tapsi’rmalar

1. IX—XII a’sirler yelimiz iliminin’ rawajlani’wi’nda qanday wori’n tutadi’?2. Al-Xorazmiy matematika pa’ninin’ rawajlani’wi’nda tutqan worni’ ne

menen belgilenedi?3. Axmad al-Farg’aniydin’ du’nya ju’zi iliminin’ rawajlani’wi’na qosqan

u’lesi haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?4. Amerikali’ ali’m J.Sarton «XI a’sir Beruniy a’siri» dep jazg’anda nelerge

tiykarlang’anli’g’i’ haqqi’nda piker ju’ritip ko’rin’.5. Ibn Sinoni’n’ du’nya ju’zi medicina iliminin’ rawajlani’wi’na qosqan u’lesi

haqqi’nda ayti’p berin’.

Abu Ali ibn Sino.

90

Mi’rza Ulug’bek.

T/n Ulli’ woyshi’llar

Tuwi’lg’anjeri ha’m

ji’li’

Do’retiw-shilikyetkenjerleri

Jazi’p qal-di’rg’an

belgili shi’-g’armalari’

Qayti’sbolg’an

ji’li’ ha’mjeri

Tuwi’lg’anji’li’n

belgilegenji’llari’

1.

2.

3.

4.

Al-Xorazmiy

Axmad al-Farg’aniy

Beruniy

Ibn Sino

WO’Z BETINSHE TAPSI’RMA


25-§. MI’RZA ULUG’BEK HA’M WONI’N’AKADEMIYASI’

Mi’rza Ulug’bektin’ jasli’q ji’llari’. XIV—XV a’sirleryelimizde ilim ha’m ma’deniyatti’n’ rawajlani’wi’nda alti’na’sir boli’p sanaladi’. Bul da’wirde jasap ha’m do’retiwshilik

miynet yetken dani’shpan babalari’mi’z ilim ha’m ma’deniyatti’ja’ne de joqari’ shi’n’larg’a ko’terdi.

Bul jetiskenlik, wo’z gezeginde, Ev-ropada da ilim ha’m ma’deniyatti’n’joqari’lawi’na u’lken ta’sir ko’rsetti.

Bul waqi’ya ulli’ babami’z AmirTemur ha’m woni’n’ aqli’g’i’ Mi’rzaUlug’bektin’ ilim ha’m ma’deniyati’-mi’zdi’n’ rawajlani’wi’na ko’rsetkenayri’qsha g’amxorli’g’i’ni’n’ na’tiyjesiyedi.

Mi’rza Ulug’bektin’ a’kesi Amir Te-murdin’ to’rtinshi balasi’ Shahrux Mi’rzayedi. Ulug’bek 1394-ji’li’ tuwi’ldi’. AmirTemur bul quwani’shli’ xabardi’ yesitip

aqli’g’i’na Muxammed Tarag’ay dep wo’z a’kesinin’ ati’n qoydi’.Astrologlar woni’n’ keleshekte u’lken ali’m ha’m ulli’ hu’kimdarbolatug’i’ni’n boljadi’.

91

Sol sebepten de Amir Temur kele-shegi ulli’ aqli’g’i’n Ulug’bek dep te ataybasladi’. Ulug’bek Mawarawnnahrda 40ji’l hu’kimdarli’q yetti. Wo’z da’wirinin’ilim si’rlari’n u’yreniwde ataqli’ mate-matik ha’m astronom ali’mlar Ma’wlanaAxmad ha’m Qazi’zada Rumiy wog’anustazli’q yetti. Bul Ulug’bektin’ kele-shekte ulli’ astronom ha’m matematikboli’p jetilisiwin belgilep berdi.

Ulug’bek ulli’ dani’shpan. Ulug’bekiliminin’ ko’p tarawlari’ menen shug’i’l-lang’an dani’shpan ali’m. Wolarg’atiyisli bir qatar shi’g’armalar da jazi’pqaldi’rdi’. Biraq, ilimde wol, da’slep,ulli’ astronom si’pati’nda belgili boldi’.Ulug’bek aspan denelerin baqlawmaqsetinde observatoriya qurdi’rdi’.

Observatoriyani’n’ ishine wornati’l-g’an ju’da’ u’lken a’sbap ja’rdeminde Quyash, Ay planetalari’n ha’mjuldi’zlardi’ u’yrendi. Observatoriyada ali’p bari’lg’an baqlawlarna’tiyjesinde «Ulug’bek ziji» dep atalatug’i’n du’nyag’a belgilishi’g’armasi’n jazdi’. Shi’g’armada 1018 juldi’zdi’n’ worni’ ha’mjag’dayi’ ko’rsetip berildi.

Ulug’bek tariyx ilimi boyi’nsha «To’rt uli’s tariyxi’» shi’g’ar-masi’nda jazi’p qaldi’rdi’.

Ulug’bek akademiyasi’. Ulug’bek Samarqandta qurdi’rg’an med-rese observatoriya menen birgelikte «Ulug’bek akademiyasi’» ati’menen tariyxqa kirdi. Bul Xorezm Mamun akademiyasi’nan keyinaradan to’rt a’sir wo’tkennen son’ sho’lkemlestirilgen yekinshiakademiya yedi.

Buni’ woqi’n’!

... Amir Temurdin’ worni’na taxtqa woti’rg’an belgili Ulug’bek Samarqandta ...akademiyag’a tiykar saldi’.Volter, XVIII a’sirde jasap do’retiwshilik penen shug’i’llang’an Franciya ali’mi’.

Ulug’bek observatoriyasi’.

92

Ulug’bek sol da’wirdin’ ko’plegen talantli’ ali’mlari’n akade-miyag’a topladi’. Wolardi’n’ ilim menen shug’i’llani’wi’ ushi’nha’mme sharayatlardi’ jarati’p berdi.

Ulug’bektin’ ustazi’ Qazi’zada Rumiy, G’iyasiddin JamshidKoshiy ha’m sha’kirti Ali Qusshi’lar akademiyani’n’ yen’ ataqli’ali’mlari’ yedi.


«Ulug’bek du’nya ju’zi ilimnin’ rawajlani’wi’na qosqan ten’i-tayi’ joq u’lesimenen wo’zine tiri waqti’nda-aq u’lken yestelik wornati’p ketken dani’shpanali’m».

B. Axmedov, tariyxshi’ ali’m.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ ..., ... Ulug’bekke ustazli’q yetken.♦ Ulug’bekten tariyxqa tiyisli ... shi’g’arma qalg’an.

Ulug’bek ilimnin’ qorg’awshi’si’. Ulug’bek tek g’ana ma’mleketbasqari’w isleri ha’m do’retiwshilik penen sheklenip qalmadi’. Wolsol waqi’tta ma’mlekette ilimnin’ rawajlani’wi’na g’amxorli’q yetti.

Buxara, Samarqand ha’m G’ijdiwan qalalari’nda 3 medresequrdi’rg’ani’ buni’n’ ayqi’n da’lili boli’p tabi’ladi’.

Samarqand medresesinde studentlerge tiykarg’i’ bayanatlari’nQazi’zada Rumiy, Ulug’bek, Koshiy ha’m Ali Qusshi’lar woqi’di’.Buxara medresesinin’ yesiklerine «Bilim ali’w ha’rbir musi’lman yeradam ha’m hayal ushi’n pari’zdur» dep woyi’p jazi’lg’an yedi.Ulug’bek bul medresege kelgen payti’nda studentlerge sawg’alaru’lestirgen.

Ulug’bektin’ tuwi’lg’an ku’ninin’ belgileniwi. 1994-ji’li’ yeli-mizde ha’m xali’q arali’q ko’lemde ulli’ ali’m Mi’rza Ulug’bektin’tuwi’lg’ani’ni’n’ 600 ji’lli’g’i’ belgilendi. Samarqandtag’i’ saltanatli’ma’jilislerde O’zbekistan Prezidenti Islam Karimov ta qatnasti’ha’m shi’g’i’p so’yledi.

Prezidentimiz wo’z so’zinde Ulug’bekti «Shi’g’i’sti’n’ jaqti’juldi’zi’» dep atadi’.

93

Birlesken Milletler Sho’lkemi 2009-ji’ldi’ Ulug’bektin’ hu’r-metine «Xali’q arali’q astronomiya ji’li’» dep ja’riyalawi’ bolsa,Ulug’bektin’ xi’zmetinin’ ja’ne bir ma’rte joqari’ bahalani’wi’boldi’.


Ataqli’ astronom Jan Geveliy ta’repinen 1647-ji’li’ basi’p shi’g’ari’lg’an«Selenografiya» atli’ kitabi’nda Aydag’i’ kraterlerden yekewi Axmad Farg’aniy ha’mMi’rza Ulug’bek atlari’ menen atalg’an.1

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Watani’mi’zda sho’lkemlestirilgen birinshi akademiya — ...♦ Watani’mi’zda sho’lkemlestirilgen yekinshi akademiya — ... .


1. Mi’rza Ulug’bektin’ jasli’q ji’llari’ haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?2. Ulug’bek ta’repinen jazi’lg’an belgili shi’g’armalardi’n’ atlari’n atan’.3. Ulug’bek akademiyasi’ menen Xorezm Mamun akademiyasi’ni’n’ xi’zmetin

sali’sti’ri’n’. Uqsasli’q ha’m ayi’rmashi’li’q ta’replerin ani’qlan’.4. Ulug’bektin’ ilimnin’ qorg’awshi’si’ bolg’anli’g’i’n da’liller menen

tiykarlap berin’.5. Ulug’bektin’ tuwi’lg’ani’na 600 ji’lli’g’i’ yelimizde ha’m du’nya ko’leminde

belgileniwi haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?

26-§. JURT ABADANSHI’LI’G’I’, A’DEBIYATHA’M KO’RKEM-WO’NER

Qalalardi’n’ abadanlasti’ri’li’wi’ ha’m arxitektura. AmirTemur ma’mlekettin’, a’sirese, paytaxt Samarqandti’n’abadanlasi’wi’na ayri’qsha a’hmiyet berdi ha’m woni’

du’nyani’n’ go’zzal qalasi’na aylandi’ri’wg’a qarar yetti.Wol u’lken quri’li’s islerin Samarqandti’n’ qorg’ani’w

diywallari’n quri’wdan basladi’. Qalag’a usi’ diywallarg’a qoyi’l-g’an alti’ da’rwaza arqali’ kiriletug’i’n boldi’. Samarqandqa

1 Islam Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch». «O‘zbekiston» NMIU. –T.: 2008. 42-bet.

94

Zarafshan da’rwazasi’nan suw ali’pkelindi.

Temuriyler da’wiri arxitekturasi’-ni’n’ a’jayi’p u’lgisi Amir Temur sa-rayi’ — Ko’ksaray qalani’n’ ko’rkineko’rk qosatug’i’n da’rejede sawlatli’yetip quri’ldi’.

Amir Temur sol waqi’tta wo’mirlikjoldasi’ Bibixani’m (Saraymu’lik-xani’m) ati’ menen atalatug’i’n Jumameshitin de saldi’rdi’.

Amir Temur 1403-ji’li’ jas qayti’sbolg’an aqli’g’i’ Muxammed Sultanushi’n maqbara qurdi’rdi’.

1405-ji’li’ Amir Temur qayti’sbolg’annan keyin woni’n wo’zi de sol jerge jerlendi ha’m maqbara«Gur Amir maqbarasi’» dep atala basladi’. Bul maqbaradu’nyadag’i’ ataqli’ arxitekturali’q quri’lma boli’p tabi’ladi’.

Wol Temuriyler a’wladi’ jerlenetug’i’n maqbarag’a aylandi’.Keyin, bul maqbarag’a Amir Temurdi’n’ balalari’ Umar Shayx,Miranshah ha’m Shahrux, aqli’g’i’ Mi’rza Ulug’bek ha’m de AmirTemurdi’n’ piri Sayyid Barakani’n’ da qa’birleri qoyi’ldi’.Maqbara gu’mbezinin’ nag’i’slari’ ha’rqanday adamdi’ ta’nqaldi’radi’.

Amir Temur paytaxt Samarqand a’tirapi’nda bir-birinen go’zzalwonlag’an bag’ jaratti’. Wolardi’n’ yen’ ataqli’si’ «Bag’i’ Dilkusho»dep ataladi’.

1404-ji’li’ Samarqandqa kelgen Ispaniya yelshisi Gonzalesde Klavixo wo’z yesteliklerinde bul bag’da fontannan suw ag’i’pturg’anli’g’i’n, bag’qa kiretug’i’n da’rwaza ju’da’ ken’ ha’malti’n ha’m de basqa qi’mbat bahali’ taslar menen beze-tilgenligin, sonday-aq, u’stine taxt wornati’lg’an alti’ pildin’ debar yekenligin jazi’p qaldi’rg’an. Bir so’z benen aytqanda, AmirTemur da’wirinde Samarqandti’n’ ta’riypi tillerde da’stanboldi’.

Gur Amir maqbarasi’.

95

Buni’ di’qqat penen woqi’n’!

Amir Temur ruwxi’y miyrasi’ni’n’ worni’ Samarqand boli’p yesaplanadi’.Samarqand du’nya ju’zi arxitekturasi’ni’n’ du’rdanasi’.

Islam Karimov.

Wo’zin’izdi si’nan’.♦ Gur Amir — bul... .

Amir Temur Mawarawnnahrdi’n’ basqa qalalari’na, soni’n ishin-de, Shahrisabz qalasi’nda a’jayi’p arxitekturali’q yesteliklerqurdi’rdi’. Wolardan biri a’kesi ha’m uli’ Jahangirdin’ qa’birinin’u’stine quri’lg’an maqbara yedi.

Tu’rkstan qalasi’nda ulli’ woyshi’l Axmed Yassawiy qa’biriu’stine quri’lg’an maqbara, Tashkent wa’layati’ndag’i’ Za’n’giataarxitekturali’q kompleksin de joqari’ u’lgidegi arxitekturali’qquri’lmalar boli’p tabi’ladi’.

Alisher Nawayi’ (1441—1501).Wo’zbek xalqi’ni’n’ ulli’ dani’shpanshayi’ri’, ma’mleketlik g’ayratker, ilimha’m ma’deniyat qorg’awshi’si’, wo’z-bek a’debiy tilinin’ tiykari’n sali’wshi’Alisher Nawayi’ 1441-ji’ ldi’n’9-fevrali’nda Gerat qalasi’nda tu-wi’ldi’.

Atasi’ G’iyasiddin Bahadi’r Temu-riyler xi’zmetinde boldi’. Sol sebepliwol temuriyzada, keyin hu’kimdarboli’p jetisken Xusayn Bayqara menenbirge ta’rbiyalandi’.

Alisher Nawayi’ 4 jasi’nda mek-tepke bari’p ilim u’yrendi. Tu’rkiyha’m parsi’ tillerindegi qosi’qlardi’yadtan bildi. 10 — 12 jasi’nan baslap wo’zi de qosi’q jaza basladi’.

Woni’n poeziyag’a bolg’an i’qlasi’ ha’m talanti’ ha’tte wo’zda’wirinin’ ataqli’ shayi’ri’ Lutfiydi de ta’n qaldi’rdi’. Alisher

Alisher Nawayi’.

96

Nawayi’ 15 jasi’nda shayi’r si’pati’nda yelge tani’ldi’. Tu’rkiy tildegiqosi’qlari’n «Nawayi’», parsi’ tildegi qosi’qlari’n «Faniy» degenlaqab penen jazdi’. Tu’rkiy tilde birinshi u’lken bes kitap — shahsh’g’armasi’ «Xamsa»ni’ do’retti. Wog’an shekem poeziya,tiykari’nan, parsi’ tilinde jazi’lg’an.

Bul shi’g’arma wo’zbek a’debiyati’ni’n’ dan’qi’n a’lemge jaydi’.Du’nya ju’zi a’debiyati’ du’rdanalari’nan birine aylandi’.

Bunnan ti’sqari’, wo’zbek tilindegi qosi’qlari’n toplap, to’rtbo’limnen ibarat «Ma’nolar xazinasi» devoni’n du’zdi.

Keyin parsi’ tilinde jazg’an qosi’qlari’n toplap, «Devoni Foniy»di do’retti. Buni’n’ menen parsi’ poeziyasi’ni’n’ rawajlani’wi’na damu’nasip u’les qosti’.

Buni’ di’qqat penen woqi’n’!

Du’nyada tu’rkiy ha’m parsi’ tilde so’yleytug’i’n birde-bir insan joq, wolNawayi’ni’ bilmese, Nawayi’ni’ jaqsi’ ko’rmese, Nawayi’g’a sadi’qli’q ha’m isenimmenen qaramasa1.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ 1441-ji’l – ... . ♦ «Nawayi’» — ... .♦ «Foniy» – ... .

Kamaliddin Bekzad (1455 — 1536)2. Wo’z da’wirinin’ ulli’xudojnigi Kamaliddin Bekzad Alisher Nawayi’ni’n’ zamanlasi’ yedi.Wol Alisher Nawayi’ni’n’ mu’riwbeti menen ulli’ miniatyurashi’xudojnik boli’p kamalg’a keldi. A’jayi’p talant iyesi bolg’an BekzadXusayin Bayqarani’n’ ma’mleketlik kitapxanasi’na basshi’ yetiptayi’nlandi’. Bul kitapxana wo’z da’wirinin’ ko’rkem akade-miyasi’na aylandi’. Akademiyag’a keyin «Bekzad akademiyasi’»degen at berildi.

Bekzad Sharafiddin Ali Yazdiydin’ «Zafarnama», Jamiydin’«Solomon ha’m Absol», Saadiydin’ «Bo‘ston», Xatifiydin’ «Te-murnama» shi’g’armalari’na, sonday-aq, Alisher Nawayi’ni’n’

1 Islam Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch». – T.: «O‘zbekiston»NMIU. 2008. 47-bet.


97

kitaplari’na ta’kirarlanbaytug’i’n miniatyuralar si’zdi’. Sultan Xu-sayin Bayqarani’n’ ma’jlisleri su’wretlengen miniatyuralari’ndo’retti.

Sultan Xusayin, Alisher Nawayi’, Shaybaniyxan ha’m basqama’mleket g’ayratkerleri ha’m de basqa da ulli’ insanlardi’n’ su’w-retlerin de sali’p qaldi’rdi’. Kamaliddin Bekzadti’n’ shi’g’armalari’go’zzalli’q shaydalari’n yelege deyin tan’ qaldi’ri’p kelmekte.

G’a’rezsizlik ji’llari’nda Bekzadti’n’ ismin ma’n’gilestiriw bo-yi’nsha u’lken jumi’slar islendi. Tashkenttegi «Milliy su’wretshilikha’m dizayn» instituti’na Kamaliddin Bekzad ati’ berildi.

2000-ji’li’ yelimizde «YUNESKO» ni’n’ sho’lkemlestiriliwindeBekzadti’n’ tuwi’lg’ani’ni’n’ 545-ji’lli’g’i’ belgilendi1.

Wo’zin’izdi si’nan’.♦ Bekzad ko’rkemlew wo’nerinin’, tiykari’nan ... shug’i’llandi’.


Miniatyura — ju’da’ na’zik yetip islengen kishi ko’lemli su’wretlew ko’rkemwo’neri shi’g’armasi’.

Gerat — ha’zirgi Awg’anstan ma’mleketi aymag’i’ndag’i’ qala.


1. Amir Temur ma’mleket paytaxti’ Samarqandti’ abadanlasti’ri’w bari’si’ndaqanday quri’li’s jumi’slari’n a’melge asi’rdi’?

2. Amir Temur qanday arxitekturali’q yesteliklerdi qurdi’rg’an yedi?3. Alisher Nawayi’ wo’zbek a’debiyati’nda qanday wori’n tutti’?4. Alisher Nawayi’ni’n’ wo’zi ha’m jazg’an shi’g’armalari’ haqqi’nda ayti’p

berin’.5. Kamaliddin Bekzadti’n’ do’retiwshiligi haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?

27-§. EVROPADAG’I’ ILIMIY ASHI’LI’WLAR

Nikolay Kopernik. XVI a’sirden baslap Evropada da ilimrawajlana basladi’. A’sirese, ta’biyiy ilimler tarawi’nda u’lkenwoylap tabi’li’wlar a’melge asi’ri’ldi’. Bul woylap tabi’li’wlar

polshali’ Nikolay Kopernik, Italiya ilimpazlari’ Jordano Bruno



98

ha’m Galileo Galiley ati’ menen baylani’sli’.Polshali’ astronom ilimpaz Nikolay Kopernikwo’zine deyingi astronomiya iliminde ju’r-gizilgen qag’i’yda ha’m pikirlerdin’ duri’syemes yekenligin da’lillep berdi. Kopernikkedeyin astronomiya da qanday qag’i’ydau’stem bolg’an?

B.e di’n’ yekinshi a’sirinde grek ali’mi’Ptolemey Jer a’lemnin’ worayi’, degen qa-g’i’ydani’ ilimge kirgizgen. Bul qag’i’ydaboyi’nsha, quyash, ay ha’m juldi’zlar jerdin’do’gereginde aylanadi’. Jerdin’ wo’zi ha’-

reket yetpeydi. Ptolemeydin’ qag’i’ydasi’ni’n’ qa’te yekenliginbirinshi boli’p Nikolay Kopernik da’lilledi. Wol 30 ji’lli’q baqlaw-lari’ na’tiyjesinde Ptolemey qag’i’ydasi’n biykarladi’. Kopernik jerwo’z ko’sheri do’gereginde bir sutkada bir ma’rte, bir ji’lda bolsaquyash a’tirapi’nda bir ma’rte aylani’p shi’g’atug’i’nli’g’i’n da’lillepberdi. Demek, quyash jer a’tirapi’nda yemes, jer quyash a’tirapi’ndaaylanadi’. Du’nyani’n’ worayi’ jer yemes, quyash boli’p yesap-lanadi’. Bul haqi’yqat ilimdegi ulli’ ashi’li’w yedi.

Yeste saqlan’!

Nikolay Kopernik du’nyani’n’ worayi’ quyash yekenligin da’lillep berdi.

Bul ashi’li’w sol waqi’tta diniy isenimdegi qag’i’ydalarg’a da shekqoydi’. Kopernik «Aspan denesinin’ aylani’si’ haqqi’nda» g’i’

kitabi’nda ilimdegi jan’a ashi’li’wdi’n’mazmuni’n bayan yetti. Bul kitap tez aradabelgili boli’p ketti. Biraq, kitap ruwxaniy-lerdin’ g’a’zebine ushi’radi’ ha’m qadag’anyetip qoyi’ldi’.

Jordano Bruno. Italiyali’ ali’m JordanoBruno jas waqti’nan-aq astronomiya ilimineu’lken qi’zi’g’i’wshi’li’q penen qatnas jasadi’.Usi’ taraw ali’mlari’ni’n’ shi’g’armalari’nqunt penen u’yrendi. Nikolay Kopernik

Nikolay Kopernik.

Quyash —du’nyani’n’worayi’.

99

qag’i’ydasi’n jaqladi’. Woni’n’ pikirinshe,a’lem sheksiz. A’lem yesap-sansi’z juldi’z-lardan ibarat. Wolardi’n’ ha’rbiri jerdenwog’ada uzaqta jaylasqan quyash boli’pyesaplanadi’. Jordano Bruno bunday pikir-leri ushi’n ruwxaniyler ta’repinen zindang’ataslandi’. Biraq, zindan azabi’ da woni’ wo’zpikirinen qaytara almadi’. Brunoni’n’dushpani’ bolg’an ruwxaniyler woni’ 1600-ji’li’ wotta jag’i’p jiberdi.

Galileo Galiley. Italiyani’n’ ja’ne birali’mi’ Galiley du’nyada birinshi boli’pNikolay Kopernik ha’m Jordano Brunoaytqan pikirlerdin’ tuwri’ yekenligin aspandenelerin wo’zi jaratqan teleskop ja’rde-minde baqlaw arqali’ da’lillep berdi. Bul isiushi’n 1633-ji’li’ woni’ ruwxaniylar qatti’qi’si’mg’a aldi’. Wo’lim menen qorqi’ti’p,u’lken azap-aqi’retler berdi. Na’tiyjede,Galiley wo’z pikirinen waz keshiwge ma’j-bu’r boldi’.

Lekin, wol kewlinde Kopernik jaratqanta’liymatti’n’ ta’repdari’ boli’p qala berdi.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Nikolay Kopernikten ... shi’g’armasi’ miyras

boli’p qaldi’.


Teleskop — aspan denelerin baqlawshi’,su’wretke ali’w ha’m u’yreniw ushi’n arnalg’ana’sbap.


1. Evropa ali’mlari’ astronomiya iliminin’rawajlani’wi’na qanday u’les qosti’?

2. Ne ushi’n ruwxaniylar astronom ilimpazlardi’qi’si’mg’a alg’an?

Galileo Galiley.

Teleskop.

Jordano Bruno.

100

28-§. TU’RKSTAN AG’ARTI’WSHI’LARI’

Ag’arti’w ha’m ag’arti’wshi’li’q haqqi’nda. Ag’arti’w —ta’lim-ta’rbiya arqali’ adamlardi’n’ bilimin ha’m sanasi’nwo’siriw joli’nda islenetug’i’n ha’reket. Wo’z xi’zmetlerin bul

jumi’sqa bag’i’shlag’an adamlar bolsa ag’arti’wshi’lar dep ataladi’.Yelimizde ag’arti’wshi’li’q ha’reketi XIX a’sirdin’ aqi’ri’ — XXa’sirdin’ basi’nda ju’zege keldi ha’m wol ja’didshilik ha’reketi ati’menen abi’royg’a yeristi. Ja’didshilik ha’reketinin’ janku’yerlerija’didshiler dep atalg’an. Ja’didlerdi Rossiyani’n’ koloniyasi’naaylani’p qalg’an jurti’mi’zdi’n’ rawajlani’wi’nda artta qali’p ketken-ligi ta’shwishke salg’an. Wolar yelimizdi azat ha’m abat ko’riwdiqa’legen yedi.

Yeste saqlan’!

Ja’did (arabsha — jan’a) — jan’ali’q ta’repdari’, jan’ali’q ushi’n gu’resiwshi.1

Ja’didler Tu’rkstanni’n’ rawajlang’an ma’mleketleri da’rejesineko’teriliwi, da’slep, zamanago’y bilimlerdi iyelegen adamlardi’n’qanshelli ko’p boli’wi’na baylani’sli’ yekenligin jaqsi’ tu’singen. Solwaqi’ttag’i’ bar mektepxana ha’m medreseler menen bul wazi’ypani’iske asi’ri’w mu’mkin yemes yedi. Soni’n’ ushi’n da wolar wo’zaldi’na, birinshi gezekte, jurti’mi’z mekteplerinde ju’rgizilipkiyati’rg’an yeski ta’rtip ha’m yeski woqi’ti’w usi’llari’n jan’alawmaqsetlerin qoydi’.

Yeski mekteplerde, tiykari’nan, diniy bilimler woqi’ti’latug’i’nyedi. Ta’biyiy pa’nleri bolsa (fizika, astronomiya, ximiya, biologiya,zamanago’y medicina si’yaqli’ pa’nler) derlik woqi’ti’lmag’an. Jasa’wladlar bunday pa’nlerdi u’yrenbey turi’p, yeldin’ rawajlani’wi’nayerisiw mu’mkin yemes yedi.

Ja’didshilik ha’reketine yelimizdin’ zi’yali’lari’ basshi’li’q yetti.Wolar jumi’sti’ da’slep jan’a usi’l (usi’li’ ja’did) mekteplerin ashi’w-dan basladi’. Jan’a usi’l mekteplerinde diniy ta’lim menen bir

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tom. 64-bet.

101

qatarda ta’biyat pa’nlerinen de sabaq berildi. Ja’didler zeyinlibalalardi’ shet yellerge woqi’wg’a jiberiwdi de sho’lkemlestirdi.

Rawajlani’wdan artta qalg’an xali’qti’n’ sanasi’n wo’zgertiwushi’n ha’r tu’rli gazeta ha’m jurnallar basi’p shi’g’ardi’. Teatrlarsho’lkemlestirilip, wolarda adamlardi’ teren’irek woylawg’a bag’-darlaytug’i’n shi’g’armalar saxnalasti’ri’ldi’. Maxmudxoja Behbudiy,Abdulla Avloniy, Minawwarqari’ Abdurashidxanov ha’m basqalarTu’rkstan ja’didlerinin’ iri wa’killeri yedi.

Maxmudxoja Behbudiy. Tu’rkstan ja’did-shilik ha’reketinin’ tiykari’n sali’wshi’ Beh-budiy 1875-ji’li’ Samarqandta tuwi’ldi’. Wo’zda’wirinin’ diniy ha’m du’nyali’q ilimlerinteren’nen iyeledi. Wol da’slep Samarqandqalasi’ a’tirapi’ndag’i’ bir awi’lda du’nyailimlerinen sabaq beriwge qa’nigelestirilgenjan’a usi’l mektebin ashti’. Bul mektep ushi’nbirneshe sabaqli’q jazdi’. Sonli’qtan «Sawatashi’w kitabi’», «Qi’sqasha uluwma geog-rafiya», «Yelatlar geografiyasi’na kirisiw»si’yaqli’ sabaqli’qlar solar qatari’nan yedi.

Behbudiy jas a’wlad ta’rbiyasi’nda teatr-di’n’ da u’lken rol woynaytug’i’ni’n baha-ladi’. Soni’n’ ushi’n saxnali’q shi’g’arma da jazdi’. Woni’n’«Padarkush» atli’ saxnali’q shi’g’armasi’ u’lken dan’qqa iye boldi’.Bul shi’g’arma woqi’mag’an, jawi’z ha’m nadan perzenttin’ qalaywo’z a’kesin wo’ltirgen qanxorg’a aylang’anli’g’i’ haqqi’nda gu’rrin’yetedi.

Behbudiy «Samarqand» dep atalg’an gazeta ha’m «Ayna»atamasi’ndag’i’ jurnal da shi’g’ardi’. Wolarda jas a’wladti’ watansu’yiwshilikke, du’nya ju’zi iliminin’ jetiskenliklerin puqta iyelewgeshaqi’rdi’.


«Zaman iliminen biyxabar xali’q basqalarg’a jaltaq boladi’». Behbudiy

MahmudxojaBehbudiy.

102

Behbudiy, sol waqi’tta, jas a’wladti’ wa-tani’mi’zdi’n’ rawajlani’wi joli’nda birnesheshet tilin u’yreniwge de shaqi’rdi’.

Abdulla Avloniy. Wo’z da’wirinin’ ataqli’ag’arti’wshi’si’, shayi’ri’, jurnalist, ma’m-leketlik g’ayratkeri bolg’an Avloniy 1878-ji’li’Tashkent qalasi’nda tuwi’ldi’. Mektepxanaha’m medresede bilim aldi’. Wol arab, parsi’ha’m rus tillerin jaqsi’ u’yrendi. Jan’a usi’lmekteplerinin’ a’hmiyetin jaqsi’ tu’singenligiushi’n Tashkentte sonday mektep ashti’.Wo’zi ana tili ha’m a’debiyattan sabaq berdi.Woqi’wshi’lar ushi’n «Birinshi mug’allim»,«Yekinshi mug’allim», «Tu’rkiy gu’listan yakietika», si’yaqli’ sabaqli’qlar (Woqi’wkitaplari’) jaratti’. «Turan» dep atalg’an teatrja’ma’a’tin du’zdi. Bir qatar saxna shi’g’arma-lari’n, soni’n’ ishinde, Behbudiydin’ «Pa-darkush», shi’g’armasi’nda saxnalasti’rdi’.

Minawwar qari’ Abdurashidxanov. Mi-nawwar qari’ Abdurashidxanov 1878-ji’li’Tashkentte zi’yali’lar shan’arag’i’nda tu-wi’ldi’. 1901-ji’li’ Tashkentte jan’a usi’l mek-tebin ashti’. Jan’a usi’l mektepleri ushi’n«Dawi’s shi’g’ari’p woqi’w usi’li’», «Woqi’wkitabi’», «Jer ju’zi» (Geografiya) si’yaqli’sabaqli’qlar jazdi’. Minawwar qari’ bara-bara

Tu’rkstan ja’didlerinin’ jolbasshi’si’na aylandi’. Wol qalaqli’qti’qaralap, jaslardi’ Evropa ilimin u’yreniwge shaqi’rdi’. Tu’rkstanni’n’g’a’rezlilik jag’dayi’na qatti’ qayg’i’rdi’. Bul bolsa kolonizatorku’shlerge jaqpadi’. Soni’n’ ushi’n da wolar ha’r tu’rli jalalarg’agiriptar yetip, wog’an jala japti’ ha’m 1931-ji’li’ ati’p tasladi’.

Azatli’q ushi’n gu’reskenler ati’ ha’m yesteligi ma’n’gi. Watanazatli’g’i’ joli’nda qurban bolg’anlardi’n’ ati’ hesh qashanumi’ti’lmaydi’. O’zbekistan g’a’rezsizlikke yeriskennen keyinwolardi’n’ mu’ba’rek isimleri, abi’rayi’ qayta tiklendi. Bul iske

Abdulla Avloniy.

Minawwar qari’Abdurashidxanov.

103

jurtbasshi’mi’z Islam Karimov tikkeley basshi’li’q yetti. Woni’n’baslamasi’ menen 2000-ji’li’ Tashkentte «Shahidlar xotirasi» yes-telik kompleksi quri’ldi’.

2002-ji’li’ bolsa usi’ komplekstin’ quramli’q bo’limi si’pati’nda,«Qatag‘on qurbonlari xotirasi» muzeyi quri’ldi’. Solay yetip, Watanazatli’g’i’ ushi’n qurban bolg’anlardi’n’ yesteligi ma’n’gilestirildi.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Ja’didshilik — bul ... . ♦ Ja’didler — ... . ushi’n gu’resti.


Zi’yali’ — ilim-bilim tarqati’wshi’si’.1

Koloniya – ku’shli ma’mleket ta’repinen basi’p ali’ng’an ma’mleket.Qatag‘on – yerkin pikirlewshi adamlardi’ quwdalaw joq yetiw.2


1. Tu’rkistanda ag’arti’wshi’li’q ha’reketinin’ kelip shi’g’i’w sebeplerinani’qlan’.

2. Ja’didler ne ushi’n woz ha’reketlerin jan’a usi’l mekteplerin ashi’wdanbasladi’?

3. Behbudiydin’ wo’miri ha’m xi’zmetleri haqqi’nda nelerdi bilesiz?4. A. Avloniy qanday sabaqli’qlar jazdi’?5. Mi’nawwar qari’ Abdurashidxanovti’n’ wo’miri ha’m xi’zmetleri haqqi’nda

ayti’p berin’.

WO’Z BETINSHE JUMI’S

Tu’rkstan ag’arti’wshi’lari’ (Ja’didler)(Kesteni tolti’ri’n’)


T/n

1.

2.3.

Behbudiy

Munawwar qari’Avloniy

Tu’rkstanag’arti’w-shi’lari’

Qashan ha’mqay jerdetuwi’lg’an

yedi

Maq-setleri

Qashan ha’mqay jerde jan’ausi’l mekteplerin

ashqan

Jaratqansabaqli’qlari’

Jazg’ansaxna

shi’g’ar-malari’

104

VII bap.AZATLI’QUSHI’N

GU’RESKENQAHARMANLAR

Kir II a’skerleri menen.

29-§. TUMARIS HA’M SHI’RAQYERLIGI

Ahamaniylerdin’ Worta Aziyag’a kirip keliwi. B.e.sh. VIa’sirdin’ wortalari’nda Iran aymag’i’nda ahamaniylerdinastiyasi’ tiykar salg’an Parsi’ patshali’g’i’ hu’kimdari’

Turandi’ da bag’i’ndi’ri’wdi’ wo’z aldi’na maqset yetip qoydi’.A’wlad wa’kili shah Kir II bul maqsetti a’melge asi’ri’w ushi’n

da’slep massagetler jurti’n basi’p ali’wdi’ qarar yetti. Kir II nin’hu’jimi waqti’nda massagetler jurti’nda malika Tumaris hu’kimdaryedi. Aqi’lli’ ha’m ma’rt hu’kimdar Tumaris haqqi’nda ko’pa’psanalar saqlani’p qalg’an. Solardan biri Gerodotti’n’ «Tariyx»kitabi’nda keltirilgen.

105

Tumaris.

Jawi’z Kir II massagetler yelin boy-si’ndi’ri’w ushi’n b.e.sh. 530-ji’li’ A’miw-da’ryani’ keship wo’tti. Sheshiwshi sawashaldi’nan Kir II hiylekerlik jol menen Tuma-ristin’ balasi’ Sparangizdi tutqi’ng’a aldi’.

Kir II tutqi’ng’a tu’sken Sparangizgebi’lay dedi:

— Anan’a ayt: mag’an turmi’sqa shi’qsi’n.Sonda sizlerdi azat yetemen.

Sparangiz wonnan qoli’n sheshiwdiwo’tinish yetti. Qollari’ kisennen bosag’anjigit nami’si’ kelip, qasi’nda turg’an saqshi’-ni’n’ qanjari’n tarti’p ali’p wo’zine urdi’.Ma’rtligine ta’n bergen parslar Sparangizdihu’rmet penen jerledi. Balasi’ni’n’ wo’li-minen g’a’zeblengen Tumaris Kir II ge to’-mendegi xatti’ jiberdi: «O, qanxor Kir!Maqtanba, balamdi’ ashi’q sawashta yemes,hiyle menen jen’din’. Yendi yelin’e qayt.Bolmasa ta’n’irdin’ ati’ menen ant yetemen,seni wo’z qani’n’a toydi’raman».

Kir II woni’n’ ga’pine qulaq aspadi’.Tumaris bar la’shkerlerin ji’ynap, Kir II nin’u’stine ju’ris qi’ldi’. Yeki ta’rep wortasi’nda qanli’ sawash boli’pwo’tti. Sawashta Kir II wo’ltirildi. Massagetlerden bir jigit Kir IInin’ kesilgen basi’n Tumaristin’ayag’i’ asti’na tasladi’. MalikaKir II nin’ basi’n qan tolti’-ri’lg’an meske sali’wdi buyi’rdi’ha’m ba’lent hawaz benen «Ba-lamdi’ wo’ltirdin’, yelimnin’ qa-ni’n ishpekshi boldi’n’. Tiri-ligin’de insan qani’na toymag’anyedin’. Mine, yendi toyg’a-ni’n’sha ish, qanxor! — dep ba-qi’rdi’. Tumaris sawashqa atlanbaqta.

106

Doro I.

Massagetler menen Kir II nin’ wortasi’ndag’i’ bul uri’s tillerdeda’stan boldi’. «Menin’ biliwimshe, sawashlar ishinde bundaysawashti’ heshkim ko’rmegen», dep jazg’an yedi Gerodot gu’r-rin’inin’ juwmag’i’nda.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Kir II — ... . ♦ Tumaris — ....

Shi’raqti’n’ yerligi. Kir II jen’iliskeushi’rag’an bolsa da, ahamaniylarTurandi’ basi’p ali’w niyetinen wazkeshpedi. Sol a’wlad wa’kili Doro Ib.e.sh 519-ji’li’ saklar jasap ati’rg’anjerlerdi basi’p ali’w ushi’n la’shkertartti’. Saklar dushpang’a qatti’ qar-si’li’q ko’rsetti. Buni’ saklar qa’wimi-nen shi’qqan Turanni’n’ ma’rt perzentiShi’raqti’n’ mi’sali’nda ko’riwmu’mkin. Shi’raq qa’wimleslerinebasqi’nshi’lardi’ joq yetiw rejesin aytti’ha’m wo’zinin’ qulaq, murni’n kesiwintalap yetti. Son’ wol shah Doro I din’aldi’na bari’p, watanlaslari’nan wo’k-peli yekenligin, wolardan wo’sh ali’wushi’n parslarg’a ja’rdem beriwin,wolardi’ sak a’skerleri jaylasqan jergejaqi’n joldan baslap baratug’i’nli’g’i’naytti’.

Doro I qulaq-murni’ kesilgen Shi’-raqti’n’ ga’plerine isendi. Shi’raqwolardi’ sho’ldin’ tu’pkirine qaraybasladi’. Doro la’shkerleri qanshaju’rmesin, ma’nzilden da’rek bolmadi’.Parslar a’skerlerinin’ azi’q-awqati’tawsi’ldi’. Ashi’wi’ kelgen parslaraldang’ani’n tu’sindi. Sonda Shi’raqwolarg’a qarap:

Shi’raq dushpanlararasi’nda.

107

— Men bir wo’zim Doro I din’ la’shkerlerin apatshi’li’qqaushi’ratti’m. Watanlaslari’mdi’ bolsa wo’limnen, talan-tarajli’qtansaqlap qaldi’m. Dushpan la’shkerleri apatshi’li’qqa ushi’radi’, — depshaqalaqlap ku’ldi.

Turanni’n’ ma’rt perzenti Shi’raq dushpan qoli’nda qaza boladi’.Lekin, xalqi’n, watani’n basqi’nshi’lardan saqlap qaldi’. Doroni’n’la’shkerleri sho’lde qali’p ketip, apatshi’li’qqa ushi’radi’. Biraqahamaniyler bul jen’ilisten keyin de Turandi’ boysi’ndi’ri’wniyetinen qaytpadi’. Dushpan a’skeriy ku’sh jag’i’nan ba’ribirku’shli yedi. Aqi’ri’ Pars patshali’g’i’ jurti’mi’zdi’ boysi’ndi’rdi’ha’m ha’r ji’li’ ko’p mug’darda sali’q to’lep turi’wg’a ma’jbu’r yetti.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Doro I – ... . ♦ Shi’raq – ... .


Ahamaniyler — a’yyemgi Iranda b.e.sh. 558 — 330-ji’llari’ hu’kimdarli’q yetkena’wlad.1


1. Ahamaniyler kimler yedi ha’m wolar Turang’a qashan basti’ri’p kirdi?2. Tumaristin’ yerligi haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?3. Shi’raqti’n’ yerligi haqqi’nda ayti’p berin’.

30-§. SPITAMÅNNIN’ QAHARMANLI’G’I’

Ìakådîniyali’ Àlåksandrdi’n’ Worta Àziyag’a ju’risi.B.e.sh. IV a’sirdin’ wortalari’nda Evropada Ìakådîniyama’mlåkåti payda bîldi’. Woni’n’ patshasi’ Filip II basqi’n-shi’li’q uri’slari’na ko’p mug’darda la’shkår tîpladi’.

Biraq wol wo’ltirilgennen keyin taxtti’ 20 jasar balasi’ Àlåksandriyålådi. (b.e.sh. 356 — 323-ji’llar) Wol ju’da’ ko’p ma’mlåkåtlårdibasi’p ali’p, Makedoniyali’ Aleksandr ati’ menen belgili boldi’.Basqa basqi’nshi’lar qatari’ Alåksandrdi’ da yelimizdin’ yesap-sansi’z bayli’qlari’ qi’zi’qti’ri’p, woni’ basi’p ali’wg’a umti’ldi’.

1 Q. Rajabov va boshq. O‘zbekiston tarixining eng asosiy sanalari. – T.:«O‘zbekiston» NMIU. 2012. 26-áåò.

108

Spitamen.

B.e.sh. 329-ji’li’ Baktriyani’ basi’paldi’. Sîn’ Sîgdianag’a qarsi’ ju’risbasladi’ ha’m Ìarîkanda (ha’zirgiSamarqand) qalasi’n iyålådi, woni’wo’zinin’ sarayi’na aylandi’rdi’. Son’Si’rda’rya ta’repke ju’risin dawamyetti.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Makedoniyali’ Aleksandr – ... .♦ B. erami’g’a shekemgi 329-ji’li’ – ... .

Spitamån qaharmanli’g’i’. Bas-qi’nshi’lar jurti’mi’zdi’ håshqashanan’satli’q pånån basi’p ala almag’an.Turanni’n’ ma’rt pårzåntlåri bul

sapari’ da Watan azatli’g’i’ jîli’nda ma’rtlårshå gu’råsti. Bul azatli’qha’råkåti u’sh ji’l dawam yetti. Wog’an sîgdianali’ ma’rtla’shkårbasshi’ Spitamån basshi’li’q yetti.

Sîgdianali’lar to’måndågi qîsi’qti’ xîr månån aytar yedi:

Gu’llåp-jayna, go’zzal Sîgdiana,Biz sîl Watan pårzåntlårimiz,Sånin’ ushi’n bizlår pa’rwana,Sag’an qurban bîlsi’n jani’mi’z.

Spitamån basshi’li’g’i’ndag’i’ qîz-g’alan’shi’lar da’slåp Ìarîkandaqalasi’nda qaldi’ri’lg’an Àlåksandr-di’n’ la’shkårlårin qi’yrati’p qalani’iyålådi. Buni’ yesitkån ÀlåksandrSpitamån qîzg’alan’i’n basti’ri’wg’ala’shkår jibårdi. Biraq, Spitamånwolardi’ da qi’yratti’. Yendi Àlåk-sandrdi’n’ wo’zi u’lkån armiya månånkålip Marîkandani’ qatti’ qi’si’wg’a

Makedoniyali’ Aleksandr.

109

aldi’. Qatan’ sawashlardi’n’ birinde Àlåksandr ha’tte jaradardabîldi’. Sonday bolsa da, jaqsi’ a’skeriy bilim alg’an Àlåksandrdi’n’la’shkårlårinin’ qîli’ ba’lånt kåldi. Na’tiyjådå Spitamån shåginiwgåma’jbu’r bîldi’. Basqi’nshi’li’q uri’si’ da’wirindå Àlåksandrjurti’mi’zdi’ bîysi’ndi’ri’w an’sat yemåsligin tu’sindi ha’m basqausi’ldi’ qollandi’.

Wol Spitamångå yegår qîzg’alan’di’ tîqtatsa, wog’an Sîg’-dianani’n’ hu’kimdarli’g’i’n bårmåkshi yekånligin ayti’p xabarjibårdi. Biraq, Spitamån Watandi’ sati’wdan ko’rå wo’limabzalli’g’i’n maqul ko’rip, wol usi’ni’stan bas tartti’. YendiÀlåksandr hiylåkårlik jîli’na wo’tti. «Spitamån jîq yetiliwikåråk!» — dåp woylar yedi Àlåksandr. Ilaji’ bari’nsha tåziråk! Pu’tkilÀziyani’ ayaqqa turg’i’zbastan buri’n jîq yetiliwi tiyis. Låkin, qalayyetip? Àqi’ri’, bul «quti’rg’an Qaplan»g’a mi’n’lag’an a’skårlårhu’jim qi’lsada, håshqanday ku’sh woni’ jån’å almay ati’r g’î. Êu’shpånån ala almadi’q pa, dåmåk hiylekerlik pånån alami’z.«Quti’rg’an qaplan»ni’n’ a’skårlårinin’ arasi’nda bir «sag’al tabi’l-masa?!»

Watanlaslari’ Spitamåndi qaplan dåp atar yedi. Woni’n’ bundayat beriliwine qaplan tårisin u’stinå jami’li’p ju’riwi g’ana yemås, alqaplanday da’wju’råk ha’m shaqqanli’g’i’ da såbåp bolg’an.

Sîlay yetip, Àlåksandr Watan satqi’nlari’nan paydalani’wg’aqarar yetti ha’m wog’an yeristi. Àlåksandr Spitamåndi satqi’nlarja’rdåmindå hiylåkårlik joli’ menån jån’di. Bul waqi’ya b.e.sh.328-ji’li’ ju’z bårdi.1 Sîg’dianali’lar Spitamåndi u’lkån izzåt-hu’rmåt pånån jårlådi.

Spitamån wo’lgån månån basqi’nshi’larg’a qarsi’ xali’q ko’tårilisija’ne bir ji’l dawam yetti. Àzatli’q qîzg’alan’i’ jån’ilgån bîlsa da,wol Watan pårzåntlårinin’ ma’rtligin, yerligin ko’rsåtti.

Àlåksandr jurti’mi’zdi’ wo’zinå bag’i’ndi’ri’wg’a yeristi. Biraq,bul wog’an ju’da’ qi’mbatqa tu’sti. Wol jan’a sawashlarg’a tayarli’qko’riw payi’ti’nda båzgåk kåsålinå shali’ni’p, 33 jasi’nda qayti’sboldi’. Àlåksandrdi’n’ wo’liminån sîn’ wol tiykar salg’an ma’mlåkåtdå i’di’rap kåtti.

1 O‘zME. – T.: «²çÌÝ». 2004. 8-tom. 43-bet.

110

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Spitamån ... bîlg’an yedi.♦ Spitamån ... jîli’ månån jîq yetildi.


1. Ìakådîniya ma’mlåkåti qashan ha’m kim ta’råpinån quri’ldi’?2. Ìakådîniyali’ Àlåksandr Watani’mi’zdi’ basi’p ali’wdan qanday maqsåtti

go’zlågån yedi?3. Spitamån basshi’li’g’i’nda Watani’mi’z azatli’g’i’ ushi’n ali’p bari’lg’an

qîzg’alan’ haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?4. Àlåksandr Spitamåndi qanday jîl månån jån’gån yedi?

31-§ ÀRABLARG’A QARSI’ XALI’QAZATLI’Q GU’RÅSI

Ìuqanna qîzg’alan’i’ni’n’ såbåplåri. Watani’mi’zdi’n’qîlayli’ ta’biyiy klimat sharayati’, yesapsi’z bayli’qlari’arablardi’n’ da di’qqat itibari’n wo’zinå tartti’. Sîni’n’

ushi’n da wolar VIII a’sirdå Watani’mi’zdi’ basi’p ali’wg’akiristi.

Bul basqi’nshi’li’q uri’si’na ta’jiriybåli arab sa’rkardasi’ Qutaybaibn Ìuslim basshi’li’q yetti. Basqi’nshi’li’q uri’si’ baslang’anda’wirdå Watani’mi’z da birdån-bir qu’diråtli ma’mlåkåt joq yedi.Bul arab basqi’nshi’lari’ ushi’n ju’da’ qîl kåldi.

Sîg’an qaramastan, babalari’mi’z basqi’nshi’larg’a qarsi’ qatti’qarsi’li’q ko’rsetti. Biraq, qu’diråtli armiyag’a iyå bîlg’an arablar715-ji’li’ jurti’mi’zda wo’z hu’kimdarli’g’i’n wornatti’.

Yestå saqlan’!

Àrablar jurti’mi’zdi’ Ìawarawnnahr (da’ryani’n’ arg’i’ jag’asi’) dåp atadi’.

Àrablar Ìawarawnnahr xalqi’na zuli’mli’g’i’n wo’tkåråbasladi’. Wolar jergilikli xali’qtan ali’natug’i’n sali’qti’n’ mug’-dari’n asi’rdi’.

Bul da jetpågendåy, yen’ jaqsi’ jårlår ko’shirip a’kålingånarablarg’a ali’p bårildi. Yelimizdin’ bayli’qlari’ talandi’. Sîl

111

Qutaybani’n’ a’skeriyju’risi.

waqi’tta wo’zlårin rawajlani’wdawolardan aldi’nda bîlg’anjårgilikli xali’qtan u’stin qîydi’.Bul a’dalatsi’zli’qlar ha’m wo’t-kizilgån zuli’mli’q jårgilikli xa-li’qta kåskin narazi’li’q paydayetti. Àqi’båtindå, 769-ji’li’ Ìu-qanna basshi’li’g’i’nda qîzg’a-lan’ni’n’ baslani’wi’na ali’p keldi.

Qîzg’alan’ni’n’ na’tiyjåsi.Ìuqannani’n’ negizgi ati’Hîshim ibn Hakim yedi. Wolba’rha’ ju’zin ni’qap pånån jawi’pju’rgån. Qîz-g’alan’shi’lar arab-lardan aji’rali’p turi’w ushi’n aqkiyim kiyip alg’an. Sîni’n’ ushi’n,bul ko’tårilis tariyxqa «Àq kiyim-lilår qîzg’alan’i’» dågån ati’ månån kirdi.

783-ji’lg’a dåyin dawam yetkån bul qîzg’alan’ arab bas-qi’nshi’lari’n qa’wip-qa’terge saldi’. Wolar qîzg’alan’di’ basti’ri’wushi’n ha’mmå ilajlardi’ ko’rdi. Sîg’an qaramastan qîzg’a-lan’shi’lar qatti’ qarsi’li’q ko’rsåtti. Biraq, ku’shlår tån’ yemås yedi.Bul bolsa arablarg’a qîzg’alan’shi’lardi’ izbå-iz jån’iliskå ushi’-rati’wg’a mu’mkinshilik bårdi. Son’i’nda, arablar Qashqada’ryaoazisinå basti’ri’p kirdi.

Bul jårdå qîzg’alan’shi’lardi’n’ tiykarg’i’ tirågi bîlg’an Sîmqalasi’n qamal yetti ha’m woni’ iyålådi. Sîlay yetip Ìuqannaqîzg’alan’i’ jån’iliskå ushi’radi’. Sharasi’z qalg’an Ìuqanna jani’pturg’an tandi’rg’a bîyi’n ati’p, qayti’s boldi’. Àrab basqi’nshi’lari’jaqsi’ a’skåriy ta’lim alg’an turaqli’ a’skårlårgå iyå bîlg’anli’g’i’ushi’n jån’iskå yeristi.

A’skårlår ma’mlåkåt ta’råpinån barli’q za’ru’r zatlar månån wo’zwaqti’nda ta’miyinlånip turg’an. Muqanna a’skerleri ma’mleketa’skerleri bolmag’anli’g’i’ sebepli arnawli’ a’skeriy ta’lim (tayarli’q)ko’rmegen yedi. Ìuqanna qîzg’alan’i’ jån’ilgån bîlsa da, wolarablar basqi’nshi’li’g’i’ni’n’ tami’rlari’na soqqi’ berdi.

112

Muqanna qozg’alan’i’.

Sîl waqi’tta, bul ko’tårilis xali’qti’n’ku’sh-qu’dråti woni’n’ båkkåm birligin-då yekånligin då ko’rsåtti.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Àrablarg’a qarsi’... ji’li’ ... .♦ «Àq kiyimlilår» — ... .


1. Watani’mi’z qaysi’ ta’råplåri månånarablardi’n’ di’qqati’n tartqan yedi?

2. Ìuqanna qîzg’alan’i’ni’n’ såbåplårihaqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?

3. Ìuqanna qîzg’alan’i’ nå ushi’njån’iliskå ushi’rag’an yedi?

4. Ìuqanna qîzg’alan’i’ qanday a’hmiyåtkåiyå?

Muqanna.

113

32-§. JALALIDDIN ÌANGUBÅRDI XALQI’MI’ZDI’N’MILLIY QAHARMANI’

Ìîngîllarg’a qarsi’ ma’rtlershe gu’res. 1206-ji’li’Ìîngîlistanda «Jåkå mongîl uli’si’» dåp atalg’an ma’mlåkåtpayda bîldi’1. Bul ma’mlåkåtti wo’z da’wirinin’ ataqli’

sa’rkardasi’ Tåmushin du’zdi. Ìa’mlåkåthu’kimdari’ Tåmushin Shi’n’g’i’sxandågån at pånån atala basladi’.

Shi’n’g’i’sxan wo’z da’wiri ushi’nqu’diråtli la’shkår du’zå aldi’. Yendi,wol pu’tkil du’nyag’a hu’kimdarli’qyetiwgå umti’ldi’. Qi’sqa waqi’t ishindåju’da’ ko’p aymaqlardi’ basi’p ali’p, wo’zma’mlåkåtin u’lkån ma’mlåkåtkå aylan-di’rdi’. Aqi’ri’nda woni’n’ ma’mlåkåti-nin’ shågarasi’ ja’nå bir u’lkån ma’mlå-kåttin’ shågarasi’ — Õîråzmshahlarma’mlåkåtinå dåyin jåtip kåldi.

Bul da’wirdå Õîråzmshahlar ma’m-låkåtinin’ hu’kimdari’ ÀlawaddinÌuxammåd yedi. Shi’n’g’i’sxanni’n’maqsåti — Õîråzmshaxlar ma’mlåkåtinqulati’p, Àziyada birdån-bir hu’kimdarbîli’w yedi.

1219-ji’li’ Shi’n’g’i’sxan Xorezm-shahlar ma’mleketine qarsi’ a’skeriyha’reketlerin baslap jiberdi. ÕîråzmshahSultan Àlawaddin Ìuxammåd ma’m-låkåt qîrg’ani’si’n sho’lkåmlestiriwdåqa’tågå jîl qîydi’. A’skeriy ku’shlerdibirlestiriwdin’ worni’na, ha’rbir qala-qorg’an wo’z qorg’ani’si’n sho’lkem-lestiriwi haqqi’nda ko’rsetpe berdi.

Shi’n’g’i’sxan.

Xorezmshah sultanAlawaddin Muxammed.


1 Q. Rajabov va bosh. JTA’S. – T.: «Sharq» NMAK. 2011. 150-bet.

114

Õîråzmshahlardi’n’ ha’rbir qîrg’ani’dushpang’a qarsi’ ma’rtlershe gu’-resti.

Biraq, qu’diråtli Shi’n’g’i’sxan Ìa-warawnnahr qalalari’n izbå-iz qi’y-rati’p bara bårdi. Tåz arada ma’mlåkåtpaytaxti’ U’rgånish qalasi’na hu’jimbasladi’. U’rgånishlilår wo’z zama-ni’ni’n’ ulli’ dani’shpani’ NajmiddinKubro basshi’li’g’i’nda dushpang’aqarsi’li’q ko’rsåtti.

Najmiddin Êubrî qîrg’awshi’larg’aqaray: «Ya Watan, ya dan’qli’ wo’-lim», — dåp mu’raja’a’t yetti. Qaladasawash jåti ay dawam yetti.

Àqi’ri’, qîli’na qural uslawg’a hali’ qalmag’an qala qîr-g’awshi’lari’ ilajsi’zli’qtan bag’i’ndi’. U’rgånish qîrg’ani’si’nda

Najmiddin Êubrîda ma’rtlårshå qazatapti’. U’rgånishti iyålegån mîngîllarqalani’ qarabaxanalarg’a aylandi’rdi’.Na’tiyjådå, bul a’jayi’p qalada tiri-shilik tîqtadi’.

Jalaliddin Ìangubårdi (1198 —1231) ma’rt ha’m ku’shli sa’rkarda.Àwi’r kåsålgå shali’ng’an sultan Àla-waddin Ìuxammåd wo’liminån aldi’nu’lkån uli’ Jalaliddin Ìangubårdinitaxt miyrasxori’ yetip tayi’nladi’. Biraqbug’an dåyin ha’mmå imkaniyatqîldan kåtkån yedi. Ìa’mlåkåt ushi’nawi’r sharayatta Jalaliddin basqi’nshi’-larg’a qarsi’ gu’rås basladi’.

1221-ji’li’ Valiyon qorg’ani’n qa-mal yetip turg’an mongîllarg’a hu’jimyetip, wolardi’ qi’yratti’. Bul mon-gîllar u’stinån yerisilgån birinshi

Alawaddin Muxammed uli’Jalaliddin Manguberdige

almaz qi’li’shti’ usi’nbaqta.

Jalaliddin Manguberdi.

115

jån’is yedi. Bunnan xabar tapqan Shi’n’g’i’sxan Jalaliddingå qarsi’45 mi’n’ adamli’q a’skår jibårdi.

Jalaliddin a’skerlerdi G’azna jani’ndag’i’ Pa’rwanda qarsi’ aldi’ha’m sawashta jån’iskå yeristi.

Yestå saqlan’!

Tariyxqa «Pa’rwan sawashi’» dågån at pånån kirgån bul sawashta Jalaliddinmîngîllarg’a qarsi’ ba’rshå la’shkårdi atlari’nan tu’sirip, dushpandi’ woq jaydanwoqqa tuti’w ha’m birdån hu’jimgå wo’tiw usi’li’n qîllandi’.

Yendi Shi’n’g’i’sxanni’n’ wo’zi u’lkån la’shkerlerge basshi’li’qyetip, Jalaliddingå qarsi’ sawashqa atlandi’.

Shåshiwshi sawash. Yeki ta’råp wortasi’ndag’i’ shåshiwshisawash Sind da’ryasi’ni’n’ qasi’nda 1221-ji’ldi’n’ 24 — 26-nîyabrku’nlåri bîli’p wo’tti ha’m tariyxqa «Sind sawashi’» dågån atpånån kirdi.1

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Jalaliddin Pa’rwan sawashi’nda ... qîllandi’.♦ Sind sawashi’ ... ji’li’ bîli’p wo’tti.

Jalaliddin la’shkårlåri az sanli’ bîli’wi’na qaramastan, qu’diråtlidushpan månån ma’rtlershe ali’st i’ . Sawash ta’g’dirinShi’n’g’i’sxanni’n’ jasi’ri’ng’an saylandi’ a’skårlåri shåshti.Jån’iliskå ushi’rag’an Jalaliddin az sanli’ la’shkåri månånda’ryani’n’ arg’i’ jag’asi’na ju’zip wo’tip, sho’l qîyni’na kirip kåtti.Shi’n’g’i’sxan dushpani’ bîlsa da, Jalaliddinnin’ yerliginå qayi’lqali’p: «Àtag’a usi’nday ma’rt ul lazi’m. Wol yeki qa’wip wot ha’msuw qa’wpinen azatli’q maydani’na shi’g’a aldi’» dågån. SultanJalaliddin Ìangubårdi jån’ilgån bîlsa da, 1231-ji’lg’a shekemmongollarg’a qarsi’ ti’ni’m bilmey gu’resti. Wol jen’iske yeristi,jen’iliwdin’ azabi’n shekti, biraq jen’ilmedi. Jalaliddin Manguberdi1231-ji’ldi’n’ avgust ayi’nda ha’zirgi Tu’rkiya aymag’i’nda qayti’sboldi’.

Õalqi’mi’zdi’n’ milliy qaharmani’ ma’n’gige tiri. Ìa’mlå-kåtimiz ta’råpinån g’a’råzsizlik ji’llari’nda Sultan Jalaliddin Man-


116

gubårdinin’ mongîl basqi’nshi’lari’na qarsi’ gu’råstå ko’rsåtkåna’jayi’p yerligi, Watang’a ha’m xalqi’na sadi’qli’g’i’, shåksizmuhabbati’ jîqari’ bahalandi’.


«Jalaliddin Ìangubårdi — ana Watan qîrg’awshi’si’, ma’rt sa’rkarda ... ,xalqi’mi’z tariyxi’nda ... wo’shpås iz qaldi’rg’an milliy qaharmani’».

Islam Êarimîv.

Pråzidånt Islam Êarimîvti’n’ bas-lamasi’ månån 1999-ji’li’ JalaliddinMangubårdinin’ tuwi’lg’ani’ni’n’ 800ji’lli’g’i’ belgilendi. Jalaliddin Man-guberdige Õîråzmdå yestålik wor-nati’ldi’. Êo’shå ha’m maydanlarg’awoni’n’ ati’ bårildi.

2000-ji’li’ bîlsa ma’mlåkåtimizdin’Jîqari’ a’skåriy si’yli’qlari’nan biri —«Jalaliddin Ìangubårdi» ordåni sho’l-kåmlåstirildi.


Valiyon — ha’zirgi Àwg’anstan aymag’i’ndag’i’ a’yyemgi qala.Pa’rwan — Awg’anstandag’i’ kishi qala.Sind — ha’zirgi Pakistanni’n’ arqa ta’repinen ag’i’p wo’tåtug’i’n u’lkån

da’rya.


1. Shi’n’g’i’sxan du’zgån mongîllar ma’mlåkåti haqqi’nda nelerdi bilipaldi’n’i’z?

2. Någå Àlawaddin Ìuxammåd Xorezmshah ma’mlåkåt qîrg’ani’si’nsho’lkemlestire almag’an?

3. Jalaliddin qaysi’ qalalarda mongîllar u’stinån jån’iskå yeristi?4. Sind da’ryasi’ bîyi’ndag’i’ sawash haqqi’nda ayti’p bårin’.5. Watani’mi’z g’a’råzsizligi ji’llari’nda Jalaliddin Ìangubårdinin’ yeståligin

ma’n’gilåstiriw bîyi’nsha qanday islår a’målgå asi’ri’ldi’?

«Jalaliddin Manguberdi»ordeni.

117


Watan azatli’g’i’ ushi’n gu’råskån qaharmanlar(Kesteni tîlti’ri’n’)

Amir Temur.

Qaharmanlardi’n’ta’g’diri

Qashan ha’m kimlergeqarsi’ gu’resken?

QahramanlarT/n

1

2

3

4

5

Tumaris

Shi’raq

Spitamen

Muqanna

Jalaliddin Manguberdi

33-§. SAHI’PQI’RAN ÀMIR TÅMUR

Àmir Tåmurdin’ wo’miri ha’m xi’zmåti. Àmir Tåmur 1336-ji’li’ 9-apråldå ha’zirgi Qashqada’rya wa’layati’ni’n’ Yakkabag’rayîni’nda Õîja Ilg’îr awi’li’nda tuwi’ldi’. Woni’n’ a’kåsi

Àmir Tarag’ay Bahadi’r wo’zbåklårdin’ barlas ruwi’ ha’m Êåshwa’layati’ni’n’ abi’rayli’ a’mirlårinån biri bîlg’an.

Ànasi’ Takina Ìahbågim Buxarani’n’bilimli ali’mlari’ni’n’ birinin’ qi’zi’ bîl-g’an. Àmir Tåmurdin’ jasli’g’i’ Shah-risabzde wo’tådi. Jåti jasqa tîlg’annankåyin, atasi’ woni’ woqi’wg’a bårådi. ÀmirTåmur jasli’g’i’nan-aq ustazlari’ni’n’basshi’li’g’i’nda shabandîzli’q, an’shi’li’q,woq jaydan ni’shang’a woq ati’w ha’ma’skåriy woyi’nlar månån shug’i’llandi’.Wol wo’z da’wirinin’ ilimlårin puqtaiyålådi. Àtasi’ni’n’ piri shayx ShamsiddinKulaldan sabaq aldi’. Tårån’ bilimli, joqari’pazi’ylåtli, ziyråk ha’m da’wju’råk bîli’pkamalg’a kåldi.

17 jasi’nda atasi’ni’n’ barli’q mu’lkin yerkin basqara basladi’.Àmir Tåmur tuwi’lg’an da’wirdå Watani’mi’z aymag’i’ Shi’n’g’i’s-

118

xanni’n’ ullari’nan biri Shi’g’ataydi’n’ ati’månån atalatug’i’n ma’mlåkåttin’ qurami’ndayedi. XIV a’sirdin’ wortalari’nda Shi’g’atayma’mlåkåtindå ha’kimiyat ushi’n gu’råskåskin ku’shåydi. Na’tiyjådå ma’mlåkåti’di’rap kåtti. Àmir Tåmur mine usi’ndayawi’r payi’tta tariyx saxnasi’na shi’qti’. Wolwo’zinin’ birinshi a’skåriy ha’råkåtin qîlasti’ndag’i’ a’skårlåri månån tu’rli wa’layat-

lardi’n’ a’mirlårinå xi’zmåt yetiwdån basladi’. Wolardi’n’ wo’z aragu’råslårinå qatnasi’p, yerlik ko’rsåtti. Bul bîlsa woni’n’ ati’nQashqada’rya u’lkåsinå tani’tti’. Gu’råslårdå shi’g’i’ni’p barg’anÀmir Tåmur wo’z aldi’na Watandi’ mîngîllardan azat yetiwdåymuqaddås wazi’ypani’ qîydi’.

Àmir Tåmur qu’diråtli ma’mlåkåttin’ tiykari’n sali’wshi’. Tåzarada Àmir Tåmur mîngîllarg’a qarsi’ azatli’q gu’råsin baslapjibårdi. Bul gu’rås sågiz ji’l dawam yetti. Na’tiyjådå, azatli’qgu’råsshilåri mîngîl la’shkårlårin Ìawarawnnahr jårinån quwi’pshi’g’ardi’. 1370-ji’ldi’n’ 9-aprål ku’ni bîlsa Àmir Tåmur Ìawa-rawnnahr hu’kimdàri’ dåp dàg’àzàlàndi’. Bul waqi’tta wol 34 jasqatolg’an yedi. Àmir Òåmurge piri shayx Sayyid Baraka jîqari’ha’kimiyat ni’shani’ bîlg’an u’lkån nîg’ara baraban ha’m bayraqti’uslatti’. Samarqand ma’mlåkåtinin’ paytaxti’ yetip bålgilåndi.

Yestå saqlan’!

1370-ji’li’ Sahi’pqi’ran Àmir Tåmur ulli’ ma’mlåkåtkå tiykar saldi’.

Àmir Tåmur Evropa xali’qlari’ni’n’ azat yetiwshisi. Bulda’wirdå Àmir Tåmur ma’mlåkåtinå mîngîllar du’zgån Àlti’n Ordama’mlåkåti qa’wip sala basladi’. Bul ma’mlåkåt taxti’nda Tîx-tami’sxan woti’rar yedi. Àmir Tåmur Àlti’n Ordani’n’ basqi’n-shi’li’qlari’n jîq yetiwge kiristi. 1395-ji’li’ Àmir Tåmur Tîxta-mi’sxanni’n’ la’shkårlårin qi’yratti’.

Bul jen’is Àlti’n Orda ma’mlåkåtin ha’lsiretip qoydi’. Àlti’nOrdag’a bag’i’ni’shli’ bîlg’an Rusti’n’ (Rîssiyani’n’) mîngîllarzuli’mli’g’i’nan azat bîli’wi’n tåzlåstirdi.

Amir Temur ma’mleketibayrag’i’.

119

Di’qqat pånån woqi’n’!

«Àmir Tåmur Rîssiyani’ Àlti’n Orda zuli’mi’nan qutqari’wi’n ha’m då bulma’mlåkåttin’ rawajlani’wi’n tåzlåstirdi».

Ì. Ivanin (rus tariyxshi’ ali’mi’) «Yeki ulli’ sa’rkarda» kitabi’.

Àmir Tåmur Bati’s Evropa xali’q-lari’na u’lkån qa’wip tuwdi’rg’anOsmaniylår impåriyasi’ (Turkiya)sultani’ Bayazid armiyasi’n 1402-ji’li’Ànkara jani’nda bîlg’an sawashtaqi’yratti’. Îsmaniylardi’n’ bul jån’ilisiwoni’n’ Evropa ma’mlåkåtlårinåtuwdi’rg’an qa’wpin jîqqa shi’g’ardi’.Bayazidtin’ qa’wpinån quti’lg’anEvropa ma’mlåkåtlåri Àmir Tåmurgåminnåtdarshi’li’q xatlari’n jiberdi’.

Franciya ha’m Ispaniya korollari’bolsa yelshilår då jibårdi. Sahi’pqi’-rang’a Bati’s Evropada XV a’sirdå-aqyestålik wornati’li’p, wog’an «Evro-pani’ azat yetiwshi» dågån teren’ ma’-nili so’zlår jazi’p qîyi’ldi’.

Àmir Tåmur jurtti’ qu’diråtli woraylasqan ma’mlåkåtkåaylandi’ra aldi’. Sîl waqi’tta Evropani’n’ azat yetiwshisinå dåaylandi’. Amir Temurdi’n’ du’nya ju’zi tariyxi’nda tutqan worni’u’lken. Sîl såbåptån då YUNÅSKÎ sho’lkåminin’ qarari’ månån1996-ji’li’ Àmir Tåmur tuwi’lg’ani’na 660 ji’lli’g’i’ xali’q arali’qko’låmdå kån’ belgilendi.


«Àmir Tåmur bizin’ ar-nami’si’mi’z, maqtani’shi’mi’z».Islam Karimov

Tashkånt, Samarqand ha’m Shahrisabz qalalari’nda Àmir Tåmuryeståliklåri wornati’ldi’. Tashkånt qalasi’nda Tåmuriylår tariyxi’

Amir Temur yesteligi

120

ma’mlåkåtlik muzåyi quri’ldi’. Watani’mi’zdi’n’ jîqari’ si’yli’q-lari’nan biri — «Àmir Tåmur» ordåni sho’lkåmlåstirildi.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ 1395-ji’li’ ... .♦ Ankara uri’si’ – ... .♦ M. Ivanin – ... .

Àtamani’n’ mazmuni’n bilip ali’n’

Ànkara — ha’zirgi Turkiya Råspublikasi’ni’n’ paytaxti’.

Sîraw ha’m tapsi’rmalar1. Àmir Tåmur gu’rås maydani’na shi’qqan da’wirdå Watani’mi’zdi’n’

awhali’ qanday yedi?2. Àmir Tåmurdin’ Watan g’a’råzsizligi jîli’nda ali’p barg’an gu’råsi ha’m

ulli’ ma’mlåkåt du’zilgånligi haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?3. Nege Amir Temur Evropani’ azat yetiwshisi dep ataldi’?4. G’a’råzsizlik ji’llari’nda ulli’ Àmir Tåmurdin’ pa’k ati’n tiklåw bîyi’nsha

qanday islår a’målgå asi’ri’ldi’?

QOSI’MSHA MAG’LUWMAT

Ulli’ babami’z Àmir Tåmurdin’ «Tåmur tuziklåri» (ni’zamlari’) shi’g’armasi’ndajazi’p qaldi’rg’an wa’siyatlari’nan

♦ Ìillåttin’ da’rtinå da’rman bîl.♦ Êu’sh a’dalatta.♦ Jaqsi’ adam jurt du’zår, jaman adam jurt buzar.♦ Isbilårmån, ma’rtlik ha’m båkkåm yerk iyåsi, qatan’, isbilermen ha’m sårgåk bir

adam mi’n’-mi’n’lag’an uqi’psi’z, jalqaw adamlardan jaqsi’.

34 — 35-§. ROSSIYA IMPERIYASI’ HA’MSOVET KOLONIZATORLI’G’I’

Rîssiya imperiyasi’ni’n’ maqsåti. Watani’mi’zdi’n’ shåksizbayli’qlari’ Rîssiya patshasi’ Pyotr I din’ då ha’wåsin kåltirdi.Sîni’n’ ushi’n wol wo’z aldi’na jurti’mi’zdi’n’ bul bayli’qlari’n

qîlg’a kirgiziw maqsåtin qîydi’. Wo’z maqsåtin a’målgå asi’-ri’wdan aldi’n, Worta Àziya (Õiywa, Buxara ha’m Qîqand) xanli’q-lari’ndag’i’ ishki jag’daydi’ u’yråniw ha’m alti’n qîrlari’ bar jårlårdiani’qlawg’a qarar yetti. Sîl maqsåttå 1717-ji’li’ Õiywa xanli’g’i’na10 mi’n’nan zi’yat a’skårlår ha’m ha’r tu’rli qa’nigåliktån ibarat

121

ekspådiciya jibårdi. Biraq ekspådiciyaapatshi’li’qqa ushi’radi’.

Pyotr I bunnan xabar tapsa da,Õiywa xanli’g’i’nan wo’sh ali’w ushi’na’skår jibårå almadi’. Såbåbi, Rîssiyabasqa uri’s pånån ba’nt yedi. Pyotr Idin’ arzi’wlari’n XIX a’sirdå woni’n’kåyingi a’wladlari’ a’målgå asi’rdi’.Jurti’mi’zdi’ basi’p ali’wda WortaÀziya xanli’qlari’ni’n’ ekînîmikali’qjaqtan artta qali’wi’, zamanago’y qu-rallandi’ri’lg’an ha’m ta’lim bårilgånarmiyani’n’ jîqli’g’i’ ha’m de wolarwortasi’nda wo’z ara qarama-qarsi’-li’qti’n’ ku’shliligi Rîssiya impåriya-si’na qîl kåldi.

Basqi’nshi’li’qti’n’ baslani’wi’.1864-ji’li’ Rîssiya impåratori’ Àlåk-sandr II Worta Àziya xanli’qlari’na qarsi’ a’skåriy ha’råket bas-lawg’a buyri’q bårdi. Da’slåp, Qîqan xanli’g’i’na qarasli’ birqanshaqîrg’an ha’m qalalar basi’p ali’ndi’. 1865-ji’li’ gånåral ÌixailChårnyaåv basshi’li’g’i’ndag’i’ armiya Tashkånt qalasi’na hu’jimjasadi’. Qîqan xanli’g’i’ni’n’ armiyasi’ a’mirlashkårlåri bas sarkardaMolla Àliqul basshi’li’g’i’nda qala ma’rtlårshå qîrg’aldi’. Biraqa’skåriy ku’shlår tån’ yemås yedi. Molla Àliqul ma’rtlårshå qayti’sboldi’. Ì.Chårnyaåv qalag’a kålåtug’i’n suw jîli’n båklåp qîydi’.Na’tiyjådå qala basi’p ali’ndi’. Basi’p ali’ng’an jårlårdå Tu’rkstanoblasti’ sho’lkåmlåstirildi. Ì.Chårnyaåv Tu’rkstan oblasti’ a’skeriygubårnatîri’ (ha’kimi) yetip tayi’nlandi’. 1867-ji’li’ bîlsa Tu’rkstangånåral-gubårnatîrli’g’i’ sho’lkåmlåstirildi. 1868-ji’li’ Buxaraamirligi, 1873-ji’li’ bîlsa Õiywa xanli’g’i’ Rîssiyag’a bag’i’ni’shli’ma’mlåkåtlårgå aylandi’ri’ldi’. Wolardan tarti’p ali’ng’an jårlårTu’rkstan gånåral-gubårnatîrli’g’i’na qîsi’p ali’ndi’.

Qîqan xanli’g’i’ni’n’ saplasti’ri’li’wi’. Tu’rkstan gånåral-gu-bårnatîri’ Êaufman Qîqan xanli’g’i’n pu’tkillåy jîq yetiwgå kiristi.Buni’n’ ushi’n Qîqan xanli’g’i’nda qolay imkaniyat ju’zågå kåldi.

Pyotr I.

122

Wo’ytkåni, Qudi’yarxan waqti’n woyi’n-ku’lki, sayaxat, an’shi’-li’q pånån wo’tkårip ulama ha’m aqi’lgo’ylårinin’ ma’sla’ha’tlårinåqulaq aspadi’. Na’tiyjede xali’q Qudi’yarxan zuli’mi’na qarsi’qîzg’alan’ ko’tårdi. Õan qîzg’alan’di’ basti’ri’w ushi’n mi’n’basi’Àbduraxman basshi’li’g’i’nda la’shkår jiberdi. Biraq Àbdurax-manni’n’ wo’zi qîzg’alan’shi’lar ta’råpinå wo’tip kåtti. Bul bîlsaRîssiya basqi’nshi’lari’na ju’da’ qîl kåldi. Êaufman Fårg’anaoazisinå qaray u’lkån armiya jiberdi. Tån’siz sawashta Qîqanla’shkårlåri qi’yrati’ldi’. 1876-ji’li’ Rîssiya impåratîri’ Aleksandr IInin’ pa’rmani’ månån Qîqan xanli’g’i’ saplasti’ri’ldi’. Woni’n’worni’na Ferg’ana oblasti’ du’zilip, Tu’rkstan gånåral-gubårna-tîrli’g’i’ni’n’ qurami’na kirgizildi.

Ìilliy azatli’q gu’råsi. Rîssiya imperiyasi’ jurti’mi’zdi’ basi’palg’annan kåyin u’ståmshilik ta’rtiplerin yengizdi. Bayli’qlari’mi’ztalan-taraj qi’li’ndi’. Àwi’r sali’qlar ha’m minnetlemeler yengizildi.Yen’ wo’nimdar jårlår Rîssiyadan ko’ship kålgånlårgå bo’lip bårildi.

Ìilliy qa’diriyatlari’mi’z, u’rp-a’dåtlårimiz ayaq asti’ yetildi. Bulfaktorlar Tu’rkstan xalqi’ni’n’ kolonizatorlari’na qarsi’ azatli’qko’tårilisinå såbåp bîldi’. A’siråså, 1898-ji’li’ Àndijanda Ìuxam-mådali Iyshan basshi’li’g’i’nda ko’tårilgån qîzg’alan’ kåskin tu’saldi’. Qîzg’alan’ni’n’ maqsåti Qîqan xanli’g’i’n qayta tiklåw yedi.Biraq ku’shlår tån’ bîlmag’anli’g’i’ ha’m puqta tayarli’q ko’ril-mågånligi ushi’n qîzg’alan’ jån’iliskå ushi’radi’.

Basqi’nshi’lar qîzg’alan’di’ rehimsizlik pånån basti’rdi’.Ìuhammedali ha’m woni’n’ jaqi’n qurallaslari’ asi’p wo’ltirildi.

Ju’zlågån qatnasi’wshi’lar su’rgingå jiberildi. Biraq bul jawi’zli’qlarxalqi’mi’zdi’n’ yerkin si’ndi’ra almadi’.

Sîvåt kolonizatorli’g’i’ni’n’ wornati’li’wi’. 1917-ji’ldi’n’ fåvralayi’nda Rîssiyada 300 ji’ldan arti’q taxtta woti’rg’an Rîmanîvlardinastiyasi’ni’n’ ha’kimiyati’ saplasti’ri’ldi’. Ìa’mlåkåt basi’nanawi’r krizisti kåshirå basladi’. Biraq jan’a hu’kimåt bul krizistisaplasti’ra almadi’. Na’tiyjådå ha’kimiyatti’ kîmmunistlår partiyasi’(jåkå mu’lik bîlmaytug’i’n ja’miyåt ushi’n gu’råsiwshi) iyålåp aldi’.

Biraq kîmmunistlår partiyasi’ Rîssiya imperiyasi’ da’wirindå ba-si’p ali’ng’an u’lkå xali’qlari’na yerkinlik bermedi. Soni’n’ ishinde,bizin’ jurti’mi’z da Sîvåt Rossiyasi’ koloniyasi’ bîli’p qala bårdi.

123

Sîvåt impåriyasi’ (Sîvåt Rîssiyasi’) 1917-ji’li’ da’slåp Qîqanqalasi’nda du’zilgån milliy hu’kimåtimizdi awdari’p tasladi’. Qa-lada tîpalan’ sho’lkåmlåstirdi. Bul buzaqi’li’q pu’tkil Tu’rkstandi’la’rzågå kåltirdi. Bîlshåviklår xali’qlardi’n’ milliy qa’diriyati’,ma’dåniyati’ ha’m u’rp-a’dåtlårin månsinbådi. Kolonizatorli’qbag’i’ndi’ri’li’wi’ ja’nå då ku’shåyttirildi. Bul bîlsa milliy azatli’qgu’råsinin’ baslani’wi’na såbåpshi bîldi’. Bul gu’råstå Ìadaminbåkha’m Shårmuhammådbåk si’yaqli’ qurbasshi’ (kîmandir) baba-lari’mi’z basshi’li’q yetti. Gu’rås birnåshå ji’l dawam yetip turdi’.

Biraq a’skåriy ku’shlår tån’ yemås yedi. Buni’n’ u’stinå milliyazatli’q gu’råsinin’ jîlbasshi’lari’ wo’z ara toli’q birlåsiwgå yerisåalmadi’. Na’tiyjådå Tu’rkstanni’n’ azatli’g’i’ ushi’n ali’p bari’lg’angu’rås jån’iliskå ushi’radi’. Tu’rkstan azatli’g’i’ ushi’n gu’råskenlårquwdalani’p «baspashi’lar» dåp ataldi’.

«Shahidlar xiyoboni» yesteligi.

124

Jan’a hu’kimet jårgilikli ziyali’lardi’ ayawsi’z quwdaladi’. Sebebi,wolar Watani’mi’z azatli’g’i’ni’n’ yen’ pidayi’ gu’råsshilåri yedi.Wolar arasi’nda Siz 30-tåmada bilip alg’an, g’a’råzsizligimiz ushi’njanlari’n pida’ yetkån Ìaxmudxîja Båhbudiy, Ìunawwar qari’Àbdurashidxanîv, Àbdurawf Fitrat, Shîlpan ha’m Àbdulla Qadi-riylar, ataqli’ shayi’r Usman Nasi’r si’yaqli’ ju’zlågån babalari’mi’zbar yedi.

Sîvåt kolonizatorli’g’i’ ji’llari’ F. Õîjaåv, À.Ikramîv si’yaqli’ko’plågån ma’mlåkåt basshi’lari’ da repressiya qurbani’ bîldi’.

Rîssiya imperiyasi’ ha’m sîvåt ma’mleketine bag’i’ni’wshi’li’q130 ji’lg’a jaqi’n dawam yetti.

Àzatli’q ushi’n gu’råskånlår umi’ti’lmaydi’. 1991-ji’li’ O’zbe-kistan g’a’råzsizlikkå yeriskånnån kåyin, Watani’mi’z azatli’g’i’jîli’nda qurban bîlg’anlardi’n’ ati’, hu’rmåti wo’z worni’n tapti’.Pråzidåntimiz Islam Êarimîvti’n’ baslamasi’ månån 2000-ji’li’Tashkånttå «Shahidlar xotirasi» yestålik kompleksi quri’ldi’. 2002-ji’li’ bîlsa bul komplekste «Qatag‘on qurbonlari’ xotirasi» muzåyiashi’ldi’. Sîlay yetip kolonizatorli’q da’wiri qurbanlari’ni’n’yeståligi ma’n’gilåstirildi.

Àtamalardi’n’ mazmuni’n bilip ali’n’Rîssiya imperiyasi’ — Patsha Rossiyasi’ — rus tilinde patshar — «öàðü» dep

ataladi’. Tu’rkstan xalqi’ woni’ «patsha» dep atag’an. Kitaplarda patsha Rossiyasi’worni’nda Rossiya imperiyasi’ atamasi’ da qollani’ladi’.

Sîvåt impåriyasi’ — buri’ng’i’ Rîssiya impåriyasi’ni’n’ 1922-ji’ldan baslapatala baslag’an ati’. «Sîvåt» (Kån’ås) so’zi sîvåt impåriyasi’nda ma’mlåkåttijumi’sshi’lar, diyqanlar ha’m sîldatlar ta’repinen saylang’an wa’killår(dåputatlar)di’n’ wo’z ara kån’åsip basqari’w ta’rtibi yengizilgånligin an’latadi’.


1. Någå Rîssiya impåriyasi’ jurti’mi’zdi’ basi’p ali’wdi’ råjålåstirgån?2. Rîssiya impåriyasi’ wo’zbåk ma’mlåkåtlårin nå såbåptån bîysi’ndi’rg’an?3. Buxara a’mirligi ha’m Õiywa xanli’g’i’ni’n’ kolonialli’q ma’mlåkåtlårgå

aylani’wi’ haqqi’nda ayti’p bårin’.4. Någå Qîqand xanli’g’i’ saplasti’ri’lg’an?5. Tu’rkstan xalqi’ni’n’ milliy azatli’q gu’råsi haqqi’nda ayti’p berin’.6. Jurti’mi’zda sîvåt kolonizatorli’g’i’ qalay wornati’ldi’?7. Jurti’mi’zda milliy azatli’q ushi’n gu’reste qurban bîlg’anlar yesteligin

ma’n’gilåstiriw boyi’nsa qanday jumi’slar a’målgå asi’ri’ldi’?

125

«Amir Temur» ordeni.

VIII bap.O’ZBEKISTANNI’N’

A’YYEMGI QALALARI’,TARIYXI’Y

YESTELIKLERI

36-§. O’ZBEKISTANNI’N’ TARIYXI’Y QALALARI’

Samarqand qalasi’. Samarqand O’zbekistanni’n’ yen’a’yyåmgi qalasi’ yesaplanadi’.

Yestå saqlan’!

2007-ji’li’ Samarqandti’n’ 2750 ji’lli’g’i’ xali’q arali’q ko’låmdå belgilendi.Samarqand qalasi’ watani’mi’zdi’n’ jîqari’ si’yli’g’i’ — «Àmir Tåmur» ordånimånån si’yli’qlandi’.1

Sîg’d jazba dåråklårindå qalaSamarqand ati’ månån jazi’lg’an.A’yyåmgi Gråciya tariyxshi’lari’ bîlsaSamarqandti’ Ìarîkanda ati’ månånjazi’p qaldi’rg’an. Ìarîkanda da’slåpa’tirapi’ qîrg’ani’w diywallari’ månånqîrshalg’an qîrg’an qala yedi.

Samarqand b.e. shekemgi IV a’sir-då Sîg’d ma’mlåkåtinin’ paytaxti’ bîl-g’an. Êåyinnen shåt yelli basqi’nshi’-lardi’n’ hu’jimi na’tiyjåsindå qalabirnåshå ma’rtåbå wayran yetilgån.

Samarqandti’n’ gu’llåp-jasnawi’, du’nyani’n’ yen’ dan’qli’ ha’mgo’zzal qalalari’ni’n’ birinå aylani’wi’ ulli’ babami’z Àmir Tåmurati’ månån baylani’sli’.


126

Samarqand Àmir Tåmur saltanati’ni’n’ paytaxti’ si’pati’ndadu’nya ju’zine belgili boldi’ ha’m «ma’n’gi qalalar» qatari’naqosi’ldi’.

Yestå saqlan’!

Samarqand wog’ada go’zzal qalag’a aylang’ani’ ushi’n «Du’nyani’n’ ko’rki» dåptå at shi’g’arg’an.

Samarqandta 70 tån arti’q iri tariyxi’y arxitåkturali’q yeståliklårbar. Bul yeståliklår 2001-ji’li’ xali’q arali’q YUNESKO sho’l-kåminin’ qarari’ månån «Ja’ha’nnin’ ma’dåniy miyrasi’» diziminåkirgizildi.

Ìa’mlåkåtimiz g’a’råzsizligi ji’llari’nda O’zbekistanni’n’ yen’a’yyåmgi qalasi’ bolg’an Samarqandti’n’ ko’rinisi ja’nå dågo’zzallandi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ «Ìa’n’gilik qala» — ...♦ «Du’nyani’n’ ko’rki» — ...

Buxara qalasi’. Buxara qalasi’ da O’zbekistanni’n’ yen’ a’yyåm-gi ha’m ba’rqulla na’wqi’ran, dan’qli’ qalalari’ni’n’ qatari’ndaturadi’. 1997-ji’li’ Buxara qalasi’ni’n’ 2500 ji’lli’g’i’ belgilendi.

Àyi’ri’m tariyxshi’ ali’mlardi’n’ shamalawi’nsha, qalani’n’ ati’«Ta’n’ri jamali’» dågån ma’nini an’latadi’. Buxarani’ babalari’mi’z— «Jaqsi’li’q sha’ha’ri» dåp tå atag’an. Buxara da’slåp IX — Xa’sirlårdå, kåyin XVI a’sirdån baslap paytaxt statusi’na iyå bîlg’an.

Bu’gingi ku’ndå Buxara qalasi’nda ju’zdån zi’yat iri tariyxi’yarxitåkturali’q yeståliklår saqlani’p qalg’an. Buxara arki (hu’kim-darlar woti’ratug’i’n jay), Ismayi’l Samaniy maqbarasi’, Ìinarayi’Êalîn, Ìir Àrab ha’m Ulug’båk mådråsålåri wolardi’n’ yen’belgilileri boli’p yesaplanadi’.

A’yyåmgi Buxara sîni’n’ månån birgå jas qala dåwgå då bîladi’.G’a’råzsizlik ji’llari’nda qalani’n’ ko’rinisi tani’p bîlmas da’råjådåwo’zgårdi. Qala ja’nå då shi’raylandi’. A’siråså, 107 gåktardanibarat «Buxara ma’dåniyat worayi’» O’zbekistanni’n’ ha’rbirpuqarasi’ni’n’ Watan månån maqtani’sh såziminin’ ja’nå då

127

arti’wi’na xi’zmåt qi’lmaqta. 2010-ji’li’ bul worayda «Yeski ha’mma’n’gi Buõàrà» mînumånti quri’ldi’.

Õiywa qalasi’. Õiywa ha’zirgi Õîråzm wa’layati’ndag’i’ qala.Wol jasi’ jag’i’nan Buxara månån qatar. 1997-ji’li’ Õiywa qala-si’ni’n’ da 2500 ji’lli’g’i’ bålgilåndi. Qala Shi’g’i’sti’n’ du’rdanasi’yesaplanadi’. Wog’an qîsi’msha «Ìi’n’ gu’mbåz qalasi’» dåp tåataladi’. Õiywadag’i’ Iyshan qala aldi’ng’i’ jag’dayi’n pu’tinliginshåsaqlap qalg’anli’g’i’ såbåpli 1967-ji’ldi’n’ wo’zindå-aq «qîri’qxana-qala» dåp ja’riyalandi’. 1990-ji’li’ bîlsa «Ja’ha’nnin’ ma’dåniymiyrasi’» diziminå kirgizildi.

Àyi’ri’m ilimpazlardi’n’ pikirinshå, qalani’n’ ati’ «qumli’qtanibarat jår», «qorg’an» dågån ma’nini an’latadi’. Õiywa XVIIa’sirdin’ baslari’nda Õiywa xanli’g’i’ni’n’ paytaxti’na aylandi’.Qalani’n’ bul statusi’ 1920-ji’llarg’a dåyin dawam yetti. Buri’n Õiy-wani’n’ do’gåråk-a’tirapi’ suw tîlti’ri’lg’an ha’wiz bånånqîrshalg’an yedi. Qalag’a arnawli’ quri’lg’an ko’pir arqali’ kirgån.Bul ko’pir tu’ndå jîqari’ ko’tårip qîyi’lg’an.

Shahrisabz qalasi’. Shahrisabz qalasi’ ha’zirgi ku’ndå Qashqa-da’rya wa’layati’ndag’i’ Shahrisabz rayîni’ni’n’ worayi’. Qala wo’t-mishtå Êåsh dåp atalg’an. Jap-jasi’l bag’lari’ ha’m ko’z quwandi’rar-

Buxara arki.

128

li’q gu’lzarlari’ månån insanni’n’ di’qqati’n tarti’p turatug’i’nli’g’i’såbåpli Shahrisabz (jasi’l qala) ati’ bårilgån. Usi’ qalag’a jaqi’n ÕîjaIlg’îr awi’li’nda ulli’ babami’z Àmir Tåmur tuwi’lg’an. Àmir Tåmurma’mlåkåtinå kålgån Ispaniya korîli’ni’n’ yelshisi Êlavixî wo’zyeskå tu’siriwlårindå qalada ko’plåp sawlatli’ imaratlar quri’lg’an-li’g’i’n, wolardi’n’ yen’ dan’qli’si’ Àqsaray yekånligin jazi’pqaldi’rg’an. Tilåkkå qarsi’ bul sawlatli’ ha’m go’zzal Àqsarayyesteligi tîli’q saqlap qali’nbag’an. Sînday bîlsa da, G’a’råz-sizlik ji’llari’nda sarayg’a u’lkån qayta won’law jumi’si’ju’rgizilip, 1996-ji’li’ Shahrisabz Àmir Tåmur babami’zdi’n’ 660ji’lli’g’i’ mu’nasibåti månån «Àmir Tåmur» ordåni månånsi’yli’qlandi’. Qalada ulli’ babami’zdi’n’ sawlatli’ yeståligiwornati’ldi’. 2002-ji’li’ qalani’n’ 2700 ji’lli’g’i’ bålgilåndi ha’mShahrisabz «Ja’ha’nnin’ ma’dåniy miyrasi’» diziminå kirdi.1

Aqsaraydi’n’ bu’gingi jag’dayi’.


129

Qarshi’ qalasi’. Qala da’slåp Naxshab, kåyin Navtaka ha’mNasaf atlari’ månån atalg’an. XIV a’sirdån baslap Qarshi dåp atalabaslang’an. Qarshi’ so’zi saray dågån ma’nini an’latadi’.

Yestå saqlan’!

«Naxshab» — suw abat qi’lg’an ma’nzil, «Navtaka» bîlsa jan’a imaratdågån ma’nisti an’latadi’. Àrablar «Naxshab»ti’ «Nasaf» dåp atag’an.

Qala b.e. shekemgi VII a’sirdå quri’lg’an. Qarshi’ qalasi’ bu’gingiku’ndå Qashqada’rya wa’layati’ni’n’ worayi’ O’zbekistang’a’råzsizligi ji’llari’nda Qarshi’ qalasi’nda da u’lkån quri’li’s islåria’målgå asi’ri’ldi’. 2006-ji’li’ qalani’n’ 2700 ji’lli’g’i’ belgilendi.1

Tårmiz qalasi’. O’zbekistanni’n’ ja’nå bir ayyemgi qalasi’Tårmiz bîli’p tabi’ladi’. Bul at a’yyemgi baktriya tilinde «Arg’i’jag’adag’i’ ma’nzil» dågån ma’nisti bildirådi. Qala Worta Àziyani’n’iri wo’nårmåntshilik ha’m sawda worayi’ bîlg’an. Wo’tmishtågiUlli’ jipåk jîli’ni’n’ worayi’nda jaylasqan bul qala tu’rli xali’qlardi’ha’m wolardi’n’ ma’dåniyati’n wo’z ara baylani’sti’ri’p turg’an.Du’nyag’a bålgili dani’shpanlar, muhaddis Imam at-Tårmiziy ha’msufiylik filosofi’ Ha’kim at-Termiziyler de usi’ qalada tuwi’lg’an.Qala wo’z tariyxi’nda birnåshå ma’rtåbå basqi’nshi’lar hu’jiminåushi’radi’ ha’m wayran yetildi. Tårmiz qalasi’ bu’gingi ku’ndåSurxanda’rya wa’layati’ni’n’ worayi’. 2002-ji’li’ qalani’n’ 2500ji’lli’g’i’ xali’q arali’q ko’låmdå belgilendi. 2014-ji’li’ bîlsa «ÀmirTåmur» ordåni månån si’yli’qlandi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ 2500 ji’lli’g’i’ belgilengen qalalar ... .♦ «Àmir Tåmur» ordåni månån si’yli’qlang’an qalalar ... .♦ Ìa’mlåkåt paytaxti’ bîlg’an qalalar ... .


Muhaddis — ha’dislerdi toplaw, tan’law ha’m tu’sindiriw menenshug’i’llani’wshi’ shaxs.



130


1. Samarqand qalasi’ haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?2. Buxara qalasi’ haqqi’nda alg’an bilimlårin’izdi ayti’p bårin’.3. Buxara ha’m Õiywa qalalari’ haqqi’ndag’i’ mag’luwmatlardi’ sali’sti’ri’n’:

uqsas ha’m wo’zinå ta’n ta’råplårin ani’qlan’.4. Samarqand ha’m Buxara qalalari’ haqqi’ndag’i’ mag’luwmatlardi’

sali’sti’ri’n’: uqsas ha’m wo’zine ta’n ta’replerin ani’qlan’.5. Shahrisabz, Qarshi’ ha’m Turmiz qalalari’ni’n’ tariyxi’ haqqi’nda nålårdi

bilip aldi’n’i’z?

WO’Z BÅTINSHÅ JUMI’S(Kesteni tîlti’ri’n’)

Paytaxtstatusi’na iye

da’wiri

Qalag’a baylani’sli’qollani’lg’anuqsasli’qlar

Qalalar ati’ni’n’ma’nisiQalalar

Qala yubileyleribelgilengen

ji’llar

Buxara

Xiywa

Shahrisabz

Qarshi’

Termiz

37-§. O’ZBEKISTAN PAYTAXTI’TASHKÅNT — 2200 JASTA

Tashkånttin’ a’yyåmgi worni’. Bu’gingi Tashkånt qalasi’2200 ji’lli’q tariyxqa iye. Àrxåîlîg ilimpazlar izårtlåwlårdånsîn’ Tashkånt qalasi’ni’n’ a’yyåmgi worni’ ha’zirgi tåmir jîl

vîkzali’ni’n’ jani’nda, Salar kanali’ni’n’ jag’asi’nda jaylasqani’nani’qladi’. Bul jår «Ìi’n’ yerik» ha’m «Ìi’n’ yerik to’bå» dåpatalg’an. Qalani’n’ bunday at pånån atali’wi’na bul jårdå u’lkånyerik bag’i’ jarati’li’wi’ månån baslani’sli’ bîlg’an. Qala VI a’sirdåShîsh (Tashkånt) wa’layati’ni’n’ worayi’na aylang’an.

«Tîshkånt» atamasi’ haqqi’nda. B.e. da’slepki a’sirlårinå tiyisliQi’tay dåråklårindå Tashkånt «Shi» dågån at pånån tilgå ali’nadi’.Bul at «Tas qala» dågån ma’nini an’latadi’. Ulli’ babami’z Àbu

Samarqand

131

Rayxan Båruniy «Hindistan» kitabi’nda «Tashkånt» atamasi’nqollang’an. Qala arablar biyliginå wo’tkånnån kåyin araba’lipbåsindå «ch» ha’ribi jîqli’g’i’ såbåpli «Chîsh», «Shîsh»,«Shîshkånt», «Ìadinat ash-Shîsh», «Binkat» atlari’ månånatalg’an. Qala a’tirapi’ ku’shli qîrg’ani’w diywali’ månånqîrshalg’an. Arablarg’a shekemgi da’wirde qala ishi ark ha’mshahristang’a bo’lindi. Àrkda hu’kimdar sarayi’ ha’m ibadatxanajaylasqan. Qalani’n’ ha’måldarlar jasaytug’i’n bo’lågi shahristanwo’nårmåntlår jasaytug’i’n bo’lågi rabat dåp atalg’an.

Tashkånt xali’q arali’q ka’rwan jîli’nda jaylasqanli’g’i’ såbåpliqalada wo’nårmåntshiliktin’ ha’r tu’rli tarawlari’ jîqari’ da’råjådårawajlang’an.

Àrxåîlîglar qala aymag’i’nan ha’r tu’rli ma’mlåkåtlårdin’ tån’gåpullari’n tapti’. Bul bîlsa Tashkånttin’ qi’zg’i’n sawda worayi’bîlg’anli’g’i’n da tasti’yi’qlaydi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Mi’n’ yerik – ... . ♦ Binkat – ... .

Tashkånt — g’a’råzsiz O’zbekistanma’mlåkåtinin’ paytaxti’. Tashkånttin’paytaxtli’q da’råjåsi O’zbekistan Kînsti-tuciyasi’ni’n’ 6-statyasi’nda da jazi’pqîyi’lg’an. Tashkånt qalasi’ bu’gingiku’ndå tåk worayli’q Àziyani’n’ yemås,sînday-aq, du’nyani’n’ yen’ suli’w qala-lari’ni’n’ birinå aylanbaqta.

G’a’råzsizlik ha’m u’lkån quri’wshi’-li’q. Paytaxti’mi’zdag’i’ bul wo’zgårislårg’a’råzsizligimiz sharapati’ månån a’målgåasi’ri’lg’an u’lkån quri’li’s jumi’slari’ni’n’na’tiyjåsi.

1991-ji’li’ qalada quri’lg’an Àlishår Nawayi’ ati’ndag’i’O’zbekistan Milliy bag’i’ bul jarati’wshi’li’q islårdin’ baslamasi’bîldi’. Bag’da babami’zdi’n’ sawlatli’ yeståligi då wornati’li’p, wolu’lkemizdin’ yen’ go’zzal ha’m tiykarg’i’ seyil yetetug’i’n worni’naaylandi’.

Tashkent qalasi’ni’n’gerbi.

132

Ha’r ji’li’ yelimizdå bålgilånip kiya-ti’rg’an «G’a’råzsizlik ku’ni» ha’mNawri’z bayramlari’na arnalg’an salta-natlar usi’ bag’da wo’tkårilådi.

Bas maydani’mi’z — Ìustaqi’lli’qmaydani’nda a’målgå asi’ri’lg’an quri’li’sislåri ha’mmåmizdin’ kåwlimizdi maq-tani’sh såzimlårinå tîlti’rdi’. 1992-ji’li’maydanda wornati’lg’an Ìustaqi’lli’qmînumåntidå O’zbekistan kartasi’ni’n’ko’rinisi tu’sirilgån. Bul ko’rinis du’nya-da O’zbekistanday g’a’råzsiz ma’mlåkåtbarli’g’i’n an’lati’p turadi’. Buni’ ko’r-gån watanlaslari’mi’zdi’n’ ko’kirågindåmilliy maqtani’sh såzimlåri paydabîladi’.

2005-ji’li’ bul mînumånt aldi’nan «Baxti’yar ana» tulg’asi’wori’n aldi’ ha’m Mustaqi’lli’q mînumånti yendi «Ìustaqillik vaezgulik mînumånti» dåp atalatug’i’n bîldi’. «Ìustaqillik va ezgulikmînumånti»ne jîl «Ezgulik arkasi’»nan baslanadi’.

Woni’n’ to’båsinå wornati’lg’an appaq la’ylåk ti’ni’shli’q ha’mpa’rawanli’qti’n’, qanat qag’i’p ati’rg’an ti’rnalar bîlsa — ma’m-

Jaqsi’li’q arkasi’.

«Mustaqillik ha’m jaqsi’li’qmonumenti».

133

låkåtimizdin’ ulli’ kålåshåkkå qaray pa’rwaz yetip ati’rg’an-li’g’i’ni’n’ ti’msali’ bîli’p tabi’ladi’.

«Baxtiyar ana» yeståligi bîlsa ma’mlåkåtimizdå shan’araq taya-ni’shi’ bîlg’an hayallarg’a ko’rsetilip ati’rg’an joqari’ itibar ha’mhu’rmåt-izzåttin’ ayqi’n ko’rinisi. Woni’ zi’yarat qi’lg’an adampårzåntin bawi’ri’na basi’p turg’an Ana tulg’asi’nda wo’z anasi’n,biyg’am balali’g’i’n ko’rgåndåy bîladi’.

Qala worayi’ndag’i’ yen’ u’lkån dem ali’w worni’ Àmir Tåmurati’ månån atali’p, 1993-ji’li’ bul jårdå Sahi’pqi’rang’a yestålik wor-nati’ldi’.1 Yestålik xalqi’mi’zg’a maqtani’sh såzimin bildirip turi’pti’.

Bunnan ti’sqari’, O’zbekistan Råspublikasi’ Oliy Ìajlisinin’palatalari’ ushi’n quri’lg’an imaratlar, Àmir Tåmur dem ali’wworni’ni’n’ ku’n shi’g’i’s ta’råpinå quri’lg’an sawlatli’ «O’zbe-kistan xali’q arali’q anjumanlar sarayi’», Àlishår Nawayi’ati’ndag’i’ Milliy kitapxana ha’m Marifat worayi’ni’n’ imarati’,Ha’zireti Imam (Xasti Imîm) kompleksi ha’m 2014-ji’li’quri’lg’an «Ìinar» måshiti si’yaqli’ arxitåkturami’zdi’n’ a’jayi’p

Oliy Majlis Ni’zamshi’li’q palatasi’ imarati’.

1 Q. Rajabov va bosh. JTMS. – T.: «Sharq» NMAK. 2012-y. 329-bet.

134

u’lgilåri wo’zinin’ go’zzalli’g’i’ ha’m sawlati’ månån paytax-ti’mi’z ko’rkinå ko’rk qîsi’p turi’pti’.

Bilimlendiriw, ilim ha’m ma’deniyat ma’seleleri boyi’nsha xali’qarali’q islam sho’lkemi 2007-ji’li’ Tashkent qalasi’n «Islamma’deniyati’ paytaxti’» dep ja’riyaladi’.

Õali’q arali’q YUNESKO sho’lkåminin’qarari’ månån 2009-ji’li’ Tashkånttin’ 2200ji’lli’g’i’ belgilenip, ma’mlåkåtimizdin’jîqari’ ordeni — «Ìustaqillik» ordånimånån si’yli’qlandi’. O’zbekistan PråzidåntiIslam Êarimîv yubilåy saltanati’ndaso’ylågån so’zindå Tashkåntti: «Tariyxi’ bay,bu’gingi go’zzal, kålåshågi ulli’ qala» dåpatadi’.


Binkat — uzaqtan ko’rinip turi’wshi’ qala.

«Mustaqillik» ordeni.

Oliy Majlis Senati imarati’.

135


1. Sizin’shå ilimpazlar Tashkånt qalasi’ni’n’ 2200 jasta yekånligin qalayani’qlag’an?

2. Tashkånttin’ wo’tmish tariyxi’ haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?3. «Tashkånt» atamasi’ ha’m Tashkånttin’ ha’r tu’rli da’wirlårdå qanday

atlar månån atalg’ani’ haqqi’nda ayti’p bårin’.4. O’zbekistan g’a’råzsizligi ji’llari’nda Tashkånt qalasi’nda a’målgå

asi’ri’lg’an u’lkån do’råtiwshilik jumi’slari’ haqqi’nda nålårdi bilipaldi’n’i’z?

38 — 39-§. O’ZBEKISTANNI’N’ TARIYXI’YARXITÅKTURALI’Q YESTÅLIKLÅRI

Ismayi’l Samaniy maqbarasi’. Buxara qalasi’ni’n’ ma’-dåniyat ha’m dåm ali’s bag’i’ aymag’i’nda Ismayi’lSamaniydin’ maqbarasi’ bîy tiklåp turi’pti’. Wol IX a’sirdå

Ìawarawnnahrdi’n’ dan’qli’ hu’kimdari’ Ismayi’l Samaniyta’råpinån quri’lg’an. Ìaqbarani’n’ to’rt ta’repi de bir qi’yli’wo’lshåmdå ha’m bir qi’yli’ ko’rinistå. Piskån gårbishtån wo’rilgån

Ismayi’l Somoniy maqbarasi’. Minarayi Kalon.

136

bul maqbarani’n’ diywali’ bîyra toqi’masi’ndag’i’ ko’rinisti yes-låtådi. Ìaqbarani’n’ u’sti gu’mbåz bånån qaplang’an. Gu’mbåzdin’do’gåråginå to’rt gu’mbez wornati’lg’an.

Ìinarayi’ Kalîn. Ìinarayi’ Êalîn (u’lkån minara) Buxaraqalasi’ni’n’ yen’ suli’w tariyxi’y yeståliklårinin’ biri. Woni’ Ìawa-rawnnahr hu’kimdari’ Àri’slanxan 1127-ji’li’ qurdi’rdi’.1

Ìinarani’n’ ti’rnag’i’ jår båtinån 9 måtr tårån’liktå quri’lg’an.Wol tas ha’m arnawli’ aralaspadan ko’terilgen. Biyikligi 50 måtrgåtån’ bîlg’an minara piskån gårbishtån wo’rilgån bîli’p, jîqarsi’ndaa’tirapti’ baqlaw maqsåtindå 16 ko’zgånåk ashi’lg’an. Ìinarato’båsinå woni’n’ ishinå quri’lg’an 104 tåkshå arqali’ shi’g’i’lg’an.Ìinarayi’ Êalîn yelå sawlatli’ qa’ddin buzbay turi’pti’.

Rågistan kompleksi. Rågistan dågåndå Shi’g’i’s ma’mlåkåt-lårindå, sîni’n’ ishindå, O’zbekistanda da qalani’n’ worayli’q may-dani’ tu’sinilgån. Tariyxta bunday maydanlarda ha’r tu’rli ilajlar —bayramlar, såyillår, tamashalar wo’tkizilgån. Ìaydan woyi’li’pqalmawi’ ushi’n woni’n’ u’stinå mayda tas to’sålgån.

Registan arxitekturali’q kompleksi.


137

Êåyinnen Rågistan maydani’nda Ulug’båk, Shårdar ha’mTillaka’ri mådråsålårinån ibarat arxitåkturali’q kîmplåks quri’lg’an.Ulug’båk mådråsåsi XV a’sirdå quri’ldi’. Wol yeki qabattan ibaratbîli’p, a’tirapi’ wo’jirå månån sabaq woqi’tatug’i’n jaylar månånqorshalg’an.

Ìådråsålårdin’ qalg’an yekåwi — Shårdar ha’m Tillaka’rimådråsålårin XVII a’sirdå Samarqand ha’kimi Yalantîsh Bahadi’rqurdi’rg’an. Shårdar mådråsåsi Ulug’båk mådråsåsinin’ aldi’ndajaylasqan. Ìådråså to’rt mu’yåshli ha’m yeki qabatli’ yetipquri’lg’an. Arkag’a qi’zg’i’sh sari’ tu’sli ari’slanni’n’ aq kiyiktiquwi’p barati’rg’ani’ su’wråtlångån. Quyash bîlsa badamqabaq,qi’yi’q ko’zli yetip su’wråtlångån. Àrkani’n’ yeki ta’råpindågu’mbåzli sabaq jayi’ ha’m måshit jaylasqan.

Tillaka’ri (alti’n menen islengen) mådråsåsi da’slåp Yalan-tîshbiydin’ kishi mådråsåsi dåp ataldi’. Ìådråså jayi’nan wori’nalg’an måshittin’ båzåliwinå ko’p mug’darda alti’n sarplang’ani’ushi’n mådråså Tillika’ri ati’n alg’an.

Samarqand qalasi’ni’n’ 2750 ji’lli’g’i’ mu’nasibåti månånTillaka’ri mådråsåsindå då u’lkån won’law jumi’slari’ a’målgåasi’ri’ldi’.

Bu’gingi ku’ndå Rågistan maydani’nda atqli’ «Sharq tarona-lari’» xali’q arali’q muzi’ka fåstivallari’ wo’tkerilip kålmåktå. Bulxali’q arali’q fåstivaldi’n’ a’hmiyåti haqqi’nda O’zbekistan Prå-zidånti Islam Êarimîv bi’lay dågån yedi: «Sharq taronalari’»muzi’ka fåstivali’ xali’qlari’mi’z ma’dåniyatlari’n wo’z ara bayi’-tadi’..., xali’qlari’mi’zdi’ ... bir-birinå jaqi’nlasti’radi’».

Àqsaray. Àqsaray yesteligi ha’zirgi Qashqada’rya wa’layati’ni’n’Shahrisabz qalasi’nda jaylasqan. Woni’ ulli’ babami’z Àmir Tåmurwo’z anasi’ni’n’ hu’rmåtinå qurdi’rg’an. Yesteliktin’ nag’i’slari’nabårilgån rån’lår aydi’n’ jaqti’si’nda ji’lti’rap, ag’ari’p turg’anli’g’i’ushi’n Àqsaray ati’ bårilgån. Wol wo’z da’wirinin’ yen’ suli’w ha’msawlatli’ arxitåkturali’q quri’lmasi’ yedi. Bul yesteliktin’ to’båsinåaylanba tåkshålår arqali’ shi’g’i’lg’an. Aqsaray devonxanasi’ni’n’arkasi’na Quyash, Àri’slan ha’m Àmir Tåmir ma’mlåkåtinin’ u’shhalqa tu’rdegi su’wreti tu’sirilgån. A’siråså, Àqsaraydi’n’ to’båsinåislångån ha’wiz saraydi’n’ yen’ a’jayi’p jag’i’ yedi. Bul ha’wizgå suw

138

to’månnån qîrg’asi’n trubalar arqali’ ali’p kålingån. Ha’wizdågiarti’qmash suw sarqi’rama payda yetiw jîli’ månån pa’skåag’i’zi’lg’an. Ha’zirgi ku’ndå Àqsaray arxitåkturali’q kîmplåksiqayta won’lani’p worayli’q maydanda Àmir Tåmurg’a yestålikwornati’ldi’.

Àqsaraydi’n’ go’zzalli’g’i’ ha’m sawlati’ ha’ttå shåt yelli saya-xatshi’lardi’ da tan’ qaldi’rg’an.


Ha’ttå shåbår ustalari’ du’nya ju’zine belgili bolg’an Parijdå då bul is ju’da’go’zzal yesaplang’an bîlar yedi.

Gonzales de Êlavixî — Ispaniya korolligi yelshisi.

Iyshan qala kompleksi.

139

Wo’z da’wirindå du’nyani’ lal qaldi’rg’an Àqsaraydan ha’zirgiku’ndå u’lkån arkani’n’ yeki qaptali’ndag’i’ minara ha’mti’rnag’i’ni’n’ bir bo’lågi g’ana saqlani’p qalg’an.

Iyshan qala (qorg’ani’). Du’nya ju’zinin’ du’rdana yeståliklåri-nån biri bîlg’an Iyshan qala Õiywa qalasi’ni’n’ ishki bo’lågi. Wolwo’tmishtå babalari’mi’z shåbårlik pånån qurg’an 54 tariyxi’y-arxitåkturali’q yestelikler kîmplåksinå kirådi. Bul kîmplåks YeskiÀrk (ari’zxana), mådråså, måshit, maqbaralar ha’m basqa sîlsi’yaqli’ quri’lmalardi’ wo’z ishinå aladi’. Du’nya ju’zinde bundaya’jayi’p ha’m go’zzal yestelikleri månån saqlani’p qalg’an qalalarju’da’ az.

Sîni’n’ ushi’n da 1961-ji’li’-aq Iyshan qala kîmplåksi muzåygåaylandi’ri’ldi’. Bul muzåy qîri’qxanani’n’ maydani’ 26 gåktardi’quraydi’. 1990-ji’li’ bîlsa xali’q arali’q YUNESKO sho’lkåminin’qarari’ månån Iyshan qala «Ja’ha’n ma’deniy miyrasi’» diziminåkirgizildi.


Ìaqbara — qayti’s bîlg’an adamni’n’ dånåsi qîyi’latug’i’n arxitåkturali’qquri’lma.

Ìinara — pa’stån jîqari’g’a qaray kishiråyip baratug’i’n ta’rizdå quri’lg’anbiyik quri’lma. Ìinaralar, tiykari’nan, måshit ha’m mådråsålår jani’ndaquri’lg’an. Ìinaralar din wa’kilinin’ azan ayti’wi’ ha’m qaladag’i’ arxitåkturali’qkîmplåkslårgå ko’rk, sawlat båriw ha’m då woni’ qurdi’rg’an adamni’n’ ku’sh-qu’diråtin ko’rsåtiw ushi’n quri’lg’an.

Registan — (mayda tas to’selgen jer) — Shi’g’i’s ma’mleketlerinde qalani’n’worayli’q maydani’.

Àrka — gu’mbåzdin’ ishki ta’råpinå uqsati’p basti’ri’lg’an, da’rwazasi’z u’lkånyesik.


1. Ismayi’l Samaniy maqbarasi’ ha’m Ìinarayi’ Êalan haqqi’nda ayti’pbårin’.

2. Àqsaray haqqi’nda nålårdi bilip aldi’n’i’z?3. Iyshan qalani’n’ muzåy-qîri’qxanag’a aylandi’ri’lg’anli’g’i’ ha’m ja’ha’n

miyrasi’ diziminå kirgiziliwi nåni an’latadi’?


Siz jasap ati’rg’an aymaqta qanday tariyxi’y yeståliklår barli’g’i’n ani’qlap kålin’.

140

IX bap. INSANIYAT TARIYXI’NDAG’I’JA’HA’N URI’SLARI’

40-§. BIRINSHI JA’HA’N URI’SI’

Uri’sti’n’ såbåplåri. Uri’slardi’n’ ba’ri de qîrqi’ni’shli’.Låkin, wolardi’n’ ishindå yen’ qîrqi’ni’shli’si’ ja’ha’n uri’slari’

bîldi’. Sebebi, bul uri’slarda du’nyani’n’ ko’plågån ma’mlåkåtlåriqatnasti’. Sînli’qtan qi’rg’i’nshi’li’q, wayranshi’li’q, xali’qlarbasi’na tu’såtug’i’n awi’r mu’siybåtlår de ju’da’ ko’p bîlg’an. Insa-niyat bu’gingi ku’ngå dåyin yeki ma’rtå ja’ha’n uri’si’n basi’nankåshirdi. Wolardi’n’ birinshisi 1914-ji’li’ baslani’p, 1918-ji’li’tamamlandi’.

Õîsh, bul uri’slardi’n’ såbåplåri nålårdån ibarat yedi? Êu’shlima’mlåkåtlår 1914-ji’lg’a dåyin, du’nya ju’zinin’ ma’mlåkåtlårinin’aymaqlari’n basi’p ali’p, wolardi’ wo’z kîlîniyalari’na aylan-di’ri’p bîldi’. Ulli’ Britaniya (Angliya), Franciya ha’m Rossiyaimperiyasi’ du’nya ju’zinin’ yen’ iri kolonizatorli’q ma’m-leketlerine aylandi’.

Yeste saqlan’!

Basqa ma’mleketler aymaqlari’n zorli’q penen basi’p alg’an ma’mleketlerkolonizator ma’mleketler delinedi.

Germaniya, Avstriya-Vengriya ha’m Italiyani’n’ koloniyalari’azi’raq yedi. Germaniya soni’ si’ltaw yetip, du’nyani’ qaytabo’listiriwdi talap yete basladi’.

Avstriya-Vengriya sorag’an aymaqlar tiykari’nan, Rossiya ta’siriasti’nda, Italiya talap yetken aymaqlar bolsa Franciya i’qti’yari’nda

141

«Luzitaniya»kemesinin’ sho’giwi.

Tankler.

yedi. Soni’n’ ushi’n da wolar Germaniyani’ qollap-quwatladi’. Ulli’Britaniya, Franciya ha’m Rossiya Germaniyani’n’ talaplari’nqabi’llamadi’.

Na’tiyjede Evropani’n’ ku’shli ma’mleketleri arasi’ndag’i’qarama-qarsi’li’q ja’ne de ku’sheydi. Aqi’betinde wolar bir-birinedushpan bolg’an yeki awqamg’a birlesti. Germaniya, Avstriya-Vengriya ha’m Italiyani’ birlestirgen birinshi awqam «U’shlikawqami’», Ulli’ Britaniya, Franciya ha’m Rossiyani’ birlestirgenawqam bolsa «Antanta» dep ataldi’.

Yeste saqlan’!

«U’shlik awqam» ha’m «Antanta» wortasi’nda du’nyani’ qayta bo’lisip ali’wg’auri’ni’w — Birinshi ja’ha’n uri’si’ni’n’ tiykarg’i’ sebebi boldi’.

Uri’sti’n’ baslani’wi’ ha’mwoni’n’ na’tiyjeleri. Birinshija’ha’n uri’si’ 1914-ji’ldi’n’ ja-zi’nda Avstriya-Vengriyani’n’ Ser-biyag’a hu’jim jasawi’ menenbaslani’p ketti. Bug’an juwapretinde Rossiya Avstriya-Veng-riyag’a, Germaniya Rossiya ha’mFranciyag’a, Ulli’ Britaniya bolsaGermaniyag’a uri’s ja’riyaladi’.

Solay yetip, Evropani’ Birinshija’ha’n uri’si’ni’n’ jali’ni’ qaplapaladi’. Uri’s du’nya ju’zinin’ 38ma’mleketine jayi’ldi’.

Uri’s baslang’annan keyin«Antanta» u’lken wa’deler yesa-bi’na Italiyani’ wo’z ta’repineawdi’ri’p aladi’.

Birinshi ja’ha’n uri’si’ndauluwma jan’a qurallar — suw asti’kemesi, xlorli’ gaz ha’m tanklerqollani’ldi’.

142

Germaniyani’n’ suw asti’ kemeleri ha’tteki jolawshi’ tasi’wshi’kemelerge de hu’jim yetti. Soni’n’ ishinde, 2000 nan arti’q jolaw-shi’si’ bolg’an «Luzitaniya» kemesi solardan biri yedi. Hu’jimna’tiyjesinde wolardi’n’ ko’pshiligi nabi’t boldi’.

Birinshi ja’ha’n uri’si’ 1918-ji’ldi’n’ gu’zinde Germaniya ha’mwoni’n’ awqamlaslari’ni’n’ jen’ilisi menen tamam boldi’. Buljen’ilis na’tiyjesinde Germaniya, Avstriya-Vengriya ha’m Osmaniy-ler imperiyalari’ tarqap ketti. Germaniyada imperator taxttanawdari’ldi’. Wol shet yelge qashi’p ketiwge ma’jbu’r boldi’. Ulli’Britaniya ha’m Franciya jen’ilgenlerdin’ koloniyalari’n iyelep aldi’.Biraq, uri’s wolardi’ ha’lsiretip te taslag’an yedi.

Rossiyada bolsa 300 ji’ldan zi’yat hu’kimdarli’q yetken Roma-novlar dinastiyasi’ni’n’ ha’kimiyati’ 1917-ji’li’ saplasti’ri’ldi’. 1917-ji’li’ uri’sqa qosi’lg’an AQSH uri’s qatnasi’wshi’lari’na qural-jaraqsati’w ha’m qari’z beriw arqali’ u’lken bayli’q artti’rdi’.

Wol ha’tte du’nya ju’zinin’ yen’ iri kolonizator ma’mleketi Ulli’Britaniyani’ da qari’zdar yetip qoydi’ ha’m du’nya ju’zinin’ jetekshima’mleketine aylandi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ «U’shlik awqam»g’a ...♦ «Antanta» — bul ...♦ Birinshi ja’ha’n uri’si’ ... baslandi’.

Uri’sti’n’ adamzat ushi’n qayg’i’li’ aqi’betleri. To’rt ji’ldan ar-ti’q dawam yetken bul qorqi’ni’shli’ uri’s du’nya ju’zi xali’qlari’naju’da’ u’lken qayg’i’ ali’p keldi. Uri’sta 10 mln. adam nabi’t boldi’.20 mln adam bolsa jaradar, mayi’p boli’p qaldi’. Ma’mleketlerju’da’ u’lken mug’darda materialli’q zi’yan ko’rdi.


1. Qanday sebepler Birinshi ja’ha’n uri’si’ni’n’ kelip shi’g’i’wi’na ali’p keldi?2. Uri’sti’n’ kelip shi’g’i’wi’na tiykarg’i’ ayi’pker bolg’an ma’mleketler

topari’n jazi’n’.3. Uri’s qanday jag’dayda baslandi’ ha’m wol qanday juwmaqlandi’?4. Uri’sti’n’ na’tiyjeleri ha’m qayg’i’li’ aqi’betleri haqqi’nda nelerdi bilip

aldi’n’i’z?

143


(Kesteni tîlti’ri’n’)

Birinshi ja’ha’nuri’si’ni’n’ kelip

shi’g’i’wi’nasebepshi bolg’an

ma’mlekettoparlari’

Uri’sti’n’baslang’an

ha’mtamamlang’an

ji’llari’

Uri’sti’n’Germaniya

ha’m woni’n’awqamlaslari’

ushi’naqi’betleri

Uri’sti’n’Ulli’ Britaniya,Franciya ha’m

Rossiyaimperiyasi’

ushi’naqi’betleri

Uri’sti’n’AQSHushi’n

aqi’betleri

Uri’sti’n’du’nya

xali’qlari’nakeltirgen

qayg’i’lari’

41-§. BIRINSHI JA’HA’N URI’SI’HA’M TU’RKSTAN

Uri’sti’n’ Tu’rkstang’a ta’siri. Birinshi ja’ha’n uri’si’ wa-tani’miz Tu’rkstandi’ da shetlep wo’tpedi. Sebebi Tu’rkstanRossiya imperiyasi’ni’n’ koloniyasi’ yedi. Tu’rkstan ayma-

g’i’nda uri’s ha’reketleri ali’p bari’lmadi’. Biraq, uri’s ji’llari’ ko-lonizator Rossiyani’n’ Tu’rkstanni’n’ jergilikli xalqi’na wo’tkergenzuli’mi’ ja’ne de ku’sheydi. Sonli’qtan, uri’s ushi’n dep xali’qtanali’natug’i’n sali’qlar mug’dari’ ko’beyttirildi. U’lkeden ali’pketiletug’i’n’ paxta, da’n ha’m basqa awi’l xojali’q wo’nimlerinin’mug’dari’ artti’.

Bul da jetpegendey, 1916-ji’li’ Rossiya imperatori’ Nikolay IInin’ pa’rmani’ menen Tu’rkstanni’n’ 19 jastan 43 jasqa deyingi yeradamlari’ ma’rdikarli’qqa ali’na baslandi’. Wolar Rossiyag’a bari’parmiya ushi’n qorg’ani’w quri’lmalari’; temir jollar quri’w si’yaqli’jumi’slarda islewi kerek yedi. Ma’rdikarg’a ali’w na’tiyjesindeko’plegen shan’araqlar wo’z asi’rawshi’lari’nan ayri’li’p qaldi’.Awi’l xojali’g’i’ bolsa kriziske ushi’radi’. Imperatordi’n’ qarari’Tu’rkstan xalqi’ni’n’ narazi’li’g’i’na sebep boldi’. Bul demekxali’qti’n’ milliy-azatli’q ko’terilisin baslawi’na ali’p keldi.

Qozg’alan’ni’n’ baslani’wi’. Milliy-azatli’q ko’terilisi pu’tkilTu’rkstan u’lkesin wo’z ishine aldi’. Wori’nlarda kolonizatorlar-di’n’ a’skerleri menen qanli’ sawash boldi’. Tashkentte baslang’an

144

qozg’alan’ qatnasi’wshi’lari’ Besag’ashtag’i’ policiya ken’sesinin’aldi’na ji’ynaldi’. Qozg’alan’ni’n’ belsendi qatnasi’wshi’si’ Rizban-bibi Axmedjanova ha’meldarlarg’a qarata: «Bizdi wo’ltirsen’ler debalalari’mi’zdi’ bermeymiz», — dep ashi’q aytti’. Policiyashi’larRizbanbibige qarata woq atti’. Bunnan g’a’zeplengen xali’q policiyama’kemesin basi’p aldi’. Policiyashi’larg’a ja’rdemge kelgena’skerler wonnan aslam qozg’alan’shi’lardi’ ati’p tasladi’. Sondayjawi’zli’q usi’l menen qozg’alan’ basti’ri’ldi’.

Jizzax qozg’alan’i’. Ma’rdikarg’a ali’w haqqi’ndag’i’ pa’r-mannan narazi’li’q, a’sirese, Jizzaxta keskin ha’wij aldi’. Jizzaxtanja’mi 11 mi’n’ adam ma’rdikarli’qqa jiberiliwi kerek yedi.Jizzaxli’lar ma’rdikarg’a ali’w haqqi’ndag’i’ pa’rmandi’ biykaryetiwdi ha’m ma’rdikarli’qqa baratug’i’nlardi’n’ dizimin ali’wdi’toqtati’wdi’ talap yetip shi’qti’. Biraq, bul talap biykar yetildi.Na’tiyjede ku’shli qozg’alan’ payda boldi’.

Policiyani’n’ Rizvanbibige woq ati’wi’.

145

Tiykari’nda bul milliy azatli’q gu’resi de yedi. Qozg’alan’g’aNa’zirxoja Abdisalamov ha’m Abdiraxman jebashi’lar basshi’li’qyetti. Biraq ku’shler ten’ yemes yedi. Na’tiyjede, qozg’alan’shi’larjen’iliske ushi’radi’. Kolonizatorlar qozg’alan’shi’lardi’ ha’mwolardi’n’ basshi’lari’n ayawsi’z jazaladi’. Qozg’alan’ ko’tergenawi’llarg’a wot berildi. Ha’tte qozg’alan’shi’lardi’n’ shan’araqag’zalari’na da rehimsizlik yetildi.

Qozg’alan’ basshi’lari’n bolsa wo’lim jazasi’na hu’kim yetildi.Qalg’an qatnasi’wshi’lar ha’r tu’rli mu’ddetke qamaqqa ha’m su’r-ginge jiberildi.

Qozg’alan’shi’lardi’ qollap-quwatlag’anlar, wolardi’ tabi’wg’aja’rdem bermegenler sho’llerge aydap jiberildi.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Ma’rdikarli’q — bul ... .♦ 1916-ji’lg’i’ qozg’alan’ ... yedi.

Qozg’alan’ni’n’ jen’iliw sebepleri ha’m a’hmiyeti. Qozg’alan’-shi’lar kolonizatorlarg’a qarsi’ gu’reste heshqanday ta’jiriybege iyeyemes yedi. Wolar heshqanday arnawli’ tayarli’qlardan da wo’t-pegen. Wolardi’n’ qurallari’, tiykari’nan, ketpen, jaba ha’m tayaq-lardan ibarat yedi.

Kolonizatorlardi’n’ a’skerleri bolsa zamanago’y qural-jaraqpenen ta’miyinlengen yedi. Qalaberse, qozg’alan’g’a aldi’nnanpuqta tayarlani’lmadi’. Sog’an qaramastan, milliy azatli’qko’terilisinin’ qatnasi’wshi’lari’ kolonizatorlar ta’repinen ayaq-asti’yetilgen huquqlari’n tiklew ushi’n gu’resti. Watanni’n’ pidayi’perzentleri yekenligin ko’rsetti. Ku’shler ten’ bolmag’an sawashtako’rsetken yerlikleri menen Watani’mi’z tariyxi’nda wo’shpes atqaldi’rdi’.

1916-ji’li’ milliy azatli’q ha’reketi Rossiya imperiyasi’n qatti’ta’shwishke saldi’. Woni’n’ Tu’rkstandag’i’ ku’sh-quwati’n ha’l-siretti.

Qozg’alan’ Tu’rkstan xalqi’n ma’rdikarli’qqa ali’w haqqi’ndag’i’pa’rmani’ni’n’ toli’q wori’nlani’wi’na jol qoymadi’. Na’tiyjede,ma’rdikarg’a rejedegiden yeki yese az — uluwma 120 mi’n’nanzi’yat adam jiberildi. Wolar Rossiyani’n’ ha’r tu’rli mu’yeshlerinde


146

ashli’qtan, qorli’qtan azap shekti. Ko’pshiligi qatti’ suwi’qtan ha’mha’r tu’rli keselliklerden wo’lip ketti. Bir bo’legi bolsa wo’mirlikmayi’p boli’p qaldi’.

Qozg’alan’ Watanlaslari’mi’zdi’n’ wo’z huquqlari’ ushi’n gu’reseali’w mu’mkinshiligin da’lilledi. Kolonizator hu’kimetke azatli’qha’m g’a’rezsizlik ushi’n gu’res tuyg’i’lari’ heshqashan so’n-beytug’i’nli’g’i’n ja’ne bir ma’rtebe ko’rsetip qoydi’.


Jebashi’ — qural-jaraq saqlanatug’i’n sklad basli’g’i’.Ma’rdikar — waqti’nsha jumi’sqa jallani’wshi’ jumi’sshi’.


1. Birinshi ja’ha’n uri’si’ nege Tu’rkstang’a ta’sir yetpey qalmadi’?2. Ma’rdikarg’a jiberiwdin’ ma’nisi ne?3. 1916-ji’ldi’n’ jazi’nda Tu’rkstanda baslang’an milliy-azatli’q

qozg’alan’i’ni’n’ sebepleri haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?4. Nege 1916-ji’lg’i’ milliy azatli’q qozg’alan’i’ jen’iliske ushi’radi’?5. 1916-ji’lg’i’ milliy azatli’q qozg’alan’i’ni’n’ tariyxi’y a’hmiyeti haqqi’nda

ayti’p berin’.

42-§. YEKINSHI JA’HA’N URI’SI’

Yekinshi ja’ha’n uri’si’ni’n’ sebepleri. 1933-ji’li’ Germa-niyada nemislerdin’ basqa xali’qlar u’stinen hu’kimdarli’qyetiwin talap yetiwshiler ha’kimiyat basi’na keldi. Wolardi’n’

jolbasshi’si’ Adolf Gitler ma’mlekette wo’zinin’ jeke hu’kim-darli’g’i’n wornatti’.

Wol wo’z aldi’na birinshi ja’ha’n uri’si’ndag’i’ jen’ilis ushi’njen’impazlardan wo’sh ali’w, du’nyani’ qayta bo’liw, pu’tkilEvropani’ boysi’ndi’ri’w, son’ du’nya ju’zine hu’kimdar boli’wdi’maqset yetip qoydi’. Bul jawi’z maqsetin a’melge asi’ri’w ushi’nku’shli jan’a uri’sqa tayarli’q ko’rdi. Italiya ha’m Yaponiya menenwo’z ara awqam du’zdi. Tez arada wo’z maqsetlerin iske asi’ri’wg’akiristi. Sonli’qtan, 1939-ji’ldi’n’ 1-sentyabrinde GermaniyaPolshag’a hu’jim yetti. Bug’an juwap retinde Ulli’ Britaniya ha’mFranciya Germaniyag’a qarsi’ uri’s ja’riyaladi’. Solay yetip,

147

Yekinshi ja’ha’n uri’si’ baslani’p ketti. Ulli’ Britaniya, Franciyaha’m buri’ng’i’ Sovet Awqami’ wo’z ara qarama-qarsi’li’qlar ha’misenimsizlikler sebepli uri’sti’n’ aldi’n ala almadi’.

Yeste saqlan!

Gitler Germaniyasi’ni’n’ du’nya ju’zine hu’kimdar boli’wg’a umti’li’wi’Yekinshi ja’ha’n uri’si’ni’n’ tiykarg’i’ sebebi boldi’.

Ulli’ Britaniya ha’m Franciya Pol-shani’ saqlap qali’w ushi’n qatan’sharalar ko’rmedi. Aqi’betinde Polsha17 ku’nde bag’i’ndi’.

Uri’sti’n’ bari’si’. Uri’s baslan-g’annan keyin, Germaniya ju’da’qi’sqa mu’ddette pu’tkil Bati’s Evropama’mleketlerin basi’p aldi’.

1940-ji’li’ ha’tte Franciyani’ daqi’yratti’. Woni’n’ gezektegi maqsetiUlli’ Britaniya ha’m buri’ng’i’ SovetAwqami’n boysi’ndi’ri’w yedi. Biraq,Ulli’ Britaniyani’n’ a’skeriy-ten’izfloti’ ha’m a’skeriy hawa ku’shleriqu’diretli bolg’anli’g’i’ ushi’n woni’basi’p ala almadi’. Soni’n’ ushi’n Gitler da’slep buri’ng’i’ SovetAwqami’n basi’p ali’wg’a qarar yetti ha’m 1941-ji’li’ 22-iyundewog’an hu’jim jasadi’.

Dekabr ayi’nda bolsa Yaponiya Ti’ni’sh okeanda AQShqa qarsi’uri’s ha’reketlerin baslap jiberdi. Gitler buri’ng’i’ Sovet Awqami’nju’da’ qi’sqa mu’ddette basi’p ali’wdi’ rejelestirgen yedi.

Germaniya armiyasi’ da’slep izli-izinen jen’iske yerisip, alg’aji’lji’y basladi’. Buri’ng’i’ Sovet Awqami’ni’n’ paytaxti’ Moskvaqalasi’n basi’p ali’wg’a az qaldi’. Biraq buri’ng’i’ Sovet Awqami’armiyasi’ ma’rtlik penen qarsi’li’q ko’rsetti. Na’tiyjede, Gitlerdin’Sovet Awqami’n qi’sqa mu’ddette basi’p ali’w rejesi iske aspadi’.Qurami’nda o’zbekistanli’ jawi’ngerler de bolg’an buri’ng’i’ SovetAwqami’ armiyasi’ni’n’ ayawsi’z soqqi’lari’ na’tiyjesinde Germaniya

Yekinshi ja’ha’n uri’si’ji’llari’nda buri’ng’i’

Sovet Awqami’ isletkenqural — katyusha.

148

armiyasi’ sheginiwge ma’jbu’rboldi’. Sol waqi’tlari’ buri’ng’i’ So-vet Awqami’, AQSh ha’m Ulli’Britaniya Germaniyag’a qarsi’uri’sta wo’z ara birlesiwge kelisimjasadi’. Solay yetip Gitler Ger-maniyasi’na qarsi’ awqam paydaboldi’. AQSh ha’m Ulli’ Britaniya-ni’n’ birlesken armiyasi’ Germa-niyani’n’ awqamlasi’ Italiyani’bag’i’ni’wg’a ma’jbu’r yetti. Buri’n-

g’i’ Sovet Awqami’ armiyasi’ 1944-ji’li’ Germaniya armiyasi’n wo’zaymag’i’nan pu’tkilley quwi’p shi’g’ardi’. Awqamlas ma’mle-ketlerdin’ Germaniyani’ bag’i’ndi’ri’wi’ ani’q boldi’. 1945-ji’li’Adolf Gitler ha’m woni’n’ ayi’ri’m a’skeriy xi’zmette bir saptabolg’anlar wo’z janlari’na qast yetti.

Son’i’nda, 1945-ji’l 8-may ku’ni Germaniya awqamlas ma’mle-ketler aldi’nda birotala bag’i’ndi’. Bul haqqi’nda tiyisli hu’jjetke qolqoyi’ldi’.

Buri’ng’i’ Sovet Awqami’ hu’kimeti fashistler Germaniyasi’u’stinen yerisilgen jen’is hu’rmetine 9-may ku’nin «Jen’is ku’ni»dep ja’riyaladi’.

2-sentyabr ku’ni Yaponiyani’n’ bag’i’ng’anli’g’i’ haqqi’ndahu’jjetke qol qoyi’ldi’. Solay yetip, Yekinshi ja’ha’n uri’si’ woni’baslag’an ma’mleketlerdin’ jen’ilisi menen tamam boldi’.

Uri’sti’n’ qayg’i’li’ aqi’betleri. Yekinshi ja’ha’n uri’si’ uri’slartariyxi’ndag’i’ yen’ qorqi’ni’shli’ uri’s boldi’. Uri’sta 60 tan arti’qma’mleket qatnasti’.

Yeste saqlan!

Yekinshi ja’ha’n uri’si’ 6 ji’l dawam yetti.

Alti’ ji’l ishinde 60 mln. nan zi’yat adam qayti’s boldi’. 90 mln.nan arti’q adam jaradar ha’m mayi’p boli’p qaldi’. Gitlershilerwo’zleri basi’p alg’an aymaqlarda tek u’lken adamlardi’ g’anayemes, ha’tte balalardi’ da jumi’s isletiw ushi’n ali’p ketti. Wolar da

Germaniya bag’i’ng’anli’g’i’haqqi’nda hu’jjetke qol qoymaqta.

149

tutqi’ng’a tu’sken jawi’ngerler arnawli’ lagerlerde saqlandi’. Bundaylagerlerde saqlang’anlardi’n’ 16 mln. nan aslami’ azap-aqi’retlerdewo’lip ketti.

Wolar lagerlerdegi arnawli’ wori’nlarda gaz benen tu’nshi’q-ti’ri’li’p wo’ltirildi. Wo’lgenlerdin’ deneleri arnawli’ wot jag’atu-g’i’n wori’nlarda jag’i’li’p, ku’lleri to’gin ushi’n paydalani’ldi’.Bular insaniyat ne ushi’n jer ju’zinde bekkem ti’ni’shli’q ushi’ngu’resedi degen sorawg’a juwap boladi’.

Ji’nayat jazasi’z qalmaydi’. Joqari’da keltirilgen sanlar gitler-shilerdin’ insaniyatqa qarsi’ islegen jawi’zli’q ji’nayatlari’ yedi. So-ni’n’ ushi’n da 1946-ji’li’ bul ji’nayatti’n’ aman qalg’an ayi’p-kerleri u’stinen xali’q arali’q sud hu’kimi woqi’ldi’. Hu’kimgebaylani’sli’ ji’nayatshi’lardan 12 si wo’lim jazasi’na hu’kim yetildi.Qalg’anlari’na uzaq mu’ddetli yaki wo’mirlik qamaq jazasi’belgilendi.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ 1939-ji’li’ — ... .♦ 1945-ji’li’ 8-may — bul ... .♦ 1945-ji’l 2-sentyabr ... .


1. Gitler Germaniyasi’ni’n’ maqseti ne yedi?2. Nege buri’n’g’i’ Sovet Awqami’ Ulli’ Britaniya ha’m Franciya Yekinshi

ja’ha’n uri’si’ni’n’ aldi’n ala almadi’?3. Yekinshi ja’ha’n uri’si’ni’n’ juwmaqlari’ haqqi’nda ayti’p berin’.4. Yekinshi ja’ha’n uri’si’ni’n’ qayg’i’li’ aqi’betleri insaniyatqa qanday sabaq

boldi’?


(Faktlerdi sali’sti’ri’p, kesteni toltiri’n’)

T/n SorawlarBirinshi ja’ha’n

uri’si’Yekinshi ja’ha’n

uri’si’

1.

2.

3.

4.

5.

Uri’sti’n’ baslang’an ji’li’ ha’m sa’nesi

Uri’s qalay baslandi’?

Uri’sqa qatnasqan tiykarg’i’ ma’mleketler

Uri’s na’tiyjeleri

Uri’sti’n’ qayg’i’li’ aqi’betleri

150

43-§. GITLER GERMANIYASI’ U’STINEN YERISILGENJEN’ISKE O’ZBEKISTANNI’N’ QOSQAN U’LESI

O’zbekistan xalqi’ni’n’ miynet yerlikleri. Yekinshi ja’ha’nuri’si’ ji’llari’ O’zbekistan buri’ng’i’ Sovet Awqami’ qu-rami’nda yedi. Sonli’qtan, 1941-ji’ldi’n’ 22-iyuni’nda Gitler

Germaniyasi’ buri’ng’i’ Sovet Awqami’na hu’jim qi’lg’annan keyin,O’zbekistan da uri’sqa tarti’ldi’.

Solay bolsa da, O’zbekistan frontti’ za’ru’r qural-jaraq, woq-da’ri’, azi’q-awqat, kiyim-kenshek penen ta’miyinlep turdi’. Uri’sqaO’zbekistannan 1 mln 500 mi’n’nan arti’q jawi’nger qatnasti’.Xali’qtan ji’ynalg’an pullar ma’mleketlik qorg’ani’w fondi’natapsi’ri’ldi’. Buri’ng’i’ Sovet Awqami’ hu’kimeti Germaniya basi’pali’wi’ mu’mkin bolg’an aymaqlarda jaylasqan sanaat ka’rxana-lari’ni’n’ ju’zden zi’yati’n O’zbekistang’a ko’shirdi. O’zbekistanjumi’sshi’lari’ni’n’ pida’kerlik miynetleri menen ko’shirip a’kelin-gen ka’rxanalar qi’sqa mu’ddet ishinde qayta quri’ldi’ ha’m frontushi’n za’ru’r wo’nimler islep shi’g’ara basladi’. Jan’adan 280 ka’r-xana da quri’ldi’.

O’zbekistan uri’s ji’llari’nda frontqa 2100 samolyot, 1700 denarti’q samolyotti’n’ motori’, 2 millionnan zi’yat aviabomba, 330mi’n’ dana parashyut ha’m basqa qural-jaraq ha’m de a’skeriya’njamlar jetkerip berdi. O’zbekistan fabrikalari’ bolsa jawi’nger-lerge ji’lli’ kiyim-kenshekler jetkerip beriwge u’lken u’les qosti’.

Awi’l miynetkeshlerinin’ yerligi. O’zbekistanni’n’ awi’l xalqi’bolsa frontti’ za’ru’r azi’q-awqat ha’m kiyim-kenshek penenta’miyinlewge u’lken pidayi’li’q ko’rsetti. Yer adamlar uri’sqaketkenlikten awi’l xojali’g’i’na isshi ku’shi jetispey qaldi’. Wolar-di’n’ worni’n hayallar ha’m balalar iyeledi. Awi’l miynetkeshleriawi’r qi’yi’nshi’li’qlardi’ ma’rdana jen’e aldi’.

Yeste saqlan’!

Uri’s ji’llari’ ja’mi 4 million tonnadan zi’yat paxta, 5 million tonnadan zi’yatda’n jetistirildi.

Basqa awi’l xojali’q wo’nimlerin islep shi’g’ari’w da ko’beyipbardi’.

151

Xalqi’mi’z mine sonday awi’r jag’dayda ku’ndi ku’n, tu’ndi tu’ndemesten, mashaqatli’ miynet yetip, front ushi’n, jen’is ushi’n u’lesqosti’.1

U’lken qayi’r-saqawat. Gitler Germaniyasi’na qarsi’ gu’resteO’zbekistan xalqi’ da u’lken qayi’r-saqawatli’q ko’rsetti. Solayyetip, wolar ma’mleket qorg’ani’w fondi’na 650 mln sumnan zi’yatpul, 55 kg g’a jaqi’n alti’n ha’m basqa qi’mbat bahali’ buyi’mlartapsi’rdi’. Bul qa’rejetlerge front ushi’n bronepoezd, tank ha’msamolyotlar isledi ha’m wolar frontqa jiberildi.

Buri’ng’i’ Sovet Awqami’ hu’kimeti ma’mleket aymag’i’ndag’i’uri’s boli’p ati’rg’an jerlerde jasawshi’ ti’ni’sh xali’qti’n’ bir bo’liminma’mleket ishkerisine ko’shirdi. Solardan bir milionnan zi’yati’O’zbekistang’a ali’p kelindi.

Yeste saqlan’!

O’zbekistang’a ko’shirip a’kelingenlerdin’ 200 mi’n’i’ jetim balalar yedi.

O’zbekistan miynetkeshleri ta’repinen islengen tankler.

1 Islam Karimov. Wo’tkenlerdi yeslew, kekselerdi qa’dirlew — bizin’ perzentlikminnetimiz boli’p tabi’ladi’. «Xalq so‘zi» gazetasi’. 2015-ji’l. 11-may.

152

O’zbekistan xalqi’ wolardi’ doslarsha ku’tip aldi’. Wolarg’ag’amxorli’q ko’rsetti ha’m jasaw ushi’n u’ylerinen wori’n berdi.Azi’q-awqati’n ha’m kiyim-kenshegin wolar menen birge bo’listi.Ko’shirip a’kelingen balalardi’n’ tiykarg’i’ bo’legi balalar u’ylerinejaylasti’ri’ldi’. Bes yari’m mi’n’nan aslami’n bolsa bawi’ri’ ken’xalqi’mi’z wo’z u’ylerine perzentlikke aldi’. Bunday shan’araq-lardan biri tashkentli Shamaxmudovlar shan’arag’i’ yedi. Bulshan’araq ha’r tu’rli millet wa’killerinen bolg’an 16 balani’ per-zentlikke aldi’. Wolardi’ bag’i’p, ta’rbiyalap kamalg’a keltirdi. Buljag’day bizin’ xalqi’mi’zdi’n’ bawri’ ken’liginen, qayi’r-saqawatli’-li’g’i’nan u’lgi yedi.

O’zbekistanli’ a’skerlerdin’ fronttag’i’ yerlikleri. Yekinshija’ha’n uri’si’ fronti’na jiberilgen bir yari’m millionnan ko’birekO’zbekistanli’ a’skerler dushpang’a qarsi’ ma’rtlik penen sawashju’rgizdi. Gitler Germaniyasi’ni’n’ hu’jimin birinshilerden boli’p

qarsi’ alg’an Germaniyag’a shegaralasBrest qorg’ani’ boldi’.

Qorg’andi’ qorg’awshi’lardi’n’ ara-si’nda o’zbekistanli’lar da bar yedi.Wolar basqa millet wa’killeri menenten’ turi’p bir ay dawami’nda qorg’andi’qorg’adi’. O’zbekistanli’lar Yekinshija’ha’n uri’si’ni’n’ qaysi’ fronti’ndabolmasi’n, usi’nday ma’rtlik penensawash ju’rgizdi. Bizin’ ata-baba-lari’mi’z ayawsi’z sawash maydan-lari’nda ma’rtlik ha’m shi’damli’li’qko’rsetkeni ushi’n wolardi’n’ 338 i«Sovet Awqami’ Qaharmani’» atag’i’naiye bolg’an.1 Yekinshi ja’ha’n uri’si’ ji’l-lari’ 500 mi’n’g’a jaqi’n o’zbekistanli’jawi’ngerler qazalandi’. 60 mi’n’nanarti’q a’sker bolsa mayi’p boli’p qaldi’.

«Motamsaro ona»yesteligi.

1 Islam Karimov. Wo’tkenlerdi yeslew, kekselerdi qa’dirlew — bizin’ perzentlikminnetimiz boli’p tabi’ladi’. «Xalq so‘zi» gazetasi’. 2015-ji’l. 11-may.

153

Yesteligi ma’n’gilik. Prezident Islam Karimovti’n’ baslamasi’menen Yekinshi ja’ha’n uri’si’ fronti’nda qayti’s bolg’anlardi’n’yesteligin ma’n’gilestiriw ushi’n 1998-ji’li’ O’zbekistanda GitlerGermaniyasi’ u’stinen jen’iske yerisilgen ku’n — 9-may uluwmamilliy «Yeslew ha’m qa’dirlew ku’ni» dep belgilendi. 1999-ji’li’Tashkenttin’ Bas maydani’ — Mustaqillik Maydani’ jani’nda«Xotira maydoni» kompleksi quri’ldi’. Bul jerdegi yestelikdiywallari’na kitap betleri formasi’ wornati’ldi’. Wolarg’a Yekinshija’ha’n uri’si’nda qayti’s bolg’an o’zbekistanli’ jawi’ngerlerdin’atlari’ jazi’ldi’. Komplekste «Motamsaro ona» (Ha’siretli ana)yesteligi de wornati’ldi’. Yestelikte uri’sta wo’z perzentin jog’altqananani’n’ qayg’i’si’ ko’rsetilgen. Yestelik jani’nda uri’sta qayti’sbolg’anlar hu’rmetine ma’n’gi wot jani’p turadi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ U’lken qayi’r-saqawat degende ... .♦ O’zbekistang’a ... bala ko’shirip a’kelindi.


Brest qorg’ani’ — ha’zirgi Belarussiya respublikasi’ni’n’ Brest qalasi’na jaqi’njaylasqan qorg’an.

Saqawat (qoli’ ashi’qli’q) — adamlardan ja’rdemin ayamaw.Front — uri’s boli’p ati’rg’an aymaq.


1. Uri’s ji’llari’ o’zbekistanli’ miynetkeshlerinin’ miynette ko’rsetkenyerlikleri haqqi’nda ayti’p berin’

2. O’zbekistanni’n’ awi’l miynetkeshleri uri’s ji’llari’ qanday tabi’slarg’ayeristi?

3. O’zbekistan xalqi’ni’n’ uri’s ji’llari’ ko’rsetken ken’ peyilligi ha’msaqawatli’li’g’i’ haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?

4. O’zbekistali’ jawi’ngerlerdin’ sawash maydani’nda ko’rsetkenqaharmanli’qlari’na mi’sallar keltirin’.

5. Yekinshi ja’ha’n uri’si’nda qayti’s bolg’an o’zbekistanli’ jawi’ngerlerdin’yesteligin ma’n’gilestiriw boyi’nsha qanday isler a’melge asi’ri’ldi’?

154

X bap.JA’HA’NDE

TI’NI’SHLI’QHA’M BIRGE

ISLESIWUSHI’NGU’RES

44-§. BIRLESKEN MILLETLERSHO’LKEMI (BMSH)

BMShti’n’ du’ziliw sebepleri. 1945-ji’ldi’n’ avgust ayi’ndaYekinshi ja’ha’n uri’si’ yele dawam yetip ati’r yedi. AQShdu’nya ju’zine wo’z ku’sh-qu’diretin ko’rsetiw maqsetinde 6 —

9-avgust ku’nleri Yaponiyani’n’ Xirosima ha’m Nagasakiqalalari’na qi’rg’i’n keltiretug’i’n qural — atom bombasi’n tasladi’.Wo’zinin’ bul ha’reketin Yaponiyani’ tezirek bag’i’ni’wg’a ma’j-bu’r yetiw ba’nesi menen aqlawg’a uri’ndi’. Atom bombasi’ — yen’qorqi’ni’shli’, qi’rg’i’n keltiriwshi qural. Bul bombani’n’ tolqi’ni’imaratlardi’ awdari’p taslaydi’. Wonnan tarqalatug’i’n nur bolsahawani’, suwdi’ ha’m jerdi za’ha’rleydi. Mi’n’-mi’n’lag’an adamlarnabi’t boladi’. Woni’n’ u’stine, atom bombasi’nan tarqalatug’i’nnur (radiaciya) uzaq waqi’tlarg’a shekem wo’zinin’ zi’yanli’aqi’betlerin ko’rsetip turadi’.

1945-ji’li’ Yaponiyada mine usi’nday boldi’.Yaponiyani’n’ Xirosima qalasi’nan wonsha uzaq bolmag’an jerde

Sadako Sasaki degen kishkene qi’z jasar yedi. Bomba jari’lg’anwaqi’tta Sadako bari’-jog’i’ yeki jasta yedi. Sadakoni’n’ ju’zi, yekidenesi ku’ymegen bolsa da, Xirosima qalasi’ qayta tiklengennenkeyin 9 ji’ldan son’, 11 jasi’nda Sadako kesellenedi. Shi’pakerlerwoni’n’ qan raki menen awi’rg’anli’g’i’n ani’qlap, woni’n’ birji’lli’q wo’miri qalg’ani’n aytadi’. Bul kesellik 1945-ji’li’ Xirosimaqalasi’na taslang’an atom bombasi’ nurlari’ni’n’ aqi’beti yedi.Sadako wo’zin wo’lim ku’tip turg’anli’g’i’n biler yedi.

155

Sadakodan Tidzuko degen dosti’ ba’r-qulla xabar ali’p turar yedi. Bir ku’niTidzuko Sadakog’a Yaponiyada muqaddesyesaplanatug’i’n ti’rna qusi’ni’n’ tariyxi’haqqi’nda ayti’p berdi. Yaponlar ti’rna 1000ji’l jasaydi’, yeger kesel adam qag’azdanmi’n’ dana ti’rna islese wol sawali’p ketedi,dep isener yedi.

Sadako sol ku’nnen baslap 1000 danati’rna jasawg’a kirisedi. Biraq, wol 644 danati’rna jasawg’a u’lgeredi. Sadako qayti’sboladi’, woni’n’ klaslaslari’ qalg’an 356dana ti’rnani’ sog’i’p, 1000 dana ti’rnani’Sadako menen qosi’p jerleydi. Atombombasi’ni’n’ qurbani’ bir Sadako yemes yedi.

Yaponiyani’n’ balalari’ Sadakoni’n’ hu’rmetine yestelik worna-ti’w ushi’n u’sh ji’l dawami’nda za’ru’r puldi’ ji’ynawg’a yerisedi.

Sadakoni’n’ hu’rmetine qoyi’lg’an yestelik «Balalar ti’ni’shli’qyesteligi» dep ataladi’. Wol Xirosimadag’i’ Ti’ni’shli’q qiyabani’nawornati’lg’an.

Yestelik tasi’na to’mendegi so’zler woyi’p jazi’lg’an:

Bul bizin’ ko’z jasi’mi’zBul bizin’ tilegimizDu’nyaga’ — ti’ni’shli’q.

Mine, sonday. Du’nyag’a ti’ni’shli’q kerek. Sonda g’ana Sada-kolar ta’g’diri qaytalanbaydi’. Sonda g’ana adamlar baspanasi’z,perzentleri ata-anasi’z jetim qalmaydi’. Ata-analar da wo’z per-zentlerinen ayi’ri’li’p qalmaydi’. Jer ju’zinin’ balalari’ ashli’qtan,kesellikten nabi’t bolmaydi’.

Yeger jan’adan uri’s bolatug’i’n bolsa, da’selepkisinen deqorqi’ni’shli’ qi’rg’i’nshi’li’q, wayranshi’li’q ju’z beredi.

Sonli’qtan, ma’mleketler ha’m yelimiz g’ayrakterleri keleshekhaqqi’nda woylawlari’, uri’sqa jol qoymawlari’ kerek. Soni’n’ ushi’nda, ma’mleket g’ayratkerleri bunnan keyin ja’ha’n uri’si’nboldi’rmaw maqsetinde jer ju’zinde bekkem ti’ni’shli’q worna-

Yaponiyadag’i’ «Balalarti’ni’shli’q yesteligi».

156

ti’wg’a xi’zmet qi’latug’i’n xali’q arali’q sho’lkem du’ziwge qararyetti.

BMShni’n’ du’ziliwi ha’m woni’n’ maqsetleri. Tez arada sondayxali’q arali’q sho’lkem du’zildi. Wol Birlesken Milletler Sho’lkemi(BMSh) dep ataldi’.

Yeste saqlan’!

Birlesken Milletler Sho’lkemi 1945-ji’ldi’n’ 24-oktyabrinde du’zildi.

Birlesken Milletler Sho’lkeminin’ tiykarg’i’ maqsetleri yetipto’mendegiler belgilep qoyi’ldi’:

— pu’tkil du’nyada ti’ni’shli’qti’ ta’mi-yinlew;

— du’nya ju’zi xali’qlari’ wortasi’ndadosli’q qatnasi’qlardi’ rawajlandi’ri’w;

— du’nya ju’zinde asharshi’li’q, kesellikha’m sawatsi’zli’qti’ saplasti’ri’w boyi’nshabirge islesiw;

— ekologiya apatshi’li’g’i’ni’n’ aldi’nali’w;

— insan huquqlari’ ha’m yerkinliklerinehu’rmet penen qarawdi’ xoshametlew.

BMSh turatug’i’n jeri AQSh ti’n’ Nyu-York qalasi’nda jaylasqan. BMShg’a Bas xatker basshi’li’q yetedi.

Du’nya ju’zinin’ qaysi’ bir mu’yeshinde bolmasi’n, uluwmati’ni’shli’qqa qa’wip tuwdi’ratug’i’n jag’day ju’zege kelse, BMShwoni’ dodalaydi’ ha’m ti’ni’shli’qti’ saqlap qali’w ushi’n za’ru’rila’jlardi’ ko’redi. Ha’zirgi ku’nde du’nyani’n’ 200 ge jaqi’nma’mleketi BMSh ti’n’ ag’zasi’. Mine, Yekinshi ja’ha’n uri’si’nankeyin wo’tken ji’llar dawami’nda BMSh Jer ju’zinde bekkemti’ni’shli’q ushi’n gu’resip kelmekte.

O’zbekistan xali’q arali’q sho’lkemnin’ ag’zasi’. O’zbekistan1992-ji’ldi’n’ 2-mart ku’ni Birlesken Milletler Sho’lkemine qabi’lyetildi. Bul waqi’ya O’zbekistanni’n’ xali’q arali’q ko’lemde ta’nali’ng’anli’g’i’n toli’q tasti’yi’qlaydi’. Sol ku’nnen baslap O’zbe-kistan xali’q arali’q birge islesiwdin’ ten’ huquqli’ ag’zasi’na

Birlesken MilletlerSho’lkemi ni’shani’.

157

aylandi’. BMSh imarati’ aldi’nda wog’an ag’za ma’mleketlerdin’bayraqlari’ qatari’nda. O’zbekistan Respublikasi’ni’n’ Ma’mleketlikbayrag’i’ da jelbirey basladi’.

G’a’rezsizliktin’ da’slepki ji’llari’nda-aq Tashkentte BMShni’n’yelshixanasi’ ashi’ldi’. O’zbekistan Prezidenti Islam Karimov 1993-ji’li’ BMShnin’ Bas Assambleyasi’ 48-sessiyasi’ ma’jilisinde birinshima’rte qatnasti’ ha’m so’z so’yledi. Bul tariyxi’y waqi’ya du’nyag’ag’a’rezsiz O’zbekistan ma’mleketi barli’g’i’n ja’ne bir ma’rteko’rsetti.

Yeslen’!

Birlesken Milletler Sho’lkemi qashan ha’m qanday maqsetlerde du’zilgen yedi?

Islam Karimov 2010-ji’li’ BMShnin’ Bas Assambleyasi’ XXIa’sirdin’ yen’ a’hmiyetli xali’q arali’q mashqalalari’na bag’i’shlan-g’an sessiyasi’nda da qatnasti’.

Prezidentimiz wo’z so’zinde jalpi’ Bas Assambleya sessiyasi’qatnasi’wshi’lari’ni’n’ di’qqati’n O’zbekistandi’ ta’shwishke sali’pati’rg’an mashqalalarg’a’ qaratti’. O’zbekistan BMShnin’ bir qatarxali’q arali’q sho’lkemlerinin’ xi’zmetinde de belsendilik penenqatnasi’p kelmekte. Solardi’n’ ishinde Siz YUNESKO ha’mYUNISEF haqqi’nda mag’luwmatlarg’a iyesiz.

O’zbekistan YUNESKOni’n’ ag’zali’g’i’na qabi’l yetildi. Aldi’n-g’i’ temalarda bul sho’lkemnin’ O’zbekistanda a’melge asi’rg’anjumi’slari’ menen tani’sti’n’i’z.

YUNESKO bilim, ilim ha’m ma’deniyatti’ rawajlandi’ri’wtarawi’nda xali’q arali’q baylani’slardi’ jedellestiriw jumi’si’nau’lken u’les qosqan adamlardi’ si’yli’qlaw ushi’n wo’z si’yli’qlari’nda sho’lkemlestirdi. YUNESKOni’n’ jumi’s worni’ Parij qalasi’ndajaylasqan.

Yeste saqlan’!

YUNESKO bir qatar si’yli’qlar (alti’n medallar) sho’lkemlestirgen. Wolardanbiri Abu Ali ibn Sino ati’ndag’i’ alti’n medali’ boli’p tabi’ladi’.

1998-ji’li’ Prezidentimiz Islam Karimov YUNESKOni’n’ usi’ alti’n medali’menen si’yli’qlandi’.

158


1. AQSH ne maqsette Yaponiyag’a atom bombasi’n tasladi’?2. Atom bombasi’ haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?3. Yaponiyali’ qi’z Sadakoni’n’ qayg’i’li’ ta’g’diri haqqi’nda ayti’p berin’.4. BMSh qanday sho’lkem ha’m wol ne ushi’n du’zildi?5. BMSh ha’m O’zbekistanni’n’ birge islesiwi haqqi’nda ayti’p berin’.

45-§. BMSH HA’M DU’NYA JU’ZI BALALARI’

BMSh balalar huquqi’ni’n’ qorg’awshi’si’. BMSh ba’r-qulla du’nya balalari’ haqqi’nda da g’amxorli’q yetip kel-mekte. Wol Yekinshi ja’ha’n uri’si’ni’n’ balalardi’n’ basi’na

salg’an qayg’i’li’ aqi’betin saplasti’ri’w maqsetinde 1946-ji’li’«Balalarg’a ja’rdem ko’rsetiw xali’q arali’q qori’»n du’zdi.

YUNISEFtin’ xi’zmeti. 1946-ji’li’ du’zilgen «Balalarg’a ja’rdemko’rsetiw xali’q arali’q qori’» qi’sqarti’lg’an tu’rinde YUNISEF depataladi’. Wol da’slep uri’stan yen’ ko’p ja’bir shekken Evropabalalari’na ja’rdem ko’rsetti. Keyinnen Aziya, Afrika ha’m QublaAmerika materigi balalari’na ja’rdem ko’rsetiwdi basladi’.

Yeste saqlan’!

YUNISEF du’nya ju’zi balalari’na ko’rsetken ja’rdemi ushi’n 1965-ji’li’ xali’qarali’q Nobel si’yli’g’i’ menen si’yli’qlandi’.

Sebebi, bul materikler balalari’ni’n’ tur-mi’si’ menen baylani’sli’ mashqalalar aktual-li’g’i’ menen qalmaqta. Sonli’qtan, balalardi’n’wortasha wo’limshiligi yele joqari’, millionlapbalalar toyi’p awqat jey almaydi’.

130 millionnan zi’yat balalar mektepkebarmaydi’. Bulardi’ yesapqa alg’an YUNISEFwo’z jumi’si’n to’mendegilerge qaratti’:

— wo’limge sebep bolatug’i’n keselliklermenen keselleniwdin’ aldi’n ali’w ushi’n bala-lardi’ yemlew;

— balalardi’ ha’m analardi’ taza ishimlik suwi’ menenta’miyinlew;

YUNISEFni’shani’.

159

— balalar arasi’nda ashli’qqa, toyi’p awqat jemeslikke ha’msawatsi’zli’qqa qarsi’ gu’res;

— balalardi’n’ soqi’r boli’p qali’wi’na sebep bolatug’i’n «A»vitamininin’ jetispewshiliginin’ aldi’n ali’w’;

— balalar huquqlari’ haqqi’ndag’i’ xali’q arali’q Konvenciyani’n’barli’q ma’mleketler ta’repinen tasti’yi’qlani’wi’na yerisiw.

YUNISEF ji’li’na 3 mln balani’n’ wo’mirin saqlap qalmaqta.Bu’gingi ku’nde YUNISEF ke 140 tan aslam ma’mleketler ag’za.O’zbekistan Respublikasi’ wog’an 1994-ji’li’ ag’za boli’p kirdi ha’mwoni’n’ menen turaqli’ birge islesip kelmekte. YUNISEFO’zbekistan hu’kimeti menen balalardi’ yemlew, vakcinalar jetkeripberiw ha’m Aral boyi’ xalqi’na ja’rdem ko’rsetiw si’yaqli’ tarawlardabirge islespekte.

O’zbekistanda balalar haqqi’nda g’amxorli’q yetiw ma’mleketsiyasati’ni’n’ tiykarlari’nan biri boli’p yesaplanadi’.

BMSh 1989-ji’li’ «Balalar huquqlari’ haqqi’nda» dep atala-tug’i’n xali’q arali’q Konvenciyani’ qabi’l yetti. Wonda 18 jasqadeyingi puqaralardi’n’ bala yesaplanatug’i’ni’ ko’rsetilgen. Sonday-aq, BMSh ag’zalari’na balalardi’n’ jasaw, tiri qali’w ha’m saw-salamat rawajlani’wi’n ta’miyinlew wazi’ypasi’ ju’kletildi. Ha’zirgiwaqi’tta balalardi’n’ bilim ali’w huquqi’ da kepillikke ali’ndi’.Balalardan arzan isshi ku’shi si’pati’nda paydalani’w ha’ma’skerlikke ali’w qadag’an yetildi. Balalardi’ na’shebentlik zatlarqabi’l yetiwden saqlaw ilajlari’n ko’riw wazi’ypasi’ ju’klendi.O’zbekistan Respublikasi’ da bul Konvenciyag’a qosi’ldi’.

2007-ji’li’ bolsa «Bala huquqlari’ni’n’ kepilligi haqqi’nda»O’zbekistan Respublikasi’ni’n’ ni’zami’ qabi’llandi’. Bul ni’zam 18jasqa deyin bolg’an O’zbekistan puqaralari’ni’n’ ma’plerin qorg’apkelmekte.

YUNISEF qa’rejetleri. Sho’lkemge ag’za ma’mleketler ha’r ji’li’sho’lkemge belgili mug’darda qa’rejet aji’ratadi’. Sonday-aq,ayi’ri’m shaxslardi’n’ qayi’r-saqawati’ yesabi’nan da qa’rejettoplanadi’. Bunnan ti’sqari’, Qor ha’r ji’li wo’zinin’ emblemasi’tu’sirilgen millionlag’an ashi’q qutli’qlaw buklet xatlari’n sati’warqali’ da qa’rejet toplaydi’. Ashi’q qutli’qlaw buklet xatlari’n sati’wqalayi’nsha da’stu’r bolg’an?

160

1949-ji’l... Qor Chexiya balalari’na ja’rdem ko’rsetip ati’r yedi.Ja’rdem ko’rsetilip ati’rg’an balalardi’n’ arasi’nda su’wret sali’wg’aju’da’ uqi’pli’ 7 jasar Yitka Samkova da bar yedi. Qordi’n’ ja’rde-minen quwang’an Yitka (woni’n’ klaslaslari’ da ju’da’ quwani’shli’yedi) maydalang’an qi’yaq bo’leklerinen Qor ushi’n ren’li su’wretsali’p beredi. Klass mug’allimi Yitkani’n’ salg’an su’wretlerinChexiya paytaxti’ Pragada jaylasqan Qor worni’na jiberedi. Bulsu’wretler Qordi’n’ xi’zmetkerlerine ju’da’ unap qaladi’. Wolarsu’wretlerdi Nyu-York qalasi’na jiberedi.

Qor xi’zmetkerleri Yitka salg’an su’wretlerden ashi’q qutli’qlawbukletlerin tayarlawg’a qarar yetedi ha’m wolardi’ Isa payg’ambartuwi’lg’an ku’ni — Rojdestvo bayrami’ mu’nasibeti menen pu’tkildu’nya boylap sati’li’wi’n sho’lkemlestiredi. Bul ilaj Qorg’a u’lkenpayda keltiredi.

Keyinnen ha’r ji’li’ usi’nday ashi’q qutli’qlaw bukletlerin sati’wda’stu’rge aylanadi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ BMSh ... . ♦ YUNISEF ... . ♦ 1989-ji’li’ ... .


Vakcina — insan denesinin’ kesellikten qorg’ani’w da’rejesin ku’sheytiwmaqsetinde yemlew ushi’n qollani’latug’i’n da’ri.

Qor — belgili bir xi’zmet tu’rine, adamlardi’n’ belgili topari’na ja’rdem beriwmaqsetinde du’zilgen sho’lkem.

Konvenciya — qandayda bir arnawli’ ma’selege baylani’sli’ xali’q arali’qsha’rtnama.


1. BMSH ni’n’ du’nya ju’zi balalari’ni’n’ huquqlari’n qorg’aw boyi’nshaxi’zmetleri haqqi’nda nelerdi bilip aldi’ni’z?

2. YUNISEF sho’lkemi ha’m woni’n xi’zmeti haqqi’nda ayti’p berin’.3. «Balalar huquqlari’ haqqi’nda»g’i’ Konvenciyani’n’ maqseti ne?4. O’zbekistan Respublikasi ha’m YUNISEF qaysi’ bag’darlarda birge

islespekte?

WO’Z BÅTINSHÅ JUMI’SSizin’ shan’arag’i’n’i’zda balalar qanday keselliklerge qarsi’ yemlengenligin ani’qlan’

ha’m wolardi’ da’pterin’izge jazi’p qoyi’n’.

161

Islam Karimov.

XI bap.O’ZBEKISTANG’A’REZSIZ

RAWAJLANI’WJOLI’NDA

46-§. O’ZBEKISTAN G’A’REZSIZLIGININ’QOLG’A KIRGIZILIWI

O’zbekistanni’n’ birinshi Prezidenti. O’zbekistan buri’ng’i’Sovet Awqami’ qurami’nda koloniya yedi. XX a’sirdin’ 80-ji’llari’ buri’ng’i’ Sovet Awqami’ni’n’ kriziske ushi’rag’ani’

ani’q ko’rindi. Kolonialli’q xali’qlardi’n’, soni’n’ ishinde,O’zbekistanni’n’ g’a’rezsizlik ushi’n gu’resibul krizisti ja’ne de ku’sheyttirdi.

Usi’nday payi’tlarda O’zbekistang’awoni’ g’a’rezsizlikke baslaytug’i’n, kerekbolsa, jani’n da pida’ yetetug’i’n jolbasshi’— basshi’ za’ru’r yedi. Bul za’ru’riyat IslamAbdig’anievich Karimovti’ siyasat may-dani’na shi’g’ardi’. Islam Karimov tezarada O’zbekistan basshi’si’ yetip saylan-di’. Wol ma’mleketimizdin’ bir qatarbasshi’ lawazi’mlari’nda islep ta’jiriybetoplag’an yedi.

1990-ji’ldi’n’ 24-marti’nda O’zbekistantariyxi’nda birinshi ma’rte prezidentliklawazi’m sho’lkemlestirildi. Sol ku’nikeleshekti aldi’nnan ko’re ali’wshi’ ha’mdani’shpan basshi’, wo’zbek xalqi’ni’n’ watandi’ su’yiwshi perzenti,jolbasshi’ Islam Karimov O’zbekistan Prezidenti yetip saylandi’.

Bul O’zbekistanni’n’ g’a’rezsizligi ushi’n gu’resiw joli’ndaa’hmiyetli tariyxi’y waqi’ya boldi’.


162

Yeste saqlan’!

Prezident — belgili mu’ddetke saylanatug’i’n ma’mleket basshi’si’. Prezi-dentlik ma’mlekettegi yen’ joqari’ lawazi’m «Prezident» atamasi’ lati’nsha so’zboli’p, bizin’ tilimizde «aldi’nda woti’ri’wshi’» degen ma’nisti an’latadi’.

O’zbekistanda ma’mleket g’a’rezsizliginin’ ja’riyalani’wi’. Pre-zident Islam Karimov O’zbekistanni’n’ g’a’rezsizligin ta’miyinlewdiwo’zinin’ tiykarg’i’ wazi’ypasi’ dep ja’riyaladi’. Sol waqi’ttaO’zbekistandi’ ma’mleketlik g’a’rezsizlikke ali’p keletug’i’nilajlardi’ izbe-izlik penen a’melge asi’ra basladi’. Wolardi’n’arasi’nda 1990-ji’li’ qabi’l yetilgen «G’a’rezsizlik Deklaraciyasi’»u’lken tariyxi’y a’hmiyetke iye boldi’.

Tarqaw aldi’nda turg’an buri’ng’i’ Sovet Awqami’ni’n’basshi’lari’ 1991-ji’ldi’n’ avgust ayi’nda ku’sh isletiw joli’ menenburi’ng’i’ Sovet Awqami’n saqlap qali’wg’a uri’ndi’. Biraq buluri’ni’w sa’tsizlikke ushi’radi’. Isalm Karimovti’n’ baslamasi’ menenO’zbekistan Respublikasi’ Joqarg’i’ Ken’esi 31-avgust ku’ni«O’zbekistan Respublikasi’ Ma’mleketlik G’a’rezsizligi tiykarlari’haqqi’nda» Ni’zam qabi’l yetti. 1-sentyabr bolsa O’zbekistanRespublikasi’ni’n’ G’a’rezsizlik ku’ni dep belgilendi. Solay yetip,du’nyani’n’ siyasiy kartasi’nda jan’a ma’mleket — O’zbekistanRespublikasi’ payda boldi’.

1991-ji’ldi’n’ 29-dekabrinde Islam Abdig’anievich Karimovalternativ tiykari’nda g’a’rezsiz O’zbekistan Respublikasi’ni’n’Prezidenti yetip saylandi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ 1990-ji’l 24-mart — ... . ♦ 1991-ji’l 31-avgust — ... .♦ 1991-ji’l 1-sentyabr — ... .

O’zbekistan Respublikasi’ni’n’ ma’mleketlik ni’shanlari’.O’zbekistan ma’mleketlik g’a’rezsizlikke yeriskeninen keyin, wo’zko’rinisin xali’q arali’q wo’lshemler tiykari’nda ko’rsetiwi tiyis yedi.Ma’mlekettin’ ko’rinisin bolsa woni’n’ ni’shanlari’nda ko’rinedi’.Ni’shanlar ma’mlekettin’, xali’qti’n’ wo’zine ta’n ta’replerinsu’wretlewshi ti’msallar boli’p, ma’mleketti xali’q arali’q ko’lemdetani’tadi’. Woni’n’ g’a’rezsiz yekenligin ko’rsetedi. Ma’mleketlerdi

163

bir-birinen aji’rati’p turadi’. Xali’qti’n’wo’z tag’dirin wo’zi belgilew huquqi’na iyebolg’anli’g’i’n an’latadi’. Wo’zinde xali’q-ti’n’ wo’tmishi, bu’gini ha’m keleshegin,maqset tileklerin sa’wlelendiredi. Soni’n’ushi’n O’zbekistan da qi’sqa waqi’t ishindewo’z ma’mleketlik ni’shanlari’n qabi’lyetiwge kiristi.

Itibar berin’!

O’zbekistan Respublikasi’ ni’zam menenbelgilenetug’i’n wo’z ma’mleketlik ni’shan-lari’na — bayraq, gerb ha’m gimine iye.

O’zbekistan Respublikasi’Konstituciyasi’, 5-statya

Sonli’qtan, O’zbekistan Respublikasi’Ma’mleketlik bayrag’i’ 1991-ji’ldi’n’ 18-noyabrinde, Ma’mleketlik gerbi 1992-ji’l2-iyulde, Ma’mleketlik gimni bolsa 1992-ji’li’ 10-dekabrde tasti’yi’qlandi’. Sizma’mleketimiz belgilerinin’ mazmuni’nwolarda sa’wlelendirilgen ha’rbir ko’rinis-tin’ qanday mag’anani’ an’lati’wi’n «Kon-stituciya a’lemine sayaxat» sabaqlari’ndabilip alg’ansi’z.

Qaraqalpaqstan Respublikasi’. O’z-bekistan ma’mleketlik g’a’rezsizlikke yeris-kennen son’, Qaraqalpaqstang’a O’zbekis-tan qurami’ndag’i’ g’a’rezsiz Respublikastatusi’ berildi. O’zbekler ha’m qaraqal-paqlar a’sirler dawami’nda birge, ag’a-inililerdey jasap keldi. Wolardi’n’ qat-nasi’qlari’ dosli’q ha’m tuwi’sqanli’qqatiykarlanadi’. Wolardi’n’ tilleri de bir-birine jaqi’n.

QaraqalpaqstanRespublikasi’ bayrag’i’.

O’zbekistan Respublikasi’Ma’mleketlik gerbi.

O’zbekistan Respublikasi’Ma’mleketlik bayrag’i’.

QaraqalpaqstanRespublikasi’ gerbi.

164

O’zbekistan qurami’ndag’i’ Qaraqalpaqstan Respublikasi’ wo’-zinin’ Konstituciyasi’na, ma’mleketlik ni’shanlari’na, ni’zamshi’g’ari’wshi’ ha’kimiyati’na ha’m hu’kimetine iye. QaraqalpaqstanRespublikasi’nda ni’zam shi’g’ari’wshi’ ha’kimiyatti’ Joqarg’i’Ken’es a’melge asi’radi’.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ 1991-ji’l 18-noyabr ... .♦ 1992-ji’l 2-iyul ... .♦ 1992-ji’l 10-dekabr ... .


Gerb — ma’mleket mo’rinde, pul ha’m hu’jjetlerde su’wretlengen, ma’mlekettitani’ti’wshi’ ayri’qsha ayi’rmashi’li’qqa iye belgi.

Bayraq — qaysi’ bir ma’mleketke yaki sho’lkemge qarasli’ yekenliginan’latatug’i’n belgiler tu’sirilgen belgili wo’lshemdegi gezleme, ma’mleketg’a’rezsizliginin’ tiykarg’i’ ni’shani’.

Alternativ — saylanatug’i’n lawazi’mlarg’a talabanlardi’n’ yekewden azbolmaytug’i’n qag’i’ydasi’.

Ni’shan — qandayda bir waqi’yani’, jag’daydi’ ko’rsetiwshi sha’rli belgi.


1. O’zbekistanda Prezidentlik lawazi’mi’ni’n’ sho’lkemlestiriliwi haqqi’ndaayti’p berin’.

2. «Prezident» so’zi ha’m woni’n’ statusi’n ta’riyiplep berin’.3. O’zbekistan Respublikasi’ Ma’mleketlik g’a’rezsizliginin’ ja’riyalani’wi’

procesi qalay wo’tti?4. Ma’mleketlerge ma’mleketlik ni’shanlardi’n’ ne ushi’n kerekligin

tu’sindirin’.5. Qaraqalpaqstan Respublikasi’ haqqi’nda nelerdi bilip aldi’n’i’z?


A’hmiyetli tariyxi’y sa’neler(Kesteni tîlti’ri’n’)

T/n A’hmiyetli tariyxi’y sa’neler

1

2

3

4

Ju’z bergen a’hmiyetli tariyxi’y waqi’yalarha’m qabi’llang’an hu’jjetler

165

47-§. O’ZBEKISTAN EKONOMIKASI’NDAG’I’JETISKENLIKLER

O’zbekistanni’n’ da’n g’a’rezsizligi. Biyday xalqi’mi’zdi’n’i’ri’sqi’si’. O’zbekistan g’a’rezsizlikke shekemgi da’wirlerdeburi’ng’i’ Sovet Awqami’n paxta menen ta’miyinlep keldi.

O’zbekistanni’n’ paxtasi’si’z buri’ng’i’Sovet Awqami’ni’n’ toqi’mashi’li’qka’rxanalari’ jumi’s ju’rgize almag’an.O’zbekistan wo’z xalqi’ ushi’n za’ru’rg’a’llenin’ tiykarg’i’ bo’limin bu-ri’ng’i’ Sovet Awqami’nan wo’zpaxtasi’ yesabi’nan alatug’i’n yediha’m wol ji’li’na 3 million tonnag’ashamalasi’n quraytug’i’n yedi. Buri’ng’i’ Sovet Awqami’ tarqag’an-nan keyin, g’a’lleni shet yellerden sati’p ali’wg’a tuwra keldi. Biraqwo’z ara baylani’slardi’n’ buzi’li’wi’ na’tiyjesinde Respub-likami’zda tek bir ha’ptege jeterlik g’a’lle menen qalg’an ku’nlerdide basi’nan keshirdi.

Bunday awi’r sharayattan shi’g’i’w ushi’n Islam Karimovti’n’baslamasi’ menen ma’mlekettin’ da’n g’a’rezsizligine yerisiwhaqqi’nda qarar qabi’llandi’. Wog’an baylani’sli’ respublikada paxtayegiletug’i’n jer maydanlari’ qi’sqarti’ldi’. Paxtadan bosag’anjerlerde g’a’lle jetistirile baslandi’. Sol waqi’tta ha’r gektar jerdenali’natug’i’n da’n wo’nimdarli’g’i’n artti’ri’w sharalari’ ko’rildi. Bulha’reket tez arada wo’z na’tiyjesin berdi.

Yeste saqlan’!

2003-ji’li’ O’zbekistan da’n g’a’rezsizligine yeristi. Sol ji’li’ O’zbekistandiyqanlari’ni’n’ pida’kerlik miynetleri na’tiyjesinde ma’mleketimizde 5 mln.100 mi’n’ tonna g’a’lle jetistirildi. Bul 1991-ji’lg’a sali’sti’rg’anda 5,5 yese ko’pyedi.

O’zbekistan Qaharmani’, O’zbekistan xali’q shayi’ri’ AbdullaOripov bul tabi’slarg’a yerisilgen ku’nlerde wo’zinin’ «Wo’zbeknani’» degen qosi’g’i’nda to’mendegi qatarlardi’ jazg’an yedi:

G’a’lle wori’mi’.

166

Jurti’m, ulli’li’g’i’n’ bildi ken’ ja’ha’n,Qoymalari’n’ toldi’ wo’z da’nin’ menen.Si’ylaysan’ a’lemdi jayi’p dasturqan,Miynetin’nen wo’ngen sol nani’n’ menen.

Miynetsu’ygish diyqanlari’mi’zdi’n’ miynettegi yerlikleri na’tiy-jesinde 2014-ji’li’ respublikami’zda 8 mln. tonnadan zi’yat g’a’llejetistirildi. Bu’gin O’zbekistan g’a’llesi ha’tte basqa ma’mleketlergede sati’lmaqta.

Neft g’a’rezsizligi. Siz nefttin’ neyekenligin jaqsi’ bilesiz. Woni’n’ ja’miyetturaqli’li’g’i’ ushi’n a’hmiyeti u’lken.

Soni’n’ ushi’n da wol «qara alti’n» depataladi’. Neftten ali’natug’i’n wo’nimlerdiko’z aldi’n’i’zg’a keltirin’. Bular benzin,kerosin, solyarka ha’m basqa da jani’l-g’i’lar. Bularsi’z xali’q xojali’g’i’ni’n’ hesh-bir tarawi’ turaqli’ xi’zmet ko’rsete almay-di’. Sonli’qtan, kerosinsiz samolyotlar ushaalmaydi’. Solyarkasi’z awi’l xojali’qtexnikalari’ ju’rmeydi. Benzinsiz transportqurallari’ ha’reketlene almaydi’. Bir so’zbenen aytqanda, neftti xali’q xojali’g’i’ni’n’tami’rlari’nda ag’i’p turg’an qang’a ten’ewi-miz mu’mkin. Soni’n’ ushi’n da neft

wo’nimlerine bolg’an talap ji’ldan-ji’lg’a arti’p barmaqta. Wo’zin-wo’zi neft wo’nimleri menen ta’miyinlegen ma’mleket birewlerdin’qoli’na qarap woti’rmaydi’. O’zbekistanda AQSh ha’m Yaponiyamenen birge islesiwde bir qatar neft ka’nleri iske tu’sti. Na’tiyjede,neft qazi’p ali’w ji’ldan-ji’lg’a arti’p bardi’.

Yeste saqlan’!1995-ji’ldan O’zbekistan neft g’a’rezsizligine yeristi.

Ferg’ana ha’m Buxara neftti qayta islew zavodlari’ respublika-mi’zdi’n’ neft wo’nimlerine bolg’an talabi’n qanaatlandi’ri’pkelmekte.

Neftti qayta islewzavodi’.

167

O’zbekistan paxtasi’ni’n’ du’nyaju’zindegi worni’. O’zbekistan du’nyaju’zinde wo’zinin’ paxtasi’ menen debelgili. Respublikami’z du’nya ju’zin-de paxta jetistiriw ha’m woni’ shetma’mleketlerge sati’w boyi’nsha jetek-shi wori’nda turadi’. Paxta qi’mbatbahali’ shiyki zat.

Yeste saqlan’!

Bir tonna paxtadan wortasha 320—350 kg paxta talshi’g’i’ ali’nadi’. Bultalshi’qtan bolsa 3500 kvadrat metr gezleme toqi’w mu’mkin. Sonday-aq, 620 kgshigit ali’nadi’. Bul shigitten bolsa 110 kg paxta mayi’, 225 kg gu’njara ha’m 175kg sheluxa ha’m basqa wo’nimler ali’nadi’.

O’zbekistan paxtasi’nan ali’natug’i’n talshi’qti’n’ sapasi’ ju’da’joqari’. Soni’n’ ushi’n da wog’an du’nya bazari’nda talap ju’da’u’lken.

Prezident Islam Karimovti’n’ baslamasi’ menen Tashkentte«Xali’q arali’q O’zbekistan paxta yarmarkasi’» wo’tkerilip kelmekteha’m bul O’zbekistan paxtasi’ni’n’ wo’zine ta’n du’nya bazari’wazi’ypasi’n atqarmaqta.

Zamanago’y sanaat. Zamanago’y sanaatsi’z xali’q xojali’g’i’nrawajlandi’ri’p bolmaydi’. Ko’z aldi’n’i’zg’a keltirin’, elektrenergiyasi’n (tok) islep shi’g’ari’w kemeyip ketti. Xosh, wonda neboladi’? A’lbette, ha’mme sanaat ka’rxanalari’ toqtap qaladi’.Mashinasazli’q sanaati’n ali’p qarayi’q. Zamanago’y awi’l xojali’qtexnikalari’si’z qalay yetip awi’l xojali’g’i’nda jumi’s ju’rgiziwmu’mkin? Mashinasazli’q sanaati’si’z O’zbekistan zamanago’y jen’ilavtomobiller islep shi’g’ari’wshi’ ma’mleketke aylana alarma yedi?Bir-birinen a’jayi’p jen’il mashinalar islep shi’g’ari’li’p ati’rg’anli’-g’i’na wo’zlerin’iz de guwasi’z.

Ximiya sanaati’si’z da awi’l xojali’g’i’ni’n’ rawajlani’wi’n ko’zaldi’mi’zg’a keltirip bolmaydi’. Mineral to’ginler ja’rdeminde

Paxta qi’rmani’.

168

yeginlerdin’ hasi’ldarli’g’i’n artti’ri’w, ximiyali’q da’riler menenbolsa awi’l xojali’g’i’ zi’yankeslerine qarsi’ gu’resiw mu’mkin.

Azi’q-awqat sanaati’ xali’qti’ ha’r tu’rli azi’q-awqat wo’nimlerimenen ta’miyinlew imkaniyati’n beredi. Solay yeken, respublika-mi’zda sanaatti’ rawajlandi’ri’w ma’selesine bunnan keyin de u’lkenitibar beriledi.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Ximiya sanaati’ bolmasa ... .♦ Neft sanaati’ bolmasa ... .


Ekonomika — ma’mleket xalqi’n barli’q za’ru’r zatlar menen ta’miyinlewshixojali’q, wo’ndiris.

Texnika — insan miynetin jen’illestiriwshi ha’m miynet wo’nimdarli’g’i’nartti’ri’wg’a xi’zmet yetetug’i’n wo’ndiris qurallari’.

Yarmarka — isbilermenler ha’m islep shi’g’ari’wshi’lardi’n’ ko’rgizbegeqoyi’lg’an wo’nimlerin ko’tere sati’w ha’m sati’p ali’w maqsetindewo’tkeriletug’i’n ji’yi’n.


1. Ne ushi’n O’zbekistanda da’n g’a’rezsizligin ta’miyinlew za’ru’r yedi?2. Da’n g’a’rezsizligine yerisiw joli’nda qanday ilajlar a’melge asi’ri’ldi’

ha’m wolar qanday na’tiyje berdi?3. Neft g’a’rezsizligine yerisilmey turi’p, wo’ndiristi rawajlandi’ri’w mu’mkin

yemesligine da’liller keltirin’.4. O’zbekistan paxtasi’ni’n’ ja’ha’n bazari’nda tutqan worni’ haqqi’nda

nelerdi bilip aldi’n’i’z?5. Sanaatti’n’ ma’mleket ekonomikasi’nda tutqan worni’ wog’ada u’lken

yekenligine da’liller keltirin’.


1. Siz jasap ati’rg’an rayonda sanaatti’n’ qaysi’ tarmag’i’ bar? Ata-anan’i’zdi’n’ja’rdeminde sol tarmaqti’n’ rayon turmi’si’nda tutqan worni’ haqqi’ndamag’luwmat toplan’.

2. Ata-anan’i’z ja’rdeminde paxta ha’m g’a’lle jetistiriwde wo’zin’iz jasap ati’rg’anrayonda usi’ ji’li’ qanday jetiskenliklerge yeriskenligi haqqi’nda mag’luwmattoplan’.

169

48-§. RUWXI’Y HA’M AG’ARTI’WSHI’LI’QJAQTAN JETILISIW

Milliy ha’m ruwxi’y qa’diriyatlari’mi’zdi’n’ tikleniwi.Milliy ha’m ruwxi’y qa’diriyatlar a’sirler dawami’nda jarati’l-di’. Wolar da’wir ha’m turmi’s wo’zgeriwi menen joq boli’pketpeydi.

Kerisinshe, keyingi a’wladlar ushi’n miyras boli’p qaladi’.Keyingi a’wladlar bolsa wolardi’ ja’ne de bayi’tadi’. Wolar dawo’zinen keyingi a’wladqa miyras yetip qaldi’radi’.

Yeste saqlan’!

Qa’diriyat (a’hmiyetli, qi’mbat bahali’, xali’q bayli’g’i’)insanlar ushi’n wog’adaqa’dirli, qi’mbatli’ bolg’an barli’q zatlar boli’p yesaplanadi’.

Wo’zbek xalqi’ wo’tmishte barli’q xali’qlar ha’wes qi’lsa arzi’y-tug’i’n qa’diriyatlar jaratqan. Biraq wolardi’n’ ko’pshiligi O’z-bekistan koloniya bolg’an ji’llari’ jerge uri’ldi’. G’a’rezsizlikten son’bul qa’diriyatlar basqi’shpa-basqi’sh tiklene basladi’.

Wo’zbåk tili — wo’zbåk õàlqi’ni’n’ ànà tili, ulli’ qa’diriyati’.Kolonialli’q ji’llàri’ wol yekinshi da’råjåli til qàtàri’nà tu’siripqoyi’ldi’. Woni’n’ qîllàni’w worni’ shågàràlàni’p qaldi’. Bul jàg’dàywo’zbåk õàlqi’ni’n’ milliy màqtàni’shi’n kåmsitti. Bul àwhàlg’à shåkqîyi’w ushi’n Prezidentimiz Islàm Êàrimîvti’n’ bàslàmàsi’ månån1989-ji’li’-àq wo’zbåk tilinå ma’mlåkåtlik til biyligi bårildi.

Nàwri’zdi’n’ tiklåniwi. Nàwri’z bàyràmi’ õàlqi’mi’zdi’n’ a’y-yåmgi qa’diriyatlàri’nàn biri. Wol a’yyemdå sîndày qa’dirli bàyràmbîlg’àn, wol belgilenip àti’rg’àn ku’nlårdå ha’ttå uri’slàr tîqta-ti’lg’àn.

Nàwri’z jàqsi’li’q, miyrim-sha’pa’ha’t ha’m mu’riybåt bàyràmi’si’pàti’ndà dà ju’da’ qa’dirlångån. Nàwri’zdi’n’ ja’nå bir wo’zinåta’n ta’repi sonda, tap wol belgilenetug’i’n wàqi’ttà õàlqi’mi’zi’ri’sqi’-nåsiybåsinin’ tiykàri’ bîlg’àn diyqànshi’li’q islårin bàslà-g’àn. Nàwri’z minå usi’ndày wo’zgesheliklårinå qaray yen’ su’yiklibàyràmg’à àylàng’àn. Biràq O’zbekistan koloniya bîlg’àn

170

da’wirlårdå Nàwri’z yeskilik qàldi’g’i’ dåp dàg’àzàlàni’p ha’m woni’bàyràmlàw qàdàg’àn yetip qîyi’ldi’.

1990-ji’li’ O’zbekistan hu’kimåti bug’àn shåk qîydi’. Sîl ji’l-dàn bàslàp råspublikàmi’zdà Nàwri’z qàytà tiklåndi. 21-màrtNàwri’z milliy õàli’q bàyràmi’ ha’m då dåm àli’s ku’ni dåpbålgilåndi. Råspublikà õàlqi’ buni’ u’lkån ko’tårin’kilik pånånku’tip àldi’.

Nawri’z bir ay dawam yetedi. Õàlqi’mi’z Nàwri’z ku’nlårindåuluwmà õàli’qli’q shembiliklår sho’lkåmlåstiredi. Jaqi’n-a’tirapti’tàzàlàydi’, àbàdànlàsti’ri’w ilàjlàri’n wo’tkårådi. Na’ller ha’m gu’llårwoti’rg’i’zi’làdi’. Õàlqi’mi’zdi’n’ yen’ su’ykimli tàg’àmi’ — su’målåkdastu’rqàng’à tàrti’làdi’.

Bunnàn ti’sqàri’, Nàwri’zdà jåtim-jåsirlår, màyi’plàr ha’m kåmta’miyinlångån shàn’àràqlàrg’à mu’riybåt ko’rsåtilådi.

Diniy bàyràm-hàyi’tlàrdi’n’ tiklåniwi. O’zbekistan musi’l-manlari’ da ha’r ji’li’ mu’ba’rek Qurban hayi’ti’ ha’m Woraza(Ramazan) hayi’ti’n belgileydi. O’zbekistan Pråzidånti IslàmÊàrimîvti’n’ bàslàmàsi’ månån 1991-ji’ldàn bàslàp Qurbàn hàyti’ha’m 1992-ji’ldàn bàslàp Ràmàzàn hàyi’ti’ni’n’ birinshi ku’ni

dåmàli’s ku’ni dåp bålgilångån.Ulli’ bàbàlàri’mi’z àtlàri’ni’n’

tiklåniwi. 1991-ji’li’-àq ulli’ shà-yi’r, wo’zbåk klàssik a’dåbiya-ti’ni’n’ tiykàri’n sàli’wshi’ ÀlishårNàwàyi’ni’n’ 550 ji’lli’g’i’ bel-gilendi. Bul ulli’ sa’någå bàg’i’shlà-ni’p woni’n’ shi’g’àrmàlàri’ qàytàbàsi’p shi’g’àri’ldi’. Òàshkånt qà-làsi’ndà sàwlàtli’ yestålik wor-nàti’ldi’. Woni’n’ àti’ månån àtà-li’wshi’ O’zbekistan Milliy bàg’i’jàràti’ldi’. Islàm Êàrimîv yestålikha’m Milliy bàg’di’n’ àshi’li’wma’råsimindå so’ylågån so’zindåÀlishår Nàwàyi’ni’ milliy màqtàni’-shi’mi’z dåp qa’dirledi.Imam al-Buxariy maqbarasi’.

171

O’zbekistanni’n’ g’a’råzsizlikten aldi’ng’i’ ji’llàri’ndà àti’ ha’mulli’ õi’zmåtlåri umi’ti’li’wi’ kerek bolg’an, negizinde màqtà-ni’shi’mi’z bîlg’àn bàbàmi’z Àmir Òåmurdin’ àti’ni’n’ qàytàtiklåniwi u’lkån tàriyõi’y wàqi’ya bîldi’.

O’zbekistan du’nyag’à tåk ilimnin’ ali’mlàri’n g’ànà yemås, wolsol waqi’tta, diniy ulamalàri’n dà tàyarlàp bårgån u’lkå bîli’ptàbi’làdi’. Pråzidånt Islàm Êàrimîvti’n’ bàslàmàsi’ månån ma’m-låkåtimiz g’a’råzsizligi ji’llàri’ndà wolàrdi’n’ dà atlari’ tiklåndi.Sonli’qtan, wàtànlàslàri’mi’z — hàdis iliminin’ ulli’ tulg’àlàri’ Imàmàl-Buõàriy tuwi’lg’àni’ni’n’ 1225 ji’lli’g’i’, Àbu Isà àt-Òårmiziytuwi’lg’àni’ni’n’ 1200 ji’lli’g’i’ belgilendi.

Bunnàn ti’sqàri’, àtàqli’ islàm ni’zàm tàni’wshi’si’ BurhàniddinMàrg’inàniy tuwi’lg’àni’ni’n’ 910 ji’lli’g’i’, islàm dini tiykàrlàri’ntu’sindirip båriw iliminin’ belgili tulg’àsi’ Abu Mansur Màturidiytuwi’lg’àni’ni’n’ 1130 ji’lli’g’i’ dà belgilendi. Wolàrdi’n’ hu’rmåtinåbàg’i’shlàp a’jàyi’p àrõitåkturàli’q yeståliklår wornati’ldi’.

Burhaniddin Marg’inaniy maqbarasi’.

172

Yubilåy sàltànàtlàri’ni’n’ ha’mmåsindå Pråzidånt Islàm Êàrimîvqàtnàsti’.

Ma’mlåkåtimizdå millåtlår àràli’q tàti’wli’q. O’zbekistan dako’p millåtli ma’mlåkåt. Wondà 130 dàn àslàm millåt ha’m yelàtwa’killåri jàsàydi’. Wo’zbåk õàlqi’nà bàsqà millåtlårdi månsinbåw-shilik yamàsà wolàrg’à to’men ko’zqaras penen qàràw a’dåti jàtna’rså. Wol a’sirlår dàwàmi’ndà bàsqà õàli’qlàr wa’killåri månånti’ni’sh-tati’w jàsàp kålgån kån’ påyil, dîsli’qti’ qa’dirlåwshi õàli’q.G’a’råzsizlik ji’llàri’ hu’kimåtimiz millåtlår àràli’q tàti’wli’qti’ ja’nådå båkkåmlåw ilàjlàri’n ko’rdi. Da’slep, O’zbekistanni’n’ ha’rbirpuqàràsi’ qàysi’ millåtke tiyisliligine qàràmàstàn, ni’zàm àldi’ndàtån’ dåp ja’riyalàndi’. Millåtinå qaramastan ha’rbir puqàrà qa’lbinå,sànàsi’nà birden-bir Wàtàn ideyasi’ sin’dirilå bàslàdi’.

Wo’zbåk tilinå ma’mlåkåtlik til biyligi bårilgån bîlsà dà, bàsqàtillår då kåmsitilgån jîq.

Sînli’qtan, Råspublikàmi’zdi’n’ uluwmà wortà bilim båriwmåktåplårindå woqi’ti’w wo’zbåk tilinån bàsqà ja’nå 6 tildå(qàràqàlpàq, qàzàq, tu’rkmån, rus, ta’jik, qi’rg’i’z tillårindå) àli’pbàri’lmàqtà. Sàbàqli’qlàr dà 7 tildå bàsi’p shi’g’àri’làdi’.

Barli’q millåt ha’m yelàtlàrdi’n’ tillåri, u’rp-a’dåtlåri ha’mda’stu’rlåri ni’zàm månån qîrg’àlmàqtà. Wolàrdi’n’ ràwàjlàni’wi’ushi’n barli’q shàràyatlàr jàràti’li’p bårildi.

Bàsqà millåt wa’killårinå wo’zlårinin’ milliy talaplàri’n yerkinqànààtlàndi’ri’w ushi’n wo’zinin’ milliy-ma’dåniy woràylàri’ndu’ziwgå ruqsàt yetildi. Millåtlår àràli’q tàti’wli’qti’ ta’miyinlåwboyi’nshà a’målgå àsi’ri’lg’àn jumi’slar O’zbekistan õàlqi’ni’n’birligin, bekkemligin ha’m ti’ni’shli’g’i’n ta’miyinlåwgå õi’zmåt

yetådi. Bul bîlsà O’zbekistanni’n’biybàhà bàyli’g’i’ bîli’p yesàp-lànàdi’.

Diniy kån’ påyillik. Ha’rbirma’mleket turmi’si’ni’n’ ti’ni’shwo’tiwi, puqaralari’ni’n’ ti’ni’sh-tati’w jasawi’ diniy ken’ peyillik-tin’ qanshelli bekkemliginede bay-lani’sli’.Qurani’ Karim.

173

Yestå sàqlàn’!

Diniy kån’ påyillik — wàtàni’ bir, biràq diniy isånimi ha’r qi’yli’ bîlg’ànpuqàràlàrdi’n’ bir-birinin’ diniy isånimlårin hu’rmåt yetiw bîli’p tàbi’làdi’. Birden-bir ulli’ màqsåt jîli’ndà ja’mlåsip, birgelikte ha’m tàti’wli’qtà jàsàwi’ boli’ptabi’ladi’.

Insàniyatti’n’ wo’tmish tàriyõi’ diniy qi’rg’i’nlàrg’à dà tîli’bîlg’àn. Sonli’qtan, Frànciyadà bir 1572-ji’li’ ju’z bårgån diniyqi’rg’i’nshi’li’qtà bir ha’ptå ishindå 30 mi’n’ àdàm qurbàn bîlg’àn.Tilåkkå qàrsi’, ha’zirgi ku’ndå då du’nya diniy qi’rg’i’nlàrdàn tîli’qquti’là àlg’àn jîq.

O’zbekistan aymag’i’nda bu-ri’nnan ha’r tu’rli dinlår birgåjàsàp kåldi. Wolàrg’à isåniwshilårwo’z diniy ma’råsimlårin yerkinàtqàri’p kålgån. Sebebi, wo’zbåkõàlqi’ a’zåldån kån’ påyil õàli’q.Bu’gingi ku’ndå Respublikami’zda15 tån àrti’q diniy isånimgå tiyislidiniy sho’lkåmlår xi’zmet yetpekte.

Wolàrdi’n’ ni’zàm àldi’ndàtån’ l ig i hàqqi’ndà qàg’ i ’ydàbålgilåp qîyi’ldi’. Wo’z õi’zmåtlerin yårkin a’melge àsi’ri’wlàri’ushi’n shàràyat jàràti’p bårildi. Solay yetip, ha’r tu’rli diniyisenimlårgå a’mål yet iwshi ma’mlåkåt imiz puqàràlàr i ’wortàsi’ndà diniy kån’ påyillik ja’nå då båkkåmlåndi.

Wolàr bàsli’ idåyami’zg’à tiykàr bîlg’àn «Àzàt ha’m àbàt Wàtàn,yerkin ha’m pa’ràwàn turmi’s jàràti’w»dày ulli’ wa’zi’ypàni’ iskåàsi’ri’wdà bàhali’ u’lås qîsi’p kålmåktå.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ O’zbekistandà ... jàsàydi’.♦ O’zbekistandà 15 tån àrti’q ... .


Hàdis ilimi — Muõàmmåd pàyg’àmbàrdi’n’ àytqàn so’zlåri, islågån islåri ha’mko’rsåtpålårin tîplàp, wolàrdi’n’ isånimlårin tàn’làw ilimi.

Tashkenttegi rus pravoslavchirkewi.

174


1. «Qa’diriyat» so’zinin’ ma’nisinå tu’sinik bårin’. Nå ushi’n qa’diriyatlàrdi’tiklåw za’ru’r yedi?

2. O’zbekistandà wo’zbåk õàlqi’ni’n’ a’sirlik qa’diriyatlàri’ni’n’tiklångånliginå da’lillår kåltirin’.

3. Ulli’ bàbàlàri’mi’z atlari’ni’n’ tiklåniwi hàqqi’ndà nålårdi bilip aldi’n’i’z?4. Millåtlår àràli’q tàti’wli’q qàlày ta’miyinlåndi?5. «Diniy ken’peyillik» tu’siniginå ta’riyip bårin’. O’zbekistandà diniy kån’

påyillikti båkkåmlåw boyi’nshà qàndày islår a’målgå àsi’ri’ldi’?


1. Ma’ha’llån’izdå bul ji’l Nàwri’z bàyràmi’ qàlày belgilengenligi hàqqi’ndàmag’luwmat tîplàp kålin’.

2. Ma’ha’llån’izdå Woraza ha’m Qurbàn hàytlàri’ni’n’ qàlày bålgilåniwi hàqqi’ndàmag’luwmat tîplàp kålin’.

49-§. O’ZBEKISTAN HA’M DU’NYA JU’ZI

O’zbekistanni’n’ ma’mlåkåtlik g’a’råzsizligin du’nya ju’zima’mlåkåtlårinin’ ta’n àli’wi’. O’zbekistanni’n’ ma’mlåkåtlikg’a’råzsizligi du’nya ju’zi ma’mlåkåtlåri ta’råpinån izbå-iz ta’n

àli’nà bàslàdi’. G’a’råzsiz O’zbekistan shåt ma’mlåkåtlår månåntån’lik tiykàri’ndà birgå islåsiwdi bàslàdi’. O’zbekistan PråzidåntiIslàm Êàrimîv tàn’làng’àn jîl hàqqi’ndà bi’lày dågån yedi:«O’zbekistan håsh kimnån sàdàqà sîràmàydi’, tåk tån’bå-tån’ birgåislåwgå tàyar».

O’zbekistan, da’slep, Rîssiya Fådåràciyasi’ månån ha’r ta’råp-låmå birgå islåsiwgå u’lkån itibàr bårdi. Yeki ma’mlåkåt wortà-si’ndà àwqàmlàsli’q qatnasi’qlari’ hàqqi’ndà sha’rtnàmàg’à qîlqîyi’ldi’. Sha’rtnàmà ha’r yeki ma’mlåkåt ma’plårinå birdåy õi’zmåtyetpekte. Rîssiya Fådåràciyasi’ O’zbekistanni’n’ sàwdà bîyi’nshàyen’ iri birgå islåwshisi boli’p yesaplanadi’.

O’zbekistan Àziyani’n’ Qi’tày, Qubla Êîråya, Yapîniya,Màlàziya ha’m Singàpur si’yaqli’ yen’ ràwàjlàng’àn ma’mlåkåtlårimånån båkkåm birgå islåsiwdi jîlg’à qîya àldi’. Yelimizdå bulma’mlåkåtlårdin’ qàtnàsi’ndà sho’lkåmlåstirilgån ko’plågån qîspàka’rõànàlàr õi’zmåt ko’rsåtpåktå. Wolàr månån sàwdà-ekînî-mikàli’q bàylàni’slàr bàrg’àn sàyi’n ràwàjlàni’p bàrmàqtà.

175

Sonli’qtan, 2013-ji’li’ O’zbekistanmånån Qi’tày wortàsi’ndà sàwdà àylà-ni’si’ 5 mlrd. ÀQSh dîllàri’nàn àsti’.

O’zbekistan Qi’tày månån Àziyadàbåkkåm ti’ni’shli’q ha’m qa’wipsizliktita’miyinlåw boyi’nsha da, jàqi’nnànbirgå islåmåktå. Islam Karimovti’n’2014-ji’li’ Qi’tayda Qi’tay basshi’si’-ni’n’ O’zbekistanda boli’wi’ ha’r yekima’mleket wortasi’ndag’i’ baylani’s-lardi’ ja’ne de bekkemlewge xi’zmetyetpekte.

Qubla Êîråya Råspublikàsi’ dàO’zbekistanni’n’ Àziyadàg’i’ iri shå-riklåslårinin’ biri yesàplànàdi’.

Qubla Êîråya månån birgå islåsiwO’zbekistanni’n’ du’nyadà jån’il àvtî-mîbil islåp shi’g’àri’wshi’ ma’mlå-kåtkå àylàni’wi’ndà a’hmiyåtli rîlwoynadi’. Qubla Êîråyani’n’«DAEWOO» kîmpàniyasi’ månånbirliktå Àsàkà qàlàsi’ndà àvtîmîbilzàvîdi’ quri’ldi’.

1996-ji’li’ 26-màrt ku’ni birinshiàvtîmîbil islåp shi’g’àri’ldi’. Solayyetip, O’zbekistan du’nya ju’zindeàvtîmîbil islåp shi’g’àri’wshi’ 28-ma’mlåkåtkå àylàndi’. O’zbekistan Yaponiya månån då wo’z àràma’pdar birgå islåsip kelmekte. Ma’mlåkåtimizdå wonnàn àslàmO’zbekistan — Yaponiya qîspà ka’rõànàlàri’ xi’zmet ko’rsetpekte.

O’zbekistan du’nyani’n’ yen’ qu’diråtli ma’mlåkåti ÀQSh pånån,woni’n’ bir qàtàr kîmpàniya ha’m kîrpîràciyalàri’, àtàp àytqàndà,«Jånåràl Mîtîrs» kîrpîràciyasi’ månån birgå islåspåktå. Bulkîrpîràciya månån birgåliktå «Àsàkà» zàvîdi’ndà ha’r tu’rli mîdål-lårdågi zàmànàgo’y jån’il àvtîmîbillår, Òàshkånt wa’làyati’ndàbîlsà wolàr ushi’n dvigàtål (mîtîr) islåp shi’g’àri’lmàqtà.

O’zbekistan Prezidenti IslamKarimov ha’m RossiyaFederaciyasi’ Prezidenti

Vladimir Putin.

O’zbekistan Prezidenti IslamKarimov ha’m Qi’tay Xali’q

Respublikasi’ basli’g’i’Su Szinpin.

176

O’zbekistan rågiînàlli’q sho’l-kåmlår àg’zàsi’. O’zbekistan rå-giînàlli’q sho’lkåmlår månån då birgåislåsådi. Wolàrdi’n’ ishindå G’a’råzsizMa’mlåkåtlår Dîsli’q Àwqàmi’(G’MDÀ) ha’m Shànõày birgå islåsiwsho’lkåmi (ShBSh) àyri’qshà wori’ntutàdi’. 1991-ji’li’ sho’lkåmlåstirilgånG’a’råzsiz Ma’mlåkåtlårdin’ Dîsli’qÀwqàmi’ sho’lkåminå Rîssiya Fådårà-ciyasi’, Ukràinà, Bålàrussiya, O’zbe-kistan, Òàjikstàn, Qàzàqstàn, Qi’r-

g’i’zstàn, Òu’rkmånstàn, Àzårbàyjàn, Àrmåniya ha’m Mîldàviyama’mlåkåtlåri àg’zà. Wolàrdi’n’ barli’g’i’ buri’ng’i’ Sîvåt Àwqàmi’quràmi’ndàg’i’ råspublikàlàr yedi. G’MDÀni’ du’ziwdån go’zlångåntiykàrg’i’ màqsåt — wog’àn àg’zà ma’mlåkåtlår wortàsi’ndà uzàqji’llàr dàwàmi’nda wornati’lg’an ekonomikali’q bàylàni’slàrdi’sàqlàp qàli’w yedi. Bug’àn ha’r ta’råplåmå yerisildi då. Sîl waqi’tta,G’MDÀ buri’ng’i’ Sovet Awqami’ aymag’i’nda puqaralar uri’si’ni’n’àldi’ àli’ndi’. Àg’zà ma’mlåkåtlårdin’ wo’z g’a’råzsizliginbåkkåmlåwdå bir-birinå ja’rdåm båriwgå yeristi.

O’zbekistan àg’zà bîlg’àn ja’nå bir rågiînàlli’q sho’lkåm —Shànõày Birgå islåsiw Sho’lkåmi (ShBSh). Bul sho’lkåm Qi’-tàydi’n’ Shànõày qàlàsi’ndà Qi’tày, Rîssiya Fådåràciyasi’, Qàzàq-stàn, Òa’jikstàn, Qi’rg’i’zstàn ha’m O’zbekistan ma’mlåkåtlårita’råpinån du’zildi. Sho’lkåmge ag’za ma’mleketler tårrîrshi’li’q,bo’liniwshilik ja’nå ekstråmizmdi «u’sh jawi’z ku’sh» depyesaplaydi’.


Bo’liniwshilik — ma’mlåkåt aymag’i’ni’n’ bir bo’limin àji’ràti’p àli’p, wol jerdejàn’à ma’mlåkåt du’ziw ushi’n gu’rås.1

Êîmpàniya — sàwdà yaki sànààt tàràwi’ndà is ju’rgiziwshi isbilårmånlårbirlåspåsi.2

O’zbekistan Prezidenti IslamKarimov ha’m Qubla Koreya

Respublikasi’ PrezidentiPak Kin Xe.

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 1-tom. 53-bet.2 O‘TIL. — T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tîm. 396-båt.

177

Êîrpîràciya — ràwàjlàng’àn iri àkciînårlik ja’miyåti.1

Rågiîn — jår ju’zinin’ qandayda bir bo’lågi.Òårrîrizm (tårrîrshi’li’q) — wo’z màqsåtinå yerisiw jîli’ndà qàrsi’làslàri’n

qîrqi’ti’w, jîq qi’li’w, õàli’q àràsi’ndà qa’wåtår kåltirip shi’g’àri’w màqsåtindåislånåtug’i’n zîrli’q ha’råkåti.2

Ekstråmizm — wo’z màqsåtinå yerisiw jîli’ndà yen’ kåskin shàràlàrdi’qîllàni’wg’à ta’råpdàrli’q.3


1. O’zbekistan ha’m Rîssiya Fådåràciyasi’ qatnasi’qlari’ O’zbekistanni’n’bàsqà ma’mlåkåtlåri månån bîlg’àn qatnasi’qlari’nan qàysi’ ta’råplerimenen aji’ralàdi’?

2. O’zbekistanni’n’ Àziyadàg’i’ tiykàrg’i’ sàwdà-ekînîmikàli’q shåriklåslåribîlg’àn ma’mlåkåtlår månån qatnasi’qlari’na tiyisli mag’luwmatlàrdi’kåltirin’.

3. O’zbekistanni’n’ ÀQSh pånån birgå islåsiwi hàqqi’ndà nålårdi bilipàldi’n’i’z?

4. G’a’råzsiz Ma’mlåkåtlår Dîsli’q Àwqàmi’ qàndày màqsåttå du’zilgen?5. Shànõày Birgå islåsiw Sho’lkåminin’ tiykàrg’i’ wazi’ypalari’ nålårdån

ibàràt?


O’zbekistan àg’zà bîlg’àn õàli’q àràli’q ha’m rågiînàlli’q sho’lkåmlårhàqqi’ndà nålårdi bilåsiz?


T/nXali’q arali’q

sho’lkemlerdin’ati’

Sho’lkem-lestirilgen

sa’ne

Sho’lkemnin’tiykarg’i’

wazi’ypasi’

O’zbekistanag’za boli’p

kirgen waqi’t

Xali’q arali’qsho’lkem

du’zgen si’yli’q

BMSh

YUNESKO

YUNISEF

G’MDA

ShBSh

1.

2.

3.

4.

5.


1 O‘TIL — T.: «²çÌÝ». 2006. 2-tîm. 408-båt.2 O‘TIL — T.: «²çÌÝ». 2006. 4-tîm. 76-båt.3 O‘TIL — T.: «²çÌÝ». 2006. 8-tîm. 28-båt.

178

XII bap.DU’NYA JU’ZI XALI’QLARI’

XXI A’SIRDE

50 — 51-§. DU’NYA JU’ZI QA’WIPSIZLIGINÅQA’WIP

Insàniyat ti’ni’shli’g’i’nà qa’wip tuwdi’ri’p àti’rg’ànku’shlår. Bu’gingi ku’ndå insàniyat ti’ni’shli’g’i’nà rågiînli’qkelispewshiliklår, õàli’q àràli’q tårrîrshi’li’q, diniy ekstråmizm

ha’m då insàniyatti’n’ ta’biyatqà bîlg’àn woysi’zli’q mu’nasibåtina’tiyjåsindå pàydà bîlg’àn ekîlîgiyali’q màshqàlàlàr yen’ ko’pda’råjådå qa’wip tuwdi’rmàqtà.

O’zbekistan Pråzidånti Islàm Êàrimîv 1997-ji’li’-àq «O’z-bekistan XXI a’sir bîsàg’àsi’ndà» àtli’ shi’g’àrmàsi’ndà bulàrdi’n’insàniyat ti’ni’shli’g’i’nà keltirgen qa’wpinin’ ko’lemi ha’m àqi’-båtlåri hàqqi’ndà tîli’q àyti’p wo’tkån yedi.

Rågiînli’q kelispewshiliklår ha’m wolàrdi’n’ qa’wpi. Rågiînli’qkålispåwshilik — Jår ju’zinin’ qàysi’ bir bo’limindå ma’mlåkåtlårwortàsi’ndà kålip shi’qqàn wo’z ara kålispåwshilikler yaki qàysi’ birma’mlåkåt aymag’i’ndà bîli’p àti’rg’àn puqàràlàr uri’si’ bîli’pyesàplànàdi’. Qîn’si’mi’z Àwg’ànstàndà ju’z bårgån puqàràlàr uri’si’bug’àn àni’q mi’sal bîladi’. Bul ma’mlåkåt puqàràlàri’ 35 ji’ldànàrti’q wàqi’ttàn bårli ti’ni’shli’q nå yekånligin bilmåydi.

Rågiînli’q kelispewshiliklårdin’ insàniyat ti’ni’shli’g’i’nà tuwdi’-ri’p àti’rg’àn qa’wip nådå?

Da’slep, wolar qîn’si’ ma’mlåkåtlårde ti’ni’shli’qti’ qa’wipàsti’nà qîyadi’. Yekinshidån, puqàràlàr uri’si’ qashaqlàr màsh-qàlàsi’n kåltirip shi’g’àràdi’.

179

U’shinshidån, rågiînli’q kelispewshilikler àràlàsi’p qàlg’ànaymaqlàr na’shebåntlik zàtlàr àylàni’si’ni’n’ ko’båyiwinå, xali’qarali’q terrorshi’li’q ha’reketinin’ ku’sheyiwine, ni’zàmsi’z quràl-jàràq sàwdàsi’ni’n’ ha’wij àli’wi’nà àli’p kåtmåktå.

Biz du’nyani’n’ ha’r tu’rli u’lkelerinde dawam yetip ati’rg’anqarama-qarsi’li’qlardi’ tek g’ana siyasiy jol menen ti’ni’shli’q joli’menen sheshiw ta’repdari’mi’z.1

Õàli’q àràli’q tårrîrshi’li’q. XX a’sirdin’ àqi’ri’ XXI a’sirdin’bàslàri’ndà õàli’q àràli’q tårrîrshi’li’q insàniyat bàsi’nà u’lkånqa’wip tuwdi’rà bàslàdi’.

Õàli’q àràli’q tårrîrshi’ ku’shlår ma’mlåkåt bàsshi’làri’nà,yelshilårgå qàsti’yanshi’li’q yetiw ha’m urlàw, àdàmlàrdi’ giråwgåàli’w, õàli’q àràli’q sho’lkåmlår imàràtlàri’n, àerîpîrt ha’m vîk-zàllàrdi’ jàri’p jibåriw, sàmîlyotlàrdi’ àli’p qàshi’w si’yaqli’ qa’wipliji’nàyatlàrdi’ islåmåktå.

Ha’zirgi ku’ndå du’nya ju’zinin’ håshbir ma’mlåkåti wo’zinõàli’q àràli’q tårrîrshi’li’q qa’wpinen àwlàqpi’z dåp yesàplàyàlmàydi’. Õàli’q àràli’q tårrîrshi’ ku’shlår 2001-ji’ldi’n’ 11-såntyab-rindå ha’tte ÀQShtà da qa’wipli ji’nàyatlar isledi. Òårrîrshi’làr sîlku’ni wo’zlåri iyålåp àlg’àn sàmîlyotlardà Nyu-Yîrk qàlàsi’ndàjàylàsqàn õàli’q àràli’q «Sàwdà woràyi’»ni’n’ ko’kkå tiyip turg’ànbiyik imàràti’n wàyràn yetti. Àqi’båtindå mi’n’làp àdàmlàr qurbànbîldi’.

Õàli’q àràli’q tårrîrshi’ ku’shlår Rîssiya Fådåràciyasi’ndà dà birqàtàr qa’wipli ji’nàyatlàrdi’ islågåninå tàriyõ guwà. A’siråså, 2004-ji’li’ Beslàn qàlàsi’ndàg’i’ wortà måktåptå jàn’à woqi’w ji’li’bàslànàtug’i’n 1-såntyabr ku’ni islångån ji’nàyat yen’ jàwi’zli’qji’nàyatlàrdi’n’ biri bîldi’.

Bul ji’nàyat du’nya ju’zinin’ barli’q ti’ni’shli’q ta’råpdàrlàri’nla’rzågå kåltirdi. Såbåbi ji’nàyat na’tiyjåsindå måktåp woqi’w-shi’làri’ dà qurbàn bîldi’.

Diniy ekstråmizm. XX a’sirdin’ àqi’rlàri’ndà diniy ekstråmizm dåku’shåydi.

1 Islam Karimov. Wo’tkenlerdi yeslew, kekselerdi qa’dirlew — bizin’ perzentlikwazi’ypami’z. «Xalq so‘zi» gazetasi’. 2015-ji’l. 11-may.

180

Ekstråmizm — màqsåtkå yerisiwdin’ kåskin shàràlàri’ — qîr-qi’ti’w, ku’sh islåtiw ha’m tårrîrshi’li’q jîli’ dågåndi bildiredi.Ekstremizmdi diniy aidàpàràstli’q (iseniwshilik) kåltiripshi’g’àrdi’.

Diniy àqidàpàràstli’q — wo’z wo’mirin jàsàp bîlg’àn,yeskirgån diniy qàg’i’ydàlàrdi’ sàqlàp qàli’w ushi’n gu’råsiwbîli’p tàbi’làdi’. Diniy àqidàpàràstlàr jår ju’zinin’ ha’r tu’rlima’mlåkåtlårindå, sîni’n’ ishindå O’zbekistandà dà diniyni’zàmlàr tiykàri’ndà bàsqàri’làtug’i’n ma’mlåkåt du’ziw ushi’ngu’råsti. Wolàr 1999-ji’ldi’n’ 16-fåvràli’ndà ÒàshkånttåO’zbekistan Pråzidånti Islàm Êàrimîvqà qàrsi’ qàsti’yanshi’li’qislårin sho’lkåmlåstirdi, 2005-ji’li’ bîlsà Àndijàn qàlàsi’ndà ja’nåbàs ko’tårdi.

Biràq, O’zbekistan õàlqi’ wolàrdi’n’ talabi’n qabi’l yetpedi.Àqi’båtindå, aqidaparast-lardi’n’ rejeleri a’melge aspadi’. Biraq,diniy àqidàpàràst ku’shler wo’z màqsåtlårinån yelå då wàzkåshkån jîq.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Diniy àqidàpàràstli’q — bul ... .♦ Òårrîrshi’li’q — ... .

Ekîlîgiyal i’q màshqàlàlàr. Insàniyat qa’wipsizl igineekîlogiyali’q màshqàlàlàr dà u’lkån qa’wip tuwdi’rmàqtà.

Bul màshqàlà insàniyatti’n’ ta’biyatqà aqi’lg’a muwapi’q yemes,jàwi’zli’q qatnasi’ aqi’betinde kelip shi’qti’.

Du’nya ma’mlåkåtlåri qàtàri’ndà O’zbekistan dà ekîlîgiyali’qmàshqàlàlàrdàn shette yemås. O’zbekistandi’ a’siråså «Àràl àpàt-shi’li’g’i’» dåp àtàli’wshi’ ekolîgiyali’q màshqàlà ta’shwishkå sàl-màqtà. Àràl àpàtshi’li’g’i’ uzàq ji’llàr dàwàmi’ndà Àràl tån’izinåÀ’miwdà’rya ha’m Si’rdà’ryadàn jåtårli mug’dàrdà suw àg’i’pkålmewinin’ àqi’båtinån kålip shi’qti’. Bir wàqi’tlàri’ a’jayi’p ha’mgo’zzàl bîlg’àn Àràl tån’izi bu’gingi ku’ndå derlik quri’p ha’m jîqbîli’p bàràti’rg’àn ko’lgå àylànbàqtà.

1 I. Karimov. «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida». – T.: «O‘zbekiston» NMIU. 1997.

181

Yestå sàqlàn’!

Êåyingi 40 ji’l ishindå Àràl tån’izinin’ ko’låmi 7 ma’rtågå, suwi’ni’n’ ko’låmibîlsà 13 ma’rte àzàydi’.1

Bàr suwdi’n’ dà shîrlàni’w da’råjåsi won yesågå àsi’p kåtti.Òån’iz hàywànlàrdi’n’ jàsàwi’ ushi’n jàràmsi’z bîli’p qàldi’. Na’tiy-jådå bàrli’q hàywànàt ha’m wo’simlik du’nyasi’ àpàtshi’li’qqàushi’ràdi’.

Òi’ni’shli’q ushi’n gu’rås jîli’ndàg’i’ birgå islåsiw. O’zbekistang’a’råzsizliktin’ da’slåpki ku’nlårinån-àq Àwg’ànstàn màshqàlàsi’nshåshiwgå qàràti’lg’àn usi’ni’slàrdi’ àlg’à qîydi’. Islàm Êàrimîv2010-ji’li’ BMShtin’ Bas Assambleyasi’ sessiyasi’nda bul hàqqi’ndàO’zbekistanni’n’ ko’z qarasi’n ja’nå bir ma’rtå bàyan yetti.O’zbekistanni’n’ pikirinshå, shåt ma’mlåkåtlårdin’ a’skåriy ku’shlåriÀwg’ànstàndà ti’ni’shli’q wornàtà àlmàydi’. Àwg’ànstànli’làr wo’zmàshqàlàsi’n wo’zlåri shåshiwi kåråk. Ràwàjlàng’àn ma’mlåkåtlårbîlsà Àwg’ànstàng’à ekînîmikàsi’n tiklåp àli’wi’ ushi’n ja’rdåmko’rsåtiwi tiyis.

O’zbekistan õàli’q àràli’q tårrîrshi’li’q ha’m diniy ekstråmizmgåqàrsi’ gu’råstå Shànõày Birgå islåsiw Sho’lkåmi, Àràl àpàtshi’li’-g’i’ni’n’ ja’nå då tårån’låsiwinin’ àldi’n àli’w boyi’nsha BMShha’m Woràyli’q Àziya ma’mlåkåtlåri månån jàqi’nnàn birgåislåspåktå.

«Bug’an qaramay, biz heshqanday a’skeriy-siyasiy blokqaqosi’lmaymi’z, O’zbekistan aymag’i’nda shet yel a’skeriy baza-lari’ni’n’ jaylasi’wi’na, a’skeriy xi’zmetshilerimizdin’ ma’mleketimizsi’rti’nda boli’wi’na jol qoymaymi’z».1

Sonli’qtan, O’zbekistan Pråzidånti Islàm Êàrimîvti’n’ bàslà-màsi’ månån Woràyli’q Àziyani’n’ bås ma’mlåkåti wortàsi’ndà«Àràldi’ qutqàri’w õàli’q àràli’q qîri’» du’zildi.

Islàm Êàrimîvti’n’ ha’reketleri menen 2010-ji’li’ BMShti’n’ Bàsõàtkåri Pàn Gi Mun Àràl bîyi’nà kåldi. Bas õàtkår Àràl àpàt-

1 Islam Karimov. Wo’tkenlerdi yeslew, kekselerdi qa’dirlew — bizin’ perzentlikwazi’ypami’z. «Xalq so‘zi» gazetasi’. 2015-ji’l. 11-may.

182

shi’li’g’i’ni’n’ àqi’båtlårin wo’z ko’zimånån ko’rdi. Sàpàri’ juwmàg’i’ndàÀràl màshqàlàsi’n shåshiwgå ja’rdåmyetåtug’i’nli’g’i’n bildirdi.

Islàm Êàrimîv BMShti’n’ «Mi’n’ji’lli’q ràwàjlàni’w màqsåtlåri»nåbàg’i’shlàng’àn uluwmà ma’jilisindåji’ynàli’s qàtnàsi’wshi’làri’nà qàrày:«Àràl màshqàlàsi’ — bul sîl rågiîndàjàsàytug’i’n, BMShday àbi’ràyli’sho’lkåmgå u’mit pånån ja’rdåm sîràpmu’raja’a’t yetip àti’rg’àn milliîn-làg’àn àdàmlàrdi’n’ màshqàlàsi’ bîli’pyesàplànàdi’», — dåp ayti’p wo’tti.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ 1999-ji’li’ 16-fevralda – ... .♦ 2001-ji’li’ AQShta ... .♦ 2005-ji’li’ Andijanda ... .


Àqidà — duri’sli’g’i’nà gu’màn tuwdi’rmàstàn, pikir ju’ritpåstån isåniwi làzi’mbîlg’àn qàg’i’ydàlàr.1

Ekîlîgiya — ta’biyatti’, qîrshàg’àn a’tiràpti’ sàqlàw ha’m qîrg’àw.


1. Qàndày ku’shlår insàniyat ti’ni’shli’g’i’nà qa’wip sàlmàqtà?2. Rågiînli’q kålispåwshiliklår ha’m woni’n’ insàniyatqà tuwdi’ri’p àti’rg’àn

qa’wpi hàqqi’ndà ayti’p bårin’.3. Õàli’q àràli’q tårrîrshi’li’qti’n’ insàniyat ti’ni’shli’g’i’nà tuwdi’ri’p

àti’rg’àn qa’wpi hàqqi’ndà nålårdi bilip àldi’n’i’z?4. Diniy àqidàpàràstlàrdi’n’ màqsåtlåri nå ha’m wolàr O’zbekistandà qàndày

ji’nàyatlàr islådi?5. Ekîlîgiya màshqàlàlàri’ni’n’ pàydà bîli’wi’na nålår såbåp bîlg’àn?6. «Àràl àpàtshi’li’g’i’» degenimiz nå ha’m O’zbekistan hu’kimåti woni’n’

àqi’båtlårin azayti’wg’a qàndày jumi’slàrdi’ a’målgå àsi’rmaqta?

1 O‘TIL. – T.: «²çÌÝ». 2006. 1-tom. 126-bet.

O‘zbekistan PrezidentiIslam Karimov ha’m BMShBas xatkeri Pan Gi Mun.

183



52-§. XXI A’SIR — ILIM HA’MRÀWÀJLÀNI’W A’SIRI

Nå ushi’n XXI, a’sir ilim ha’m ràwàjlàni’w a’siri dåpju’rgizilådi? Siz dårlik ha’r ku’ni «ilim» so’zin yesitåsiz. Õîsh,ilim nå wo’zi? Ilim du’nyadàg’i’ bàr bilimlår siståmàsi’. «Ilim»

so’zi worni’nà «pa’n» so’zi då qîllàni’làdi’. Wolàr bir ma’niniàn’làti’wshi’ so’zlår bîli’p yesàplànàdi’. Insàniyatti’n’ pu’tkiltàriyõi’ dàwàmi’ndà ilim ràwàjlàni’p bàrdi’. Insànni’n’ fizikàli’qmiynåtin jån’illåstiriwgå umti’li’wi’ tåõnikà tàràwi’ndà u’lkånàshi’li’wlàr, woylàp tàbi’wlàrdi’n’ pàydà bîli’wi’nà àli’p kåldi.

Yestå sàqlàn’!

Òåõnikà — insànni’n’ miynåtin jån’illåstiråtug’i’n ha’m insàn ushi’n za’ru’rna’rsålårdi jåtårli mug’dàrdà islåp shi’g’àri’wg’à imkàniyat båråtug’i’n màshinà,a’sbàp, quràl ha’m u’skånålår ji’yi’ndi’si’ boli’p tabi’ladi’.

Sonli’qtan, tåõnikà — bul ekskîvàtîrlàr, ha’r qi’yli’ tràktîrlàr,kîmbàynlàr, buldîzårlår, jån’il ha’m ju’k, jîlàwshi’ tàsi’wshi’trànspîrt quràllàri’, sàmîlyot, kîsmosli’q ràkåtàlàr, tålåvizîr,kîmpyutår, elåktrîn yesàplàw màshinàlàri’, intårnåt tàrmàqlàri’ha’m bàsqàlàr.

Regionli’qmashqalalar

ha’m wolardi’n’aqi’betleri

Xali’q arali’qterrorshi’li’q

ku’shleripaydayetken

qorqi’ni’shli’ji’nayatlar

Diniyaqidaparastlik

Ekologiyali’q qa’wip

Maqsetleri Islegenji’nayat-

lari’

Ekologiyali’qmashqala-lardi’n’

payda boli’wsebepleri

Aralapatshi’li’g’i’ni’n’

aqi’betlerinkemeytiw boyi’nsha

islenip ati’rg’anjumi’slar

184

Bir pàyi’tlàri’ a’piwàyi’ bål-kåtpån månån kànàl qàzg’àninsàn kåyin ekskovàtîr månån kànàl qàzà bàslàdi’. Bul insànmiynåtinin’ qa’nshålli jån’illåstirilgånligin, miynåt wo’nim-dàrli’g’i’ni’n’ qànshålli àrtti’ri’lg’ànli’g’i’n bir ko’z àldi’n’i’zg’àkåltirip ko’rin’.

Sàmîlyotlàrsi’z, kîmpyutårlårsiz, uyali’ tålåfînlàrsi’z yakiintårnåtsiz insànni’n’ bu’gingi turmi’si’n ko’z àldi’n’i’zg’à kåltiriwmu’mkin bå? U’lkån tåõnikàlàr insàng’à jår àsti’nàn tînnàlàp jåràsti’ bàyli’qlàri’n qàzi’p àli’wg’à imkàn jàràti’p bårip àti’rg’àni’-ni’n’ guwàsi’si’z. Yaki mådicinà tåõnikàlàri’n àlàyi’q. Bul tàràwdàa’målgå àsi’ri’li’p àti’rg’àn woylap tabi’li’wlàr insàniyatqà nålårdibårmåkte? Da’slep, wol insàn dånåsinin’ kesellångån ha’r tu’rliàg’zàlàri’n, soni’n ishinde, ju’råkti då àlmàsti’ri’w mu’mkinshiliginbårdi. Yamasa qànshàdàn-qànshà nawqaslar õirurgiyali’q opåràciya-làrsi’z yemlånbåktå.

Òåõnikà ràwàjlàni’wi’ såbåpli insàn ha’ttå Àyg’à qîni’wg’àkosmosli’q apparatlardi’ basqa planetalarg’a da ushi’ri’wg’a miyasàrbîldi’. Àdàm bàlàsi’ bulàrdi’n’ ba’rine ilimnin’ ràwàjlàni’wi’ àrqàli’yeristi.

Ilim ha’m texnika ràwàjlàni’wi’ndàg’i’ bundày jåtiskånliklårilimiy-tåõnikà råvîlyuciyasi’ àti’ månån tàriyõqà kirdi. Ilimnin’ràwàjlàni’wi’nà joqari’ itibàr bårgån ma’mlåkåtlår bu’gingi ku’ndåha’r ta’råplåmå ràwàjlàng’àn ma’mlåkåtlårgå àylàndi’. Õàlqi’ bîlsàabadan turmi’s kåshirmåktå.

Du’nya ju’zinde ilim tàràwi’ndà ulli’ woylàp tàbi’wlàrdi’ a’målgåàsi’rg’àn ilimpazlàr õàli’q àràli’q Nîbål si’yli’g’i’ ha’m milliysi’yli’qlàr månån si’yli’qlanbaqta. Ilim-bilim XXI a’sirdå XX a’sirgåqàràg’àndà ju’da’ tåz pa’t pånån ràwàjlànbaqtà. Bunnàn bi’lày dàma’mlåkåttin’ ekînîmikàli’q ku’sh-qu’diråtin, yertån’gi ku’ninha’m ta’g’dirin ilim-bilimnin’ ràwàjlàni’wi’ shåshådi. Êîmpyutårja’rdåmindå u’lkån ko’låmli mag’luwmatlàr jàràti’w, ji’ynàw,sàqlàw, qàytà islåw ha’m wolàrdi’ jåtkårip båriw a’piwàyi’ jàg’dàyg’ààylàni’p qàldi’. Ma’sålån, kîmpyutårdin’ bir g’ànà kishkåntàyflåshkàsi’n àli’n’. Wog’àn pu’tin bàsli’ birnåshå wonlàg’àn, ju’z-lågån kitàplàrdi’ ha’m mag’luwmatlàrdi’ qa’lågån mug’dàrdàjàylàsti’ri’w mu’mkin.

185

Àdàmlàr wolàrdàn qa’lågån jårdå pàydà-lànà àlàdi’. Sonli’qtan àõbîrît (õàbàr) tåõnî-lîgiyalàri’ bàrg’àn sàyi’n i’qshàmlàsi’p bàr-màqtà. Òåõnîlîgiyalàrdi’n’ bundày i’qshàmlà-si’wi’ nànîtåõnîlîgiya (milliàrdti’n’ bir bo’-lågi) dåp àtàlàdi’. Wol yen’ zàmànàgo’y tåõ-nîlîgiya bîli’p, wol barli’q õàbàr quràllàri’nkishiråytiwgå imkàn bårådi. Na’tiyjådå,kålåshåktå ha’mmå wa’zi’ypàlàrdi’ wori’nlàyàlàtug’i’n kîmpyutårlår qîl sààti’ni’n’ u’lkånli-gindåy-àq bîlàdi’. Sînli’qtan, barli’q tàràwlàrdà qîllàni’làtug’i’na’sbàp-u’skånålårgå sàrplànàtug’i’n màtåriàllàr shi’g’i’ni’ kåskinkåmåymåktå. Nànîtåõnîlîgiya tàràwi’ndà jàràti’lg’àn woylaptabi’li’wlardi’ islåp shi’g’àri’w, mådicinà, ekîlîgiya, àviàciya,ràdiîtåõnikà ha’m bàsqà ko’plågån a’hmiyåtli tàràwlàrdà jîqàri’na’tiyjålilikti ta’miyinlåmåktå.

Bunnàn shi’g’àtug’i’n juwmàq sîndày, ilimgå umti’li’w jîg’àlsà,ilim ràwàjlànbàydi’. Ilim-bilim ràwàjlànbàsà, ma’mlåkåttin’ kålå-shågin ko’z àldi’nà kåltiriw qi’yi’n.

Sînli’qtan, XXI a’sirdå ilimnin’ jåtiskånliklåri ma’mlåkåtlårràwàjlàni’wi’ni’n’ bàs faktori’ bîli’p qàlàdi’. Sîni’n’ ushi’n dà XXIa’sir — ilim ha’m ràwàjlàni’w a’siri dåp ju’rgizilådi.

Wo’zin’izdi si’nan’♦ Ilim bul — ... .♦ Òåõnikà — ... ..

«Êu’sh — bilim de woy-pikirdå». Bul hikmåtli so’zlårPråzidåntimiz Islàm Êàrimîvqà tiyisli. Bul hikmåttågi «Ku’sh» so’ziO’zbekistanni’n’ màqsåti kålåshåktå du’nyani’n’ ràwàjlàng’àn,puqàlàri’ bîlsà ti’ni’sh, pa’rawàn jàsàp àti’rg’àn ma’mlåkåtlårqàtàri’nàn wori’n àli’w yekånligin àn’làtàdi’.

«Bilim» so’zi bul ulli’ màqsåtlårdin’ ju’zågå shi’g’i’wi’ndàma’mlåkåtimizdå ilimnin’ qànshålli jîqàri’ ràwàjlàni’wi’nà bàylà-ni’sli’g’i’n àn’làtàdi’. «Woy-pikir» so’zi bîlsà ma’mlåkåttå qa’nigåkàdrlàrdi’n’ zàmànàgo’y ilimdå tîplàng’àn jîqàri’ da’råjådågi

Nobel si’yli’g’i’laureati’ medali’.

186

bilimlårdi tårån’ wo’zlåstirip àli’w-làri’, wo’zlåri då du’nya iliminin’ rà-wàjlàni’wi’nà mu’nasip u’lås qîsi’wza’ru’rligin bildirådi.

O’zbekistan du’nyani’n’ ràwàj-làng’àn, puqàràlàri’ pa’rawàn jàsày-tug’i’n ma’mlåkåtinå àylàni’wi’ ushi’nbarli’q imkàniyatlàrg’à iyå. Atapaytqanda, ma’mlåkåtmiz jåràsti’ ha’mjåru’sti bàyli’qlàri’nà bày. Òa’biyiy

shàràyati’ ju’da’ qîlày. Jåri wo’nimdàrli’, quyashli’ ku’nlåri ko’pu’lkå. Biràq, ma’mlåkåttin’ jîqàri’ da’råjådå ràwàjlàng’ànma’mlåkåtkå àylàni’wi’ ushi’n bulàrdi’n’ wo’zi jåtårli yemås. Bul,yen’ da’slep, ilimnin’ qànshålli da’råjådå ràwàjlàni’wi’nà bàylà-ni’sli’. Ilim ràwàjlànbày turi’p, u’lkån ma’mlåkåt quri’p bîlmàydi’.

Yekinshidån, qa’nigelerdin’ ilimnin’ jetiskånliklårin wo’ndiriståwo’z minnåtinå, wa’ziypàsi’nà qànshålli sàp hu’jdàn månån qàtnàsjàsàwi’nà bàylàni’sli’.

Buni’ di’qqàt pånån woqi’n’!

Yapîniya ha’m Qubla Êîråyani’n’ bizlårdågidåy u’lken ta’biyiy bàyli’qlàri’bàrmà? Jîq. Låkin, du’nya ju’zinin’ yen’ àldi’ng’i’ tåõnîlîgiyasi’ minå, usi’ma’mlåkåtlårdå jàylàsqàn.

Islàm Êàrimîv.

Sîni’n’ ushi’n dà O’zbekistan ma’mlåkåti yelimizde ilimnin’õi’zmåtkårlårine — ilimpazlàrg’à na’tiyjåli islåwi ushi’n za’ru’rshàràyatlàr jàràti’p båriwdi tiykàrg’i’ wa’zi’ypàlàrdàn biri dåpyesàplàydi’.

G’a’råzsizlik ji’llàri’ndà O’zbekistan Ilimlår akàdåmiyasi’ni’n’hàqi’yqi’y ilim woràyi’nà àylàni’wi’ ushi’n ko’p jumi’slàr a’målgåàsi’ri’ldi’. Pråzidånt Islàm Êàrimîv Ilimlår àkàdåmiyasi’ àli’mlàri’månån birnåshå ma’rtåbå ushi’ràsti’. Àkàdåmiyani’n’ jumi’sna’tiyjåligin àsi’ri’wg’à qàràti’lg’àn hu’kimåt qàràri’ dà qàbi’lyetildi.

Zamanago’y kolledj.

187

Sîni’n’ månån birgå ilimpàzlàrdi’n’ du’nya ju’zi iliminin’jåtiskånliklårinån tîli’q õàbàrdàr bîli’wi’nà dà u’lkån a’hmiyåtbårildi. Bul ma’sålådå ha’rbir ilimpazdi’n’ shet tilin puqta biliwiõîshàmåtlånbåktå.

1997-ji’li’ Råspublikàmi’zldà «U’mit» qîri’ du’zildi. Bunnàngo’zlångån màqsåt — tàlàntli’ jàslàrdi’ tàn’làp àli’p, wolàrdi’n’ shåtyellårdå woqi’wi’n qîllàp-quwàtlàw yedi. Êåyinnen «Istådîd»(tàlànt) dåp àtàli’wshi’ O’zbekistan Råspublikàsi’ Pråzidåntinin’qîri’ du’zildi. Jàslàrdi’ shåt yellårdå woqi’ti’w àrqàli’ du’nya ju’zita’jiriybåsin u’yrångån, jîqàri’ bilimli qa’nigålår sàni’ni’n’ ko’båyi-winå yerisildi. Jîqàri’ woqi’w wori’nlàri’ndà ilimnin’ ha’r tu’rlitàràwlàri’n jåtik iyålåp àti’rg’àn, ilim-izertlew jumi’slàri’n àli’pbàri’p àti’rg’àn yen’ bilimli studentleri ha’m jàs ilimpàzlàr wo’zbag’dari’ boyi’nsha O’zbekistan Prezidenti stipåndiyasi’, «Nàwàyi’,Båruniy» ha’m «Êàmîlît» stipåndiyalàri’n àli’wg’à miyasàrbîlmàqtà. Hu’kimåtimiz ilim ha’m texnika tàràwi’ndà u’lkånjàn’àli’qlàrdi’ a’målgå àsi’ri’p àti’rg’àn ilimpàzlàrdi’ da si’yli’qlàwushi’n O’zbekistan Råspublikàsi’ Ma’mlåkåtlik si’yli’g’i’nsho’lkåmlåstirdi.

Qi’sqà wàqi’tlàr ishindå O’zbekistanda ilimnin’ ràwàjlàni’wi’ndàdu’nya ju’zinin’ yen’ àldi’ng’i’ ma’mlåkåtlårinin’ birinå àylànà-tug’i’ni’nà håsh gu’màn jîq. Bundà bîlsà, a’lbåttå, sizlårdin’àyri’qshà bàhàlàrg’à woqi’wi’n’i’z u’lkån a’hmiyetke iye.

Òàriyõi’y shaxs ha’m àtàmàlàrdi’n’ màzmuni’n bilip àli’n’

Àlfråd Nîbål — shvåciyali’ woylàp tàbi’wshi’, du’nyadà birinshi bîli’p dinàmit(jàri’li’wshi’ zàt) woylàp tàpqàn. Wo’liminån àldi’n wo’z bàyli’qlàri’ yesàbi’nànõàli’q àràli’q si’yli’q sho’lkåmlåstiriwdi wa’siyat yetkån.

Stipåndiya — jîqàri’ woqi’w wori’nlàri’ studåntlårinå bålgilångån ta’rtiptå ha’ràydà to’låp bàri’làtug’i’n pul.

Ilimiy-tåõnikàli’q råvîlyuciya — ilim ha’m tåõnikà tàràwi’ndà tu’pkilikliwo’zgårislår.

188

PÀYDÀLÀNI’LG’ÀN A’DÅBIYATLÀR

1. Karimov I.A. «Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch». — T.: «O‘zbekiston»NMIU. 2008.

2. Karimov I.A. «Amir Temur — faxrimiz, g‘ururimiz». — T.: «O‘zbekiston»NMIU. 1998.

3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: «O‘zbekiston» NMIU. 2014.

4. Èâàíèí M. «Èêêè áóþê ñàðêàðäà». — T.: «Fan» nashriyoti. 2000.

5. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. — T.: «²çÌÝ». 1–12-jildlar. 2002–2005.

6. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. — T.: «²çÌÝ». 1–5-jildlar. 2006–2007.

7. Mahkamov A. Rasmlarda Vatan tarixi. – T.: «Cho‘lpon» nashriyoti. 1996.

8. «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi xalqaro Konvensiya. – T.: «Adolat» nashriyoti.1991.

9. «O‘zbekiston Respublikasining davlat ramzlari to‘g‘risida»gi qonuni. — T.:«O‘zbekiston» NMIU. 2012.

10. Q. Rajabov va boshq. O‘zbekiston tarixining eng asosiy sanalari». — T.:«O‘zbekiston» NMIU. 2012.

11. Q. Rajabov va boshq. Jahon tarixining muhim sanalari. – T.: «Sharq»NMAK. 2011.

189

MAZMUNI’

Êirisiw: Tàriyõi’y wo’tmishsiz kålåshåk jîq. ................................................................3

I b a p . Tariyx pa’ni neni u’yretedi?

1-§. Òàriyõi’y deråklår ..................................................................................................72-§. Kalendarlar tàriyõi’nàn ........................................................................................93-§. Òàriyõtà ji’l yesàbi’ .............................................................................................. 124-§. Du’nya ju’zi kàrtàsi’ni’n’ tàriyõi’ ......................................................................... 15

I I b a p . Yen’ a’yyemgi da’wirlerde du’nya ju’zi xali’qlari’

5-§. Yen’ a’yyåmgi àdàmlàr ha’m wolàrdi’n’ jàsàg’àn jårlåri ...................................... 196-§. A’yyemgi àdàmlàrdi’n’ turmi’s ta’rizi ................................................................ 227-§. Arxeologiya tariyxi’nàn ........................................................................................ 25

I I I b a p . Adamzat ma’deniyati’ni’n’ qa’liplesiwi

8-§. Jàrtàstàg’i’ su’wråtlår ........................................................................................... 289-§. Jàzi’w — adamzatti’n’ ulli’ woylap tabi’wlari’ ..................................................... 3110-§. «Avesto» — ata-bàbàlàri’mi’z jàràtqàn tun’g’i’sh tàriyõi’y jàzbà dåråk ................ 3511-§. Muzeyler ........................................................................................................... 38

I V b a p . Da’slepki civilizaciyalar, qalalar ha’m ma’mleketler

12-§. Evropa ha’m Àmårikàdàg’i’ da’slåpki civilizàciyalàr .......................................... 4213-§. A’yyåmgi qalalardi’n’ payda bîli’wi’ .................................................................. 4614-§. Du’nya ju’zinin’ a’yyåmgi ma’mlåkåtlåri ........................................................... 5015-§. A’yyåmgi du’nyani’n’ jåti ka’ramati’ ................................................................. 5216-§. O’zbekistan aymag’i’ndag’i’ a’yyåmgi ma’mlåkåtlår ......................................... 56

V b a p . Sawda ha’m baylani’s

17-§. Òån’gålår — tariyx guwasi’ ................................................................................. 6018-§. Sawda jîllari’ ...................................................................................................... 6319-§. Jan’a tån’iz sawda jîllari’ni’n’ ashi’li’wi’ ............................................................. 6720-§. Islåp shi’g’ari’w tåxnikasi’ni’n’ payda bîli’wi’ ................................................... 7021-§. Òranspîrt qurallari’ni’n’ woylap tabi’li’wi’ ....................................................... 7322-§. Baylani’s qurallari’ni’n’ woylap tabi’li’wi’ ........................................................ 77

190

V I b a p . Watani’mi’zda ha’m Evropada ilimnin’ rawajlani’wi’

23-§. Ìåktåp — bilim woshag’i’ .................................................................................. 8124-§. Jurti’mi’zdi’n’ ulli’ woyshi’llari’ ........................................................................ 8625-§. Mi’rza Ulug’bek ha’m woni’n’ akademiyasi’ ....................................................... 9026-§. Jurt abadanshi’li’g’i’, a’debiyat ha’m ko’rkem-wo’ner ........................................ 9327-§. Evropadag’i’ ilimiy ashi’li’wlar ......................................................................... 9728-§. Tu’rkstan ag’arti’wshi’lari’ ............................................................................... 100

V I I b a p . Azatli’q ushi’n gu’resken qaharmanlar

29-§. Tumaris ha’m Shi’raq yerligi .......................................................................... 10430-§. Spitamånnin’ qaharmanli’g’i’. ......................................................................... 10731-§ Àrablarg’a qarsi’ xali’q azatli’q gu’råsi .............................................................. 11032-§. Jalaliddin Ìangubårdi xalqi’mi’zdi’n’ milliy qaharmani’ ................................ 11333-§. Sahi’pqi’ran Àmir Tåmur ............................................................................... 11734–35-§. Rossiya imperiyasi’ ha’m sovet kolonizatorli’g’i’ ........................................ 120

V I I I b a p . O’zbekistanni’n’ a’yyemgi qalalari’, tariyxi’y yestelikleri

36-§. O’zbekistanni’n’ tariyxi’y qalalari’ ................................................................. 12537-§. O’zbekistan paytaxti’ Tashkånt — 2200 jasta ................................................... 13038–39-§. O’zbekistanni’n’ tariyxi’y arxitåkturali’q yeståliklåri ................................. 135

I X b a p . Insaniyat tariyxi’ndag’i’ ja’ha’n uri’slari’

40-§. Birinshi ja’ha’n uri’si’ ..................................................................................... 14041-§. Birinshi ja’ha’n uri’si’ ha’m Tu’rkstan ............................................................ 14342-§. Yekinshi ja’ha’n uri’si’ .................................................................................... 14643-§. Gitler Germaniyasi’ u’stinen yerisilgen jen’iske O’zbekistanni’n’ qosqan u’lesi ................................................................................................... 150

X b a p . Ja’ha’nde ti’ni’shli’q ha’m birge islesiw ushi’n gu’res

44-§. Birlesken Milletler Sho’lkemi (BMSh) .......................................................... 15445-§. BMSh ha’m du’nya ju’zi balalari’ .................................................................... 158

X I b a p . O’zbekistan g’a’rezsiz rawajlani’w joli’nda

46-§. O’zbekistan g’a’rezsizliginin’ qolg’a kirgiziliwi ................................................. 16147-§. O’zbekistan ekonomikasi’ndag’i’ jetiskenlikler ................................................. 16548-§. Ruwxi’y ha’m ag’arti’wshi’li’q jaqtan jetilisiw ................................................. 16949-§. O’zbekistan ha’m du’nya ju’zi .......................................................................... 174

X I I b a p . Du’nya ju’zi xali’qlari’ XXI a’sirde

50–51-§. Du’nya ju’zi qa’wipsizliginå qa’wip......................................................... 17852-§. XXI a’sir — ilim ha’m ràwàjlàni’w a’siri .......................................................... 183Paydalani’lg’an a’debiyatlar.................................................................................188

191

Usmon Toshpo‘latovich JO‘RAYEV,

Qamar USMONOV,

Adham Yarashboyevich NURQULOV,

Gulira’no Usmonovna JO‘RAYEVA

TARIXDAN HIKOYALARUmumiy o‘rta ta’lim maktablarining

5-sinfi uchun darslik

(Qoraqalpoq tilida)

2-nashri

Awdarmashi’ M. Ni’zanovRedaktor S. Aytmuratova

Ko’rkemlik redaktor Jahongir BadalovTexnikali’q redaktor Yelena Tolochko

Korrektor E. DawletbaevaOperator G. Serimbetova

Liñenziya nomeri AI ¹ 163. 09.11.2009. Basi’wg’a 2015-ji’l 22-iyunda ruxsat yetildi.Wo’lshemi 70x901/16. Tayms garniturasi’. Kegli 12. Sha’rtli baspa tabag’i 12,0. Yesàpbaspa tabag’i’ 11,71. Sha’rtnama ¹ 45—2015. Tiraji’ 9771 nusqada bàsi’ldi’. Buyi’rtpa¹ 15–276.

O’zbekistan baspaso’z ha’m xabar agentliginin’ Sholpan ati’ndag’i’ baspa-poligrafiyali’qdo’retiwshilik u’yi. 100129, Òàshkent, Nawàyi’ ko’shesi, 30.Telefon: (371) 244-10-45. Faks (371) 244-58-55.

O’zbekistan baspaso’z ha’m xabar agentliginin’ «O‘zbekiston» baspa-poligrafiyali’qdo’retiwshilik u’yinde baspadan shi’g’ari’ldi’. 100129, Òàshkent, Nawàyi’ ko’shesi, 30.

Jurayev, U.Tariyxtan gu’rrin’ler: uluwma worta bilim beriw mekteplerinin’

5-klasi’ ushi’n sabaqli’q /U. Jurayev [ha’m basqa.]; arnawli’ redaktorO. Mawlenov. – T.: Sholpan ati’ndag’i’ BPDU’, 2015 – 192 b.ISBN 978-9943-05-739-5

UOÊ: 372.893=512.121(075)KBÊ 63.3(5O‘zb-6Kar)ya72

J96

1-qosi’msha

Ijarag’a berilgen sabaqli’qti’n’ jag’dayi’n ko’rsetetug’i’n keste

Sabaqli’q ijarag’a berilip, woqi’w ji’li’ aqi’ri’nda qaytari’p ali’ng’anda joqari’dag’i’keste klass basshi’si’ ta’repinen to’mendegi bahalaw wo’lshemlerine

tiykarlani’p tolti’ri’ladi’

Jan’a

Jaqsi’

Qanaat-landi’rarli’

Qanaat-landi’rarsi’z

Sabaqli’qti’n’ birinshi ret paydalani’wg’a berilgendegi jag’dayi’

Muqabasi’ pu’tin, sabaqli’qti’n’ tiykarg’i’ bo’liminen aji’ralmag’an. Barli’qbetleri bar, ji’rti’lmag’an, betleri almasti’ri’lmag’an, betlerinde jazi’w ha’msi’zi’qlar joq.

Muqaba jelingen, bir qansha si’zi’li’p, shetleri qayri’lg’an, sabaqli’qti’n’tiykarg’i’ bo’liminen ali’ni’p qali’w jag’dayi’ bar, paydalani’wshi’ ta’repinenqanaatlandi’rarli’ qa’lpine keltirilgen. Ali’ng’an betleri jelimlengen, ayi’ri’mbetlerine si’zi’lg’an.

Muqabag’a si’zi’lg’an, ji’rti’lg’an, tiykarg’i’ bo’limnen aji’ralg’an yamasapu’tkilley joq, qanaatlandi’rarsi’z won’lang’an. Betleri ji’rti’lg’an, betleritoli’q yemes, si’zi’p, boyap taslang’an. Sabaqli’qti’ tiklew mu’mkin yemes.

Woqi’wji’li’

Sabaqli’qti’n’ali’ng’andag’i’

jag’dayi’

Klass basshi’si’-ni’n’ qoli’

Sabaqli’qti’n’tapsi’ri’lg’an-dag’i’ jag’dayi’

Klass basshi’si’-ni’n’ qoli’

Woqi’wshi’ni’n’ati’,

familiyasi’

1.

2.

3.

4.

5.

6.

T.s.

TAZA TAR 1-59-bet · 2018. 9. 8. · yaki pîyåzddàn tu’skån wàqi’tlàri’ndà dizå...

Documents

Transcript of TAZA TAR 1-59-bet · 2018. 9. 8. · yaki pîyåzddàn tu’skån wàqi’tlàri’ndà dizå...