XIX. eta XX. mendeetako gizarte-filosofia · 2019. 12. 5. · 10 XIX. eta XX. mendeetako gizarte...

XIX. eta XX. mendeetakogizarte-filosofia:

liberalismoa, marxismoa eta komunismoa

8Batxilergorako materialak

Julian Enfedaque Betanzos

Euskara ZerbitzuaIkasmaterialak

Gabirel Jauregi BildumaBatxilergorako materialak

8XIX. eta XX. mendeetako

gizarte-filosofia: liberalismoa, marxismoa eta komunismoa

Julian Enfedaque Betanzos

HEZKUNTZA, UNIBERTSITATEETA IKERKETA SAILA

DEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN,UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓN

Vitoria-Gasteiz, 2009

Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

Argitaldia: 1.ª, 2009ko otsailean

Ale-kopurua: 500

© Euskal Autonomi Erkidegoko Administrazioa Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Saila

Internet: www.euskadi.net

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco Donostia-San Sebastian, 1 - 01010 Vitoria.Gasteiz

Egilea: Julian Enfedaque Betanzos

Fotokonposizioa: Composiciones RALI, S. A. Particular de Costa, 8-10 - 7.a - 48010 BILBAO

Inprimaketa: Estudios Gráficos ZURE, S. A. Carretera Lutxana-Asua, 24-A. Erandio-Goikoa (Bizkaia)

ISBN: 978-84-457-2877-2

L.G.: BI-3820-08

Lan honen bibliogafia-erregistroa Eusko Jaurlaritzako Liburutegi Nagusiaren katalogoan aurki daiteke: http://www.euskadi.net/ejgvbiblioteka

ARGITARATUTAKO IZENBURUAK1. Arte klasikoa. Grezia eta Erroma (iruzkigintzarako testuak).2. Mikroekonomiaren oinarriak.3. Energia baliabideak. 1. Batxilergo teknologikoa.4. Arte marrazketa.5. Oinarrizko mekanika: mugimenduen transmisioa, makina arruntak eta mekanismoak.6. Sexismoa maitagarrien ipuinetan.7. Filosofiaren historia.8. XIX. eta XX. mendeetako gizarte-filosofia.

AURKIBIDEA

1. XIX. MENDEKO LIBERALISMOA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1.1. Liberalismo iraultzailetik utilitarismoaren liberalismora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.2. Liberalismo klasikoa eta utilitarismoaren etika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.3. Jeremy Benthamen ezagutza teoria, fikzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.4. Liberalismo klasikoaren ekonomia teoria. David Ricardo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.5. Liberalismo eguneratua eta zuzendua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.6. John Stuart Mill eta etika utilitarista. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1.7. John Stuart Mill eta gizarteari buruzko kezka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1.8. John Stuart Millen liberalismo berria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2. MARXISMOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.1. Karl Marx. Bizitza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2.2. Liberalismoaren eragina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2.3. Hegel-en eragina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 2.4. Marxismoaren helburua eta ideologiaren kontzeptua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 2.5. Gizakiaren gaineko buruera Marxen teorian: alienazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.6. Materialismo historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 2.7. Kapitalismoaren amaiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2.8. Nola eratu zen kapitalismoa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 2.9. Gizarte-iraultzaren estrategia: Marxengandik Lenin-engana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3. KOMUNISMOA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

3.1. Zer da Leninismoa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 3.2. Errusiar Marxismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 3.3. Leninen alderdiari buruzko teoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.4. Bi iraultzen auzia: iraultza burgesa eta iraultza proletarioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 3.5. Kapitalismo inperialista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 3.6. Iraultzaren garaiko erronkak: eskubide demokratikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 3.7. Iraultzaren erronkak: gobernua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 3.8. Alderdia, proletarioen abangoardia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 3.9. Alderdia eta zentralismo demokratikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 3.10. Stalin eta sozialismoa herri bakar batean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

4. BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

1XIX. mendeko liberalismoa

XIX. mendeko liberalismoa 9

1.1. LIBERALISMO IRAUL TZAILETIK UTILITARTISMOAREN LIBERALISMORA

Liberalismoa izeneko filosofia eta praktika politikoak berebiziko garran tzia izan du mundu osoaren bilakabide politikoan, baina bereziki Europako kulturari lotutako herrietan. Filosofia politiko hura sortu zenetik hiru mende pasa dira eta, hala eta guztiz ere, orduko haren prin tzipio eta idealek oraindik ere indarrean diraute eta eragin nabaria dute gaur egungo politikagin tzan.

Liberalismoaren hasierako eboluzioan bi une nagusi bereiz di tzakegu:

a) Hasieran, XVIII. mendean, teoria politiko liberala iraul tza burgesei lotuta gara tzen da, hau da, Fran tziako iraul tza eta Estatu Batuetako independen tzia bul tza tzen duen filoso-fia da.

b) XIX. mendean iraul tzen ondorengo liberalismoa dugu. Bigarren une horretan liberalis-moa askatuz doa hasierako asmo iraul tzaile haietatik. Liberalismo horren teoria eta praktika Ingalaterran gara tzen da lehenik, eta haren ordezkari filosofiko garran tzi-tsuenak filosofo utilitaristak dira, Jeremy Bentham (1748-1832), James Mill, John Stuart Mill (1806-1873), batetik, eta ekonomista liberalak, David Ricardo (1772-1823), kasu, bestetik.

XIX. mendeko liberalismoa da atal honen gai nagusia da, baina hori azaldu baino lehen aurrekoaren ideiak azal tzera joko dugu bien arteko loturak eta aldeak hobeto uler tzeko. Kontua da liberalismoa eboluzio hartan nabarmen moderatu zela, eta aldaketa haren arrazoiak azalduko ditugu.

1.1.1. Iraul tzei lotutako liberalismoa

Iraul tzen aroa bul tzatu zuten idealak John Locke-k, XVII. mendeko filosofoak argiro adie-raziak zituen. Ideal politiko haiek honako hauek ziren: askatasun zibilak —pen tsa tzeko, elkar-tzeko eta adierazteko askatasuna—, jabe tza pribaturako eskubidea, eta ondo informatu-tako herriak erakunde politikoak kontrola tzeko duen eskubidea.

Leku guztietan ideal haiek gobernu-era konstituzionalen bidez burutu zitezkeela onar tzen zen, baldin eta honako jokalegeok adosten baziren: legea da gobernuaren muga tzaile, eta gober-nuaren atal guztiek hautesleen aurrean eran tzun behar dute.

Ideal politiko horiek eta beroriek gauza tzeko gobernu-era egokia XVIII. mendeko filoso-fian aldarrikatu ziren, gizakiaren berezko eskubideen izenean. Nahiz eta hasierako liberalismo haren filosofia (gizakiaren berezko eskubideena) eta XIX. mendeko liberalismoaren filosofia bat etorri xedeei zegokienez, desberdintasun sakonak zituzten.

1.1.2. Liberalismoaren aldaketaren arrazoiak

Liberalismoaren teoria eta praktika politikoaren aldaketaren arrazoiak:

— Arrazoi historikoak: XVIII. mendeko liberalismoa inspira tzen zuen filosofia iraul-tzei lotutako filosofia zen. Baina, Fran tziako iraul tzaren gehiegikeriek aurkako erreakzioak eragin zituzten Europa osoan barrena. Iraul tza garaiko izuak eta Napo-

10 XIX. eta XX. mendeetako gizarte filosofia: liberalismoa, marxismoa eta komunismoa

leonen inperialismoak liberalismoaren filosofia eta jardun politikoaren moderazioa ekarri zuten.

— �Arrazoi�filosofikoak: hasierako liberalismoaren filosofia, hau da, gizakiaren berezko eskubideen filosofia, iusnaturalismoari eta arrazionalismo filosofikoari lotuta zegoen. Teoria horren arabera, gizaki guztiok giza natura komuna dugunez, espezie gisa defini-tzen gaituzten zenbait ezaugarri berezko ditugu. Izatez ditugun gaitasun natural horiek gauza tzeko, gizakioi aitortu behar zaizkigu eskubide ba tzuk bizi eta gizaki moduan gara tzeko. Bestela, gizakioi eskubide horiek uka tzen bazaizkigu, gizaki tzat hartu beha-rrean piztia tzat hartuko gintuzkete.

— Teoria horren aldeko filosofoen ustean, eskubide natural haiek intuizioz agerikoak dira, matematikaren teoremak bezainbestekoak. Hala ere, XIX. mendeko hasiera aldera na-tura-zien tzia esperimentalen eragina zela-eta, giza zien tzietan enpirismoaren pisua gero eta handiagoa zen, eta berezko eskubideen aldeko filosofiaren arrazoiak, arrazionalismo filosofikoak defenda tzen zituenak, ahulduz joan ziren.

— Arrazoi sozialak: industrialarien eta merkatarien klasearen posizioa gizartean segu-ruago eta garran tzi tsuago bilakatu ahala, jarrera politikoa eta ideologikoa moderatuz joan ziren, eta, horren ondorioz, memento hartara arte zeukan ku tsu iraul tzailea gal tzen hasi zen.

Klase hori XIX. mendeko erreforma politiko liberalaren protaganista izan zen. Hau da, industria eta merkatari tza zenbat eta gehiago hazi, orduan eta botere politiko handiagoa lor tzen zuen klase horrek. Burgesen klasearen aldean, lur-jabe handien nobleziak garran tzia eta ahalmen politikoa gal tzen zuen. Beste aldetik, langileen klaseak ez zuen bere egoeraren konzien tzia hartu, eta antolatu gabe zegoen.

Beraz, bistan da klase burgesak gizartean zeukan posizio berriak ekarri zuela joera iraul-tzaileak motel tzea, ideietan zein metodoetan. Ideologiaren inguruko eztabaidetatik erakundee-tako erreforma zeha tzetara pasatu behar zen (administrazioa moderniza tzea, justizia-erakundeak erreforma tzea, osasungin tza…). Handik aurrera, teoria arazo zeha tz eta errealak konpon tzeko erabili behar zen, eta horren ondorioz, liberalismoaren filosofia iraul tzaile izatetik utilitarista izatera pasatu zen.

Liberalismoaren mugimendu politikoa mendebaldeko Europan eta Amerikan zehar hedatu zen. Hala ere, Ingalaterran izan zuen liberalismoak lehen garapena, Ingalaterra bai tzen XIX. mendean munduko herririk industrializatuena. Bertan liberalismoa nazio mailako filosofia eta politika bilakatu zen.

Prozesu horretan bi memento bereiz di tzakegu: hasierakoan, liberalismoaren teoria poli-tikoak eta ekonomikoak industriako eta merkatari tzako burgesen interesak defenda tzen ditu. Bigarren mementoan, ordea, nabari geratu zen behar beharrezkoa zela langileen klasearen eta nekazarien interesak ere kontuan har tzea.

Aurreko banaketa horri begira, liberalismo ingelesaren filosofia ere bi mementotan banatu dezakegu:

a) Liberalismo klasikoa: Jeremy Bentham, David Ricardo eta James Mill ditu filosofo gailenak.

b) Liberalismo zuzendua eta erreformatua: John Stuart Mill da haren autore nabarme-nena.


1.2. LIBERALISMO KLASIKOA ETA UTILITARISMOAREN ETIKA

XIX. mendeko liberalismoan egin dugun banaketa horretako lehenengo mementoa azal-tzeari ekingo diogu, eta Jeremy Benthamen (1748-1832) filosofia eta David Ricardoren ekonomia-ideiak agertuko ditugu.

Autore horien gizarte-filosofiaren muinean utilitarismoaren filosofia morala topa tzen dugu, eta etika horren prin tzipioetan oinarrituta, legeetan, politikan eta ekonomian erreforma mul tzo bat egiten saiatu ziren. Haien ustez, erreforma haiek guztiak etika utilitaristaren honako arau nagusi honetan bermatu behar ziren: «Zorionik handiena ahalik eta jende gehienaren tzat».

J. Bentham (1748-1832)

Legegizon eta filosofo horren etika-ideiak idazlan honetan ager tzen zaizkigu, Morala eta legegin tzako prin tzipioei sarrera.

Benthamen etika hedonista da: a tsegina eta mina gizakiaren jokabide osoaren kausa eta zio dira. Gizakiok joka tzera, ekitera bul tza tzen gaituen arrazoia gure zoriona lor tzea da, eta Bentha-mek, hedonista klasikoen an tzera, uste du zoriona plazer eta minik eza dela. Gizakiok a tsegina lor tzean eta mina saihestean aurki tzen dugu zoriona. Hortaz, a tsegina eta mina, eta horiek dakar-tzaten zorion eta zorigai tza arau edo legeen zuzentasuna juzga tzeko irizpide bihur tzen dira. Lege batek zenbat eta zorion handiago ekarri gehiengoaren tzat, hainbat eta hobea da.

Horrezaz gain, etika horren azpian dagoen psikologiak erakusten dio legegileari zein diren giza jokabidearen motiboak, eta horiek jakinik, legegile trebeak herritarren jokaera molda de-zake gehiengoaren tzat zorionik handiena lor tzeko.

Ikusten dugunez, legeek gizartean zeuzkaten ondorio zeha tzak balioesteko erabili behar zen zorionik handienaren prin tzipioa. Premiazkoa zen, beraz, Benthamen etikan a tseginaren kalku-luaren problema uki tzea. Horregatik, Bentham erakusten saiatu zen nola neur zitezkeen a tseginaren eta minaren kantitatea eta eragina faktore hauen arabera: inten tsitatea, iraupena eta abar.

Arauak, legeak eta jokabideak balioesterakoan zein irizpide erabili behar zen azal tzeaz gainera, a tseginaren eta minaren teoriek bazuten beste balio garran tzi tsu bat Benthamen ustean. Teoria horien bitartez, gizartearen gaineko ikerketetan eta argudia tze politikoan hainbatetan erabil tzen ziren «fikzioak» agerian u tzi, eta aurretiaz saihesten ziren. Puntu hori azal tzeko, Ben-thamen ezagu tzaren gaineko buruera azalduko dugu.

1.3. JEREMY BENTHAMEN EZAGU TZA TEORIA ETA FIKZIOAK

Benthamen ezagu tza-teoria erabat enpirista eta nominalista da: edozein izen zerbaiten izena da. Beraz, izen batek esanahia dauka baldin eta berak aipatutakoari dagokion zen tzumenezko esperien tzia erakusteko gai bagara ( «aulkia» izenak esanahia baldin badu, izen horri munduan dagokion esperien tzia erakusteko gai garelako da, hau da, hor aurrean ikusten dudan al tzari horren irudiarekin izen horren soinua elkar tzen dudalako). Baldin eta izen batek erreferen tzia egiten badio izaki zeha tz eta jakin bati, ez dago esanahia oker tzerik. Adibidez, «liburua da nire jabe tza» esaldian «liburu» eta «jabe tza» izenen esanahiekin ez dago nahasterik. Baina termino horiek kon tzeptu


orokor tzat har tzen ditugunean, «Jabe tza pribatuaren eskubideak ezin daitezke zapaldu» bezalako esaldian, fikziozko esanahia eman ahal zaio «jabe tza» termino orokorrari.

Benthamen ustez, nahasmendu eta iluntasun i tzela ekarri du fikziozko izakien izena izaki errealen izen tzat har tzeak. Zeri egiten diote erreferen tzia honako termino orokor hauek: eskubi-deak, jabe tza, Koroa, estatuaren arrazoia, ongizate orokorra… ? Ez dago izen orokor horiei da-gozkien esperien tzia zeha tzik erakusterik, izen horien interpretazioa oso iluna izan daiteke eta zerbait argi eta zeha tz adierazten dutela pen tsa tzea fikzio hu tsa da.

Benthamen iri tziz, gizartea edo estatua bezalako organismo konplexuak fikziozkoak dira argi eta garbi. Gizarte edo estatu hori osa tzen duten norbanakoak baino ez dira existi tzen. Gizar-tearen edota estatuaren izenean egiten den guztia gizabanako zeha tz batek egindakoa da eta, hortaz, gizartearen edo estatuaren onura, beren kideen interesen onura da.

Beraz, zorionik handienaren prin tzipioak fikzioak agerian uzteko balio duenez oso erabilga-rri gerta tzen da. Hau da, erakunde edo lege bat egokia izango da, baldin eta gizabanakoen bizimo-durako ondorio onak baditu. Zerbait «estatuaren arrazoiaren izenean» egin dela argudia tzeak ez du ezer justifika tzen, «estatuaren arrazoia» fikziozko zerbait da, estatua ezer ez delako estatu hori osa-tzen duten herritarren mul tzoa ez bada. Beraz, edozein erabaki politiko justifikagarria den ala ez ikusteko, herritarren bizimodurako dituen ondorioak soilik hartu behar dira ain tzat.

Benthamen iri tziz, fikzioen teoria hori oso erabilgarria da politika eta legegin tza kritika-tzeko. Biak fikzioz beterik baitaude eta askotan fikzio horiek benetan onartezinak diren talde jakinen interesak justifika tzeko balio izan baitute (nazioaren izenean, herriaren izenean, estatua-ren izenean…).

Laburbilduz, onar tzen baldin badugu a tsegina sor tzeak eta mina saihesteak baino ez duela balio eta, horrekin batera, a tsegina eta mina norbanakoaren esperien tzia jakinetan soilik gerta daitezkeela, orduan nahitaez honako hau onartu beharra dugu: legeek edo gobernuak balio dute-la bakarrik gizakien ondasunetarako eta bizimodurako ondorio onak baldin badituzte.

Prin tzipio hori edozein filosofia liberalen gakoa da. Ikusten dugunez, edozein gobernuren oinarria ez da ustezko hi tzarmen hu ts bat, gizakien premiek eta premia horien asebete tzeak soilik justifika baitezakete gobernua. Beraz, ez dago betiereko legerik edo konstituziorik, guztia erre-formatu daiteke-eta herritarren gehiengoaren zorionak hala eska tzen badu.

Horrela, Benthamek liberalismoaren mamia diren ideiak ezarrita u tzi zituen:

— Zorionik handienaren prin tzipioa da gobernuen edo legeen balioa juzga tzeko irizpidea (erabilgarritasunaren irizpidea).

— Edozein erreforma egin daiteke prozesu legegile baten bitartez, legeak subiranoak baitira.— Jurispruden tziaren helburua legeak azter tzea eta kritika tzea da, gehiengoaren zoriona-

ren irizpidearen arabera.

1.4. LIBERALISMO KLASIKOAREN EKONOMIA TEORIA. DAVID RICARDO (1772-1823)

Liberalismoaren ekonomia-teoriari Teoria Klasikoa edo laissez faire teoria esaten zaio (laissez faire-k, fran tsesez, egiten uztea esan nahi du, eta esamolde horren bidez adierazten da


liberalismo ekonomikoaren oinarrizko prin tzipioa; hau da, estatuak ez duela ekonomian esku hartu behar, ekimen pribatuari askatasunez egiten u tzi behar diola). Teoria horrek pen tsamolde liberalean eragin i tzela izan zuen. Benthamek ager tzen zituen helburuei dagokienez an tzekotasun nabariak suma tzen badira ere, teoria klasikoa ez dator guztiz bat pen tsalari britainiarraren plan-teamendu filosofikoekin.

Autore haien zenbait ekonomia-ideia azaldu arren, ideia horien azpian dagoen ikuskera filo-sofikoari erreparatuko diogu batik bat, XIX. mendeko filosofia politikoa baita lan honen gaia.

Ekonomia-teoria horren ai tzindariak Adam Smith (1723-1790) eta fisiokrata fran tsesak izan ziren. Adam Smithen Nazioen aberastasunaren kausei buruzko en tsegua (1776) izeneko lana pen tsamolde horren abiapuntua da. Baina teoria klasikoaren azalpenik biribilena David Ricardoren (1772-1823) Ekonomia politikoaren prin tzipioak (1817) idazlanean topa tzen dugu. Bertan Thomas Robert Malthusen (1786-1834) zenbait ideia ere kontuan har tzen dira; esate ba-terako, Populazioaren Teoria ospe tsua.

1.4.1. Gizarte-zien tzia berri bat jaio tzen da

Zien tziaren historiarako, liberalismoaren teoria klasikoa sor tzea garran tzizko gertakizuna da industria-iraul tzaren garai haietan, memento hartan bertan ekonomia gizarte-ikerketa inde-pendente eta zientifiko bihurtu bai tzen.

Garai hartan zientifiko izan nahi zuen edozein ikerketak Newtonen natur zien tziak zeuzkan eredu tzat. Zien tzialari ingelesak uniber tsoko mugimenduak zenbait lege fisiko zeha tz eta uniber-tsalekin azal tzen zituen, eta lege horiek edozein toki eta denboratarako balio zuten. Hau da, grabi-tazioaren legeak Lurrean gerta tzen ziren higidurak zein Merkurion gertatutakoak azal tzen zituen, bai gaurkoak, bai duela mila urtekoak ere. Era berean, ekonomista haien iri tziz, ekonomiak zien tzia bihurtu behar baldin bazuen, ez zuen egon behar gizarteko eta historiako zirkunstan tzien mende.

Ekonomia klasikoaren aurresuposizio filosofikoen arabera, ekonomia giza naturaren lege orokorren menpe dago, ho ts, ekonomia-kontuetan dugun portaera Benthamek azaldutako psiko-logia enpirista eta hedonistaren bitartez azaldu daiteke. Horregatik, edozein ekonomiaren legeak azal tzen saiatu ziren egoera historiko, kultural, politiko eta abarrak kontuan hartu gabe.

Aipatutako aurresuposizio horixe liberalismo klasikoaren bereizgarririk nagusietako bat da. Eta esan beharra dago gaur egun desegoki tzat jo tzen dela ideia hori, begi-bistakoa baita gi-zarte baten ekonomiak, legeek, gobernu-erak eta abarrek lotura estua dutela elkarrekin.

Izan ere, lehenengo ekonomista haien zien tzia-eredua objektiboa eta neutroa bazen ere, ez dago uka tzerik beren teoriaren bilakabidea nabarmen baldin tzatuta zegoela, ekonomista libera-lek memento hartan Ingalaterrako ekonomian erreforma zeha tzak egiteko konpromisoa hartua bai tzuten.

1.4.2. Zenbait gertaera historiko

Horri lotuta, garai hartan Ingalaterran dauden interes kontrajarriei buruz pare bat hi tz esan beharko dugu: Napoleonen aurkako gerrak buka tzean industria-produktu ingelesak merkatuan


gainbehera joan ziren, eta horrek agerian u tzi zituen lur-jabe handien eta industrialarien aukako interesak.

Ingalaterran gariaren gaineko zergak nekazari tza-produktuen merkatua babesten zuen as-palditik. Neurri ekonomiko hori industrialarien eta merkatarien interesen aurka zihoan, horiek nahiago bai tzuten merkatu libreko politika; produktuak zergen bidez ez babestea, alegia, elika-gaiak merkeago lor tzeko.

Gerra napoleonikoen ondorengo estualdiak nobleziaren lur-jabe handiak, eta alderdi libe-raleko merkatari eta industrialariak elkarren aurka ipin tzea ekarri zuen, interes ekonomiko kon-trajarriak bai tzituzten. Horrek Parlamentuaren erreforma egitea, eta 1846an gariari buruzko le-geak baliogabe tzea ekarri zituen. Horren guztiaren ondorioz, Ingalaterra lehenengo nazio industrial modernoa bilakatu zen. Ekonomia-eztabaida horren giroan sortu zuen David Ricardok bere teoria ekonomikoa, eta hori dela-eta, garai hartako bereizgarriak ditu bere lanak.

1.4.3. Naturari buruzko bi ikuskera desberdin

Beste aldetik, Ekonomia klasikoaren filosofia-oinarriei dagokienez, zien tziak erabat lo-gikoa izan nahi baldin bazuen ere, esan beharra dago bi filosofia-ideia kontrajarri erabil tzen zi-tuela naturari buruz. Bi ideia horiek filosofia modernoaren baitan naturari buruz zeuden bi ikuskera desberdin adierazten zituzten:

1. Lehenengo ideiak adierazten du naturaren ordena arrazionala, harmonia tsua eta ongilea dela, eta hortaz, ordenu horren arabera jokatuz justizia gauza tzen dela. Pen tsamolde hori arrazionalismo filosofikoan topa tzen dugu eta ildo horretatik jo tzen du Adam Smithen teoria ekonomikoaren azpiko filosofiak ere. Pen tsamolde horretan balio moralak, justizia kasu, naturaren ordena horretatik datoz.

2. Bigarren ideia David Hume-ren (1711-1776) kritika enpiristatik dator. Horren ustez, naturan suerta tzen diren erregulartasunetatik ezin daiteke ondorioztatu inolako Lege Naturalik, ezta balio moralik ere. Naturaren ordenak ez dauka ze-rikusirik moraltasunarekin, justiziarekin edo gizakiaren ongizatearekin. Humeren ikuspuntu horretatik, jokabideak, arauak edo legeak onak dira onura ekar tzen badi-gute, erabilgarri zaizkigulako. Horixe da, hain zuzen, Benthamen utilitarismoak hartutako jarrera.

Aipatutako bi jarrera filosofiko horien arteko kontrastea D. Ricardoren teorian ere aurkitu dezakegu:

1. Ricardo bat dator Adam Smithekin lehia libreko merkatu-ekonomia balora tzean. Ekonomia-sistema�hori�justifika�tzen�dute�filosofiaren�bidez.�Horien�ustez,�merka-tu libreko ekonomia naturala eta justua da gizakiak berezkoa baitu. Berezkoa du, giza naturaren ezaugarriekin ados dagoen bakarra delako; arrazoimenak, askatasunak eta hobe tzeko ahalmenak dira gizakia beste animaliengandik bereizten duten ezauga-rriak (Ilustrazioko ideiak). Ekonomista horien iri tziz, lehia libreko merkatuan bakarrik gauza daitezke gizakiaren ezaugarri horiek.

Lehia libreko merkatuan, salerosteko eta kontrata tzeko askatasuna dago, prezioak eskain tza eta eskaeraren legearen arabera erabaki tzen dira, eta ekoizleek merkan tziak arau neutro horien arabera elkartruka tzen dituzte. Beraz, Smithek eta Ricardok


azpimarra tzen dutenez, parte-har tzaileen artean justizia eta berdintasuna da jaun eta jabe merkatu libreko negozioetan; bertan, arrakasta ekonomikoa norberaren gaitasunen emai tza da, azkarra eta langilea denak arrakasta baitauka.

Erabat librea den merkatu bat, monopoliorik eta pribilegiorik gabe, erabat neutroa da. Hoberen eta gehien lan egiten duenak irabaziak eskura tzen ditu. Eta halako merkatuan gobernuak ez du esku hartu behar, ez du ezer arautu behar, premiazkoa denean merka-tuak berak arau tzen eta zuzen tzen baitu bere burua. Gobernuen eginkizun bakarra gi-zartean bakea berma tzea baino ez da.

Lehia librearen bitartez merkan tziak eta zerbi tzuak ahalik eta preziorik baxuenean ekoiztera jo tzen da, eta aldi berean, irabazkin zuzena lor tzen da egindako lanaren truke. Hortaz, Adam Smithen ikuskera optimista horretan merkatua justua da; ekoizleen arteko berdintasuna berma tzen du, eta industrialariak eta merkatariak be-ren lanetan eraginkorragoak izatera bul tza tzen ditu. Horren ondorioz, harmonia sor-tzen da berez interes desberdinen artean, norberaren berekoikeriak —ahalik eta ira-bazkin handien lor tzeko asmoak, alegia— komunitateari aberastasuna eta onurak baitakarzkio.

2. Baina�David�Ricardoren�planteamendua�Humeren�jarrera�filosofikora�hurbil�tzen�da jarduera ekonomikoaren produktua nola bana tzen den iker tzean.

Oraingoan lehen aipatutako egoera baikor hura zeharo desberdina da; gizarte jakin batean indarrean dauden klase sozialek baldin tza tzen baitute nola bana tzen diren jarduera ekono-mikoaren irabazkinak. Hori dela eta, argi gera tzen da, alde batetik, edozein gizabanako-ren i txaropena bere gizarte-klaseari dagokion ekonomia-mailaren mende dagoela; eta, beste aldetik, klase bakoi tzaren interesak beste klaseen interesen aurka daudela beti.

Horren guztiaren ondorioa begi-bistakoa da: klaseen arteko gatazka berez sor tzen da edozein gizarteren ekonomiaren baitan, eta, lehen esandakoaren kontra, ekono-miaren garapenak ez du jo tzen interesen arteko harmonia naturalera.

Arestian esan dugunez, D. Ricardo ekonomia ingelesa liberaliza tzearen alde dago eta bere lanean gariaren gaineko zergak ken tzea aldarrika tzen du. Arazo horri lotuta, Ricardo kontura-tu zen lur-jabe handien eta kapitalisten interesak aurrez aurre jarrita zeudela.

Haren ustez, ekonomiaren produktua nola bana tzen zen uler tzeko, behar-beharrezkoa zen populazioaren hazkundea eta bizi-mailaren artean dagoen erlazioa uler tzea, eta horixe zen, hain zuzen, Malthusek Populazioaren inguruko prin tzipioen en tseiuan (1798) azaldu zuena: ilustra-zioaren optimismoaren kontra, Malthusek zioen gizakiak neurri gabe ugal tzeko daukan gaita-sunak gizarte-aurrerakun tza muga tzen duela.

Gizartean, bizi-mailan suerta tzen den edozein hobekun tzak populazioaren hazkundea eragiten du, eta denbora laburrean populazioa hazteak aipatutako hobekun tza ezerezta tzen du. Oro har, populazioak, jakien ekoizpena baino azkarrago hazten denez, bizi-baliabideen gaineko presio gogorra egitera jo tzen du. Handik, Malthusek honako hau ondoriozta tzen du: popula-zio arruntaren batez besteko bizi-mailak ezin dezake biziraupen-maila gainditu. Gu-txieneko maila horretatik ezingo da jai tsi, ezta etengabe igo ere, populazioak berriro ugal tzean beti kon tsumituko baitu elikagaien eskain tza berritua.

Baldin eta onar tzen badugu jakiak lurraren produktuak direla eta lursailak mugatuak dire-la, Ricardok honako ondorio hau atera zuen: nobleziaren lur-jabe handiak errentadun baizik ez dira, lurra monopoliza tzen dute, beste klaseen bizkarretik bizi dira eta ekonomiaren aurrerakun-tzaren alde ez dute ezer egiten.


Horrezaz gain, beste aldetik, langile-klasearen egoera ere oso berezia da. Malthusen popu-lazioaren legea onartu ondoren Ricardok honako soldata-legea formulatu zuen: «lanaren be-rezko prezioa langileak bizirauteko eta bere leinua ugal tzeko bezainbestekoa da, ez gehia-go ez gu txiago ere»; hau da, soldatak ezin zuten gainditu biziraupen-maila, ez eta berori baino txikiagoa izan. Hortaz, nabaria zen langileek ezin zutela hobera joateko i txaropenik eduki. Ilustrazio garaiko optimistarik optimistenak ere ezin zuen jadanik hartu merkatu libreko ekonomiaren sistema hura berezko justiziaren ekonomia tzat.

Arestian aipatu dugun legez, ekonomista klasikoek zien tzia objektiboa eta neutroa egin gura zuten, edozein ekonomiaren legeak deskriba tzeko balioko zuena, egoera historiko eta sozial zeha tza kontuan hartu gabe.

Baina kontua zen XIX. mendearen lehenengo erdian ekonomista liberalak ekonomia ingele-saren arazo mota bakar batez ardura tzen zirela, merkatari tza liberaliza tzeaz eta gariaren gaineko zerga baliogabe tzeaz, alegia; eta horrek argi eta garbi erakusten zuen beren klasearen interesak defenda tzeko joera nabarmena. An tza, ez zen hain erraza neutraltasunari eustea zien tzia egitean.

Beste aldetik, Malthusen populazioari buruzko ideietan oinarriturik, langileen egoera hobe-tzea ezinezkoa zela onar tzen zuten aho batez, eta, horren ondorioz, uko egiten zioten lege sozia-lak egiteari soldatapeko beharginen miseria pixka bat arin tzeko. Izan ere, nahiz eta Malthusen ideiak, ekonomista liberal haiek, asko jota, hezkun tzarako diru-lagun tza publikoa onar tzeko baino ez zeuden prest. Teoriaren alderdirik ahulena neurri sozialei zegokiena zen, geroago age-rian geratuko zena.

1820ko hamarkadan zenbait lege sozial egin zuten; adibidez, langileek elkartu eta antola-tzeko zituzten trabak ken tzen zituen legea. Hala ere, egia da urte haietan liberalek egindako lege-erreformak laissez faire hartara bideratuta zeudela, merkatari tzari ezarritako eragozpenak ezaba tzera, alegia. Artean langileen egoera, ordea, negargarria zen.

Hori zela eta, Ricardok lur-jabeen interesak, batetik, eta kapitalisten eta langileen interesak, bestetik, elkarren aurka jarrita zeudela nabarmen tzen zuen. Era berean, urte ba tzuk pasa ondoren, Marxek erraz defenda zezakeen langileen interesak eta kapitalistenak antagonikoak zirela.

Izatez, ekonomia klasikoak deskribapen zeha tza eman zion Marxi lan-munduan gerta tzen den esplotazioaz. Ekonomista liberalek uste zuten ekonomia-sistema naturala deskriba tzen zute-la, edozein arotarako baliagarria eta nahitaezkoa zena. Hala ere, Marxek, Hegel-en dialektika erabiliz, sistema hura Naturan baino gehiago Historian errotuta zegoela frogatu zuen, eta esplo-tazioa sistema kapitalistari ego tzi ahal izan zion.

1.5. LIBERALISMOA EGUNERATUA ETA ZUZENDUA

Liberalismo klasikoak izan zuen eraginaren gailurra 1846an gertatu zen. Urte hartan ga-riari buruzko legeak baliogabetu zituzten, eta merkatari tza librea nazio-politika tzat hartu zuten Ingalaterran. Baina, bi txia ematen badu ere, legegin tzan arrakasta handia zeukaten arren, beren ideien eragina ahul tzen hasia zen.

Horren guztiaren arrazoia liberalismoak ekarritako industrialismoa zen. Aipatutako datatik baino lehenagotik ere, arautu gabeko industrializazio haren ondorio sozialek kezka handiak sorra-


razi zituzten, baita liberalen artean ere. Eta industrializazioak zenbait gizarte-klaseren interesak eta ohiko bizimodua meha txa tzen zituenez, haren kontrako erreakzio biziak agertu ziren.

1841ean ika tzaren industria azter tzeko egindako txosten batek Ingalaterra osoa hunkitu zuen meategietako lan-egoera zakarra azal tzean: emakumeen eta umeen lan borti tza, lan-ordu amaigabeak, inolako segurtasun-neurririk ez egotea, moral- eta osasun-egoera nazkagarria… Apurka-apurka sistema industrialaren kontrako iri tzi-korrontea zabalduz joan zen Ingalaterra osoan barrena.

1830eko hamarkadan jadanik, Parlamentua hasi zen, gorabeherak gorabehera, lan-mundua arau tzen, batez ere, lan-orduak eta langilearen egoera. XIX. mendea aurrera joan ahala, lege sozialen kopurua handituz joan zen arian-arian. Europako herri guztietan laissez faire hura muga-tzen hasi zen ondorio sozialak gizalegezkoak ez zirelako.

Horrezaz gain, beste bi klase beren egoeraren kon tzien tzia har tzen hasi ziren, liberalis-moak beren interesak meha txa tzen bai tzituen: nekazaria eta industriako soldatapeko langilea.

— Nekazarien sektorea: merkatari tza libreko ekonomia nazio-politika bihurtu zenez, nekazari tza zergen bidez babesteko zegoen ohiko joera aldatu egin zen. Horrek esan nahi zuen nekazarien interesak sakrifikatu behar zituztela industriaren eta merkatari tzaren onurako. Nekazarien sektorearen interesa tradizioz kon tserbadorea izaten zen, eta, horiek horrela, industrializazioaren aldeko politikaren opositore eta kritiko bihurtu zen.

— Industriako langileak: industria-ugazabek kon tzien tzia politikoa har tzeak langileen kon-tzien tzia ere ager tzea ekarri zuen ezinbestean. 1876an gobernu kon tserbadoreak langile ingelesen mul tzo handi bati boto-eskubidea ematean, aldatu egin zen nabarmen indar politikoen arteko oreka Ingalaterrako gizartean. Handik aurrera, bazegoen boto-emaile talde berri bat, eta talde hori kezkatuago zegoen soldatak, lan-orduak eta lan-egoera babesteaz, negozioen hazkundeaz baino. Sektore berri horren tzat interes eta indarra ez zegoen kontratu librean kontratu kolektiboan baizik. Ondorioz, argi eta garbi zegoen liberalismoak eskakizun horiei egoki eran tzuten ez bazien, langileak ez zirela inoiz li-beralak izango.

Beraz, pen tsalari eta politiko liberalek teoria eta politika eguneratu eta zuzendu be-har zituzten.

Berriro ere gizakiaren eta gizartearen arteko harremanaren arazoa planteatu behar zen. Aurreko utilitaristek emandako azalpenek (esate baterako, norbanakoaren interesa eta plazera giza jokabidearen lehenengo motibazioa dela, erabilgarritasuna gure ekin tzak juzka tzeko azken irizpidea dela…) gero eta indar gu txiago zeukaten. Etikan zein gizarte-zien tzietan eran-tzunak gero eta urrunago zeuden indibidualismotik, eta nolabaiteko azalpen komunitarista bila tzera jo zuten.

Beraz, filosofo liberalen teoria, benetako gizarte-filosofia izango bazen, eguneratu behar zen, bestela gizarte-klase baten interesak defenda tzeko ideologia hu tsa izango zen.

Zuzen tze-lan hura bi mementotan egin zuten; lehenengoan John Stuart Millen eta Herbert Spencer-en filosofiak ditugu; bigarrengoan, Oxfordeko filosofo idealisten lana dugu, batez ere, Tho-mas Hill Green-ena. Lan honetan John Stuart Millen lanaz arduratuko gara batik bat, aipatutako hiru filosofo horietarik mendebaldeko politikan eta gizarte filosofian eragin handiena izan baitu.


1.6. JOHN STUART MILL(1806-1873) ETA ETIKA UTILITARISTA

John Stuart Millen filosofia leial izan zi tzaion bere aita James Mill eta J.Benthamengandik jasotako filosofiari. Horrezaz gain, honako eragin hauek ere jaso zituen: Auguste Comte filosofo fran tsesaren positibismoarena, eta haren laguna S.T. Coleridge-en bitartez jasotako idealismo alemaniarrarena.

Bere filosofiaren oinarria zen enpirismo britainiarra birmolda tzen saiatu zen hainbat pen-tsamendu-korronte integratuz. Honekin batera, aurreko teoria utilitarista ere zuzendu zuen. Hain zuzen ere, utilitarismoaren tradizioa zuzen tzetik dator Stuart Millen filosofiaren balioa.

1.6.1. John Stuart Millen etika

Millen teoria etikoa liberalismoa zuzen tzeko abiapuntua da. I txuraz, Stuart Millek lehe-nengotan onartu zuen zorionik handienaren prin tzipioa eta berorri lotutako ideiak: a tsegin han-diena lor tzeko nahia giza jokabidearen motibo bakarra dela, «gehiengoaren zoriona» gizartearen ongizatea eskura tzeko araua dela, bai eta edozein jokabide moralaren helburua ere, etab.

Aurreko utilitarismoaren hedonismo hu tsa ere aldatu zuen, a tseginak kalitate moralari begira sailka daitezkeela baieztatu bai tzuen, eta horren ondorioz, goi-mailako eta behe-mailako a tseginak bereiz daitezkeela. A tsegin espiritualak, oro har, a tsegin materiala baino gehiago balio du. Adibidez, filosofiako edo zien tziako egia eskura tzeak ematen duen plazerak, edo lagun hur-koari on egiteak dakarren gogobete tze moralak gehiago balio dute janari gozo baten a tseginak baino.

Millen etika garran tzi handikoa izan zen liberalismorako, hasierako indibidualismo bere-koia bazter tzen bai tzuen. Etika berritu horrek altruismoa aldarrika tzen zuen; hau da, borondate oneko gizakiak gizartearen hobe beharra bilatu behar du. Halaber, per tsonak duintasuna eta errespetua berez eta sor tzez badituela, eta balio horiek behar beharrezkoak direla zorion tsua izateko. Horrelako usteetan oinarri tzen zuen Millek gizarte liberalaren eredua.

1.6.2. Askatasunari buruzko ikuskera

Millek Askatasunaz izeneko en tseguan egin zuen bere ekarririk handiena filosofia poli-tikorako.

Millen iri tziz, bere aitaren eta Benthamen belaunaldiko utilitaristak gobernu liberalaren alde zeuden, pen tsa tzen zutelako gobernu liberala eraginkorragoa izango zela. Pen tsalari horien ustez, askatasuna gizartean gehiago heda tzea bigarren mailako kezka zen.

Millen planteamendua, aldiz, oso bestelakoa zen. Pen tsa tzen zuen per tsonak berez eta gi-zalegez honako askatasun hauek dituela: pen tsa tzeko eta iker tzeko askatasuna, eztabaida tzeko askatasuna, baita, nor bere buruaren jabe izanik, juzga tzeko eta ekiteko askatasuna ere. Eta ho-riek guztiak per tsonaren tzat berezko ondasunak direla. Millek uste zuen askatasun edo eskubide horiek, oro har, ondorio onuragarriak eta erabilgarriak dakarzkiela gizarteari eta herritarrei. Baina arrazoi utilitarista hori ez da eskubide horien oinarria, honakoa baizik: moralki heldua den per tsonak gaitasunak ditu berez eta sor tzez, hala nola, pen tsa tzeko eta iker tzeko gaitasuna, eta


juizio eta ekin tza moralak egiteko gaitasuna; eta horiexek dira, hain zuzen, edozein askatasun eta eskubideren fun tsa. Hortaz, gizarte liberala da eskubide horiek aitor tzen dituena, eta, aldi berean, instituzioak modela tzen dituena eskubide horiek gauza tzeko.

Ez zuen gobernu liberala defenda tzen eraginkorrena zelako bere aurrekoek egiten zuten modura, beste edozein herritar bezala kritikoa eta mesfidatia bai tzen gobernuekiko. Baina ziur zegoen askatasun politikoa bide bakarra zela nortasun moral bikainak eta helduak sor tzeko, eta gizarte liberala, ondorioz, horien tzako egonleku bakarra izan zitekeela. Gizartean, per tsona mo-ralki bikainak eta helduak sortu behar dira, nortasun horixe bakarrik baita gizatiarra eta zibili-zatua, ez beste arrazoirengatik. Arazo publikoei buruzko eztabaidak en tzunez, erabaki politikoe-tan parte hartuz, gure prin tzipio moralen arabera jokatuz eta gure jokabidearen eran tzuleak izanez sor tzen baitira gizartean gizaki arrazionalak.

Millen iri tziz, askatasuna da zibilizazioa eta kultura ahalbide tzen dituen nahitaezko baldin tza.

1.7. JOHN STUART MILL ETA GIZARTEARI BURUZKO KEZKA

Askatasunaz en tseguaren helburua gizarte benetan tolerantea lor tzea da. En tsegu horretan, Mill ez da kezka tzen arazo politikoez; esaterako, estatuaren egituraz, edo zapalkun tza politikoa arin tzeko hartu beharreko neurriez. Oraingoan, gakoa da nola lortu iri tzi publiko tole-rante bat, ikuspuntu desberdinen aberastasuna balora tzen duena eta ideia desberdinak berrikun-tzak egiteko sorburu tzat har tzen dituena.

Izatez, askatasunak dituen meha txuetatik beldurgarriena gehiengo intolerantearena da, ohiz kanpokoaren aurrean beti eskandaluz eran tzuten duen gizarte-zatiaren meha txua, hain zuzen. Historia azkar azter tzen badugu, oso erraz topatuko ditugu horren adibideak Stuart Millen kezka-ren garran tzia uler tzeko. Pen tsa tzen baldin badugu zenbat denbora eman duten emakumeek beren eskubideen onespena oso-osorik lor tzeko, edo zelan gizarte moderno guztiek, liberalek barne, homosexualak baztertu eta zanpatu dituzten; edo errepara tzen baldin badiogu nola eskuratu zuen Adolf Hitler-ek botere politikoa, eta nola, prozedura demokratikoaren bidez boterea behin esku-ratuta, ondorengo urteetan gehiengo intolerantearen lagun tzaz demokrazia ezereztatu, opositore politikoak jazarri, eta historian izan den diktadura beldurgarriena Alemanian ezarri zuen, orduan, hori guztiori kontuan hartuta, aise ulertuko dugu Millen arduraren arrazoia.

Aurreko belaunaldiko liberalek, J. Benthamek eta James Millek (J. Stuart Millen aitak), pen tsa tzen zuten premiazkoak ziren erreforma politikoak behin eginda, askatasun politikoaren problema larriak konponduko zituztela. Horregatik, ondorengo urteetan erreformatu zuten nola banatu behar zen ordezkari tza politikoa parlamentuan; botoa emateko eskubidea populazioaren talde xumeagoetara ere zabaldu zuten, baita hezkun tza publikoari bul tzada eman ere. Dena dela, Stuart Millen garaietarako, bistan zen herriaren ongizatea eta askatasun politiko zein sozialak problema biziak zirela.

Millek liberal zaharrek sumatu ere egin ez zuten ideia inportantea plazaratu zuen: gober-nu liberalak posible izateko, gizarte liberal baten bermea behar du.

Millek deskubritu zuen erakunde politikoak eremu zabalago batean daudela errotu-ta: gizartean. Eta hau horrela izanik, gizarteak, bere ideia eta sineskerekin, bere morala-


rekin eta hezkun tza-mailarekin, beti baldin tza tzen du erakundeen fun tzionamendua. Gi-zarte-filosofian pen tsa tzen baldin bazen askatasuna lor tzeko gakoa gizabanakoaren eta gobernuaren arteko erlazioan zegoela, Millek agerian u tzi zuen auzi horretan gizartearen edo komunitatearen eragina are eta inportanteagoa zela.

1.7.1. Askatasuna behar tzeari buruz

Arestian argi geratu da Millek askatasunari zer balio ematen zion. Berak zioenez, askata-sunaren bidez soilik gara dezake gizakiak bere burua, aske izanik soilik gauza dezake gizakiak nortasun moral bikaina. Beraz, askatasunik ez badago, ezinezkoak dira zibilizazioa eta kultura. Eta, hori dela eta, Askatasunaz delako idazkian honako problema hau plantea tzen du: nola justi-fika daiteke askatasuna behar tzea? Zergatik zaio zilegi estatuari legeen bidez herritarren askata-suna muga tzea?

Problema horri eran tzuteko, gizartean ondorengo bi jokabideak bereizten ditu Millek: ba-tetik, gizarte zibil orotan, herritarraren jokabide pribatua dago, eta, bestetik, herritarraren joka-bide soziala.

1.7.2. Bi jokaera mota gizartean

Jokaera pribatuaren eremuan herritarraren ekin tzek herritarrari berari eragiten diote bakarrik, hala nola, norberaren bizi tza-proiekturako erabakiak har tzean (ezkondu ala ez ezkon-du, horrela ala bestela jan tzi, hura ala hori ikasi…), norberaren pen tsamoldea era tzean, zeinahi produktu kon tsumi tzean (besteren bati kalterik ekar tzen ez badio kon tsumi tzean)…Ikusten du-gunez, mota horretako jokabideek ez diote kalterik egiten hurkoari.

Jokaera sozialaren eremuan, ordea, herritarraren ekin tzek ondorioak ekar tzen dizkiete besteei; horien adibideak honakoak ditugu: salerostea, lan egitea, ideiak eta iri tziak adieraztea eta abar.

Bereizketa hori behin eginda, lehenik jokaera pribatuan askatasun indibidualaren eskubi-dea defenda tzen du Millek edozein gizarte zibiletarako: gizaki heldu orok eskubide morala du jokabide moralaren eremuan askatasun osoz joka tzeko, eta horregatik, legeak babestu behar du eskubide hori.

Etika utilitaristaren goi prin tzipioaren bidez, zorionik handienaren prin tzipioaren bidez, alegia, justifika tzen da portaera pribatuetan askatasun osoz joka tzeko eskubidea. Prin tzipio ho-rren arabera beti jardun behar dugu ahalik eta zorionik handiena ekar tzeko jende kopuru handienaren tzat. Millekin batera on tzat har tzen baldin badugu nortasunaren garapena dela zo-riontasunaren gakoa, eta per tsonek beren indibidualtasuna eta nortasun morala gara tzeko nahi-taezko dutela askatasuna, onartu behar dugu bizi tza pribatuan askatasunez joka tzeko eskubidea ezinbestekoa dela.

Gerta liteke gure ideia politikoak edo erlijiosoak, gure sexu-joera, gure bizimodua oro har, besteen gogokoa ez izatea. Baina horrek ez du esan nahi kalterik egiten diegunik, eta, hortaz, ez li tzateke inondik inora ere zilegi gu behar tzea lege edo gizartearen presioaren bitartez, bizi tza pribatuan gure interesen arabera joka tzeko eskubide osoa baitugu.


Bestalde, gizarte zibilaren autoritate prin tzipioa ere defenda tzen du: jokaera sozialak beste herritarrengan eragina duenez, eta kalteak ere ekarri ahal dizkienez, gizarte zibil orok herritarren jokaera sozialaren eremua arau tzeko eskubidea bidezko du, legeak edo bestelakoak erabiliz. Adibidez, edozein per tsonak erabateko askatasunez bere iri tziak eta kritikak adierazte-ko eskubidea izan behar du. Baina eskubide hori legeak arautu behar du, kritikak eta ideiak adierazteak beste herritarrei ondorioak ekar tzen dizkielako. Kazetari batek politiko batek hartu-tako erabakiak kritika li tzake (eta lan horrek onurak ekar tzen dizkio gizarteari). Baina ezin le-zake politiko hori difamatu fal tsukerien bidez egunkari gehiago sal tzeko, eta halako jokabidea legeak zigortu beharko du.

Beste aldetik ere, prin tzipio berberak justifika tzen du gizarte zibilak duen aginpidea joka-bide sozialak arau tzeko, zorionik handienaren prin tzipioak herritarren eskubideak eta ongizatea babestea eska tzen baitu. Merkatariek edozein jaki sal tzeko eta horren truke kobra tzeko eskubi-dea dute. Baina, aldi berean, gizarteak, legez, behar dezake merkatari hori etiketa egiatiak ipin-tzera eta negozioaren osasuna eta higienea ere ikuska tzera, bezero guztiek osasun- eta informa-zio-eskubidea dutelako, faktore haiek zaindu ezean, ezinezkoa izango delako gehiengoaren ongizatea gizartean.

Bistan denez, gizarte zibilak duen aginpide zilegia zuhur tziaz erabil tzeko, erabilgarrita-suna izan behar du irizpide, arauak eta legeak egitean. Eta premiazkoa izanez gero, bor txaz se-gurtatu beharko luke horiek bete tzea.

Hori horrela, gogora ekarri behar dugu utilitarismoaren moralaren zenbait ideia: Millen teoria etikoan, zorionik handienaren irizpidearen arabera justizia-arauak garran tzi tsuenak dira. Eta, hori dela eta, beste per tsonak kalte tzen dituzten jarduerak legez debekatu behar dira. Herri-tarrak babestearren, justizia-arauek eskubideak eta eskubide horietatik ondoriozta tzen diren eginbeharrak ematen dizkiete gizabanakoei. Eta hori guztiori babesteko, dagozkien zigor ego-kiak ere zehazten dira.

Neuk neure ideiak eta iri tziak askatasunez adierazteko dudan eskubide horretatik ondoriozta tzen da, nahitaez, beste herritarren eskubide berbera errespeta tzeko dudan betebeha-rra. Eta, horrela, herritar guztien artean eskubide eta betebehar berdinak bana tzean, zorion orokorra susta tzen da.

Beste aldetik, Millek azpimarra tzen du aipatutako gizarte zibilaren aginpide hori mugatu-ta dagoela. Jokaera pribatuan dugun askatasun horixe da, hain zuzen, gizarte zibilaren agintearen muga tzailea: legeak merkataria behar dezake produktuetan etiketa egokiak ipin tzera, inspekzio-ak pasa tzera, eta abar egitera… Baina produktua ona bada, eta bezeroei kalterik ekar tzen ez badie, legeak ezin dezake inola ere debekatu produktu hori sal tzea; besteak beste, bezeroek bizi-tza pribatuan askatasun osoz jardun baitezakete beren interesak ase tzeko.

Horrezaz gain, honako aspektu inportante hau nabarmen tzen du Millek auzi horri buruz: nahiz eta gizarte zibilak herritarren jokaera sozial arau dezakeen, horrek ez du esan nahi bizi tza sozialaren atal guztietan esku hartu behar duenik. Are gehiago, herritar baten edo talde baten jokabideak ez badie kalterik ekar tzen ingurukoei (edo, agian, onurak ekar tzen badizkie), hobe da herritar horiei egiten uztea, «laissez faire». Egiten uzteko jarrera hori, «laissez faire» jarrera, erabat koherentea de Millek jasotako tradizio liberalarekin; hau da, jendea premiazkoa denean derrigor daiteke soilik, bestela hobe da herritarrak bakean uztea.


Pen tsalari ingelesak imajina tzen zuen gizarte idealean, berdinen arteko gizarte demokra-tikoan, alegia, herritar helduek beren nahien arabera jardungo zuten jokaera pribatuan. Baina, aldi berean, beren jokabide sozialari dagokionez, arau eta lege zuhurrak onar tzeko unean, eta berorien mende ipin tzeko unean, jarrera baikorra izango zuten, beti kontuan harturik herritarrek eskubidea dutela arauak eta legeak erreforma tzeko eta kritika tzeko, eta eskubide hori, hain zu-zen, babestu behar dela balizko edozein hobekun tzaren bermea delako.

1.8. JOHN STUART MILLEN LIBERALISMO BERRIA

Millen liberalismoak honako berrikun tza hau ekarri zuen: bere aitaren, James Mill, eta J. Benthamen garaiko liberalismoaren dogma baztertu zuen betiko; hau da, gobernuak legeen bidez zenbat eta gu txiago esku hartu gizartean, hainbat eta askatasun handiagoa. Gure filosofoak egitate nabari bat onartu zuen: legearen inposaketaz aparte, bestelako inposaketa erak daudela gizartean, hala nola, pobreziak eragiten duena, gizarteko sineskera moralek eta erlijio-soek eragiten dutena eta abar. Beraz, gobernuak ahalik eta gu txien esku hartu behar duelako dogma ez zen gakoa; askotan pobreziak, intoleran tzia erlijiosoak edo intoleran tzia moralak go-bernuaren legeek baino askoz gehiago derrigor tzen dutelako eta zanpa tzen dituztelako jendearen askatasuna eta bilakabide morala. Horrelako kasuetan, Millek onar tzen du gobernuak legeen bidez esku hartu behar duela herritarren askatasuna berma tzeko.

Hortaz, urte haietan, batez ere langileen artean, gizartean zeuden premia gordinei adi egonda, Stuart Millek bete-betean onartu zuen lege sozialak behar-beharrezkoak zirela aberastasuna hobeto bana tzeko eta langileen sufrimendua arin tzeko.

1.8.1. Zenbait ekonomia-ideia

Mill haserre zegoen gizarte kapitalista haren bidegabekeriekin, eta horrek bul tzatu zituen, neurri handi batean, bere ideia ekonomikoak. Berak zioenez, garai hartako kapitalismoak lana-ren irabazkinak bana tzen zituen egindako lanarekiko alderan tzizko propor tzioan ia-ia.

Millek bere ideia ekonomikoak Ekonomia politikoaren prin tzipioak (1848) eta Sozialis-moari buruzko kapituluak (1879) idazlanetan azaldu zituen.

David Ricardoren ekonomiatik eta teoria klasikotik abia tzen da, eta, fun tsean, ez zituen inoiz haien oinarrizko planteamenduak baztertu. Hala ere, ekonomista klasikoek ez bezala, pen-tsa tzen zuen gizartearen instituzio ekonomikoek eta sozialek, eta beroriek historian duten bilaka-bideak baldin tza tzen dutela nola bana tzen den ekonomiaren produktua. Adibidez, klase sozialen ordezkari tza nola antola tzen den, oso bestelako interes ekonomikoak defendatuko dituzte parla-mentuan egingo diren ekonomia-legeek. Gogoan izan XIX. mende hasieran parlamentu ingele-saren ordezkarien gehiengo zabala nobleziako lur-jabeak zirela, klase ertainetako burgesek ez zutela kasik ordezkaririk parlamentuaren lehenengo erreforma egin arte, eta proletarioen ordezkari tza ezinezkoa izan zela gobernu kon tserbadoreak egindako erreformara arte. Mendeko hiru une desberdin horiek kontuan hartuz gero, argi eta garbi uler tzen dugu noren interesen men-de zegoen ekonomiaren produktua bana tzea memento historikoaren arabera.

Lege ekonomikoak naturalak direlako ideia bazter tzea da Millen ideia ekonomikoen bereizgarri nagusia. Horren ondorioz, ekonomia liberalaren beste dogma bat baztertu zuen;


hau da, ekonomia liberala berez zuzen tzen den sistema lehiakorra dela. Hortaz, merkatu librea arau tzea behar-beharrezkoa zela ikusi zuen, irabazkinen banaketa hobe tzeko, klase po-breenen alde.

Garai hartako ezkerrak kapitalismo haren bidegabekeria nabaria behin eta berriro sala tzen zuen, eta Mill bat zetorren kritika haiekin. Baina, beste aldetik ere, uste zuen egoera hura bidera zitekeela jabe tza pribatuaren legea erreforma tzeko kon tsensu batera hel tzen bazen. Gakoa zen jabe tza pribatuaren eskubidea adostea, batetik; eta, bestetik, lan-saria eta laneko esfor tzua lotuko lituzkeen berdintasunezko prin tzipio bat lor tzea. Hori egingo bali tz, jabe tza pribatuko edozein ekonomia zilegi li tzateke, ekonomiaren irabazkinak era bidezkoan bananduko lituzke eta. Egoera horretara iristeko, ezinbestekoa da desberdintasunaren arrazoi arbitrarioak desagerraraztea, hala nola, justifikatu ezin daitekeen ondasun naturalen jabe tza, mugagabeko heren tziak, arautu gabe-ko monopolioak… Sistema kapitalistan horrelako zuzenketak egingo balira, sistema hori berdin-tzailea eta justuagoa izango li tzateke.

1.8.2. Stuart Millen filosofiaren ekarria

Millen ekarria liberalismoaren filosofiarako honako lau puntu hauetan laburbil di tzakegu:

1. Millen utilitarismoaren teoria etikoak balio moralak berreskura tzen ditu Benthamen teoria an tzutik. Hasierako utilitaristen ustez, edozein jokabide, arau, edo legek ondorio onak eta txarrak, a tseginak eta minak sor di tzake, eta sortutako a tsegin eta min horien kalkulutik ondoriozta tzen zuten jokabide, arau, edo lege horien balioa. Millen plante-amendu etikoan, ordea, Kant-enean bezala, ideia nagusia gizakiaren duintasuna eta errespetuaren ideia da: gizakia askea denez gero, bere portaeraren eran tzulea da. Eran tzukizun moral horrek duintasuna ematen dio gizakiari, eta horregatik, hain zuzen, zor zaio errespetua gizakiari. Baina inondik inora utilitarioa izateari u tzi barik, Mill arazoaren alde praktikoaz ardura tzen zen gehienbat, nortasunaren balioaz ardura tzen zenean: nola gauza lezake nortasunaren balio hori gizartean, eguneroko gorabeherak kontuan harturik. Kezka zeha tz horrexegatik da utilitarioa Millen teoria.

2. Millen liberalismoak askatasun politiko eta soziala aldarrika tzen zuen, ez ondo-rengo xede bat (demagun, bake soziala, aurrerapen zientifiko eta ekonomikoa…) lor-tzeko bitarteko egokia zelako, askatasuna berez ona zela tinko sinesten zuelako baizik: askatasuna gizakia eran tzulea izateko nahitaezko baldin tza delako. Nork bere bizi tza proiekta tzea eta egitea, nork bere gaitasunak eta izaera gara tzea ez da zoriona lor tzeko bitarteko hu ts bat, zoriontasunaren fun tsezko parte bat baizik. Beraz, gizartea ona da, bizimodu askeak gauza tzeko aukera ematen badu.

3. Askatasuna ez da gizabanakoaren ondasuna soilik, ondasun soziala ere bada. Adibidez, iri tzi bat isilarazteak per tsona bat bor txa tzen du, eta aldi berean, gizarteari lapur tzen dizkio iri tzi horri buruzko eztabaida libretik datozen onurak. Ikusten denez, norbanakoaren eskubidea eta erabilgarritasun publikoa uztartuta daude.

4. Gizarte librean sortutako estatu liberalaren zeregina ez da negatiboa, positiboa baizik. Lehenengo liberalen ustez, gobernuaren eginkizunak negatiboa izan behar zuen; hau da, ahalik eta gu txien hartu behar zuen esku herritarren jardueretan, eta bizi-tza sozialean ahalik eta arlo gehien arautu barik u tzi behar zuen, batez ere ekonomia. Ekimen pribatuak erabateko lehentasuna zuen, eta gobernuaren zeregina orden publikoa berma tzea baino ez zen.


Baina, lehen azaldu denez, gizarte-derrigor tze bakarra ez da gobernuaren legeek eragin-dakoa; egoera ekonomikoak, edo gizartean errotutako aurreiri tzi moral eta erlijiosoek ere biziki derrigor di tzakete herritarrak. Beraz, gobernuak ez du herritarren askatasuna susta tzen legerik ez eginda, guztiz kontrakoa baizik. Gobernuak betebeharra eta eskubide osoa du legeen bidez per tsonen aukerak berdindu edo areago tzeko, horrela bizimodu humanoagoa eta askeagoa lor-tzeko asmoz.

Ikusten denez, John Stuart Millen ideiek gaur egun bizirik diraute gure gizarte modernoe-tan. Bigarren Mundu Gerraren ondoren Europa osoan zabaldu zen Ongizatearen Estatuaren kon tzeptuan berebiziko eragina izan zuten.

2Marxismoa

Marxismoa 27

2.1. KARL MARX (1818-1883). BIZI TZA

Karl Heinrich Marx Treberis-en (Alemania) jaio zen 1818an, eta Londresen hil zen 1883an. Familia burges baten semea zen, aita abokatua zuen, eta jatorri judua bazuten ere, sei urte zitue-la, eliza ebanjelikoan bataiatu zuten. Jesuitekin egin zuen ba txilergoa, eta horren ondoren, zu-zenbidea eta filosofia estudiatu zituen Bonn-en eta Berlinen.

Hemezor tzi bat urte zituenean, Hegel-en filosofia ikasi, eta ezker hegeliarraren kide bihur-tu zen uniber tsitatean. Bere joera politikoak zirela eta, ezin izan zuen uniber tsitatean irakasle-lana lortu, eta kazetari-lanari ekin behar izan zion. 1844an bere jarduera politiko ezkertiarragatik Parisera kanporatu zuten, eta bertan betiko laguna izango zuen Friedrich Engels ezagutu zuen. Europako hainbat hiritatik pasatu zen Brusela, Paris, Berlin, Viena… askotan polizia a tzean zuelarik. 1848an Parisen dago iraul tza gori gorian dagoenean. 1848ko iraul tzaren analisia bi idazlanetan ba tzen ditu: «Klase arteko borroka Fran tzian, 1848-1850» eta «Louis Bonaparteren Brumarioren 18a». Bi lan horietan historia garaikidearen problema zeha tz bat (1848ko iraul-tzarena) interpretazio ekonomikoa erabiliz aztertu zuen. Horren ondoren, Londresera erbesteratu zen eta Engelsen diru-lagun tzari esker bizi ahal izan zuen.

Marxek bul tzatuta, 1866an Internazional Sozialistaren lehenengo ba tzarra egin zen. 1867an Kapitala idazlanaren lehendabiziko liburukia argitaratu zuen. Beste biak Londreseko Biblioteka Nazionalean kasik hogei urtean egindako ikerketaren fruitua izango dira, eta Engelsek argitara-tu zituen Marx hil ondoren. Bere teorian uztartu zituen Hegelen filosofia, ekonomia politiko britainiarraren ekarria (Adam Smith eta David Ricardo) eta sozialista fran tsesen asmo iraul-tzailea.

2.2. LIBERALISMOAREN ERAGINA

Aurreko atalean ikusi dugun bezala, pen tsaera politiko liberalak bi ideia sozial nagusi ga-ratu zituen:

1. Politika interes kontrajarriak dutenen artean akordioetara hel tzeko an tzea da, baina akordio horretan parte har tzen dutenek elkar derrigortu gabe.

2. Prozedura demokratikoa akordioetara hel tzeko baliozko bide bakarra da.

Marxek liberalismoaren ideiekin zuen harremanari dagokionez, esan behar da asko balora-tzen zuela ekonomia liberalaren ekarria. Izan ere, pen tsa tzen zuen D. Ricardoren teoria ekono-mikoak bete-betean asma tzen zuela kapitalismoaren fun tzionamendua azal tzean; aldi berean, baina neurri apalagoan, liberalismoak lortutako askatasun politikoei ere garran tzia ematen zien. Hala ere, bistan denez, Marxen pen tsamoldea ez zen liberala, arestian aipatutako oinarrizko bi ideia liberal haiek ez bai tzituen bere egin.

A. Smith eta D. Ricardo ekonomisten lanari dagokionez, nabaria da Marxek ukatu eta kritikatu behar zuela errotik Ekonomia liberalaren oinarrizko tesia; merkatu libreko ekonomia-ren legeak gizakiak berezko dituelako tesia, alegia.

Liberalismoaren Ekonomiaren atalean azaldu denez, Ilustrazioko filosofian giza izaera defini tzean, honako bereizgarriak nabarmen tzen dira batik bat: arrazionaltasuna, askatasuna eta hobe tzeko ahalmena. Ildo horretatik jarraituz, Smith eta Ricardoren iri tziz, merkatu libreko eko-


nomiak bakarrik errespeta tzen eta susta tzen ditu gizakiaren berezko ezaugarriak. Merkatua eskain tza eta eskaeraren lege neutroen arabera erregula tzen da, estatuak esku har tzen ez badu ez dago pribilegiorik, eta, horren ondorioz, azkarrenek eta langileenek arrakasta izaten dute. Ha-lako argudioen bidez —bistan da— ekonomista liberalek sistema ekonomiko kapitalista eta berak zekar tzan ordena eta desberdintasun soziala justifikatu eta legitimatu nahi zituzten.

Agerian dagoenez, Marxek ezin zituen onartu halako arrazoiak. XIX. mendeko errealitate sozialarekin alderatuz gero, merkatu libreko ekonomia justizia-sistema natural tzat har tzeak gus-tu txarreko broma bat iruditu behar zuen. Garai hartan langileak egoera negargarrian bizi ziren. Liberalen ustez, merkatu libreko ekonomiaren gakoa kontrata tzeko askatasunean zegoen: lan-gileak eta enpresaburuak beren interesen arabera negoziatuz adosten zuten bion tzat onuragarria zen lan-saria. Baina Marxek zioenez, kontratu libre hura askatasun i txura baino ez zen. Horren azpian kapitalistak langilea duen esplota tzeko modua ezkuta tzen zen. Kapitalista produkziobi-deen jabea da; langileak, ordea, bere lan-indarra baino ez dauka sal tzeko. Egoera horretan kon-tratazioa librea dela esatea errealitatea i txuragabe tzea baino ez da, kontratuan baldin tzak inposa di tzakeen bakarra produkziobideen jabea delako.

Beraz, Marxek zioen merkatu libreko ekonomia ez zela ekonomia sistema naturala; libera-lek ziotenaren kontra, ekonomia-lege haiek ez ziren berezkoak, historikoak baizik. Historiako momentu bakoi tzean indarrean zeuden produkzio-harremanek eta jabe tza-legeek baldin tza tzen zuten ekonomia-sistema. Aurreko aro historikoetan, jabe tza modu ezberdinean araututa eta pro-dukzio-harreman ezberdinak egonda, ekonomia-sistema oso bestelakoa zen. Halaber, jabe tza pribatuaren erregimena ezereztuko bali tz eta jabe tza komuna bali tz, ekonomia liberalean gerta-tzen ziren desberdintasun eta bidegabekeria ororen sustraia desagertuko li tzateke.

2.3. HEGELEN ERAGINA

Marxen eragin filosofikorik inportanteena Hegelena izan zen. Georg Wilhem Friedrich Hegel (1770-1831) filosofia sistematikoaren azken filosofo handia dugu, eta bere sisteman men-debaldeko metafisika osoa sintetiza tzen du. XIX. mende hasieran Hegelen filosofiak Alemaniako giro intelektual osoa mendera tzen du, erromantizismo alemaniarraren pen tsalaririk inportantee-na da eta.

Hegelen kezkarik inportanteena Alemaniaren egoera politikoaren irrazionaltasuna da. Alemaniaren kultura eta historia Europako gorenetakoa da; herri germaniarrek biziberritu zuten erromatar inperioa, eta ondoren, herri germaniarrek —frankoek, bisigodoek, saxoiek— Europako erresuma berriak eratu zituzten. Erdi Aroko inperioa germaniarra izan zen, Luteroren erreformak giza askatasunaren eta norbanakoaren eran tzukizunaren kon tzeptu berria ekarri zuen, eta Hegelen garai hartan erromantizismoak kultura alemaniarraren loraldi berria zekarren aldean. Hala ere, Alemaniak ez zuen batasun politikorik, estatu txikien nahas-mahas bat zen. Prin tzerrien, probin tzien edo hiri libreen pribilegioek errotik oztopa tzen zuten alemaniarrak estatu nazional bakarrean ba tzea. Zeharo zen tzugabea zen Alemaniaren egoera politikoa, eta hortik zetozkion herri horri ahuleziak eta gai tzak; adibidez, Napoleonen aurkako gerretan fran-tsesek jostailu an tzera erabili izana. Hegelen�filosofiak�Alemaniako�batasun�politikoa�justifika-tzeko eta argi tzeko saioa izango da.

Hegelen�filosofia� idealista�da (idealismoak baiezta tzen du, Errealitateari dagokionez, Ontologian, den guztiaren zerizana ideala edo espirituala dela. Ideiek errealitate materiala era-

Marxismoa 29

tzen dute; izaki materiala erreala eta ulergarria da egitura, forma —ideia— duelako, bestela i txuragabea eta kaotikoa li tzateke. Ezagu tzari dagokionez, Epistemologian, honako hau dio idea-lismoak: edozein errealitate uler tzeko, esaterako bilakabide historikoa, bertan aldaketak eragin dituzten ideiak, sineskerak, balioak eta abar lehentasunez eta ezinbestean ulertu behar dira).

Hegelek, idealista izanda, pen tsa tzen du historia arrazoiaren heda tzea eta bilakabi-dea dela. Historiaren aro guztietan aurki tzen dugu garaiko estatu-forma perfektuena den estatu mota, Arrazoiaren gauza tzerik onena dena. Estatu horretan aroaren arrazionaltasun mailarik gorena gauza tzen da. Adibidez, an tzinatean Polis-a zen estatu era eredugarria; XIX. mendean, aldiz, monarkia konstituzionala estatu zentralizatuan (Hegelek Alemaniaren tzat estatu era egoki-tzat jo tzen zuena).

Historia uler tzeko arrazoiaren bilakabide dialektikoa ulertu behar da. Errealitatea prozesua da, eta bertan gerta tzen diren kontra-izateak aurrerakun tzaren eragileak dira. Historian Arrazoiak bere esen tzia, hau da, askatasuna gauza tzera jo tzen du. Hegelen ustez, arrazoiaren aurrerakun tza askatasunaren aurrerakun tza da.

2.3.1. Dialektika

Hegelek dio errealitateak eta ezagu tzak izaera dialektikoa dutela. Horrekin zera esan nahi du: errealitatea bilaka tzen dela bere barne kontra-izateek bul tzatuta; barne-gatazka, beraz, den guztiaren bilakabidearen legea da, eta horixe da dialektika. Hortaz, edozein errealita-te uler tzeko —eta oraingoan gehien axola zaizkigun errealitateak gertakari historikoak dira— metodo dialektikoa erabili behar da. Errealitatea etengabe alda tzen diharduen prozesua da, eta horren ondorioz, gertaera bat uler tzeko, gertaera horrek beste gertaerekin dituen harremanak, eta azken finean, den guztiarekin dituen loturak eta elkarreraginak ulertu behar dira.

Metodo dialektikoa zer den hobeto uler tzeko, gertaera historiko baten azalpen diale-ktikoaren eskema emango dugu, Hegelek egingo zukeen modura:

Har dezagun adibide tzat Fran tziako iraul tza. Badakigu fun tsean iraul tza politiko bat izan zela. Fran tziako burgesiak estamentu-gizartea irauli zuen, eta monarkia zein monarka ken-du erregimen demokratikoa ekarri nahian. Hegelek dioenez, gertaera hori behar bezala uler tzeko, beste faktore askorekin dituen loturak ulertu behar ditugu, baita faktore horiek guztiek nola era-giten dioten elkarri ere.

Arestian aipatu dugun bezala, Hegel filosofo idealista dugu; hau da, erreala den guztiaren esen tzia ideia edo espiritua dela dio, eta hortaz, historian suerta tzen den aurrerakun tza oro arra-zoiaren bilakabidearen fruitua dela (Hegelen filosofian arrazoia, ideia edo espiritua sinonimoak dira). Hegelen iri tziz, Fran tziako iraul tzaren aurreko garaietan askatasuna uler tzeko bi modu aurrez aurre jarrita zeuden, eta une hartan aurkako bi ideia-korronteek talka egiten zuten:

1. Alde batetik, Erregimen Zaharraren alde zegoen ideia mul tzoa:

— Erregearen jainkozko eskubidea defenda tzen duen teoria. — Obedien tzia pasiboaren betebeharra: aurreko teoriatik erregeari obedien tzia pasiboa

zor zaiola ondoriozta tzen da (errege legitimoaren botere-titulua Jainkoarengandik zuzenean jasotako titulua da, eta horren ondorioz, erregearen gobernua trake tsa izanda ere, herria ezin da inondik inora haren kontra ma txinatu).


— Erregea Jainkoaren aurrean da eran tzule soilik, ez herritarren aurrean. — Per tsonak sor tzez ezberdinak direlako ideia. Horren arabera estamentu ezberdinen

kide dira; hau da, erregearen leinukoak, nobleziakoak, edo herri xehekoak, eta horregatik, eskubide ezberdinak dituzte eta zuzenbide ezberdinen mende bizi be-har dira.

— Ideia mul tzo horri dagokion gobernu-erregimena monarkia absolutua da estamen-tuzko gizarte batean.

2. Beste aldetik, iraul tzaren aldeko ideia mul tzo hau zegoen:

— Edozein aginte politiko herritarren eta agintariaren arteko hi tzarmenean oinarri tzen da. Beraz, botere politikoaren legitimitatea herrian da tza.

— Edozein gobernuren helburua herriaren ongizatea da. Hortaz, agintariek eran tzun behar dute herritarren aurrean, eta herritarrek berek agintariak alda tzeko eskubidea dute, agintariek txarto gobernatuz gero. Jakina, tiraniaren aurkako erresisten tzia-eskubidea dute herritarrek.

— Gizaki guztiek, izatez, eskubide berberak dituzte. Beraz, berdinak izan behar dute legearen aurrean.

— Legea agintearen muga tzailea da. — Ideia horiei zegokien gobernu era demokrazia erradikalak izan behar zuen.

Eskema horretan zeharo kontrajarriak dauden bi polo topa tzen ditugu:

— Tesia: batetik, monarkia absolutuaren erregimena erabat zaharkitua eta arrazoiaren kontrakoa zen, eta historiaren une hartan inolako poten tzialtasunik ez zeukan. Izan ere, une hartako Fran tzian askatasun-ideia berriaren adierazpide zen burgesia indar tsuaren kontra ezer gu txi egin zezakeen.

— Antitesia: bestetik, gaitasunez beteriko erregimen berria dugu, burgesiaren eskuetatik askatasunaren ideia berria zekarrena. Gerra zibilak irauli egin zuen Fran tziako egitura politiko eta soziala. Baina handik sortu zen erregimena, herriaren indibidualismoak eta burugabekeriak bul tzatuta, zuzenbideak araututako demokrazia bat bainoago alderdike-riaren diktadura zen eta, azkenean, terrorea ekarri zuen.

— Kontra-izate dialektiko haietatik sintesia sor tzen da, aurreko bi mementoetako onena jaso tzen duena: Napoleon Bonaparteren erregimenean, aginte arrazionala eta ordena ba tzen zaizkie herritarren eskubide eta askatasunei.

Hauxe li tzateke Hegelen metodo dialektikoaren eskema gertakizun historiko bat azal-tzeko. Gure pen tsamenduak lege dialektikoaren arabera fun tziona tzen du; hau da, ideia bati (te-sia) bere aukakoa (antitesia) aurrez aurre ipin tzen zaio, eta kontrajar tze horretatik goragoko ideia bat sor tzen da, aurreko bien egia apurrak jaso tzen dituena (sintesia). Era berean, errealitatea, oro har, lege berberaren arabera bilaka tzen da: kontra-izateetatik sor tzen dira errealitate berriak, zaharrek zeukaten ona gorde tzen dutenak, eta, hala, maila goragoko errealitatea gauza tzen da.

Hegelen aburuz, halabeharrezko logika dialektikoaren arabera bilaka tzen da histo-ria, eta horregatik, aurrerakun tzaz hi tz egin daiteke. Logika dialektiko horrek azalpen zienti-fiko bat ematen digu edozein gertaerari buruz, denboran horixe gerta tzeko beharrezkoak diren kausa elkarreragileak azal tzen dizkigulako. Eta, aldi berean, ideal politiko eta etikoen justi-fikazio�moral�bat ematen digu; arrazionala dena morala delako eta halabeharrez gauza tzen de-lako. Benetako filosofoak historian elkarren kontra diharduten indar inper tsonalak interpreta tzen jakin beharko du, arrazoiaren bilakabidea eta helburua ulertu, eta ideal justuak aukera tzeko.

Marxismoa 31

Marxek kritikatu eta baztertuko du idealismo hegeliarraren sistema, porrot egiten duelako kapitalismoaren garaiko problema materialak uler tzerakoan. Baina Hegelen metodo dialektikoa aurkikun tza handi tzat joko du Marxek, eta metodoaren eraldaketa materialista egin ondo-ren, gizartea eta historia analiza tzeko erabiliko du.

Marxek Hegel-en gizarte-filosofiaren oinarrizko ideia orokor hauek onartu zituen:

1. Gizartean, kontrako indarren arteko oreka ezegonkorra da.2. Kontrako indar horien arteko gatazkak gizarte barruko aldaketak eragiten ditu.3. Aipatutako gatazka horiek halabeharrez sor tzen dituzte halako aldaketak eta ez beste-

lakoak.4. Beraz, halabeharrezko barne-eboluzio horretatik sor tzen da gizartearen historia.

2.3.2. Herriaren gogoa

Hegel idealista zenez, historian elkarren kontra jo tzen duten indarrak idealak edo espiri-tualak direla esaten du. Beraz, herri baten kulturak —instituzioak, folkloreak, arteak, erlijioak, filosofiak, zien tziak…— herri horren gogoa adierazten du. Kultura baten osagai guztiek osagai horiek asmatu dituen herriaren espiritua adierazten dute, haren Volkgeist-a (Volk: herria, Geist: gogoa, espiritua). Eta herri baten historia prozesu bat da zeinean herri horrek giza zibilizaziorako bere ekarri zeha tza gara tzen eta buru tzen duen.

Esaterako, Alemanian sortutako teoria zientifikoak eta filosofikoak, dauden mitoak eta sineskerak, instituzio politikoak zein erlijiosoak nazio alemaniarraren espirituaren adierazpideak baino ez dira, eta horien aldaketa nazio-gogoaren eboluzioaren emai tza da.

Hegelen historiaren kon tzeptuaren arabera, nazioak gizarteen historiaren eragileak eta protagonistak dira. Marxek hipotesi hori ordezkatu zuen eta nazioen arteko borrokaren tokian klaseen arteko borroka ipini zuen. Hala, Hegelen filosofia kon tserbadorea, nazionalista eta iraul tza-kontrakoa bazen, Marxena, ordea, iraul tzailea izango da. Hori horrela, Marxismoak bide eman zien XIX. mendeko sozialismoaren forma nagusiei eta XX. mendeko komunismoari ere.

2.3.3. Hegelen ekarria Marxen teorian

Laburbilduz, Marxen filosofiak Hegelenari jarraitu zion honako aspektu inportante hauetan:

1. Marxek Hegelen metodoa, dialektika, bere egin zuen, eta uste zuen metodo hori gizar-te-garapenaren legea erakusteko metodo bakarra zela. Beraz, haren filosofia, Hegelena bezala, historiaren filosofia bat da.

2. Bien iri tziz, historian gerta tzen diren aldaketak halabeharrez eta nahitaez gerta-tzen dira. Baina «halabeharrezkotasun» hori Marxen teorian Hegelenean bezain anbi-guoa da, aldi berean arrazoizko kausak eta justifikazio moralak nahasten dituelako: historiako gertakizunak arrazoizko kausak dituzte, historian ezer ez baita nolanahi suerta tzen; hortaz, per tsona baten ideal politikoak eta sozialak moralki justifikagarriak izateko, per tsonak arrazionalki ulertu behar du historiaren bilakabidearen helburua, eta horren alde jardun. Marxen filosofia materialista bazen ere, dialektikaren bidez azaldu zuen historian aurrerakun tza badagoela eta bertan moralaren balio gorenak ezinbestean gauza tzen direla.


3. Hegelen eta Marxen ustez, edozein aldaketaren bul tza tzailea borroka da, boterea lor tzeko borroka, alegia. Borroka hori nazioen artekoa baino gizarte klaseen artekoa da, eta bila tzen den boterea politikoa bainoago ekonomikoa da, Marxen ikuspuntutik bote-re politikoa egoera ekonomikoaren ondorioa baita.

Bai Hegelek eta bai Marxek pen tsa tzen zuten boterea lor tzeko borroka hori ezin litekeela erabaki konponbide bake tsu baten bidez; aurkarietako batek erabat garaitu ezean, ezin liteke onurarik atera.

Marx, Hegel bezala, eszeptikoa zen gizabanakoaren ahalmenak balora tzean. Gizarteen historian elkarren kontra jo tzen duten indarrak (fun tsean ekonomikoak) i tsuak eta inper tsonalak dira. Horren ondorioz, Millek ez bezala, ez zuten inolako konfian tzarik izaten legeen ahalmene-tan zapalkun tza ekonomikoa zuzen tzeko.

2.4. MARXISMOAREN HELBURUA ETA IDEOLOGIAREN KON TZEPTUA

Marxismoa hainbat ikuspuntutatik azter dezakegu. Horren arabera, hainbat helburu bereiz di tzakegu:

1. Gizarteari eta ekonomiari buruzko teoria bat den aldetik, marxismoa gizarteari buruzko teoria kritiko bat izango li tzateke edo, hobeto esanda, gizarte zeha tz bati buruz eta be-rorren produkzio moduari buruzko teoria kritikoa. Gizarte hori gizarte burges-kapita-lista da. Horrela bada, marxismoaren asmo garran tzi tsuenetako bat gizarteari eta eko-nomiari buruzko zien tzia bat egitea da.

2. Jarduera politiko bat den aldetik, honako helburu politiko argia dauka marxismoak: gizar-te burges-kapitalista iraul tzea gizakiaren alienazioa eta gizakien arteko esplotazioa deusezta tzeko. Hauxe li tzateke helbururik garran tzi tsuena, eta, hortaz, marxismoaren filo-sofia, gizarte-teoria eta ekonomia-politikoa helburu praxiko horretara daude zuzenduta.

3. Filosofia bat den aldetik, marxismoa aurreko filosofiaren kritika zorro tza izango da; batez ere, Hegelen filosofiarena eta ezker hegeliarraren materialismo mekanizistarena. Baina horrezaz gain, XIX. mendean indarrean dauden ideologiak ere kritikatuko ditu, hala nola, ekonomia politiko liberalaren azpiko filosofia, erlijioa, eta abar. Hori horrela, marxismoak filosofia egiteko modu berri bati ekingo dio: ideologiei buruzko kritika, gaur egun arte iraun duena Frankfurteko eskolaren lanean, adibidez.

Beraz, filosofia�marxistaren�helburua kon tzien tziaren argi tze kritiko eta arrazionala egitea li tzateke, hau da, gizakiak edo klase sozial batek bere buruari buruzko argi tze kritikoa, bai eta historian duen posizioari buruzkoa ere. Horretarako, aurreko filosofiak eta indarrean dauden ideologiak kritika tzeari ekingo dio haien ustezko egiei mozorroa ken tzeko. Baina beti kontuan harturik filosofia marxistak aipatutako helburu praxiko hari, gizartea iraul tzeari, alegia, begira dagoela.

Filosofiaren helburua hobeto azal tzeko, ezinbestekoa da ideologia kon tzeptua defini tzea. Ideologia, oro har, ideien edo irudikapenen sistema bat da —mitoak, sineskerak, ideiak, kon-tzeptuak— gizarte jakin batean zeregin historiko zeha tza daukana. Baina kontuan har tzen baldin badugu ideologiek adierazten dutela gizakiaren eta munduaren arteko erlazioa, baita gizakiaren existen tzia sozial eta historikoa ere, esan beharra dago adierazpen hori zuzena edo okerra izan daitekeela. Eta hori gogoan izanik, Marxek ideologiaren beste definizio her tsiago bat ematen

Marxismoa 33

digu: ideologia ideien, edo sublimazioen bilduma bat da, eta beraren bitartez errealitatearen na-hiz gizakiaren bizi tza-egoeraren interpretazio fal tsu eta fal tsu tzailea ematen da. Ideologia horien bidez, gizakiaren egoera la tzari arrazionaltasun-i txura bat eman nahi zaio egoera sozial injustua justifika tzeko.

Laburbilduz, ideologia kon tzeptuari dagokionez, marxismoak honako tesi hauek defenda-tzen ditu: alde batetik, gizakiek pen tsa tzen dutena beroriek bizi diren gizartearen emai tza baino ez da. Eta hor Marxen ikuskera materialista argi eta garbi ageri da: «Ez da gure kon tzien tzia errealitatea determina tzen duena, errealitateak kon tzien tzia baizik». Beraz, ideiak produktu so-zialak dira, eta berorietan gizartean indarrean dauden interesak isla tzen dira. Beste aldetik, Marxen ideologia kon tzeptuak fun tsean adiera negatiboa dauka ideologiak fal tsuak eta fal tsu-tzaileak direlako, errealitatearen interpretazio aldrebestua eta interesatua ematen digute eta.

Beraz, kon tzien tziaren forma ideologiko horien zeregina gizakien bizimodu errealaren egoera maskara tzea eta i txuragabe tzea da. Marxismoak egoera horri alienazio egoera dei tzen dio —alienazio kon tzeptua hurrengo puntuaren gaia dugu, bitartean deshumanizazio tzat har dezakegu—.

Orduan, lehen aipatutako kon tzien tzia argi tze hura honako honetan da tza: adi tzera eman behar da ideologiek gure kon tzien tzia nahasten dutela eta alienazio egoera batean bizi garela. Lan hori nahitaezkoa izango da ideologia maskara tzaileak eta alienazioa gaindi tzeko. Teoria, hortaz, behar-beharrezkoa da, baina ez da aski, teoria orok xede praxikoa izan behar duelako; hau da, teoria praxian gauza tzera eta egiazta tzera bideratu behar da, baliorik eduki nahi badu. Horra hor, beraz, Marxen filosofiaren buruera: filosofiak ez du soilik errealitatea interpretatu behar, baizik eta errealitatea eralda tzen saiatu behar du. Filosofiak, praxia den aldetik, gizakiaren egoera al-datu behar du gizakiaren izaera alienatua berreskura tzearren, eta horretarako iraul tza soziala nahitaezkoa da.

2.5. GIZAKIAREN GAINEKO BURUERA MARXEN TEORIAN: ALIENAZIOA

Alienazioa gizakiari egiten zaion askatasuna izateko, lan egiteko eta pen tsa tzeko gaitasun-desjabe tzea da, gizakia bera bizi den sistema ekonomiko kapitalista dela kausa.

Marxek hainbat alienazioa mota analizatu zituen, hala nola, alienazio erlijiosoa, filoso-fikoa, politikoa, soziala eta ekonomikoa, azkeneko hori aipatutako beste guztien zergatia izanda.

Marxen iri tziz, gizakiaren esen tzia, animaliengandik bereizten duena, lana da; alegia, gizakia, natura transformatuz, bere bizi-baldin tza materialak produzi tzeko gai dela. Eta lan pro-duktibo horretan gizakiak bere izaera gara tzen du. Baina produzi tzeko modu kapitalistan ez da hori gerta tzen, produkzio modu horretan lanaren baldin tza errealek aliena tzen dute eta.

Lan prozesuan langilea laneko objektuaren gainean proiekta tzen da, baina produkzio modu kapitalistan objektu hori beste per tsona baten esku gera tzen denez, zerbait arro tza bali tz bezala an tzematen dio langileak. Beraz, lan prozesuak produktuaren desjabe tzea dakarkio lan-gileari, eta horrekin batera bere buruaren jabe ez izatea ere, beste per tsona baten proiektua gauza-tzen duelako berea gauzatu beharrean. Eta are gehiago, produkzio prozesu horretan langilea,


bere lan indarra salduta, bere jabearen tzako lanabes bihur tzen da —gauzen artean beste gauza bat, merkan tzien artean beste merkan tzia bat—.

Laburbilduz, alienazioa zen tzu negatiboan ulertu behar da: alde batetik, gizakiaren askata-suna uka tzen duelako. Eta, beste aldetik, lan prozesuan gizakiaren deshumanizazioa dakarrelako.

Alienazio egoera hori ez da naturala, historikoa baizik. Hortaz, eginkizuna bikoi tza da: batetik, alienazio hori sor tzen duen egitura ekonomikoa, produkzio modu kapitalista, alegia, aztertu behar da. Bestetik, gizarte kapitalista horren iraul tza praktikoa egin behar da. Horiexek izango dira Marxen eginkizunik inportanteenak: batetik, ekonomia politiko kapitalistaren legeak eta fun tzionamendua iker tzea (hortik Kapitala liburuan egindako lan i tzela) eta, bestetik, poli-tikan jardutea langileen mugimendua antola tzeko.

2.6. MATERIALISMO HISTORIKOA

Materialismo historikoa Marxek eta Engelsek sortutako zien tzia da, gizartearen garapena eta haren aldaketen legeak iker tzen dituena. Beraz, materialismo historikoa historiari buruzko teoria orokor bat da eta, izenak berak adierazten duenez, bi ezaugarri ditu:

1. Historiaren ikuskera materialista; hau da, Marxek pen tsa tzen du errealitate bakarra errealitate materiala dela, ideiak edo bestelako errealitate espiritualak existi tzen dira materiadun izakiek ekoizten dituztelako. Historiaren ikerkun tzari begira, horrek esan nahi du, gertakizun historikoak uler tzeko, historian gerta tzen diren kausa materialak jakin behar direla (Marxen teorian fun tsezko kausa materialak kausa ekonomikoak dira). Adibidez, estatu baten legeak zergatik alda tzen diren uler tzeko, jakin behar ditugu gizarte horretan interes ekonomikoen artean dauden tirabirak.

2. Lehen esan dugunez, Marxek Hegelen metodo dialektikoa onar tzen du, metodo horren eraldaketa materialista egin ondoren. Marxek ere baiezta tzen du errealitate orok, errea-litate historikoa barne, izaera dialektikoa duela. Hortaz, historia uler tzeko metodo ba-liagarri bakarra dialektika da.

Materialismo historikoaren arabera, ordena sozial guztien oinarria produkzioa da, eta pro-dukzioan honako bi kon tzeptu hauek bereiz di tzakegu: produkziorako indarrak eta produkzio-harremanak.

2.6.1. Produkziorako indarrak eta produkzio-harremanak

1. Produkziorako indarrak: ekonomiaren baldin tza materialak dira: eskualde baten eko-nomia zenbait baldin tza materialen mende dago, hala nola, lehengaiak, azpiegiturak —errepideak, portuak, lantegiak, eta abar— eta langileak. Marxen ustez, produkzio-rako indarrik inportanteena langileria da, langileria esplota tzetik lor tzen baitu kapita-listak irabazkina (plusbalioa).

Dena dela, azpimarratu beharra dago lan-prozesu hori ez dela inondik inora prozesu neutro bat, produkzioa beti egoera historiko jakin batean gerta tzen delako; hau da, pro-dukzio-harreman jakin ba tzuen menpe.

2. Produkzio-harremanak: harreman horiek ekonomiaren baldin tza sozialak adierazten dituzte. Adibidez, lantegi-jabearen eta lana sal tzen duen beharginaren arteko harrema-

Marxismoa 35

nak, lur-jabearen eta haren jabe tzari lotuta dagoen jopuaren artekoak, meategi-jabearen eta bertan lan egiten duen esklaboaren arteko erlazioak. Ikusten denez, produkzio-ha-rremanak gizakien arteko erlazioek eta produkzioaren baldin tza materialek sor tzen di-tuzten harremanak dira. Nabari da produkzio-harremanetan produkziorako bideen jabe tza dela baldin tzarik inportanteena.

Historian harreman horiek jabe tza arau tzen duten legeetan adierazten dira. Adibidez: produzi tzeko modua ezberdina li tzateke esklabu tza legala bali tz, hau da, nagusia giza-kien jabe oso-osorik izango bali tz. Edo, aurrekoaren an tzera, joputasuna legala bali tz, Erdi Aroan bezala. Bistan da produzi tzeko modua ere oso ezberdina dela kontrata tzeko askatasuna oso-osoa denean, liberalismoaren lehenengo urtetan bezala (Estatuak ez zuen arau tzen lege bidez gu txieneko soldata, gehienezko lan-jardunaldia, gaixotasun-asegurua, umeen lan-egoera, langileen elkarteak legez kanpo zeuden…). Beraz, erraz uler tzen da zergatik zioen Marxek ekonomiaren arauak historikoak zirela, argi baitago produzi tzeko modua, produzi tzeko legalak diren harremanen mende dagoela eta, lehen azaldu dugunez, harreman horiek jabe tza arau tzeko moduaren mende daudela.

Horiek horrela, Marxek fun tsezko bereizketa bat egiten du historian izan diren pro-dukzio-harremanak uler tzeko. Produkziorako bideen jabeak, batetik, eta jabeak ez direnak, bestetik, bereiz di tzakegu, eta, horren arabera, bi fun tsezko harreman mota ikus di tzakegu historian:

1. Esplota tzaileen eta esplotatuen arteko erlazioa: harreman mota horretan pro-dukziorako bideen jabeak jabe ez direnen lepotik bizi dira. Horixe da kapitalis-moaren harreman tipikoa.

2. Elkarlaneko harremana: produkzio-harreman hori historian gertatu da produkzio-rako bideen jabe tza komuna izan denean.

Beraz, aurrera dezakegu esplota tzaileen eta esplotatuen arteko harremanak ezaba tzeko gakoa jabe tza pribatua desagerraraztea dela, jabe tza komuna izanez gero, esplotazioa eta gizakiaren alienazioaren kausa desagertuko baita.

2.6.2. Produkzio modua

Produkzio modua kon tzeptuak gizartea osotasun bat bezala uler tzeko balio du. Lehen esan dugunez, Marx filosofo materialista dugu eta, ondorioz, gizarteen eboluzioa uler tzeko, pro-dukzioaren eremuan —ekonomian— gerta tzen diren gatazkak ulertu behar ditugu lehenik. Ez da harri tzekoa, hortaz, historian izan diren gizarte moldeei produkzio moduak dei tzea, pro-dukzioak eta produzitutakoaren banaketak determina tzen baitituzte gizarte ororen legeak, erakunde politikoak, morala, ideologiak, erlijioa eta abar.

Edozein produkzio modutan honako egitura hauek bereiz di tzakegu:

1. Azpiegitura edo oinarri ekonomikoa: azpiegitura ekonomikoa izeneko maila pro-dukzio-harremanek eta produkziorako indarrek era tzen dute. Beste aldetik, produkzio-harremanek produkzio modu baten klase sozialak ezar tzen dituzte; adibidez, produkzio modu kapitalistan burgesak eta proletarioak, Erdi Aroan produkzio modu feudalean jaun txoa eta jopua, Greziako eta Erromako produkzio moduan herritarra eta esklaboa. Marxek Kapitala izeneko lanean produkzio modu kapitalista azter tzen du. Azpiegitura ekonomikoak ondoren azalduko ditugun gainegiturak ere baldin tza tzen ditu.

2. Gainegitura juridiko-politikoa eta ideologikoa: oinarri ekonomiko zeha tz bati dago-zkion legeek eta erakunde politikoek gainegitura juridiko-politikoa era tzen dute. Eta


oinarri ekonomiko horri dagozkion ideia filosofikoak, erlijiosoak, moralak, zienti-fikoak… gainegitura ideologikoa era tzen dute. Gainegituren barruan gerta tzen den er-lazio mul tzoa hainbat erakunde eta elkartetan gauza tzen da, hala nola, estatuan, irakaskun tza-sisteman, alderdi politikoetan, erakunde erlijiosoetan…

Oinarriaren eta egituraren artean etengabeko elkarreragina dago, eta harreman horretan oinarria elementurik dinamikoena eta erabakigarriena da. Klase sozialak eta haien arteko anta-gonismoak oinarri ekonomikoan sor tzen dira. Produkzio-bideekiko harremanek eta lanaren etekinak eskura tzeko moduak baldin tza tzen dituzte antagonismo horiek. Gatazka horiek guztiak gainegituretan isla tzen dira: parlamentuaren osaeran, irakaskun tzaren sistemaren antolamen-duan, kultura menpera tzaile motan, eta abar.

Klase antagonikoetan banandutako f

XIX. eta XX. mendeetako gizarte-filosofia · 2019. 12. 5. · 10 XIX. eta XX. mendeetako gizarte...

Documents

Transcript of XIX. eta XX. mendeetako gizarte-filosofia · 2019. 12. 5. · 10 XIX. eta XX. mendeetako gizarte...