4

Unibertsoa

Unibertsoaren sorrera eta eguzki-sistemaTamainaz eskerga da unibertsoa, segur aski infinitua, baina adin mugatua du; ez da betidanik existitu. Azken neurketen arabera, 13.700 milioi urte inguru ditu. Ez du beti izan gaur egun duen itxura, eta etorkizunean ere aldatu egingo da. Unibertsoa ez da egonkorra, hedatu egiten da, espazio-denbora egitura hedatu egiten delako; hala, bertan dauden galaxia eta bestelako egiturak elkarrengandik urrunarazten ditu unibertsoak. Hala ere, hedapena oso eskala handian da nabarmena; eskala txikiagoan, grabitatearen eragina da nagusi.

Unibertso behagarriaUnibertso behagarria zera

da: gugan eragina izan dezakeen zein guk eragina izan dezakegun unibertsoaren esparrua. Unibertso behagarriaren gaur egungo itxuraren nahikoa ikuspegi osatua eskaintzen du zientziak; hala ere, ikuspegi horren elementuetako batzuk, materia eta energia iluna kasu, erabat ezezagunak zaizkigu. Itxura horren deskribapena egiteko irizpidetzat hurbiltasuna erabiltzen badugu, lehenengo aipatu beharreko astroak eguzki-sistemakoak ditugu.

Sistema horretan, jakina, Eguzkia da nagusi, baina badaude planetak, sateliteak eta asteroideak ere. Batez beste, Lurra Eguzkitik 1,496·1011 m-ra dago. Distantzia horri unitate astronomiko (AU) deitzen zaio. Azken planeta, Neptuno, 30,1 AU-ra dago, baina eguzki-sistema ez da han bukatzen. Neptunoren orbitatik harago dago, 50 AU arte (batzuen ustez, muga hori 100 AU-ra ere irits liteke), Kuiperren gerrikoa. 100.000 asteroide baino gehiago daude asteroide-gerrikoan, eta handienek ehunka kilometroko diametroa dute. Pluton, bera ere, Kuiperren gerrikokoa da, eta hura baino handiagoa den beste planeta nano bat ere aurkitu da inguruetan, Eris. Uste denez, milaka eta milaka gorputz daude Kuiperren gerrikoan, hasi planeta nanoen tamaina dutenekin, eta kilometro gutxiko diametroa dutenetaraino. Asteroide-gerrikotik kanpo ere, badira beste gorputz txiki eta kometa batzuk.

Orain arte aipatu ditugun gorputzak ez dira espazio erabat hutsean higitzen. Planeta arteko espazioa ez dago erabat hutsik. Eguzkia, argiaz gain, etengabe ari da zatiki kargatuak igortzen, elektroiak eta protoiak nagusiki, eguzki-haize deitzen dena, alegia. Zatiki horiek, izarrarteko materiak inguratzen duen burbuila elipsoidal antzeko bat sortzen dute. Burbuila hori, heliosfera, Eguzkiarekin batera izarrartean higituz doanez, muga Eguzkitik gertuago du haren higiduraren noranzkoan.

GalaxiaGalaxia izarrez eta izarrarteko hauts eta gasez osatutako multzo bat da, bere kohesioa grabitazio-indarrek bermatua duena. Itxurari erreparatuz, galaxiak hiru motatan sailkatzen dira: kiribilak, eliptikoak eta irregularrak.

Eguzkia

1 AU 101 AU 102 AU 103 AU 104 AU 105 AU 106 AU

Oorten hodeia

K u i p e r r e n g e r r i k o a

heliosfera izarrarteko ingurunea

Hodei Lokalaren ertza

G Hodeiarenertza

Alpha CentauriLu

rra

Mar

teas

tero

ide-

gerri

koa

Jupi

ter

Satu

rno

Nept

uno

Plut

on helio

paus

a

arku

-fron

tea

bala

ztat

ze-fr

onte

a

hidr

ogen

o-ho

rma

Galaxia kiribilek edo espiralek disko zirkularren itxura dute, eta erdialdean gune esferiko bat izaten dute, erradioa diskoaren lodiera baino pixka bat handiagoa duena. Diskoan, forma kiribileko besoak izaten dituzte (horregatik izena); haietan, izarren kontzentrazioa askoz ere handiagoa da besoen artean baino. Andromeda galaxia (argazkian) edo Esne Bidea bera galaxia kiribilak dira, eta disko nabari baten barnean egitura kiribila erakusten dute. Galaxia kiribilen masa Eguzkiarena halako milaren eta bilioi baten artekoa da.

Galaxia eliptikoek, errugbiko baloiaren antzera, elipsoide-itxura izaten dute, baina aldaera ugarirekin: ia esferikoak dira batzuk, eta lentikularrak besteak. Halako galaxietan, izarrarteko materia gutxiago izaten da kiribiletan baino, eta izarren kontzentrazioa handiagoa da. Galaxia eliptikoen masa kiribilenen hamarrenaren eta hamarkoitzaren artekoa da.

Galaxia irregularrak, forma definitua ez dutenak, aurreko mota bietakoak baino askoz ere gutxiago dira, baita txikiagoak ere. Galaxia irregularren masa kiribilena halako hamar eta ehun artekoa baino ez da.

16

Lurra | sumendiakLur barneko arrokak urtzean sortutako galdatuen, gasen eta, batzuetan, magmatikoak ez diren materialak Lurraren gainazalera irteten diren puntua da sumendia. Irteera-puntu hori urpean ere egon daiteke.

Materia hori modu efusiboan irten daiteke gainazalera (erupzio bolkanikoa) —hots, jario likido koherente gisa (laba-kolada)—, edo leherketen bitartez —gasen espantsioak abiadura handiarekin (< 100-600 m/s) jaurtitzen ditu laba-zatiak (piroklastoak), altuera desberdineko (< 55 km) erupzio-zutabeak eratuz—.

Magma (Lurraren barneko arrokak urtzetik sortutako tenperatura altuko, 600-1.200 °C-ko, galdatua) Lurraren gainazaletik isurtzen denean, laba deitzen zaio, eta gainazaleko magma-irteerari erupzio bolkanikoa. Azken hori bide koniko baten bitartez garatzen da erupzio zentraletan, eta gainazalaren ebaketarekin zulo zirkular bat marrazten du. Arrakala-erupzioetan dike baten bitartez izaten da, eta gainazalarekin ebaketa edo haustura linearra edo zirkularra definitzen du; hala ere, arrakala-erupzioak, denborarekin (ordu edo egun batzuen buruan), erupzio zentral bilakatzen dira.

Sumendi batek historian zehar erupzioak izan baditu, sumendi aktiboa dela esaten da, eta, horrela ez bada, sumendi ez-aktiboa. Hala ere, normalean sumendi aktiboek etenkako jarduera izaten dute, eta erupzioak atsedenaldiekin txandakatzen dituzte. Erupzioen arteko denbora-tartea konstantea da, eta tarte horri itzultze-periodoa deitzen zaio. Sumendi baten itzultze-periodoa ezagutzeak etorkizuneko erupzioak noiz izango diren iragartzen lagundu dezake.

Erupzioan dauden sistema bolkanikoetan, honako elementu hauek bereiz daitezke:

erupzio-zutabea

luiziatefra

domoa

magma

kolada piroklastikoa

erupzio-hodeia

gasa

euri azidoa

laharra

laba-kolada

kolada piroklastikoa

ganbera magmatikoa

haize nagusia

kraterra

tximinia

Galdara: sumendiaren gainean kokatutako zabalera handiko (diametroa > 1,5 km) eta oin lauko sakonune ia zirkular bat da, horma oso bertikalez mugatuta dagoena. Sakonune horren sorrera magma kanporatzearekin lotuta dago; magma-bolumen handi bat irteten denean, ganbera magmatikoaren sabaiko arrokak beherantz mugi daitezke failen bidez, egotzitako magmek utzitako hutsunea betetzeko.

Ganbera magmatikoa: lurrazalaren azpiko eskualdea, sumendiek isurtzen dituzten magma mugikorren gordailu.

Zutabe eruptiboa: gas-fase jarraitua (batik bat, H2O eta CO2), barreiatutako piroklastoak biltzen dituena (laba-zatiak, laba solidotzetik sortutako beirak eta mineralak, eta arroka-zatiak) eta leherketa-erupzioetan irekigunearen gainetik atmosferarantz zuzenean abiatzen dena.

Eraikin bolkanikoa: erupzio bolkanikoetan jaurtitako materialek irekigunearen inguruan altxatutako erliebea; oro har, itxura konikoa hartzen du (kono bolkanikoa), eta altuera askotarikoa izan daiteke: hamarka metro batzuetatik milaka metrora.

Kraterra: eraikin bolkanikoaren gaineko tamaina txikiko sakonunea (diametroa < 1,5 km), oina laua duen kaiku baten itxurakoa; sakonune hori erupzio bolkanikoetan gertatutako leherketen eraginez sor daiteke (leherketa-kraterra) edo eraikin bolkanikoaren sabaia hondoratzetik (hondoratze-kraterra).

Tximinia: magmak ganbera magmatikotik gainazalera abiatzeko hartzen duen bidea. Irekigunea: laben irteera-zuloa edo arrakala, Lurraren gainazalean kokatuta dagoena.

Laba-kolada: arroken galdatzetik sortutako masa likido koherentea; askotan, arroka-zatiak, bakuoletan kontzentratutako gai lurrunkorrak eta likidotik zuzenean kristaldutako mineralak biltzen ditu, eta Lurraren gainazaletik isurtzen da erupzio efusiboetan.

Kolada piroklastikoak: solidotutako laba (bitroklastoak) eta arroka-zatiak gasekin batera nahastuta sortzen dituzten olde beroak (100-600 °C); sumendien magaletatik behera mugitzen dira lur-arrasean, abiadura handiarekin (100 km/h edo gehiago).

38

BERINGITSASOA

TIMORKOITSASOA

BISMARCKITSASOA

SALOMONITSASOA

I P A R

B A R E A

ARAFURA ITSASOA

KARAITSASOA

I T S A S O

ZURIA

EKIALDEKO

SIBERIAKO

ITSASOA

OKHOTSKEKOITSASOA

B A R E N T S

I T S A S O A

ITSASO BELTZA

I N D I A K O

O Z E A N O A

ARABIAKOITSASOA

ITSASOG

ORRIA

KASPIA RI T S A S O A

ANDAMANGO

ITSASOA

HEGOTXINAKOITSASOA

EKIALDEKOTXINAKOITSASOA

ITSASOHORIA

JAPONIAKOITSASOA

SULUKOITSASOA

CELEBESKOITSASOA

JAVAKO ITSASOA BANDAKOITSASOA

FILIPINETAKO ITSASOA

Torresitsasartea

Yorklum.

Adengo golkoa

Janako golkoa

Oleniokekogolkoa

Anadyrkogolkoa

Txaunbadia

Navarinlurmuturra

Oliutorski lum.

Lopatka lum.

Elisabet lurmuturra

Aniva lum.

Xelikhovgolkoa

Oliutorskibadia

Gizhigabadia

Sakhalingogolkoa

Karagin

golkoa

Azovekoitsasoa

J a v a k o f o s a

Persiar golkoa

Bengalakobadia

Omango golkoa

Thailandiakogolkoa

De Long itsasartea

Kresta badia

Penzhinabad

ia

Taui badia

Tatari

ako i

tsasa

rtea

La Perouse itr.Aniva badia

Lena ibaiarendeltaKhatangakogolkoa

Jeniseiko gol.

Ob

golk

oaBaidaratabadiaKara

itsasartea

Txexa

badia

Luzon itsasartea

Jelanijalurmuturra

Kanin Noslurmuturra

Berin

g itsa

sarte

a

Prince lum.

Dejne

vlum

.

A l e u t i a r r a k

Agalega uharteak

MahéAlmiranteak

Providence uharteakFarquharCosmoledo

ZanzibarPemba

Lakshadweepuhartedia

Sokotora

Masira uha.

Diego Garcia uha.

Addu atoloia

MaleatoloiaAri atoloia

Minicoy uha.

Txagosuhartedia

Christmas uha.Cocos uharteak

Honshu uha.

Cheju uha.

Kyushu uha.Shikoku

Hokkaido uha.

Ryukyu uharteak

Hainan uha.

Paraceluharteak

Java uha.

Sumatra uha.

Bali uha.

Lombok uha.

Sumbawa uha.

Sumba uha.

Flores uha.Timor

uha.

Buruuha.

Sula uha.

Celebes /Sulawesi

Mol

ukak

Borneo uha.

Seram uha.

Tanimbar uha.

Aruuharteak

Ginea Berria

Siberut uha.

Nias uha.

Simeulueuha.

Andamanuharteak

Nicobar

Sakhalinuhartea

Nova

iaZe

mlia /Ze

mbla Berria

Kolguiev uha.Vaigatxuhartea

Kotelny uha. SiberiaBerria

De Long uharteak

Hartzenuhartea

Aion uha.

Lyakhovuharteak

Siberia Berriko uharteak

Begitxev uha. Stolbovoiuha.

Belkovski uha.

Wrangel uha.

Gobernadorearenuharteak

Beringuha.

Medni uha.

Near uha. Rat uha.

Karagin uha.

Xantar uha.

K ur i l a

k

K a r o l i n a k

Mi

kr

on

e

si

a

M e l a n e s i a

Salomon Uharteak

Irlanda Berria

Mar

iana

k

Santa CruzLouisiade uha.

Bougainville

Melville uha.Wessel uha.

BretainiaBerria

Guam uha.Saipan uhartea

Ralik uharteak

Ratak uharteak

Wake uha.

Luzongo uhartea

Palawan uha.

Mindanao uha.

Samar uharteaNegros

uha.

Panay uha.

Mindoro

Sulu uhartedia

Anzhu uharteak

Nordenskiöld uhd.

ArktitxeskogoInstitutauhartea

Sibiriakov uha.Bely uha.

Mezhduxarski uha.

Natuna

BangkaBelitunguha.

St Matthewuha.

Nunivakuhartea

San Laurendiuhartea

Andreanof uharteak

Izu uhartedia

Bonin uharteak

Minamitori uhartea

Sumendi-uharteak

Brahmaputra

Mekong

Nu

Yangzi / Ibai Urdina

Krishna

Godavari

Mahanadi

Ganges BrahmaputraIndus

Indus

Sutlej

Tigris

Eufrates

Irtyx

Ixim

Amur

Aldan

Aldan

Lena

Vitim

Lena

LenaLena

Jana

Amur

TunguskaHarr itsua

Tunguska Beherea

Tunguska Beherea Viliui

Viliui

OleniokKotui

Piasin

a

Ob

Ob

Irtyx

Kama

Petxora

Mezen

Sukhona

Kolym

a

Indigi

rka

Indigirka

Kolyma

Selenge

KerulenDzavhan

Anadyr

Jenisei

Jenisei

Tobol

Volga

Don

Narmada

NiloNilo Urdin a

Ibai HoriaIbai H

oria

Omolon

Alazeia

Maia

Khatanga

Kheta

Oleniok

Uda

Xilka

Olekma

Ural

Tarim

DnieperAtbara

Suezko kanala

Shebele

Zeia

Ipar Dvina

Amu Daria

Irawad

i

Isik ain.

Balkhaxaintzira

Aralits.

Kara-Bogazbadia

Khankaaintzira

Lob ain.

Van ain. Urmia

aintzira

Razzaza ain.ItsasoHila

Uvs ain.Hyargas ain.

Har Us ain.

Hulunain. Zaisan aintzira

Alakol ain.

Tengizaintzira

Seletitenizaintzira

Baikal ain.(1.637 m)

BratskurtegiaTxany ain.

Taimyraintzira

Samarakourtegia

Saratovekourtegia

Nizhniurtegia

Kamakourtegia

Ladogaaintzira

Onega aintzira

Beloieaintzira

Rybinskekourtegia

Vig aintzira

Imandra ain.

Qinghaiaintzira

Dongtingaintzira

Poyang ain.

Nasseraintzira

Tanganyika ain.

Victoriaaintzira

HIRU ARROILEN URTEGIA

Krasnoieaintzira

Toba ain.

Murray ain.

Kamtxatkako gol.

Nilo

Zuria

8.848Everest

8.611K2

2.290 Asaki Dake

4.750Kronotskaia

3.283

2.562

3.003 Pobeda

2.383

1.678

1.146

3.456

3.621

3.776Fuji

5.030Jaya 4.509 Wilhelm

3.455 3.019

2.524

7.719Kongur5.137 Ararat

2.637

3.088

4.810

5.642 Elbrus

1.895

Damavand5.671

7.439Pobedy

7.756 Namjagbarwa

7.723Muztag

4.362

3.121

2.922

3.492

2.8402.467

2.090

1.609

2.572

-154

4.3744.506 Belukha

5.881 Hkakabo

3.143

2.8201.867

2.163

1.771

3.997

2.929

2.9544.101Kinabalu

3.805

5.143

3.486

5.895 Kilimanjaro

5.199 Kenya

3.760

2.580

3.187 Kinyeti4.321 Elgon

1.503

1.547

7.690 H

im

a l a i a

Tibetekogoi-lautada

Mu Usbasamortua

Turpansakonunea

K u n l u n m e n d i a k

Tian mendiak

Al t a iG obi b a sa m o rt u a

Mantxuria

Altun Qilian mendiakQaidamarroa

Gatzezko bas.

Lutbasamortua

Kaukaso mek.

Ust-Urtgoi-ordokia

Kyzyl Kum

Kaspiarreko sakonunea

Kamt

xatka

penin

tsula

Ko l ym

am e n d i a k

Verkhoian

s k

m endikatea

Dzhugdzhur mendiak

S i b e r i a e r d i a l d e k o

g o i - o r d o k i aM e n d e b a l d e k o

S i b e r i a k o

o r d o k i a

Ur

al

ak

Byrranga m endikatea

Gid

anpe

nint

sulaJamal

penintsula

Taz

penin

tsulaKola

penintsula

Krimea

Sinai

A n a t o l i a(Asia Txikia)

Nubiakobasamortua

Etiopiako

goi-ordokia Ogaden

Txuktxienmek.

Kolymakobehe-ordokia

Koriak mendiak

Taimyr penintsula

Ipar Siberiako behe-ordo ki a

Putorana goi-ordokia

Mendebaldeko Saian mendiak

Ekialdeko Saian mendiak

Stanovoi mendiak

Jablonovy mendiak

E s t e p a k

Betpak-Dala

Ta r i m a r r o aTaurus mendiak

Arabiar

penintsula

Arabiako bas.

Al - H

i j az

MesopotamiaSiriako

basamortua

An Nafud

Danakil

Rub al Khali

Karakum

Khin

gan

Hand

ia

S i kh o t e

me n

di

I n d o t x i n a

NangaParbat8125

8.167Dhaulagiri

8.091Annapurna 8.463

Makalu8.586

Kangchenjunga

EKUATOREA

ZIRKULU POLAR ARTIKOA

KANTZER TROPIKOA

NAZI

OAR

TEKO

DAT

A LE

RRO

A

A B C D E F G H I J K L120ºE105ºE 135ºE 150ºE 165ºE 180º 165ºM 45ºE 60ºE 75ºE 90ºE

A B C D E F G H I J K L120ºE105ºE 135ºE 150ºE 165ºE 180º 165ºM 45ºE 60ºE 75ºE 90ºE

75º

60º

45º

30º

15º

0º

1

3

2

5

4

7

6

75º

60º

45º

30º

15º

0º

1

3

2

5

4

7

6

Asia | fisikoa

Mendi nagusiak

Ibai nagusiak

Itsasoak

Izena Himalaia mendikateaEverestK2KangchenjungaLhotseMakaluDhaulagiriManasluCho OyuNanga ParbatAnnapurnaGasherbrum IBroad PeakGasherbrum IIShisha PangmaKunlum mendikateaMuztagKongurTian mendikateaPobedyAltai mendiakBelukha

Izena Yangzi/Ibai UrdinaIbai HoriaMekongLenaIrtyxJeniseiObIndusTunguska BehereaBrahmaputraAmurEufratesAmu DariaGangesIximUralOleniokKolymaTigrisTunguska HarritsuaOmolon

Izena Arabiako itsasoaHego Txinako itsasoaOkhotskeko itsasoaJaponiako itsasoaEkialdeko Siberiako itsasoaKara itsasoaAndamango itsasoaEkialdeko Txinako itsasoaItsaso GorriaItsaso Horia

Altitudea (m)

8.8488.6118.5868.5168.4638.1678.1638.1538.1258.0918.0688.0478.0358.012

7.7237.719

7.439

4.506

Luzera (km)6.3005.4644.8804.4004.2484.0933.6503.1802.9892.9482.8742.7802.6202.5102.4502.4282.2922.1291.9001.8651.114

Azalera (km2)3.600.0003.500.0001.583.000

978.000913.000883.000797.700752.000450.000417.000

Aintzirak

Basamortuak

Izena Kaspiar itsasoaAral itsasoa

BaikalBalkashKhankaPoyangDongtingHulunZaisanItsaso HilaBratsk

Gobi basamortuaGatzezko basamortua (Kavir basamortua)Lut basamortuaRub al KhaliMendebaldeko Siberiako ordokiaSiberia erdialdeko goi-ordokiaIpar Siberiako goi-ordokiaSiriako basamortua

Azalera (km2)371.90068.000

17.1606.800

31.49416.996

4.1903.0002.8202.3391.860

625428

(1960an) (2004an)(2008an)

GolkoakIzena Bengalako golkoaThailandiako golkoaPersiako golkoaAdengo golkoaOmango golkoaXelikhov golkoaAnadyrko golkoaOb golkoaKhatangako golkoaJeniseiko golkoa

Azalera (km2)2.172.000

320.000233.100

220.000181.000150.000112.00065.00011.880

3.750

86

1.30 122.30 A B C D

1.30 122.30 DA B C

42

42.30

43

2

3

4

1

42

42.30

43

1

2

3

4

Lesaka

Bera

Santakara ZarrakazteluAndosillaCárcar

Sartaguda

Lodosa

Sesma LerinMiranda Arga

MendabiaErriberri

CadreitaMilagro

Alesbes

MartzillaCaparroso

FunesAzagra

Fitero

Cascante

Ablitas BuñuelRibaforada

FustiñanaCabanillas

Murchante

Castejón Arguedas

Valtierra

Corella

Faltzes

Leitza

DoneztebeElizondo(Baztan)

IrurtzunLakuntza

EtxarriAranatzOlatzagutia

Aranguren

Oltza

Galar

Aritzala

Orkoien

Beriain

Agoitz

LarragaAlloArtaxoaLos Arcos

Gares

Viana Kaseda

Noain

Zangoza

Irunberri

Monteagudo

Cortes

Petilla Aragoi

AzkoienSan Adrián

Cintruénigo

Antsoain Atarrabia

Altsasu

Berriozar

Zizur Nagusia

Lizarra

Burlata

Tafalla

Tutera

Barañain Iruñea

Belate847 m

Lerga732 m

Erro810 m

Erreniega679 m

Urbasa920 m

Lizarraga1090 m

Azpiroz616 m

Uitzi799 m

Isoko gaina670 m

Coronas951 m

Euntzaro971 m

Lizarrusti615 m

Arnoztegi1236 m

Ibardin422 m

BARDEAK

URBASA ETAANDIAKO

PARKE NATURALA

BERTIZKOJAURERRIA

BARDEAK

IRATIKO BASOAARALARKO

PARKENATURALA

Bidasoa

Alkaxuri967 m

Gorramendi1074 m

Cornialto505 m

TresMugas514 m

Rallón493 m

Sabel Urdina624 m

Loma Negra646 m

Plana de la Bandera512 m

Tres Montes481 m

Moncayuelo501 m

Caluengo466 m

Olivos462 m

Fraile gaina745 m

Mendaur1131 m

Loitzate1048 m

Mugaga1214 m

Etxauri Haitzak1138 m

Txarakoi1030 m

Lerga981 m

Lantxurda1036 m

Argarai1226 m

Isterbegi1027 m

Mendixuri1194 m

Adi1459 m

Okoro1259 m

Alba1074 m

Hauza1305 m

Txaruta1081 m

Arnaizu1197 m

Beriain1493 m

Eskintza739 m

Belokain973 m

Zenborain883 m

Gerinda881 m

Santa Cruz653 m

Larrogain1279 m

Altxueta1343 m

Barazea1893 m

Arangoiti1355 m

Grumalo1171 m

Baigura1477 m

Arrese1318 m

Ezkaurre2050 m

Txamantxoia1945 m

Larrondo1703 m

Kartxela1982 mBurgisamendia

1542 mAbodi

1533 m

Malgorra1361 m

Mendizar1323 m

Urkulu1419 m

Menditxipi1506 m

Ortzantzurieta1567 m

Bizkailuz1341 m

Aldaxur1190 m

Muru771 m

Berrendi1354 m

Latxaga1224 m

Mendigaña1100 m

Kukula1204 m

Kalbeira1686 m

Argibel1203 m

S.Quirico1172 m

Menditxipi1343 m

Idorrokia1492 m

Lezako Ataka1236 m

Beraikokomuinoa1277 m

Bidausi1387 m

Artxuria756 m

Urbasa1153 m

Lezizagoa1350 m

Dulantz1289 m

Elomendi1289 m

Txutxu932 m

Uzkita989 m

Abartan1095 m

Saioa1419 m

Kornieta1073 m

Larregoiko1014 m

Etxabarri1077 m

Lokiz1114 m

Xuriain1410 m

Alleko1018 m

Bianditz840 m

Leuneta881 m

Urepel 1056 m

Puttarri1299m

Larraineta1115 m

Joar1416 m

Kantabria491 m

Mandoegi1045 m

Erroilbide837 m

Murube1128 m

Arnaba1256 m

Zanpori1760 m

Añelarra2358 m

Aldaon1411 m

Hiru ErregeenMahaia2428 m

Auñamendi2504 m

Arlas2044 m

Selva1154 m

Cruz1132 mPuy Perero

929 m

Alkaxuri967 m

Goizamendi683 m

Lizartzu793 m

Azkua784 m

Alkurruntz934 m

Ekaitza1047 m

Izu829 m

Guratz955 m

Ulizar866 m

Urkieta850 m

Baztaria932 m Irakurri

1142 m

Luiaundi1054 m

Torres1009 m

Migoleta1406 m

Elke1297 m

Lakarri1046 m

Lertxundi783 m

Measkoitz1016 m

Ortxikasko977 m

Belbún1423 m

Paso Ancho1431 mLa Cerrada

1280 m

San Pedro894 m

Peña1070 m

San Blas805 m

Sobrepeña551 m

Valdelaguardia585 m

Las Cruces624 m

Cabizgordo477 m

Umbano Alto424 m

Jenaritz546 m

Candévalos402 m

Cabezas Altas415 m

Yugo498 m El Berche

362 m

Coraza414 m

Navillas448 m

Cuévanos gaina673 m

Peña Abanzón440 m

Monte del Rey377 m

Sarabe730 m

Trinidad1233 m

Saratsa1171 m

Zabalgaña591 m

Arriaundi944 m

Legate870 m

Baxa1146 m

Vigas702 m

Orhi2017 m

Piskerra472 m

Montejurra1044 m

Esparatz1025 m

San Antonurtegia

Bidasoa

Urum

ea

Ultz

ama

Eugikourtegia

Arga

Arga

Artikutzaurtegia

Lodosako k anala

Navakourtegia

Purguerurtegia

Cardetaurtegia

Loraintzira

Alham

a

El FerialurtegiaAguasalada

A rag o i

Nafarroako ubidea

Pitillaskoaintzira

EBRO

Arga Cidacos

Aragoi

Allozkourtegia

Urederra

Arga

Zolinaurtegia

Elortz

Irati

Urro

bi

Arag

oiOdron

Ega Cida

cos

Erro

Erro

Irabiakourtegia

Belagua

Zar a

itzu

Zaraitzu

Itoizkourtegia

Salado

Cañasurtegia

Aragoi

Irati

Ega

Bidasoa

Eska

Salado

Arakil

Esako urtegia

ABODI

LARRA

ILLON

LEIRE

ARTXUBA

UZTARROZE

SAN MIGELIDOKORRI

ZARIKIETA

CIERZO MENDIAK

BARDEA ZURIA

BARDEA BELTZA

ARALAR

URBASA

ANDIA

IZKO

LAB

IA

ALAITZ

ERRENIEGA

LOKIZ

ALTZANIA

TABAR

PEÑA

P I R I N I O A K

GIPUZKOA

LAPURDI

NAFARROABEHEREA

ZUBEROA

ARABA

ERRIOXA

ZARAGOZA

HUESCA

Nafarroa

Eskualdeak:Azalera (km2):Biztanleak:Emakumeak:Jentilizioa:Dentsitatea (bizt./ km2):Hiriburua: Biztanleak: Emakumeak: Azalera (km2): Jentilizioa:Hizkuntza-gaitasuna*: Elebidunak: Elebidun hartzaileak: Erdaldun elebakarrak:

510.421640.698*322.701 (% 50,37) nafarrak61,48Iruñea195.853102.719 (%52,45)23,6 iruindarrak

% 11,7% 7,5% 80,7

* Nafarroako Estatistika Erakundea (2015)

* Iturria: V. Inkesta Soziolinguistikoa. Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza. Eusko Jaurlaritza 2011

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1981

1991

1996

2005

2015

640.

698

307.

669

312.

235

329.

875

345.

883

369.

618

382.

932

402.

042

464.

867

507.

367

519.

217

530.

822

605.

876

Erriberriko Merindadea

123456789

1011121314151617

18192021222324252627

UdalerriaArtaxoaAzkoienBarasoainBeireBerbintzanaCaparrosoErriberriFaltzesFunesGarinoainLarragaLeotzMartzillaMendigorriaMilagroMiranda ArgaMurillo el Cuende Murillo el FrutoOloritzOrisoainPitillasPuiuSan Martin UnxSantakaraTafallaUntzueUxue

(Biztanleak)8182.9133141423021.3471.9341.1861.143221948841.4015071.571409321

30582432631571774295.473538322.626

(2010)1.7105.7465613056922.6023.5092.5832.3584782.0472732.6871.0363.116965648

7421918158031745297711.11513921746.127

(2016)1.6805.8636652966332.7733.9072.3902.4714902.0342412.8001.0553.290847654

6341959251134037289110.80912418746.244

(%)48,6949,6847,2247,9747,7148,5849,5049,6246,2645,1046,6134,8550,0448,0647,7548,2949,08

48,1142,0546,7451,4746,1847,5848,1550,6342,7444,3948,93

Tuterako Merindadea

123456789

1011121314151617181920212223

UdalerriaAblitasAlesbes Arguedas Barillas Buñuel CabanillasCadreitaCascanteCastejónCintruénigoCorellaCortesFiteroFontellasFustiñanaMélidaMonteagudoMurchanteRibaforadaTulebrasTuteraValtierraZarrakaztelu

(Biztanleak)1.2321.3911.121951.1626779811.9192.0513.8003.7701.5761.0174721.2633515471.9111.8036717.9521.2381.20547.601

(2010)2.4592.8922.3531932.374 1.4952.0523.9403.9646.8377.6863.3502.2248612.5607851.1593.4463.46612532.7602.5262.506 92.013

(2016)2.5202.8052.2952032.2711.4142.0823.7874.0627.7797.7403.1922.0229612.5117291.0973.8423.69211835.3882.4432.46695.419

(%)48,8949,5948,8546,8051,1747,8847,1250,6750,4948,8548,7149,3750,3049,1250,3048,1549,8649,7448,8456,7850,7350,6848,8649,89

Biztanleak

Biztanleak

Emakumeak

Emakumeak