Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr,...

297
0 ZRBYCN MILLI LMLR KDMIYSI I.NSIMI dn DILÇILIK INSTITUTU TÜRK DILLRININ FRZLGIYSI PHRAZEOLOGY OF TURKIC LANGUAGES II cild BKI-«NURLN»2009

Transcript of Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr,...

Page 1: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

0�

��ZZ��RRBB��YYCC��NN MMIILLLLII ��LLMMLL��RR ��KK��DD��MMIIYY��SSII

II..NN��SSIIMMII ��dd��nn�� DDIILLÇÇIILLIIKK IINNSSTTIITTUUTTUU

TTÜÜRRKK DDIILLLL��RRIINNIINN FFRR��ZZ����LL��GGIIYY��SSII

PPHHRRAAZZEEOOLLOOGGYY OOFF TTUURRKKIICC LLAANNGGUUAAGGEESS

II cild

B�KI-«NURL�N»2009

Page 2: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

1�

�Z�RB�YC�N MILLI �LML�R

�K�D�MIY�SI I.N�SIMI �d�n� DILÇILIK INSTITUTU

TÜRK DILL�RI �ÖB�SI

Bu ilk kitab�m� t�hsil v� t�rbiy�md� maddi v� m�n�vi d�st�yi, böyük rolu olmu� babam �lövs�t Mahmud o�lunun q�lbimd� �b�di ya�ayacaq �siz v� müq�dd�s xatir�sin� ithaf edir�m .

QQ��TTIIBB�� MM��HHMMUUDD��VV��

QQIIPPÇÇ��QQ QQRRUUPPUU TTÜÜRRKK DDIILLLL��RRIINNIINN FFRR��ZZ����LL��GGIIYY��SSII

B�KI- 2009

Page 3: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

2�

Kit�b �M�� N�simi �d�n� Dilçilik Institutu �lmi �ur�s�n�n q�r�r� il� n��r lunur. Rd�ktr: M�h�bb�t MIRZ�LIY�V� fillgiy� lml�ri dktru R�yçil�r: Çingiz HÜS�YNZ�D� fillgiy� lml�ri dktru M�mm�d�li QIPÇAQ (N�VRUZ�V) fillgiy� lml�ri dktru, professor

Türk dill�rinin fr�zlgiy�s�. II cild. “Q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�”-B�k�,«Nurl�n»-2009, s�h.284

3 cildlik “Türk dill�rinin frazeologiyas�” monoqrafiyas�n�n

II cildin� filologiya elml�ri namiz�di Q�tib� Mahmudovan�n “Q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�” adl� namiz�dlik dissertasiyas� daxil edilmi�dir. Z�ngin dil faktlar�na söyk�n�n v� tarixi-müqayis�li aspektd� apar�lan i� müt�x�ssisl�rin diqq�tini c�lb etmi� v� yüks�k qiym�tl�ndirilmi�dir.

�s�rd�n türkoloqlar, el�c� d� dil tarixi, türk dill�ri ixtisas� üzr� t�hsil alan doktorant, aspirantlar, bu sah�y� meyl göst�r�n magistr v� bakalavrlar faydalana bil�rl�r.

4602000000 Qrifli n��r N - 098 - 2008

©Q�tib� Çingiz q�z� M�hmudv�,2008

Page 4: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

3�

MÜ�LLIFD�N “Q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�”

adlanan monoqrafiya q�pçaq qrupu türk dill�rind�ki frazeoloji vahidl�rin semantik-struktur c�h�td�n ar�d�r�lmas�na h�sr olunmu�dur. �s�rd� q�pçaq qrupu türk dill�rind�ki frazeoloji vahidl�r o�uz qrupu türk dill�rinin frazeoloji vahidl�ri il� müqayis�li ��kild� t�dqiq olunmu�, q�pçaq v� o�uz qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�n�n t�dqiqi tarixi izl�nilmi�, h�min dill�rin z�ngin faktlar� �sas�nda frazeoloji vahidl�rin �m�l�g�lm� v� inki�af yollar�, �lam�t v� bölgü prinsipl�ri, leksik-semantik v� qrammatik xüsusiy-y�tl�ri öyr�nilmi�dir.

N�inki Az�rbaycan dilçiliyind�, ümum�n türkologiyada q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas� ilk d�f� kompleks ��kild� bu monoqrfiyada ara�d�r�lm��d�r.

�s�rd� q�pçaq qrupu türk dill�rinin t�dqiqi tarixin� n�z�r sald�qca mövcud bax��lar, istiqam�tl�r mü�yy�nl��dirilmi�, al�nan elmi n�tic�l�r saf-çürük edilmi�, frazeoloji vahidl�rin rus dilçiliyind� v� ümum�n türkologiyada öyr�nilm� tarixi t�dqiq olunmu�dur. Frazeoloji vahidl�rin t�snifi haqq�nda bir çox dilçil�rin fikirl�ri ara�d�r�ld�qdan sonra q�pçaq v� o�uz qrupu türk dill�rind�ki frazeoloji vahidl�r� dair öz bölgümüzü t�qdim etmi�ik. Frazeoloji vahidl�rin

Page 5: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

4�

atalar sözl�ri v� z�rb m�s�ll�rl�, mür�kk�b terminl�rl�, mür�kk�b fell�rl�, s�rb�st v� sabit söz birl��m�l�ri il�, qanadl� sözl�rl� v� aforizml�rl� s�r-h�dl�rinin mü�yy�nl��dirilmi�dir.

Monoqrafiyada q�pçaq qrupu türk dill�rind� frazeoloji vahidl�rin leksik-semantik v� qrammatik xüsusiyy�tl�ri d� ara�d�r�l�r, frazeoloji vahidl�rin tematik t�snifi apar�l�r, somatik frazeoloji vahidl�r, zoofrazeologizml�r, fitofrazeologizml�r, din v� mifologiya il� ba�l� frazeoloji vahidl�r, alq�� v� qar��� s�ciyy�li, meteorologiya v� astronomoiya il�, ad�t v� �n�n�l�rl� ba�l� frazeoloji vahidl�r t�dqiq olunur. Frazeoloji vahidl�rin omonimlik, sinonimlik, çoxm�nal�l�q, çoxvariantl�l�q, antonimlik kimi m�na növl�ri, eyni zamanda söz, birl��m�, cüml�,s�viyy�li frazeoloji vahidl�rin qrammatik qurulu�u ara�-d�r�lm��d�r. T�dqiqat boyu q�pçaq v� o�uz qrupu türk dill�rinin frazeoloji vahidl�ri müqayis�li fonda öyr�nilmi�dir.

�lb�tt�, ilk monoqrafiya kimi mü�yy�n nöqsanlar�n da mövcudlugu labüddür. Bu bax�mdan �s�rl� ba�l� t�klif v� iradlar�n� bildir�c�k h�r k�s� �vv�lc�d�n minn�tdarl���m� bildirir�m.Fikir v� mülahiz�l�rinizi bu elektron-ünvana gönd�rm�yiniz xahi� olunur:

Page 6: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

5�

QIPÇAQ QRUPU TÜRK DILL�RININ FRAZEOLOGIYASI AZ�RBAYCAN

DILÇILYIND� ILK D�F� T�DQIQ OLUNUR

Az�rbaycan dilçiliyind� türkoloji t�dqiqatlar z�ngin �n�n�l�r� söyk�ndiyind�n dünya s�viyy�sind� apar�c� mövqe qazanm�� türkoloqlar�m�z beyn�lxalq nüfuza yiy�l�n�r�k hörm�t v� ehtiram ünvan�na çevrilmi�l�r. �cn�bi aliml�rin bu gün d� tez-tez and�qlar� v� yüks�k qiym�tl�ndirdikl�ri m�rhum dilçil�rimiz akad. M.�.�ir�liyev, prof.F.Zeynalov, prof.�.Abdullayev, prof.A.V�liyev, prof.V.Asalanov, prof. S.�lizad�ni bu m�qamda bir daha xat�rlamaq v� xat�rlatmaq yerin� dü��rdi. M�hz bu ziyal�lar�n t��ssüb v� i�tirak� il� XX �srin 60-70-ci ill�rind� BDU-da ilk türkologiya kafedras�, AMEA-da is� türk dill�ri �öb�si aç�ld�. H�min kafedra v� �öb�nin f�aliyy�tinin daha da geni�l�ndirilm�si is� AMEA-n�n müxbir üzvl�ri T.Hac�yev, K.Abdullayev, N.C�f�rov, el�c� d� professorlar F.C�lilov, K.N�rimano�lu kimi layiqli dilçil�rin qay�� v� �m�yi il� ba�l� olmu�dur. Qürur do�uran is� budur ki, Az�rbaycan türko-logiyas� yeni dü�ünc�li, orijinal fikirli, istedadl�, qaynar t�bi�tli g�ncl�rin z�hm�t v� qüdr�ti il� mayalanm�� maraql� elmi ara�d�rmalarla bu gün d� z�nginl��ir v� öz �öhr�tini qoruyur.

Page 7: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

6�

“Q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�” monoq-rafiyas�n�n mü�llifi Q�tib� Çingiz q�z� Mahmudova da g�l�c�yin� ümid b�sl�diyimiz g�ncl�rd�ndir. Respublikam�zda türkoloji ara�d�rmalar �sas�n türk dill�rinin fonetika v� qrammatikas�n�, qism�n d� leksikologiyas�n� �hat� etmi�, dilin milliliyini s�ciyy�-l�ndir�n frazeoloji qat�n izl�nm�si is� kölg�d� qalm��-d�r. Az�rbaycan dilinin frazeologiyas�n�n t�dqiqi prosesind� b�z�n türk dill�rind�n bu v� ya dig�rinin materiallar�na müraci�t olunsa da, o�uz qrupu türk dill�ri istisna edilm�kl� ümumilikd� türk dill�rinin müqayis�li frazeologiyas� öyr�nilm�mi�dir. F.e.n. Q.Ç.Mahmudovan�n elmi ictimaiyy�t� t�qdim etdiyi “Q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�” adl� mo-noqrafiya, �übh�siz, bu yolda z�ruri add�m kimi q�bul olunmal�d�r.

Az�rbaycan dilçilyind� ilk d�f� olaraq q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�n� t�dqiqat obyektin� çevir�n g�nc t�dqiqatç�n�n q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�n� ayr�l�qda deyil,o�uz qrupu türk dill�ri,o cüml�d�n Az�rbaycan dili il� müqayis�li ��kild�, b�z�n d� tarixilik prinsipi il� t�dqiq etm�si �s�rin �n ön�mli c�h�tidir. Bu is� t�dqiqat i�inin elmi yeniliyinin �sl göst�ricisi kimi qiym�tl�ndirilm�lidir.

Page 8: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

7�

I f�sild� q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeolo-giyas�n�n t�dqiqi tarixini ara�d�ran mü�llif mövzu il� ba�l� mövcud dilçilik bax��lar� v� istiqam�tl�rini a�kar edir,onlar� t�hlil süzg�cind�n keçir�r�k maraql� elmi n�tic�l�r� g�lir. O, bu v� ya dig�r mübahis�li m�s�l�y� f�rqli münasib�t bildirm�kd�n, nüfuzlu dilçil�rl� c�sar�tl� polemika nümayi� etdirm�kd�n ç�kinmir, onlar�n fikirl�rin� hörm�t etm�kl� yana��, yeri g�ldikc� öz mövqeyini bildirm�yi, müst�qil elmi mülahiz�l�rini t�qdim etm�yi d� unutmur.

Q.Mahmudova ist�r rus,ist�r Az�rbaycan, türk-m�n, qazax, q�r��z, özb�k, qaraqalpaq, ist�rs� d� dig�r türk dill�rinin t�dqiqatç�lar�n�n �s�rl�rini saf-çürük edir, onlar�n mövqel�rind�ki eyni v� f�rqli c�h�tl�ri a�karlay�r, müqayis�l�r fonunda m�ntiqi fikir yürüd�r�k konkret elmi q�na�tl�r� g�lir.M�hz bu q�na�tl�r� söyk�n�r�k q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�n�n s�rh�dl�rini mü�yy�nl��dirm�y� ça-l��an mü�llif frazeoloji vahidl�rn �sas �lam�tl�ri v� bölgü prinsipl�ri il� ba�l� maraql� elmi n�tic�l�r� g�lmi�dir.

Q�pçaq qrupu türk dill�rind� frazeoloji vahid-l�rin leksik-semantik v� qrammatik xüsusiyy�tl�rini ara�d�ran t�dqiqatç� h�min dill�rin frazeologiyas�n�n ümumi m�nz�r�sini yaratmaq m�qs�dil� z�ngin v� maraql� dil faktlar�ndan istifad� etmi�, frazeoloji vahidl�rin tematik bölgüsünü aparm��, onlar�n leksik-

Page 9: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

8�

semantik inki�af yollar�na n�z�r salm��, s�ciyy�vi qrammatik xüsusiyy�tl�rini a�kar etmi�dir.

Mü�llif türk dill�rind� frazeolji vahidl�rin söz, birl��m� s�viyy�l�rind� mövcudlu�unu q�bul etm�kl� yana��, Az�rbaycan dilçiliyind� ilk d�f� olaraq m�tn s�viyy�li frazeoloji vahidl�r m�s�l�sin� d� toxunmu�dur. Bu is� g�nc t�dqiqatç�n�n elmi c�sar�tind�n, müst�qil fikir yürütm�k bacar���ndan, d�rin ara�d�r�c�l�q qabiliyy�tind�n soraq verir.

Q�tib� Çingiz q�z� Mahmudovan�n g�rgin yara-d�c�l�q axtar��lar�n�n, s�m�r�li �m�yinin labüd n�tiç�si kimi meydana ç�xan “Q�pçaq qrupu türk dill�rinin fra-zeologiyas�” monoqrafiyas�n� b�zi mübahis�li m�-qamlar� il� birlikd� yüks�k qiym�tl�ndirir v� onun elmi ictimaiyy�tin r��b�tini qazanaca��na ür�kd�n inan�ram. �min�m ki, bu monoqrafiya elmi axtar��lar yolunda böyük inam v� inadla add�mlayan, q�tiyy�ti, �m�ksev�rliyi, h�r �eyd�n önc� is� elm� vur�unlu�u, Az�rbaycan dilçiliyin� sevgi v� s�daq�ti il� yax�n g�l�c�kd� �sl söz sahibi olacaq mü�llifin elmi yarad�c�l�q yolunun u�urlu ba�lan��c�d�r.

M�h�bb�t MIRZ�LIYEVA filologiya elml�ri

doktoru

Page 10: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

9�

TTÜÜRRKKOOLLOOGGIIYYAA ÜÜÇÇÜÜNN DD��YY��RRLLII TTÖÖHHFF�� Türk dill�rinin müqayis�li t�dqiqi il� ba�l� Az�rbaycan dilçiliyind� XX �srin ortalar�ndan ba�layaraq bir çox i�l�r görülmü�dür. Sovet dövründ� ölk�mizd� bu sah�y� böyük diqq�tl� yana��lm��, aliml�rimiz türk dill�rin�, onlar�n müqayis�li ��kild� öyr�nilm�sin� böyük diqq�t yetirmi�l�r. T�sadüfi deyil ki, Az�rbaycan keçmi� Sovet ttifaq�nda türko-loji ara�d�rmalar�n apar�ld��� �n böyük m�rk�z� çevrilmi�dir. Sevindirici hald�r ki, bu �n�n� müs-t�qilliyimiz dövründ� davam v� inki�af etdirilm�kd�dir. Eyni zamanda, türk xalqlar�n�n bir-biri il� yax�nla�mas�, �laq�l�rin gen��l�nm�si indi daha sanball� elmi i�l�rin yaz�l�b araya-�rs�y� ç�xar�l-mas�na böyük imkanlar yaratm��d�r. Oxuculara t�qdim olunmu� �s�r olduqca maraql� v� ç�tin bir mövzudad�r. Frazeologiya sah�sind� h�l� d� mövcud olan probleml�r,mübahis�li m�s�l�l�r mü�llifin b�z�n mövzu�traf� m�qamlar üz�rind� dayanmas�, mü�yy�n elmi-n�z�ri müdd�alara münasib�t bildirm�si t�l�bini ortaya at�r. Mövzunun aktuall���n� t�sdiq ed�n bir c�h�ti d� bu-nunla ba�lamaq laz�md�r. kinci c�h�t, türk dill�rind�n biri v� ya ikisinin deyil, bütöv bir qrupun özü d� q�pçaq qrupunun frazeologiyas�n�n t�dqiqini �hat� etm�kl� ��rtl�nir. Üçüncüsü,

Page 11: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

10�

mü�llif o�uz qrupu türk dill�rind�n birinin - Az�rbaycan dilinin da��y�c�s� oldu�undan t�dqiqat prosesind� o�uz qrupu dill�ri il� müqayis�li ara�d�rma v� t�hlill�r� yer ayr�l�r. Fikrimizc�, elmi t�dqiqata bu d�r�c� geni� aspektd� yana�maq ümumilikd� türk dill�ri frazeologiyas� il� ba�l� bir çox mühüm m�s�l�l�r� ayd�nl�q g�tirm�k bax�m�ndan son d�r�c� böyük �h�miyy�t k�sb edir.Q�dim dövrl�rd�n formala�an frazeoloji vahidl�rin, o cüml�d�n atalar sözl�ri, z�rb m�s�ll�rin ümumtürk dil material� �sas�nda semantik v� qrammatik struktur bax�m�ndan t�dqiqi türk dill�rinin tarixi il� ba�l� yeni elmi n�ti-c�l�rin al�nmas�na yard�mç� olacaqd�r. Mü�llif qar��s�na qoydu�u �sas m�qs�di, daha do�rusu, q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeoloji vahid-l�rinin o�uz qrupu türk dill�ri materiallar� il� müqayis�li t�dqiqini h�yata keçirm�k üçün, h�r �eyd�n �vv�l frazeoloji vahidl�rin dil sistemind� yeri v� mövqeyini mü�yy�nl��dirm�y� çal���r, sonra frazeoloji vahidl�rl� atalar sözl�ri, z�rb m�s�ll�r, terminl�r, mür�kk�b fell�r aras�ndak� s�rh�dl�ri d�qiql��dirm�y� c�hd göst�rir. �s�rin “Q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologi-yas�n�n t�dqiqi tarixi: bax��lar, istiqam�tl�r, n�tic�l�r” adlanan birinci f�slind� t�dqiqat obyektinin d�qiq ad�n�, daha do�rusu, hans� term�n�n daha münasib oldu�unu mü�yy�nl��dirm�y� geni� yer ay�rm��d�r. Bu gün dilçilikd� mövcud olan idiom, idiomatik

Page 12: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

11�

ifad�, frazeoloji ifad�, frazeoloji birl��m�, sabit söz birl��m�si, frazeoloji vahid, frazeologizm, frazem, leksik söz birl��m�si, leksik birl��m�, rus dilind� frazeoloqiceskie sra�eniya, frazeoloqiceskyie yedin-stva, frazeoloqiceskie socetaniya, frazis, slitnoeslovo, slitnoe recenie v� s.kimi terminl�r h�l� d� dilçil�r aras�nda mübahis�l�r� s�b�b olur. �slind� bu ter-minl�rin ham�s�n�n “ya�amaq” v� “i�l�nm�k” hüququ var. Bu terminl�rd�n istifad� ed�n aliml�r öz seçiml�rini elmi c�h�td�n kifay�t q�d�r �sasland�rm��lar. Bizim fikrimizc�, m�s�l� yaln�z h�r hans� bir ��yaya soldan v� ya sa�dan, önd�n v� ya arxadan, altdan v� ya üstd�n baxmaqdan as�l�d�r. Bütün hallarda ��ya ��ya olaraq qal�r. Bütün hallarda söhb�t dil vahidind�n gedir. Dem�li, frazeoloji vahid termini daha münasibdir v� mü�llif do�ru olaraq bu termin� üstünlük verir. Birinci f�sild� q�pçaq qrupu türk dill�rinin fra-zeoloji vahidl�rinin �sas �lam�tl�ri v� bölgü prinsipl�ri ayr�ca paraqrafda öyr�nilir. Mü�llif ara�d�rma v� t�hlil �sas�nda q�pçaq qrupu türk dill�rinin v� Az�rbaycan dilinin leksik t�rkibin� v� qrammatik qurulu�una gör� eyni v� f�rqli olan fra-zeoloji vahidl�ri qruplara ay�r�r, frazeoloji vahidl�rin leksik-semantik v� sintaktik bütövlük, m�cazl�q v� obrazl�l�q kimi �lam�tl�rini f�rql�ndirir, müxt�lif aliml�rin bu m�s�l�l�rl� ba�l� fikirl�rini ��rh edir, h�min fikirl�r� münasib�tini bildirir. Bu da onun

Page 13: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

12�

mövcud elmi �d�biyyatla yax�ndan tan�� oldu�unu, onlardan bacar�qla istifad� etdiyini t�sdiql�yir. “Q�pçaq qrupu türk dill�rind� frazeoloji vahid-l�rin leksik-semantik v� qrammatik xüsusiyy�tl�ri” adlanan II f�sild� q�pçaq qrupu türk dill�rind�ki fra-zeoloji vahidl�rin tematik bölgüsü, frazeoloji vahidl�rin m�na növl�ri, qrammatik s�viyy�si t�hlil edilir. Mü�llif frazeoloji vahidl�ri 6 tematik qrupa ay�-r�r: somatik frazeoloji vahidl�r, zoofrazeologizml�r, dini mifoloji s�ciyy� da��yan frazeoloji vahidl�r, ad�t v� m�rasiml�rl� ba�l� frazeoloji vahidl�r, bitki adlar� il� ba�l� frazeoloji vahidl�r, alq�� v� qar��� m�nas� ifad� ed�n frazeoloji vahidl�r. �lb�tt�, bu bölgü dild� mövcud olan bütün frazeolo-gizml�ri �hat� etmir. Bununla bel�,bizc�, mü�llif bü-tövlükd� düzgün mövqed� durur v� �sas tematik qrup-lar� ay�rmaqla kifay�tl�nir. Mü�llifin fakt v� nümun�l�ri müqayis� �sas�nda �ld� etdiyi bir q�na�t d� böyük maraq do�urur:“Qpçaq qrupu türk dill�rind�ki feli frazeoloji vahidl�rin �ks�riyy�ti o�uz qrupu türk dill�rind� leksik, semantik, qrammatik, xüsusiyy�tl�rin� gör� eynilik t��kil edir”. Fell�r dilin leksik sistemind� �n az d�yi�m�y� m�ruz qalm�� sözl�rdir. Türk dill�rind� hal v� h�r�k�t bildir�n sözl�r q�dim dövrd�n bu yana az d�yi�mi� bu dill�rin çoxunda ilkin formalar�n�, se-mantikalar�n� mühafiz� edib saxlam��lar. Ona gör� d�

Page 14: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

13�

müxt�lif türk dill�rind�ki feli frazeoloji vahidl�rin bö-yük bir hiss�sinin eynilik t��kil etm�si mümkün olmu�dur. Bu m�s�l�y� münasib�td� müxt�lif türk dill�rind� f�rqli ��kild� i�l�n�n feli frazeoloji vahidl�r� daha çox yer ay�rmaq, f�rql�rin s�b�bl�rini axtarmaq bir s�ra maraql� faktlar�n üz� ç�xar�lmas�na yard�m göst�rir. Mü�llifin bel� bir mövqe tutmas� da özünü do�ruldur.Ümumiyy�tl�, �s�rd� t�dqiqat m�ntiqi ard�c�ll�qla apar�l�r, f�sill�r aras�ndak� rabit� gözl�nilir. �vv�lki f�sild� �ld� olunmu� n�tic�l�r növb�ti f�sild� t�dbiqini tap�r.H�r iki f�sild� ara�d�rma v� t�hlil q�pçaq qrupu türk dill�rind�n top-lanm�� çoxsayl� misallar v� nümun�l�r �sas�nda apar�l�r, müqayis� üçün o�uz qrupu türk dill�rinin ma-teriallar�ndan gen�� istifad� olunur. Faktoloji material�n z�nginliyi t�dqiqat i�inin h�m elmi, h�m d� praktik d�y�rini xeyli yuks�ldir.Qoyulan m�s�l�l�r sona q�d�r t�hlil olunmu�, türkologiya, xüsus�n d� q�pçaq qrupu türk dill�ri v� Az�rbaycan dili üçün çox maraql� görün�n elmi n�tic�l�r �ld� edilmi�dir. Bu n�tic�l�r h�m q�pçaq qrupu dill�rinin tarixi, h�m d� müasir dild� frazeologizml�rin i�l�nm� xüsusiyy�tl�ri bax�m�ndan çox �h�miyy�tlidir.

G�nc v� isdedadl� alim Q�tib� Mahmudovan�n bu monoqrafiyas� dilçilik elmi,türkologiya üçün d�y�rli bir töhf�dir. M�n inan�ram ki, elmi ictimayy�t, Az�rbaycan dilçil�ri bu �s�ri maraqla oxuyacaq v� layiqinc� qiym�tl�ndir�c�kdir. Ümidvar olaq ki, bu

Page 15: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

14�

Q�tib� xan�m�n ilk v� son �s�ri olmayacaq. lk �s�rinin u�uru onu yeni ara�d�rmalar aparma�a sövq ed�c�k. Biz� is� g�nc alim� elmin ç�tin v� dolanbac yollar�nda yaln�z u�urlar v� müv�ff�qiyy�tl�r dil�m�k qal�r.

Çingiz HÜSEYNZAD� filologiya elml�ri doktoru.

Page 16: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

15�

BBUU ��SS��RRII TTÜÜRRKK DDIILLLL��RRIINNIINN FFRRAAZZEEOOLLOOGGIIYYAASSIINNIINN AARRAA��DDIIRRIILLMMAASSIINNDDAA

IIRR��LLIIYY�� AATTIILLMMII�� AADDDDIIMM KKIIMMII QQIIYYMM��TTLL��NNDDIIRRMM��KK OOLLAARR

Q.Ç.Mahmudovunun t�dqiqat �s�ri türkoloji dilçilikd� öz aktuall��� il� seçil�n bir mövzuya h�sr olunmu�dur. st�r ayr�-ayr� türk dill�rinin, ist�rs� d� mü�yy�n qrup türk dill�rinin frazeologiyas�n�n ara�d�-r�lmas� türkologiyada öz h�llini gözl�y�n bir s�ra probleml�rin d�rind�n v� �trafl� öyr�nilm�sin� yard�m ed� bil�r. Bu m�nada “Q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas�” adl� t�dqiqat i�i türk dill�rinin frazeo-logiyas�n�n öyr�nilm�sinin yax�� nümun�si kimi diqq�ti c�lb edir. Mü�llif q�pçaq qrupu türk dill�rinin materiallar� �sas�nda ara�d�rma aparma�� qar��s�na m�qs�d qoysa da, q�pçaq dill�rinin (professor F.Zey-nalovun t�snifind� q�pçaq qrupuna aid edil�n qazax, qaraqalpaq, q�r��z, noqay, Altay dill�ri) materiallar� il� kifay�tl�nm�mi�, o�uz qrupu türk dill�rinin, xüsusil� d� Az�rbaycan dilinin materiallar�n� da mü-qayis�y� c�lb etmi�dir. �slind� dissertasiya i�ind� o�uz qrupu türk dill�rinin materiallar� q�pçaq dill�rinin materiallar� il� b�rab�r s�viyy�d� ara�d�rmaya c�lb olunmu�dur. Bu, ba�a-dü�ül�ndir.Bel� ki, frazeologiya üzr� t�dqiqat aparan ��xsd�n t�kc� dili deyil, el�c� d� h�min dilin da��y�c�-lar�n�n tarixini, m�d�niyy�tini, folklorunu, h�yat t�rzini, mifik dünyagörü�ünü, bu xalqlar�n ya�ad���

Page 17: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

16�

co�rafi mühiti v� �traf land�aft� da bilm�k t�l�b olunur. Çünki h�r hans� bir dild� frazeoloji vahidl�r h�min dilin da��y�c�lar�n�n tarixinin, m�d�niyy�tinin, psixologiyas�n�n, h�yata bax���n�n ifad�si kimi mey-dana ç�x�r. Mü�llif do�ru olaraq qeyd edir ki, xalq�n dilind�ki frazeoloji vahidl�rin linqvistik ara�d�r�lmas�, n�tic�d� h�min xalq�n tarix v� etnoqrafiyas�n�n, h�yat v� ya�ay�� t�rzinin ara�d�r�lmas�na g�tirib ç�xar�r.Mü�llifin �s�rin �vv�lind� frazeologiyan�n n�-z�ri probleml�rind�n geni� dan��mas� da m�hz bununla �laq�dard�r. Çünki bu sah�d� �trafl� dan��-maq imkan� daha çoxdur.

T�dqiqat i�inin I f�sli “Q�pçaq qrupu türk dill�-rinin frazeologiyas�n�n t�dqiqi tarixi:bax��lar, istiqa-m�tl�r, n�tic�l�r” adlan�r v� üç bölm�d�n ibar�tdir. Birinci bölm� “Frazeoloji vahidl�rin dilçilikd� yeri, yaranma v� inki�af m�rh�l�l�ri” adlan�r. Mü�llif bu bölm�d� m��hur frans�z dilçisi �.Ballid�n ba�lam�� M.Mirz�liyevaya kimi bir çox aliml�rin (A.�axmatov, V.V.Vinoqradov, Z.A.Bulaxovski, A.A.Refor-matski,H.Bayramov,A.Kaydarov,S.K.Kenes-bayev,E.Berdimuratov v� b.) frazeologiya v� frazeologizml�r bar�d�ki mülahiz�l�rini n�z�rd�n keçirm��, frazeologiyan�n t�dqiqat predmetini “frazeoloji vahid” termini il� adland�rma�� daha m�qs�d�uy�un hesab etmi�dir. Çünki bu termin h�m söz, h�m birl��m�, h�m d� cüml� s�viyy�li frazeoloji ifad�l�rin �lam�tl�rini özünd� �ks etdirir.Mü�llif�

Page 18: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

17�

gör�, dild�ki bütün tip-söz, birl��m� v� cüml� quru-lu�lu frazeoloji vahidl�r s�rb�st söz birl��m�l�rind�n yaranm��d�r. Frazeoloji birl��m�l�rl� mür�kk�b sözl�r aras�nda zahiri v� semantik ox�arl��� da mü�llif h�r iki kateqoriyan�n s�rb�st söz birl��m�l�ri �sas�nda formala�mas�nda görür.

I f�slin 2-ci bölm�si(“Q�pçaq qrupu türk dill�ri-nin frazeoloji vahidl�rinin �sas �lam�tl�ri v� bölgü prinsipl�ri”) q�pçaq qrupu türk dill�rind� frazeoloji vahidl�rin xarakterik xüsusiyy�tl�ri v� t�snifi prinsip-l�rin� h�sr olunmu�dur. Frazeoloji vahidl�rin �sas �la-m�tl�ri n�inki türk dill�rind�, el�c� d� dünya dill�rind� bir-birind�n k�skin ��kild� f�rql�nmir. Bu probleml� ba�l� türkologiyada, el�c� d� rus dilçiliyin-d� mövcud fikirl�ri n�z�rd�n keçir�n mü�llifin q�na�tin� gör�, q�pçaq qrupu türk dill�rind� frazeoloji vahidl�rin �sas �lam�tl�ri onlar�n sabitliyi,leksik-semantik bütövlüyü v� komponentl�rinin sintaktik va-hidliyidir. Q.Ç.Mahmudova m�hz bu �lam�tl�r �sas�nda frazeoloji vahidl�rl� mür�kk�b termin v� mür�kk�b sözl�rin, qanadl� söz v� aforizml�rin, atalar sözü v� z�rb m�s�ll�rin, h�mçinin s�rb�st söz birl��-m�l�rinin ox�ar v� f�rqli c�h�tl�rini ay�rd etm�y� c�hd göst�rir. Frazeoloji vahidl�rin t�snifi m�s�-l�sind� d� Q.Ç.Mahmudovan�n düzgün mövqe tutdu�unu söyl�m�k mümkündür. Uy�ur dilçisi Ç.O.Sayfullinin frazeoloji vahidl�rin t�snifi prinsipini u�urlu sayan mü�llif frazeoloji vahidl�rin semantik,

Page 19: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

18�

tematik v� qrammatik prinsipl�r �sas�nda t�snif olun-mas�n� m�qbul say�r.

I f�slin 3-cü bölm�si “Q�pçaq qrupu türk dill�-rinin frazeoloji vahidl�rinin s�rh�dl�rinin mü�yy�n-l��dirilm�si” adlan�r. Burada frazeoloji vahidl�rin mü�yy�nl��dir�rk�n qar��ya ç�xan ç�tinlikl�r n�z�rd�n keçirilir, ayr�-ayr� t�dqiqatç�lar�n frazeoloji vahidl�ri mü�yy�nl��dirm�sind� f�rqli yana�malar�na münasib�t bildirilir. Frazeoloji vahidl�rin sabit v� s�rb�st söz birl��m�l�rind�n, mür�kk�b terminl�rd�n, mür�kk�b fell�rd�n f�rqli c�h�tl�ri Az�rbaycan v� dig�r türk dill�rind�n g�tiril�n çoxsayl� misallar �sas�nda ��rh edilir, ümum�n, frazeoloji vahidl�rin s�rh�dl�ri mü�yy�nl��dirilir. Bir çox t�dqiqatç�lardan f�rqli olaraq Q.Ç.Mahmudova bütün atalar sözl�ri v� m�s�ll�ri deyil, yaln�z m�cazi m�na da��yan, obrazl�l�q, ifad�lilik k�sb ed�n atalar sözl�ri v� z�rb m�s�ll�ri frazeologiyan�n t�rkib hiss�sin� aid edir.

Monoqrafiyan�n II f�sli “Q�pçaq qrupu türk dil-l�rind� frazeoloji vahidl�rin leksik-semantik v� qram-matik xüsusiyy�tl�ri” adlan�r v� üç bölm�d�n ibar�tdir. Bu f�slin birinci bölm�si (“Q�pçaq qrupu türk dill�rind�ki frazeoloji vahidl�rin tematik bölgüsü”) q�pçaq dill�rind�ki frazeoloji vahidl�rin te-matik prinsip �sas�nda t�snifin� h�sr olunub. Mü�llif q�pçaq qrupu türk dill�rind�ki frazeoloji vahidl�ri tematik bax�mdan a�a��dak� kimi qrupla�d�r�r: 1) Somatik frazeoloji vahidl�r;

Page 20: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

19�

2) Zoofrazeologizml�r; 3) Fitofrazeologizml�r; 4) Dini-mifoloji s�ciyy� da��yan frazeologizml�r; 5) Meteorologiya v� astranomiyaya aid frazeolo-

gizml�r; 6) Ad�t-�n�n� il� ba�l� frazeologizml�r; 7) Alq�� v� qar��� m�nal� frazeologizml�r.

Monoqrafiyan�n bu bölm�sind� q�pçaq qrupuna daxil olan dill�rd�ki frazeoloji vahidl�rin dig�r xalqla-r�n(m�s�l�n, o�uz qrupu türk dill�rinin da��y�c�s� olan xalqlar�n) dill�rind�ki frazeolji vahidl�rd�n f�rqi m�-s�l�si d� qoyulmu�dur. Mü�llif� gör�,q�pçaq dill�rind� d�v� il� ba�l� frazeologizml�rin çoxlu�u q�pçaq xalqlar�n�n t�s�rrüfat h�yat� il� birba�a ba�l�d�r. Onun a� d�v� il� ba�l� frazeoloji vahidl�r bar�d�ki mülahiz�l�rini d� q�na�tb�x� hesab etm�k olar.

II f�slin ikinci bölm�si “Frazeoloji vahidl�rin m�na növl�ri” adlan�r. Burada q�pçaq qrupu türk dill�rind�ki frazeoloji vahidl�rin çoxm�nal�l���, omonimliyi, sinonimliyi v� antonimliyi, el�c� d� frazeoloji vahidl�rin variantl�l��� (fonetik, leksik, morfoloji v� sintaktik variantl�l�q, h�mçinin kompo-nentl�rind�n birinin ixtisar� il� düz�l�n variantl�l�q) çoxsayl� dil faktlar� �sas�nda ara�d�r�lm��d�r. T�dqiqatç� burada da q�pçaq qrupu türk dill�rinin materiallar� il� o�uz qrupu türk dill�rinin mate-riallar�n� müqayis�li ��kild� n�z�rd�n keçirir. Onun

Page 21: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

20�

frazeoloji vahidl�rin m�na növl�ri il� ba�l� söyl�diyi fikirl�ri v� g�ldiyi n�tic�l�ri d� q�na�tb�x� hesab etm�k olar.

II f�slin üçüncü bölm�si “Q�pçaq qrupu türk dill�rind�ki frazeoloji vahidl�rin qrammatik s�ciyy�si” adlan�r. Burada q�pçaq dill�rind�ki frazeoloji vahidl�rin qrammatik qurulu� xü-susiyy�tl�ri ara�d�r�l�r. Mü�llif m�tn s�viyy�li fra-zeoloji vahidl�rd�n b�hs edir, frazeoloji vahidl�rin sintaktik xüsusiyy�tl�rini ara�d�r�r.

Monoqrafiya xo� t�sir ba���lay�r. Onun h�m dilçilik �d�biyyat� il� tan��l���, h�m d� ayr�-ayr� türk dill�rin� b�l�dliyi t�dqiqat i�inin h�r bir s�hif�sind� hiss olunur. T�kc� bunu dem�k kifay�tdir ki, Q.Ç.Mahmudova �s�r üz�rind� i�l�y�rk�n Az�r-baycan dilinin 1008, türkm�n dilinin 404, qaqauz dili-nin 369,türk dilinin 5886, q�r��z dilinin 4031, qazax dilinin 1039,qaraqalpaq dilinin 670,Altay dilinin 152, noqay dilinin 200 frazeoloji vahidini t�dqiqata c�lb et-m�� v� bu h�cmd� material� ümumil��dir� bilmi�dir. �s�rd� Az�rbaycan, rus, türk,qazax, qaraqalpaq, q�r��z, dill�rind� cap olunmu� 164 adda elmi-n�z�ri �d�biyyatdan,el�c� d� Az�rbaycan, türk,qazax, q�r��z, qaraqalpaq, türkm�n dill�rind� cap olunmu� b�dii �s�r v� dövrü n��rl�rd�n seçilmi� nümun�l�rd�n istifad� edilmi�dir. Bu �s�ri türk dill�rinin frazeologiyas�n�n ara�d�-r�lmas�nda ir�liy� at�lm�� add�m kimi

Page 22: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

21�

qiym�tl�ndirm�k olar. M��hur türkoloq K.M.Musayev �s�rl�rinin birind� qeyd edir ki, türko-logiya elmi enin� inki�af edir, onda d�rinin� kifay�t q�d�r ara�d�rma çatm�r. Y�ni, ist�r türkologiyada, ist�rs� d� türkoloji dilçilkd� toplanm�� faktlar tamamil� yeni istiqam�tl�rd� t�dqiqatlar t�l�b edir. Q.Ç.Mahmudovan�n bu �s�rini türkoloji dilçilikd� enin� deyil, d�rinin� apar�lm�� t�dqiqat i�i kimi s�ciy-y�l�ndirm�k daha düzgündür. filologiya elml�ri doktoru, professor M.D QIPÇAQ

Page 23: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

22�

QQIIPPÇÇ��QQ QQRRUUPPUU TTÜÜRRKK DDIILLLL��RRIINNIINN FFRR��ZZ����LL��GGIIYY��SSII

II FF��SSIILL

QIPÇ�Q QRUPU TÜRK DILL�RININ FR�Z��L�GIY�SININ T�DQIQI

T�RI I: B� I�L�R, ISTIQ�M�TL�R,

N�TIC�L�R Yr üzünd� mövcud l�n iyirmid�n ç� türkdilli

��lq �r�s�nd� q�pç�ql�r�n özün�m��sus yri v�rd�r. T�ri�i kökl�ri r�m�zd�n ç�-ç� �vv�lki dövrl�r� gdib ç���n,�n� v�t�ni C�nubi Sibir,�im�l-q�rbi �lt�y l�n, v��til� �vrp�n� öz q�l�nc v� m�d�niyy�ti il� diz çökdür�n, �rt�q r�m�z�n �vv�ll�rind� �d�bi dil� m�lik l�n, Rm� v� Biz�ns� özün� vrgi vrm�y� m�cbur d�n, D��ti-Q�pç�q �dl� �z�m�tli dövl�tin qurucusu l�n q�pç�ql�r öz ulu kçmi�i,m�d�niyy�ti v� bu günü il� t�ri� s�hn�sind� möht���m yrl�rd�n birini tutur. «Türk ��lql�r� �r�s�nd� �uzl�rd�n snr� �n ç� l�n� q�pç�ql�rd�r. �nl�r t�ri�l�rinin q�dimliyi il� s-çilirl�r»1 . �z�rb�yc�n� ilk köç tmi� türk t�yf�l�r�nd�n l�n q�pç�ql�r ist�r dil, ist�rs� d� t�ri� v� m�d�niyy�t b���m�nd�n �z�rb�yc�n türkl�rin� n� q�d�r y���nd�rl�rs�, bir q�d�r d� f�rqli c�h�tl�ri öz-

1 ������� �.�.�� �� � ����� �� �� ���/��� �� ������� �. � �: �������, 2003,�.276

Page 24: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

23�

l�rind� htiv� dirl�r. Bildiyimiz kimi, dil v�hidl�ri iç�risind� ��lq�n t�ri�i kçmi�i, kçirdiyi h�y�t t�rzi il� bil�v�sit� �n ç� b��l� l�nl�r m�hz fr�zlji v�-hidl�rdir. Mnqr�fiy�d� q�pç�q v� �uz türkl�rinin yni t�ri�i kök� söyk�n�n �d�t-�n�n�sinin, h�y�t t�rzinin v� t�ri�i kçmi�inin izl�rini bu gün d� özünd� qruyub s��l�m�� fr�zlji v�hidl�r ��k�rl�n�r, nl�r�n lksik-sm�ntik, qr�mm�tik �üsusiyy�tl�ri t�hlil v� t�dqiq lunur. T�dqiq�t q�pç�q qrupu türk dill�ri ç�rçiv�sind� q�z��, q�r��z, q�r�q�lp�q, nq�y, �lt�y dill�rinin z�ngin m�tri�ll�r� �s�s�nd� �p�r�l-m��d�r.

Bildiyimiz kimi, M�hmud K����rl�d�n b��l�y�r�q türk dill�rinin t�snifi il� bir ç� �liml�r m���ul lmu�l�r (I.N.Br-zin,V.V.R�dlv,�.N.S�mylviç,B.Çb�nz�d�, I.C.M�lv,G.Dörfr,V.�.Bqrditski,R.�r�t,N.�.B�sk�kv, B.R�mstdt,K.Qrönbrq, F.Zyn�lv, T.T�-kin v� b.) Türk dill�rinin t�snifind�ki prblml�r B.�.Srbrnnikvun �üsusi t�dqiq�t mövzusu lmu�dur2. �p�r�l�n t�snif�tl�r�n �n mük�mm�li, fikrimizc�, N.�.B�sk�kv�3, l�c� d� görk�mli �z�rb�yc�n türklqu m�rhump rfssr F�rh�d Zyn�lv� m��susdur4. Monoqrafiyada bu bölgü �s�s 2 ��������� �.�. � ������ � ������������� !"������ #$��� // %���� #$��$����#, 1961, &4 3 ������� '.�. %�*�� � �$+;�� !"������ #$���. <.: %��=�# =���, 1962,�.178 4 ���� ��� !.". #��������� �� �� �� �. � �: $�%, 1981,�.69

Page 25: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

24�

götürülmü� v� q�pç�q qrupu türk dill�ri kimi q�z��, q�r��z, q�r�q�lp�q, nq�y, �lt�y dill�ri t�dqiq�t� c�lb dilmi�dir.

T�ri� göst�rir ki, türkdilli ��lql�r� q�r�� uzun müdd�t m�nfi mün�sib�t b�sl�nmi�, �lifb�l�r� bir nç� d�f� d�yi�dirilm�kl� nl�r süni sur�td� bir-birind�n uz�ql��d�r�lm��d�r. Türk ��lql�r�n�n ç� böyük bir qismi pstsvt m�k�n�nd� mövcud ldu�und�n svtl�r birliyinin d���lm�s� il� s�nki buzl�r �rimi�,türk ��lql�r�nd� bir növ özün�q�y�d�� �m�l� g�lmi�dir. Bu d� türkdilli ��lql�r �r�s�nd� h�m iqtis�di, h�m �d�bi-m�d�ni, h�m d� dil �l�q�l�rinin gni�l�nm�si v� intnsivl��m�sin� g�tirib ç���rm��d�r. Bun� gör� d� bu gün q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�-rinin fr�zlji v�hidl�rini müq�yis�li ��kild� t�dqi-q�t� c�lb tm�k ümum�n türklgiy� üçün �ktu�l prblml�rd�ndir.

�z�rb�yc�n dilçiliyind� >> �srin 70-ci ill�rind�n tib�r�n türk dill�rinin öyr�nilm�si gni� vüs�t �lm��, n�tic�d� bir s�r� s�nb�ll� t�dqiq�t i�l�ri myd�n� g�lmi�dir. F.Zyn�lvun «Türk dill�rinin müq�yis�li qr�mm�tik�s�» (2 cildd�), �M��-n�n N�simi �d�n� Dilçilik Institutu türk dill�ri �öb�sinin �uz qrupu türk dill�rinin fntik�, mrflgiy� v� sint�ksisin� d�ir kit�bl�r�n�n n��rl�ri bu s�h�d� ilk �dd�ml�r kimi qiym�tl�ndirilm�lidir. Sn 10 ild� �uz qrupu türk

Page 26: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

25�

dill�rinin lksiklgiy�s� m�s�l�l�ri5, bu dill�rin fr�zlgiy�s�n�n n�z�ri prblml�ri6 lmi �r��-d�rm�l�r�n byktin� çvrilmi� v� n��r dilib lmi ic-tim�iyy�t� t�qdim lunmu�dur.

Indiy� q�d�r �z�rb�yc�n dili fr�zlji v�hidl�ri Hind-�vrp� dil �il�sin� m�nsub dill�rl�,�üsusil�, ingilis, rus, �lm�n dill�ri il� müq�yis�li ��kild� t�dqiq lunmu�dur. M.Mirz�liyv�n�n «��uz qrupu türk dill�ri fr�zlgiy�s�n�n n�z�ri prblml�ri» �s�ri istisn� lm�ql�, türk dill�rinin fr�zlji fndu indiy� q�d�r �z�rb�yc�n dili il� müq�yis�li sur�td� t�dqiq�t� c�lb lunm�m��d�r.

O�uz qrupu türk dill�rind�n türkm�n dilinin fr�-zlgiy�s� d� >> �srd� gni� ��kild� t�dqiq lun-mu�dur. K.B�b�yv7 türkm�n dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin struktur-sm�ntik t�hlilini �p�rm��d�r. M.�bdur��m�nv� bu dild�ki s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�ri t�dqiq tmi�8 v� ç� m�r�ql� f�ktl�r ��k�rl�m��d�r. Türkm�n dili fr�zlji v�hidl�ri d� d�h� ç� lksikqr�fik c�h�td�n t�dqiq�t

5#��� ���������� � ����-%�� ������ ������������ � %���������.� �:&�� � ��%�,2004' �. 6 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �,1995 7 ����� �. ?*��� � !+������� #$��: ��@, �=����*, 1963 8��*+�������� <.J�!L;��� ����;!���# � ;����!�P���� � !+������� #$��:��@, �=����*, 1972,

Page 27: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

26�

bykti lmu�dur. Fr�zlji v�hidl�r �n ç� ingilis v� rus dill�ri il� müq�yis�d� öyr�nilmi�dir9.

Türkm�n y�z�ç�l�r�n�n �s�rl�rind� i�l�dil�n fr�-zlji v�hidl�r d� �liml�rin t�dqiq�t mövzusu lmu�dur10. Türkm�n dilçil�ri R.>.�nn�yv� v� K.M.Mus�yv türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�ri di��rnik pl�nd� t�dqiq tmi�l�r11.

Göründüyü kimi, �uz qrupu türk dill�ri müq�yi-s�li ��kild� mü�yy�n d�r�c�d� öyr�nilmi�dir. L�kin bu gün dig�r qrupl�r� m��sus türk dill�rinin t�dqiqi d�, �rt�q z�rur�t� çvrilmi�, türk dill�rinin t�ri�i-müq�yis�li öyr�nilm�si �z�rb�yc�n dilçil�ri üçün �p�r�c� istiq�m�t lmu�dur. Bu b���md�n d� q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�ri fr�zlgiy�s�n�n müq�yi-s�li öyr�nilm�si z�ruriyy�ti myd�n� g�lmi�dir.

Q�pç�q qrupun� d��il l�n h�r bir türk dilinin fr�zlji v�hidl�ri �yr�-�yr�l�qd� mü�t�lif türklql�r t�r�find�n �r��d�r�ls� d�, bütövlükd� q�pç�q qrupu türk dill�rinin müq�yis�li fr�zlgiy�s� öyr�nil-m�mi�dir. Mnqr�fiy�d� ilk d�f� l�r�q q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�ri ümumilikd�

9�����*� �.@�+������!�� [��[�P�-�����!���� ���$�[�-;��� *����� � ������� ��[��L��� � !+������� #$����: ��@, �=-����*, 1983; ����[�P*��� �. ]������� �*�;� ���$�[�;���� *���� � !+������-�+���� �����: ��@, �=����*, 1971, 10�������*� �.^��$�[�# ����� >.@�P#�� «�+*P��»:��@, �=����*, 1965 11������ _.>.,<+��� �.<.� ��!��;���+ �$+;��" ���$�[�;���� +�-!L;���� �;!���L !"������ #$���/`"���� #$��$���� (<�!����� III ���"$�L !"���[�;��L ��������), `�=��!: ^��, 1985

Page 28: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

27�

t�dqiq�t� c�lb dilmi� v� �r��d�rm� �uz köklü türk dill�rinin, �s�s�n d� �z�rb�yc�n dilinin fr�zlgiy�s� il� müq�yis� fnund� �p�r�lm��d�r.

Q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlgiy�s�n�n müq�yis�li t�dqiqi türk dill�rinin t�ri�i-müq�yis�li fr�zlgiy�s�n�n,l�c� d� türk dill�rinin lksikqr�fiy�s�n�n myd�n� qyulm�s� üçün lmi z�min y�r�d�r, türk dill�rinin fr�zlji lü��tl�rinin y�r�d�lm�s�nd�, türk dill�ri fr�zlgiy�s�n�n t�drisind� pr�ktik �h�miyy�t k�sb d� bil�r.

§§ 11..FFRR��ZZ����LL��JJII VV��HHIIDDLL��RRIINN DDIILLDD��

YY��RRII,,

YY��RR��NNMM�� VV�� IINNKKII����FF MM��RRHH��LL��LL��RRII Dilçilikd� tz-tz bl� bir if�d� i�l�nir ki, dild�

sinniml�rin ç�lu�u dilin z�nginliyin� d�l�l�t dir. Biz is� bl� dy�rdik: dilin z�nginliyi nun t�rkibind�ki fr�zlji v�hidl�rin ç�lu�u il� ölçülür.«H�r h�ns� milli dilin fr�zlgiy�s�n�n d�rind�n öyr�nilm�si h�min dilin t�m m�-nims�nilm�sind� �s�s h�lq�d�r v� l�c� d� dilin d�-��y�c�l�r�n�n z�ngin, r�ng�r�ng v� bir q�d�r d� sirli �l�ml�rin� �ç�l�n p�nc�r�dir»12.

Z�nnimizc�,h�r h�ns� bir dil� mük�mm�l yiy�l�nm�yin �s�s f�ktru dilin fr�zlgiy�s�n� 12 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,��+.10

Page 29: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

28�

d�rind�n bilm�kdir. Fr�zlgiy� dild� �n ç�tin m�nims�nil�n l�yd�r. Dild�ki fr�zlji v�hidl�r dilin d���y�c�s� l�n ��lq�n t�ri�i, �d�t-�n�n�si, psi�lgiy�s� v� dü�ünc� t�rzinin if�d�çisi ldu�und�n h�r h�ns� ��lq�n dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin linqvistik �r��d�r�lm�s�, n�tic�d�, h�min ��lq�n t�ri� v� tnqr�fiy�s�n�n, h�y�t v� y���y�� t�rzinin öyr�nilm�sin� g�tirib ç���r�r.T�dqiq�t i�inin byktin� çvirdiyimiz q�z��, q�r��z, q�r�q�lp�q, nq�y, �lt�y dill�rinin fr�zlji v�hidl�rinin �r��d�r�lm�s� bir t�r�fd�n h�min dill�rin, dig�r t�r�fd�n is� bu dill�rin d���y�c�l�r� l�n ��lql�r�n t�-ri�i inki��f ylun� �yd�nl�q g�tirm�y� köm�k d�c�kdir.

H�r bir lm s�h�sinin bykt v� prdmti ldu�u kimi, fr�zlgiy�n�n d� öyr�ndiyi s�h� mövcuddur. Fr�zlgiy�n�n bykti il� b��l�, �liml�rin lduqc� mü�t�lif fikirl�ri v�rd�r.

M.�.�dilva gör�, «Fr�zlgiy� – dild�ki söz-l�rin lksik-sm�ntik c�h�td�n birl��m� imk�nl�r�n� öyr�n�n dilçilik bölm�sidir»13. N.M.��nski is� y�z�r:«Fr�zlgiy� – mü�sir ��r�itd� fr�zlji sistm v� nun t�ri�i inki��f�n� öyr�n�n lm s�h�sidir»14. V.N.Tliy� göst�rir ki, «Fr�zlgiy� –

13 ������ (.;.,<������� �.=.,�> ��� !.(.;) +� �������� ���%������.� �: ( ��*, 1989, 14 w�����L '.<. ^��$�[�# ������[ �+���[ #$���. <����: %��=�# =���, 1985,�.4

Page 30: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

29�

h�z�r fikirl�rin if�d�sind�n b�hs d�n lmdir»15. �lim d�h� snr� qyd dir:«Fr�zlgiy� lksik�n�n, sint�ksisin v� sm�silgiy�n�n köm�yi lm�d�n yüks�k inki��f d� bilm�z»16. H�qiq�t�n d�,y�ln�z bu cür t�dqiq�t fr�zlji v�hidl�rin dild� mövqyini mü�yy�nl��dirm�y�, nl�r�n t�ri�i inki��f ylunu düzgün �ks tdirm�y�, linqvistik �üsusiyy�tl�rini �r��d�rm��� köm�k d� bil�r.

N.N.�msv�n�n fikrinc�, «S�bit söz birl��m�l�-rini n� lksik�n�n, n� d� sint�ksisin ç�rçiv�sin� s�lm�q lm�z. Çünki nl�r�n öyr�nilm� mtdlgiy�s� dig�r dil y�rusl�r� il� üst-üst� dü�mür»17. �limin bu fikrin� nu �l�v� tm�k ist�rdik ki, fr�zlji v�hidl�r dilçiliyin �üsusi bir �öb�sind� - «Fr�zlgiy�»d� öyr�nildiyind�n nl�r� dig�r ç�rçiv�y� s�lm�q lm�z.

V.P.Jukv y�z�r: «Fr�zlgiy� dilçiliyin l� bir �üsusi bölm�sidir ki, r�d� fr�zlgizml�rin sm�ntik, mrflji, sint�ktik v� üslubi �üsusiyy�tl�ri öyr�nilir»18.

B�zi ar��d�rm�larda is� fr�zlgiy�n�n d�h� ç� sint�ksisin bykti ldu�u göst�rilir19.

15 `��# %.'. }! !�� ���$�[�#? <����: '�+��, 1966, �.18 16 Yen� orada. s.20 17 ����� '.'. ���;�� ���$�[�� ��� ��L !����� #$��$����# / ]����� ���$�[�� � $�*�;� �$+;��# � ���=L � ��*�L =��. %�[*�: ��-���. ��. �$*., 1967, �.5 18 �+�� %.]. _+����# ���$�[�#. <.: %��=�# =���, 1986,�.15 19 www.academic. ru/library.

Page 31: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

30�

B�zi �liml�r fr�zlji v�hidl�ri y�ln�z bir �s-pktd�n öyr�nm�yi l�z�m bilirl�r. M�s�l�n,�.�.S��m�tv s�bit söz birl��m�l�rini sint�ktik �spktd�n öyr�nm�yi d�h� m�qs�d�uy�un hs�b tmi�dir20. V.N.Tliy�n�n fikrinc� is�:«...biz fr�zlgiy�y� sint�ktik �spktd�n y�n��m�ql� mü�yy�n m�qs�d� ç�t� bilm�rik»21.

Fr�zlgiy�n� lksik�n�n bir hiss�si kimi öyr�n-m�k �.B�lliy� m��susdur. � y�z�r: «…dil n�yi is� if�d� tm�k üçün öz funksiy�s�n� tz-tz d�yi�� bil�r. Fr�zlji v�hid is� hç v��t d�yi�mir»22.Fikrimizc� is�, fr�zlgiy� dilçilik lminin bütün s�h�l�rini özünd� birl��dir�n, nl�r�n ��r�ktrik �l�m�tl�rini özünd� �ks tdir�n müst�qil bir s�h�dir.

H�r bir lm s�h�si kimi fr�zlgiy�n�n d� öz v�-hidi v�rd�r. Ümumi dilçilikd� v� türklgiy�d� bu, mü�t�lif trminl�rl� if�d� dilir.V.L.�r��nglski y�z�r:«Fr�zlgiy�n� �dl�nd�rm�qd�n ötrü bu v��t� q�d�r dilçilikd� d�qiq bir trmin y�dur»23. M.V.Lmnsv «fr�zis», F.Frtun�tv «s�bit söz v� s�bit söyl�m»(slitn slv ili slitn rçni), �.�.���m�tv «�yr�lm�y�n söz birl��m�si», I.I.�b�kumv «s�bit söz birl��m�l�ri», R.�.

20 w����!� �.�. ?$ !�+*� �.�.w����!�� � �������+ �+����+ #$��+. <.: J;�*[�$, 1952,�.49 21`��# %.'. }! !�� ���$�[�#? <����: '�+��, 1966, �.13 22 ����� w.^����+$���# �!����!���.<.:?$*-� ?��!.��!��!+��,1961, �.29 23 �����[�P���L %.�. J�!L;��� ���$� � ������� �+���� #$��. _�!�: ?$*-�. _�!.+�-!�., 1964,�.82

Page 32: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

31�

Bud�qv, Z.�.Bul��vski, �.�.Rfrm�tski, «idim», I.I.M���ninv «lksik söz birl��m�l�ri» trminl�rini i�l�tmi�dir. V.V.Vinqr�dv� gör� is�,«idim» trmini fr�zlji v�hidin bir növü l�n «sr�hni�» il� sinnimdir24. Bizc�, bunl�rd�n �n u�urlusu «fr�zlji v�hid» if�d�sidir. J.Quzv h�ql� l�r�q y�z�r: «S�bitl��mi� bu v� y� dig�r m�fhumu if�d� d�n ist�r qhum, ist�rs� d� qhum lm�y�n dill�rd� �üsusi qr�mm�tik ç�kiy� m�lik t�kr�rs�z bir dil v�hidi v�r ki, bun� d� fr�zlji v�hid dyilir»25

�z�rb�yc�n dilçil�rind�n S.C�f�rv, �.D�-mirçiz�d� «idim», H.B�yr�mv, �.Qurb�nv, S.Murtuz�yv, M.Mirz�liyv� «fr�zlji v�hid», R.M�h�rr�mv� «fr�zlji if�d�», M.Isl�mv «fr�zlji birl��m�» trminl�rini i�l�tmi�l�r. Göründüyü kimi, yni �nl�y�� mü�t�lif trminl�rl� if�d� dilmi�dir.

S.C�f�rv y�z�r: «Dilçilik lminin bu s�h�sind� i�l�dil�n ç�lu istil�hl�r�n hç biri bu h�qd� l�n �nl�y��� mü�yy�nl��dirm�k v� m�ntiqi l�r�q �s�sl�nd�rm�q üçün uy�un g�lmir»26.

Ilk növb�d� «idim» v� «fr�zlji v�hid» tr-minl�rin�, nl�r �r�s�nd�k� ���r v� f�rqli c�h�tl�r� �yd�nl�q g�tirm�k l�z�md�r.

24 %��[��*� %.%. ?![� ��+�*��# ����� �!����!��� // %���� #$��$����#, 1955, &1,�.68 25 �+$� �.<. `"�����# ���$�[�# � �����[����;���# ��$���!�� // ��!���# !"���[�#, 1984, &6,�.46 26 ?�*���� @.A. (� ��� �)��� �� � ���� (������ ). � �: ( ��*, 1982, ��+.72

Page 33: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

32�

H.B�yr�mvun fikrinc�, idim dild�ki l� if�d�-l�r� dyilir ki,söz birl��m�si qurulu�und� l�n bu birl��m�ni t��kil d�n kmpnntl�rin h�m�s� yni m�n� k�sb tsin, qurulu� v� m�n�c� p�rç�l�nm�s�n27. Bunl�rl� b�r�b�r, H.B�yr�mv hs�b dir ki, dilin idim�tik�s� il� fr�zlgiy�s� �r�s�nd� b�r�b�rlik i��r�si qym�q lm�z.

M.Mirz�liyv� d� dild�ki «idim» trminini q�bul tmir. «Görünür, idim�tiklik fr�zlji v�hid-l�rin �s�s �p�r�c� �üsusiyy�ti, nl�r�n mövcudlu�unu ��rtl�ndir�n h�lldici �mil ldu�und�n fr�zlgizml�r if�d�si il� «idiml�r» if�d�si �r�s�nd� dilçilikd� ç� z�m�n b�r�b�rlik i��r�si qyulur v� nl�r h�r�d�s� sinnim sözl�r kimi ç���� dirl�r»28.

Bizim fikrimizc�, «fr�zlji birl��m�», «fr�zlji if�d�» trminl�ri y�ln�z birl��m� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r� �iddir. Dilin fr�zlji q�t�n� t��kil d�n sözl�rin t�bi�tini, qurulu�unu t�m �h�t� d�n trmin fr�z��l�ji v�hid trminidir ki, bir ç� dilçil�r t�r�find�n ��rtsiz q�bul dilmi�dir.

Q�pç�q qrupu türk dill�ri il� ba�l� t�dqiqatlarda da bu m�s�l�y� b����l�r m�r�ql�d�r.

�.K�yd�rv v� S.S�tnv�, l�c� d� q�r��z dilçisi Q. J�m�itv� «fr�zlgizm»29, q�r�q�lp�q dilçisi 27 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978, ��+.44 28(��)������ (.(.#��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,��+.20 29��L*��� �.`.,��!��� �.�.������!���� $���$�[�$�� ��#$���� � ��!�*�!�� � ��$����� #$��//?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#,1989,&4;���=�!�� �.�.���[�P�� ���$�[�$��

Page 34: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

33�

S.T.N�uruzb�yv�, q�z�� dilçil�ri S.K.Knsb�yv, R.J�ys�kv�, �.Yel�v�, R.T�yv�, F.��mqj�nv� is� «fr�zlji v�hid»30 trminl�rind�n istif�d� tmi�l�r.

Ümumiyy�tl�, t�dqiq�t üçün h�mi�� idiml�r�n s�bit söz birl��m�l�ri v� y� fr�zlgiy�y� �id lub-lm�m�s� m�r�ql�d�r. Idiml�rl� fr�zlji v�hidl�r �r�s�nd� f�rq qy�n �liml�r nl�r�n h�r birini s�ciyy�-l�ndir�n �l�m�tl�ri s�d�l�s�l�r d�, bu �l�m�tl�r dm�k l�r ki, üst-üst� dü�ür.�.I.�niçkv y�z�r:«Idiml�r öz mt�frik �l�m�tl�rin� gör� dig�r söz birl��m�l�rind�n f�rql�nir. �nl�r sözb�söz bir dild�n dig�rin� t�rcüm� lunmur v� mt�frik �l�m�t d���m�s� il� br�zl�l�q, ksprssivlik y�r�d�r»31. Fikrimizc�, bu �l�m�tl�ri hç bir d�yi�iklik tm�d�n fr�zlji v�hidl�r� d� �id tm�k l�r.

I.I.�b�kumv idiml�r� fr�zlji v�hidl�rd�n f�rql�ndirir. �, f�rql�ndirici �l�m�tl�rl� b��l� ���[�$��[ � �+���[ #$��� � �� �����[����;�� ������: ��@, ��=��, 2000 30'�+�+$���� �.`.^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� ��-���. `�=��!: ^��,1972; ��L����� _.�.����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$�� � ��$����� #$��:��@,����-�!�,1980; `��� <.^��$�[�;��� *����� !��� «��*��� + ��*�#�» � ������� ��$����� #$��: ��@, ����-�!�,1983; ��=�� �. ^��$�[�-;��� *����� � �����!��� ;����!�P���� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1989; ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��$����� #$��//?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#,1954,���.1-2; ���[����� ^._.^��$�[�;��� *����� !��� «�!���!�P� �����[�!�P� ��"� �+��!��!�P�» � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1988 31 ���;�� ?.�.?*���!���, �*�� � �*���!��� �*���!�$��/]����� ���$�[�� (����*����# � ��!�����), �.: '�+��, 1964, �.38

Page 35: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

34�

y�z�r:«…m�n� bütövlüyü, b��q� dil� t�rcüm� lun� bilm�m�si, sint�ktik v� lksik bölünm�zliyi, qr�mm�tik frm�s�n� gör� hiss�l�rinin v� söz s�r�s�n�n d�yi�m�zliyi, gni� söz y�r�d�c�l���n� m�lik lm�s�»32.Mü�llifin göst�rdiyi bu �l�m�tl�r fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�ri il� t�m�mil� üst-üst� dü�ür.

R.Bud�qv d� fr�zlji birl��m�l�r, idiml�r v� fr�zlji biti�m�l�rin f�rql�rini iz�h d� bilm�mi�, snd� bu trminl�rin yni �y ldu�unu qyd d�r�k göst�rmi�dir ki, «…fr�zlji birl��m�l�rl� fr�zlji biti�m�l�r (idiml�r) �r�s�nd�k� f�rqi �i�irtm�k l�z�m dyildir»33. � d�h� snr� y�z�r: «Bu c�h�td�n idiml�r v� y� idim�tik if�d�l�r, y��ud b�z�n �dl�nd�r�ld��� kimi fr�zlji birl��m�l�r �üsusil� m�r�ql�d�r»34.

Mövcud dilçilik �d�biyy�t� il� y���nd�n t�n��l�q n�tic�sind� t�m �minlikl� dy� bil�rik ki, «idim», «fr�zlji birl��m�»,«idim�tik if�d�»,«fr�z-lgizm», «fr�zlji v�hid»,«fr�zm» trminl�ri �r�s�nd� hç bir f�rq y�dur v� nl�r �slind� yni m�fhumu if�d� dirl�r. Z�nnimizc�, bu trminl�rd�n �n mün�sibi h�m söz, h�m birl��m�, h�m d� cüml� tipli fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�rini özünd� �ks tdir�n «fr�zlji v�hid» trminidir. Bu b���md�n d�

32 ����+�� �.?. J�!L;��� �;!���# ��� // _+����L #$�� � =��, 1936, &1,�.59 33 ��� ��� ". ��������� � �� ��������. � �: �)����E�, 1956,�.83 34 Yen� orada. �.80

Page 36: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

35�

biz m�hz fr�zlji v�hid trminind�n istif�d� tm�yi m�qs�d�uy�un s�ym���q.

Fr�zlgiy� dilçiliyin g�nc lm s�h�l�rind�n s�-y�l�r. �nun t�dqiqi t�ri�i q�d�r d� q�diml�r� gdib ç��m�r. Dild�ki s�bit söz birl��m�l�rinin öyr�nilm�sinin �s�s� fr�ns�z dilçisi �.B�lli35 t�r�find�n qyuls� d�, nun ist�r n�z�ri, ist�rs� d� pr�ktik istiq�m�td� snr�k� inki��f� rus dilçiliyi il� b��l�d�r. Bu d� d�n�lm�z f�ktd�r ki, türk dill�ri fr�zlgiy�s�n�n t�dqiq�tç�l�r�n�n,dm�k l�r ki, h�-m�s� n�z�ri c�h�td�n rus dilçiliyin� �s�sl�nm��l�r. «�nun (fr�zlgiy�n�n – M.Q.) �üsusi v� ümumi m�s�l�l�rinin t�dqiqind� rus dilçil�rinin müst�sn� �m�yi lmu�dur»36. M�hz bunu n�z�r� �l�r�q fr�zlgiy�n�n Rusiy�d� kçdiyi inki��f ylun� n�z�r s�lm��� l�z�m bilirik. Rusiy�d� fr�zlgiy�n�n öyr�nilm� t�ri�i M.V.Lmnsvl� b��l�n�r.«…h�l� v��til� M.V.Lmnsv rus dilinin lü��tini t�dqiq d�nd� qyd dirdi ki, bu lü��t� �yr�-�yr� sözl�rl� y�n��� idim�tik if�d�l�r, fr�z�l�r d� d��il lm�l�d�r» 37.

>> �srin 40-c� ill�rind� fr�zlgiy�y� �id, t�k-t�k ls� d�, m�r�ql� i�l�r myd�n� g�lir. 40-c� ill�r� q�d�r is� fr�zlji v�hidl�rin öyr�nilm�sin� d�ir 35 ����� w. ����# ���[���!��� � ����� �����+$��[ #$���. <.: ?$*-� ?��!.��!��!+��, 1955 36 A��) �� �.A. �)��� �� � � � � �F)������� +�� �. � �:G )�,1985, �.58 37w�����L '.<.^��$�[�# ������[ �+���[ #$���. <����: %��=�# =���, 1985,�.8

Page 37: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

36�

y�z�lm�� nümun�l�r kimi I.K.Vulfius v� S.I.�b�kumvun m�q�l�l�rini qyd tm�k l�z�md�r38.

>> �srin 40-c� ill�rind�n fr�zlgiy�n�n bir lm s�h�si kimi öyr�nilm�si �k�d.V.V.Vinqr�dvun �d� il� b��l�d�r.�lim ilk d�f� l�r�q fr�zlji v�hidl�ri t�snif tmi�, nl�r�n üç tipini (fr�zlqiçski sr��ni�; fr�zlqiçski dinstv�; fr�zlqiçski sçt�ni�) göst�rmi�dir39.V.V.Vinqr�dvun bu bölgüsü bu gün d� fr�zlgiy� il� m���ul l�n �liml�r üçün istin�d rlunu yn�y�r. B.�.L�rin rus di-linin m�tri�ll�r� �s�s�nd� h�m s�rb�st, h�m d� s�bit söz birl��m�l�rini di��rnik pl�nd� t�dqiq�t� c�lb tmi�, nl�r�n t�ri�i inki��f ylunu izl�mi�dir40 �.I.Yfimv is� fr�zlji v�hidl�ri üslubi b���md�n t�dqiq tmi�dir41.

60-c� ill�rd� fr�zlgiy�n�n bir lm s�h�si kimi inki��f� d�h� gni� vüs�t �lm��d�r. Bu ill�rd� y�z�lm�� �s�rl�r iç�risind� N.N.�msv�n�n «Ingilis dili fr�zlgiy�s�n�n �s�sl�r�» �s�ri �üsusi yr tutur. Bu �s�rd� V.V.Vinqr�dvun fr�zlgiy�y� d�ir m�lum mül�hiz�l�rin� yni b���� öz �ksini t�pm��d�r:«V.V.Vinqr�dvun fr�zlji n�z�riyy�si 38 %+�P��+� ?.�. � ����+ ������������� �*��� // _+����L #$�� � ��!��L =��,1929, &6;����+�� �.?.J�!L;��� �;!���# ��� // _+����L #$�� � =��, 1936, &1 39%��[��*� %.%.������ !��� � ����;��� $��;��//%���� #$��$����#, 1963, &5, .23-30 40����� �.�. �;��� � ���$�[�� ( ���!��!�$���� � �!*� ����*-����# ���$�[�;���� ��!�����) // J;�� $������ ��J, 1965, ���.24, 41 ����� �.?. �!����!��� � �+���� #$��. <.: ]������, 1969,

Page 38: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

37�

�.B�llinin n�z�ri dü�ünc�l�rinin �s�s�d�r»42.Rus dilçiliyind� I.I.�jqvun,�.M.B�bkinin, V.P. Ju-kvun,N.M.��nskinin,V.Z.�r��nglskinin v� b��-q�l�r�n�n rus dili fr�zlgiy�s�n�n öyr�nilm�sind� bö-yük �idm�tl�ri lmu�dur.

Türk dill�rind� fr�zlgiy�n�n öyr�nilm�si 30-cu ill�rd�n b��l�nm��d�r. Türk dill�ri iç�risind� fr�zlgiy�s� ilk d�f� fund�mnt�l sur�td� t�dqiq�t� c�lb lunmu� dill�rd�n biri d� q�z�� dilidir. Q�z�� dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin t�dqiqi q�z�� dilçisi S.K.Knsb�yvin �d� il� b��l�d�r43. �lim fr�zlgiy�y� d�r ç�rçiv�d� dyil, gni� m�n�d� y�n��m��, �t�l�r sözl�rini, z�rb-m�s�ll�ri d� fr�zl-giy�y� d��il tmi�dir. �nun 1937-ci ild�n fr�zl-giy�y� d�ir uzun müdd�tli t�dqiq�tl�r�n�n n�tic�sin� gör�, «bütün fr�zlji v�hidl�r s�bit söz birl��-m�l�ridir, l�kin bütün söz birl��m�l�ri fr�zlji v�hid dyil»44. Bu fikir ist�r rus,ist�rs� d� dig�r türk dilçil�ri t�r�find�n ykdillikl� d�st�kl�nir. Kçmi� svtl�r birliyind� türk dill�rinin fr�zlgiy�s� il� b��l� y�z�l�n ilk dissrt�siy�n�n mü�llifi d� m�hz

42����� '.'.����� ��[��L��L ���$�[��.����[��*:?$*-� ����[�. +�-!�, 1963,�.5 43������ �.�. ����� ������� ������� ��� �����// ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ���[���!�;���#. 1950, ���.6;�������� �.�.����� ����� ��������� ������ ��� ������(��� �����,�������� �������)// @���.… *�!.����.��+�.����-�!�,1944. 44 ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_.���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���.1, �.8

Page 39: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

38�

q�z�� dilçisi S.K.Knsb�yv lmu�dur45. �, b��q� bir �s�rind� y�z�r: «Q�z�� dilinin fr�zlgiy�s�n� öyr�n�rk�n q�r��d� �n �s�s t�p��r�q kimi ��lq dilinin h�rt�r�fli t�dqiq lunm�s�,fr�zlji v�hidl�rin dilin mü�t�lif y�rusl�r�nd� tutdu�u mövqyinin �yd�nl��-d�r�lm�s� durur»46.

S.K.Knsb�yvin fikrin� qüvv�t l�r�q dm�k ist�yirik ki, türk dill�rinin fr�zlgiy�s�n� öyr�n�rk�n t�kc� dil f�ktl�r� il� kif�y�tl�nm�k mümkün dyil. Bizim fikrimizc�, bur�d� ��lql�r�n tngnzi, f�ls�fi düny�görü�ü, miflji t�f�kkürü, h�mçinin tnqr�-fiy�s�n�n t�dqiqi z�ruridir. S.K.Knsb�yvin q�z�� dili üz�rind� �p�rd��� uzunmüdd�tli t�dqiq�tl�r�n�n n�tic�si «K�z�k dilinin fr�zlqiy�l�k sözdiri» �s�ri lmu�dur. Bu lü��tin i��q üzü görm�si t�kc� q�z�� dilçiliyi üçün dyil, bütün türklgiy� üçün böyük �h�miyy�t k�sb tm�kl� y�n���, dig�r türk dill�rinin fr�zlji lü��tl�rinin y�r�d�lm�s� üçün d� m�nb� rlunu yn�m��d�r.

T��ssüfl� qyd tm�liyik ki, �z�rb�yc�n dilçili-yind� h�l� d� bu s�viyy�d� fr�zlgiy� lü��ti h�z�rl�nm�m��d�r. Bl� ki, sn ill�r� kimi fr�zlgiy� s�h�sind� t�rtib dilmi� lü��tl�r ikidilli

45 ������ �.�. ��$�� !����*[� ���$���� �� �þ$*� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ���[���!�;���#. 1950, ���.6 46 ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *�-��� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_.���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954,���.1,�.7

Page 40: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

39�

lü��tl�rdir47. Y�ln�z 2004-cü ild� N.F.Syid�liyvin �z�rb�yc�n �if�hi ��lq �d�biyy�t�nd� – �t�l�r sözü v� m�s�ll�rd�, d�st�n v� n���ll�rd� i�l�n�n fr�zlji v�hidl�rd�n ib�r�t «Fr�zlgiy� lü��ti» ç�p lunmu�dur48.

Sn ill�rd� dilimizin fr�zlji lü��tinin y�r�d�l-m�s� istiq�m�tind� görül�n i�l�rd�n biri kimi H.H.B���iyvin «�z�rb�yc�n dilinin mü�t�s�r fr�-zlgiy� lü��ti»ni49 göst�r� bil�rik. Ist�r N.Syid�liyvin, ist�rs� d� H.H.B���iyvin t�rtib tdikl�ri bu mü�t�s�r lü��tl�r g�l�c�kd� �z�rb�yc�n dilinin fund�mnt�l fr�zlji lü��tinin y�r�d�lm�s�n-d� m�nb� rlunu yn�y� bil�r.

1975-ci ild� S.Tulkv�n�n «Q�z�� dilind� �lq�� v� q�r��� m�n�l� fr�zlgizml�r» �dl� n�miz�dlik dissrt�siy�s� myd�n� ç��d�. Bu �s�r S.K.Kns-b�yvd�n snr� q�z�� dilinin fr�zlgiy�s�n� �id y�z�lm�� �n m�r�ql� t�dqiq�t i�l�rind�n s�y�l� bil�r. Bu �s�rd�n �vv�l d� q�z�� dilind�ki fr�zlji v�hidl�rl� b��l� mü�yy�n t�dqiq�tl�r mövcud lmu�dur. L�kin bu �s�rl�rin t�dqiq�t byktini �yr�-�yr� y�z�ç�l�r�n dilind� i�l�nmi� fr�zlji v�hidl�r t��kil tmi�dir. Q�z�� fr�zlgiy�s�n�n öyr�nilm�sin-

47 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976; `�[�� <.`. _+���-�$���L*������L ���$�[�;���L �����P. ���+: <�����, 1974, 48 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004 49 � �E���� D.D. �)��� �� � ������� %������� *� )������� ��>���. � �: � � L����������� ��E���� �, 2004

Page 41: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

40�

d� �.T.K�yd�rvun v� R.�.J�ys�kv�n�n d� müst�sn� �idm�tl�ri lmu�dur. Q�z�� dili fr�zlji v�hidl�-rinin üslubi, lksik, mrflji, struktur-tiplji, sint�ktik, sm�ntik, tm�tik t�snif�t� bu �liml�r t�r�find�n vrilmi�dir50. Bu t�snif�t q�z�� dili fr�zlji v�hidl�rinin bütün özün�m��sus �üsusiyy�tl�rini �ks tdirir, q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�rinin m�n�, struktur, üs-lubi �üsusiyy�tl�rini �h�t� dir.

Q�z�� dili fr�zlji v�hidl�rinin sm�ntik-qr�mm�tik qurulu�u R.�.J�ys�kv�n�n n�miz�dlik dissrt�siy�s�nd� t�m �ksini t�pm��d�r51. R.M.T�yv� is� öz t�dqiq�t �s�rind� q�z�� dilinin nmin�tiv m�n�l� fr�zlji v�hidl�rini öyr�nmi�dir. �s�rd� mü�llif nmin�tiv m�n�l� fr�zlji v�hidl�ri – «ins�n», «�il�», «t�bi�t», «hyv�nl�r �l�mi», «ins�n rq�nl�r�n�n �dl�r�» v� s. kimi mü�t�lif sm�ntik s�h�l�r� bölür. Bu fr�zlji v�hidl�rin bir qismi fntik t�rkibin�, lksik m�n�s�n� v� qr�mm�tik qurulu�un� gör� �uz qrupu türk dill�ri il�, �üsusil�, �z�rb�yc�n dili il� ynilik t��kil dir. Sif�t t�rkibli

50 ��L*��� �.`., ��L����� _.�. ]������� ������������� ���$�[�$�� � �� ��������������� [�+��� � ������� ��$����� #$��// ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#, 1979, &3, 51 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$�� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1980

Page 42: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

41�

fr�zlji v�hidl�r d� R.M.T�yv�n�n t�dqiq�t mövzusu lmu�dur52.

Mü�sir q�z�� dilind� «sif�t+isim» t�rkibli ç�lu miqd�rd� fr�zlji v�hidl�r v�r. F.R.��mqc�nv� m�hz bu tipli fr�zlji v�hidl�ri t�dqiq�t� c�lb tm�yi l�z�m bilmi�dir53. Bütün türk dill�rind� s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�r ç�luq t��kil dir. Bu tip fr�zlji v�hidl�rd� h�m d� h�min ��lql�r�n dini v� mifik t�s�vvürl�ri öz �ksini t�p�r. Q�z�� dilinin s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�ri �.Yl�v�n�n t�dqiq�t bykti lmu�dur54. Bütün bunl�r göst�rir ki, q�z�� dilçiliyind� fr�zlgiy�n�n öyr�nilm�si h�rt�r�fli, gni� v� intnsiv ��r�ktr d���m��d�r.

Q�r��z dilinin fr�zlji v�hidl�rinin t�dqiqi d� h�mi�� diqq�t m�rk�zind� lmu�dur. Bu dilin fr�zlji v�hidl�rinin t�dqiqin� d�ir ilk �s�r kimi D.�ükürvun «Q�r��z dilind� fr�zlji birl��m�l�r» m�q�l�sini göst�rm�k l�r55.

Bu s�h�d� y�z�lm�� ilk gni� h�cmli v� d�y�rli t�dqiq�t i�i is� C.�sm�nv�y� m��susdur56. �nun

52`��� _.<.� ��$��!�� ������� (���!�!�����) $��;��L �!���+!����� �����!� ������ ���$�[�;���� *���� ��$����[ #$���/ ?���*����# � ���[�$���+ � ��$�����+ #$��$����". ^�+�$: ?���, 1984, 53 ���[����� ^._. ^��$�[�;��� *����� !��� «�!���!�P� �����[�!�P� ��"� �+��!��!�P�» � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1988 54 ��=�� �. ^��$�[�;��� *����� � �����!��� ;����!�P���� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1989 55 w+�+�� @. � ���$�[�;���� �;!���#� � ���[�$��� #$�� / `�+*� ?��!�!+!� �$��� � ��!��!+��. ^�+�$, 1956, ���.VII, 56 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��: ��@, ^�+�$, 1969

Page 43: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

42�

«Q�r��z dilind� idiml�r» �s�rind� q�r��z dilinin fr�zlji v�hidl�ri h�rt�r�fli ��kild� t�dqiq�t� c�lb dilmi�, nl�r�n �t�l�r sözl�rind�n, z�rb-m�s�ll�rd�n, mür�kk�b sözl�rd�n f�rqli c�h�tl�ri ��k�rl�nm��d�r.Mü�llif bir nç� fr�zlji v�hidin timlji ��rhini vrm�y� d� ç�l��m��d�r.

R.�gmbrdiyv q�r��z ��lq�n�n q�dim t�ri�ini, �d�t -�n�n�sini, q�hr�m�nl�q s�ln�m�sini özünd� �ks tdir�n «M�n�s» d�st�n�nd�k� fr�zlji v�hidl�r sm�ntik, struktur v� üslubi c�h�td�n �r��d�r�lm��-d�r57. Q�r��z dilinin, cüml�d�n b��q� q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�ri d�h� ç� lksikqr�fik pl�nd� t�dqiq lunmu�dur. Dövrün t�l�bl�rin� uy�un l�r�q türk dill�ri �s�s�n rus dili il� müq�yis�d� öyr�nilmi�dir. Bu m�n�d� q�r��z dili d� istisn� dyildir. Q�r��z v� rus dill�rind�ki fli fr�zlji v�hidl�rin lksikqr�fik t�dqiqi Q.J.J�m-�itv�n�n n�miz�dlik dissrt�siy�s�n�n mövzusu lmu�dur58 .

Q�r�q�lp�q dilinin fr�zlgiy�s� h�qq�nd� ilk gni� m�lum�t� �.Brdimur�tv v� �.Dyakltv vr-mi�l�r59. �nl�r�n «Mü�sir q�r�q�lp�q dili» �s�rinin fr�zlgiy� b�hsind� fr�zlji v�hidl�r dilin �ktiv v� p�ssiv fndun� gör� t�snif dilmi�, fr�zlji t�- 57 �[���*�� _. ^��$�[�$�� � ��� <����. ��@, ^�+�$, 1980 58���=�!�� �.�.���[�P�� ���$�[�$�� ���[�$��[ � �+���[ #$��� � �� �����[����;�� ������:��@,��=��, 2000 59��*��+��!� �.@#��!� �.>ÿ$��[� ���������� !���.�����:�������-����!��, 1979

Page 44: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

43�

ri�izml�r, fr�zlji �r��izml�r, fr�zlji n-lgizml�r diqq�t m�rk�zin� ç�kilmi�dir ki, bu d� t�q-dir�l�yiq h�ld�r. Yri g�lmi�k�n qyd d�k ki, �z�r-b�yc�n dilinin fr�zlji v�hidl�ri bu gün� q�d�r �ktiv v� p�ssiv fnd� gör� t�snif dilm�mi�, dilimizd�ki fr�zlji t�ri�izml�r, nlgizml�r, �r��izml�r is� �z öyr�nilmi�, �üsusi t�dqiq�t bykti lm�m��d�r.

Q�r�q�lp�q dilinin fr�zlji v�hidl�ri d�h� �t-r�fl� S.T.N�uruzb�yv� t�r�find�n t�dqiq�t� c�lb lunmu�dur60. «Q�r�q�lp�q-rus lü��tind� fr�zlji v�hidl�r» �dl� bu �s�rd� «fr�zlji v�hidl�r v� �t�l�r sözl�ri», «fr�zlji v�hidl�r v� mür�kk�b trminl�r», «fr�zlji v�hidl�r v� s�rb�st söz birl��m�si», «fr�zlji v�hidl�r v� mür�kk�b söz» kimi m�s�l�l�rd�n b�hs dilmi�, müb�his� bykti l�n bu prblml�r� �yd�nl�q g�tirilmi�dir. �s�s�n nmin�tiv m�n�l� fr�zlji v�hidl�ri t�dqiq d�n mü�llif q�r�q�lp�q dilinin fr�zlgiy�s� h�qq�nd� �ucul�r� gni� m�lum�t ç�td�rm��� n�il lmu�dur.

�.Tur�b�yv� q�r�q�lp�q dilinin fr�zlji lü��-tinin y�r�d�lm�s�n�n n�z�ri �s�sl�r�n�61, �.Bk-

60'�+�+$���� �.`.^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� ��-��� `�=��!: ^�', 1972 61 `+������ �. � ��!������ ���$�[�;��[ �����# ����������-��[ #$��� / %���� ������������[ #$���. '+���: �������.���. �' J$�.��_, 1983

Page 45: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

44�

brqnv is� s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�ri �r��d�rm��d�r62.

Q�pç�q qrupu türk dill�ri iç�risind� �lt�y v� nq�y dill�rinin fr�zlgiy�s� n�z�ri c�h�td�n d�h� �z t�dqiq�t� c�lb lunmu�dur. Görk�mli türklq N.�.B�sk�kv bu dill�ri �ususi t�dqiq�t byktin� çvirs� d�63, nl�r�n fr�zlgiy�s�n� �r��d�rm�m��d�r.

Özb�k dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin lksik-sm�ntik v� qr�mm�tik t�hlili S.I.R��m�tull�yvin64, M.Ruzikulv�n�n65, �.�.Um�rvun66 �s�rl�rind� öz �ksini t�pm��d�r.

Uy�ur dili fr�zlgiy�s�n�n t�dqiq�tç�s� Ç.Q.S�yfullin uy�ur dilinin fr�zlji v�hidl�rini sm�ntik v� mrflji c�h�td�n t�hlil tmi�, bütün s�bit söz birl��m�l�rini 2 qrup� bölmü�dür: 1) b�r�b�r s�viyy�li �yr�-�yr� sözl�rd�n �m�l� g�l�n s�bit fr�z-lgizml�r; 2) nitq v�hidi kimi y�r�nm�� fr�zlgizml�r (bur�y� �t�l�r sözl�ri, t�pm�c�l�r, ib�r�l�r d��ildir)67.

62����[�� �.^��$�[�#��� �"$ *�$������*[� ��������� / %�!��� ������������[ �����.�' J$����L ��_.'+�+�,1968, &3 63������� '.�. '[�L���L #$�� � [ *����!�. <-�.: ?$*. �� �$. ��_, 1940; ������� '.�. ��!�L���L #$��. <.: ?$*. �� �$.��_, 1958, 64 _����!+���� w. '�!�� �����!� +$����L ���$�[��: �@@, `�=��!, 1966 65 _+$��+��� <. ?*���!��� +$����[ #$���: ��@, ��������*, 1966, 66 J���� �.�. ^��$�[�;���L �����P. `�=��!: ^��, 1971 67 ��L�+���� }.�. ^��$�[�;��� *����� � �� ������������# / %���� ���$�[��. ��������*:?$*. ������.+�-!�,1961,�.27-36

Page 46: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

45�

Göründüyü kimi, Ç.Q.S�yfullin t�pm�c�l�r� v� ib�r�l�ri fr�zlgiy�y� �id tm�kl� yni lmi müb�-his�l�rin y�r�nm�s�n� z�min y�r�tm��d�r.

Dig�r türk dill�rinin fr�zlgiy�s� d� kif�y�t q�-d�r t�dqiq lunmu�dur. Türk dilinin fr�zlgiy�s� �s�s�n Türkiy�d� t�dqiq lunmu�, lü��tl�r t�rtib dil-mi�dir.

Ömr �sim �ksy�n bu s�h�d�ki �r��d�rm�l�r� diqq�t�l�yiqdir68. �, göst�rir ki, «…dyimlrl bil�ik sözcüklr, dyimlrl süslü, özgün sözlr, dyimlrl b��l� sözlr, dyimlrl trimlr, dyimlrl du�l�r, dilklr, ilnçlr… birbirlrin k�r��t�r�l�r»69.

Göründüyü kimi, fr�zlji v�hidl�rin s�rh�dl�rinin d�qiql��dirilm�si türk �liml�rinin d� q�r��s�nd� dur�n �s�s m�s�l�l�rd�n biri lmu�dur. Türk dili lksikqr�fiy�s�nd� Ö.�.�ksyun t�rtib tdiyi «�t�sözlri v� dyimlr sözlügü» fr�zlji lü��tl�rin �n d�y�rlil�rind�n s�y�l� bil�r.

Kçmi� svt dilçiliyind� d� türk dilinin fr�zlji v�hidl�ri t�dqiq�t byktin� çvrilmi�dir. R.Yusipvun bu s�h�d�ki t�dqiq�tl�r� d� n�z�ri c�lb dir70. Türk dili fr�zlji v�hidl�rinin

68 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, ' �.; ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���.N��,1978,'' �., 69 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.415 70 ������ _._. �����-����!�;��� �����!� +�!L;���� �;!���L � !+���� #$�� / `"��-��[�P�� #$��$���� � ��P�����!���. <.: ?$*.��!.��!, 1960

Page 47: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

46�

öyr�nilm�sind� S.Mur�tvun d� özün�m��sus yri v� mövqyi lmu�dur. Fr�zlji v�hidl�ri s�bit söz birl��m�l�rinin bir növü hs�b d�n �lim y�z�r:«Türk dill�rind�ki bütün fr�zlji v�hidl�r s�bit söz birl��m�sidir. L�kin bütün s�bit söz birl��m�l�ri fr�-zlji v�hid dyil»71 S.M.Mur�tvun fikrinc�, «Idiml�r �d�t�n br�zl� v� mt�frik söz bir-l��m�l�ridir. Idiml��m�� v� br�zl� söz birl��m�l�ri mür�kk�t söz� d�ru inki��f dir»72. Biz S.N.Mur�tvun söz birl��m�l�rinin mür�kk�b söz� d�ru inki��f prssinin mövcudlu�u fikri il� t�m�mil� r�z�y�q. L�kin nu d� qyd tm�yi l�z�m bilirik ki, türk dill�rind� söz birl��m�l�rinin mür�k-k�bl��m� prssi l�ng gd�n prssdir.

Türk dill�rinin fr�zlgiy�s�n� d�ir y�z�lm�� �n s�nb�ll� �s�rl�rd�n biri Z.B.Ur�ksinin «B��q�rd dilinin fr�zlgiy�s�» mnqr�fiy�s�d�r73.

�.�bdull�yv�n�n kumuk dilinin fr�zlji v�-hidl�rinin t�dqiqin� h�sr tdiyi «Kumuk dilinin fr�zlgiy�s�» �s�ri d� türk dill�rinin fr�zlgiy�s�n� d�ir sn ill�rd� y�z�lm�� �s�rl�r iç�ri-sind� diqq�ti c�lb dir. �s�rd� m�r�q d�ur�n c�h�t

71 <+��!� �.'. J�!L;��� ����;!���# � !"������ #$���. <.: ?$*.��!.��!., 1961,�.16 72 <+��!� �.'. J�!L;��� ����;!���# � !"������ #$���. <.: ?$*.��!.��!., 1961,�.17 73 J������ �.�. ^��$�[�# ��=�����[ #$���. <.: '�+��, 1975

Page 48: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

47�

�z�rb�yc�n v� kumuk dill�ri fr�zlji v�hidl�rinin müq�yis�li ��kild� t�dqiq dilm�sidir74.

Ümümi dilçilikd� q�d�r d� q�dim t�ri�� m�lik lm�y�n fr�zlgiy� �z�rb�yc�n dilçiliyi üçün d� yni s�h�l�rd�ndir. L�kin bununl� bl�: «�g�r V.V.Vinqr�dv fr�zlgiy�y� �id ilk �s�rini 1946-c� ild� y�zm��s�, nd�n 17 il �vv�l �z�rb�yc�nd� B.Çb�nz�d� v� F.���z�d� birlikd� y�zd�ql�r� «Türk qr�mri» d�rsliyinin lksiklgiy� b�hsind� sm�si-lgiy� v� stilistik�d�n d�n��m��, «göz vurm�q», «b��� dü�m�k», «b��� s�lm�q», «b�� vurm�q», «gözüm s�nd�n su içmir» kimi fr�zlji birl��m�-l�rd�n b�hs tmi�l�r75. Bu d� nu göst�rir ki, kçmi� svt m�k�n�nd� s�bit söz birl��m�l�ri v� fr�zlji v�hidl�r h�qq�nd� ilk m�lum�t� �z�rb�yc�n �liml�ri vrmi�l�r. L�kin B.Çb�nz�d� >> �srin 30-cu ill�rind� rprssiy�y� m�ruz q�ld���nd�n bu f�kt uzun ill�r �ç�ql�nm�m��d�r.

Fr�zlji v�hidl�r, nl�r�n növl�ri v� �üsusiy-y�tl�ri h�qq�nd� �z�rb�yc�n dilçiliyind� ilk d�f� M.Hüsynz�d� 1954-cü ild� n��r tdirdiyi «Mü�sir �z�rb�yc�n dili» kit�b�nd� m�lum�t vrmi�dir.�nun fikrinc�,«1)idiml�r h�r dilin öz �üsusiyy�tl�rini �ks tdirir; 2)idiml�r�n ç�u bir dild�n b��q� bir dil� yni il� t�rcüm� dil� bilmir; 3) idiml�r� t��kil d�n 74 ��*+����� �.�.^��$�[�# �+�����[ #$��� � ������!�P�� �����:��@, <���;����, 2002 75 � � ��� �.(. �)��� �� � ������������ � ����. � �: ��L ��E���� �, 1996,�.27

Page 49: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

48�

sözl�rin h�m�s� bir m�n� if�d� dir. Uzun ill�r kçm�sin� b��m�y�r�q, �limin fikirl�ri bu gün üçün d� �ktu�l l�r�q q�l�r.

�z�rb�yc�n dilçiliyind� fr�zlgiy�n�n öyr�nil-m�sind� prf.S.C�f�rvun �idm�tl�ri böyük lmu�-dur.1956-c� ild� y�zd��� m�q�l�sind�76 v� mü�t�lif ill�rd� n��r lun�n «�z�rb�yc�n dilinin lksik�s�» (1956,1958,1982) kit�bl�r�nd� d�h� �tr�fl� m�lum�t vrmi�dir77. �lim bur�d� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�ri s�bit söz birl��m�l�rinin t�rkibin� d��il tmi�dir78.

M.Isl�mvun �z�rb�yc�n dilinin di�lktl�rind� i�l�n�n fr�zlji v�hidl�r� �id m�q�l�si d� �üsusi m�p�q d�urur. �, ç� d�ru l�r�q qyd dir: «…fr�zlji birl��m� ddikd� lksik birl��m� b��� dü�ülür»79. L�kin mü�llif idim v� fr�zlji birl��m� trmininin s�rh�dl�rini mü�yy�nl��dirmir. �nl�r�n ���r v� f�rqli c�h�tl�rini göst�rmir. M�q�l�d� �n m�-r�ql� c�h�t �z�rb�yc�n dilind� di�lkt s�viyy�sind� l�n fr�zlji v�hidl�rin q�pç�q qrupu türk dill�rind�, �üsusil� d� q�z�� dilind� �d�bi dil s�viyy�sind�ki kviv�lntl�rinin vrilm�sidir.

76 ?�*���� @.A. �)��� �� � ������� ����%� � // �)��� �� � �F���� L��-������������ ��������. ��� �� ������� � ����� �. 1955, O9 77 ?�*���� @.A. (� ��� �)��� �� � ���� (������ ). � �: ( ��*, 1982 78 G��� �� � , �.115 79 ;�� %�� (.;. !� )����I� �����E%���� (=�� �� ����� % ���� � �)��) // �($�-�� P��������. ;���% � ��%��� ����� �, 1957, O11

Page 50: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

49�

M�s.:�z�rb:q��n�n gözün �r�s�nd�;q�z: - k�s pn közdin �r�s�nd�80.z�rb.gün vrm�m�k, gün görm�m�k; q�z:kün körsmny81. M.Isl�mvun Nu�� di�lktind� göst�rdiyi nümun�l�r� b��q� qrup türk dill�rind� d� r�st g�linir.M�s.Q�r:kün körsömpöö; «B�yl�r k�d�yl�ri� kün körsömn�y, k�l �ld�n� mum�mrü»82. Ümumiyy�tl�, �z�rb�yc�n dilinin di�lktl�rind� i�l�n�n b�zi sözl�r q�pç�q qrupu türk dill�rind� bu gün d� �d�bi dil s�viyy�sind�dirl�r.

Prfssr Y.Syidvun «�z�rb�yc�n �d�bi dilind� söz birl��m�l�ri» mnqr�fiy�s� �s�s�n s�rb�st söz birl��m�sin� h�sr luns� d�, �s�rin mü�yy�n hiss�sind� dilimizd�ki s�bit söz birl��m�l�rin� d� t�unulmu�dur83. S�rb�st v� s�bit söz birl��m�l�ri trminin� �yd�nl�q g�tir�n mü�llif s�bit söz birl��-m�l�rinin sint�ksis, söz y�r�d�c�l��� v� lksiklgiy�n�n y�, m�hz fr�zlgiy�n�n t�dqiq�t bykti ldu�unu qyd dir.

�z�rb�yc�n dilçiliyind� fr�zlji v�hidl�rin öy-r�nilm� t�ri�in� n�z�r s�ld�qd� H.B�yr�mvun �d�n� �üsusi qyd tm�k l�z�md�r. �lim dilimizin fr�zl-giy�s�n� özünün böyük h�cmli «�z�rb�yc�n dili fr�zlgiy�s�n�n �s�sl�r�» fund�mnt�l

80 ;�� %�� (.;. !� )����I� �����E%���� (=�� �� ����� % ���� � �)��) // �($�-�� P��������. ;���% � ��%��� ����� �, 1957, O11,�.131 81 G��� �� � .�.132 82 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.204 83 @������ G.(.�)��� �� � ����� ������� �F) �����E%�����.� �: ( ��*, 1966

Page 51: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

50�

mnqr�fiy�s�n� v� bir ç� m�q�l�l�r h�sr tmi�dir84. �z�rb�yc�n dili fr�zlji v�hidl�rini t�ri�i �spktd�n t�dqiq�t� c�lb tmi� H.B�yr�mv bl� q�n��t� g�lmi�dir ki, «T�dric�n q�diml�r� d�ru gtdikc�, fr�zlji v�hidl�rin d� k�miyy�ti �z�l�r» 85.

1961-ci ild� n��r lunmu� «Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� söz birl��m�l�ri» kit�b�nd� «S�bit söz birl��m�si» hiss�sinin mü�llifi l�n H.B�yr�mvun fikrinc�: «H�r h�ns� birl��m�, �g�r , d�rud�n d�, birl��m�dirs�, dilin sint�ksisinin mü�yy�n q�yd�s�nd�n k�n�rd� y�r�nm�r»86. Bu b���md�n d� «s�bit söz birl��m�l�ri lksik-sint�ktik birl��m�l�r �dl�nm�l�d�r». H.B�yr�mv �z�rb�yc�n dilind�ki z�rb-m�s�ll�ri,�t�l�r sözl�rini fr�zlgiy�n�n t�r-kibin� d��il d�n S.C�f�rvun fikrinin �lyhin� ç���-r�q y�z�r:«Mü�llifin(S.C�f�rvun –M.Q.) �z�rb�yc�n dilind�ki hikm�tli sözl�ri,z�rb m�s�ll�ri v� �t�l�r sözl�rini fr�zlgiy� il� b��l�y�r�q t�dqiq�t� d��il

84 � �� %�� D.�.H����-G������ ����������� *� )������� �//�)��� �� � �F���� L�������������� $�%� ��������.��� �� ������� � ����� �,1966,O2,�.14-25;� �� %�� D.�. ( +%�� & E> ����� «��� ��-��>��-��-����» �������� *� -)����I� %�� � �F)���//�)��� �� � �F���� L�������������� ��������.��� �� ���-���� � ����� �,1966,O5,�.18-27; � �� %�� D.�.( +%�� & E> ����� «��� ��-��>��-��-����» �������� ���� ��������� %����� *� )����I� � +�����// �)��� �� � �F���� L�������������� ��������. ��� �� ������� � ����� �, 1966, O3, �.3-12;� �� %�� D.�.�)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �.� �: ( ��*, 1978 85 � �� %�� D.�. H����-G������ ����������� *� )������� � // �)��� �� � �F���� L�������������� $�%� ��������. ��� �� ������� � ����� �,1966,O2,�.14 86 (� ��� �)��� �� � ������� �F) �����E%�����. � �: 1961,�.140

Page 52: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

51�

tm�si d�, bizc� düzgün dyildir»87. Z�nnimizc�, H.B�yr�mvun mövqyi y�nl��d�r.

Dilçil�rin böyük �ks�riyy�ti fr�zlgiy�n�n hü-dudl�r�n� gni�l�ndir�r�k �t�l�r sözl�ri, z�rb-m�s�ll�r, hikm�tli sözl�r v� �frizml�rin d� fr�zlgiy�n�n t�rkibind� öyr�nilm�sinin t�r�fd�r� kimi ç���� dirl�r.

Ümumiyy�tl�, �z�rb�yc�n mü�llifl�rinin fr�zl-giy� h�qq�nd�k� t�dqiq�tl�r� mü�t�lif nöqtyi-n�z�r� �s�sl�n�r. M.Hüsynz�d�, S.C�f�rv, H.B�yr�mv, �.Qurb�nv, N.R�himz�d� v� b��q�l�r� fr�zlgiy�n� ümumi �l�m�tl�ri b���m�nd�n88, �.D�mirçiz�d�, K.�liyv, R.H�s�nv, T.�f�ndiyv� b�dii üslub c�h�td�n, �.�. �rucv, lksikqr�fik b���md�n t�dqiq tmi�l�r89. S.M. Murtuz�yv, S.Mhdiyv�, R.M�h�rr�mv�, F.�hm�dv is� h�r h�ns� bir y�z�ç� v� ��irin v� y��ud d�st�n�n dilind�ki fr�zlji v�hidl�ri öyr�nmi�l�r90. Fr�zlgiy�n�n 87 (� ��� �)��� �� � ������� �F) �����E%�����. � �: 1961,�.142 88 D�����) �� (.D. (� ��� �)��� �� � ����. � �: ( ��*, 1973; ?�*���� @.A. (� ��� �)��� �� � ����(������ ). � �:( ��*,1982;� �� %�� D.�.�)��� �� � ���� *� )����-��� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978; ��� ��� �.(. (� ��� �)��� �� � ����� ����. � �: ( ��*, 1985; _�[��$�* '._. ?*���!�;��� �������# � a$���L*������ #$��: ��@, ���+, 1967 89 ��%����) �� A.(.�)��� �� � ������� �������� �.� �:�)����������E�,1962; ���� �.�.�!����!�;��� �����!� ���$�[�� � �+*��!���L ��!��!+�: ��@, ���+, 1966; ������ _.�.������!� #$��� � �!��# ������$� ����� %$��� }-��$�����: ��@, ���+, 1968; A*������� #.A.�)��� �� � ����� ������� �������� � ����-��%����.� �:$�%,2001;H����� A.A.�)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��.� �: $�%,1976; H����� A.A.�)��� �� � ���� *� )����I� �) +� ��>������ ��)��� �� �� �. � �: �)���.@@" $� ��E��, 1965 90(����) ��� @.=.(.!.��������� ��%���� � ��� ��� �� ����� ��������������. � �: �)����E�,1962; (�+����� @.D.«G )� � �� �� �� ����»(«N�+��� �» � �� ��� % ���� �� � �� ��� ).� �:$�%, 1991; (�+����%�� ".?.@ ����� � ��� � ��� �E���%�E *� )����I� �* ������� �� %% ��� �����*�//�($�-�� P��������.;���% � ��%��� ����� �,1962,O5; (�+����%�� ".?.(��)� A������

Page 53: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

52�

nm�stik� il� �l�q�si Ç.Hüsynz�d�nin91, fr�zlji v�hidl�rin mür�kk�b trminl�rl� ���r v� f�rqli c�h�tl�ri is� S.S�d�qv�n�n92 t�dqiq�t mövzusu lmu�dur. M.M.Mirz�liyv�n�n türk dill�ri fr�zl-giy�s�n�n n�z�ri prblml�rin� h�sr tdiyi mnq-r�fiy�s�93 sn ill�r türklgiy�d� fr�zlji v�hidl�r� h�sr lunmu� �n d�y�rli n�z�ri lmi �s�rl�rd�ndir. Bur�d� ilk d�f� l�r�q �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlgiy�s� müq�yis�li t�dqiq lunmu�, bir s�r� n�z�ri m�s�l�l�r öz h�llini t�pm��d�r. Fr�zlgiy�n�n mü�t�lifsistmli dill�rin m�tri�ll�r� �s�s�nd� müq�-yis�li-tiplji �spktd� �r��d�r�lm�s� d� m�r�ql� lmi n�tic�l�r üçün z�min y�r�d�r.Bu m�n�d� �z�rb�yc�n dili fr�zlji v�hidl�rinin rus, ingilis v� s. dill�rin z�ngin f�ktl�r� il� müq�yis� tmi� dilçil�r M.T.T�-��yv, F.Hüsynv, N.V�liyv�, G.Yusifv, �.H�-c�yv�, H.H.B����yv v� b��q�l�r�n�n �s�rl�rini göst�r� bil�rik94.

@ ����� �F) ���� �.� �:=��� �,2006;A+%���� !.�.(.<.<�� ����� ���� (�����-� �� *� )������� ):�&�, � �, 1978 91 D�����) �� K.(. !� )������� ��� ���% ���� �� �� ���� + ���� / �)��� �� � *� )������� ��� ��� � ������%����. � �: ��L-��� ��E���� �, 1990 92 ��*�[�� �.�. `�����[�;��� ����;!���# � �$���L*���-��� ��!��!+��� #$��: ��@, ���+, 1986 93 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995 94 `�[�� <.`. _+���-�$���L*������L ���$�[�;���L �����P. ���+: <�����, 1974; `�[�� <.`. ���[�P��# ���$�[�# ������[ �+���[ #$���. ���+: <�����, 1966; �+�L�� ^.�. ^��$�[�;���# ����!��!P ����;���� *���� // J;�� $������

Page 54: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

53�

Intrnt s�hif�l�rind� d� fr�zlgiy� il� b��l� t�dqiq�tl�r özün� yr t�pm��d�r. T�qdim lun�n yni m�lum�t kit�b�nd� fr�zlgiy�y� �id ist�nil�n m�lum�t� t�pm�q l�r95.

Q�pç�q dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�r uzun v� t�ri�i bir inki��f ylu kçmi�dir. Ç��srlik z�m�n m�s�f�si q�t tm�si nl�r� �m�l� g�tir�n kmpnntl�rin ilkin m�n�l�r�n�n t�m v� y� qism�n itm�sin� s�b�b lmu�, yni z�m�nd� nl�r bütövlükd� müst�qil m�n� q�z�n�r�q s�bitl��mi�l�r.

S.K.Knsb�yv y�z�r:«H�r bir dild� idiml�r�n t�ri�d�n k�n�r inki��f prssin� h�qq q�z�nd�rm�q lm�z. Q�z�� dilind�ki ç�s�yl� f�ktl�r idiml�r� y�r�d�n lmntl�rin bir z�m�n bir-biri il� müq�yis�d� uz�q v� y���n m�n� ç�l�rl�r�n�n lm�s�n� söyl�m�y� imk�n vrir. M�s.: k�s p�n közdin �r�s�nd�, k�r� it t�risin b�s�n� k�pt�d�, �uz�n�n �k it kirin, k�r� it ����d�, juld�z� k�rs� b�lu, kün körs�tn�u v� s. mis�ll�r öz t�ri�i m�n�l�r�n� bu gün t�p� bilmirl�r»96.

Ümumiyy�tl�, q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlgiy�s� özünd� t�kc� mü�sirliyi �ks tdirmir, ��J. ���# #$��� � ��!��!+��, 1966, &5; <������ =.?. !� )����I� �����E%������ %�� ������ ���������� ��+����. � �: Q�������, 2001; G���*�� �.=. �)��� �� � �� ������� ���������� � ��� �F) �����E%�������� ����������-������ ��������������. � �: &�� � ��%�, 2004; 95 www.spravka.gramota. ru/phrases.; www.big-biblioteca. narod.ru � ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��$��-��� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2,�.15

Page 55: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

54�

h�m d� ��lq�n uz�q kçmi�ini qruy�n v� �h�t� d�n �r��izml�ri hifz dir. M�s.: q�zax dilind�ki qurd ür�yi ymi� if�d�si dilin �n uz�q t�ri�ind� i�l�nmi�dir.«Ç� q�dim z�m�nl�rd� müh�rib�l�rin birind� q�hr�m�n öz dü�m�ninin ür�yini ymi�dir»97. Z�m�n kçdikc� bu �fs�n� «jürk jütk�n» fr�zlji v�hidin� çvril�r�k «qr�m�z, c�s�r�tli» m�n�s�n� k�sb tmi�dir. Gördüyümüz kimi, ��lq�n t�ri�i il� dilin t�ri�inin v�hd�ti �yr�-�yr� fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s�n� s�b�b lur. Bu fr�zlji v�hid �z�rb�yc�n dilind� d� i�l�nm�kd�dir: «f�rin Biud, �d�, � z�l�m n� y�m�n qurd ür�yi y�yib» (�.C�f�rz�d�).

Ümumiyy�tl�, qurdl� b��l� fr�zlji v�hidl�r türk dill�rind� gni� ��kild� i�l�nir. M�s.: �lt.Börü k��m�y küdüçinin k�y�n tud�r (kurt kötü çb�n�n k-yununu tut�r) börinin b�l�z� d� börü b�l�r (kurtun y�vrusu d� kurt lur), börid�n �çki bütp�s (kurtt�n kçi yti�mz)98, �z�rb: qurd ür�yi y�m�k99, köhn� qurd100.

Q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji fndun� n�z�r s�ld�qd� bur�d� h�m q�dim, h�m rt� �srl�r, h�m d� sn dövrl�rin �ksini �s�nl�ql� görm�k l�r.

97 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$�� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1980,�.5 ����� ;�� +�%.��� � ����������� �� �F)����/#��� ���� �.��� �� ������ � �������,��� � ,1996:c.118 98 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976:c.109 99 G��� �� � .s.167 100H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976:s.170

Page 56: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

55�

�r�n-Ynisy �bid�l�rind� Kültikinin ��r�fin� y�z�lm�� kit�b�d� bunun ��hidi luruq. Kit�b�d� bl� bir cüml� i�l�nir: «Türk budun üçün tün ud�m�d�m, küntüz �lurm�d�m»101. VI �sr� �id l�n bu cüml� mü�sir q�z�� dilind� fr�zlji v�hid kimi bu gün d� y���m�qd�d�r. «kündiz külki, tünd� üyk� körm�u». Bu if�d� �uz qrupu türk dill�rind�n �z�rb�yc�n, türk v� türkm�n dill�rind�, l�c� d� �lt�y dilind� bu gün d� �ktiv h�ld� i�l�nm�kd�dir. M�s: �z�rb.«G�c�-gündüz bilm�m�k, g�c�ni gündüz� q�tm�q, g�c�si-gündüzü �lm�m�q»102. «Q�c�l�r d�yirl�r ki, düz bir il g�c�li-gündüzlü i�l�y�nd�n s�nr� y�l h�z�r �ldu» I.���l�). Tk.«Ç�c� gündüz d�m�m�k//Ç�c�yi gündüz� k�tm�k»103, tm.S�kl� mild� qidc�-qündüz y�d�n�104, �lt. tÿni-tÿci (gc�-gündüz)105.

Fr�zlji v�hidl�r� t�ri�i y�n��m�, nl�r� tim-lji c�h�td�n �r��d�rm� t�kc� fr�zlji v�hidl�rin m�nsub ldu�u ��lq�n t�ri�ini dyil, h�m d� ��lq�n dilinin t�ri�ini öyr�nm�y� imk�n y�r�d�r. Bu d� fr�zlji v�hidl�rin f�rdi ��r�ktrini göst�rir. �.�.Kkly�nv� y�z�r: «Türklgiy�n�n q�r��s�nd�

101 �L*��� �. �$�� ������� ���#!���� *���!"����L ���P����!� VIII ���. ����-�!�: '�+��, 1971 102 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976 103 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,c.622 104 ������ _.>. ^��$�[�;��� +�!L;��� ����;!���# � ���#!����� !+������[ #$���. �=����*: ����, 1985. c.134 105 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964:c.310

Page 57: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

56�

dur�n �n mühüm prblm fr�zlji v�hidl�rin h�m ümumi c�h�tl�rini, h�m d� �yr�-�yr� türk dill�rind� spsifik �üsusiyy�tl�rini öyr�nm�kdir»106.

Bildiyimiz kimi, bütün türk dill�rind� �n ç� i�-l�n�n fr�zlji v�hidl�r birl��m� tipli l�nl�rd�r. Fik-rimizc�, bun� s�b�b fr�zlji v�hidl�rin m�hz söz birl��m�sind�n �m�l� g�lm�sidir. Dild� ilk d�f� sözl�rin nmin�tiv m�n�l�r� y�r�nm��d�r. Bu nmin�tiv m�n�l� sözl�rd�n s�rb�st birl��m�l�r �m�l� g�lmi�dir. Snr�l�r sözl�r m�c�zi m�n�l�r k�sb tmi� v� m�c�zi m�n�l� sözl�rd�n is� fr�zlji v�hidl�r y�r�nm��d�r.Fr�zlji v�hidl�r öz inki��f�n� d�v�m tdir�r�k dilin mü�yy�n m�rh�l�sind� mür�kk�b söz� çvrilir. �.B�lli y�z�r: «Fr�zlji v�hidl�ri y�r�d�n söz birl��m�l�ri ilk növb�d� öz ilkin m�n�l�r�n� itir-m�lidir, yni bir m�n� k�sb tm�k üçün kmpnntl�r s�bitl��m�lidir»107. Bu gün türk dill�rind�ki birl��m� tipli fr�zlji v�hidl�r bir növ s�rb�st söz birl��m�l�-rinin v�risi hs�b lunur. «S�rb�st birl��m�l�rin s�bit birl��m�l�r� d�ru inki��f� 2 ��tt üzr� gdir: 1)s�rb�st birl��m�l�rin m�n�l�r�n� d�yi�m�si ylu il�; 2)s�rb�st birl��m�l�rin kmpnntl�rinin s�bitl��m�si ylu il�»108. Y.Syidvun fikrinc�, s�rb�st birl��m�l�rd�n 106 ���#��� �.�.� [������� ���$�[�� !"������ #$���/%���� ����[��. ��������*: 1961, ���.106,�.104 107 ����� w.����# ���[���!��� � ����� �����+$��[ #$���.<.:?$*-� ?��!.��!��!+��, 1955,�.92 108 @������ G.(. �)��� �� � ����� ������� �F) �����E%�����. � �: ( ��*, 1966, �.140

Page 58: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

57�

s�bit birl��m�l�r� d�ru inki��fd� frm� d�yi�k�nliyi gtmir109. D�rud�n d�, s�rb�st v� s�bit birl��m�l�r ist�r mdl, ist�rs� d� qr�mm�tik qurulu� b���m�nd�n ynidir. F�rq nl�r�n mü�t�lif tipli birl��m� lm�s�nd�d�r. Fr�zlji v�hidl�r lksik, s�rb�st birl��m�l�r is� sint�ktik birl��m�l�rdir. «…s�rb�st birl��m�nin s�bit birl��m�y� kçm�si nun inki��f�n� ykun vurmur. �, s�bit birl��m� l�r�q d� öz inki��f�n� d�v�m tdirir»110. Biz is� Y.Syidvun sn cüml�sini bl� t�m�ml�y�rd�q «...inki��f�n� d�v�m tdirib snucd� mür�kk�b söz� çvrilir».

N.M.��nskinin fikrin� gör�,sözl�rin lksik t�hlili qhum dill�rin fr�zlji v�hidl�rinin timlji t�dqi-qind� d� böyük �h�miyy�t k�sb dir ki, m�hz bu yll� h�ns� fr�zlgizmin s�rb�st söz birl��m�sind�n �m�l� g�ldiyini, h�ns�n�n is� mdl üzr� y�r�d�ld���n� mü�yy�n tm�k l�r111. Ümumiyy�tl�, fr�zlji v�hidl�rin dild� �m�l�g�lm� v� inki��f ylunu mü�y-y�nl��dirm�k üçün ilk növb�d� nl�r� timlji c�h�td�n t�dqiq tm�k l�z�md�r. Bu b���md�n q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�rinin müq�yis�li ��kild� t�dqiqi z�m�n� d� ilk növb�d� nl�r�n timlji iz�h�n� yr vrilm�si d�h� z�ruridir.

109 G��� �� � .�..141 110 G��� �� � .�.141 111 w�����L '.<. ������[�# ������[ �+���[ #$���. <����: ]������, 1964,�.124

Page 59: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

58�

Bizim fikrimizc�, türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�r söz, birl��m�, cüml� tipli ldu�u üçün nl�r�n �m�l�g�lm� prssi d� mü�t�lif yll�rl� gdir. Dilçilikd� fr�zlji v�hidl�rin �m�l�g�lm� v� inki��f yll�r�nd�n b�hs dildikd� y�ln�z birl��m� tipli fr�zlji v�hidl�rin �m�l� g�lm�sind�n söz �ç�l�r v� nl�r�n s�rb�st söz birl��m�l�rind�n y�r�nm�s� mül�hiz�si ir�li sürülür. M.M.Mirz�liyv� istisn� lunm�ql�, fr�zlgiy� üz�rind� t�dqiq�t �p�rm�� hç bir �z�rb�yc�n dilçisi söz v� cüml� tipli fr�-zlji v�hidl�rin mövcudlu�u h�qq�nd� m�lum�t vr-m�mi�dir. H�lbuki dild� söz tipli fr�zlji v�hidl�r mövcuddur v� nl�r «…s�d�,düz�ltm� v� mür�kk�b sözl�rin m�c�zl��m�y� m�ruz q�lm� prssi n�tic�-sind� myd�n� g�lmi�dir»112. M�c�zl��m� is� bütün s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rin �s�s k�tqri�l �l�m�tidir. Bu �l�m�t söz s�viyy�li fr�zlji v�hid-l�rd� özünü d�h� b�riz ��kild� �ks tdirir.

Birl��m� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s� h�qq�nd� dilçilikd� ç� �tr�fl� d�n���l�b. S�rb�st söz birl��m�l�rinin t�rkibind�ki sözl�r fr�zlgizml��m� prssind� ilk nmin�tiv m�n�s�n� itirib mt�frik m�n� q�z�n�r v� fr�zlji v�hid� çvrilir.

Cüml� tipli fr�zlji v�hidl�rin �m�l� g�lm�sind� �t�l�r sözl�ri, z�rb-m�s�ll�r, �frizml�r v� 112 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����.� �: �)��� �� � $����������� �, 1995, �.48

Page 60: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

59�

hikm�tli sözl�rin böyük rlu lmu�dur. T�m �minlikl� dm�k l�r ki, nl�r�n h�m�s�(m�c�zi m�n� k�sb tm�y�n ç� cüzi hiss�si istisn� lm�ql�) fr�-zlgiy�y� �id dilm�lidir.

Mü�sir q�r�q�lp�q dilind� fr�zlji v�hidl�rin ç�����li lm�s�n� b��m�y�r�q nl�r�n y�r�nm� yll�r�nd� ümumi q�nun�uy�unluq v�rd�r. Q�pç�q köklü dig�r türk dill�rind� ldu�u kimi, q�r�q�lp�q dilind� d� bl� bir tndnsiy� hökm sürür ki, bütün fr�zlji v�hidl�r s�rb�st söz birl��m�l�rind�n �m�l� g�lib. Q�r�q�lp�q dilçisi S.T.N�uruzb�yv� d� b��q� dilçil�r kimi q�r�q�lp�q dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin t�ri��n s�rb�st söz birl��m�sind�n y�r�nd���n� qyd dir: «…h�r�d� ki, fr�zlji birl��m�l�r b��l�y�r, r�d� s�rb�st birl��m�l�rin s�rh�dl�ri m�hdudl���r»113. Bunu fr�zlji v�hidl�ri t�ri��n �r��d�r�rk�n d� görm�k l�r. Q�r�q�lp�q dilind� sspstqn k�t�r(it kimi g�b�rm�k) fr�zlji v�hidi mövcuddur. Bur�d�k� «p�s» hiss�ciyi «s�s» sözün� q�ulub. H�lbuki, q�r�q�lp�q dilind� «s�s» köklü fl y�dur. S.T.N�uruzb�yv�n�n fikrinc�, bu birl��m� �vv�ll�r s�rb�st söz birl��m�si lmu�dur. Snr�l�r fntik d�yi�ikliy� u�r�y�r�q yu��r�d�k� fr�zlji v�hid frm�s�n� dü�mü�dür114. S�rb�st söz birl��m�sinin fr�zlji v�hid� çvrilm�si z�m�n

113 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972, �54 114 Yen� orada, �.56

Page 61: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

60�

mümkün lur ki, h�min v�hidin knkrt m�n�s� br�zl���r�q gni�l�nir.

Q�r�q�lp�q dilind� d� idiml��m� z�m�n b�� vrir ki, söz mü�yy�n p�r�diqm�d� öz m�n�s�n� d�yi�ir. M�s.:«su�» sözü «d�y» ��kilçisi il� birl���r�k öz m�n�s�n� d�yi�ib �yr�-�yr� birl��m�l�rin t�rkibind� yni sm�ntik v� qr�mm�tik m�n�l�r k�sb dir. «su�d�y �k��» su kimi �um�q(tz-tz �um�q) «tildi su�d�y bili�» - �z�rb�yc�n d�n���q dilind� bu if�d�nin bl� bir kviv�lnti v�r: «fil�n �d�m ingilis dilini su kimi bilir». Türk dilinin dyiml�r sözlüyünd� is� bu if�d� fr�zlji v�hid kimi özün� yr t�pm��d�r. «Su gibi bilm�k» (�kum�k)115.

Ümumiyy�tl�, fr�zlji v�hidl�r �yr�-�yr� dil f�ktl�r�n�n b�z�s�nd� y�r�n�r. Q�r�q�lp�q dilind� fr�zlji v�hidl�r 2 qrup� bölünür: lksik-sm�ntik v� qr�mm�tik. Lksik-sm�ntik qrup� d��il l�n fr�zlji v�hidl�rin t�rkibin� sözl�r d��il dilir ki,nl�r müst�qil m�n� k�sb tmir. Q�r�q�lp�q dilind� l� lksik v�hidl�r v�r ki, nl�r�n hç z�m�n h�qiqi m�n�s� lmur, h�mi�� m�c�zi m�n�d� i�l�nirl�r v� fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind� möhk�m mövqy� m�likdirl�r. M�s.: «��l c�ns�r» (s�r�lm�q), «tüm t���y» (h�rfi.t�rcüm� – q�r�nl�q m��), «i��k sil�si k�m�r küm�» (gözünd�n y�� g�l�n�c�n gülm�k,

115 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.884

Page 62: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

61�

gülm�kd�n p�rtl�m�q)116, «c�ns�r, qüm, sil�» - sözl�ri q�r�q�lp�q dilind� m�c�zi m�n�d� i�l�nir. «Sil�» sözün� b��q� fr�zlji v�hidl�rin d� t�rkibind� r�st g�linir. «sil�m k�t�p k�l�pt�» (d�� kimi y�tm�q) «sil�sip k�t�p» (y�nq� vrm�k). Bu sözün m�n�s� h�mi�� q�p�l� q�l�r, t�m �ç�lm�r. ��uz qrupu türk dill�rind� d� l� söz v�r ki, nl�r y�ln�z fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind� mövcuddurl�r. M�s.: �z�rb. «öc �lm�q» – «…bu fr�zlji v�hidin birinci kmpnnti l�n «öc» mü�sir dilimizd� müst�qil m�n� k�sb t-m�diyind�n t�klikd� i�l�dilmir»117. Fikimizc�, �z�rb�yc�n dilinin Kürd�mir �iv�sind�ki «(h)öc�tl��m�k» (müb�his� tm�k, d�v� tm�k) sözü d� t�ri��n «öc �lm�q», «öc��m�k» if�d�l�rind�n y�r�n�b. M�r�ql� h�l budur ki, türkm�n dilind� «öc �l���; öc �lm�k; öc b�lm�k» kimi fr�zlji v�hidl�r ldu�u h�ld�,«öç» h�m d� «Türkm�nc�-rusc� lü��t»d� müst�qil lksik v�hid kimi vrilib, m�n�s� «intiq�m, qis�s» dm�kdir118. M.Mirz�liyv� d� q�-dim türk dill�rind� «öc�=» flinin ldu�unu söyl�y�-r�k, «Qud�tku Biliq» �bid�sind� «hirs, q�z�b, intiq�m» m�n�s�nd� «öc» sözünün i�l�ndiyini göst�rir v� qyd dir ki, mü�sir dilimizd� v� b�dii �s�rl�rd� bu 116'�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972, �.51 117 � �� %�� D.�. ( +%�� & E> ����� «��� ��-��>��-��-����» �������� ���� ��������� %����� *� )����I� � +����� // �)��� �� � �F���� L�������������� ��������. ��� �� ������� � ����� �, 1966, O3, �.5 118 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, �.508

Page 63: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

62�

fl y�ln�z q�r��l�q-mü�t�r�k növ frm�s�nd� i�l�nir: «Niy� t�l s�b�bsiz öc��ir �d�ml� bl�?! (R.Rz�)»119.

Fr�zlji v�hidl�rin s�rb�st söz birl��m�l�rind�n y�r�nm�s�nd�n d�n��d�qd� fr�zlji v�hidl�rin s�rb�st birl��m�y� çvrilm�sind�n d� d�n��m�q l�z�md�r. «Fr�zlji v�hid z�m�n s�rb�st söz birl��m�si l� bil�r ki, ç� i�l�nsin, ünsiyy�t z�m�n� br�zl�l�qd�n ç��s�n, r�l m�n� k�sb tsin.M�s.: q-q�lp.«b�s ���r��(b�� ��r�s�) m�z�s� u�k» v� s.120

Q�pç�q qrupu türk dill�rin� d��il l�n q�z�� dilind� is� fr�zlgizml��m� prssi n�tic�sind� s�rb�st söz birl��m�l�rind�n s�bit birl��m�l�r, nl�rd�n d� fr�zlji v�hidl�r y�r�n�r. Bu d� bütün kmpnntl�rin sm�ntik d�yi�m�si il� b�� vrir. R.J�ys�kv� bu prssin �����d�k� �rd�c�ll�ql� gtdiyini göst�rir. «�) fr�zlji v�hidin bir v� y� bir nç� kmpnnti m�c�zl���r; b)�yr�-�yr� kmp-nntl�rin h�m�s� v� y��ud bir hiss�si m�n� d�yi�-k�nliyin� u�r�y�r; c) bütün söz birl��m�si idiml���r; ç) knkrt lksik v�hidin m�n�s� gni�l�n�r�k müc�rr�dl��ir»121. Bu prssl�rin n�tic�sind�

119 (��)������ (.(. (�� �F� E�������� *������� ���%���I� ��+���� / #��� ���������� � ����-%�� ������ ������������ � %���������. � �: &�� � ��%�, 2004, ' �., �.178 120 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972, �.56 121 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$-�� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1980, �.9

Page 64: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

63�

fr�zlji v�hid ksprssivlik v� msin�ll�q if�d� tm�y� b��l�y�r. R.J�ys�kv� bu linqvistik prssin byktiv s�b�bl�rini bl� göst�rmi�dir: «�)kmp-nntl�rin �r��izml��m�si; b)t�rkib hiss�l�rind�n birinin mü�yy�n timlji m�n� k�sb tm�si; c) m�ntiqi v� �n�n�vi c�h�td�n t�m�mil� idiml��m�»122.

Dig�r q�z�� dilçisi R.T�yv� q�z�� dilind� nmin�tiv m�n�l� fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm� yll�r�n� bl� iz�h dir: «�)fr�zlji v�hidl�rin sint�ktik v� qr�mm�tik c�h�td�n m�hdudl��m�s� ylu il�; b) lksik v� sm�ntik birl��m�l�rin nmin�ll��� ylu il�; c)hüquqi,siy�si, s�n�y il� b��l� trminl�rin fr�zlgizml��m�si ylu il�; ç)fr�zlji v�hidl�rin qurulu�l�r�n�n mü�t�lif dil s�viyy�l�rind�ki ynil��m�si il�»123.

Q�z�� dilinin fr�zlji v�hidl�ri üz�rind� �p�r-d���m�z t�dqiq�t n�tic�sind� bl� q�n��t� g�ldik ki, q�z�� dilind� ffr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s�nd� �s�s rlu kmpnntl�rin �tributivl��m�si yn�y�r. Bu h�ld� fr�zlji v�hid bir m�n�n�n dig�r m�n�y� kçm�sil� y�r�n�r. M�s.: «k�ym�k �rin» (q�ym�q dd�q), q�ym�q sözünün h�qiqi m�n�s� südün üzüdür. Z�m�n kçdikc� �d�bi-b�dii üslubun t�siri il� m�n�s�n� d�yi�dirib. «Q�ym�q» sözü bur�d� öz h�qiqi

122 G��� �� � . �.10 123 `��� _.<. ^��$�[�;��� *����� !��� «��*��� + ��*�#�» � ������� ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1983, �.13

Page 65: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

64�

m�n�s�n� itir�r�k m�c�zl��m��, dd���n z�rifliyini, göz�lliyini bildir�n fr�zlji v�hidin bir kmpnn-tin� çvrilmi�dir.

Q�r��z dilçisi J.�sm�nv� q�r��z dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin �m�l�g�lm� v� inki��f yll�r�n� bl� iz�h dir: «S�rb�st söz birl��m�l�ri 2 müst�qil m�n�l� kmpnntd�n ib�r�t lur, z�m�n kçdikc� nl�r t�dric�n öz h�qiqi m�n�s�n� itir�r�k m�c�zl���r. Bu tipli birl��m�l�r m��niki ��kild� t�kr�rl�nd�qc� t�dric�n idiml���r»124. Mü�llif q�r��z dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin �m�l� g�lm�sini �s�s�n sm�ntik c�h�td�n iz�h dir. «Jünün j�ym» - bu if�d� hy-v�nd�rl�ql� b��l� y�r�nm��d�r. H�rfi m�n�s� «yun y-yir»dir. Bur�d� söhb�t, y�qin ki, qyund�n gdir. Hyv�n�n ymi kif�y�t q�d�r lm�d�qd� nl�r bir-birinin yununu yyirl�r. �z�rb�yc�n d�n���q dilind� d� «bir-birinin �tini ym�k» if�d�si mövcuddur. Bu if�d� günd� d�v�-d�l�� d�n ins�nl�r h�qq�nd� i�l�nir. L�kin bu gün mü�sir q�r��z dilind� «jünün j�ym» fr�zlji v�hidi «h�ddind�n �rt�q, s�ys�z-hs�bs�z» m�n�s�n� vrir. «Jibin t�rtuu» – q�r��z dilind� i�l�n�n bu if�d� t�ri��n t�uculuql� b��l� lub ilm�l�rin b�rk-liyini v� b�lu�unu y�l�m�q üçün i�l�nir. Bu if�d� fr�zlji v�hid� çvril�r�k «n�yins� d��ilini y�l�m�q,�ll�m�k» m�n�s�n� vrmi�dir.�z�rb�yc�n d�n���q dilind� bl� fr�zlji v�hidl�r i�l�nir –

124 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��: ��@, ^�+�$, 1969, �.11

Page 66: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

65�

«fil�nk�sin içini bilm�k �lmur», «h�ç kimin içini bilm�k �lm�z».

Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� d� fr�zlji v�hid-l�rin y�r�nm� v� inki��f yll�r� göst�rir ki,sözl�r v� birl��m�l�r öz �vv�lki m�n�l�r�n� itir�r�k s�bitl��ir, fr�zlji v�hid� çvrilir.Fr�zlji v�hidl�rin mü�yy�n qismi is� uzun ill�r kçdikc� d�h� d� d��l���r, möhk�ml�nir, mür�kk�b söz� çvrilir ki, bu, türk dill�rinin h�m�s�nd� ç� ���r gd�n prssdir. M�s. �z�rb: «t�p d���tm�z �v» - birl��m�sini götür�k. «T�p d���tm�y�n» birl��m�si ilkin dövrl�rd� �d+f�l tipli fli birl��m� lmu�, z�m�n kçdikc� s�bitl��mi�, öz �vv�lki m�n�s�n� itirmi� v� yni m�n� k�sb d�n «z�ngin» if�d�sinin sinnimi lmu�dur.� cüml�d�n d� «pulunu b�lt� k�sm�z», «�y���n� y�r��n�n� gör� uz�tm�q» kimi ç�kmpnntli birl��m�l�r ilkin m�n�l�r�n� itirm�kl� fr�zlji v�hidl�r y�r�nm��d�r.

Fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s�nd� mrflji �l�m�tl�rin v� b�zi mrfml�rin rlu ldu�u söyl�nilir. F. Hüsynvun fikrinc�,düz�ltm� isiml�rin �ks�riyy�ti mür�kk�b m�n� �ks tdir�r�k mt�frik s�h� y�r�d�r. Bunl�r�n d� b�z�s�nd� fr�zlji v�hidl�r y�r�n�r. «Fr�zlji v�hidl�rin kmpnntl�rinin 98%-i s�d� isiml�rd�n y�r�n�r»125. M�s.: «d��» – sin�y� d�� ç�km�k; d��� söyk�nm�k; �r��d� d�� kimi durm�q. 125 �+�L�� ^.�. ^��$�[�;���# ����!��!P ����;���� *���� // J;�� $������ ��J. ���# #$��� � ��!��!+��, 1966, &5,�.32

Page 67: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

66�

Dild� gd�n fr�zlgizml��m� prssini �.S.Yfimv ç� br�zl� ��kild� ��rh tmi�dir: «Fr�zlji v�hidl�r – s�rb�st söz birl��m�l�ri lksik v�hid� çvril�nd�, kmpnntl�r m�c�zl���r�q t�kr�rl�n�nd�, kmpnntl�r �r�s�nd� fr�zlji �l�q�l�r y�r�n�nd�,s�rb�st söz birl��m�l�ri q�n�dl� if�d�l�r� çvril�nd� y�r�n�r»126. Gördüyümüz kimi, ist�r q�pç�q, ist�rs� d� �uz qrupu türk dill�rind� fr�zlji v�hidl�rin �m�l�g�lm� v� inki��f yll�r�, dm�k l�r ki, ynidir.

>�lq�n t�ri�ini,nun �d�t-�n�n�l�rini, c�r�fi möv-qyini, t�ri�i �bid�l�rinin �dl�r�n� özünd� y���d�n fr�zlji v�hidl�r �üsusi m�r�q d�urur: K�r�d�niz f�rt�n�, �l p�rt�n� s�rt�n� = �r� q�r���b, m�zh�b itib, K�r�d�niz’d� g�mil�rin mi b�tt�?127, m�sy�’n�n b�rd���, biri �lm�zs� bir d�h�, y�s�fy�’d� dil�nip Sult�n�hm�t’t� s�d�k� (z�kât) v�rm�k128, d�rdini M�rk� P���’y�* �nl�t129 v� s.

H.B�yr�mv �z�rb�yc�n dilinin fr�zlji v�hidl�rl� z�nginl��m�si m�nb�yi kimi �r�n-Ynisy �bid�l�rini, «Kit�bi-D�d� Qrqud»u, M�hmud K����rl�n�n «Div�ni-lü��t-it türk» �s�rini göst�rmi�dir130. Bu �bid�l�rd�ki fr�zlji v�hidl�r t�kc� �z�rb�yc�n dilind� dyil, bütünlükd� �uz v� q�pç�q qrupu türk dill�rind�, cüml�d�n q�z��, q�r��z, q�r�q�lp�q, nq�y, türkm�n, özb�k v� s. dill�rd� d� i�l�nir v� bu dill�rin mü�sir fr�zlji fndunun �s�s�n� t��kil tm�kd�dir.

M�s.: «Div�ni-lü��t-it türk» �s�rind� «öc �lm�k», «�nd

126 ����� �.?. � #$�� �+*��!����� ���$�*��L. <.: J;�*[�$, 1954,�.70 127 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.767 128 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.495 * P'P ����� #�������� � E %E +�� ����� ������� �� � ���� ���� +���%�. 129 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.595 130 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978, �.31

Page 68: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

67�

içm�k» fr�zlji v�hidl�rin� dig�r türk dill�rind� �����d�k� v�ri�ntl�rd� r�st g�linir:�z�rb. öc �lm�q, nq. ��� �luv131, q-q�lp. ö� �l132; tm. öç �lm�k133, q�z. ö� �lu 134, �lt. öç ç�q�r�r135, �n��rdi (�nd��rm�k) fr�zlji v�hidi d� �����d�k� türk dill�rind� mövcuddur.�z�rb.�nd içm�k, özb�k.�nt içm�k, tm. �nt içm�k136, tk. �nt içm�k137, q�r. �nt içk�nd�y138, q-q�lp. �nt i��139.

Ümumiyy�tl�, türk dill�rinin dm�k l�r ki, h�m�s�nd� fr�zlji v�hidl�rin �s�s y�r�nm� m�nb�l�rini y�z�l� v� �if�hi �d�bi �bid�l�r t��kil dir.

§ 2. QIPÇ�Q QRUPU TÜRK DILL�RININ

FR�Z��L�JI V�HIDL�RININ �S�S �L�M�TL�RI V� BÖLGÜ PRINSIPL�RI

«Türk dill�rind� fr�zlji v�hidl�ri s�ciyy�l�ndir�n �s�s �l�m�tl�rd�n d�n���rk�n �üsusi n�z�r� ç�td�rm�l�y�q ki, bu �l�m�tl�r �ks�r düny� dil-l�rinin fr�zlji sistmi üçün d� �s�s v�

131 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.264 132 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958, �.517 133 `+������-�+����L �����P.<����/]*.��.�*.'.�.��������.��!���# �������*�#, 1968, �.508 134 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��������. ����-�!�: '�+��, 1985, �.178 135 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964, �.293 136 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.46 137 ����� M%�� ���%.�� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.473 138 &��) ������� *� )������#�� �F)����. !���)�: ;��%, 1980,�.36 139������������-�+����L �����P/]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_.����������.��������.��+;.����*.��-!�,1958,�.43

Page 69: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

68�

mühümdür»140. Hind-�vrp� dil �il�sin� m��sus l�n rus, ingilis, fr�ns�z dill�ri üçün ��r�ktrik �l�m�tl�r �z�rb�yc�n, q�z��,q�r��z v� s. türk dill�ri üçün d� s�ciyy�vidir.

S.K.Knsb�yv hs�b dir ki, q�z�� dilinin fr�zlji v�hidl�rinin �s�s ��r�ktrik �l�m�ti kmpnntl�rinin yrinin s�bit lm�s� v� b��q� dil� t�rcüm� lun� bilm�m�sidir. �limin fikrinc�:«Idiml�r (fr�zlji v�hidl�r – Q.M.) nl�r� t��kil d�n sözl�rin ilkin m�n�l�r�n� itirm�sind�n snr� y�r�n�r»141. Fr�zlji v�hidl�rin �h�t� d�ir�sini v� s�rh�dl�rini mü�yy�nl��dirm�k üçün ilk növb�d� nl�r�n �l�m�tl�ri mü�yy�nl��dirilm�lidir. «Fr�zlji v�hidl�rin spsifik �üsusiyy�tl�ri v� s�ciyy�vi �l�m�t-l�rinin ��k�r dilm�si nl�r�n h�m söz birl��m�l�-rind�n, h�m d� sözl�rd�n f�rql�n�n c�h�tl�rinin öyr�nilm�si il� b��l�d�r»142.

Fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�rini mü�yy�nl��-dirm�d�n nl�r�n mür�kk�b trmin v� mür�kk�b sözl�rl�, q�n�dl� söz v� �frizml�rl�, �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�rl�, l�c� d� s�rb�st söz birl��m�l�ri il� ���r v� f�rqli c�h�t�rini �y�rd tm�k mümkün

140(��)������ (.(.#��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995, �.14 141 ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *�-��� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2, �.14 142 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995, �.5

Page 70: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

69�

dyildir. Bun� gör� d� mü�t�lif dilçil�rin bu m�s�l� il� b��l� fikirl�rin� n�z�r s�lm�q, nl�r� s�f-çürük tm�k lduqc� z�ruridir.

S.T.N�uruzb�yv� q�r�q�lp�q dilind� fr�zlji v�hidl�ri b��q� dil v�hidl�rind�n f�rql�ndir�n �l�m�tl�r kimi ilk növb�d� nl�r�n ç�üzvlü lm�s�n�, özl�rind� bir nç� kmpnnti birl��dirm�sini �s�s götürür.

Yri g�lmi�k�n, �limin bu müdd��s�n� biz öz mün�sib�timizi bildirm�k ist�rdik. Bl� ki, dild� bir nç� kmpnntli fr�zlji v�hidl�rl� y�n��� birkmpnntli fr�zlji v�hidl�r d� mövcuddur. �n� gör� d�, fr�zlji v�hidl�rin ç�üzvlü lm�s�, bizc�, mütl�q v� �s�s �l�m�t s�y�l� bilm�z. S.T.N�uruzb�yv� d�h� snr� fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�ri kimi nl�r�n birm�n�l� dil v�hidl�rini �ks tdirm�sini, lksik t�rkib� v� lksik qurulu��, ümumi bir m�n�y� m�lik lm�s�n� v� bu m�n�l�r�n h�mi�� m�c�zl��m�s�n�, idim�tikl��m�sini v� ksprssivl��-m�sini, fr�zlji v�hidl�rin söz v� y� söz birl��m�si rlund� ç���� tm�sini göst�rir. �lim bu �l�m�tl�rin h�m�s�n�n bütün fr�zlji v�hidl�r� yni d�r�c�d� �id ldu�unu bildirir143.

J.�sm�nv� q�r��z dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�rini �s�s v� köm�kçi �l�m�tl�r lm�ql� 2 yr� bölür. �lim mü�sir q�r��z dilind� 143 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.34

Page 71: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

70�

fr�zlji v�hidl�rin �s�s �l�m�tl�ri kimi nl�r�n d��l��m�� ��kild� lm�s�n�, iki v� d�h� ç� kmp-nntd�n ib�r�t lm�ql�, fr�zlji v�hidl�rin sint�ktik c�h�td�n üzvl�nm�m�sini v� br�zl� lm�s�n� söyl�yir. Köm�kçi �l�m�tl�r� is� mü�llif kmp-nntl�rin yrinin s�bitliyini, bir dild�n b��q� dil� h�rfi (sözb�söz) t�rcüm�nin mümkünsüzlüyünü, söz� kvi-v�lnt lm�s�n� v� s. göst�rir144.

Biz J.�sm�nv�n�n bölgüsüyl� qism�n r�z�y�q. Bl� ki, fr�zlji v�hidl�rin 2 v� d�h� ç� kmpnntd�n ib�r�t lm�s� h�qq�nd� dilçinin fikirl�ri bizi q�n tmir. Mü�sir dilçilikd� fr�zlji v�hidl�rin y�ln�z birl��m� tipind� lm�s� fikri �rt�q birm�n�l� q�r��l�nm�r. H�l-h�z�rd� mü�yy�n qisim dilçil�r (�z d� ls�) söz v� cüml� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rin v�rl���n� d� q�bul dirl�r.

B��q� bir q�r��z dilçisi R.�qmbrdiyv fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�rind�n d�n���rk�n ilk növb�d� ç�kmpnntlilik �l�m�tini göst�rmi� v� fr�zlji v�hidl�rin 2 v� y� 3 kmpnntd�n ib�r�t ldu�unu söyl�mi�dir.

Q�z�� dilçil�ri �.T.K�yd�rv, R.�.J�ys�kv� d� qyd dirl�r ki, b��q� dill�rd�n f�rqli l�r�q türk dill�rind�, cüml�d�n q�z�� dilind� fr�zlji

144 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��: ��!��.*��. … ���*. ����. ��+�., ^�+�$, 1969,�.8

Page 72: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

71�

v�hidl�r 2 lmntd�n �z lm�m�l�d�r145. R.�qmbrdiyv fr�zlji v�hidl�rin ikinci

�l�m�tin� «s�bitliyi» �l�v� dir. S�bitlik ddikd� kmpnntl�rin mü�yy�nl��mi�, s�bitl��mi� yrinin lm�s� n�z�rd� tutulur. Bu �l�m�t nl�r� (fr�zlji v�hidl�ri – M.Q.) b��q� dil v�hidl�rind�n v� s�rb�st söz birl��m�l�rind�n f�rql�ndirir146. Bu fikirl� biz r�z�l��m�r�q. Çünki fr�zlji v�hidl�rin d� kmpnntl�rinin yrini d�yi�m�k l�r v� r� �l�v�l�r tm�k mümkündür.

N.R�himz�d�nin fikrinc�, s�bitlik �l�m�ti fr�zlji v�hid üçün d�imi dyildir. «…nl�r�n (fr�zlji v�hidl�rin – M.Q.) m�n�s�n� pzm�d�n mü�yy�n d�yi�m�l�r �p�rm�q l�r»147. �lim fr�zlji v�hidl�ri 2 yr� bölür: söz s�r�s� hç v��t d�yi�m�y�nl�r (�lini ��d�n q�r�y� vurm�m�q, gözl�ri k�ll�sin� ç�m�q v� s.); lksik v� qr�mm�tik c�h�td�n d�yi�� bil�nl�r148. Mü�llifin fikrinc�, bu tip if�d�l�rd� b�� vr�n d�yi�m�l�r nl�r�n m�n�l�r�n� t�sir göst�rmir v� bl� d�yi�m�l�r mü�yy�n sözün i�tis�r lunm�s� hs�b�n� �m�l� g�lir. Bun� mis�l l�r�q bu if�d� göst�rilir: «üst d�d��� göy süpürür, �lt d�d��� y�r». �limin mül�hiz�l�rin� gör�,bu if�d� 145 ��L*��� �.`., ��L����� _.�.. ]������� ������������� ���$�[�$�� � �� ��������������� [�+��� � ������� ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#, 1979, &3,�.1-10 146 �[���*�� _. ^��$�[�$�� � ��� <����. ��@, ^�+�$, 1980,�.5 147 _�[��$�* '._. ?*���!�;��� �������# � a$���L*������ #$��: ��@., ���+, 1967,�.5 148 G��� �� � .s.6

Page 73: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

72�

i�tis�r� m�ruz q�l�r�q «d�d��� y�r süpürür» frm�s�n� dü�mü�dür. �nun fikrinc�, bu iki if�d� yni m�n�l� fr�zlji v�hidl�rdir. S�d�c� l�r�q ikinci if�d� i�tis�r� dü�mü�dür. Bizim fikrimizc� is�, «Üst d�d��� göy, �lt d�d��� y�r süpürür» - if�d�si bütün kmpnntl�ri il� birlikd� flklrd�n g�lir, sif�tl���n fr�zlji v�hid, sm�tik fr�zlgizmdir. Bu if�d� �z�rb�yc�n ��lq n���ll�r�n�n m��hur sur�ti küp�gir�n q�r�y� ��mil dilir v� nun z�hiri �l�m�tini d�h� q�b�r�q n�z�r� ç�td�rm�q üçün i�l�nir. «D�d��� y�r süpürür» if�d�si is� isim+isim+ fl tipli fr�zlji v�hid lub ins�n�n �hv�l-ruhiyy�sini �ks tdirir v� ins�n�n hissl�rini, q�nq�r�ç�l�q, n�r�z�ç�l�q, vq�t t�l�liyi if�d� dir. N.R�himz�d� bu if�d�l�r �r�s�nd� böyük m�n� f�rqini görm�mi�, nl�r� yni sm�ntik m�n� if�d� d�n fr�zlji v�hid kimi t�qdim tmi�dir. Ikidilli fr�zlgiy� lü��tind� d� bu fr�zlji v�hid� r�st g�linir;1) dd�ql�r� yr(i) süpürür; dd�ql�r� yrl� gdir; 2) dd�ql�r�n� s�ll�m�q149.

Mü�sir türk dilinin fr�zlji fndund� d� bu if�d�y� r�st g�linir. «Bir dud��� yrd, bir dud��� gökt» (M�s�ll�rd�k� �r�p gibi Krkunc v� çirkin)150. Türk dilind� d� �z�rb�yc�n dilind� ldu�u kimi bu fr�zlji v�hid n���ll�rd�k� sur�tin z�hiri

149H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.125 150 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,

Page 74: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

73�

�l�m�tl�rini if�d� dir. Ist�r q�pç�q, ist�rs� d� �uz qrupu türk

dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�r üçün �s�s �l�m�tl�rd�n biri v� b�lk� d�, birincisi lksik-sm�ntik bütövlük-dür. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� bir nç� kmpnntd�n ib�r�t l�n fr�zlji v�hidl�r bir lksik m�n� if�d� dirl�r.

M�s.: q�r. «jüröqü ��zun� t�q�luu» - bu fr�zlji v�hid 3 kmpnntd�n ib�r�t lm�s�n� b��m�y�r�q bir lksik m�n� if�d� dir v� bir sözün – «qr�m�q» sözünün kviv�lntidir. Bu h�l t�k q�r��z dilind� dyil, b��q� q�pç�q qrupu türk dill�rind�, l�c� d� �uz qrupun� d��il l�n dill�rd� d� mü��hid� lunur. M�s.: q�z.kindik k�sk�n j�r (v�t�n)151, jür�qi j�r�lu(qr�m�q); q-q�lp. k�d�r �t�n� körq�n (��-b��t)152, I�b�l� c�tk�n (b�db��t)153; �lt. t�n �ç�nd�r�r (hirsl�nm�k), y���k� �ld�r�r (isl�nm�q)154; nq.yur�k yar�luv (qr�m�q)155, b�s�n� kun tuvq�n (��b��t)156; tk. h�ft� s�k�z gün d�kuz (tz-tz)157, i�n� y�mi� it�

151 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P/]*.��.�*. <.�.��������. ����-�!�: '�+��, 1985, �.173 152 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.78 153 G��� �� � .,�.82 154 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964, �.324 155 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963, �.450 156 G��� �� � . �.71 157 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.703

Page 75: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

74�

dönm�k (�r�ql�m�q)158; tm. qözün �q�n� kön�ltm�k (hirsl�nm�k)159, q�br� qirm�k (ölm�k)160; q�q.göz k�rpm�m��(y�tm�m�q)161, dünn��y� g�tirmää (d�m�q)162 v� s.

�.�.Iv�nnikva fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�rini gni� ��rh dir, fr�zlji v�hidl�rin �s�s �l�m�ti kimi nl�r�n bir dild�n dig�rin� sözb�söz t�rcüm� lun� bilm�m�k �üsusiyy�tini �s�s götür�n �liml�rl� (L.�.Bul��vski, �.�.Rfrm�tski v� s.) r�z�l��d���n� göst�rir163 [102, 74]. Biz d� qhum lm�y�n dill�r� mün�sib�td� h�min fikr� ��rik luruq. L�kin türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�rind�n d�n���rk�n t�rcüm� m�s�l�sin� htiy�tl� y�n��m�q l�z�md�r. Bu gün müst�qil dil kimi t�qdim lun�n türk dill�ri �slind� v�hid v� kök türk dilind�n n���t t�pd�q-l�r�nd�n t�dqiq tdiyimiz q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�ri �r�s�nd� f�rqli c�h�tl�r t�pm�q bir q�d�r �s�n dyil.

Bunl�r� n�z�r� �l�r�q, q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�rini �z�rb�yc�n dilinin fr�zlji fndu il� ynilik t��kil d� bilm�si nöqtyi 158 G��� �� � . �.737 159 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.36 160 G��� �� � . �.136 161 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.117 162 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973,.�.168 163 ?�������� �.�. �� ����� ���$��� ���$�[�;���� *���� / ]����� ���$�[��. <-�.: '�+��, 1964, �.74

Page 76: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

75�

n�z�rind�n 2 qrup� bölm�yi m�qs�d�uy�un s�y�r�q: 1) lksik t�rkibin� v� qr�mm�tik qurulu�un�

gör� yni l�nl�r. M�s.: q�z. ��� ömir, bir �u�zd�n, �nt b�r�di, �k�l b�ru, til b�ru, söz b�yl�u; q�r. iki jüzdüü, j�l��n dünüyö, tildin uçund�, jüzü k�r�, tili uzun, köönü t�k; q-q�lp. �d�m b�l�s�, bir sözli, b�s b�t�r, bir d�md�, �t üsti; nq. s��z b�s�, �� k�r�nq�, bur�n tu�bind�, uz�n til, �q�l�k gtu�v v� s.

2) lksik v� qr�mm�tik qurulu�un� gör� mü�t�lif l�nl�r. Q�z. it �rg�s� gi�nd�, �ru�g �ts�n, ��r�k t�u ��qi, ��r bitp�u; q�r. j�n için�n, jünün j�yt, jibin t�rtuu, b�� ördöqün uçuruu, t��� öydö kul��, �tt�n k��k�s�nd�y; �lt. kul�kt�n k�r�l� uq�r, und�n s�l�r, ç�q�r� s r�r v� s. q-q�lp. düt t���y, s�rd�nd�y d�l�, ��gg�y tüs.

I.�.Mlçukun d� bu b�r�d� m�r�ql� fikirl�ri v�rd�r. �lim fr�zlji v�hidl�rin t�rcüm� m�s�l�sin� d�h� d�rind�n y�n���r�q h�rfi t�rcüm� lunm�m��� n�inki fr�zlji v�hidl�rin �l�m�ti kimi, nl�r�n (fr�zlji v�hidl�rin – Q.M.) mövcudlu�unu, v�rl���n� ��rtl�ndir�n �mil kimi götürür. Mü�llifin fikrinc�, birl��m�l�r idim�tik s�y�l� bil�r ki, kmpnntl�rind�n �n �z� biri t�rcüm� z�m�n� bütövlükl� öz kviv�lnti il� t�rcüm� lunm�s�n164.

�.�.Iv�nnikva fr�zlji v�hidl�ri funksin�l üslubd� öyr�nm�yi m�qs�d�uy�un s�y�r. Bun� s�b�b 164 <�P;+� ?.�. � !������ +�!L;���!P � �*���!�;��!P // %���� #$��$����#, 1960, &4,�.75

Page 77: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

76�

kimi is� �lim fr�zlji v�hidl�rin �s�s �l�m�tl�rinin m�hz if�d�lilik v� br�zl�l�q lm�s�n� göst�rir165.

V.V.Vinqr�dv fr�zlji v�hidl�rin 4 �l�m�tini qyd dir:1)m�c�zilik, br�zl�l�q; 2)ksprssivlik; 3)fr�zlji v�hidl�rin kmpnntl�rinin nun sinniml�ri il� �v�z dilm�sinin mümkünsüzlüyü; 4)bütün fr�zlji v�-hidl�rin m�n� �v�zl�nm�si166. Ümumiyy�tl�, V.V.Vi-nqr�dvun fr�zlji knspsiy�s� söz v� nun m�n� sistmind�n ib�r�tdir.

I.I.�jqv fr�zlji v�hidl�rin �s�s �l�m�tl�rin� m�n� bütövlüyünü167, �.S.��m�nv� is� fr�zlji v�hidl�ri �di söz birl��m�l�rind�n f�rql�ndir�n m�n� mnlitliyi v� bütövlüyünü göst�rir168. M�n�n�n bütövlüyü, sm�ntik mnlitlik hç d� frm�l if�d�y� m�lik dyil. S.I.�jqv özü d� snr�l�r bu �l�m�tl�rin fr�zlji v�hidl�rin f�rql�ndirilm�sind� q�d�r d� rl yn�m�d���n� qyd dir169. B.�.L�rin is� s�bit söz birl��m�l�ri il� fr�z-lji v�hid �r�s�nd� hç bir f�rq görmür v� n� l� g�lir ki, fr�zlji v�hid lm�y�n bütün birl��m�l�r

165 ?�������� �.�. �� ����� ���$��� ���$�[�;���� *���� / ]����� ���$�[��. <-�.: '�+��, 1964,�.71 166 %��[��*� %.%. ?![� ��+�*��# ����� �!����!��� // %���� #$��$����#, 1955, &1,�.63 167��[� �.?. � �!�+�!+� ���$�[�� / �����[����;���L ������. <.: 1957, ���.2, �.37 168 ������� �.�. �;��� � ��L � �+���L ������[��. <.: 1957,�.87 169 ��[� �.?.� �!�+�!+� ���$�[�� / �����[����;���L ������. <.: 1957, ���.2,�.50

Page 78: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

77�

s�rb�st söz birl��m�l�ridir170. �z�rb�yc�n dilçil�ri �.Qurb�nv v�

M.Mirz�liyv� fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�ri h�q-q�nd� d�h� gni� m�lum�t vrmi�l�r. «…bütün birl��m� bir ümumi m�n�n�n if�d�sin� �idm�t l�yir» dy�n �.Qurb�nvun fikrinc�, fr�zlji v�hidl�rin b��q� dil� t�rcüm� dil� bilm�m�sinin s�b�bi nl�r�n möhk�m milli �üsusiyy�tl�r� m�lik lm�s�d�r171. Biz �limin bu fikri il� t�m�mil� r�z�y�q. Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�ri yni dil �il�sin� m�nsub ls�l�r d�, bu dill�rin d���y�c�l�r� l�n ��lql�r�n milli �üsusiy-y�tl�ri �r�s�nd� mü�yy�n f�rql�r mövcuddur v� bu �üsusiyy�tl�r fr�zlji v�hidl�rd� y���y�r.

M.Mirz�liyv� türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�rini d�h� �tr�fl� ��rh tmi�dir. «If�d�lilik v� br�zl�l�q fr�zlji v�hidl�rin s�ciyy�vi �üsusiyy�tl�ri ls� d�, nl�r�n mövcudlu�unu ��rtl�ndir�n �s�s �mil l� bilm�z»172. Fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�rini k�tqri�l v� qyri-k�tqri�l lm�ql� 2 yr� böl�n �lim bu bölgünün s�b�bini b�zi fr�zlji v�hidl�rin h�l� d� fr�zlgizml��m� dövrü kçm�si il� iz�h dir. M.Mirz�liyv� b��q� dilçil�rd�n f�rqli l�r�q ç� düzgün ��kild� �s�s k�tqri�l �l�m�t kimi idim�tik- 170����� �.�.�;��� � ���$�[��( ���!��!�$���� � �!*� ����*��-��# ���$�[�;���� ��!�����)//J;�� $������ ��J,1965, ���.24, �.210 171 ��� ��� �.(. (� ��� �)��� �� � ����� ����. � �: ( ��*, 1985, �.323 172 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.24

Page 79: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

78�

liyi d� qyd tmi�dir173. Mü�llifin fr�zlji v�hidl�rin v�rl���n�

��rtl�ndir�n �s�s �mill�r kimi vrdiyi �l�m�tl�rl� biz d� r�z�y�q. Göst�ril�n �l�m�tl�r bunl�rd�r: 1)dil� h�z�r ��kild� g�lm�l�ri; 2) struktur q�p�l�l���; 3)sm�ntik bütövlüyü; 4) t�rcüm� lun� bilm�m�si (sözb�söz)174.

Fr�zlji v�hidl�rin t�snifi, bölgü prinsipl�ri il� b��l� �p�r�l�n �r��d�rm�l�r ill�rd�n b�ri d�v�m ts� d�, «…türklql�r �r�s�nd� fr�zlji v�hidl�rin t�snifi m�s�l�sind� v�hid fikir y�dur»175.

Ilk d�f� fr�zlji v�hidl�rin bölgüsünü �.B�lli vrmi�dir.�lim bu bölgüd� sözl�rin sm�ntik qurulu�u prinsipini �s�s götürmü�dür176. I.M. Vilfus I.S.�b�kumv d� �.B�lliy� �s�sl�n�r�q fr�zlji v�hidl�ri qurulu�l�r�n� v� m�n�l�r�n� gör� t�snif tmi�l�r177.

�.I.Yfimv is� fr�zlji v�hidl�ri t�snif d�rk�n nl�r�n lksik-sm�ntik m�n�l�r�nd�n d�h� ç� mrflji v� sint�ktik mövqyini n�z�r� �lm��d�r178. L�kin bu d�ru dyil. �n �z� n� gör� ki, fr�zlgiy� uzun ill�r lksiklgiy�n�n t�rkib hiss�si 173 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.18 174 G��� �� � . �.29 175 G��� �� � . �.45 176����� w.^����+$���# �!����!���. <.:?$*. ?��!.��!��!+��,1961 177 %+�P��+� ?.�. � ����+ ������������� �*��� // _+����L #$�� � ��!��L =��, 1929, &6; ����+�� �.?. J�!L;��� �;!���# ��� // _+����L #$�� � =��, 1936, &1 178 ����� �.?. �!����!��� � �+���� #$��. <.: ]������, 1969

Page 80: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

79�

kimi öyr�nilib v� fr�zlgiy� dilçiliyin �öb�l�ri �r�s�nd� �n ç� lksiklgiy� il� b��l�d�r.

Fr�zlgiy�n�n bir lm s�h�si kimi inki��f�nd� müst�sn� �idm�tl�ri lmu� �k�dmik V.Vinqr�dvun fr�zlji v�hidl�rin sm�ntik prinsip� �s�sl�n�n t�snif�t� bu gün d� dilçil�r üçün mühüm rl yn�y�r. �z�rb�yc�n dilçil�ri S.C�f�rv, S.Murtuz�yv, M.Mirz�liyv�, q�r�q�lp�q dilçil�ri B.Brdimur�tv, S.T.N�uruzb�yv�, özb�k dilçisi S.R��m�tull�yv v� b��q�l�r� fr�zlji v�hidl�ri sm�ntik prinsip �s�s�nd� böl�nd� V.Vinqr�dvun �����d�k� t�snif�t�n� �s�sl�n�rl�r: 1)fr�zlji qvu�-m�; 2)fr�zlji uyu�m�; 3)fr�zlji birl��m�179.

Fr�zlji v�hidl�rin t�snif�t� �s�s�n 2 prinsip üzr� �p�r�l�r.Bir qrup dilçil�r - �.�.���m�tv,V.�.L�rin, V. V.Vinqr�dv fr�zlji v�hidl�rin bölgüsünd� dil sistmind� kmpnntl�rin d��ili �l�q�si nöqtyi-n�z�rind�n sm�ntik v� qr�mm�tik prinsip� �s�sl�n�rl�r.180 B��q� bir qrup is� – �.I.Smirnitski, S.Y.�jqv, N.M. ��nski, �.I. Yfimv, R.�.Bud�qv fr�zlji v�hidl�ri sm�ntik �yr�lm�zl�q prinsipi il� t�snif

179 %��[��*� %.%.������ !��� � ����;��� $��;�� // %���� #$��$����#, 1963,�.23-28 180w����!� �.�.?$ !�+*� �.�.w����!�� � �������+ �+����+ #$��+. <.:J;�*[�$,1952;����� �.�.�;��� � ���$�[�� ( ���!��!�$���� � �!*� ����*����# ���$�[�;���� ��!�����) // J;�� $������ ��J, 1965, ���.24; %��[��*� %.%. _+����L #$��. <����: %��=�# =���, 1972; %��[��*� %.%. ����-�� !��� � ����;��� $��;��//%���� #$��$����#, 1963, &5; %��[��*� %.%. ?![� ��+�*��# ����� �!����!���//%���� #$��$����#, 1955, &1

Page 81: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

80�

dir181. �z�rb�yc�n dilçisi S.Murtuz�yv fr�zlji

v�hidl�ri üslubi �üsusiyy�tl�rin�, m�n�c� qvu�m� d�r�c�sin� v� qr�mm�tik qurulu�un� �s�s�n t�snif tmi�dir. �limin fikrinc�, fr�zlji v�hidl�ri qr�mm�tik �üsusiyy�tl�rin� gör� ümumi mrflji k�tqriy�l�r üzr� t�snif tm�k mümkündür182.

N.R�himz�d� is� �z�rb�yc�n dilind�ki fr�zlji v�hidl�ri �����d�k� prinsipl�r �s�s�nd� t�snif tmi�dir: 1)�m�l�g�lm� üsulun� gör�; 2) sm�ntik frm�s�n� gör�; 3) nitq hiss�l�rin� mün�sib�tin� gör� (mrflji t�snif�t); 4) üslubi �üsu-siyy�tl�rin� gör�183.

��uz qrupu türk dill�rinin fr�zlgiy�s� il� b��l� t�dqiq�t �p�rm�� M.Mirz�liyv� fr�zlji v�hidl�rin d�h� gni� v� �h�t�li t�snif�t�n� vrmi�dir.

1) Fr�zlji v�hidl�rin tutumun� gör� tipl�ri.

2) Fr�zlji v�hidl�rin �m�l�g�lm� prinsipl�rin� gör� tipl�ri.

3) Fr�zlji v�hidl�rin sm�ntik 181��[� �.?.� �����!�� �����//%���� #$��$����#, 1957; ��[� �.?. � �!�+�!+� ���$�[��/�����[����;���L ������.<.:1957,���.2;w�����L '.<.^��$�[�# ������[ �+���[ #$���. <����: %��=�# =���, 1985; w�����L '.<. ������[�# ������[ �+���[ #$���. <����: ]������,1964; ����� �.?.�!����!��� � �+���� #$��. <.: ]������,1969;����� �.?.� #$�� �+*��!����� ���$�*��L.<.:J;�*[�$,1954;��� ��� ".��������� � �� ��������. � �: �)����E�, 1956 182 (����) ��� @.=. (.!.��������� ��%���� � ��� ��� �� ����� ��������������. � �: �)����E�,1962, �.19 183 _�[��$�* '._. ?*���!�;��� �������# � �$���L*������ #$��: ��@, ���+, 1967, �.8

Page 82: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

81�

qurulu�un� gör� tipl�ri. 4) Fr�zlji v�hidl�rin lksik-t�rkib

b���m�nd�n tipl�ri. 5) Fr�zlji v�hidl�rin sm�ntik qvu�m�

d�r�c�sin� gör� tipl�ri. 6) Fr�zlji v�hidl�rin ksprssiv-üslubi

�üsusiyy�tl�rin� gör� tipl�ri184. Fikrimizc�, bu t�snif�t �uz qrupu türk

dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin �üsusiyy�tl�rini t�m ��kild� �ks tdirir.

H.B�yr�mv qurulu� v� m�n�c� söz birl��m�si s�ciyy�si d���y�n fr�zlji v�hidl�ri fr�zlji birl��m�, m�zmunc� bitmi� bir fikri if�d� tm�kl�, qurulu�c� cüml�ni ��t�rl�d�n fr�zlji v�hidl�ri is� fr�zlji cüml� �dl�nd�r�b185. Bl�likl�, �lim fr�zlji v�hidl�ri qr�mm�tik prinsip� gör� t�snif tmi�, nl�r�n sm�ntik, üslubi v� tm�tik c�h�td�n bölgüsünü vrm�mi�dir.

Q�pç�q qrupun� d��il l�n q�r��z v� q�r�q�lp�q dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin t�snif�t� �s�s�n sm�ntik v� qr�mm�tik prinsip �s�s�nd� �p�r�l�r. C.�sm�nv� q�r��z dilind�ki fr�zlji v�hidl�ri sm�ntik v� qr�mm�tik prinsip� (mrflji v� sin-t�ktik strukturun� gör�) �s�s�n t�snif dir186.

Q�r�q�lp�q dilçisi �.Brdimur�dv t�r�find�n 184 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.46-47 185 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978, �.70 186 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��: ��@, ^�+�$, 1969, �.16-19

Page 83: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

82�

vrilmi� bölgü d� sm�ntik v� qr�mm�tik prinsip� �s�sl�n�r. Sm�ntik prinsip� �s�sl�n�n t�snif�t d� V.V.Vinqr�dvun m�lum bölgüsün� �s�sl�n�r.�lim q�r�q�lp�q dilind�ki fr�zlji v�hidl�ri sm�ntik c�h�td�n dörd yr� bölür:

1) fr�z��l�jiyalik ötl�sicl�r – fr�zlji qvu�m�l�r;

2) fr�z��l�jiyalik birligl�r – fr�zlji v�hid;

3) fr�z��l�jiyalik dizb�kl�r – fr�zlji birl��m�l�r;

4) fr�z��l�jiyalik sözl�r – fr�zlji sözl�r.187

Q�pç�q qrupun� d��il l�n q�z�� dilind� is� fr�zlji v�hidl�r �����d�k� qrupl�r� bölünür: lksik-mrflji; struktur-tiplji; sint�ktik; sm�ntik; ��y� bildir�n tm�tik qrup; üslubi188.

�.K�yd�rv v� P.J�ys�kv� b��q� dilçil�rd�n f�rqli l�r�q fr�zlji v�hidl�ri tm�tik qrupl�r� gör� d� t�snif tmi�l�r. Bizim fikrimizc�, nl�r�n yu��r�d�k� t�snif�t� ç� k�mildir v� bu t�snif�t v�sit�sil� q�z�� dilinin fr�zlji v�hidl�rini h�rt�r�fli t�dqiq�t� c�lb tm�k l�r.

�p�rd���m�z �r��d�rm�l�r n�tic�sind� bl� b�lli

187 ��*��+��!� �. @���!� �. >ÿ$��[� ���������� !���. �����: �����������!��, 1979,�.255 188 ��L*��� �.`., ��L����� _.�.. ]������� ������������� ���$�[�$�� � �� ��������������� [�+��� � ������� ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#, 1979, 2-9

Page 84: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

83�

lur ki, q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�ri fr�zlji v�hidl�rinin bölgü prinsipl�ri �r�s�nd� �s�sl� f�rq y�dur. H�r iki dil qrupun� d��il l�n fr�zlji v�hidl�r �s�s�n sm�ntik v� qr�mm�tik prinsipl�r �s�s�nd� t�snif lunur.N�inki q�pç�q qrupun� d��il l�n dill�rd�,b��q� türk dill�rind� d� fr�zlji v�hidl�rin bölgüsünd� bu prinsipl�r �s�s yr tutur.

Uy�ur dilçisi Ç.�.S�yfullin uy�ur dilind�ki s�bit söz birl��m�l�rini sm�ntik v� mrflji �l�m�tl�rin� gör� t�snif tmi�dir. �lim bütün s�bit söz birl��m�l�rini öz m�n�l�r�n� gör� 2 qrup� bölür:

1) B�r�b�r s�viyy�li �yr�-�yr� sözl�rd�n �m�l� g�l�n s�bit fr�zlgizml�r;

2) Nitq v�hidi kimi y�r�nm�� fr�zlgizml�r (bur�y� b�zi �t�l�r sözl�ri, t�pm�c�l�r, ib�r�l�r �iddir)189.

Ç.�.S�yfullin uy�ur dili fr�zlji v�hidl�rinin sm�ntik c�h�td�n 3 tipini göst�rir:

1) Hç bir c�h�td�n �yr�lm�y�n, bir-birin� s�� b��l� l�n fr�zlji uyu�m�l�r;

2) �yr�lm�y�n, l�kin kmpnntl�ri mü�yy�n m�n� k�sb d�n fr�zlji v�hidl�r;

3) m�hdud, s�rb�st fr�zlji birl��m�l�r. Qurulu� tipin� gör� is� bu fr�zlji v�hidl�r 4

yr� bölünür: 1)isiml��mi� fr�zlji v�hidl�r; 2)s�rb�st fr�zlji v�hidl�r; 3)fli fr�zlji v�hidl�r; 189 ��L�+���� }.�. ^��$�[�;��� *����� � �� ������������# / %���� ���$�[��. ��������*: ?$*-� ������.+�-!�, 1961

Page 85: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

84�

4)z�rfi fr�zlji v�hidl�r190. Türk dill�ri fr�zlji v�hidl�rini mü�t�lif prinsipl�r

�s�s�nd� t�snif d�n �liml�r �r�s�nd� uy�ur dilçisi Ç.�.S�yfullinin t�snif�t� u�urlu s�y�l� bil�r.

Biz is� t�dqiq�t�m�zd� q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin t�snif�t�n� �����d�k� ��kild� vririk:

1) sm�ntik t�snif�t (sinnim, �ntnim, mnim, ç�v�ri�ntl�, ç�m�n�l� fr�zlji v�hidl�r);

2) tm�tik t�snif�t – �)sm�tik fr�zlji v�hidl�r; b)zfr�zlgizml�r; c) fitfr�zlgizml�r; ç) dini-miflji s�ciyy� d���y�n fr�zlji v�hidl�r; d)�d�t v� m�r�sim �dl�r�n� bildir�n fr�zlji v�hidl�r; )mtrlji v� �strnmik fr�zlji v�hidl�r; f) �lq�� v� q�r��� ��r�ktrli fr�zlji v�hidl�r;

3) qr�mm�tik t�snif�t – �)mrflji t�snif�t (söz v� söz birl��m�l�ri); b)sint�ktik t�snif�t (cüml�l�r).

4) Bizim fikrimizc�, m�hz bu cür t�snif�t fr�zlji v�hidl�rin mür�kk�b ��r�ktrini t�m �çm��� �s�s vr�r.

§ 3.QIPÇ�Q QRUPU TÜRK DILL�RIND�KIFR�Z��L�JI V�HIDL�RIN S�RH�DL�RININ MÜ�YY�NL��DIRILM�SI

Dilçilikd� �n prblmli m�s�l�l�rd�n biri d� fr�zlji v�hidl�rin s�rh�dl�rinin mü�y-y�nl��dirilm�sidir. V.P.J�r��uyv�n�n fikrinc�, «�liml�rin bu m�s�l� il� b��l� ümumi bir fikri

190 ��L�+���� }.�. ^��$�[�;��� *����� � �� ������������# / %���� ���$�[��. ��������*: ?$*-� ������.+�-!�, 1961,�.27

Page 86: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

85�

y�dur»191. Bu sözl�rin y�z�lm�s�nd�n 30 ild�n ç� v��t kçm�sin� b��m�y�r�q, bu gün d� fr�zl-giy�n�n t�dqiq�t byktinin d�ir�si mü�yy�nl��diril-m�mi�dir. Bir ç� �liml�r fr�zlgiy�n�n s�rh�dl�rini h�ddind�n �rt�q d�r�ld�r, dig�rl�ri is� �ksin�, fr�zlji v�hidl�rin s�rh�dl�rini gni�l�ndir�r�k �t�l�r sözl�ri, z�rb-m�s�ll�r, t�pm�-c�l�r, �frizm v� mür�kk�b trminl�ri, ümumiyy�tl�, dild�ki bütün s�bit birl��m�l�ri r�y� d��il dirl�r. M�hz bu b���md�n d� fr�zlgiy� il� m���ul l�n dilçil�ri 2 qrup� bölm�k l�r. Fr�zlgiy�n� d�r m�n�d� götür�nl�r: V.Vinqr�dv, N.N.�msv�, I.I. �jqv,�.I.Smirnitski,�.V.Ku-nin,V.R.Jukv,�.M.B�bkin, M.T.T���yv,�.S.��m�nv�,R.�.Bud�qv,V.Z.�r-��nglski, H.B�yr�mv, N.V�liyv� v� b. Fr�zlgiy�n� gni� m�n�d� götür�nl�r:�.I.Yfimv,N.M.��nski, �.�. R-frm�tski, �.�.Bul��vski, Y.R.Qrpr, �.D�mirçi-z�d�,S.C�f�rv,Z.�liz�d�,�.Qurb�nv, M.�dilv, N.R�himz�d�, M.Mirz�liyv�, K.�liyv, C.�sm�-nv�,S.N�uruzb�yv�, S.Murtuz�yv,R.H�s�nv,N.Syid�liyv v� b.

Fr�zlgiy� dilçilik lminin bir hiss�si kimi kç�n �srin �vv�ll�rind�n öyr�nilm�y� b��l�ns� d�, fr�zlgiy�n�n bykti, h�cmi, �h�t� d�ir�si, 191 ����=+�� %.]. ]�*�! ���$�[�� // J;�� $������. ��J ���# #$��� � ��!��!+��, 1972, �.48

Page 87: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

86�

sint�ktik v�zif�si h�l� d�qiq mü�yy�nl��m�mi�dir. «Fr�zlji birl��m�l�rin h�ns� lksik-qr�mm�tik �üsusiyy�tl�r� m�lik lm�s� �tr�f�nd� mü�t�lif fikirl�r frm�l��m��d�r»192. Fikir mü�t�lifliyin� s�b�b l�n �s�s �mil �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�rin fr�zlgiy�y� d��il lub-lm�m�s�d�r. Bu mövzud� müb�his�l�r bu gün d� d�v�m tm�kd�dir. Bu, ist�r rus dilçiliyind�, ist�r �z�rb�yc�n, ist�rs� d� ümumiyy�tl�, türklgiy�d� bl�dir.

Q�r�q�lp�q dilçisi S.T.N�uruzb�yv�n�n fikrinc�, z�rb m�s�ll�r v� �t�l�r sözl�ri, h�tt� t�pm�c�l�r s�bit söz birl��m�sidir. L�kin nl�r�n d�imi lksik t�rkibi, s�bit m�n�s� ls� d�, nl�r�n h�m�s�n�n fr�zlji v�hid kimi q�bul tm�k lm�z.

Bl�likl�, S.T.N�uruzb�yv� z�rb-m�s�ll�rin v� �t�l�r sözl�rinin fr�zlji v�hidl�rin t�rkib hiss�sin� d��il lunm�s�n�n �lyhin�dir. Bun� s�b�b is� z�rb-m�s�l v� �t�l�r sözl�rinin s�bit d�imi lksik m�n� k�sb tm�sin� b��m�y�r�q, nitq hiss�l�ri il� if�d�-sinin ç�tin ldu�unu göst�rir. L�kin bununl� bl�, , �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rl� fr�zlji v�hidl�r �r�s�nd� s�rh�d qym���n ç� ç�tin ldu�unu söyl�yir193.

�t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r idiml�rd�n f�rqli l�r�q did�ktik s�ciyy� d���y�r. Nitq prssind� �t�l�r

192 A��) �� �.A. �)��� �� � � � � �F)������� +�� �. � �: G )�, 1985 193 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972, �.10

Page 88: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

87�

sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r n�inki cüml� üzvl�ri y�r�d� bil�r, h�tt� nl�r mü�t�lif sint�ktik v�hid kimi – s�d� v� mür�kk�b cüml� kimi ç���� d� bil�r. S.Kn�b�yvin fikrinc�, idiml�rd� (fr�zlji v�hidl�rd� – M.Q.) l�n m�c�zl�q �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rd� lmur. �nl�r�n kmpnntl�ri hç z�m�n öz h�qiqi m�n�s�n� itirmir194.

�liml�rin bu mövzu il� b��l� fikirl�ri birm�n�l� dyildir. R.J�ys�kv�n�n fikrinc�, �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r bir h�ld� fr�zlgiy�y� d��ildir, dig�r h�ld� y�. � y�z�r:«�t�l�r sözl�rinin, z�rb m�s�ll�rin fr�zlji v�hid lm�s� üçün nl�r�n s�bitlik, d��l��m�, br�zl�l�q, m�c�zilik �l�m�tl�rin� m�lik lm�s� z�ruridir»195. �lim d�h� snr� qyd dir ki, �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rd� kmpnntl�rin s�r�s� d�yi�dikd� nl�r fr�zlji v�hid lur. M�s�l�n, q�z. «kisiq� �r k�zb�, özin tüs�rsin» – �z�rb. özg�y� quyu q�zm�, özün dü��rs�n. Ist�r q�z�� dilind�, ist�rs� d� �z�rb�yc�n dilind� bu if�d� �t�l�r sözü s�y�l�r. R.J�ys�kv�n�n fikrinc�,bu �t�l�r sözünd� mü�yy�n d�yi�iklikl�r gtmi�, «bir�uq� �r k�zu» - ��klin� dü�mü�dür ki, bu d� fr�zlji v�hid hs�b lunur. Q�z�� v� �z�rb�yc�n dill�rind� bu if�d� «kim�s� quyu q�zm�q» m�n�s�n� vrir. Mü�llifin 194������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *�-��� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2, �. 9 195 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$-�� � ��$����� #$��: ��@., ����-�!�, 1980

Page 89: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

88�

q�z�� dilin� �id tdiyi bu fikirl�r �z�rb�yc�n dilin� d� �id dil� b�l�r. �htim�l ki, �z�rb�yc�n dilind�ki «kimins� �y���n�n �lt�n� q�zm�q», «kim�s� quyu q�z-m�q» kimi fr�zlji v�hidl�r m�n�� tib�ril� «Özg�y� quyu q�z�n özü dü��r» �t�l�r sözünd�n y�r�nm��d�r.

M.�dilv «özg�sin� quyu q�z�n özü dü��r» if�-d�sinin y�r�nm� t�ri�i h�qq�nd� bel�fikir söyl�yir: «If�d�nin �n q�dim v�ri�nt� «�vst�»d� i�l�dilmi�dir. �. �.VII �srin �bid�si l�n bu �s�rd� dyilir ki, kim b��q�l�r� üçün quyu q�zs�, r�y� özü dü��r. ��rqin bir s�r� dill�rind� h�min if�d� gni� y�y�lm��d�r. H�n�fi Zyn�ll� bu if�d�nin mü�t�lif v�ri�ntl�r�n� bl� göst�rmi�dir: «Quyu q�z�y�n özü dü��r». Y��ud:«Quyu q�z�y�n �vv�l özü dü��r». M�s�l ��kli:«Quyu q�z�y�n, d�rin q�z; g�n dur özün dü��rs�n»196.

T�t�r dilçisi Q.>.��unzy�nv R.J�ys�kv�d�n f�rqli l�r�q �t�l�r sözl�rini l�knikliyin� v� nitqd�ki s�bitliyin� gör� fr�zlji v�hidl�rin bir hiss�si kimi q�bul dir197.

Rus dilçisi N.��nski fr�zlji v�hidl�rin t�rkibin� q�n�dl� sözl�ri, �frizml�ri, �t�l�r sözl�ri, z�rb-m�s�l v� idim�tik if�d�l�ri d��il dir.198 196 ������ (.;. � �� �F)���. � �: G )�, 1988, �.181 197 ��+�$#�� �.>.?*��� (����*���� �� ��!����� !�!����[ #$���): ��@, ��$��P, 1974,�.17 198 w�����L '.<. ^��$�[�# ������[ �+���[ #$���. <����: %��=�# =���, 1985, �.8

Page 90: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

89�

V.P. J�r��uyv�n�n fikrin� gör�, türk dill�rind� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rin fr�zlji v�hidl�r kimi öyr�nilm�si nl�r�n fr�zlji m�zmun k�sb tm�sind�n �s�l�d�r. «�t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�rin ç�����liliyi n� nl�r� bir qrupd� yrl��dirm�y� imk�n vrir, n� d� nl�r�n h�m�s�n� fr�zlji v�hid kimi q�bul tm�y� yl vrir»199.

Bir qisim dilçil�rin fikrin� gör� is�, �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r fr�zlgiy� il� q�d�r s�� b��l�d�r ki, nl�r� süni ��kild� bir-birind�n �y�rm�q lm�z.

V.P. J�r��uyv� d� b��q� dilçil�r kimi �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rl� fr�zlji v�hidl�rin bir ç� f�rqli c�h�tl�rini göst�rm�y� c�hd tmi�dir. �limin fikrin� gör�, fr�zlji v�hidl�r d�h� ç� sif�tl��ir v� �t�l�r sözl�rind�n f�rqli l�r�q �üsusi m�zmun k�sb dir; fr�zlji v�hid söz birl��m�si, �t�l�r sözü v� z�rb-m�s�ll�r is� s�d� v� mür�kk�b cüml� ��klind� lur200. Mü�llifin bu fikri il� biz mü�yy�n ��kild� r�z� dyilik. Çünki mü�sir dilçilikd� söz ��klind� l�n fr�zlji v�hidl�r d� q�bul lunm�qd�d�r. Düzdür, bunun q�bul lunm��� ç� ���r gdir, l�kin bu d�n�lm�z f�ktd�r v� bund�n q�çm�q mümkün d-yil.Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� bun� �yli nümun� göst�rm�k l�r.

«�n�m tutulmu�du» (N.H�s�nz�d�); 199 ����=+�� %.]. ]�*�! ���$�[�� // J;�� $������. ��J ���# #$��� � ��!��!+��, 1972, &3,�.50 200 ����=+�� %.]. ]�*�! ���$�[�� // J;�� $������. ��J ���# #$��� � ��!��!+��, 1972, &3,�.50

Page 91: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

90�

«Ç���r götür�k, b�l�-b�l� vur�q özümüzçün» (�n�r); «M��b�yinin çör�k sözü �n�n� tutdu» (N.H�s�nz�d�).

�n�n�vi dilçilikd� uzun ill�r bir fikir hökm sür-mü�dür ki, fr�zlji v�hidl�r y�ln�z birl��m� ��klind� lur. L�kin ist�r �uz, ist�rs� d� q�pç�q qrupu türk dill�rind� cüml� s�viyy�li külli-miqd�rd� fr�zlji v�hidl�r� r�st g�lm�k mümkündür. M�hz bu b���md�n fr�zlji v�hidl�r nmin�tiv funksiy�, �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r is� kmmunik�tiv funksiy� d���d�ql�r� üçün bir-birind�n f�rql�nirl�r. Ist�r q�pç�q qrupun� d��il l�n q�z��, q�r��z, q�r�q�lp�q,nq�y, �lt�y dill�rind�, ist�rs� d� �uz qrupu türk dill�rind� kmmunik�tiv funksiy� d���y�n ist�nil�n q�d�r fr�zlji v�hid v�rd�r. M�s.:q�z.Tö-bösi kökk� tid�201, k�l�mn�n k�lm�di202, s�p�r�n�z �n b�ls�n203; q�r. Jüröqü tü�tü204, gki butun bir ötükkö tikti205, kud�y sizq� �m�n b�rsin206, jüröqümdün s�r� suusun �ld� 207; �t�s�n�n k�lq�n m�ld�n ��q�n� ç�kt�, ��zd�n ç�kk�nç� j�di, bir ��z �r �rd�d�; nq. kul�kk�

201 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.374 202 G��� �� � . �.446 203��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.289 204 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.275 205 G��� �� � , �.945 206 G��� �� � . �.436 207 G��� �� � . �.275

Page 92: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

91�

m�yd�y �q�ld� (qul���m� y�� kimi y�y�ld�)208, s�ni k�rs�m, k�zim �v�r�yd�209, burn�nn�n t�rts� y�q�l��k210, b�tind� k�n� k�lm�d�211; q�z. sütt�n �k, sud�n t�z�, �yz�n� küm küy�ld�; �z�rb: ��yt�n� bul��� susuz �p�r�b susuz g�tir�r212, ��yt�n� p�p�� tik�r213, �lind�n g�l�ni b�� q�b� ç�k!214, builki s�rç� bildirki s�rç�y� cib-cib öyr�dir215, bi�mi� t�yu�un d� gülm�yi g�lir216, bir ç�n�q d�r� �ts�l�r, biri d� y�r� dü�m�z217, �lt d�d��� y�r süpürür218; �lt. gki b�� y�n�ç b��t�n �rt�k219, köpöp kÿÿnim y�k220; tk.d�stl�r �l��v�ri�t� görsün; H�l�p �rd�ys� �r��n burd�; d�lik büyük, y�m� küçük221; q�q.s�çl�r�m dikinä k�lkt�222, qözl�rin mi f�rl�nd�?!223, s�ç uzun, �k�l k�s�224; tm.kör dü�si 208 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.186 209 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.177 210 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.91 211 G��� �� � . �.143 212H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976, �.246 213 G��� �� � .�.246 214G��� �� � .�.137 215G��� �� � . �.87 216 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.83 217 G��� �� � .�.82 218 G��� �� � .�.53 219 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964,�.109 220 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964,�.131 221 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, ' �., �.38 222 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.110 223 G��� �� � . �.210 224 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.115

Page 93: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

92�

köprüd�n q�çdi225, �qz�n�n �yz�n�n� qul�q� g�id�n�k226, �r�l�r�nd�n q�l k�çm�y�r227.

V.P.J�r��uyv� fr�zlji v�hidl�rl� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r �r�s�nd� y���nl���n ldu�unu d� ink�r tmir. Mü�llifin fikrinc�, nl�r�n �r�s�nd�k� bu y���nl�q �����d�k�l�rd�n ib�r�tdir:

1) �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r m�c�zl���nd� idiml���r;

2) fr�zlji v�hidl�r kimi �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�-s�ll�r d� dild� h�z�r lur v� mü�yy�n lunmu� situ�siy�l�rd� istif�d� lunur;

3) �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r fr�zlji v�hidl�r kimi bütün t�rkibi il� s�bitdir;

4) �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r fr�zlji v�hidl�rin fndund� (htiy�td�) d�y�n�r228. Bu, dm�kdir ki, �t�l�r sözü v� z�rb m�s�ll�r

t�dric�n fr�zlji v�hidl�r� d�ru inki��f dir. M�s. «s�n ç�ld�n», «h�ç h�n�n�n y�ridir» v� s. M�hz bu �üsusiyy�tl�ri nl�r�n bir dil v�hidi kimi öyr�nilm�sini l�büdl��dirir. �ks h�ld�, �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r hç v��t dilçiliyin prdmti kimi öyr�nilm�z, �if�hi ��lq �d�biyy�t�n�n j�nr� kimi y�ln�z �d�biyy�t�ün�sl���n bykti l�rd�. 225 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.415 226 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,c.208 227 G��� �� � . �.177 228 ����=+�� %.]. ]�*�! ���$�[�� // J;�� $������. ��J ���# #$��� � ��!��!+��, 1972, &3,�.51

Page 94: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

93�

«�t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�rin, d�rud�n d�, fr�zlji v�hid lub-lm�d���n� mü�yy�nl��dirm�k üçün türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin �yr�-�yr� lmntl�ri d�qiq öyr�nilm�lidir»229.

V.P.Flitsin�n�n fikrinc�, s�bit söz birl��m�l�ri �r�s�nd� �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�r �s�n üzvl�nir v� �t�l�r sözl�ri ilk ��lq fr�zlgizml�ridir230. M�hz bu c�h�td�n nl�r� (�t�l�r sözl�rini – M.Q.) fr�zlgiy�n�n t�rkibin� d��il dirl�r.V.Flitsin� d�h� snr� qyd dir:«�t�l�r sözl�ri fr�zlji v�hid-l�rin dig�r növl�rind�n f�rqli l�r�q sint�ktik bütövlüy� v� bitkinliy� m�likdir»231.

M�r�ql�d�r ki, bir ç� �liml�r �t�l�r sözl�rini m�hz l� sint�ktik bütövlük, kmmunik�tiv funksiy� d���d�ql�r�n� gör� fr�zlgiy�y� �id tmirl�r, h�lbuki fr�zlji v�hidl�r �r�s�nd� d� kmmunik�tiv funksiy� d���y�n ç�lu s�yd� if�d�l�r mövcuddur. V.P.Flitsin� d�h� snr� göst�rir ki, «�t�l�r sözl�ri s�bitdir v� nl�r�n t�rkibini d�yi�dirm�k lm�z»232. L�kin bizim fikrimizc�, bu fikir y�nl��d�r. �z�rb�yc�n dilind�ki �t�l�r sözl�rinin ç�unun kmpnntl�rini sinniml�ri v� y��ud nl�r� y���n m�n�l� sözl�rl� �v�z tm�k l�r. 229 ���#��� �.�.� [������� ���$�[�� !"������ #$���/%���� ����[��. ��������*: 1961, ���.106,�.103 230^������ %.].� �������� � �[����� ��� ��!���� *�# ���$�[�-;��[ �����# / ]����� ���$�[��. �-<.: '�+��, 1964, �.200 231^������ %.].� �������� � �[����� ��� ��!���� *�# ���$�[�-;��[ �����# / ]����� ���$�[��. �-<.: '�+��, 1964, �.202 232 G��� �� � .

Page 95: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

94�

M�s.: qurdd�n qr��n m��y� gtm�z.

�y�d�n Unutm�m�l�y�q ki, �t�l�r sözl�ri ilk önc� �if�hi

��lq �d�biyy�t�n�n j�nr�d�r.�if�hi ��lq �d�biyy�t� üçün d� ç�v�ri�ntl�l�q �s�s �l�m�t s�y�l�r.

�t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rin fr�zlgiy�n�n t�rkibin� d��il dilm�sinin �lyhin� l�n v� bütün �rqumntl�rini bu istiq�m�t� yön�ld�n V.Flitsin� nl�r�n �r�s�nd�k� f�rql�ri bl� göst�rir: «Fr�zlji v�hidl�rd�n f�rqli l�r�q �t�l�r sözl�ri l�z�m l�n situ�siy�d�n �s�l� l�r�q i�l�nir v� �t�l�r sözl�rinin t�rkibin� d��il l�n sözl�r öz h�qiqi m�n�s�n� qruyur. �t�l�r sözl�rind� b�z�n m�n� l�p ç� �r��ikl��ir, y� d� bir söz öz ilkinliyini itirir. … �t�l�r sözl�rini fr�zlji v�hidl�r� n� gör� d��il tm�k lm�z ki, �t�l�r sözl�rinin sözl�rl� kviv�lntliyi y�dur»233.

Dilçilikd� ilk d�f� P.V.Tk�çnk «�t�l�r sözlü fr�zlji v�hidl�r» trminini i�l�dib. �nun fikrinc�, “fr�zlji v�hidl�ri sinnim sözl�r v� birl��m�l�rl�, at�l�r sözl�rini is� y�ln�z cüml� il� �v�z tm�k l�r”234. Bu h�qd� B.�.L�rin d� ç� d�ru l�r�q söyl�yir: «�srl�rd�n üzü b�ri g�l�n �t�l�r sözl�rind�

233 ^������ %.].� �������� � �[����� ��� ��!���� *�# ���$�[�;��[ �����# / ]����� ���$�[��. �-<.: '�+��, 1964,�.202 234 G��� �� � .s.203

Page 96: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

95�

mü�yy�n sözl�rin m�n�l�r�n� itirm�sil� fr�zlgizml�r y�r�n�r»235.

�.I.Yfimvun fikrinc�,fr�zlji v�hidl�r z�rb-m�s�ll�ri, �t�l�r sözl�rini, y�z�ç�l�r�n �frizml�rini, �irl�rin q�n�dl� misr�l�r�n�, lmi-trminlji t�rkibl�ri, bir s�r� d�ft�r��n� �t�mpl�r�n�, düz�ltm� t�niki if�d�l�ri �h�t� dir. Göründüyü kimi, �.Yfimv fr�zlgiy�n�n t�dqiq�t byktini q�t-q�t gni� götürür. Fr�zlgiy� ddikd� , y�ln�z idim�tik if�d�l�ri n�z�rd� tut�n «köhn� dilçi-l�rin»(bu if�d� �.I.Yfimv� �iddir - Q.M) t�m �ly-hin� gdir236.�,lmi-trminlji t�rkibl�ri, d�ft�r��n� �t�mpl�r�n�, düz�ltm� t�niki if�d�l�ri fr�zlgiy�n�n t�rkibin� d��il tm�kl� fr�zlji v�hidl�r� ��s l�n �s�s �üsusiyy�tl�ri unudur. ��� fr�zlji v�hidl�r� ��s l�n ksprssivlik, msin�ll�q, m�c�zl�q kimi �üsusiyy�tl�ri bu s�d�l�n�n birl��m�l�rd� mü��hid� tm�k qyri-mümkündür.

Q�r��z dilçisi J.�sm�nv� q�r��z dilind�ki �t�l�r sözl�ri il� fr�zlji v�hidl�rin ümumi v� f�rqli c�h�t-l�rini bl� �yd�nl��d�rm��� ç�l���r:

«Ümumi c�h�tl�r: �) h�m �t�l�r sözl�rinin, z�rb m�s�ll�rin, h�m d�

idiml�r�n kmpnntl�ri d�yi�mir, �r�l�r�n� söz girmir;

235 ����� �.�. �;��� � ���$�[�� ( ���!��!�$���� � �!*� ����*����# ���$�[�;���� ��!�����) // J;�� $������ ��J, 1965, ���.24, �.214 236 ����� �.?. �!����!��� � �+���� #$��. <.: ]������, 1969, �.70

Page 97: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

96�

b) h�m idiml�r, h�m d� �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�-s�ll�r dild� d��l���rl�r;

v) nl�r�n h�m�s�nd� �llitr�siy�, s�sl�rin y���nl��� hiss lunur.

F�rqli c�h�tl�r: �) idiml�r nmin�tiv, �t�l�r sözl�ri, z�rb m�s�ll�r

kmmunik�tiv s�ciyy� d���y�rl�r; b) idiml�r �t�l�r sözl�ri, z�rb m�s�ll�rd�n f�rqli

l�r�q did�ktik s�ciyy� d���m�r; v) �t�l�r sözl�ri, z�rb m�s�ll�rin kmpnntl�ri tz-

tz h�qiqi m�n� k�sb dir, �mm� idiml�r�nk� m�-c�zi;

q) �t�l�r sözl�rini, z�rb m�s�ll�ri h�r h�ns� bir nitq hiss�sin� �id tm�k lm�z;

d) �t�l�r sözl�ri, z�rb m�s�ll�rin kmpnntl�ri cüml� üzvü kimi üzvl�nir»237.

Türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�rini lksikqr�fik yönd�n t�dqiq�t� c�lb tmi� J.M.Quzv y�z�r: «Bir qrup t�dqiq�tç� fr�zlji v�hidl�rin s�rh�dl�rini gni�l�ndir�r�k nl�r�n t�rkibin� t�kc� �t�l�r sözl�rini y�, q�� y�z�l�n, t�kr�rl�rd�n ib�r�t l�n if�d�l�ri, h�tt� �di sözl�ri d� �id dirl�r»238. �limin fikrinc�, fr�zlji m�n�l� sözl�r (y�ni,bir kmpnntd�n ib�r�t l�nl�r) fr�zlgiy� h�qq�nd�k� �nl�y��� ziddir239. Çünki �n�n�vi dilçilikd� uzun ill�r 237 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��:��@.,^�+�$,1969, �.16 238 �+$� �.<.`"�����# ���$�[�# � �����[����;���# ��$���!��//��!���# !"���[�#,1984, &6, �.47 239 G��� �� � .

Page 98: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

97�

byu bl� bir fikir hökm sürmü�dür ki, fr�zlji v�-hid y�ln�z ç�kmpnntli, y�ni �n �z� 2 kmpnntli lm�l�d�r. J.M.Quzvin fikrinc�, �t�l�r sözl�rinin fr�zlji v�hid� çvrilm�si üçün �����d�k� ��rtl�r l�z�md�r:1)b�zi sözl�r bur���lm�l�d�r; 2)kmpnntl�r m�c�zl��m�l�d�r; 3)t�rkibin� gör� s�bitl��ib d��l��m�-l�d�r.240

«�l� bir �t�l�r sözü v� z�rb m�s�l y�dur ki, nun t�rkibind� m�c�zi m�n� lm�s�n»241. Yri g�lmi�k�n, qyd tm�k ist�rdik ki, biz S.Mur�tvun bu fikri il� r�z� dyilik. Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind� m�c�zi m�n� if�d� tm�y�n ist�nil�n q�d�r �t�l�r sözü t�pm�q l�r. M�s.: Igid �dur �td�n dü�� �tl�n�, igid �dur h�r �z�b� q�tl�n�; tk. �ç�n uykusu g�lm�z242, ���ç kökünd�n y�k�l�r243; q�q. n� �kysän, �nu d� t�pl�ys�n244, su qid�r kum k�lgr245, z��run� s�vgi k�z�nm�yc�n246,tm. q�ç yiq��m söv��d� b�ll247i; q�z.k�l k�ld� öv�r, k�l b�tti öv�r248 �lt. y�ti k�t�p 240 G��� �� � . 241 <+��!� �.'. J�!L;��� ����;!���# � !"������ #$���. <.: ?$*.��!.��!., 1961,�.124 242 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, ' �., �.104 243 G��� �� � ,�.114 244 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P/]*.�*. ���.'.�.��������. <����:1973, �.473 245 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P/]*.�*. ���.'.�.��������. <����:1973, �.436 246 G��� �� � . �.405 247 `+������-�+����L �����P.<����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, �.190 248��$����-�+����L �����P/]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����.����-�!�:1954, �.446

Page 99: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

98�

k�myip s�l, bir k�t�p k�zip s�l (yddi d�f� ölç, bir d�f� biç)249, t�qin y�rd�n �� ç�kp�s, ��lt��� y�k k�r�k b�lb�s (d lm�y�n yrd�n tüstü ç��m�z)250; nq. �s�k b�ls� d� k�z y���251, y�m�nn�n y��� tuvm�s, y���d�n y�m�n tuvm�s252.

M.I.Is�yv d� fr�zlgiy�n� d�h� gni� m�n�d� götür�r�k bur�y� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�ri; q�n�dl� if�d� v� sit�tl�r�;mür�kk�b �dl�r� v� trminl�ri;q�r���, söyü�, �lq�� v� �zizl�yici sözl�ri; ���m�l�r�, �ndl�r�, h�d�l�ri, t���kkür, t�b-rik,vid�l��m�, görü�m�, qr�u, h�y�c�n bildir�n sözl�ri d��il tmi�dir253.

�z�rb�yc�n dilçil�rinin d� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rin fr�zlji v�hidl�rl� ���r v� f�rqli c�h�tl�ri b�r�d� fikirl�ri v�rd�r. N.R�himz�d� fr�zlji v�hidl�rin �m�l�g�lm� yll�r�n� qyd d�r�k, bu yll�rd�n birinin d� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r �s�s�nd� y�r�n�n if�d�l�r ldu�unu söyl�mi�dir. N.R�himz�d�nin fikrinc�, �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r üzvl�rin� p�rç�l�n�b fr�zlji v�hidl�r y�r�tm�q q�biliyy�tin� m�likdir. M�s.: «Tyd�n snr� n���r�, �� g�ldin B�yr�m���»; 249_+���-��!�L���L �����P/]*.�*.�.�.��������.<.:��. �����-��*�#,1964,�.687 250 _+���-��!�L���L �����P/]*.�*.�.�.��������.<.:��. �����-��*�#,1964,�.396 251 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963, �.290 252 G��� �� � . ��+.170 253 ?��� <.?. � ������������� ���$�[�;���� *���� / %���� ���$�[�� � ��!�����# ���$�[�;���� �����L. ���+: ?$*.�' �$.��_., 1968, �.111

Page 100: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

99�

«Ç��r�l�n yr� �r l�m�, ç��r�lm�y�n yri d�r l�m�»254.

«Bu �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�rin birinci hiss�si �yr�l�qd� �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�r kimi y�, fr�zlji v�hid kimi i�l�nir»255.

S.C�f�rv �t�l�r sözl�rini ��lq �d�biyy�t�n�n «…�n qüvv�tli v� �n z�ngin j�nrl�r�nd�n biri» �dl�nd�rs� d�, nl�r� s�bit söz birl��m�l�rinin növl�-rind�n biri kimi göst�rir256. �limin fikrinc�, �t�l�r sözl�ri h�y�ti h�dis�l�rl� �l�q�d�r y�r�n�r v� z�m�n kçdikc� �bstr�ktl���r, ümumil��ir, öz h�qiqi m�n�s�n� t�m�mil� itirir. Biz S.C�f�rvun bu fikri il� t�m�mil� r�z�y�q. «�t�l�r sözl�ri ��lq�m�z�n inki��f t�ri�ini öyr�nm�k üçün möt�b�r m�nb�l�rd�n birini t��kil dir. Çünki nl�r�n iç�risind� ��lq�m�z�n q�dim dövrl�rind�n b��l�m�� indiy� q�d�r m�i��timizin bü-tün s�h�l�rin� �id �t�l�r sözl�rin� t�s�düf tm�k mümkündür»257

S.C�f�rvun �t�l�r sözl�ri h�qq�nd� ddiyi bu sözl�ri hç bir d�yi�iklik tm�d�n fr�zlji v�hidl�r� d� �id tm�k l�r. Bu d� �t�l�r sözl�ri il� fr�zlji v�hidl�rin bir-birin� n� q�d�r y���n ldu�unu göst�r�n b�riz nümun�dir.

H.B�yr�mvun �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rin 254" ��%) �� =.".;���% �������� �� ����� � )��� ��� ����% �)��: �&�, � ��, 1967, �.11 255G��� �� � . �..11 256 ?�*���� @.A. (� ��� �)��� �� � ���� (������ ). � �: ( ��*, 1982,�.116 257 ?�*���� @.A. (� ��� �)��� �� � ���� (������ ). � �: ( ��*, 1982,�.117

Page 101: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

100�

fr�zlgiy�y� mün�sib�ti b�r�d�ki fikirl�ri uzun ill�r kçm�sin� b��m�y�r�q lmd� müb�his�l�r� s�b�b lmu� v� lm�qd�d�r. �, qyd dir ki, �t�l�r sözl�rinin v� z�rb m�s�ll�rin lksik t�rkibi �s�s�n d�imidir v� d�yi�m�zdir258. L�kin H.B�yr�mv yni z�m�nd� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rin bir qisminin s�r�s�n�n v� lksik t�rkibinin f�rqli ��kild� i�l�dildiyini söyl�yir259. �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�l-l�rin br�zl�l���n� g�linc�, bur�d� d� nl�r 2 yr� bö-lünür: br�zl� l�nl�r v� br�zl� lm�y�nl�r. Mü�llifin fikrinc�, �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r �if�hi ��lq �d�biyy�t�n�n t�rkib hiss�si ldu�und�n �s�s�n flklr�ün�sl���n t�dqiq�t byktidir260. L�kin bütün bunl�r� b��m�y�r�q, H.B�yr�mv �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rin ç� �z qismini dilin fr�zlgiy�s�n�n z�nginl��m�si m�nb�l�rind�n biri kimi göst�rir261.

Dig�r �z�rb�yc�n dilçisi Z.�liz�d� is� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�ri fr�zlgiy�n�n t�rkib hiss�si kimi götürür. �lim sübut tm�y� ç�l���r ki, «�t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�r fr�zlgiy� sistmind� �üsusi l�y t��kil dib bitmi� fikri if�d� d�n cüml� ��killi if�d�l�rdir»262. Z.�liz�d� �z�rb�y-c�n �t�l�r sözl�rini gni� v� �h�t�li ��kild� t�dqiq 258 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978, �.34 259 G��� �� � . �.35 260 G��� �� � . �.36 261 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978,�.44 262 A��) �� �.A. �)��� �� � � � � �F)������� +�� �. � �: G )�, 1985, �.79

Page 102: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

101�

d�r�k nu t�snif tmi�dir. Mü�llif �t�l�r sözl�rinin fr�zlgiy�n�n t�rkib hiss�si ldu�unu n� q�d�r böyük s�yl� sübut tm�y� ç�l��s� d�,nun d� fikirl�ri t�m birm�n�l� dyil. � y�z�r:«�g�r �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�r ilk nmin�tiv m�n�s�nd� i�l�nirs�, m�c�zl��m�, y�ni t�rkibind�ki lksik v�hidl�r öz tutumunu bütün cüml�y� t�hvil vrmirs�, bu tipli q�p�l� mdll�r fr�zlji birl��m�l�r sistmin� d��il lmur»263. Z.�liz�d� �����d�k� �t�l�r sözl�rini mis�l göst�rir: «d�m �y���n� y�r��n�n� gör� uz�d�r», «�yibsiz göz�l �lm�z», «Y��l�n ���c� b�lt� ç�l�n ç� �l�r», «�d �lm�y�n y�rd�n tüstü ç�m�z», «��lç�n� y�t�m�n� gör� s���ll�y�rl�r».

�t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rin fr�zlgiy�y� d��il lm�s�n�n q�ti �lyhid�rl�r�nd�n biri d� M.T���yv lmu�dur. �nun fikrinc�, «�t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�r bütünlükd� fr�zlgiy�n�n t�rkibin� d��il l� bilmir.Bl� ki, �t�l�r sözl�ri v� z�rb m�s�ll�r fr�zlgiy�n�n t�dqiq�t bykti dyildir»264.

�if�hi ��lq �d�biyy�t�nd� i�l�n�n fr�zlji v�hidl�r üz�rind� t�dqiq�t �p�r�n N.Syid�liyv d� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�ri fr�zlgiy�n�n t�rkibin� d��il dir. L�kin �lim ç� y�nl�� l�r�q «�t B�l���n�m; q��q�b��� yr süpürür; �y���n� bir

263 G��� �� � .�.85 264 `�[�� <.`. _+���-�$���L*������L ���$�[�;���L �����P. ���+: <�����, 1974, �.16

Page 103: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

102�

b��m��� dir�m�k» v� s. kimi if�d�l�ri �t�l�r sözl�ri �dl�nd�r�r265. �slind� bunl�r s�rf fr�zlji v�hidl�rdir v� �t�l�r sözl�rinin mövcudlu�u üçün l�büd l�n �l�m�tl�r bu if�d�l�rd� y�dur.

�t�l�r sözl�rinin fr�zlgiy�y� d��il lub-lm�-m�s� h�qq�nd� türk dilçisi Ö.�.�ksyun d� m�r�ql� fikirl�ri v�rd�r. �lim öz �s�rind� «Dyiml�rin s�n�r�» �d� �lt�nd� türk dyiml�rinin* mür�kk�b sözl�rl�, trminl�rl�, du�l�r, dil�kl�rl�, in�ncl�rl� s�rh�dl�rini mü�yy�nl��dirm�y� ç�l��m��, �t�l�r sözl�ri il� z�rb-m�s�ll�rin ���r v� f�rqli c�h�tl�rini göst�rmi�dir.

Bl� n�tic�y� g�lm�k lur ki, �t�l�r sözl�rinin fr�zlgiy�y� d��il dilib-dilm�m�si h�qq�nd� uzun ill�r müb�his�l�rin gtm�sin�,t�dqiq�tl�r�n �p�r�lm�s�n� b��m�y�r�q, �liml�r h�l� d� d�qiq fikr� g�lm�yibl�r.

Bir ç� ikidilli lü��tl�rd� fr�zlji v�hid i��r�si �lt�nd� ç�lu miqd�rd� �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�r vrilmi�dir.M�s.:q�z.�uru�n c�s�r��n �l�d� – ��r�n� gizl�d�n ölür266, �uru b�tp�nd�n kir�di, misk�ld�n ����d�267, bir�uq� �r k�zs�n, özin tüs�rsin268, t�� t�u�� k�s�lm�yd�, �d�m �d�m�� k�s�l�d�269; nq.

265 @���������� =.!. �� � � �F)� �� %���������� �� ��� *� )����I� � +����� (�)��� �� � � �� � �� � >�� � [1-3] �� ��� ) // #��������� , 2003, O1-2, �.54 * Türkiy� ����������� *� )����I� � +��� «����%» ��������. 266 ��$����-�+����L �����P. ����-�!�:1954, �.50 267 G��� �� � . 268 ��$����-�+����L �����P. ����-�!�:1954, �.262 269 G��� �� � . �.337

Page 104: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

103�

�zb�r-�zb�r m�l b�lq�nm�, �v�l-�v�ld� d�s b�ls�n270, yalq�z k�yd� bövri ���r271, k�kjd�n t�ys�, köcncüld�n t�yar272, til t�s yar�r, t�s yarm�s� b�s yar�r273, tiri b�l�p s�nd� y�k, öli b�l�p k�rd� y�k274; q-q�lp. �� t�m���m – t�n�� kul���m275; q�q. z�run� s�vgi k�z�n-m�yc�n276, kim y�tm�d� �c�d�n, �nn�mt�r t�tl�d�n d�277, k�z�m, s�n� söyl�r�m, g�linim sän �nn�278; tm.yol� ç�ks�n,yold���n� düz�t279,q�r�b�n q�vnüni «�� q�ldin» �vl�r280; �lt. k�y t�r�zsin kiyq�n böru281.

Biz is� y�ln�z m�c�zi m�n�y� m�lik, msin�ll�q v� ksprssivlik ç�l�rl�r� d���y�n �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�ri fr�zlgiy�y� d��il dirik. Hç bir m�c�zi m�n� d���m�y�n �t�l�r sözl�rinin fr�zlgiy�y� d��il dilm�sini m�qbul s�ym�r�q.

Türk dilçisi Ö.�.�ksyun t�rtib tdiyi lü��td� bir ç� �t�l�r sözl�rin� r�st g�ldik ki, bunl�rd�

270 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963, �.213 271 G��� �� � . �.169 272 G��� �� � . �.168 273 G��� �� � . �.351 274 G��� �� � . �.352 275 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����:�' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958, �.65 276 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P/]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.405 277 G��� �� � . �.27 278 G��� �� � . �.305 279 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, �.290 280 G��� �� � . �.703 281 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964,�.210

Page 105: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

104�

fr�zlji v�hidl�rin �s�s �l�m�ti s�y�l�n m�c�zilik, br�zl�l�q ç�t��m�r. M�s.: ç d�ym�m, t�k �c�km�m s�n�r282, ���c, m�yv�s� �lunc� b���n ����� s�l�r283, K�n�ts�z ku� uçm�z284. Bu tipli mis�ll�r b��q� türk dill�rind� d� v�rd�r. V� t�bii ki, biz bu tipli �t�l�r sözl�rin� fr�zlji v�hid dy� bilm�rik.

Ib�r�l�rin, hikm�tli sözl�rin, �frizml�rin, �d�bi sit�tl�r�n, q�n�dl� sözl�rin d� fr�zlgiy�y� mün�sib�ti v� nun bykti lub-lm�m�s� birm�n�l� dyildir. Bizim fikrimizc�, hikm�tli sözl�rin, �frizml�rin, �d�bi sit�tl�r�n v� q�n�dl� sözl�rin fr�zlji v�hidl�rd�n birinci v� yg�n� f�rqi nl�r�n mü�llifinin lm�s�, �s�s�n b�dii üslubd� i�l�nm�si, y�z�ç�l�r�n, ��irl�rin, görk�mli �d�ml�r�n dilind�n götürülm�sidir. Bir sözl�, hikm�tli sözl�r, �frizml�r, �d�bi sit�tl�r, q�n�dl� sözl�r mü�llifi m�lum l�n fr�zlji v�hidl�rdir. Bunl�rd�n y�ln�z ib�r�l�r f�rq-l�nir. «…ib�r�l�r �s�s�n b�dii dild� i�l�dilir v� ümumiyy�tl�, b�dii dil, yni z�m�nd� �yr�-�yr� y�z�ç�l�r�n üslubi �üsusiyy�tl�rini mü�yy�nl��dirm�-y� �idm�t dir. Bl�likl�, ib�r�l�r b�dii dilin �n mühüm if�d� v�sit�l�rind�n biri s�y�l�r»285. Ib�r�l�r� �n ç� d�n���q dilind� r�st g�linir. Bu ib�r�l�r ümumi

282����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, ' �., �.107 283 G��� �� � . �.114 284 G��� �� � . �.224 285 ?�*���� @.A. (� ��� �)��� �� � ���� (������ ). � �: ( ��*, 1982,�.112

Page 106: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

105�

��r�ktr d���y�r: c�n�n üçün; s�n öl�s�n; �nd �lsun �ll�h�; s�n h�r�, bur� h�r�; b�� üst�; göz üst�; m�n� �id qulluq; qurb�n �lum; q�b���nd� ölüm; q�d�n �l�m. Bur�y� m�c�zi m�n� d���y�n �lq�� v� q�r���l�r� d� �id tm�k l�r.

Ümumiyy�tl�, dilçilikd� ib�r�l�rl� fr�zlji v�hidl�rin s�rh�dl�ri d�qiq mü�yy�n-l��dirilm�mi�dir.�.Qurb�nv ib�r�l�r� bl� t�rif vrir: «Birl��m�ni t��kil d�n sözl�rin mü�yy�n qrupunun m�c�zi, dig�r qrupunun (b�z�n d� �ks�riyy�tinin) h�qiqi m�n�d� i�l�nilm�si n�tic�sind� y�r�n�b, �s�s�n �d�bi dilin b�dii üslubund� istif�d� lun�n br�zl� birl��m�l�r� fr�zlji ib�r� dyilir»286. Mü�llifin fikrinc�, ib�r�l�r cüml� qurulu�lu birl��m�l�r ��klind� lur.

H.B�yr�mv S.C�f�rvun, l�c� d� �.Qurb�nvun ib�r�l�r� �id g�tirdiyi mis�ll�r� t�nqidi y�n���r v� y�z�r: «S.C�f�rvun vrdiyi «m�n� �id qulluq», «qul s�hibi l�s�n», «qullu�und� l�q», «�ll�h �v�zini vrsin», «yn� ddi ��s�q q�t�r», S.Vur�unun «V�qif» �s�rind�n «Buyruq sizinkidir, �dil hökmd�r; Sizd� �d�l�t d�, s���v�t d� v�r», M.Füzulid�n: «S�l�m vrdim, rü�v�t dyildir, dy� �lm�d�l�r» kimi mis�ll�r fr�zlji v�hid dyildir»287.

286 ��� ��� �.(.(� ��� �)��� �� � ����� ����.� �:( ��*,1985,�.333-334 287� �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978, �.51

Page 107: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

106�

Mü�llif h�mçinin �.Qurb�nvun H.C�vidd�n mis�l g�tirdiyi «Ölüm v�r ki, h�y�t q�d�r d�y�rli; H�y�t v�r ki, ölümd�n d� z�h�rli» bytini, N.R�himz�d�nin Ü.H�c�b�ylid�n mis�l g�tirdiyi «hç h�n�n�n yridir?» if�d�sini fr�zlji v�hid hs�b tmir288.

H.B�yr�mv y�z�ç�l�r�n y�r�td�ql�r� v� üslubi m�qs�dl�rl� istif�d� dil�n m�c�zi m�n�l� if�d�l�ri fr�zlji birl��m� �dl�nd�rm���n �lyhin�dir. Bu h�qd� y�z�r: «Bizc�, y�r�d�c�l�q üsulu, üslubi m�s�l�l�rl� �l�q�d�r l�r�q bu q�bild�n l�n if�d�l�rin «fr�zlgiy�» dyil, d���d�ql�r� �üsusiy-y�tl�rl� �l�q�d�r l�r�q özl�rin� m��sus �dl�rl� �dl�nd�r�lm�s� d�h� m�qs�d�uy�undur»289.

Bu m�s�l� rus dilçiliyind� d� ç� müb�his�lidir. Q�n�dl� sözl�rin fr�zlgiy�y� d��il lub-lm�m�s� h�qq�nd� dilçilikd� d�qiq fikir y�dur. �.M.��nski fr�zlji v�hidl�rin t�rkibin� q�n�dl� sözl�ri, �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�ri, ib�r�l�ri d��il dir. Mü�llifin fikrinc�, nl�r h�l� >VIII �srin ���rl�r�nd� �yr�-�yr� m�cmu�l�rd� v� iz�hl� lü��tl�rd� ��rh lunmu�dur290.

I.N.�mlyv� q�n�dl� sözün fr�zlji fnd� d��il lm�s�n� mü�yy�nl��dir�n b��l�c� k�tqriy�l�r�

288 G��� �� � .�.51 289 G��� �� � . �.52 290 w�����L '.<. ^��$�[�# ������[ �+���[ #$���. <����: %��=�# =���, 1985,�.5

Page 108: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

107�

göst�rir. �nun fikrinc�, q�n�dl� sözl�rin t�rkibind� fr�zlji �l�m�tl�r� m�lik sözl�r v�r, bunl�r�n �n b��l�c�s� söz birl��m�si v� cüml� lm�q �l�m�tidir. «Q�n�dl� sözl�rin fr�zlji v�hidl�r� kçm�si üçün t�ri�i ��r�it v� f�rdi y�r�d�c�l�q �s�s �mildir»291. Mü�llifin bu sözü il� biz d� r�z�y�q.

�z�rb�yc�n dilind�ki q�n�dl� sözl�ri t�dqiq�t� c�lb d�n M.�dilv nl�r� (q�n�dl� sözl�ri – Q.M.) fr�zlgiy�n�n t�rkibind� öyr�nm�yin t�r�find�dir. «Fr�zlgiy�n�n �n m�r�ql� s�h�l�rind�n biri q�n�dl� sözl�rdir»292. �limin fikrinc�, q�n�dl� sözl�rin �ks�riyy�ti �d�bi dil� flklrd�n v� b�dii �s�rl�rd�n kçmi�dir. Mü�llif �����d�k� mis�ll�r� göst�rir: «h�c�-q�r�l�q tm�; M���di Ib�d kimi özünd�n ç��m�;mymunu y�d� s�lm�;tülküd�n qr��n �hm�d; K�r�m kimi y�nm�q, Nvruz d�rdi v� s.».

�z�rb�yc�n dilind� q�n�dl� sözl�rin y�r�nm�s�nd� Ü.H�c�b�yvun �idm�tl�ri d�n�lm�z v� �v�zsizdir. «Hötnin �lm�n dilind�, V.�ksprin ingilis dilind�, �.S.Qribydvun rus dilind� q�n�dl� sözl�r y�r�tm�qd� n� q�d�r böyük rlu lmu�s�, Ü.H�c�b�yv d� �z�rb�yc�n dilind� d�r�c�d� mühüm �idm�tl�r göst�rmi�dir»293.

Q�n�dl� sözl�rin y�r�nm�s�nd� �s�s �mil kimi I.�mlyv�n�n göst�rdiyi «t�ri�i ��r�it»� biz ��lq�n 291 w���� ?.'. ^��$�[�$���# �����!�� ��� / ]����� ���$�[��. �-<.: '�+��, 1964, �.185 292 ������ (.;. � �� �F)���. � �: G )�, 1988, �.100 293 G��� �� � . �.100

Page 109: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

108�

kçmi� �d�t-�n�n�sini, q�dim p�� v� s�n�t növl�rini �l�v� tm�k ist�rdik. M�s�l�n, �z�rb�yc�n dilind� fr�zlji v�hid kimi q�bul lun�n, �slind� is� q�n�dl� söz l�n «gözü su içm�k» if�d�sini M.�dilv bl� �ç�ql�m��d�r: «If�d� �z�rb�yc�nd� mt�l m�l�n�n myd�n� ç���b y�y�lm�s� il� �l�q�d�r frm�l��m��d�r. Bur�d�, �üsusil� d�mirçilik p��sinin rlu mühüm lmu�dur. D�mirçilikd� mt�l �l�tl�rin «su içm�si» nl�r�n v��rl���n� t�min d�n �mill�rd�ndir. Su içm�y�n �l�tin v��r�, k�s�ri z�if lur. �dur ki, �d�t�n ink�rd� i�l�n�n «gözüm su içmir» if�d�si �slind� «gözüm bir itilik, q�biliyy�t içmir, görmür» m�n�s�nd�d�r»294. Gördüyümüz kimi, bu if�d� t�ri��n ��lq�m�z�n d�mirçilik p��si il� b��l� lmu�dur. L�kin ill�r kçdikc� primitiv d�mirçilik �r�d�n ç��m��, bu if�d� öz kökünü r�d�n götürs� d�, indi b��q� m�n� k�sb tm�kd�dir. M.�dilvun �s�rini �uduqc� vrilmi� q�n�dl� sözl�rin böyük �ks�riyy�tinin y�z�ç� v� ��irl�rin �s�rl�rind�n götürüldüyünün ��hidi luruq. Bunl�r� mis�l l�r�q �����d�k�l�r� göst�r� bil�rik. M�s.:«�l�d�qc� ki�i q�yr�tsiz �lur»(M.�.S�bir), «�l�m�y�n u���� süd v�rm�zl�r» (Rumi), «H�ll�c�-dulluc�», «N� q�d�r q�c� �ls�m, d�y�r�m min c�v�n�»(Ü.H�c�b�yv), «Göz�llik s�y il�dir» (S�r� ���q) v� s. Bu növ q�n�dl� sözl�r ��lq �r�s�nd� q�d�r gni� y�y�lm��d�r ki, fr�zlji v�hid

294 ������ (.;. � �� �F)���. � �: G )�, 1988,.�.218

Page 110: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

109�

kimi dild� i�l�nm�y� b��l�m��d�r. «H�r h�ld� q�n�dl� sözl�rl� fr�zlji v�hidl�ri �y�rd tm�k, nl�r �r�s�nd� s�rh�d qym�q mümkün dyil. Q�n�dl� sözl�rin fr�zlji v�hid� kçm�si üçün g�r�k �yr�-�yr� mü�llifl�rin f�rdi y�r�d�c�l���nd�k� kntkstin idy�s� t�ri�i m�n� k�sb tsin. N�tic�d� q�n�dl� sözl�rin m�n� tib�r� il� u�urlul�r� �if�hi nitq� kçir, d�h� ç� s�bitl��ir»295.

«Q�n�dl� sözl�rin bir qismi y�v��-y�v�� fr�z-lgiy�y� d�ru gdir, dig�r bir qismi is� �rt�q fr�zlgizml��ib»296. I.�mlyv�n�n bu fikri il� biz d� r�z�y�q. Fikrimizc�, ist�r �uz qrupu türk dill�rind�, cüml�d�n �z�rb�yc�n dilind�, ist�rs� d� q�pç�q qrupu türk dill�rind� l�n bu q�n�dl� sözl�r �rt�q t�m fr�zlgizml��ib, dild� fr�zlji v�hid kimi i�l�nir, «�d�md�n q�lm�, nuh �yy�m�nd�n q�lm�, k�çil�ri d���lm�q, gözd�n �ski(p�rd�) �sm�q, m�t�-qutu qurum�q, �u d��� d�ym�k, öküz öldü, �rt�q �yr�ld�» v� s. q�n�dl� sözl�r bun� mis�l l� bil�r.

�frizml�rin fr�zlgiy�y� mün�sib�tin� g�ldikd� is�, bizim fikrimizc�, �frizml�r fr�zlji v�hidl�rdir. �lb�tt� ki, bur�d� söhb�t y�ln�z m�c�zi m�n� k�sb d�n �frizml�rd�n gd� bil�r. «…�d�bi dil� �frizml�r m�c�zl���nd�n snr� d��il lur v�

295 ��[� �.?.� �����!�� �����// %���� #$��$����#, 1957, &2,�.127 296 w���� ?.'. ^��$�[�$���# �����!�� ��� / ]����� ���$�[��. �-<.: '�+��, 1964, �.185

Page 111: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

110�

m�hz bu m�c�zl��m� nl�r� fr�zlgizm� y���n-l��d�r�r»297.

Fr�zlji v�hidl�rin s�rb�st v� s�bit söz birl��-m�l�ri il� s�rh�dl�rinin mü�yy�nl��dirilm�si d� ill�r uzunu müb�his�y� s�b�b l�n m�s�l�l�rd�ndir.Dilçilikd� söz birl��m�l�ri 2 yr� bölünür: s�bit söz birl��m�l�ri v� s�rb�st söz birl��m�l�ri.

Ist�r rus dilçiliyind�,ist�rs� d� türklgiy�d� fr�-zlji v�hidl�r ilk növb�d� s�rb�st söz birl��m�l�ri il� müq�yis� dilir, nl�r�n ���r v� f�rqli c�h�tl�ri iz�h dilir. Bu d� nunl� iz�h lunur ki, �n�n�vi dilçilikd� fr�zlji v�hid ddikd�, m�hz söz birl��m�l�ri göz önün� g�tirilir v� y�ln�z nd�n d�n���l�r. H�lbuki fr�zlji v�hidl�r y�ln�z birl��m� tipind� l�nl�rd�n ib�r�t dyildir. Dild� cüml� v� söz tipli fr�zlji v�hidl�r� d� r�st g�linir. L�kin ink�rlunm�z f�ktd�r ki, dild�ki fr�zlji v�hidl�rin ç� böyük �ks�riyy�tini m�hz birl��m� tipli fr�zlji v�hidl�r t��kil dir.

�z�rb�yc�n dilçiliyind� s�bit v� s�rb�st söz bir-l��m�l�ri �r�s�nd�k� ���r v� f�rqli c�h�tl�r b�r�d� ilk d�f� H.B�yr�mv, M.Mirz�liyv� v� b. �liml�r gni� m�lum�t vrmi�l�r298.

�z�rb�yc�n dilçiliyind� söz birl��m�l�ri öz 297����� �.?. � #$�� �+*��!����� ���$�*��L. <.: J;�*[�$, 1954, �.75 298 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978; (��)������ (.(.#��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����.� �:�)��� �� � $����������� �, 1995

Page 112: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

111�

spsifik �üsusiyy�tl�ri il� bir-birind�n f�rql�n�n 2 qrup� �yr�l�r. «Bunl�rd�n biri s�rb�st söz birl��m�l�ri, dig�ri s�bit söz birl��m�l�ri �dl�n�r»299. Bizim fikrimizc�, söz birl��m�l�rini bl� bölm�k düzgün dyil. Çünki nl�r dilçiliyin �yr�-�yr� s�h�l�rinin t�dqiq�t byktl�ridirl�r. «…s�bit birl��m�l�rin sm�ntik�s�nd� �m�l� g�l�n kyfiyy�t nu söz birl��-m�l�ri silsil�sind�n t�m�mil� �y�r�r v� b��q� bir lm s�h�sinin t�dqiq�t byktin� çvirir»300. Bildiyimiz kimi, s�rb�st söz birl��m�l�ri sint�ktik birl��m� lub sint�ksisd�, s�bit söz birl��m�l�ri, cüml�d�n fr�zlji v�hidl�r lksik birl��m� lub fr�zlgiy�d� öyr�nilir. H.B�yr�mv s�bit v� s�rb�st söz birl��m�l�rini d���d�ql�r� m�n�y� gör� bir-birind�n f�rql�ndirir. «S�rb�st söz birl��m�l�ri �s�s v� düz�lm� nmin�tiv m�n�y�, s�bit söz birl��m�l�ri is� �s�l� m�n�y� m�lik lm�l�r� il� f�rql�nir»301. Türk dill�rind�, cüml�d�n t�dqiq�t byktimiz l�n q�p-ç�q qrupu türk dill�rind� d� l� söz birl��m�l�ri v�r ki, nl�r h�m s�rb�st, h�m s�bit birl��m�l�rdir. Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� «y�ld�n ç�m�q, �ld�n dü�m�k, �ld�n s�lm�q, y�lunu �zm�q, t�r �tm�q, t�r� dü�m�k, �y��� büdr�m�k, quyruq bul�m�q, isti ��� s�yuq su q�tm�q v� s. kimi birl��m�l�r bu �üsusiy-y�tl�ri d���y�r»302. 299(� ��� �)��� �� � ������� �F) �����E%�����. � �: 1961, �.92 300 @������ G.(. �)��� �� � ����� ������� �F) �����E%�����. � �: ( ��*, 1966,�.146 301 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978,�.95 302 @������ G.(. �)��� �� � ����� ������� �F) �����E%�����. � �: ( ��*, 1966,�.142

Page 113: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

112�

S�rb�st v� s�bit söz birl��m�l�ri �r�s�nd� �s�s ���rl�q v� y���nl�q nl�r�n m�n��yi il� �l�q�d�rd�r. �rt�q dilçilikd� qyri-��rtsiz q�bul lunur ki, bütün fr�zlji v�hidl�r s�rb�st söz birl��m�l�rind�n y�r�nm�� v� mür�kk�b söz� d�ru inki��f edir .

M.Mirz�liyv� d� bu tipli birl��m�l�rin bir m�n��d�n tör�ndiyini göst�rir303. �nl�r �r�s�nd�k� �n birinci f�rq fr�zlji v�hidl�rin dild� y�r�nm�s�, dil� h�z�r ��kild� g�lm�sidir. M�hz bun� gör� d� nl�r dild� ç�durl�r v� lü��vi m�n� d���y�rl�r. «S�rb�st birl��m�l�r kçici ��r�ktr d���y�r. Mü�yy�n dövr üçün, mü�yy�n nitq üçün y�r�n�r v� bununl� d� öz f��liyy�tini bitirir»304. Bunl�rd�n f�rqli l�r�q is� fr�zlji v�hidl�r dild� �srl�r byu y���y�b ��lq�n t�ri�ini, tnqr�fiy�s�n�, milli �üsusiyy�tl�rini özünd� �ks tdirirl�r. S�rb�st v� s�bit birl��m�l�r frm� v� strukturun� gör�, dm�k l�r ki, bir-birind�n f�rql�n-mirl�r. S�rb�st söz birl��m�l�rind�n f�rqli l�r�q s�bit söz birl��m�l�ri sm�silgiy�, üslubiyy�t v� dil t�ri�i il� �l�q�d�rd�r.

S�bit söz birl��m�l�rini s�rb�st söz birl��m�l�rind�n �y�r�n b��q� bir c�h�t dur ki, «Bir ç� fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind�ki sözl�r s�rb�st söz birl��m�l�ri v� �di cüml�l�rd�n f�rqli l�r�q c�nl� dilin lü��t t�rkibind� y� hç i�l�nmir, y� d� ç�

303 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.99 304 @������ G.(. �)��� �� � ����� ������� �F) �����E%�����. � �: ( ��*, 1966,�.132

Page 114: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

113�

p�ssiv i�l�nir»305. Q�r�q�lp�q dilçisi S.N�uruzb�yv�n�n

fikrinc�,�t�l�r sözl�rind�n v� z�rb-m�s�ll�rd�n, mür�kk�b trminl�rd�n v� dig�r s�bit söz birl��m�l�rind�n fr�zlji v�hidl�ri f�rql�ndirm�k üçün fr�zlji v�hidl�rin dig�r �l�m�tl�rini n�z�r� �lm�q l�z�md�r. Q�r�q�lp�q dilind� d� b��q� türk dill�rind� ldu�u kimi fr�zlji v�hidl�rl� s�rb�st söz birl��m�l�ri qurulu�l�r�n� gör� ynidir. M�s.: u�r söz - ���r söz, k�r� m�nl�y – q�r� b��t. Göründüyü kimi, bu birl��m�l�r «sif�t-isim» frm�s�nd�d�r.

Fr�zlji v�hidl�r s�rb�st söz birl��m�l�rind�n sm�ntik m�n� f�rql�rin� gör� �yr�l�r. M�s.: q-q�lp. «k�r� ���». «K�r� ���» s�rb�st söz birl��m�si lub özünd� knkrt m�n� �ks tdirir. Bur�d� birinci kmpnnt ikinci kmpnnti t�yin dir. Bl� sint�ktik mdll�r �s�s�nd� b��q� söz birl��m�l�ri d� düz�ltm�k l�r. M�s.: s�r� ���, uz�n ���, j�nil jük - yüngül yük.

Fr�zlji v�hidl�r is� m�n� c�h�td�n f�rqlidir. Çünki nl�r sözün h�qiqi dyil, m�c�zi m�n�s�nd� i�l�nir. Bur�d� birinci kmpnnt ikinci kmpnnti t�yin tmir. Bunl�r d��l��m�� ��kild� dil� d��il lur. M�s.: q�r�q�lp�q dilind� «�t�z�� p��t� tu» t�rl�d� p�mb�q �km�k – bu s�rb�st söz birl��m�sidir, nun mü�t�lif v�ri�ntl�r� l� bil�r. Birinci kmpnnt� m�nsub ��kilçil�r t�k v� c�m h�ld� d� l� bil�r. 305 (� ��� �)��� �� � ������� �F) �����E%�����. � �: 1961,�.10

Page 115: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

114�

S�rb�st söz birl��m�sind� fll�r h�tt� növl�r� gör� d� d�yi�� bildiyi h�ld� «suy cukp�s» – suyu süzül�n fr�zlji v�hidind� fl ç� v��t d�yi�� bilmir v� növ ��kilçisi q�bul d� bilmir.

Fr�zlji v�hidl�rin t�dqiqi göst�rir ki, s�rb�st söz birl��m�l�ri il� müq�yis�d� nl�r y�ln�z frm�l c�h�td�n f�rql�nir. S.N�uruzb�yv� q�r�q�lp�q dilind� fr�zlji v�hidl�ri s�rb�st söz birl��m�l�rind�n f�rql�ndir�n c�h�tl�r kimi bunl�r� göst�rir:

1) «fr�zlji v�hid s�rb�st söz birl��m�sind�n lksik v� qr�mm�tik �üsusiyy�tin� gör�, istif�d� mövqyinin p�ssivliyin� gör� f�rql�nir;

2) fr�zlji v�hidl�rl� s�rb�st söz birl��m�l�rini bir-birind�n f�rql�ndir�n sint�ktik struktur hç d� h�mi�� mühüm rl yn�m�r»306. Q�z�� dilind� fr�zlji v�hidl�rl� s�rb�st söz

birl��m�l�ri �r�s�nd�k� f�rql�ri y�ln�z m�n�l�rd� gör�n R.J�ys�kv� y�z�r: «…fr�zlji v�hidl�r s�rb�st söz birl��m�sind�n y�ln�z m�n�l�r�n� gör� f�rql�nirl�r».

1) q�r� k���z (h�qiqi m�n�d�)

k�r� k���z 2) q�r� k���z (ölüm ��b�ri vr�n

306 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.49

Page 116: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

115�

k���z)307 Bu h�qd� S.Knsb�yv y�z�r: «Q�z�� dilind�

fr�zlji v�hidl�rin böyük bir qrupu, cüml�d�n d� s�rb�st söz birl��m�l�ri ç� h�ll�rd� bir-birin� b�nz�-yir»308. Göründüyü kimi, q�z�� dilind� d� �z�rb�yc�n dilind� ldu�u kimi s�rb�st söz birl��m�si il� fr�zlji v�hidl�r üst-üst� dü�ür, d�h� d�qiq ds�k, fr�zlji v�hidl�r h�m s�rb�st, h�m d� s�bit birl��m� kimi i�l�n� bilir. M�s.:

S�rb�st: C�kt� �t üsti jürin k�r�ym�n b�ld�k (S�h�r biz �t�n üstünd� söhb�t tdik).

Fr�zlji v�hid (birl��m� tipli): - Bül m�s�l�q� �t üsti k�r�y�� b�lm�yd� (Bu m�s�l�ni �t üstü h�ll tm�k lm�z).

�yr�-�yr� dilçil�r s�rb�st söz birl��m�l�ri il� fr�-zlji v�hidl�ri f�rql�ndirm�k üçün mü�t�lif c�h�tl�ri �s�s götürürl�r. S�rb�st söz birl��m�l�rinin fr�zlgizml�rd�n f�rqi dur ki, fr�zlji v�hid s�bitdir v� ç� z�m�n kmpnntl�rin� �yr�lm�r. S�rb�st söz birl��m�l�rind�n f�rqli l�r�q fr�zlji v�hidl�r t�kc� qr�mm�tik y�, h�m d� lksik-sm�ntik �l�m�tl�r� m�likdir v� fr�zlji v�hidl�r h�m sözl�rl�, h�m d� lksik birl��m�l�rl� r�bit�y�

307 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$�� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1980,�.13 308 ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��-$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2,�.10

Page 117: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

116�

gir� bilir. M�hz bu �l�m�tl�r s�rb�st söz birl��m�l�rini fr�zlji v�hidl�rd�n f�rql�ndirir. Fr�zlgiy� il� m���ul l�n �liml�rin �ks�riyy�ti bu mövzuy� t�uns�l�r d�, hç kim d�qiq fikir söyl�y� bilm�mi�dir. �.�.Iv�nnikv� gör�, h�tt� V.Vinqr�dv d� s�bit v� s�rb�st söz birl��m�l�rinin s�rh�dl�rini mü�yy�nl��dir� bilm�mi�dir309.

V.P.Su�tinin fikrinc� is� s�rb�st söz birl��m�l�ri z�m�n t�m s�rb�st söz birl��m�l�ri hs�b lunur ki, nl�r�n kmpnntl�ri �r�s�nd� mövcud l�n sint�ktik �l�q�l�r t�m�mil� hiss lunur v� sözl�r h�qiqi m�n�d� i�l�nir310.

Dm�li, fr�zlji v�hidl�ri s�rb�st söz birl��m�-l�rind�n f�rql�ndir�n �s�s c�h�t fr�zlji v�hidl�rin m�c�zi m�n� d���m�s�, kmpnntl�r �r�s�nd� sint�ktik �l�q�nin hiss lunm�m�s�d�r. Fr�zlji v�hidl�rin s�rb�st söz birl��m�l�rind�n �n �s�s f�rqi bund�n ib�r�tdir ki, s�rb�st söz birl��m�l�ri hç v��t kmmunik�tiv funksiy� d���m�r. Fr�zlji v�hidl�r is� söz birl��m�l�rind�n b��q�, h�m d� cüml� ��klind� lurl�r. Fr�zlji v�hidl�rin y�ln�z birl��m� tipind� l�nl�r s�rb�st söz birl��m�l�ri il� müq�yis� lun� bil�r.

Türklgiy�d� bl� q�bul lunub ki, fr�zlji v�hidl�r s�bit söz birl��m�l�rinin t�rkibind� 309 ?�������� �.�. �� ����� ���$��� ���$�[�;���� *���� / ]����� ���$�[��. <-�.: '�+��, 1964,�.102 310 �+�!�� %.]. ]����� ����;!���# � ������� �+���� #$�� / %���� ���!������ ������[ �+���[ #$���. <.: J;�*[�$, 1950, �.154

Page 118: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

117�

öyr�nilm�lidir. S�bit söz birl��m�l�ri trmini �lt�nd� is� ç� gni� m�fhuml�r birl��ir: mü�t�lif qurulu�lu fr�zlji v�hidl�r, mür�kk�b trminl�r, �t�l�r sözl�ri, z�rb-m�s�ll�r, �frizml�r, q�n�dl� sözl�r v� s.

S�bit söz birl��m�l�ri il� fr�zlji v�hidl�r �r�-s�nd� �ks�r h�ll�rd� b�r�b�rlik i��r�si qyulur.S�bit söz birl��m�si v� fr�zlji v�hid trminl�ri bir-birin� sinnim trminl�r kimi i�l�nirl�r. Bizim fikrimizc�, s�bit söz birl��m�l�ri v� fr�zlji v�hidl�r bir-birin� sinnim trminl�r dyil v� fr�zlji v�hidl�r s�bit söz birl��m�l�rinin y�ln�z bir növüdür. �n� gör� d� m�s�l�y� b��q� cür y�n��m�q l�z�md�r. Fr�zlji v�hidl�rin s�bit söz birl��m�l�ri iç�risind� h�ns� yr v� mövqy� m�lik lm�s� h�qq�nd� mül�hiz�l�r d� dilçilikd� birm�n�l� dyildir. Fr�zlji v�hidl�rin s�bit söz birl��m�si lm�s� �rt�q dm�k l�r ki, bütün dilçil�r t�r�find�n ykdillikl� q�bul lunmu� f�ktd�r.

Müb�his�li m�s�l� is� s�bit söz birl��m�l�rinin h�m�s�n�n fr�zlji v�hid lub-lm�m�s� prblmidir. Y. Syidv y�z�r: «�z�rb�yc�n dilçiliyind� «s�bit birl��m�» trmini il� y�n���, yni z�m�nd� «fr�zlji birl��m�» d� i�l�nir»311. H.B�yr�mv� gör� is�: «�z�rb�yc�n dilinin fr�zlji v�hidl�ri h�m d� s�bit söz birl��m�l�ridir»312. Bu m�-s�l� il� b��l� M.Mirz�liyv�n�n fikirl�ri d�h� m�r�ql� 311 @������ G.(. �)��� �� � ����� ������� �F) �����E%�����. � �: ( ��*, 1966,�.136 312 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978,�.55

Page 119: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

118�

v� q�n��tb���dir:«Fr�zlji v�hidl�rin ç� z�m�n «s�bit birl��m�l�r» �d� il� i�l�nm�si �slind� nl�r�n h�m frm�l, h�m d� m�zmun b���m�nd�n dnuq, d�yi�ilm�z hs�b tm�yimiz� s�b�b lmu�dur. T�s�düfi dyildir ki, bir ç� bl� v�hidl�rin bu gün d� fr�zlgiy�y� �id lub-lm�m�s�n� t�min�t vr� bilmirik»313. Bizim fikrimizc�, s�bit söz birl��m�l�rini fr�zlji v�hidl�rd�n �y�r�n �s�s c�h�t l� s�bit birl��m�nin «dnuq» v� «frm�l» lm�s�d�r. Fr�zlji v�hidl�rd�ki b�diilik, br�zl�l�q, m-sin�ll�q, ksprssivlik, if�d�lilik nl�r� qism�n s�bit birl��m�l�rd�n �y�r�r. �n� gör� d� bütün s�bit birl��-m�l�ri fr�zlji v�hid �dl�nd�rm�q d�ru dyil.«H�-z�rk� v�ziyy�td� s�bit söz birl��m�l�ri trmini �lt�nd� d�r ç�rçiv�d� iki sözün birl��m�si,ümumi ��kild� m�c�zi m�n� bildir�n birl��m�l�r b��� dü�ülür»314.

Dild� l� if�d�l�r mövcuddur ki, nl�r�n mür�kk�b trmin v� y��ud fr�zlji v�hid lm�s� dilçilikd� müb�his� v� fikir mü�t�lifliyi y�r�d�r.Ümumiyy�tl�, ist�r ümumi dilçilikd�, ist�rs� d� fr�zlgiy�d� dilin fr�zlgiy�s�n� v� y��ud tr-minlgiy�s�n� t�dqiq d�n �liml�r bu m�s�l�nin üstünd�n sükutl� kçmi�l�r.

Trmin v� fr�zlji v�hidl�rin ���r v� f�rqli c�h�tl�rind�n d�n���nd� söhb�t y�ln�z mür�kk�b

313 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995, �.17 314 ������� �.�. �;��� � ��L � �+���L ������[��. <.:1957,�.229

Page 120: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

119�

trmind�n gdir. Bl� ki, �g�r trmin s�d�dirs�, bur�d� müb�his� üçün hç bir �s�s y�dur. Söz birl��m�l�rin� ���d�ql�r�n� gör� h�mi�� mür�kk�b trminl�r müb�his� bykti lmu�l�r. Bir ç� t�dqiq�tç�l�r – V.V.Vinqr�dv, N.M. ��nski, Ç.Q.S�yfullin v� b��q�l�r� mür�kk�b trminl�ri idiml��m�� trminl�r kimi q�bul d�rk�n nl�r� fr�zlji v�hidl�r �d� il� öyr�nm�yi t�klif tmi�l�r315. Bu �liml�r� gör�, mür�kk�b trminl�r d�imi lksik t�rkib� m�lik ldu�und�n, fr�zlji v�hidl�rin funksiy�l�r�n� yrin� ytirdiyind�n, dil� h�z�r ��kild� g�ldiyind�n, m�c�zi m�n� d���d�q-l�r�nd�n fr�zlji v�hid kimi öyr�nilm�lidir.

N.M.��nski trmin ��r�ktrli fr�zlji v�hidl�ri h�m m�n� bütövlüyün�, h�m d� qurulu�un� gör� t�snif dir. N.M.��nskinin fikrinc�, mür�kk�b trminl�ri z�m�n fr�zlji v�hidl�rin t�rkibin� d��il tm�k l�r ki, nl�r ksprssivlik nöqtyi-n�z�rind�n diqq�ti c�lb l�sin316. Biz nun fikri il� t�m�mil� r�z�y�q.

S�bit söz qrupl�r�n�n bir qismini nmin�tiv funk-siy�y� m�lik l�n trminl�r t��kil dir. Bu yrd� bir m�s�l�ni d� qyd tm�k l�z�md�r ki, mür�kk�b 315 %��[��*� %.%. ?![� ��+�*��# ����� �!����!��� // %���� #$��$����#, 1955, &1; w�����L '.<. ^��$�[�# ������[ �+���[ #$���. <����: %��=�# =���, 1985; ��L�+���� }.�. ^��$�[�;��� *����� � �� ������������# / %���� ���$�[��. ��������*: ?$*-� ������.+�-!�, 1961. 316w�����L '.<.^��$�[�# ������[ �+���[ #$���. <����: %��=�# =���, 1985,�.64

Page 121: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

120�

trminl�r �nc�q nmin�tiv, fr�zlji v�hidl�r is� h�m nmin�tiv, h�m d� kmmunik�tiv funksiy� d���y�rl�r. �nl�r� bir-birind�n f�rql�ndir�n �s�s c�h�tl�rd�n biri d� budur.

Y.�.Iv�nnikv� bu m�s�l� b�r�d� ç� düzgün l�r�q qyd tmi�dir ki, «…trminlji söz birl��m�-l�rind� l�l�ri v�r ki, nl�r m�c�zi m�n� k�sb d�r�k t�dric�n fr�zlji v�hidl�r� çvrilirl�r. Bu z�m�n biz g�r�k fr�zlji v�hidl�rin �s�s �l�m�ti l�n m�c�ziliyi y�dd�n ç���rm�y�q»317.

B.�.L�rin trminl�rin fr�zlji v�hidl�r sistmin� d��il dilm�si m�s�l�sinin �lyhin� ç��m��d�r. �nun fikrinc�, lmi mür�kk�b trminl�rin hç d� h�m�s� fr�zlgizml�r� �id dyil318. Rus dilçisi �.N.Tlikin� d� trminl�rin fr�zlgiy�y� �id dilm�si il� r�z� dyildir. Bu h�qd� , ç� düzgün l�r�q trminl�rin ��r�ktrini �ç�n,nl�r�n fr�zlji v�hid lm�d���n� sübut d�n fikirl�r söyl�mi�dir.«�, (trmin – Q.M.) d�n���n�n ��y� h�qq�nd�k� fikrin� dyil, �nc�q ��y�n�n �dl�nd�r�lm�s�n� �idm�t dir»319.

Bizim fikrimizc�, bu m�s�l�y� �yd�nl�q g�tirm�k üçün önc� trminl�rin özün�m��sus ��r�ktrik �l�m�tl�rini bilm�k, snr� bu �l�m�tl�ri fr�zlji

317 ?�������� �.�. �� ����� ���$��� ���$�[�;���� *���� / ]����� ���$�[��. <-�.: '�+��, 1964,�.74 318 ����� �.�. �;��� � ���$�[�� ( ���!��!�$���� � �!*� ����*����# ���$�[�;���� ��!�����) // J;�� $������ ��J, 1965, ���.24, �.218 319`������ �.'.� ���!��� �!�=��� !�����[�;��[ �;!���# � ���$�[�;��L *�����/]����� ���$�[��. <.�:'�+��, 1964, �.158

Page 122: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

121�

v�hidl�rin �l�m�tl�ri il� müq�yis� tm�k, nl�r�n �r�s�nd� üst-üst� dü��n �l�m�tl�rin mövcud lub-lm�m�s�n� �yd�nl��d�rm�q g�r�kdir. �.�.Rfrm�tskinin:«Trmin d�qiq v� b�sitdir. Trmin üçün ksprssivlik s�ciyy�vi dyil»320 fikri trminl�rin �s�s �l�m�tl�rini �ks tdirir.

Isiml�r müst�qil h�ld� i�l�n�nd� üslubi ç�l�rl�r� m�lik lur.Trminlgiy�d� is� bu ç�l�rl�r itir, tr-minl�r birm�n�l� lurl�r. Bizim fikrimizc�, mür�kk�b trminl�ri fr�zlji v�hidl�rd�n �y�r�n �n �s�s c�h�t nl�r�n üslubi b���md�n f�rqli lm�s�d�r. Bildiyimiz kimi, trminl�r �n ç� lmi üslubd�, fr�zlji v�hidl�r is� �n ç� b�dii üslubd� i�l�nir. Dilçil�r h�r h�ns� bir ��ir v� y�z�ç�n�n dilini t�dqiq d�rk�n nun lksik�s� il� b�r�b�r fr�zlgiy�s�n� d� t�dqiq�t� c�lb dirl�r. Bu d� nu sübut dir ki, b�dii üslub b��q� üslubl�rl� müq�yis�d� fr�zlji v�hidl�rl� d�h� z�ngindir.

Trminl�rin b��q� bir spsifik �l�m�ti nl�r�n d�im� ins�n �üurunun n�z�r�ti �lt�nd� lm�s�d�r. «�g�r trmin öz m�n�s�n� v� m�zmununu itirs�, bu b�lu�u dldurm�q üçün , ynisi il� �v�z lunur. Dm�li, trmin �üurun n�z�r�ti �lt�nd�d�r»321.

Mü�sir dövrd� �z�rb�yc�n dilinin trminl�rind� ç� böyük d�yi�iklikl�r lmu�dur. Bu d� �s�s�n �z�r- 320 _����!���L �.�. }! !�� !���� � !�����[�# / %���� !�����[��. <.: ?$*-� �' ��_, 1961, �.52 321 `������ �.'. � ���!��� �!�=��� !�����[�;��[ �;!���# � ���$�[�;��L *����� / ]����� ���$�[��. <.�: '�+��, 1964,�.158

Page 123: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

122�

b�yc�n�n müst�qillik �ld� tm�sind�n snr� b�� vrmi�dir. Bildiyimiz kimi, kçmi� svt rjiminin süqutu il� �l�q�d�r dilimizd�ki bir ç� rus m�n��li v� y��ud rus dilind�n k�lk� ylu il� t�rcüm� lunmu� trminl�rd� d�yi�iklikl�r lmu�dur. Bu tipli trminl�r �v�zin� ingilis v� türk sözl�ri il� if�d� lun�n trminl�r i�l�nm�y� b��l�nm��d�r. �z�rb�yc�n dilinin öz d��ili imk�nl�r� hs�b�n� d� ç�lu trminl�r y�r�n-m��d�r. �nd� bl� ç���r ki, ictim�i qurulu�d� v� y� ins�n �üurund� b�� vr�n d�yi�iklikl�r trminl�r� öz t�sirini göst�rir v� nl�rd� d�yi�iklikl�rin y�r�nm�-s�n� s�b�b lur. Fr�zlji v�hidl�rd� is� bl� bir v�ziyy�t b�� vrmir. �ks�r h�ll�rd� ictim�i qurulu�l�, t�ri�i h�dis�l�rl� b��l� fr�zlji v�hidl�r bu gün mü�sir dövrd� d� dilimizd� i�l�nm�kd�dir.M�s.:«K��n� gör,k�ndi sür».

Mü�sir trminlgiy�d� s�bit t�rkibli trminl�rin s�y� ç�dur. Bu ç�lu�� gör� d� mür�kk�b trminl�rl� fr�zlji v�hidl�r p�r�ll inki��f dir. Sint�ktik �l�q�l�r �s�s�nd� qurul�n mür�kk�b trminl�rin kmpnntl�ri z�m�n kçdikc� s�bitl��ir. Bu h�dis� türk dill�ri üçün d� ��r�ktrikdir. Türk dill�rind� s�bitl��m� l� gdir ki, nl�r�n �vv�lki dövrl�rl� �l�q�l�rini mü�yy�nl��dirm�k bl� mümkün lmur. Mür�kk�b trminl�ri y�r�d�n �s�s kmp-nntl�r öz ilkin m�n�l�r�n� itirir v� yni y�r�n�n m�f-humun m�zmunun� �idm�t dir.

Mür�kk�b trminl�r kmpnntl�r� bölünmür.

Page 124: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

123�

M�hz n� gör� d�, mür�kk�b trminl�r cüml�d� y�ln�z bir üzvün funksiy�l�r�n� yrin� ytir� bilir. �.N.Tlikin� y�z�r: «Trminl�rin mü�t�lif dil v�hidl�ri il� b��l�l��� z�ifdir. �nl�r br�zl� lub-lm�m�s�nd�n �s�l� lm�y�r�q birm�n�l�d�r. �br�zl�l�q nl�r�n m�n� bütövlüyün� t�sir l�mir»322. Mür�kk�b trminl�rl� fr�zlji v�hidl�r �r�s�nd�k� �s�s f�rql�rd�n biri d� dur ki, fr�zlji v�hidl�rin kmpnntl�ri �r�s�nd� s�bitlik d�h� güclüdür. �nun kmpnntl�ri �r�s�n� «hç k�s hç n�yi �l�v� d� v� ç���r� bilm�z». Mür�kk�b trminl�rd� is� bu müm-kündür. B.L�rin y�z�r:«Fr�zlgizml�rin m�n� bütövlüyü q�dimdir, l�kin qr�mm�tik m�n�n�n y�r�nm�s� üçün �srl�r l�z�md�r»323.

�yd�nd�r ki, trminlji sistmin t�ri�i dövrl��m� il� hç bir �l�q�si y�dur.Bl� ki,fr�zlji v�hidl�rin böyük �ks�riyy�tinin kmpnntl�ri v� y��ud kmpnntl�rind�n biri �r��ik sözl�rd�n ib�r�t lur. Ümumiyy�tl�, fr�zlji v�hidl�r �ks�r h�ll�rd� �r��ik m�n� bildirir v� ��lq�n t�ri�i kçmi�i il� b��l� lur. Mür�kk�b trminl�r is� z�m�n-z�m�n d�yi�ikliy� u�r�y�r. �s�s f�rql�rd�n biri d� dur ki, mür�kk�b trminl�r y�ln�z birl��m� tipind� lub, nmin�tiv funksiy�, fr�zlji v�hidl�r is� birl��m� 322 `������ �.'. � ���!��� �!�=��� !�����[�;��[ �;!���# � ���$�[�;��L *����� / ]����� ���$�[��. <.�: '�+��, 1964,�.160 323 ����� �.�. �;��� � ���$�[�� ( ���!��!�$���� � �!*� ����*����# ���$�[�;���� ��!�����) // J;�� $������ ��J, 1965, ���.24,�.212

Page 125: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

124�

tipind�n b��q� h�m d� cüml� qurulu�und� lub, km-munik�tiv funksiy� d���y�r. Mür�kk�b trminl�rin fr�-zlgiy�y� �id lub-lm�m�s� h�qq�nd� türklgiy�-d�, cüml�d�n q�pç�q qrupu türk dill�rin� aid elmi �d�biyyatda mü�yy�n f�ktl�r� r�st g�ldik. Q�z�� dilçisi �.K. J�rm�kin y�z�r:«Bur�d� (m�q�l�d�–Q.M.) biz siy�si fr�zlgizml�rd�n d�n��� bil�rik. Birinci növb�d� trmin ��r�ktrli fr�zlji birl��m�l�r� n�z�r s�l�q»324. Bu sözl�rd�n bl� �yd�n lur ki, �.K.J�rm�kin dild� trmin ��r�ktrli fr�zlji v�hidl�rin mövcudlu�unu q�bul dir. Mü�llif �yr�-�yr� siy�si institutl�r�n, milli v� byn�l��lq s�n�dl�rin �dl�r�n� siy�si fr�zlgizm �d-l�nd�r�r. M�s�l�n: Birikk�n ültt�r üy�m� – BMT. �vr�p�d� s�nim m�n �uipsizdikti n��ytu ��r�l�r� tu-r�l� k�nf�r�nüiya–�vrp�d� t�hlük�sizlik v� �m�k-d��l�q t��kil�t�;c�n��� s��si �yl�u –yni siy�si t�f�kkür; k�yt� küru – ynid�nqurm�; c�riyal�l�k – ��k�rl�q; kü� körs�tu – güc göst�rm�k; k�l k�ö – ql ç�km�k325.

Mü�llifin göst�rdiyi nümun�l�r n� trmin, n� d� fr�zlji v�hiddir. Bu tip birl��m�l�r mür�kk�b �dl�rd�n s�v�y� b��q� bir �y dyildir. �nl�r�n b�� h�rfl�ri il� vrilmi� i�tis�r frm�l�r� is� mür�kk�b i�tis�rd�r. Bur�d� hç bir fr�zlji v�hidd�n, 324 �������� �.�. ���! ���!���!�P�[ ����*����# �+���L � ��$����L ���!�;��L ���$�[�� // ?$��!�# �'.��$.��_. ���# ����[�;���#, 1991, &4,�.64 325 G��� �� � .

Page 126: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

125�

ümumiyy�tl� fr�zlgiy�d�n söhb�t gd� bilm�z. B��q� bir türklq, q�r�q�lp�q dilçisi E.Brdi-

mur�dv q�r�q�lp�q dilind�ki s�rb�st söz birl��m�l�ri il� fr�zlji v�hidl�ri müq�yis� dir, kmpnntl�ri s�bitl��mi� birl��m�l�r� h�m fr�zlji v�hidl�ri, h�m d� mür�kk�b trminl�ri �id dir326. J�rdin j�s�n� j�ld�s� – yrin süni pyki; t�mir j�l - d�miryl v� s. �z�rb�yc�n dilçil�rind�n T.�f�ndiyv� d� «p�rtiy� r�hb�ri, birl��mi� t��kil�t, q�rm�z� b�yr�q, sil�hl� üsy�n» v� s. kimi if�d�l�ri y�nl�� l�r�q fr�zlji birl��m� �dl�nd�rm��d�r327.

�z�rb�yc�n dilçiliyind� mür�kk�b trmin v� fr�zlji v�hid m�s�l�si q�d�r d� q�b�r�q i�l�nm�mi�dir. �z�rb�yc�n dili trminlgiy�s�n�n ilk t�dqiq�tç�s� l�n M.Q�s�mv mür�kk�b trminl�rin fr�zlgiy�y� mün�sib�ti b�r�d� hç bir fikir söyl�m�mi�dir328. H.B�yr�mvun d� bu b�r�d� fikri birm�n�l� lm�m��d�r. �lim «mütl�q s�f�r», «f�ls�f� d���» v� s. kimi mis�ll�r göst�rib, nl�r�n fr�zlji trmin �üsusiyy�tl�rin� m�lik ldu�unu söyl�s� d�, bu h�l�n �z�rb�yc�n dili üçün spsifik lm�d���n� qyd dir329 .

�z�rb�yc�n dilind�ki fr�zlji v�hidl�r� d�ir ilk t�dqiq�tl�r�n mü�llifi l�n S.C�f�rv fr�zlji v�hid-

326 ��*��+��!� �. @#��!� �.>#$��[� ���������� !���.'"���: �����������!��, 1979,�.292 327 A*������� #.A.�)��� �� � ������� ������ �������� �.� �:$�%,1980,�.137 328 �%�� (.N. �)��� �� � ���%�������� ��� �� �� �. � �: $�%, 1973, 329 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978, �.53

Page 127: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

126�

l�rin ib�r�l�r�, hikm�tli sözl�r�, �t�l�r sözl�rin�, z�rb m�s�ll�r� mün�sib�tini t�hlil ts� d�, fr�zlji v�hidl�rin mür�kk�b trminl�r� mün�sib�ti b�r�d� hç bir fikir söyl�m�mi�dir330. Mü�sir �z�rb�yc�n �d�bi dilinin fr�zlgiy�s� üz�rind� t�dqiq�t �p�rm�� �.Qurb�nv, �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlgiy�s�n� n�z�ri c�h�td�n t�dqiq�t� c�lb tmi� M.Mirz�liyv� d�, görünür, fr�zlji v�hidl�rin mür�kk�b trminl�r� mün�sib�ti m�s�l�sin� diqq�t ytirm�y� htiy�c duym�m��l�r. Mür�kk�b trmin-l�rin v� fr�zlji v�hidl�rin özl�rin�m��sus �l�m�t-l�rini, üslubi �üsusiyy�tl�rini t�hlil d�r�k bl� n�tic�y� g�lirik ki, mür�kk�b trminl�r s�bit söz birl��m�l�ridir, l�kin fr�zlji v�hid dyildir. Fr�zlji v�hidl�r� ��s l�n sinnimlik, ç�m�n�l�l�q, b�dii üslubd� v� d�n���q dilind� �ktiv h�ld� i�l�nm�, y�ln�z nmin�tiv dyil, yni z�m�nd� kmmunik�tiv funksiy� d���m� kimi h�ll�r nl�r� mür�kk�b trminl�rd�n k�skin ��kild� f�rql�ndirir.

Fr�zlgiy�d� müb�his� bykti l�n m�s�l�-l�rd�n biri d� mür�kk�b fl v� fli fr�zlji v�hidl�rdir. �nl�r�n f�rqli v� ���r c�h�tl�rini �yd�n-l��d�r�b �r�l�r�nd�k� s�rh�dl�ri mü�yy�nl��dirm�k bu gün dilçilikd� böyük �h�miyy�t k�sb dir. Bu mövzu il� b��l� bir s�r� t�dqiq�tl�r�n mövcudlu�un� b��m�y�r�q dilçil�r �r�s�nd� h�l� d� v�hid fikir 330 ?�*���� @.A. (� ��� �)��� �� � ���� (������ ). � �: ( ��*, 1982, �.111

Page 128: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

127�

frm�l��m�m��d�r. �n�n�vi qr�mm�tik� kit�bl�r�nd� «mür�kk�b fl» �d� �lt�nd� vril�n «�d+fl» tipli birl��m�l�rl� fli fr�zlji birl��m�l�r q�r��d�r�l�r.

M�s�l�y� mü�yy�n �yd�nl�q g�tirm�k üçün �z�r-b�yc�n, rus, türk dilçil�rinin bu s�h�d� �p�rd�ql�r� t�dqiq�tl�r�, q�s� d� ls�, n�z�r s�lm��� m�qs�d�uy�un hs�b dirik. H.B�yr�mvun mür�kk�b fll� fli fr�zlji v�hidl�rin ���r v� f�rqli c�h�tl�ri h�qq�nd� m�r�ql� qydl�ri v�rd�r331. �lim mür�kk�b fll�rl� fli fr�zlji v�hidl�r �r�s�nd� �s�s f�rql�ri fll�rin t�sdiqd� v� ink�rd� i�-l�nm�si h�l�n�n fli fr�zlji v�hidl�rin h�m�s�n� ��s lm�m�s�nd�; mür�kk�b sözün kmpnntl�rinin s�bit söz s�r�s�n� m�lik lub, �r�s�n� b��q� söz �rt�r�l� bilm�diyi h�ld�, fr�zlji v�hidl�rin �ks�riyy�tind� (h�m�s�nd� y�) bunun mümkün lm�s�nd� görür. V.V.R�dlv� �s�sl�n�n �.�.Yuld��v mür�kk�b sözl�ri lksik v�hid�r hs�b dir v� bur�d� sözl�rin �h�ngd�rl���n� �s�s prinsip kimi q�bul dir332. H.B�yr�mv mür�kk�b fll�rl� fli fr�zlji v�hidl�rin �s�s f�rql�ndirici �l�m�ti kimi mür�kk�b sözl�rin s�bit vur�u il� t�l�ffüz lunm�s�n� qyd dir. �lim bir ç� fli fr�zlji v�hidl�rin n�inki �z�rb�yc�n dilind�, b��q� türk dill�rind� d� mür�kk�b fl �d� �lt�nd� vrildiyini qyd dir. 331 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978,�.56 332 ��*�=� �.�. � �����!���!�� !"������ ������ ��� / %���� !"���[��. ���+: ���, 1971,�.150

Page 129: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

128�

M�s.:q�r.«kün kör, k�l s�l,k�lq� s�l,köz s�l»;q�z.«kün kör,b�t �l(yön �l),köz s�l v� s.»333

Sn ill�rd� �z�rb�yc�n dilçiliyind� mür�kk�b söz h�qq�nd� Y.Syidvun �n�n�vi qr�mm�tik�d�k� fikirl�r� t�m �ks l�n yni knspsiy�s� myd�n� ç��m��d�r. Y.Syidv mür�kk�b sözün kritriy�l�r�n� bl� göst�rir: «…mür�kk�b söz fntik, lksik v� qr�mm�tik c�h�td�n frm�l��m�l� v� bu frm�l��m� nun kmpnntl�rinin biti�ik y�z�lm�s�n� �s�s vrm�lidir»334. �limin bu sözl�ri dild� mür�kk�b flin lm�m�s� fikrin� g�tirib ç���r�r. Mü�llif bu h�qd� y�z�r: «�z�rb�yc�n dilind� mür�kk�b fl y�dur»335.Y.Syidvun bu fikrini T.H�c�yv, �.�zizv d� d�st�kl�mi�dir. «Mür�kk�b fl s�y�l�n söz t�ri��n dild� mövcud lm�m��d�r»336. «�z�r-b�yc�n dilind�, l�c� d� b��q� türk dill�rind� mür�kk�b fl y�dur»337. «…Mü�t�lif t�dqiq�tl�rd� mür�kk�b fl �d� �lt�nd� t�dqim lun�n birl��m�l�r yrin� gör� qr�mm�tik frm�l�rd�n, r�ng�r�ng sint�ktik v�hidl�rd�n, s�bit v� qyri-s�bit birl��-m�l�rd�n b��q� bir �y dyildir»338.

Dilçilik t�ri�ind� mür�kk�b fll�rin mü�t�lif

333 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978,�.61 334 @������ G.(. �)��� �� � ������� �� %% ��� � ((��*������ ). � �: � � L�������������� ��E���� �, 2000, �.82 335 G��� �� � . �.103 336D ���� #.;., A)�)�� $.;. �)��� �� � ������� %������� *�� %��������� � �� / �)��� �� � ������� � ���� ������ �� � �� ���������. � �: 1988,�..5 337 G��� �� � . �.8 338 G��� �� � . �.9

Page 130: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

129�

�dl�r �lt�nd� öyr�nilm�si mövcud lmu�dur. �k�dmik F.Frtun�tv «slitn� rçni�», �.�.���-m�tv «nr�zlcn� sçt�ni�», N.�.B�sk�kv «t�rkibi fll�r» �d� �lt�nd� �slind� fli fr�zlji v�hidl�ri n�z�rd� tutmu�l�r. Y.�.Rubinçik is� mür�kk�b fll�ri «fli birl��m�l�r» �d� �lt�nd� öyr�nmi�dir339. Bu h�qd� H.B�yr�mv ç� h�ql� l�r�q y�z�r: «Türklgiy�d� fli fr�zlji v�hidl�rd�n b�hs d�n mü�llifl�rin mü�yy�n qismi bl� s�bit birl��m�l�ri mür�kk�b fll�rin bir qrupu kimi iz�h dirl�r. Bl�likl� d�, nl�r fr�zlji k�tqriy� il� mrflji k�tqriy�n� ynil��dirirl�r»340.

Fr�zlji k�tqriy� il� mrflji k�tqriy�n�n q�r��d�r�lm�s� h�l� bu gün d� d�v�m dir. Bu h�l y�ln�z �z�rb�yc�n dilçiliyind� dyil, q�pç�q dill�rind� d� mövcuddur. S.C�f�rv d� bir ç� fli fr�zlji v�hidl�ri mür�kk�b söz b�hsind� vrmi�dir. �lim y�z�r: «Mür�kk�b sözün t�rkibind�ki sözün d��l��m�s� nun h�m m�zmun, h�m d� frm�c� inki��f�n� t�min dir. Bu, dm�kdir ki, mür�kk�b sözün kmpnntl�ri mnlitl��ir»341. S.C�f�rv d� b��q� mü�llifl�r kimi mür�kk�b fll�rl� fli fr�zlji v�hidl�ri q�r��d�r�r. Mü�llif «q�n� q�r�lm�q, q�n� 339 _+���;�� �.�. ����� ���$�[�� ����*��[ #$���. <.: '�+��, 1981,�.170 340 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978,�.56 341 ?�*���� @.A. (� ��� �)��� �� � ���� (������ ). � �: ( ��*, 1982,�.200

Page 131: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

130�

ç�kilm�k, b��� q�r��m�q, ür�yi s��lm�q, dil tökm�k, q�n tutm�q, dö�ün� döym�k» v� s. kimi mis�ll�r� mür�kk�b sözl�r �d� �lt�nd� vrir. H�lbuki bu if�d�l�r özünd� m�c�zilik, msin�ll�q, ksprssivlik kimi �l�m�tl�ri c�ml��dir�n fli fr�zlji v�hidl�rdir. �l� bilsin ki, bu if�d�l�r n� v��ts� mür�kk�b söz� kç�c�k v� y��ud �rt�q kçid m�rh�l�sind�dir. M.Mirz�liyv�-n�n bl� bir mül�hiz�si fikrimizi �s�sl�nd�rm���, y�qin ki, imk�n vr�c�k: «…mür�kk�b sözl�r �vv�lc� m�c�zl��m�y� m�ruz q�l�r�q s�bitl��mi� v� dilin fr�zlji q�t�nd�n kçib d��l��m�� v� n�h�y�t, mür�kk�b söz kimi frm�l��m��d�r»342.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind� d� bu prblm t�m h�llini t�pm�m��d�r. Q�r��z dilçisi J.�sm�nv� fr�zlji v�hidl�rin mür�kk�b sözd�n �s�s f�rql�ndirici �üsusiyy�ti kimi nl�r�n ksprssivlik �üsusiyy�tini göst�rir. Bund�n b��q� q�r��z dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin kmpnntl�rinin frm�düz�ld�n ��kilçil�r v�sit�sil� d�yi�m�si, mür�kk�b sözl�rd� is� bunun y�ln�z snuncu kmpnnt� �id lm�s�, mür�k-k�b sözl�rd� kmpnntl�rin yrini d�yi�dirm�yin qyri-mümkünlüyü, fr�zlji v�hidl�rd� is� bunun mümkünlüyü nl�r� bir-birind�n f�rql�ndir�n �l�m�tl�rdir. M�s�l�n:T�� b��r – b��ru t�� (d�� q�lbli – q�lbi d��), b�ti k�r� – k�r� b�t; (b��ti q�r� –

342 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.49

Page 132: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

131�

q�r� b��t)343. M�r�ql� h�ld�r ki, «...sözl�ri biti�ik y�zm�ql�

süni ��kild� «mür�kk�b söz» düz�ltm�k h�ll�r�»344 q�r��z dilind� d� özünü göst�rir. Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� h�l� mür�kk�b söz kimi frm�l��m�m�� «bu il, bü gün» kimi birl��m�l�r q�r��z dilind� birl��diril�r�k «bükün, b�y�l» ��klini �lm��d�r.

Q�r��z dilind� mür�kk�b sözl�rl� fr�zlji v�hidl�rin �s�s f�rql�ndirici �l�m�tl�rind�n biri mür�kk�b sözl�rin mü�t�lif nitq hiss�l�rin� �id lub nl�r�n �l�m�tl�rini d���y� bilm� q�biliyy�tin� m�lik lm�s�, fr�zlji v�hidl�rd� is� bunun mümkün-süzlüyüdür.

M�s�l�n: Jürqi jk Suu jürk

bunl�r sif�tdirl�r, �nc�q sif�t kimi d�r�c�l�ri y�dur345.

Z.Bud�qv� y�z�r: «…mür�kk�b sözün, cüml�d�n nun bir növü l�n mür�kk�b fll�rin öyr�nilm�sind� q�r���ql�q n�z�r� ç�rp�r»346. Mü�llifin fikrinc�, bu q�r���ql��� �s�s s�b�b budur ki, «�d+tm�k v� y� lm�q» qurulu�lu fll�rin n� üçün 343 ������� �.?*��� � ���[�$��� #$��: ��@, ^�+�$,1969, �.5 344 @������ G.(. �)��� �� � ������� �� %% ��� � ((��*������ ). � �: � � L�������������� ��E���� �, 2000,�.83 345 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��: ��@, ^�+�$, 1969,�10 346 (� ��� �)��� �� � ���� (%��*������ ). '' �., � �: $�%, 1980, �.215

}

Page 133: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

132�

mür�kk�b fl lm�m�s�n�n s�b�bi göst�rilmir. Bizim fikrimizc�, «�d+tm�k v� y� lm�q» tipli birl��m�l�rin mür�kk�b fl s�y�lm�m�s�n�n s�b�bi nl�r�n �yr� vur�u il� t�l�ffüz lunm�s�, b�zil�rinin d� m�c�zi m�n�y�, ksprssiv �üsusiyy�t� v� br�zl�l��� m�lik lm�s�d�r. Z�nnimizc�, Z.Bud�qv�n�n göst�rdiyi «h�y�t sürm�k; özün� g�lm�k; �irin �lm�q; �lt-üst �lm�q; q�r�-q�ru g�lm�k; �t�-c�n� g�lm�k; dil� g�lm�k; c�n� g�lm�k; k�rluq ç�km�k; �ld�n g�tm�k» v� s. mis�ll�r m�c�zi m�n�y�, br�zl�l���, ksprssivliy� m�lik ldu�u üçün nl�r fli fr�zlji v�hidl�rdir.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind� d� bu kimi if�d�l�r fr�zlji c�rg�d� vrilir.M�s.: q.-q�lp. j�l ���r; q�z. b�s k�t�ru, til t�p�su, m�y�n bürm�u; q�r. m�ynun� minu, b��-köz b�lu; nq. �� �luv, k�n ött�ruv, k�lq� �luv, �q�l�k etuv.

S.Murtuz�yv d� «tm�k» v� «lm�q» fll�ri il� düz�l�n, qr�mm�tik�d� «mür�kk�b fl» �dl�n�n if�d�l�rin �slind� fli fr�zlji v�hid ldu�unu söyl�-mi�dir. Mü�llif y�z�r: «M.F.��undvun kmdiy�l�r�nd� «tm�k» v� «lm�q» köm�kçi fll�ri il� düz�l�n külli-miqd�rd� fli fr�zlji v�hidl�r� r�st g�linir.H�min fll�r mü�t�lif sözl�rl� birl��ib s�bit ��r�ktr d���y�n birl��m�l�r �m�l� g�tir�r�k birl��diyi söz� m�n�c� qvu�ur v� nunl� birlikd�

Page 134: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

133�

v�hid bir �nl�y�� �m�l� g�tirir»347.�lim �l�c �t-m�k,v�kil �tm�k,t�slim �tm�k,b�y�n �tm�k,t�hqir �t-m�k v� s.kimi if�d�l�ri mür�kk�b fl y�, fli fr�-zlji v�hid �dl�nd�r�r348.

M.Hüsynz�d� d� bir ç� fli fr�zlji v�hidl�ri mür�kk�b fl �d� �lt�nd� vrir. Mü�llif y�z�r: «Bir isiml� bir fld�n �m�l� g�lmi� mür�kk�b fl h�m ismin, h�m d� flin �vv�lki m�zmununu d�yi�dirir, y�ni, bir m�zmun if�d� dir»349. �lim «dil� tutm�q, �l tutm�q, söz tutm�q» v� s. kimi sözl�rin mür�kk�b söz ldu�unu söyl�yir. � h�tt� bütün türk dill�rind� möv-cud l�n v� fli fr�zlji v�hid kimi q�bul lunmu� «qul�q �sm�q» if�d�sini d� mür�kk�b fl �dl�nd�rm��-d�r350.

N�tic� l�r�q bu q�n��t� g�ldik ki, dilçilikd�, �ü-susil� d� �z�rb�yc�n dilçiliyind� mür�kk�b fll�rl� fli fr�zlji v�hidl�rin s�rh�dl�ri h�l� d� t�m mü�yy�nl��dirilm�mi�dir.Yu��r�d�k� mis�ll�rd�n göründüyü kimi, bir ç� fli fr�zlji v�hidl�r mür�kk�b fl �d� �lt�nd� öyr�nilmi�dir. Mür�kk�b fll� fli fr�zlji v�hidin f�rqli v� ���r c�h�tl�ri iz�h dil�rk�n fr�zlji v�hidl�r� ��s �l�m�tl�rin qyd dilm�si unudulmu�dur. Bu �l�m�tl�r �����d�k�l�rd�r:1)if�d�lilik v� br�zl�l�q; 2)s�bitlik;3) 347 (����) ��� @.=. (.!.��������� ��%���� � ��� ��� �� ����� ��������������. � �: �)����E�, 1962, �.68 348 Yen� orada �.68 349 D�����) �� (.D. (� ��� �)��� �� � ����. � �: ( ��*, 1973, �.159 350 G��� �� � .

Page 135: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

134�

m�c�zl��m�; 4) idim�tiklik; 5) m�n� bütövlüyü; 6) b��q� dil� h�rfi t�rcüm� lun� bilm�m�si; 7) birl��m� qurulu�lu fr�zlji v�hidl�rd� h�r kmpnntin müst�qil vur�uy� m�lik lm�s�.

Fli fr�zlji v�hidl�rl� mür�kk�b fll�ri f�rql�ndirm�k üçün fr�zlji v�hidl�rin yu��r�d�k� �l�m�tl�ri, mür�kk�b fll�rin is� s�bit vur�uy� m�lik lm�q, bir lksik m�n� if�d� tm�k v� biti�ik y�z�lm�q �üsusiyy�tl�ri �s�s götürülm�lidir.

Page 136: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

135�

IIII FF��SSIILL QQIIPPÇÇ��QQ QQRRUUPPUU TTÜÜRRKK DDIILLLL��RRIINNDD�� FFRR��ZZ����LL��JJII VV��HHIIDDLL��RRIINN LL��KKSSIIKK

SS��MM��NNTTIIKK VV�� QQRR��MMMM��TTIIKK ÜÜSSUUSSIIYYYY��TTLL��RRII

§§ 11..QQIIPPÇÇ��QQ QQRRUUPPUU TTÜÜRRKK DDIILLLL��RRIINNDD��KKII

FFRR��ZZ����LL��JJII VV��HHIIDDLL��RRIINN TT��MM��TTIIKK BBÖÖLLGGÜÜSSÜÜ

Fr�zlji v�hidl�r �n mür�kk�b dilçilik v�hidl�-ridir. �nl�r�n mür�kk�bliyi t�kc� ç�kmpnntlilikl� dyil, h�m d� sint�ktik mdll�rin sm�ntik v� m�n� ç�c�h�tliliyi, mü�t�lif fikirl�rin msin�ll���n�, ksprssivliyini �rt�rm�q q�biliyy�ti il� ölçülür. Fr�zlji v�hidl�rin bu göst�ril�n öz�llikl�ri nl�r�n tipl�rini, h�min tipl�rin �yr�-�yr� �üsusiyy�tl�rini öyr�nm�yi t�l�b dir.

Ümumiyy�tl�, q�pç�q qrupu türk dill�rind� fr�zlji v�hidl�ri y�r�d�n �s�s m�rk�zi kmpnnt ins�n�n b�d�n üzvl�rinin �dl�r�, hyv�n �dl�r�, bitki �dl�r�, mü�t�lif t�bi�t h�dis�l�rinin �dl�r�,dini-miflji z�minli v� �lq��-q�r��� m�n�l� �nl�y��l�rd�r.H�y�t�n l� bir s�h�si y�dur ki, n� �id fr�zlji v�hidl�r lm�s�n. «…fr�zlgiy� – c�miyy�t h�y�t�n�n t�ri�i güzgüsüdür»351. �.T. K�y-d�rv v� R.�.J�ys�kv� fr�zlgizml�ri t�snif

351 <���� %.<. % [�+�P �[����. <.: ]������, 1975,�.73

Page 137: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

136�

d�rk�n352 tm�tik bölgüy� s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�ri d� �id dirl�r. Halbuki ist�r q�p-ç�q, ist�rs� d� �uz qrupu türk dill�rind� s�y kmp-nntli fr�zlji v�hidl�r qr�mm�tik qurulu�� gör� t�snif�td� öyr�nilm�lidir.

Q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�rini t�dqiq d�rk�n ist�r-ist�m�z �uz qrupu türk dill�ri fr�zlji v�hidl�rini nl�rl� müq�yis�y� c�lb tm�k l�z�m g�lir. �nl�r �r�s�nd�k� �s�s f�rqli c�h�tl�r özünü m�hz tm�tik bölgüd� büruz� vrir. Çünki h�r bir fr�zlji v�hid m�nsub ldu�u dilin özün�m��sus r�ng�r�ng �üsusiyy�tl�rini �ks tdirir.B��q� qhum dil �il�l�rind�n f�rqli l�r�q, türk dill�ri b�lk� d� yg�n� dil �il�sidir ki, bur�y� d��il l�n� dill�r bir-birin� ist�r fntik, ist�rs� d� lksik-qr�mm�tik c�h�td�n ç� y���nd�r.

Q�pç�q qrupu türk dill�rinin d���y�c�l�r� l�n q�z��, q�r��z, q�r�q�lp�q, nq�y,�lt�y ��lql�r� t�ri�i, �d�biyy�t�, flklru, tnqr�fiy�s�, m�d�niyy�ti, �d�t-�n�n�si il� �uz qrupu türk dill�rinin d���y�c�l�r� l�n �z�rb�yc�n, türk, türkm�n v� q�q�uz ��lql�r�n� n� q�d�r y���n v� d�m�d�rl�rs�, özl�rin� m��sus spsifik �üsusiyy�tl�ri il� d� f�rqlidirl�r.

Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�r bir s�r� ümumilikl�r�

352 ��L*��� �.`., ��L����� _.�.. ]������� ������������� ���$�[�$�� � �� ��������������� [�+��� � ������� ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#, 1979, &3,�.7

Page 138: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

137�

m�likdirl�r.�nl�r�n h�m�s� t�bi�t h�dis�l�rini, c�miyy�tin inki��f�n�n bu v� y� dig�r �üsusiyy�tl�rini, bir sözl�, byktiv grç�kliyin r�ll�ql�r�n� özünd� �ks tdirir. «…�br�zl�-fnlji �s�sl�rd� f�ktrl�r durur ki, nl�r h�r h�ns� bir ��lq�n ssi�l-iqtis�di y���y�� t�rzini, nun m�ddi v� m�n�vi �l�mini, �d�t v� �n�n�l�rini, dini-miflji t�s�vvür v� in�ncl�r�n� ��r�ktriz� dir»353. L�kin q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�rinin d� özün�m��sus �üsusiyy�tl�ri v�rd�r v� nl�r özl�rind� q�pç�ql�r�n düny�görü�ünü �ks tdirir.

Sm�tik fr�zlji v�hidl�r. Sm�tik fr�zlji v�hidl�rd� h�r bir ��lq�n �d�t-�n�n�l�ri, t�ri�i inki��f m�rh�l�l�ri, tnqr�fiy�s�, dü�ünc� t�rzi, bu v� y� dig�r h�y�t h�dis�l�rin� mün�sib�ti �ks lunur. Bun� gör� d� sm�tik fr�zlji v�hidl�r �uz v� q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji fndund� �s�s l�y kimi özün� mühüm yr tutur. «�n mü�t�lif ��lql�r�n sm�tik fr�zlji v�hidl�rinin m�lum tqqu�m� nöqt�si ldu�u kimi…»354, türk ��lql�r�n�n dilind� d� ümumtürk sm�tik fr�zlji v�hidl�r özünü b�riz ��kild� �ks tdirir.

Sm�tik fr�zlji v�hidl�r trmni �lt�nd� 353��L*��� �.`. ����$�-����# ���� +�!L;���� �������L, ��#$����� � ��!�*�!�� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$.��_. ���# ����[�;���#, 1987, &1, �.3 354 %��� ^.�. � ���!�;��L ���$�[�� ��!���[ #$��� / %�-��� ���$�[�� � ��!����� ���$�[�;���� �����L. ���+: ?$*.�' �$.��_, 1968, �.153

Page 139: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

138�

ins�n�n b�d�n üzvl�rini bildir�n sözl�rin i�tir�k� il� y�r�n�n if�d�l�r b��� dü�ülür. H�min sözl�r sm�tik fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind� mü�sir dövrd� knkrt m�n�s�n� itir�r�k m�c�zl���r v� dig�r kmp-nntl� birlikd� yni m�n�n�n y�r�nm�s�n� �idm�t dir.

Q�pç�q qrupu türk dill�ri d� b��q� dill�r kimi s-m�tik fr�zlji v�hidl�rl� ç� z�ngindir. M�s.:q�z.Közin ��u355,�ki �u�z söz356, jür�kt�n ��kk�n söz357, k�l� k�tt�358, �ya��n� tür��zu359, jiq�rli(jiq�rsiz) �d�m360,jür�qim k�b�l �lm�yd�361, b�s�n�n �ya��n� d�yin362; q-q�lp.«S�nd� j�r�l�r�, s�n n�q� �uz�n� k�lq�nin �yt�p s�nd�r�kl�ys�n.»(«Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�»); «S�b�bi,�l�r �yak j�mn�s j�ri k���p k�-munmu» («Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�»), «�sk�r b�sl�-�� b�rl�k b�l��n isl�rdi m�yn�n� �ld�»(«Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�»), «S�l üyd�n bir �d�m ����p,közi közim� tüsti («Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�»);q�r.«M�önq� tü�tü ç�k,M�yn�n k�t�r �yl� j�k»(«M�n�s»),«Bil�qi j��n t�� jürök»(«M�-n�s»),«Jüröqü k�b�n�n ç�quu»363,közün�n �t ç�ç�- 355 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��������. ����-�!�: '�+��, 1985,�.117 356 G��� �� � . �.120 357 G��� �� � . �.52 358 G��� �� � . �.206 359 G��� �� � . �.195 360 G��� �� � . �.183 361 G��� �� � . �.181 362 G��� �� � . �.179 363&��) ������� *� )��������� �F)����. !���)�: ;��%, 1980, �.111

Page 140: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

139�

luu364;nq.bur�n t�quv (burnunu s�m�q), m�yd�y ya-q�l�d�(qul���n� y�� kimi y�y�ld�); �lt.b���n k�yr� s�l�r(b���n c�nc�l� s�lm�q)365, közin� k�n ���l�p k�ldi(gözl�ri q�n ç�n���n� dönüb)366, �ç�k yur�ktu kici367, kul�q�m ��nq�r�t y�t368, közi y�b�l� b�rdi(gözü yumuldu,öldü)369;tk.��z� kilit vurm�k370, burnu K�f d���nd� (lm�k)371, �liyl� h�mur �v�l�r, gözüyl� d�n� k�v�l�r372, göz d��m�k373, kul�k mis�firi �l-m�k374; q�q.gözl�ri t�rsinä dönmü�375, bu�z�m kuru-du376; kul�k k�smää377; birkims�yin k�f�s�n� �i�irmää378; tm.dilim b�r�n�k (dilim dönmür)379,b�rm�k b�s�r� y�r yok380,�yaq� dü�-

364 G��� �� � . �.175 365 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964,�.109 366 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964,�.105 367 G��� �� � . �.688 368 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964, �.806 369 G��� �� � . �.105 370 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.442 371 G��� �� � . �.552 372 G��� �� � . �.637 373 G��� �� � . �.678 374 G��� �� � . �.795 375 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.117 376 G��� �� � . �.93 377 G��� �� � . �.293 378 G��� �� � . �.570 379 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, �.73 380 G��� �� � .

Page 141: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

140�

m�k381, d�b�n �z�b�(d�b�n�n�n �tini ym�k)382, qul�k q�b�rtm�k (qul�ql�r�n� ��kl�m�k)383; �z�rb. «Ki�i hirsind�n v� yu�usuzluqd�n q�n ç�n���n� dönmü� gözl�rini nl�r� zill�di»(I.���l�); «�nl�r�n güdük-çül�ri, qul�qç�l�r� d� bur�l�r� tz-tz b�� ç�kir»(�.C�f�rz�d�), «Bur�d� m�ni b�rm���n� d�l�y�rs�n?»(F.K�rimz�d�), «Yüzb��� hirsl�nib g�zir, i�l�y�nl�r� göz �lurdu»(Y. V.Ç�m�nz�minli).

Ümumiyy�tl�, bütün düny� dill�rind�, lü��t t�rkibind�ki fr�zlji v�hidl�rin böyük �ks�riyy�tini sm�tik fr�zlgizml�r t��kil dir. Sm�tik fr�zlji v�hidl�rin türk dill�rinin fr�zlji fndund� üstünlüyü �ç�q-��k�r n�z�ri c�lb dir. Bildi-yimiz kimi, �z�rb�yc�n dili �uz qrupun� d��il ldu�u üçün nun lksik t�rkibind� q�pç�q qrupu türk dill�rind�n f�rqli c�h�tl�r d� mövcuddur. L�kin m�r�ql� budur ki, q�z��, q�r�q�lp�q, q�r��z, nq�y dill�rind�ki sm�tik fr�zlji v�hidl�r �z�rb�yc�n dili il� t�m p�r�lllik t��kil dir. M�s.: q�z. til t�b�su - �z�rb. dil t�pm�q. Bur�d�k� «dil» sözü ins�n�n b�d�n üzvü kimi öz müst�qil m�n�s�n� itirmi�, «t�b�su//t�pm�q» fli il� sint�ktik �l�q�y� gir�r�k dild� t�m�mil� yni bir m�n� – «bir-birini b��� dü�m�k, r�z�l��� g�lm�k» m�n�l�r�n� q�z�nm��d�r. Q�r��z dilind� «b��-köz b�lu» (�z�rb. b��-göz

381 G��� �� � . �.61 382 G��� �� � . �.30 383 G��� �� � . �.113

Page 142: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

141�

lm�q//tm�k) fr�zlji v�hidind� b�� v� göz sözl�ri öz m�n�s�n� t�m�mil� itirmi�, fll� �l�q�y� gir�r�k, «vl�nm�k, �il� qurm�q» m�n�l�r�n� if�d� tmi�dir. Q�r�q�lp�q dilind�ki «�u�z� b�s»(�z�rb. ���zd�n b�) if�d�si ist�r q�r�q�lp�q, ist�rs� d� �z�rb�yc�n dilind� «b�b��z, ç�r�nçi, ç� d�n���n» m�n�l�r�n� vrir. Nq�y dilind�ki «�v�r �y�kl�» (���r �y�ql�) fr�zlji v�hidi h�r iki dild� h�mil� q�d�nl�r� ��mil dilir. �z�rb�yc�n dilind� bu fr�zlji v�hidin «ikic�nl�» v�ri�nt� d� mövcuddur.

�����d�k� tip if�d�l�r q�pç�q qrupu türk dill�rinin t�dqiq�tç�l�r� t�r�find�n fr�zlji v�hid �dl�nd�r�ls� d�, biz bu fikrin �lyhin�yik. Bu tip if�d�l�rd�n b�zil�rini n�z�riniz� ç�td�r�r�q.M�s.:q�z.b�d�n� köz(b�d�m göz), t�k� s�k�l(t�k� s�qq�l//kçi s�qq�l); q�r.k�l�m k��(q�l�m q��), t�sm� b�l(inc� bl); q.-q�lp. k�p�� b�l(inc� bl),��z m�y�n (q�z byunlu// durn� bylu).

Bu tipli fr�zlji v�hidl�rin mövcudlu�u d� dil-çilikd� müb�his�lidir.Q�z�� dilçiliyind� «b�d�n� köz», «t�k� s�k�l», «��z m�y�n» if�d�l�ri fr�zlji v�hid s�y�ld��� h�ld�, �z�rb�yc�n dilçil�ri bunu birm�n�l� q�r��l�m�r v� bu tipli fr�zlji v�hidl�ri pittl�r, b�nz�tm�l�r �dl�nd�r�rl�r. Bizim fikrimizc�, söz, birl��m� v� y��ud cüml� z�m�n fr�zlji v�hid� çvrilir ki,h�qiqi m�n�s�nd�n t�m�mil� uz�ql�-��r, m�c�zl���r v� d��l���r. H�tt� fr�zlji v�hidi öz h�qiqi m�n�s� il� bir-birin� ���tm�q, b�nz�tm�k d�

Page 143: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

142�

mümkün dyildir. Fr�zlji v�hidl�rin kmp-nntl�ri bir-birin� q�d�r möhk�m y�p���r ki, b�zi h�ll�rd� nl�r� bir-birind�n �y�rm�q d� mümkün lmur. M�s�l�n, q�z�� dilind� fr�zlji v�hid kimi q�bul lunmu� «b�d�n� köz» if�d�sinin �z�rb�yc�n dilind�ki kviv�lnti «b�d�m göz» v�hididir v� bu if�d� dilimizd� f��l sur�td� i�l�nm�kd�dir. L�kin bu, fr�zlji v�hid yox, pittdir. «B�d�m göz» dyil�nd� gözümüz q�r��s�n� b�d�m myv�si g�lir. Biz frm�c� m�hz n� ���y�n gözü «b�d�m göz» �dl�nd�r�r�q v� ist�diyimiz v��t «b�d�m» sözünü b��q� sözl� d� �v�z dib «gil�s göz, tum göz, s�rç� göz» v� s. dy� bil�rik. Bu h�l is� fr�zlji v�hidl�r� ��s �l�m�t s�y�lm�r. M�hz bun� gör� d� biz bu if�d�l�ri fr�zlji v�hid �dl�nd�r�n �liml�rl� r�z�l��� bilm�rik.

Ümumiyy�tl�, bu m�s�l�y� �yd�nl�q g�tirm�k üçün pitt v� fr�zlji v�hidin ���r v� f�rqli c�h�tl�rin� n�z�r s�lm�q l�z�md�r. �nl�r�n �s�s ���r c�h�tl�ri h�r ikisinin m�c�zi m�n� d���m�s� v� b�dii üslubd� gni� ��kild� i�l�nm�sidir. L�kin pitt b�dii üslubd� f�rdi ��r�ktr d���y�r. H�r bir ��ir v� y�z�ç� f�rqli pittl�rd�n istif�d� d� bil�r. T.�f�ndiyv� göst�rir ki, M.P.V�qif q�m�l�r�nd� q�d�n�n�n s�çl�r�n� – y�s�m�n, bulud, sünbül; üzünü – �y, q�m�r, l�l�; q��l�r�n� – q�l�m, zülfüq�r; gözl�rini – durn�, l�ç�n; kirpikl�rini – �lm�z, �, ��nc�r; di�l�rini – s�d�f, mirv�ri, dürd�n�; y�n�ql�r�n� – l�l�, gül; ��-

Page 144: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

143�

z�n� – piy�l�, püst�, b�l; bu����n� – gül, büllur, m�rm�r v� s. pittl�r v�sit�sil� t�svir dirdi384. R.Rz� is� ist�kli q�d�n�n�n gözl�rini bu cür t�svir dir:

Gözl�ri svgi r�ngli, Dd�ql�r� çiç�kli… 385

�yni bir byktin t�svirind� mü�t�lif t�kr�rl�rd�n, mü�t�lif pittl�rd�n istif�d� lun� bil�r. Fr�zlji v�hidl�rd� is� bu bl� dyildir. �yni fr�zlji v�hid y�z�ç� v� ��irl�r t�r�find�n mü�t�lif cür i�l�dil� bilm�z. >üsusil� birl��m� tipli fr�zlji v�hidl�rin t�r�fl�ri bir-birl�rin� q�d�r b��l�, d��l��m�� ��kild� lur ki, nu hç cür d�yi�m�k, kmpnntl�ri b��q� sözl� �v�z tm�k lm�z.

Bildiyimiz kimi, fr�zlji v�hidin y�r�nm�s� üçün ç� uzun bir z�m�n k�siyi l�z�md�r. B�lk� d� bizim bu gün pitt kimi q�bul tdiyimiz if�d�l�r mü�yy�n dövrd�n snr� fr�zlji v�hid� çvril�c�k. M�s�l�n, q�z�� v� q�r��z dill�rind� «�ym�k ���z» if�d�si fr�zlji v�hid s�y�l�r. Mü�sir �z�rb�yc�n �d�bi dilind� «ym�q ���z» if�d�si i�l�nmir. L�kin �y�l�tl�rimizd�ki flklr nümun�l�rin� n�z�r s�ld�qd� «üskük ���z» birl��m�sin� r�st g�linir.

«Bir v qurdum q�l�l�, �vi ��lç�-��n�l�, �f, s�n� qurb�n lum, Üskük ���z T�l�l� (��ki-Z�q�t�l� flklru).

384 A*������� #.A. �)��� �� � ������� ������ �������� �. � �: $�%, 1980,�.121 385 G��� �� � . �.124

Page 145: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

144�

Gördüyümüz kimi, «�ym�q ���z» if�d�si �z�rb�yc�n dilinin di�lkt v� �iv�l�rind� «üskük ���z» ��klind� i�l�nir v� h�l� fr�zlji v�hid� çvrilm�mi�dir. Bu tipli if�d�l�rin fr�zlji v�hid� kçid m�rh�l�sind� ldu�unu z�nn dirik. Bund�n b��q�, dilimizd� «püst� ���z» if�d�si d� i�l�nir.

�sl sm�tik fr�zlji v�hidl�r milli s�ciyy� d���y�r. Bu tip fr�zlji v�hidl�r ��lq�n düny�y�, �tr�f mühit� b�����, düny�görü�ü, t�f�kkür t�rzi v� m�i��ti il� b��l�d�r. M�s�l�n, q�r��z dilind� «�b�l�k burun» if�d�si mövcuddur. «b�l�k» q�r��z dilind� «���c, t�m�q» dm�kdir. Bu ��y�n� v� y��ud �l�ti q�r� qyunun v� in�yin buynuzund�n düz�ldirl�r. Dörd künclü t��t� p�rç�s� l�n bu ��y� �z�rb�yc�n ��lq�n�n m�i��tind� i�l�nm�diyind�n, t�f�kkürümüzd� bl� bir �nl�y�� y�dur. T�bii ki, dilimizd� d� bl� fr�zlji v�hid mövcud dyildir. «b�l�k burun» if�d�sinin �z�rb�yc�n dilind�ki kviv�lnti «y�st� burun»dur. C�nl� d�n���qd� «küft� burun» d� i�l�dilir.

Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind�, cüml�d�n �z�rb�yc�n dilind� sm�tik fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind�ki b�d�n üzvl�rinin �dl�r� ilk b����d�n fntik c�h�td�n mü�t�lif ls�l�r d�, nl�r�n t�ri��n yni m�n�l� lksik v�hidl�r lm�l�r� n�z�ri c�lb dir. M�s�l�n, q�r�q�lp�q dilind� «b��ru t��» fr�zlji v�hidi v�rd�r. �z�rb�yc�n dilind� bu fr�zlji v�hidin q�r��l��� kimi «b��r� d��� dönm�k, b��r�n� d�� b�sm�q, ür�yi d��, d�� q�lbli» if�d�sind�n

Page 146: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

145�

istif�d� lunur. Dig�r türk dill�rind� «b��r» sözü «ciy�r» dm�kdir. �z�rb�yc�n dilind� bir ç� fr�-zlji v�hidl�rin t�rkibind� «b���r» sözü i�l�nir ki, bunun d� m�n�s� «Q�dim türk lü��ti»nd� «ciy�r, q�r�n, ür�k»dir. M.K����rl�n�n «Div�ni lü��t-it-türk» �s�rind� «q�r�ciy�r» m�n�s�nd� vrilmi�dir. Im�d�ddin N�siminin lksik�s�nd� d� bu söz «ciy�r, ür�k, könül» m�n�s�nd� i�l�nir»386.

«B���r» sözü �z�rb�yc�n dilinin mü�t�lif �iv�l�-rind� d� «q�r�ciy�r v� ür�k» m�n�l�r�nd� i�l�nir. «T�ri��n mü�t�lif m�n� bildir�n bu söz (b���r sözü – M.Q.) «q�r�ciy�r» m�n�s�nd� G�nc�, Kürd�mir, Q��, Ming�çvir, ��ki, ��mkir, �u��, Q�z��, «ür�k, q�lb» m�n�s�nd� is� ��d�m, C�lil�b�d,Füzuli, Kürd�mir, Qub�, ��ki, G�nc�, Nftç�l� v� s. �iv�l�rd� i�l�dilir»387 .

Ddikl�rimizd�n bl� n�tic�y� g�lirik ki, dilimizd�ki «b���r» sözü il� q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki «b��r» sözü yni lksik v�hidl�rdir. S�d�c� l�r�q, nl�r�n �r�s�nd� fntik f�rql�r mövcuddur. �z�rb�yc�n dilind� «b���r» kmpnntli fr�zlji v�hidl�r� ç� r�st g�linir: «b��r� q�n� dönm�k» v� y� «Kit�bi-D�d� Qrqud»d�: «Bu h�l� gördükd� Q�z�n�n q�r� b��r� s�rs�ld�»(ür�yi yn�d�). «B���r» kmpnntli fr�zlji v�hidl�r >VIII �sr 386(�%%���� $.(. =���%���� ������ � �>�) ������� ������������ / #��� ���������� � ����-%�� ������ ������������ � %���������. � �: &�� � ��%�, 2004, ' �.,�.191 387 A�������� $.=. ���% ���� ������ � �� �)��� �� � ���� / #��� ���������� � ����-%�� ������ ���������� � %���������. � �: &�� � ��%�, 2004, ' �.,�.254

Page 147: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

146�

�d�biyy�t�nd� d� �ktiv sur�td� i�l�nm�kd�dir. «�y �l�n, m�g�r s�nin �nyin b��r� d�� idi ki, s�nin t�k c�v�n� qydu ki, çöl� ç���s�n?»388. Türkm�n dilçisi R.�nn�yv� >V->I> �sr türkm�n �d�biyy�t�nd� «b���r» kmpnntli fr�zlji v�hidl�rin v�rl���n� qyd tmi�dir. «Q�z y���nd�n q�r� b�qr�m �zildi»389; «Bir söz bil�n b�qr�m y�nd� p�rd b�ld�»390. Mü�sir türkm�n dilind� d� «b���r» kmpnntli fr�zlji v�hidl�r� r�st g�linir: «b�q�r(üür�k, c�n) p�r�l�m�k; b�qr�n� p�r�l�n �ytm�k»391.

Q�r��z dilind� «k�b��� �ç�l�nq, k�b��� �ç�ld�, k�b�k �ç» v� s. fr�zlji v�hidl�r gni� y�y�lm��d�r. «Q�r��zc�-rusc� lü��t»d� «k�b�k» sözü il� b��l�n�n 15-d�n ç� fr�zlji v�hid v�r392. Q�r��z dilind� «k�b�k» göz q�p��� dm�kdir. Nq.k�b�k tu�öv, k�b���n� k�n yabq�n, �l k�b���n – k�s�n tub�idi; �lt. k�b���n yuur�n s�l�r; q.-q�lp. k�b���n ���nk�, k�b��� s�l�k.

Az�rbaycan dilind� d� qabaq sözü il� frazeoloji vahidl�r mövcuddur. M�s�l�n, «q��q�b�q s�ll�m�q, q��q�b��� y�r süpürür, q��q�b��� y�rl� g�dir, q��q�b��� tutulm�q, q��q�b���nd�n q�n y���r, 388 (�+����� @.D. «G )� � �� �� �� ����» («N�+��� �» � �� ��� % ���� �� � �� ��� ). � �: $�%, 1991, �.61 389 ������ _.>. ^��$�[�;��� +�!L;��� ����;!���# � ���#!����� !+������[ #$���. �=����*: ����, 1985, �.132 390 G��� �� � . �.141 391 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.514 392 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.309

Page 148: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

147�

q��q�b���nd�n z�h�r y���r (tökülür), q��q�b���nd�n il�n-�qr�b s�ll�n�r(q��q�b���n� düyünl�m�k)» v� s.393; «L�kin gördü ki, ki�inin q��q�b���nd�n z�h�r tökülür»(I.���l�); «s�qq�ll� ki�il�rin dinm�diyini, �ksin�, q��q�b�q tökdükl�rini gördükd� söhb�tin q�d�r d� �s�nl�ql� kçm�y�c�yini d�rh�l duydu»(I.���l�).

Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� «q�b�q» �dl� b�d�n üzvü lm�s� d�, dm�k l�r ki, bütün y�z�l� �bid�l�rimizd� «q�b�q» sözü «�l�n» m�n�s�nd� i�l�n-mi�dir. Bu h�qd� V.�sl�nv y�z�r:«Q�b�q – «lb».Vstrç�ts� v vs� pis�mnn�� p�m�tnik�� i v br�zü�� ustnq n�rdnq tvrçstv�. Tpr� slv «q�b�q» uptrbl�ts� v zn�çnii «prd», «d»394. «Q�b�q» sözü mü�sir �z�rb�yc�n �d�bi dilind� mövcud lm�s� d�, fr�zlji v�hidin t�rkibind� �ktiv h�ld� i�l�nm�kd�dir.

�z�rb�yc�n d�n���q dilind� «l� bil göb�yi bur�d� (r�d�) k�silib» fr�zlji v�hidi i�l�nir. Bu if�d� ins�n bir yri ç� sv�nd�, n� ç� b��l�n�nd� i�l�dilir. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� d� bu if�d� «v�t�n» sözün� sinnimdir. M�s.: q�z. kindik k�sk�n j�r395; q�r. kindik k�n� t�mq�n j�r//kindik k�sip, kir juuq�n j�r396; q.-q�lp. kindik k�sk�n j�r//kindikt�n k�n

393 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976, �.100 394 ��� ��� <.;. �)��� �� � ������� � ������ � �� ���������. � �: $�%, 2003, '' �., �.248 395 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��������. ����-�!�: '�+��, 1985,�.173 396 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.155

Page 149: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

148�

t�m��n j�r397. Qyd tm�k ist�rdik ki,q�pç�q v� �uz qrupu

türk dill�rinin fr�zlji fndund� ���rl�q v� p�r�lllik d�h� ç� özünü m�hz sm�tik fr�zlji v�hidl�rd� göst�rir. M�s.: �lt.�n�n erdinin sudi kurq�q�n y�k398, q�r. en� sütü ��zun�n k�t� el�k399; q�z. �n� süti �uz�n�n k�tp�q�n400; �z�rb. ��z�nd�n süd iyi g�lm�k401; tm. �qz�nd�n süyt �s� qitm�ndir// �qz�nd�n em�n süydünin �s� qitm�ndir402; q�r.bu kul�q�n�n kirip, tiqi kul�q�n�n ç�quu403; tm.bir qul�-q�nd�n qirip, ikinçisi qul�q�nd�n ç�kd�404; k.bir kul���nd�n girip,bir(öbür) kul���nd�n ç�km�k405;q�q.bir kul��md�n qirdi,ö burund�n d� ç�kt�406.

Sn l�r�q dm�k ist�rdik ki,sm�tik fr�zl-

397 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.76 398 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964,�.120 399 &��) ������� *� )��������� �F)����. !���)�: ;��%, 1980, �.210 400 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��������. ����-�!�: '�+��, 1985,�.91 401 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976, �.38 402 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, �.24 403 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965, �.440 404 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, �.208 405 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.536 406 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.������-��. <����: ��.�������*�#, 1973, �.293

Page 150: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

149�

gizml�r t�kc� türk dill�rind� dyil, b��q� mü�t�lifsistmli dill�rd� d� gni� yr tutur. «�nl�r�n ppuly�rl��� nunl� iz�h lunur ki, nl�r h�m �ktu�l m�zmunludur, p�rl�q br�zl�l��� m�likdir, d�qiqdir, ��lqidir, h�m d� s�bit qr�mm�tik frm�y� m�likdir, üslubi c�h�td�n ç�����lidir»407.

Zfr�zlgizml�r. Ümumiyy�tl�, f�un� il� b��l� fr�zlji v�hidl�r sm�tik fr�zlgizml�r kimi bütün dill�rd� �h�miyy�tli q�t t��kil dir.«Hyv�n, qu�, h���r�t �dl�r� nmin�tiv lksik�n�n �s�s hiss�l�rind�n biri v� mt�frik söz birl��m�l�rinin �s�s y�r�nm� m�nb�yidir»408.

Q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji fndu hyv�nd�rl�ql� b��l� fr�zlji v�hidl�rl� ç� z�ngindir. Bu h�qd� �.T.K�yd�rv y�z�r:«Ç��srlik hyv�nd�rl�q t�crüb�si, hyv�nl�rd�n qid� m�nb�yi kimi istif�d� lunm�s�, gyim h�z�rl�nm�s� nl�r�n (q�z��l�r�n – M.Q.) dilind� öz �ksini t�pm�y� bilm�zdi. Bu �üsusiyy�t özünü q�z�� dilind� �n ç� s�bit birl��m�l�rd� – fr�zlji v�hidl�rd�,�t�l�r söz-l�rind�,z�rb m�s�ll�rd�,tnlinqvistik f�ktrl�rd�

407 %��� ^.�. � ���!�;��L ���$�[�� ��!���[ #$��� / %���� ���$�[�� � ��!����� ���$�[�;���� �����L. ���+: ?$*.�' �$.��_, 1968, �.155 408 D ���� �.&. ;������ ���� )��*� )�%������� ��������-��% ���� �������������� // #��������. 2003, O3,

Page 151: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

150�

göst�rir»409. Ümumiyy�tl�,bütün türk dill�rind� s�bit if�d�l�r

öz m�zmunun� gör� dilin kçdiyi ç��srlik t�crüb�y� �s�sl�n�r. Fikrimizc�, fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s� üçün q�s� z�m�n k�siyi kif�y�t dyildir.Fr�zlji v�hidl�r b�lk� d� yüzillikl�r n�tic�sind� y�r�n�r.�nl�r bizi �h�t� d�n bütün grç�klikl�r d��il lm�ql� ��y� v� v�rl�ql�r�n ��r�ktrini q�s�, l�knik, br�zl� ��kild� t�svir tm�k kyfiyy�tin� m�likdir. «M�hz bu ümumi ��r�ktr fr�zlji v�hidl�rin fnlji funksiy�s�n�, nl�r�n br�zl�l���n� bütün h�ll�rd� özünd� s��l�y�r»410.

Q�pç�qdilli ��lql�r�n h�y�t�nd� hyv�nd�rl���n, �üsusil� d�v�, �t, qyun kimi v hyv�nl�r�n�n q�d�r müst�sn� rlu lmu�dur ki, nl�r hyv�nl�r �l�mini d�rind�n mü��hid� d� bilmi� v� z�m�n kçdikc� bu mü��hid� nl�r�n m�i��tin� yl t�pm�� v� bunun d� n�tic�sind� dil d���y�c�l�r� br�zl� – fnlji �s�s� söyk�n�n lksik-sm�ntik fr�zlji v�hidl�r y�r�tm��l�r. Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki zfr�zlgizml�rin kmpnntl�ri �s�s�n v hyv�nl�r�n�n �dl�r�nd�n ib�r�t lur. Bu gün q�pç�q qrupu türk dill�rind�, cüml�d�n, �z�rb�yc�n dilind� 409 ��L*��� �.`. ����$�-����# ���� +�!L;���� �������L, ��#$����� � ��!�*�!�� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$.��_. ���# ����[�;���#, 1987, &1, �.3 410 ��L*��� �.`., ��!��� �.�. ������!���� $���$�[�$�� ��#$���� � ��!�*�!�� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#, 1989, &4, �.4

Page 152: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

151�

�ktiv ��kild� i�l�n�n zfr�zlgizml�r� M�hmud K����rinin «Div�ni-lü��t-it-türk» �s�rind� d� r�st g�linir:

«Div�ni-lü��t-it-türk» - ki�i sözlä�� yilki yizl��u; - q�z.�d�m – söylskn�, j�lk� – kisinskn�; �z�rb.Ins�n dill��m�kl�, hyv�n iyl��m�kl�.

«Div�ni-lü��t-it-türk» - iki kçk�r b��ii bir ��iqt� pi�m�z; q�z.ki k�k�rd�n b�s� bir k�z�n�� sim�s; �z�rb. Iki qçun b��� bir q�z�nd� q�yn�m�z.

«Div�ni-lü��t-it-türk»- gvdäç� buz��u ök�z blm�s; �z�rb. �v buzvund�n öküz lm�z.

Türk dill�rind�ki zfr�zlgizml�rd� mü��yi�t tdiyimiz bu ümumilik bütün türk ��lql�r�n�n hyv�n-d�rl��� mün�sib�tinin, dm�k l�r ki, yni ldu-�und�n ��b�r vrir. Bu h�l nl�r�n h�m m�i��tl�rinin, h�m d� t�ri�i inki��fl�r�n�n mü�t�r�kliyi il� b��l�d�r. Bu mü�t�r�klik is� dil y�rusl�r� iç�risind� ��lq�n m�i��t v� t�s�rrüf�t� il� �n ç� b��l� l�n fr�zlji q�td� d�h� d� möhk�ml�n�r�k y���m�qd�d�r.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind� p�r�ll i�l�n�n z-fr�zlgizml�rin kviv�lntl�rin� �z�rb�yc�n dilind� d� gni� sur�td� r�st g�linir. Q�r.k�y üstünö t�r��y jumurtk�l��411; q�z. k�y üstind� b�z t�r��y jum�rt�k�l���n (qyun üstünd� bz tr���y yumurtl�y�r) 412; q-q�lp.k�y üstin� t�r��y jum�l�u413;

411������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.157 412 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.445

Page 153: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

152�

�z�rb. qurdl� quzu bir y�rd� �tl�y�r414; tk. kurdu k�yunl� b�r��t�rm�k(yürütm�k)415.

B�z�n l� lur ki, yni zfr�zlgizm q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind�n bir nç�sind� p�r�ll l�r�q i�l�nir. �����d�k� fr�zlji v�hidl�r� dörd türk dilind� r�st g�ldik. �nl�rd�n ikisi q�pç�q, ikisi �uz qrupun� d��il türk dill�rind�dir. �z�rb.quzu(q�yun) d�risi g�ymi� c�n�v�r//quzu d�risi g�ymi� qurd; q�q. y�b�n� (c�n�v�r) k�yun d�risindä416; �lt. k�y t�r�zin kiyç�n bör�417; q�r: k�y t�risin d� j�m�nq�n418.

M.�dilv «qyun d�risin� girmi� c�n�v�r» if�d�si h�qq�nd� y�z�r: «Pis, y�r�m�z, çirkin niyy�tini y����l�q, l�y�q�t p�rd�si �lt�nd� gizl�d�n ikiüzlü, riy�k�r �d�ml�r� s�ciyy�l�ndirm�k üçün i�l�dilir. �slind� Incild�n y�y�lm�� bu if�d� q�dimd�n b�ri ��rqd� v� Q�rbd� gni� y�y�lm��d�r». D�h� snr� �lim qyd dir ki, bu if�d�y� S�dinin «Gülüst�n»�nd�, M.F.��undvun «K�m�lüddövl� m�ktubl�r»�nd�, M.Mü�fiqin, �.��iqin �s�rl�rind� r�st g�linir419.

Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind�ki zfr�-zlgizml�rin böyük hiss�sini kmp�r�tiv, y�ni, 413 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.77 414 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.190 415����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.796

416��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �. 140 417 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964, �.157 418 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�. 419 ������ (.;. � �� �F)���. � �: G )�, 1988,�.76

Page 154: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

153�

müq�yis� ylu il� y�r�n�n fr�zlji v�hidl�r t��kil dir. Bu tip fr�zlji v�hidl�r mü�t�lif ��kilçil�r, q�m�l�r v�sit�sil� düz�lir. Q�z��, q�r��z, q�r�q�lp�q dill�rind� kmp�r�tiv fr�zlji v�hidl�r «d�y//d�y – t�y/t�y», ��kilçil�ri il� �z�rb�yc�n, q�q�uz, türk, türkm�n dill�rind� is� «l� bil, kimi» kmpnntl�ri il� y�r�n�r. M�s.: q-q�lp. k�r� kum�rsk�d�y; q�r.kum�rsk�d�y k�yn��420; �z�rb.«�l� b���nd� gördü ki, bir t�r�fd�n ��, biri t�r�fd�n q�r� il�nl�r budu, q�r��q� kimi g�lirl�r»421; q�q.k�r�mcs� qibi q�z-m�ä422; q�r.kündö q�lq�n b�l�kt�y423; tk.«�d�p�z�rl� h�riç sud�n ç�km�� b�l�k gibiydil�r»(Must�f� Kutlu); �z�rb. «Sud�n k�n�r� �t�lm�� b�l�q kimi ��z�n �ç�b töv�üdü» (I.���l�).

Kmp�r�tiv m�n�l� fr�zlji v�hidl�r türkm�n dilinin fr�zlji fndund� d� ç�luq t��kil dir. Bu tipli fr�zlji v�hidl�rin ç� hiss�si, dm�k l�r ki, �z�rb�yc�n dili il� t�m p�r�lldir. M�s.:tm. it �yaq�n� iy�n �l� – l� bil it �y��� yyib. Bu tip fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s�n�n �s�s s�b�bi hyv�nl�r�n h�y�t v� y���y�� t�rzind�n ir�li g�lir. «Bunl�r (h�yv�nl�r�n h�y�t v� y���y�� t�rzi – M.Q.) fr�zlji v� psi�lji c�h�td�n ins�nl�r�, ümumiyy�tl�, inki��f� ��mil

420 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958, �.198 421 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004, �.180 422 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.52 423 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.205

Page 155: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

154�

lunur»424. Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji

v�hidl�ri t�dqiq d�rk�n bl� m�lum lur ki, bu dill�rd�ki zfr�zlgizml�rin ç� hiss�sinin �s�s kmpnnti v hyv�nl�r�n�n, �üsusil� d�v� v� nun mü�t�lif növl�rinin �d� il� b��l�d�r. �v hyv�nl�r� iç�risind� «�t» �z�rb�yc�nl�l�r üçün n� q�d�r mühümdürs�, d�v� d� �rt� �siy� ��lql�r� üçün q�d�r �h�miyy�t k�sb dir.M�s.:q�z. j�lk� – m�ld�n p�t��s�, tüy� – m�ld�n k�sk�s�(�t v hyv�nl�r�n�n ��h�d�r, d�v� nl�rd�n �n y����s�d�r). �z�rb�yc�n dilind� d� bun� ���r if�d� mövcuddur:«Övl�dd� n�v�,dövl�td� d�v�».

Q�z�� dilind�ki zfr�zlgizml�rd�n b�zil�rinin y�r�nm�s� mü�yy�n �fs�n� v� r�v�y�tl�rl� b��l�d�r. �nl�rd�n biri d� bu fr�zlji v�hiddir:«tüy� b�y�n� s�nip, j�ld�n kür� k�l�pt�»(öz hündür byun� güv�n�n d�v�, ilin öz �d�yl� �dl�nm�s�nd�n m�rhum ldu)=özün� um�c �v� bilmir, b��q�s�n� �ri�t� k�sir(�z�rb.).

�.T.K�yd�rv bu fr�zlji v�hidin y�r�nm�s�n� bl� bir �fs�n� il� �l�q�l�ndirir.Bildiyimiz kimi, ��rq ��lql�r� üçün bu q�d�r böyük �h�miyy�t k�sb d�n d�v�nin �d� 12 illik dövrü t�qvim� dü�m�mi�dir. �lim bunun s�b�bini bl� iz�h dir:«�ll�h bir gün bütün

424 ��L*��� �.`., ��!��� �.�. ������!���� $���$�[�$�� ��#$���� � ��!�*�!�� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#, 1989, &4, �.23

Page 156: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

155�

hyv�nl�r� y���b bl� bir l�n vrir:Hyv�nl�rd�n h�ns� gün��in ç��m�s�n� birinci görs�, il hyv�n�n �d� il� b��l�n�c�q. Bütün hyv�nl�r gc�ni y�tm�y�b s�birsizlikl� gün��in ç��m�s�n� gözl�yirl�r.Y�ln�z d�v� �r��y�n v�ziyy�td� y�t�r. Çünki , byun�,gövd�sin� ç� güv�nirdi v� �min idi ki, gün��i birinci gör�c�k. Bir siç�n d�v�nin qul���n� girib gizl�nir v� gün��i birinci görür.�n� gör� 12 il-lik dövri c�dv�ld� birinci ilin �d� siç�n �dl�n�r.In-s�nl�r üçün siç�nd�n q�t-q�t f�yd�l� v� �yirli l�n d�v�nin �d� is� bu t�qvimd� y�dur»425. �z�rb�yc�n dilind� q�z��l�rd� l�n bu r�v�y�tl� qism�n b��l� l�n,d�v�nin t�k�bbürlüyünü,özünd�n r�z�l���n� �ks tdir�n «Y��� ki, ll�h d�v�y� q�n�d v�rm�yib, y�s� d�m-d�� q�lm�zd�» if�d�si d� mövcuddur.

�z�rb�yc�n d�n���q dilind� bl� bir if�d� v�r: «�l� bil fil qul���nd� y�t�b». L�kin bununl� bl� d�n���q dilimizd� bir q�d�r d� i�l�nm�y�n «d�v� qul���nd� y�tm�q» fr�zlji v�hidi d� «�z�rb�yc�nc�-rusc� fr�zlji lü��ti»nd� özün� yr t�pm��d�r. Biz� bl� g�lir ki, bu if�d�nin d� t�ri�i yu��r�d�k� �fs�n� il� b��l�d�r. Türkm�n dilinin fr�-zlji fndund� d� bl� bir fr�zlji v�hid v�r: «pilin qul���nd� ukl�m�k»426. 425 ��L*��� �.`. ����$�-����# ���� +�!L;���� �������L, ��#$����� � ��!�*�!�� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$.��_. ���# ����[�;���#, 1987, &1, �.7 426 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, �.527

Page 157: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

156�

Q�pç�q qrupu türk dill�rind� bir ç� zfr�zl-gizml�r ins�nl�r�n dini in�ncl�r�, miflji t�f�kkürü il� b��l�d�r.Q�z�� dilind� bl� bir if�d� i�l�dilir:«�k tüy�nin k�rn� j�r�l��nd�»(�� d�v�nin q�rn� y�r�l�nd�). �.T.K�yd�rvun fikrinc�, bu if�d� q�z��l�r�n tnqr�fiy�s� il� b��l�d�r. «�g�r qhuml�rd�n biri uz�q v� qr�ulu s�f�r� ç���rs� v� y��ud �il� öz v�risinin, d�v�mç�s�n�n düny�y� g�li�ini gözl�yirs�, q�z��l�r bl� bir dil�k dil�yirl�rmi�: «�� d�v� ölsün!�� d�v� k�s�r�m!». Snr� h�m� y���l�b �� d�v�nin m�d�sinin y�r�lm�s�n� gözl�yir. H�m�n�n gözü q�r��s�nd� nu y�r�rd�l�r. Bu �d�t bu gün d� fr�-zlji v�hidin t�rkibind� y���m�qd�d�r. Bu h�qd� S.Knsb�yv y�z�r:«k tüy�nin k�rn� j�r�ld�» fr�z-lji v�hidi ��lq�n iqtis�di v� m�i��t �üsusiyy�tl�rini özünd� �ks tdirm�kl�, ��lq�n d�v�y� l�n mün�sib�tini bildirir. Bu if�d� �� d�v�nin ç� n�dir h�ld� k�sildiyin� i��r�dir»427.

�z�rb�yc�n dilind� bun� kviv�lnt l�r�q «d�v�nin quyru�u y�r� d�y�nd�» fr�zlji v�hidi i�l�nir. Bu d� h�r h�ns� bir �rzunun yrin� ytirilm�sinin �lç�tm�zl���n�, mümkünsüzlüyünü bildirir.�lt�y dilind� yni m�n�n� vr�n fr�zlji v�hid i�l�nir. «T�k�nin müüzi t�n�r�� t’�tk�nin k�m körgön? Tönin kuyrug� t’�tk�nin k�m körgön?»

427 ������ �.�.� ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��-$����� #$��//?$��!�# �' ��$����L ��_.���# ����[�� � ���+�-�!��*��#, 1954, ���. 1-2, �.15

Page 158: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

157�

(Tknin buynuzunun gög cl��t���n� kim görmü�, Dvnin kuyru�unun yr d�di�ini görmü�?)428.

�z�rb�yc�n dilinin fr�zlji fndund� «l� bil d�v�nin q�rn� y�rt�l�b» if�d�si mövcuddur. Q�z�� v� �z�rb�yc�n dill�rind� p�r�ll l�n bu fr�zlji v�hidl�r d���d�ql�r� m�n�y�, h�dis�l�r� mün�sib�tin� gör� mü�t�lifdirl�r.�z�rb�yc�n dilind�ki «l� bil d�v�nin q�rn� y�rt�l�b» if�d�si vd� s�liq�sizlik, ��s l�nd� i�l�nir. L�kin q�r��z dilind�ki «�k töönün k�rd� j�r�lq�n»429 if�d�si q�z�� dilind�ki kimi gözl�nilm�z bir h�dis�nin b�� vrm�sini göst�rir. «�k töönün k�rd� j�r�lq�n tön�r künü... gqin sur�n klip tur�m» (J�nt�v).

Q�z�� ��lq� üçün d�v�nin m�hiyy�ti q�d�r bö-yükdür ki, nu görm�m�k mümkün dyil. Q�z. «K�rm�s tüy�ni d� körm�s» - öz gözünd� tiri görmür, özg�nin gözünd� q�l ��t�r�r; «Tüy� üstin�n sir�k üytimu» (d�v�nin üstünd� turub qyun �y��� bi�irir) = vind� y� urf�l�q, könlünd�n kçir d�r��l�q.

�v hyv�nl�r�n�n �dl�r� il� ins�nl�r bilji, fizilji �üsusiyy�tl�rini if�d� tm�k üçün fr�zlji v�hidl�r y�r�d�r.M�s.:q�z.n�r�m yari jükti, yari sütti, yari kü�ti yari kütt� = h�rfi t�rcüm�si: m�nim bir ür�üclü d�v�m h�m n�qliyy�t, h�m süd, h�m güc,

428����� ;�� +�%.��� � ����������� �� �F)����/#��� ���� �. ��� �� ������ � �������, ��� � , 1996, �.109 429 ������ ����� ���������#��� ������. �����: ����, 1980,�.30

Page 159: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

158�

h�m d� ��b��tlikdir. Ümumiyy�tl�, q�z��l�rd� bir ürgüclü d�v� müq�dd�s hs�b lunur v� bu fr�zlji v�hid nun q�z��l�r�n h�y�t�nd�, m�i��tind� n� q�d�r byük rlu ldu�unu bir d�h� sübut dir.

�yni dil �il�sin� m�nsubluq, üst�lik d� dil d���y�c�l�r�n�n qn�ulu�u bu iki dilin – q�z�� v� q�r��z dill�rinin fr�zlji fndund� s�ys�z-hs�bs�z fr�zlji v�hidl�rin p�r�llliyin� imk�n y�r�tm��d�r. Q�r��z dilind� d� zfr�zlgizml�rin ç�u «d�v�» sözü il� b��l�d�r.

M�s.:«közü k�rkk�n töödöy �l�yd�»(gözl�ri qr�-mu� d�v�nin gözl�ri kimi h�lq�l�nir; qr�ud�n gözl�ri �l�c�l�n�r); töönün kuyruqu j�rq� tiyq�nde (d�v�nin quyru�u yr� d�y�nd�); töö kördünbü – j�k, bgg kördünbü – j�k430 (D�v� gördünmü? Y�, hç izini d� görm�dim).

��uz qrupu türk dill�rinin, cüml�d�n �z�rb�yc�n dilinin fr�zlji fndund� d� d�v� il� b��l� zfr�zlgizml�r� r�st g�linir. L�kin nl�r q�z�� v� q�r��z dill�rind� ldu�u kimi ç� dyildir.Bun� s�b�b �z�rb�yc�n�n t�bii ��r�iti v� bur�d� d�v�y� q�d�r d� htiy�c�n lm�m�s�d�r. L�kin bununl� bl�, �z�rb�yc�n dilind� d� «d�v�» kmpnntli fr�zlji v�hidl�r� r�st g�linir.M�s.:«D�v�nin quyru�u y�r� d�y�nd�; D�v�si ölmü� �r�b; D�v� qul���nd� y�tm�q; D�v� d�ll�klik �dir; D�v� gördün? H�ç q���n� d� görm�dim; D�v� 430 ������ ����� ���������#��� ������. �����: ����, 1980,�..285

Page 160: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

159�

n�lb�nd� b��n kimi; D�v�d�n böyük fil v�r; D�v�ni d�ngi il� y�m�k; D�v�ni çömç� il� sul�m�q; D�v�nin b�ynu kimi» v� s.431 «��m��l�l�r d�mi�k�n, «d�-v�d�n dü�s� d� höt-hötünd�n dü�mürdü»432.

�z�rb�yc�n y�z�ç�s� �lçin d� �s�rl�rind�n birini «�� D�v�» �dl�nd�rm��d�r. �s�rd� �� D�v� mifik bir br�z kimi özün� yr t�pm�� v� nunl� b��l� r�v�y�t d� vrilmi�dir. «B�l�k�rim d�yirdi ki, öl�nl�ri � D�v� �p�r�r v� � D�v� kimi ki, � biri düny�y� �p�rm�q ist�yir, g�c� g�lib � �d�m�n q�p�s�n�n ��z�nd� y�t�r»433.

Dig�r �uz qrupu türk dill�rind� d� d�v� kmp-nntli fr�zlji v�hidl�r mövcuddur. Tk. d�v�d� kul�k; d�v� n�lb�nd� b�k�r gibi(b�km�k); - D�v� gördün mü – Y�d�n ölsün434; tm.�k m�yan�n yol�(m�y�– �t�s� bu��, �n�s� �v�n� l�n 2 ürgüclü d�v�), m�ya yal� g�lin (d�v� kimi göz�l g�lin)435, k�r dü�si köprüd�n q�çdi ( �rt�q vl�ndi)436.

Kökl�ri q�z�� ��lq�n�n tnqr�fiy�s�n� gdib ç���n b��q� bir fr�zlji v�hid «b�st�n kül�k s�d���» (b���n�n-qul���n�n s�d���s�) if�d�sidir. Bu fr�zlji v�hid ist�r q�z��, ist�rs� d� �z�rb�yc�n

431 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.115 432 ?�*��) �� A. ���%�� ����% � � %���%. � �: �������, 1972 433 $����. @����%�E ��������. � �: �)��� �� � �F���� =�E���� �, 1987, '' �.,�.237 434 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.596 435 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.445 436 G��� �� � . �.415

Page 161: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

160�

dilind� �z bir �yi qurb�n vrib, mühüm bir �yi s��l�y�rk�n i�l�dilir. Q�z�� dilçil�ri bu fr�zlji v�hidin timlgiy�s�n� bl� iz�h dirl�r: «…qyunl�r Sibir �r�s� ��st�liyin� tutul�nd� nl�r�n qul�ql�r� buz kimi syuq lurdu. �n� gör� d� ins�nl�r �r�s�nd� bl� bir in�nc y�r�nm��d�r ki,bütün pislikl�r qyun� nun qul���nd�n kçir. �n� gör� d� qyunl�r ��st�l�n�nd� nun qul���n�n birini k�sirdil�r, üç d�f� b���n� dl�y�b k�n�r� tull�y�rd�l�r»437. Bunun m�n�s� dur ki, qul�q b��� qurb�n vrilir. �z�rb�yc�n dilind�ki «b���n�n-gözünün s�d���s� lsun» if�d�sinin q�z�� tnqr�fiy�s�n� n� q�d�r �idiyy�ti lub-lm�m�s�n� is� dy� bilm�rik. Q�r��z dilinin fr�zlji fndund� d� bu if�d� mövcuddur: «s�d�q�n k�t�yin!; s�d�q� k�t!»438.

Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind� d� ins�n�n b�d�n üzvl�ri v� y��ud m�n�vi �üsusiyy�tl�ri hyv�nl�r� ���d�l�r v� bu yll� fr�zlji v�hidl�r y�r�n�r. H�r bir znim üçün s�bit �l�m�tl�r tplusu mü�yy�n dilmi�dir. M�s.:q-q�lp.j�y�n ���zli(b�l�q ���z), k�yan jür�k(dv��n ür�k), iyt ölq�n j�rd�439; q�z.kum�rsk� b�l(q�r��q� bl)= n�zik bl, inc�bl, t�k� s�k�l (kçi s�qq�l); q-q�lp.iyt j�nl�; q�r.it j�nduu;it 437 ��L*��� �.`. ����$�-����# ���� +�!L;���� �������L, ��#$����� � ��!�*�!�� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$.��_. ���# ����[�;���#, 1987, &1,�.8 438 ������ ����� ���������#��� ������. �����: ����, 1980,�.245 439 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958, �.292

Page 162: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

161�

ölqön j�r440 v� s. B�z�n d� l� lur ki, q�pç�q qrupu türk

dill�rind�ki hyv�nd�rl�q trminl�ri fr�zlji v�hid �d� �lt�nd� vrilir. Mü�sir q�r�q�lp�q dilind� qyunçuluql� b��l� «�rbi kz�»(üç-dörd �yl�q cins quzu)= �r�b quzusu, «�yr� tüy» (iki ur�uclu d�v�) if�d�l�ri fr�zlji v�hid y�, s�rf hyv�nd�rl�q trminl�ridir. �z�rb�yc�n dilinin di�lkt v� �i-v�l�rind� d� ç�lu miqd�rd� bu cür hyv�n �dl�r� v�rd�r ki,nl�r z�hir�n fr�zlji v�hid� ���s�l�r d�, biz nl�r� hyv�nd�rl�q trmini kimi q�bul dirik.M�s.: kçi �dl�r� – �� qul�ql�, s�r� qul�ql�, q�rm�z� q��q�, q�rm�z� �l�, göy qul�ql�, q�r� qul�l�, �l� k�çi v� s.441. B�l�q �dl�r� – �� b�l�q, q�z�l b�l�q, örd�k b�l�q v� s.

Dini-miflji s�ciyy� d���y�n fr�zlji v�hidl�r. Dini-miflji z�mind� l�n fr�zlji v�hidl�r türk dill�rind� ç�luq t��kil dir. Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind� p�r�lllik t��kil d�n fr�zlji v�hidl�rin �ks�r hiss�si dini ��r�ktrli if�d�l�rdir. Bu tip fr�zlji v�hidl�rd�n d�n��m�zd�n �vv�l, q�s� d� ls�, türkl�rin t�ri��n h�ns� dini in�ncl�r� t�p�nd�ql�r�n� n�z�r s�l�q. Bildi-yimiz kimi, �risti�nl�q, buddizm, isl�m kimi dinl�r qism�n gc y�r�nm��d�r.Bun� q�d�r is� mü�t�lif cür

440 ���[�$ !������ ���$�[�#��� ��çäöãö. Ôðóíçå: Èëèì, 1980,ñ.123-124 441 N�������� (.N. �)��� �� � �� ���������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1968, �.338

Page 163: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

162�

ç�lu in�ncl�r mövcud lmu�dur ki, bu d� �ski türkl�rin primitiv düny�görü�ün� m�lik lm�s�n� d�l�l�t dir.«T�bi�t h�dis�l�ri q�r��s�nd� köm�ksizlik, gücsüzlük v� qr�unun lm�s� qyri-r�l v� f�nt�stik l�n fti�izm,ttmizm, m�nizm, �nimizm kimi q�dim dinl�rin y�r�nm�s�n� s�b�b lmu�dur»442.

In�ncl�r bir-birind�n frm�s�n� gör� f�rql�nirdi. M�s�l�n, buddizm – bütl�r�, ttmizm – hyv�nl�r� v� mü�t�lif növ bitkil�r�, m�gizm – shrb�zl���, vsunçulu��, �nimizm is� ruh� sit�yi�i �s�s götürürdü. «�ski türkl�rin ttmp�r�st v� y� ��m�nç� lduql�r�n� y�zm��l�r. Bu y�z�l�r�n d�ru lm�d��� v� türkl�rin �ski dinl�rinin Gök T�nr� dini ldu�u sn z�m�nl�rd� sübut lunmu�dur»443. Türkl�rin ttmist ldu�unu söyl�y�nl�r Bz qurd �fs�n�sini �ll�rind� �s�s tuturl�r. «�ski türkl�rd� q�rt�l d� müq�dd�s s�y�l�r�q h�kimiyy�t ni��n�si idi. �till�n�n b�yr���nd� q�rt�l ��kli v�rm��»444. L�kin türkl�r q�tiyy�n ttmçi lm�m��,nl�r s�d�c� l�r�q qurdu,q�rt�l� u�urlu, u�ur g�tir�n hyv�n s�ym��l�r. Türkl�r ��m�nç� d�, lm�m��l�r. ��m�nç�l�q qism�n y�kut v� �lt�y türkl�ri �r�s�nd� y�y�ls� d� «��m�n» sözü Hind-�vrp� trminidir. ��m�nizm özü-

442`+���� �. ^��$�[�$�� � $��;��#�� *�������# � $������# � ��$����� #$��. ��@, ����-�!�, 1975, �.6 443 ? � � D����. #�������� � ��� �� %������������ ��� � �E. � �: �)����E�, 1993,�.55 444 ? � � D����. #�������� � ��� �� %������������ ��� � �E. � �: �)����E�, 1993,�.56

Page 164: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

163�

özlüyünd� bütün q�dim in�ncl�r� birl��dirir v� t�k�ll�hl��� d�h� y���nd�r.

Türk ��lql�r�n�n q�dim in�ncl�r�nd� göy�, s�m�y� sit�yi� d� v�rd�r v� bu tiq�d d�h� üstün mövqy� m�likdir. «�nl�r (türkl�r – M.Q.) q�diml�rd� gün���, �y�, ulduzl�r� sit�yi� dirdil�r v� in�n�rd�l�r ki, göyün gücü d v� ild�r�md�d�r»445.�ski türkl�r ild�r�md�n qr�ur, göyl�r� sit�yi� dir, n� qurb�n g�tirir v� y��ud d� bir-birini nun q�z�bi il� qr�udurdul�r. Bunun izl�ri q�z�� v� �z�rb�yc�n dill�rind�ki bir ç� fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind� y���m�qd�d�r. Q�z:töb�nn�n j�y tüskir = t�p�nd�n ild�r�m vursun, kök s�kk�r(göy vursun s�ni) = �ll�h vurmu�du s�ni, j�r�tk�n i�m j�r b�ls�n – �ll�h s�n� y�r lsun. Bunl�r�n h�m�s� türkl�rin t� q�diml�rd�n göyl�r� v� r�d�k� göz�görünm�z v�rl��� – Gök T�nr�y� in�m�n�n mövcudlu�unu sübut dir. «…Is�n�n mövludun� q�d�rki türk(q�pç�q) m�d�niyy�tini s�ciyy�l�ndir�n t�k�ll�hl�l�qd�r. Is�y� q�d�r q�pç�ql�r bütp�r�stlikd�n ç�d�n uz�ql��m��d�. �nl�r�n düny�görü�ü indi din �dl�n�n yni f�ls�fi quruculu�un �s�s�n� t��kil dib: ��y� (büt) y�, ruh (il�hi qüvv�) id�r� dir»446.

�ski türkl�rin ilk tiq�dl�r� iç�risind� �y�, ulduz�, gün��� v� yn� d� göy� v� yn� d� göyl�rd�ki

445 `+���� �. ^��$�[�$�� � $��;��#�� *�������# � $������# � ��$����� #$��. ��@, ����-�!�, 1975,�.6 446 ��� (. �� � �F����� ���E �. � �: �������, 1997, �.113

Page 165: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

164�

cisml�r� in�ncl�r d� mühüm yr tutmu�dur. «Hun impr�tru T�nhu gün�� v� �y� s�cd� d�rdi»447. �l� bilsin ki, �y� �ll�h hs�b dirdil�r. Q�r��zl�r yni �y görün�nd� s�cd� tdikl�ri z�m�n �l�nl�r� d�y�n trp�qd�n tu q�r�b snr� nu v� g�tirib dd� y�nd�r�rd�l�r448. Bu �d�tin ynil� ���r� q�z��l�rd� d� v�rd�r. �y�, gün���, ulduzl�r� sit�yi� n�tic�sind� q�pç�q ��lql�r�n�n d�n���q dill�rind� ç�lu miqd�rd� fr�zlji v�hidl�r y�r�nm��d�r ki, bunl�r d� �s�s�n �yir-du� vrm�k üçün i�l�dilir. M�s.:«y kördim, �m�n kördim, J�n� y, j�r�lk�, �ski y, �sirk�!» - �y� gördüm v� nun u�url�r�n� gördüm. Köhn� �y b����l�, t�z� �y �yir-du� vr!

�z�rb�yc�n dilind� d� «�y» kmpnntli fr�zlji v�hidl�r mövcuddur. �z�rb�yc�n dilind�ki bu tip fr�zlgizml�rd� «�y» göz�llik simvlu, göz�llik tims�l� kimi i�l�nmi�dir. �r��d�rm�l�r n�tic�sind� m�lum ldu ki, bu, �ski türkl�rd� d� bl� lmu�dur. «�y il�h�si t�rkib kimi türkdilli ��lql�r�n bir ç� t�nr�, il�h� �dl�r�nd� i�tir�k dir. �y q��n (�uzun �n�s�) q�pç�ql�rd� �y – �t�, �y – V�, �yz�q (göz�llik il�h�si) �dl�r�nd�k� «�y» t�rkibi il�hiliyi bildirmi�dir449. Q-q�lp. «�� ki�kn k�z� �k�ll�, �y 447 ? � � D����. #�������� � ��� �� %������������ ��� � �E. � �: �)����E�, 1993,�.57 448 `+���� �. ^��$�[�$�� � $��;��#�� *�������# � $��-����# � ��$����� #$��. ��@, ����-�!�, 1975,�.7 449 @������ (.N. �)��� �� � � ���� ����F���� ��E�������. � �: G )�, 1989,�.21

Page 166: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

165�

d�s� �¢z�, kün d�s� közi b�r sul�� k�z di» (Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�); q�z. «y d�s� �uz� b�r (j�k) kün d�s� közi b�r(j�k)». ��uz qrupu türk dill�rind�ki mis�ll�rd� d� q�d�n göz�lliyi �yl� müq�yis� dilmi�dir. M�s.:�z�rb: «�y p�rç�s�, �y� d�yir s�n ç�m�, m�n ç��m450; tk.�y� «s�n d��m� b�n d��uy�rum d�r»451, �yd�n �r�, günd�n (sud�n) duru (ç� t�miz, ç� güz�l)452; tm. �y�n bölq�qi (göz�l q�d�n) = �y p�rç�s�.

�y�, gün��i, ulduzu müq�dd�sl��dirm�yin n�tic�sind� q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlji fndu bu kimi if�d�l�rl� z�nginl��mi�dir: q�z. �y�n �n�nn�n tus�n (qy s�nin �y�n s�� t�r�fd�n ç��s�n), �ld�nn�n �k kün tus�n (qy s�nin q�b���n� �� gün�� ç��s�n)=üzün� gün d�sun, jüld�z�n j���r� b�ls�n(ulduzun d�sun); q-q�lp.juld�z� tüsti //juld�z� ötti = ulduzu söndü//b�td�; q�r.j�ld�z� �rt�k = ��b��t, ulduzu p�rl�y�n, j�ld�z� tü�tü(ulduzu dü�dü) = ulduzu söndü//b�td�; �z�rb.ulduzu üzün� gülm�k, ulduz-l�r�(ulduzu) b�r��m�q453; q�q.y�ld�z� yufk� = ulduzu sönük454.

Türk dill�rinin fr�zlgiy�s�nd� dl�, c�ql�

450 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004, �.46 451 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.495 452 G��� �� � .�.496 453 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004, �.231 454 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.������-��. <����: ��.�������*�#, 1973, �.50

Page 167: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

166�

b��l� if�d�l�r� d� r�st g�linir ki, bunl�r d� �ski türkl�rin ilkin dini t�s�vvürl�ri il� b��l�d�r. Q�dimd� d� d� sit�yi� dibl�r. �du �n� �dl�nd�r�r�q bl� hs�b dirdil�r ki, d ruhu, q�lbi t�mizl�yir v� v� �yir-b�r�k�t b��� dir. Q�z��l�rd� �il�nin b��ç�s� d� «d ���s�» �dl�n�r. «G�lin g�l�c�k �rinin vin� d��il l�nd� c���n q�r��s�nd� diz çöküb nu s�l�ml�y�r, snr� is� dun üstün� y�� tök�r�k bir nç� d�f� b�� �yib y�lv�r�r�q dy�rmi�: «�d �n�, y�� �n�, m�n� �yir-du� vr!»455.

�z�rb�yc�n dilind� d� bl� bir if�d� v�r: «�dun üstün� y��(d) tökm�k»456. Q�z�� ��lq�n�n yu��r�d� qyd tdiyimiz �d�til� dilimizd�ki bu fr�zlji v�hid �r�s�nd� yniliyin lm�s� �ç�q-�yd�n görünür.Türkm�n dilind� «ç�r�q�n� yaq d�mm�k» fr�zlji v�hid is� b��q�s�n�n d�rdin� ��nl�nm�k m�n�s�n� vrir. L�kin m�r�ql� h�ld�r ki, q�pç�q qrupunun q�z�� v� q�r��z dill�rind� bu fr�zlji v�hid müsb�t ç�l�rl�r if�d� ts� d�, �uz qrupunun �z�rb�yc�n v� türkm�n dill�rind� m�nfi ç�l�rd�, «�r� q�z��d�rm�q, �r� vurm�q» m�n�s�nd� i�l�nir. H�l-h�z�rd� mü�sir �z�rb�yc�n dilind� i�l�n�n «y��s�nd�n �d tökülür, ��z�nd�n �d püskürür» kimi if�d�l�r d� m�nfi ç�l�rl�r� m�lik fr�zlji

455 `+���� �. ^��$�[�$�� � $��;��#�� *�������# � $��-����# � ��$����� #$��. ��@, ����-�!�, 1975,�.7 456 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976, �.189

Page 168: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

167�

v�hidl�rdir. �dun, c���n müq�dd�sliyi, d� v� c���

sit�yi�in izl�ri bu günümüz� m�hz fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind� g�lib ç�tm��d�r. Q�z: «�t b�s�n,���k k�s�n, �m�n b�ls�n (dunun,c���n�n b���nd� l�nl�r qy s�l�m�t lsunl�r); �t�nn�n b�s�n�n, �����nn�n k�s�n�n b�r(nun dunun �tr�-f�nd� l�nl�r� ��b��tlik vr); ���kt�n u� büt�n� b�r-sin (nun dun� b�r�k�t vr).

Göründüyü kimi, türkl�rin �nl�m�nd� d�, c��� mür�ci�t hç d� birm�n�l� lm�m��d�r. Dilimizd� d-c�ql� b��l� m�nfi s�ciyy�li fr�zlji v�hidl�r d� ç�dur. M�s.: �dd�n q�r�n kimi, �d� dü�m�k, �d götürm�k, �d vurm�q v� s.457 «Bu ��b�ri p�d��h �id�n kimi d götürüb dl�nm��� b��l�d�»458.

Türk ��lql�r�n�n bu q�d�r �ski tiq�d v� in�ncl�r� lm�s�n� b��m�y�r�q, nl�r t�k l�n v�rl��� Gök T�nr�y� in�nm��,n� p�n�h g�tirmi�l�r.Türkl�rin �n q�dim y�z�l� �bid�si l�n �r�n-Ynisy kit�b�l�rind� d� türkl�rin Gök T�nr�y� t�p�nd�ql�r� d�f�l�rl� qyd lunub. Mus�vilik v� m�sihilik y�r�n�nd�n snr� türkl�rin mü�yy�n qismi bu dinl�ri q�bul ts�l�r d�, «…Isl�m dinind�n b��q�l�r� türkl�rd� m�nfi t�sir bur��m�� v� v�rl�ql�r�n� ziy�n vurmu�dur»459. 457 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976, �.88 458 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.200 459 ? � � D����. #�������� � ��� �� %������������ ��� � �E. � �: �)����E�, 1993,�.58

Page 169: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

168�

Türkl�r, cüml�d�n q�pç�q qrupu türk dill�rinin d���y�c�l�r� l�n q�z��l�r, q�r��zl�r, q�r�q�lp�ql�r, n-q�yl�r özl�rini isl�md� t�pm�� v� bu ��lql�r�n ist�r lksik, ist�rs� d� fr�zlji fndund� isl�m dini il� b��l� if�d�l�r üstünlük t��kil dir. Isl�m dini türkl�rin öz türklüyünü itirm�yin� dyil, qruyub s��l�m���n� köm�k tmi�dir. «Y�ln�z isl�m dini türkl�rin �ski in�ml�r� il� bir ç� b���md�n s�sl��diyin�,nl�r�n ruh v� ��r�ktrin� uy�un ldu�un� gör� h�r z�m�n türkl�rin qüvv�tl�nm�yin� v� türklüyün q�lm�s�n� köm�k tmi�dir»460.

Bildiyimiz kimi, üz�rind� t�dqiq�t �p�rd���m�z dill�rin d���y�c�l�r� (q�q�uzl�rd�n v� �lt�yl�rd�n s�v�y�) müs�lm�nl�rd�rl�r v� isl�m dinin� sit�yi� dirl�r. �n� gör� d� q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji fndund�k� dini z�minli fr�zlji v�hidl�rin dm�k l�r ki, h�m�s� lksik-sm�ntik qurulu�l�r�n� gör� �z�rb�yc�n dili il� p�r�lllik t��kil dir. M�s.:q-q�lp.k�l köpir, p�y��mb�r j�s�461. M�lum ldu�u kimi, M�h�mm�d py��mb�r 63 y���nd� düny�s�n� d�yi�mi�, 40 y���nd� is� n� py��mb�rlik vrilmi�dir. Bu h�r iki y�� q�r�q�lp�ql�rd� müq�dd�s s�y�lm��, «P�y��mb�r j�s�» fr�zlji v�hidi y�r�n-

460 ? � � D����. #�������� � ��� �� %������������ ��� � �E. � �: �)����E�, 1993,�.58 461 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972, �.109

Page 170: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

169�

m��d�r. t�n� r�m�t462, �c�l mu��l�k463, t�n n�-m�z464, b�s ��k�t n�m�z465, kud�y� k�n�k466, Mu�m�t (tin) ümm�ti467, �n�� �ll�468; q�z. kud�y�� (ll���) �ükir!469, � düni�q� k�tu470, kud�y b�rs�471, k�l köpir üstind� b�lu472, �j�ld�n �m�n k�lu473, k�rk�n b�ru474; q�r. �k�r�tk� k�tüü475, tiqi dünüyö476, M�k�d�n t�� kötürüp k�lq�nin(özünü l� �p�r�r ki, l� bil M�kk�-d�n d�� g�tirib)477, kud�yd�n kindiqin�n tü�-tünbu?(�ll�h�n göb�yind�n dü�müs�n?) = Göyd�n

462 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,.�.71 463 G��� �� � . 464 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,.�.80 465 G��� �� � . �.72 466 G��� �� � . �.78 467 G��� �� � . �.79 468 G��� �� � . �.82 469 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.469 470 G��� �� � . �.133 471 ���=�!�� �.�. ���[�P�� ���$�[�$�� ���[�$��[ � �+���[ #$��� � �� �����[����;�� ������: ��@, ��=��,�.20 472 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$-�� � ��$����� #$��: ��@, 1980,�.20 473 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$-�� � ��$����� #$��: ��@, 1980,�.21 474 G��� �� � . 475 ������ ����� ���������#��� ������. �����: ����, 1980, �.31 476 G��� �� � .�.274 477 G��� �� � . �.217

Page 171: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

170�

z�nbill� dü�müs�n?478, gt�qin� n�m�z �kuu479, k�d�r tün480, M�k�d�qi kurm�d�y (M�kk�d�ki �urm� kimi)=l� bil ��h �bb�s�n n�v�sidir481, n�m�zd�n k�z�s�482; nq.��r z�m�n (qiy�m�t günü n�z�rd� tutu-lur)483, �rç� dun�yaq� k�tuv; �lt. �n� k�m bil�r, kud�y(�n�) bil�r,kud�yq� b�� (ll�h� �ükür), kud�y uçun //kud�yd�n uçun484; �lt.T�n�rid� kud�y, t�l�k�yd� k��n (Göklü t�nr�, yrd k���n, kud�yg� ijnzn, by�n y�n�lb� (t�nr�y� in�ns�n y�n�tm�zs�n), kumu �lm�y�n su �lm�z (t�nr�s� lm�y�n h�lk lm�z)485.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki isl�m dini z�minind� l�n fr�zlji v�hidl�rin, dm�k l�r ki, h�m�s� �uz qrupu türk dill�rind� ist�r d�n���qd�, ist�rs� d� b�dii �s�rl�rd� p�r�ll l�r�q i�l�nir. �z�rb.«…n�mussuz l�m� m�ni, düny�d� H�zr�t F�tim� qullu�und� �t�yind�n y�p���b �ik�y�t l�r�m»486.«ll�h�n �mri,p�y��mb�rin ��ri�ti», ll�h�n k�r�min� �ükür487, bir �y��� � düny�d�, bir 478 ������ ����� ���������#��� ������. �����: ����, 1980,�.191 479 ������ ����� ���������#��� ������. �����: ����, 1980,�.320 480 G��� �� � . �.136 481 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.522 482 G��� �� �a. �.551 483 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.54 484 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964,�.32 485 ����� ;�� +�%. ��� � ����������� �� �F)���� / #��� ���� �. ��� �� ������ � �������, ��� � , 1996,�.111 486 ?�*��) �� A. ���%�� ����% � � %���%. � �: �������, 1972 487 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,

Page 172: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

171�

�y��� bu düny�d�488; tm: miz�n t�r�zisi489, d�m t� v� ��v Gn�490, �c�l d�nun� q�ym�k491, k�bl�y� yal�m492, k�yam�t ��r�493; tk: k�d�r g�c�si d��mu�494, ll�h� bir c�n b�rcu �lm�k495, z�mz�ml� y�k�nm��496,«Y� ähir�t imtih�n� n� �l�c�k?�n� d� ç�l���y�r musun?»(R.�.�puh�n), «H�r�m�n h�s�b�n� C�nâb-� H�k ki��m�t günü ins�n� s�r�r» (R.�.�puh�n).

�p�rd���m�z �r��d�rm�l�rd�n bl� m�lum lur ki, q�pç�q v� �uz qrupund�k� dini z�minli fr�zlji v�hidl�rin böyük �ks�riyy�ti isl�m dinini, nun �yinl�rini özünd� t�c�ssüm tdirir.

Türkl�rin q�dim miflji düny�görü�ü v� t�s�v-vürl�ri d� fr�zlji v�hidl�rd� öz �ksini t�pm��d�r. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� miflji düny�görü�ü il� b��l� l� fr�zlji v�hidl�r v�r ki,nl�r� �z�rb�yc�n dilinin fr�zlji fndund� r�st g�linmir. Q�z�� v� q�r�q�lp�q ��lql�r�n�n miflji t�s�vvürl�rin� gör� ins�nl�r�n h�y�t�nd� böyük �h�miyy�t k�sb d�n v hyv�nl�r�n�n v� bu

488 G��� �� � . �.68 489 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.629 490 G��� �� � .�.27 491 G��� �� � .�.278 492 G��� �� � .�.923 493 G��� �� � .�.424 494 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.756 495 G��� �� � .�.462 496 G��� �� � �.965

Page 173: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

172�

hyv�nl�r�n qruyucusu l�n çb�nl�r�n miflji him�y�d�r� mövcuddur. H�min him�y�d�rl�r�n �dl�r� bir ç� fr�zlji v�hidl�rd� r�ll���r. M�s.:q-q�lp: z�nqi b�b� = m�l-q�r�n�n him�y�d�r�497, ��y�p �r�n = ins�nl�r�n v� hyv�nl�r�n him�y�d�r�498, ��p�n �t� = çb�nl�r�n him�y�d�r�499, �ys�l k�r� = d�v�l�rin him�y�d�r�500; q�z. ��k-��k �t� = kçil�rin hi-m�y�d�r�, ��p�n �t� = qyunl�r�n him�y�d�r�, �ys�l k�r� = m�l-q�r� him�y�d�r�, k�mb�r �t�501 = �tl�r�n him�y�d�r�; q�r: z�nqi b�b�502.

Ç� m�r�ql�d�r ki, q�pç�q qrupu türk dill�rind� mövcud l�n bu fr�zlji v�hidl�r� �uz qrupu türk dill�rind�n y�ln�z türkm�n dilind� r�st g�linir. «znqi b�b�» - m�l-q�r�n�n him�y�d�r�503. Bizim fikrimizc�, bu h�l türkm�nl�rl� q�z��, q�r��z v� q�r�q�lp�ql�r�n yni rgind� - �rt� �siy�d� y���m�s�nd�n, t�bii ��r�it v� hyv�nd�rl�qd� m���uliyy�tl�rinin, dm�k l�r ki, yni lm�s�nd�n ir�li g�lir. Z�nnimizc�, �uzdilli ��lql�rd�n y�ln�z türkm�nl�r �d�t v� �n�n�, s�n�t v� m���uliyy�t b���m�nd�n q�pç�qdilli ��lql�r�

497 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.75 498 G��� �� � . �.73 499 G��� �� � . �.82 500 G��� �� � . �.79 501 ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2, �.12 502 ���[�$ !������ ���$�[�#��� ��çäöãö. Ôðóíçå: Èëèì, 1980, ñ.79 503 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.337

Page 174: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

173�

d�h� d�m�d�rl�r. Bu d�m�l�q v� y���nl�q özünü fr�zlji v�hidl�rd� d� büruz� vrir.

S.Knsb�yv bl� mifik fr�zlji v�hidl�rin lksik v� qr�mm�tik �r��izml�r v�sit�sil� y�r�nd���n� qyd tmi�dir504. Q�z��l�r�n ruh v� b�d�n h�qq�nd�k� miflji düny�görü�l�ri d� fr�zlji v�hidl�rd� öz �ksini t�pm��d�r. Q�z��l�r� gör� ruh müv�qq�ti l�r�q b�d�nd� yrl��ir. B�d�n öl�nd�n snr� ruh q�l�n ins�nl�r� �yir v� ��r g�tir� bil�n güclü bir qüvv�y� çvrilir. M�s.: �ru�k k�ld�s�n (�cd�dl�r�n ruhu s�n� köm�k lsun); �ru�k j�r b�ls�n (�cd�dl�r�n ruhu qy s�ni qrusun).

Öl�n �cd�dl�r�n�n ruhun� q�z��l�rd� �üsusil� bö-yük in�m v�rd�r. Ruhl�r bu ��lql�rd� qruyucu, him�y�d�r rlunu yn�y�r.�n� gör� d� ç�tin günl�rd� nl�r� köm�y� ç���r�r, ruh� �� g�lm�k üçün n� qurb�nl�r k�sir, n�zirl�r vrirdil�r. Bu kimi fr�zlji v�hidl�r d� m�hz bun� gör� y�r�nm��d�r. M�s.:kürb�nd�k k�b�l b�ls�n, s�d�k� k�b�l b�ls�n505, j�n�n j�d�r�s�n (ruhu ��d lsun), c�n�n ��ks�n(c�n� ç��s�n), j�s j�n�n� j�m�nd�k b�rm�sin (c�v�n c�n�n� �ll�h q�ym�s�n//d�ym�sin).

Türkl�rin dini-miflji t�s�vvürl�rin� gör� ruhl�r h�m �yir��h, h�m d� z�l�m l� bil�r. �yt�n, cin, 504 ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2, �.12 505 `+���� �. ^��$�[�$�� � $��;��#�� *�������# � $������# � ��$����� #$��. ��@, ����-�!�, 1975,�.8

Page 175: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

174�

p�ri, div v� s. z�l�m, pis ruhl�r�n �ksidir. M�l�k is� �yir��h ruhl�r� t�c�ssüm dir v� bütün bunl�r fr�zlji v�hidl�rd� öz �ksini t�p�r. M�s.: q�z. �lb�st� b�sk�r (b�dlik b�sm�q), ��yt�n �lq�r (üzünü �yt�n görsün), c�n s�kk�r (qy s�ni cin ç��d�rs�n), p�ri s����r (s�ni ifrit� vursun)506; q�r. ��yt�n m�ynun s�nd�r�uu (�yt�n�n bynunu/�y���n� s�nd�rm�q), ��yt�n �zq�ru(�yt�n �zd�rm�q), ��yt�n b�sk�r!507; �z�rb.<h�ç> ��yt�n�n d� ��l�n� g�lm�z, ��yt�n�n d�l �y���, ��yt�n d� b�� ç��rm�z, ��yt�n kir�y� tutub, ��yt�n n� d�yir, ��yt�n�n �lin� çöp v�r�r v� s. «Bunu gör�n p�d��h cin �t�n� mindi», «��l�n bu sözl�ri �id�n kimi cin vurdu b���n�»508; tk. cini t�p�sin� ç�km�k, cini (cinl�ri) tutm�k, cinl�ri �y��� k�lkm�k509, ��yt�n görsün yüzünü, ��yt�n�n �y�-��n�(b�c���n�) v�rm�k510 v� s.

�p�rd���m�z �r��d�rm�l�r n�tic�sind� bl� m�lum ldu ki, Nuh py��mb�rl�, >�d�r N�biyl� b��l� miflji m�n� k�sb d�n fr�zlji v�hidl�r ist�r q�pç�q, ist�rs� d�, �uz qrupu türk dill�rind� ç�luq t��kil dir. M�s.: q-q�lp. «k�d�r �t�d�n dün�� til�yin d�n b�r�t�rm�n, - d�di», «k�d�r �t�n� izl�n b�r�t�rm�n, �t�»(Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�); q�r.j�lun 506`+���� �. ^��$�[�$�� � $��;��#�� *�������# � $������# � ��$����� #$��. ��@, ����-�!�, 1975,�.12 507 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.306 508 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004, �.84 509 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.568 510 G��� �� � . �.894

Page 176: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

175�

��d�r, j�ld��un K�d�r b�lsun511; tm.q�z�l qörs�, ��d�r �z�r512; �z�rb.: «…ingilis v� y� rus p�d��h�n�n ��trin� Nuh z�m�n�nd�n bir yrd� y���d���m�z qn�umuzl� pislik d� bilm�rik» (Y.V.Ç�m�nz�minli), «Nift�l�n�n d� nuh �yy�m�nd�n q�lm� bir brd�nk�s� v�r idi», «Q�zl�r�n iç�risind� l�l�ri v�rd� ki, Nuhd�n q�lm� k�m�ndçi idi» («Ibr�him» d�s.)513; tk. Nuh N�bi’d�n (H�zr�ti Nuh’t�n) k�lm�,Nuh d�r,p�y��mb�r d�m�z514, H�z�r gibi y�ti�m�k515; tm. Nu gy�m�nd� 516.

Türkdilli ��lql�r�n bir ç�u suyu ilk b��l�n��c hs�b tmi�dir. �l� bun� gör� d� nl�r�n miflgiy�s�nd� dyilir ki, t�nr� il� b�r�b�r k�in�td� önc� y�ln�z su v�rm��517. M�s.: nq.su �n�s�; �z�rb: su p�risi; q�q. d�niz k�z�518 kimi fr�zlji v�hidl�r d� bununl� b��l�d�r.

«Idim�tik if�d�l�r özl�rini �n ç� ��lq�n t�ri�ind� qruyur. Kçmi� �srl�ri, ��lq�n kçmi� t�ri�ini idim�tik if�d�l�r t�k hç n� özünd� �ks tdir�

511 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.105 512 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, �.31 513 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004, �.199 514 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.�.827 515 G��� �� � . �.723 516 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, �.780 517@������ (.N. �)��� �� � � ���� ����F���� ��E�������. � �: G )�, 1989, �.22 518 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.139

Page 177: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

176�

bilm�z»519. Dini-miflji s�ciyy� d���y�n fr�zlji v�hidl�r d� ��lq�n dini b����l�r�n�, düny�görü�ünü öyr�nm�k b���m�nd�n misilsiz ��zin�dir.

�d�t v� m�r�siml�rl� b��l� fr�zlji v�hidl�r. Fr�z-lji v�hidl�r h�m d� h�y�t h�dis�l�rind�n y�r�n�r. T�s�düfi dyildir ki, q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin bir qismi m�hz ��lq�n �d�t v� m�r�siml�ri il� b��l�d�r. Fr�zlji v�hidl�r b�lk� d� yg�n� dil v�hididir ki, ��lq�n t�f�kkürü il� bu q�d�r s�� �l�q�lidir. >�lq t�f�kkürünün m�hsull�r�nd�n biri d� �d�t v� m�r�siml�rdir. Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind� �d�t v� m�r�sim �dl�r� il� b��l� ç�lu miqd�rd� fr�zlji v�hidl�r özl�rin� yr tutmu�dur.M�s.:q�z.süt �k� – sud h�qq�520; q�r. k�z uz�tuu – (g�lini �l�n vin� yl� s�lm�q)521, k�z�n ��tuu – q�z�n �çd�522, b��ik t�y – (b�ik tyu) – ��pp� �yir523; q-q�lp.z�nqi b�s�r (ty �d�tinin �d�d�r); �z�rb.b���n (b���n�z) s�� �lsun, köyn�yind�n k�çirm�k; tk.göml��ind�n (göml�kt�n) g�çirm�k524.

Türk ��lql�r�nd�k� �d�t v� m�r�siml�r �s�s�n ty, y�s, övl�d�n düny�y� g�lm�si prssi il� b��l�d�r ki, bunl�r d� fr�zlji v�hidl�rd� �ks lunub.

B��q� türk ��lql�r�nd� ldu�u kimi, q�z��l�rd� d� u����n düny�y� g�lm�si �üsusi �� h�dis� hs�b lunur v� bununl� �l�q�d�r bir s�r� �d�t-�n�n�l�r h�y�t� kçirilir v� n�tic�d� q�z�� dilind� bu kimi fr�zlji v�hidl�r y�r�nm��d�r.

519 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��: ��@, ^�+�$, 1969,�.8 520 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*�� � �.<+������. ����-�!�: 1954,�.57 521 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965, �.476 522 G��� �� � . �.316 523 G��� �� � . �.133 524 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.671

Page 178: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

177�

M�s.:n�r�st�nin b�sik b�g� brik bls�n (u����n b�iyinin k�m�rl�ri möhk�m lsun) – u����n b���-di�i d�mird�n lsun, b�sikk� s�l�r köb�ysin(b�iy� qyul�n qy �rts�n), �t�z �m�rtk�n j�ld�m k�ts�n (qy s�nin tuz nur��n,q�r� q�b�r��n tz möhk�ml�nsin); tm.iki �yakl� iki qünd� (u����n tz yrim�sini �rzul�y�nd� bu sözü dyirl�r).

Q�r��z dilind� «b��ik t�y» fr�zlji v�hidi u��q d-�ul�nd�n 5-6 gün snr� kçiril�n m�r�simin �d�d�r. �z�r-b�yc�nl�l�rd� is� bu m�r�sim u��q d�ul�nd�n 40 gün snr� kçirilir. Q�r��z dilind�ki fr�zlji v�hidin kviv�lnti B�k� di�lktind� mövcuddur, bu m�r�sim «��pp�-�yir» �dl�n�r. Türkl�rin m�i��tind� �ul vl�ndirm�k, q�z vrm�k �üsusi m�n� v� �h�miyy�t k�sb dir. Bu �d�t v� m�r�sim �dl�r�nd�n b�zil�ri is� �z�rb�yc�n dili il� p�r�lldir. M�s.:q�r��z dilind� «k�z�n �luu» if�d�si v�r. Q�r��z dilind�ki bu if�d� ty �d�ti il� b��l�d�r. �yni z�m�nd� �z�rb�yc�n dilinin Kürd�mir, ��su �iv�l�rind� «q�z�n �çd�» if�d�si v�r. Bu fr�zlji v�hid h�r iki dild� bu �d�tl� b��l�d�r. Ty günü ym�k bi�ir�n ��b�z q�z�n�n q�p���n� �çm�r v� ist�r �l�n, ist�rs� d� q�z vind�n �irinlik ist�yir. Q�r��z dilind�ki «k�l�m» - b��l�q fr�zlji v�hidi �z�rb�yc�n �d�bi dilind� i�l�nm�s� d�, �d�tin h�l� d� q�ld��� �y�l�tl�rd� bu if�d� mövcuddur. Q�r��z dilind� b��q� bir �d�t �d� – k�z t�n�r//küyöv t���r(but b�st�) fr�zlji v�hididir. Bu �d�t� gör� ty günü g�linl� b�y bir-birinin �y�ql�r�n� b�sd�l�y�rl�r.

Q�z�� dilind� d� ty �d�tl�ri il� b��l� fr�zlji v�-hidl�rin dilimizd� p�r�lll�ri mövcuddur. M�s.: k�d�m�n k�y�rl� b�ls�n = q�d�min u�urlu lsun; Übirli-�übirli b�l = �ullu-u��ql� l; �vin m�ld�, d�st�rk�n�n m�yl� b�ls�n (qy s�nin vinin h�y�tind� ç�lu m�l-q�r�,süfr�nd� ç�lu y��l� ym�kl�r lsun) = viniz ruzulu lsun, süfr�niz �ç�q lsun.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind� m�r�siml�rl� b��l� l� fr�zlji v�hidl�r v�r ki, bu �d�t v� m�r�siml�r bizd� l-

Page 179: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

178�

m�d��� üçün nl�r�n �dl�r�n� if�d� d�n fr�zlji v�hidl�r d� �z�rb�yc�n dilind� y�dur. M�s.: q�r��z dilind� «k�m�r öldü» fr�zlji v�hidi v�r ki, ty m�r�simi il� b��l�d�r. �ç�ql�m�s� bl�dir ki, b�yin dstl�r� nu g�linin vin� �p�r�rl�r. Q�d�nl�r g�lini tövl�y� s�l�rl�r v� bur��m�rl�r. Y�ln�z b�yin dstl�r� m�hn� �uduqqd�n snr� g�lini �z�d dirl�r. V� y��ud q�r��z dilind�ki «j��n sur��» if�d�si �l�n�n �t�s�n�n g�lib q�z�n �n�s�yl� b��l���n m�bl��i h�qq�nd� sövd�l��m�si m�r�siminin �d�d�r. «Q�z uz�tuu» fr�zlji v�hid is� g�lini �l�n�n �ulun� yl� s�lm� m�r�simini özünd� �ks tdirir.

Mtrlgiy� v� �strnmiy� il� b��l� fr�zlji v�-hidl�r. Ins�n d�n��m��� b��l�d��� günd�n t�bi�t h�dis�-l�rin� – y�����, h�v�y�, dum�n�, ild�r�m�, göy cisiml�rind�n – �y�, ulduz�, gün��� öz mün�sib�tini bildirmi� v� bu z�m�n türk dill�rind� t�rkibind� t�bi�t h�dis�l�rinin, göy cisiml�rinin �dl�r�n� y���d�n fr�zlji v�hidl�r y�r�nm��d�r. M�s.:q�z.�l� kuy�n – güclü kül�k, �k j�nb�r – ucund�n tut göy� ç��(y���� h�qq�nd�), köbik k�r –yrd� q�lm�y�n q�r, t�s b�r�n – b�� br�n, jib�k j�l –ip�k yl, m�yd� j�l –n�r�n yl, j�yd�k j�l – k�n�r j�l – qnur yl, s�r� �yaz – s�r� �y�z, k�r� d�u�m – q�r� çv�un525.

Ümumiyy�tl�, q�z�� dilind� mtrlgiy� il� b��l� fr�zlji v�hidl�r ç�luq t��kil dir. M�s.:b�n� s�u�m u�k�m – quyruq dn�n v��t, s�r� j�l – s�r� yl; �k c�u�n – n�r�n y����, �k tüt�k – �� br�n//�� çv�un, �k k�r//kök müz – (q�l�nc kimi k�s�n ���t�//q�r//q��) = q���n �l�n ç���526.

�z�rb�yc�n dilinin di�lkt v� �iv�l�rind� t�bi�t h�dis�l�ri il� b��l� ç�lu miqd�rd� if�d�l�r v�r ki,nl�r di�lktlgiy�d� fr�zlji v�hidl�r y�, trmin �dl�n�r. L�kin bu tip if�d�l�rd� fr�zlji v�hidl�r� ��s �l�m�tl�r ldu�u üçün biz bu tip 525 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$�� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1980,�.22 526 G��� �� � . �.22

Page 180: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

179�

if�d�l�ri trmin y�, fr�zlji v�hid �dl�nd�r�rd�q. M�s.: Kül�k �dl�r� – günd��mu� kül�k, t�rs� kül�k, g�mi kül�yi, k�çiq�r�n kül�k v� s.

�z�rb�yc�n dilinin mü�t�lif �iv�l�rind� günün mü�t�lif v��tl�r�n�n mövsüm v� �y �dl�r�n�n fr�zlji v�hidl�rl� if�d� lun�n v�ri�ntl�r�n� d� r�st g�linir. M�s.: it qurdd�n s�çilm�y�n v�t527. Kürd�mir v� Nftç�l� �iv�l�rind� quyruq d�n�n �y (�vqustun 15-d�n snr�k� günl�r bl� �dl�n�r); C�yr�n kölg�y� q�ç�n �y (snty�br �y�); Kürd�mir v� B�k� �iv�sind� q�r� bi��n �y (�vqustun birinci n günlüyü) v� s.

Q�pç�q qrupu türk dill�ri göy cisiml�rinin �d� il� �l�q�li fr�zlji v�hidl�rl� d� z�ngindir. Dilimizin fr�zlji fndund� d� bu q�bild�n l�n fr�zlji v�hidl�r� r�st g�linir. M�s.: q�z.j�ti k�rk�� (Böyük �y� bürcü), juld�z� k�rs� b�lu; q�r.kün tutildu(gün tutuldu); Ü�çk�luu j�ld�z (Mrkuri); �y tutuldu–�y tutuldu//b�td�; �lt. J�mi K��n (Böyük �y� bürcü), Üç M�yq�k(Kiçik �y� bürcü), k�rd�n J�l �(süd ylu); �z�rb.«Ulduz-ulduzu q�vurdu» (N�sir v� N�sr�ddin» n���l�), «Ust�d dyir,N�bi il� H�c�rin ulduzu göyd� b�r��m��d�»(«Q�ç�q N�bi» d�st�n�)528, «Svdiyim göz�l k�i� q�z�d�, S�h�rd�n p�rl�m�� d�n ulduzudu» («�sli v� K�r�m» d�st�n�); q�q.ç�b�n s�rq�s� (güclü kül�kl� mü��y�t lun�n sulu q�r)529 , s�m�n y�lu (süd ylu)530.

Dilimizd� bu tipli if�d�l�rin fr�zlji v�hid kimi q�bul lunm�s� d� birm�n�l� ��kild� q�r��l�nm�r. L�kin q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind�n g�tirdiyimiz mis�ll�r mü�t�lif ikidilli v� fr�zlji lü��tl�rd� fr�zlji v�hid kimi �ucul�r� t�qdim lunmu�dur.

527 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.165 528 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.231 529 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.398 530 G��� �� � .�.396

Page 181: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

180�

Bitki �dl�r� il� b��l� fr�zlji v�hidl�r. Türk dill�rind� kmpnntl�rind�n biri bitki �d� il� if�d� lun�n fr�zlji v�hidl�r� d� r�st g�linir. Bunl�r� fitfr�zlgizml�r dyilir. L�kin bu tipli fr�zlji v�hidl�r sm�tik fr�zlji v�hidl�r� v� zfr�zlgizml�r� nisb�t�n �zl�q t��kil dir.Fr�zlgiy� il� m���ul l�n �liml�r d� bitki �dl�r�n�n m�c�zl���r�q fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind� i�l�nm�sind�n q�d�r d� gni� söhb�t �çm�m��, bu tipli fr�zlji v�hidl�ri s�d�l�m�ql� kif�y�tl�nmi�l�r. M�s.: q�z. b�t�q�d�n buik, jus�nn�n �l�s� (td�n �lç�q, sud�n s�kit) = n� �tdir, n� b�l�q, �ön b�s�n s�nd�rm�u = it-itin �y���n� b�sd�l�m�z, b�ld�r��n ��k = b�ld�r��n v��t�, �uz�n ku �öpp�n sürtu (��z�n� quru t� sürtm�k) – h�r �yi r�dd tm�k (p���ll��� gör�) v� s.

��uz qrupu türk dill�rinin fr�zlji fndund� d� fi-tfr�zlgizml�r� r�st g�linir. M�s.:�z�rb.r�nd� tutd�n �lm�q, d��d� q�vutd�n; �hv�l�n� s���n d��r�m�q; b���nd� s���n(turp) �km�k; bir �ld� iki q�rp�z tutm�q; bu k�l s�n gir�n k�l d�yil;y�v��nl��� ç�m�q; ��r�m�y�n b���n� s�r�ms�q b��l�m�q; q�q.güz çiçää – p�y�z gülü531, c�nn�t �lm�s�532, n� s�rm�s�k imi�, n� d� s�rm�s�� ��z� k�kgr533; tk:�n�s� s�r�ms�k,b�b�s� s���n(�n�n turp,b�b�n s��n)534, �rmudun s�p� v�r, üzümün(kil�s�n) çöpü v�r d�m�k535.

�lq�� v� q�r��� m�n�s� if�d� d�n fr�zlji v�hidl�r. �lq�� v� q�r���l�r türk dill�rinin fr�zlji fndund� �üsusi yr tutur. Bu tipli if�d�l�rin t�ri�i d�h� q�diml�r� gdib ç���r v� nl�r ins�n�n ilkin düny�görü�ü, düny�, �tr�f mühit, t�bi�t h�dis�l�ri, �yir v� ��r qüvv�l�r h�qq�nd� ilkin t�s�vvürl�ri il� 531 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973,�.122 532 G��� �� � . �.186 533G��� �� � .274 534G��� �� � �.472 535 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973,�.479

Page 182: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

181�

b��l�d�r. S.Tulkv�n�n q�z�� dili il� b��l� fikrin� ��rik l�r�q biz d� qyd tm�k ist�yirik ki, q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind� �lq�� v� q�r���l� b��l� fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s�n�n �s�s �mill�ri bunl�rd�r: «�)ins�nl�r�n �n ����� inki��f dövründ� fövq�l�d� qüvv�l�r� b�� �ym�si; b) dilin v� sözün shrli gücün� in�m; ç) q�dim �d�t-�n�n�l�r� in�m; c) dild� �yir-du�, b��s��l��� z�minind� l�n sözl�rin, �lq�� v� q�r��� tipli fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s�n� s�b�b lm�s�; d)fd�l-p�tri�r��l dövrd� ��lq�n m�i��tinin �s�s�n� t��kil d�n hyv�nd�rl�q; �)d��ili v� ��rici dü�m�nl�rin hücuml�r� v� müh�rib�l�r; e)bir-birin� zidd l�n sinifli c�miyy�td� hüquqsuzluq, istism�r536.

Q�z�� dilçisi S.Tulkv� �lq�� v� q�r���l�rl� �l�q�d�r fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s�n� ilk önc� isths�l qüvv�l�rinin ����� lm�s� v� c�miyy�td� ins�nl�r�n düny�görü�ünün z�if v� pis inki��f� il� b��l�y�r537.

M�lumdur ki, türk ��lql�r� öz t�ri�i inki��f�nd� ��rici dü�m�nl�r t�r�find�n �r�s� k�silm�d�n hücuml�r� m�ruz q�l�b.Bunun n�tic�sind� d� �üsus�n �yr�-�yr� ���sl�r� v� ��rici dü�m�nl�r� q�r�� q�r��� tipli fr�zlji v�hidl�r y�r�n�b. M�s.: q�z. ��u ��pk�r (Dü�m�n s�n� q�lib g�lsin!), �t�n �r�n tul�k b�l��r, �rin �r�n �ru�k b�l��r (�t�n t�rp�nm�mi� d�risi q�ls�n, s�rk�rd�n t�rp�nm�mi� ruh� dönsün!), j�u ku��nd�, j�lq�z k�z�k urs�n! (dü�m�nd�n q�ç�nd� �y���n büdr�sin!); tm. du�m�nl�r�n içi �ns�n!538.

Bütün ��rq ��lql�r� kimi türk ��lql�r�nd� d� �il�d� �s�s ç�tinlik – övl�dl�r�n t�rbiy�si v� böyüdülm�si q�d�nl�r�n üz�rin� dü�ür. Bunun d� n�tic�sind� nl�r�n dilind�n

536 `+���� �. ^��$�[�$�� � $��;��#�� *�������# � $������# � ��$����� #$��. ��@, ����-�!�, 1975,�.5 537 G��� �� � . �.6 538 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.363

Page 183: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

182�

övl�dl�r�n� dyil�n q�r��� tipli fr�zlji v�hidl�r �slind� hç d� ür�kd�n dyilmir. Q�d�nl�r bu kimi sözl�rl� özl�rin� v� y���nl�r�n� ür�k-dir�k vrm�k ist�mi�l�r. M�s.:q�z.«�k� k�r��s� �k,���� k�r��s� b�k»(�t�n�n q�r���� güll�, �n�n�n q�r���� hç n�dir).

�z�rb�yc�nl�l�rd� d� bl� bir if�d� v�r ki, «n�n�n q�r���� tutm�z» v� y��ud «t� q�r���� tutur, �n�n�n q�r����n� is� süd q�ymur tutsun». Nftç�l� �iv�sind� is� bu if�d�nin b��q� v�ri�nt� i�l�nm�kd�dir: «n�n�n q�r����n� süd q�ymur, �t�n�nk�n� s�qq�l s�l�y�r».

Mü��hid�l�r� gör� q�r��� v� �lq�� tipli fr�zlji v�hidl�r q�d�n v� ki�il�r t�r�find�n yni d�r�c�d� istif�d� lunmur. Q�r��� tipli fr�zlji v�hidl�r q�d�nl�r�n lksiknund� d�h� ç� r�st g�linir. M�s.: q�z. köktk�m�qir – s�ni böyüm�y�s�n! J�tn�y j�lk�n k�n�lq�r – Böyüm�mi� bynun s�ns�n!

�z�rb�yc�n dilinin fr�zlji fndund� d� bu q�bild�n l�n fr�zlgizml�r� ç� r�st g�linir. M�s:B�ynun q�r�l-s�n!,Üzün tökülsün!, Z�lil �l�s�n! �d ��z�nd� g�d�s�n!, ll�h öldürsün! Bu q�r���l�r� ür�kd�n dyilm�y�n q�r���l�r s�r�s�n� �y�rd tm�k l�r.

Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind�ki �lq�� v� q�r��� tipli fr�zlji v�hidl�rin böyük �ks�riyy�ti «�ll�h» sözü il� b��l�n�r. Türkl�r bir ins�n� �� v� b�d niyy�tli dil�kl�r dil�y�nd� m�hz �ll�h� mür�ci�t dirl�r. M�s.: q�r.Kud�y kut k�ls�n!, Kud�y ursun!, Kud�y j�lq�s�n!539 Kud�y �lq�r!540; tk.ll�h s�� �li s�l �l� muht�c �tm�sin, ll�h dört gözd�n �y�r-m�s�n, ll�h d�v�y� k�n�t v�rm�sin, ll�h n�m�rd� muht�c �tm�sin, ll�h c�z�s�n� v�rsin, ll�h�nd�n bulsun541; q�q. ll��

539 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.192 540 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.191 541 w+�+�� @. � ���$�[�;���� �;!���#� � ���[�$��� #$�� / `�+*� ?��!�!+!� �$��� � ��!��!+��. ^�+�$, 1956, ���.VII, �.50

Page 184: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

183�

r�z� �lsun!542. Bir t�ri�i dövrd� y�r�n�n, istif�d� lun�n fr�zlji

v�hidl�r dig�r t�ri�i dövrd� gc-tz istif�d�d�n q�l�r v� dilin p�ssiv fndun� kçir, kmpnntl�ri �r��ikl��ir. «�nl�r�n (�lq�� v� q�r���l�r�n– M.Q.) kmpnntl�ri n� q�d�r �r��ikl��s� d�,nl�r ��lq�n h�y�t�nd� v� m�i��tind� öz �h�miyy�tini qruyur»543. Bütünlükl� is� �yr�-�yr� sözl�rin �r��ikl��m�si mü�t�lif yll�rl� b��� g�l� bil�r. M�s.: 1)>�lq�n h�y�t�n�n v� düny�görü�ünün ����� pill�d�n yu��r� pill�y� kçm�si,inki��f� il� �l�q�d�r ins�nl�r�n dini in�ml�r� l�n mün�sib�tinin d�yi�m�si il�;2)bu �r��ikl��m� ��lq�n yni inki��f dövründ� köhn� �d�t-�n�n�y� q�r�� b��q� mün�sib�t b�sl�m�si il�;3)fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind�ki sözl�rin �r��ikl��m�sind� ins�nl�r�n h�y�t t�rzind� b�� vr�n d�yi�iklikl�r: m�d�ni s�viyy�sinin yüks�lm�si, özünü idar� tm�k q�biliyy�tinin ç��lm�s�.

542 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.381 543 ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2, �.9

Page 185: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

184�

§ 2.QIPÇ�Q QRUPU TÜRK DILL�RIND�KI FR�Z��L�JI V�HIDL�RIN M�N�

NÖVL�RI Q�pç�q qrupu türk dill�rinin sm�ntik

�üsusiyy�tl�rini t�hlil tm�k üçün ilk önc� nl�r�n m�n� növl�ri t�dqiq�t� c�lb lunm�l�d�r. Fr�zlji v�hidl�rd� ç�m�n�l�l�q, ç�v�ri�ntl�l�q, sinnimlik, �ntnimlik, mnimlik kimi m�n� növl�ri gni� sur�td� t�hlil lunm�l�d�r.«M�hz bu cür �r��d�rm�l�r�n n�tic�sind� fr�zlji v�hidl�rd� m�n� m�rk�zini mü�yy�nl��dir�n my�rl�rd�n söz �ç� bil�r, nl�r�n sözün h�qiqi v� y� m�c�zi m�n�l�r�nd�n �s�l�l���nd�n d�n��� bil�r, q�s� ds�k, fr�zlji v�hidl�rin sm�ntik qurulu�unu t�m �yd�nl��d�r� bil�rik544.

Ümumiyy�tl�, sözl�rl� fr�zlji v�hidl�rin �s�s ���r c�h�ti nl�r�n m�n� növl�rin� bölünm�sidir. «Fr�zlji if�d�l�rin ç�m�n�l�l���, sinnimliyi, �ntnimliyi, mnimliyi nl�r�n üslubi z�nginliyini, ptnsi�l imk�nl�r�n� ��k�r� ç���r�r»545.

Ç m�n�l�l�q .Sözl�rd� ldu�u kimi, fr�zlji v�hidl�rd� d� ç�m�n�l�l��� r�st g�linir. Ümumiyy�tl�, b�z�n bir-birind�n �y�rm�q h�ddind�n �rt�q ç�tin ldu�u üçün ist�r �z�rb�yc�n dilçiliyind�, ist�rs� d� türklgiy�d� fr�zlji v�hidl�rin 544 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.79 545 A+%���� !.�. (.<.<�� ����� ���� (������ �� *� )������� ): !����.��%.� %. … ����. � �, 1978, �.126

Page 186: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

185�

ç�m�n�l�l��� il� mnimliyi q�r��d�r�l�r. H.B�yr�mv nl�r� bir-birind�n f�rql�ndirm�yin ylunu bl� iz�h dir: «Ç�m�n�l� fr�zlji v�hidl�rin snr�k� m�n�l�r� nun ilk m�n�s� il� bu v� y� dig�r ��kild� b��l� lur»546. Ç�m�n�l�l�ql� mnimliyin f�rqli v� ���r c�h�tl�ri il� b��l� T.�f�ndiyv�n�n fikirl�ri d�h� q�n��tb���dir. «Plismiy� bu v� y� dig�r sözün mü�t�lif m�n�l�r�n�n bir �s�s m�n� �tr�f�nd� birl��m�si, mnmiy� is� hç bir �l�q�d� lm�y�n mü�t�lif m�n�l� sözl�r dm�kdir»547 .

D�n�lm�z f�ktd�r ki, ç�m�n�l�l�q dilin lksik�s�nd� fr�zlgiy�d� ldu�und�n d�h� güclü mövqy� m�likdir. «Türk dill�rind� ç�m�n�l� fr�zlji v�hidl�r� t�k-t�k h�ll�rd� t�s�düf lunur»548. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� fr�zlji v�hidl�rin ç�m�n�l�l��� �uz qrupu türk dill�ri, cüml�d�n �z�rb�yc�n dilin� nisb�t�n d�h� gni�dir. Z�nnimizc�, bunun �s�s s�b�bi �z�rb�yc�n dilinin fr�zlji v�hidl�rinin kmpnntl�ri �r�s�nd� sm�ntik �l�q�nin d�h� möhk�m frm� �lm�s�d�r.

Ümumiyy�tl�, q�pç�q qrupu türk dill�rind� ç�m�n�l�l�q v� ç�v�ri�ntl�l�q d�h� q�b�r�q ��kild� t�z�hür dir. M�hz bu b���md�n d�, q�pç�q qrupu �uz qrupu türk dill�rind�n f�rql�nir. M�s.:q�r. «közü 546 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978,�.159 547 A*������� #.A. �)��� �� � ������� ������ �������� �. � �: $�%, 1980,�.55 548 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978,�.81

Page 187: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

186�

j�k» fr�zlji v�hidi v�r. Bu fr�zlji v�hid �����d�k� ç�m�n�l� ç�l�rl�r� m�likdir: 1) kimins� yrind�, v�r-dövl�tind� gözü lm�m�q; 2) bir �d�m�n öldüyünü bildirm�k; 3)bir k�sin b�c�r�qs�zl���n� göst�rm�k.

Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� «gözü �lm�q» (kimd�, n�d�)549 fr�zlji v�hidi i�l�nir. L�kin bu if�d� q�r��z dilind�ki kimi yni ç�m�n�l�l��� m�lik dyildir. Bu d� t�biidir. Çünki h�r h�ns� bir fr�zlji v�hidin mü�t�lif m�n�l�r�n�n bütün türk dill�rind� ynil� mövcud lm��� l�büd dyil. �z�rb�yc�n dilind�ki «gözü lm�q//lm�m�q» if�d�l�ri h�r h�ns� bir �d�m�n v�zif�sind�, v�r-dövl�tind� v� y��ud kims�d� gözü lm�q//lm�m�q m�n�l�r� vrir. M�s.:«�g�r Ir�n�n, Ir�q�n, �c�min, Ir�qi �r�bin,Ry mülkünün q�hrini ç�kirsinizs�,nl�rd� bizim gözümüz y�dur»(F.K�rimz�d�),«…h�l� hç bir ytim�, dul� q�yyum durm�m��, hç k�s� si�� tm�mi� birisinin m�l�nd� gözü �ldu�unu dy�n lm�m��d�r» (�.C�f�r-z�d�).

Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� «gör�n gözü y�dur» fr�zlji v�hidi d� i�l�kdir. «-N� bilim, dyirl�r bizi görm�y� gözü y�dur» (I.���l�), «Möminl�rin nu gör�n gözü y�dur» (�.C�f�rz�d�). Q�q�uz dilind� d� bu fr�zlji v�hid r�st g�linir. «Y�k qözum

549 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.175

Page 188: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

187�

qörmää»550. Qyd d�k ki, q�pç�q qrupund� ç�m�n�l�l�q

k�sb d�n h�r h�ns� bir fr�zlji v�hid �uz qrupu türk dill�rind� birm�n�l� fr�zlji v�hid kimi t�z�hür d� bil�r.

Mü�sir q�r�q�lp�q dilind� «bir �ya�� t�b�tt�» fr�zlji v�hidinin iki m�n�s� v�r: 1) ç���lm�z v�ziyy�td� l�n �d�m h�qq�nd�; 2) ���r ��st�, ölüm y�t���nd� l�n �d�m h�qq�nd� dyilir. L�kin ist�r �z�rb�yc�n dilind�ki «bir �y��� bur�d�(�vd�), bir �y��� q�bird�(g�rd�), bir �y��� g�rd�, bir �y��� y�rd�»551; ist�rs� d�, q�r��z dilind�ki «bir butu j�rd�, bir butu k�rd�»552, türk dilind�ki – «bir �y��� çukurd� �lm�k»553, q�q�uz dilind�ki «�lm�� bir �y�kl�n müz�r içindä»554 fr�zlji v�hidl�ri q�r�q�lp�q dilind�n f�rqli l�r�q y�ln�z bir m�n�d� «ölüm �y���nd� �l�n �d�m h�qq�nd�» �nl�m�nd� i�l�nir.

S.K.Knsb�yvin d� ç�m�n�l�l�q h�qq�nd� m�-r�ql� fikirl�ri v�rd�r. � y�z�r:«Bir s�r� idiml�r, fr�zlji v�hidl�r, s�bit birl��m�l�r, öz d��ili strukturl�r�n� pzm�d�n q�nun�uy�un ��kild�

550 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, c.119 551 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.79 552 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.65 553 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.531 554 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, c.31

Page 189: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

188�

ç�m�n�l� lub ç�m�n�l�l�q y�r�d�r»555. Fr�zlji v�hidl�rd� ç�m�n�l�l���n �z lm�s�n� V.P.Jukv bl� �s�sl�nd�r�r: «�n� gör� ç�m�n�l�l�q idiml�rd� gni� dyildir ki, nl�r� biz nitqimizd� özümüz h�z�rl�m�r�q,nl�r dild� s�bit ��kild� lur»556. L�kin biz bu fikirl� r�z�l��� bilm�rik. Ç�m�n�l�l�q hç d� sözl�rin nitqd� y�r�n�b-y�r�nm�m�s� il� b��l� dyildir. Fikrimizc�, ç�m�n�l�l�q t�ri�i inki��f n�tic�sind� myd�n� ç���r. J.�sm�nv�n�n fikrinc� is�, fr�zlji v�hidl�rin ç�m�n�l�l��� h�min if�d�l�rd� n� q�d�r mrfmin (kökün) i�l�nm�sind�n �s�l�d�r557. �lb�tt�, bu fikirl� r�z�l��m�q mümkün dyildir. Fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind� bir nç� kök d� l� bil�r. L�kin bu hç d� h�min fr�zlji v�hidl�rin ç�m�n�l� ldu�un� d�l�l�t tmir. Q. Jam-�itv�n�n fikrinc�: «Fr�zlji v�hidl�r l� ç�m�n�l�-l�q �s�s�nd� y�r�n�r ki, bu z�m�n kmpnntl�r �r�-s�nd� n� h�qiqi, n� d� m�c�zi m�n� ��t�rm�q l�z�m dyil»558.

R.J�ys�kv�n�n fikrinc�, fr�zlji v�hidl�rin ç�m�n�l�l��� lksik ç�m�n�l�l��� y���nd�r. �lim 555������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2,�.12 556 �+�� %.]. � ����+ ��[$��;��!� ���$�[�$�� / %�-��� ���$�[��. `�=��!: '�+��, 1965,�.44 557 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��: ��@, ^�+�$, 1969,�.13 558 ���=�!�� �.�. ���[�P�� ���$�[�$�� ���[�$��[ � �+���[ #$��� � �� �����[����;�� ������: ��@, ��=��, 2000,�.10

Page 190: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

189�

y�z�r: «Bir f�rq v�r ki, lksik ç�m�n�l�l�qd� söz t�kdir, fr�zlji ç�m�n�l�l�qd� is� birl��m� tipind�dir»559. Bununl� d� �lim söz tipli fr�zlji v�hidl�ri n�z�rd�n q�ç�rm��d�r. Ç�m�n�l�l�q söz tipli fr�zlji v�hidl�rd� d� t�z�hür dir.

M�s.: h�bs��n�d� y�tm�q (Nç� il y�t�b?) (d�n���q dilind�)

Y�tm�q düny�y� u��q g�tirm�k(G�lin n� v��t y�t�c�q?) (d�n���q dilind�n)

��st� lm�q m�n�s�nd� (-�t�m y�t�r?)

F�ktl�r göst�rir ki, mü�yy�n t�ri�i ��r�itd� sözl�rin m�n�s� m�c�zl���r, nl�r bir v� y��ud iki m�n� k�sb l�yir.M�s.:q�z.«köz tiyu» 1)göz� g�lm�k,göz d�ym�k; 2)���si m�s�l�l�r� gör� müb�his� tm�k. Bu fr�zlji v�hid q�z�� dilind� ç�m�n�l� lm�s�n� b��m�y�r�q, nun ikinci m�n�s�n� n� �z�rb�yc�n, n� q�r��z, n� türk, n� d� dig�r dill�rd� r�st g�lm�dik.�z�rb. göz d�ym�k560; q�r.köz tiyüü561; tk.göz d��m�k, göz� g�lm�k562; 559 ��L����� _.�. � ����!�;���� ��L�!��� ���$�[�$�� ��$��-��[ #$��� // ?$��!�# ��. ��$. ��_. ���# ����[�;���#, 1985, &3,�.42 560 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976, �.136 561������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.171 562 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.678

Page 191: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

190�

nq.n�z�r tiyq�n563; tm.qöz d�qirm�k564 v� s. Q�z�� dilind� «köz tüsu» fr�zlji v�hidi v�rd�r

ki, bu d� iki m�n� vrir: 1)n�d�ns�, kimd�ns� ��u g�lm�k, diqq�t ytirm�k; 2)p�rt tm�k. Q�r��z dilind�ki «közü tü�üü» fr�zlji v�hidi d� lü��td� iki m�n�d� vrilib: 1)kimins� ��y�s�n�, m�l�n�, �t�n� gözü dü�m�k; 2) kimins� �rv�d�n� gözü dü�m�k565. L�kin bizim fikrimizc�, bu, ç�m�n�l�l�q dyil. Bunl�r yni m�n�l� fr�zlji v�hidl�rdir. Kntkstd� «n�d�n? kimd�n? ��u g�lm�k» m�n�l�r�n� vrir.

Q�z�� dilinin t�ri�in� n�z�r s�ld�qd� fr�zlji v�hidl�rin m�n�l�r�n�n t�ri�i inki��f prssind� y�v��-y�v�� m�c�zl���r�q ç�m�n�l�l��� gtm�sinin ��hidi luruq. M�s.: q�z.«b�s� ���k» 1)t�n�nm��, m��hur; 2)s�rb�st, hç n�yl� m���ul lm�y�n. Mü�sir q�r��z dilind� bu fr�zlji v�hid birm�n�l�d�r. «B�s� �ç�k»566 – s�rb�st, özb���n�, hç kimi vcin� �lm�m�q m�n�l�r�n� vrir.

�l� fr�zlji v�hidl�r d� v�r ki,q�pç�q v� �uz qrupund� yni ç�m�n�l�l��� if�d� dirl�r. M�s.:q�r.«b��� j�rq� kirüü»: 1)ölm�k – «sn mnin gld�ns du�m�n�ms�n. Mn nu b���m jrq kirqnd d� unutp�ym...»; 2)ut�nm�q – «k�ç�k özünün

563'[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��. �$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.232 564 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.196 565 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.180 566 G��� �� � . �.54

Page 192: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

191�

�y�ptuu gknin szin, B�t��n� körqönd� ün k�t� �lb�y, b��i j�rq� kirdi»567. Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� d� «yr� girm�k» fr�zlji v�hidi h�m ölm�k, h�m d� ut�nm�q m�n�l�r�n� vrir. «Yr� gir�s�n! – öl�s�n!»568; «Q�d�n ut�nd���nd�n �z q�ld� yr� girsin».

�mnimlik. Fr�zlji v�hidl�rin mnimliyi m�s�l�si fr�zlgiy�d� müb�his�lidir. «…fr�zl-gizml�r �r�s�nd� t�m m�n� v� qurulu� yniliyin� r�st g�linm�diyi üçün fr�zlji mniml�rd�n d�n��m�q ç�tindir»569. L�kin bun� b��m�y�r�q, türk dill�rinin fr�zlgiy�s�nd� mnimliyin mövcudlu�u qyd lunur. �mnimlik dilin lksik�s�nd� mühüm yr tutur. L�kin ç�m�n�l�l�q kimi mnimlik d� fr�zlgiy�d� z�if t�z�hür dir. Bunun s�b�bini N.M.��nski bl� iz�h dir: «…bu nunl� b��l�d�r ki, birincisi fr�zlji t�rkibl�r ç� mür�kk�b fntik qurulu�� m�likdir. Ikincisi, fr�zlji t�rkibl�r 2 v� y� 3 vur�ulu söz kmpnntl�rind�n ib�r�tdir. Bu b���-md�n d� fr�zlji mniml�rin y�r�nm�s� n�dir dil h�dis�sidir»570 «…ç�m�n�l�l�q snucd� mnimlikl� qvu�ur»571.

567 G��� �� � . �.55 568 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.253 569w�����L '.<.^��$�[�# ������[ �+���[ #$���.<����:%��=�# =���, 1985, �.43 570 w�����L '.<. ������[�# ������[ �+���[ #$���. <����: ]������, 1964, �.150 571 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.82

Page 193: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

192�

�z�rb�yc�n dilçiliyind� fr�zlji v�hidl�rin mnimliyi m�s�l�si �liml�rin n�z�rini q�d�r d� c�lb tm�mi�dir. N.R�himz�d� y�z�r:«�z�rb�yc�nd� bu prblm (�m�nimlik – Q.M.) i�l�nm�mi�dir»572. �limin fikrinc�, ç�m�n�l�l�q v� mnimlik �r�s�nd� h�l� s�rh�d mü�yy�nl��m�mi�dir.

�.Qurb�nv �z�rb�yc�n dilind� fr�zlji v�hidl�rin mnimliyinin iki ylunu göst�rmi�dir:

1)Fr�zlji v�hid s�rb�st söz birl��m�sin� mnim lur. «Bu cür mnimlik dilçilikd� ��rici mnimlik �dl�n�r»573. Bu h�l� �z�rb�yc�n dilind� ist�nil�n q�d�r mis�l göst�rm�k l�r. M�s.:b�rm�ql� göst�rm�k. Fr�zlji v�hid: K�rim m�kt�bd� �l�ç� ��gird kimi b�rm�ql� göst�rilirdi; S�rb�st söz birl��m�si:Dirktr c�rg�d�ki �l�n� b�rm�ql� göst�rdi.

Biz bur� bir �yi d� �l�v� tm�k ist�rdik ki, ç� z�m�n dilimizd�ki cüml� tipli fr�zlji v�hid h�qiqi m�n�l� cüml�y� mnim d� l� bil�r. Cüml� tipli fr�z��l�ji v�hid: «Bu ��mir h�l� ç� su �p�r�c�q»574; H�qiqi m�n�l� n�qli cüml�:«>�mir ç� b�rkdir, h�l� ç� su l�z�md�r» (d�n���q dilind�).

2) «Fr�zlji v�hidl�rin özl�ri �r�s�nd� mnimlik lur.Bu cür mnimlik d��ili mnimlik

572 _�[��$�* '._.?*���!�;��� �������# � �$���L*������ #$��:��@,���+,1967,�.13 573 ��� ��� �.(. (� ��� �)��� �� � ����� ����. � �: ( ��*, 1985,�.337 574 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.88

Page 194: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

193�

�dl�n�r»575. M�s.: �l �tm�q: I. s�t��m�q, n�musun� t�unm�q. - �rv�d: - B�s s�nin �lun m�n� �l �td�(«��hz�d� Müt�libin n���l�»); II.�lini uz�d�b götürm�k. - N�bi, «l�z�m dyil, �y �mi» dyib �urcun� �l �td� («Q�ç�q N�bi» d�st�n�)576.

Bu v�ziyy�t q�pç�q qrupu türk dill�rind� d� özünü göst�rir. Mü�sir q�r�q�lp�q dilind� fr�zlji v�hidl�rl� s�rb�st söz birl��m�l�rinin mnimliyi kntkstd� v� situ�siy�d� �yd�n lur. M�s.: q�r�q�lp�q dilind� «�t üsti» if�d�si v�r. �yni z�m�nd� bu if�d� �z�rb�yc�n dilind� d� mövcuddur. Ist�r q�r�q�lp�q, ist�rs� d� �z�rb�yc�n dilind� bu if�d� h�m s�rb�st söz birl��m�si, h�m d� fr�zlji v�hid kimi i�l�nir. L�kin h�r iki dild� bunl�r� y�ln�z kntkstd� v� situ�siy�d� f�rql�ndirm�k mümkün-dür.M�s.: I.Bul jrdqi turm�s �t üsti dqndy,l k-rkli z�tl�r mnn m�l�n t�miy�ilnbqn - Bur�d�k� h�y�t �t üstü h�y�td�r, l�z�m� �yl�rl� t�min lunm�-y�b; II.Mnin �t üstind� t�r���� ��m�m k�lm�d� - M�nim �t üstünd� turm��� t�q�tim q�lm�y�b577.

Birinci cüml�d�ki «�t üstü» fr�zlji v�hidi h�r h�ns� bir h�r�k�tin tz-t�l�sik, b��d�nsvdu icr�s�n� bildirir. Bu mnim fr�zlji v�hid �z�rb�yc�n dilind� d� �ktiv i�l�nir. I. «-N� dy�c�kl�r, �t üst�

575 ��� ��� �.(. (� ��� �)��� �� � ����� ����. � �: ( ��*, 1985, �.337 576 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004, �.113 577 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^�', 1972,�.51

Page 195: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

194�

böyüm�mi�ik?» (Y.V.Ç�m�nz�minli); II. Dstl�r �tüstü söhb�t tdil�r (D�n���q dilind�n). «�t üstü» fr�zlji v�hidi mnim ��klind� b��q� türk dill�rind� d� t�z�hür dir. M�s.: q�z. �t üsti, �t üsti k�r�u578; q�r. �t üstünön v� s.579.

Q�r�q�lp�q dilind� bu mis�ll�r�n s�y�n� �rt�rm�q d� l�r: «���k b�s�, öl�r j�ri» v� s.

Nq�y dilind� d� fr�zlji v�hidl�rin mnim-liyin� r�st g�linir. M�s.:«b�t ��uv»1) üz �çm�q(fr�zlji v�hid); 2) t�hqir tm�k (s�rb�st söz birl��m�si).

«Q�z�� dilind� fr�zlji v�hidl�rin mnimliyi n�dir h�dis�dir. Bunun �s�s s�b�bi fr�zlji v�hidin mür�kk�b kmpnntli lm�s�d�r580. L�kin bun� b��m�y�r�q q�z�� dilinin fr�zlgiy�s�nd� mnimliyin öz yri v�r. M�s.:q�z.�t k�ö I.u���� �d qym�q; II.hücum� kçm�k581.

�z�rb�yc�n dilind� «�d q�ym�q» fr�zlji v�hidinin q�z�� dilind�ki ikinci m�n�s� y�dur. Bunun �v�zin� �z�rb�yc�n dilind� «�d �l�m�k» fr�zlji if�d�si mövcuddur ki, bu d� «ni��nl�m�q, �d�l�m�q» m�n�s�n� vrir. C�nl� d�n���q dilind�

578 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��-������. ����-�!�: '�+��, 1985,�.212 579 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.43 580 ��L����� _.�. � ����!�;���� ��L�!��� ���$�[�$�� ��$����[ #$��� // ?$��!�# ��. ��$. ��_. ���# ����[�;���#, 1985, &3,�.42 581 G��� �� � . �.15

Page 196: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

195�

h�ns�s� y���� bir h�r�k�t dib, hün�r göst�rib «�d qym�q» if�d�si d� i�l�nir.

V� y��ud mü�sir q�z�� dilind� b��q� bir fr�zlji v�hidin mnim v�ri�ntl�r�n� n�z�r s�l�q. M�s.:«Közi ���lu»:1)s�v�d �lm�q;2)ç�tinlikd�n y��� qurt�rm�q;3)h�y�t� d�rk tm�k

�z�rb�yc�n dilind� «gözü �ç�lm�q» fr�zlji v�hidi «�y�lm�q, q�fl�t yu�usund�n �y�lm�q, görüb-götürm�k, �ç�l��m�q, h�r�k�t� g�lm�k»582 m�n�l�r�nd� i�l�nir. Q�z�� dilind�ki «közi ���lu» fr�zlji v�hidinin «ç�tinlikd�n y��� qurt�rm�q» m�n�s� �z�rb�yc�n dilind� d� mövcuddur. M�s.:«Bu ��nl�r�n b�u�m�s� qurt�rm�r ki, biz d� bir gözümüzü �ç�q, düny�n�n i����n� b���q» (Y. V.Ç�m�nz�minli).

Bu fr�zlji v�hidin �z�rb�yc�n dilind� «s�v�dl�», «ziy�l�» m�n�s� d� i�l�nir. «Gürcüb�z�rd� gözü �ç�q c�v�nl�r�n bir ç�u öz rus, rm�ni, m�l�k�n, gürcü q�rd��l�r� il� s�rb�st görü�üb d�n��� bildikl�ri kimi, m�ss�b �lud�çil�ri d� bur�d� tz-tz görünür» (�.C�f�rz�d�).

Mü�sir q�q�uz dilind� «birkims�yin qözl�rini �ç-m��»583, türkm�n dilind� d� «�l�ml�rq� uys�n �ç�lur qözün»584 fr�zlji v�hidi d� «s�v�dl�nm�q, ziy�l�l��m�q» m�n�s�n� vrir.

582 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004, �.142 583 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973,�.62 584 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.138

Page 197: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

196�

V�ri�ntl�l�q. Fr�zlji v�hidl�r bir-birind�n t�rkibind�ki �yr�-�yr� lmntl�r� v� üslubi ç�l�rl�r� gör� f�rql�nir. Fr�zlji v�hidl�rin v�ri�ntl�l��� sinnimliy� ç� ���y�r, h�tt� nl�r bir-birl�ri il� q�r��d�r�l�r. Sinniml�rl� v�ri�ntl�r, �s�s�n nunl� f�rql�nir ki, fr�zlji sinniml�rd� qism�n d� ls�, m�zmun mü�t�lifliyi lur. H.B�yr�mv� gör�, v�ri�ntl�rl� fr�zlji sinniml�ri f�rql�ndir�n �s�s �l�m�t fr�zlji v�ri�ntl�rd� br�zl�l���n lm�s�n�n m�cburiliyidir. L�kin fr�zlji sinniml�r �r�s�nd� br�zl� lm�y�n fr�zlji v�hidl�r d� l� bil�r. Fr�zlji v�ri�ntl�r bir-birl�ri il� �v�z lundu�u h�ld�, fr�zlji sinniml�rd� bu mümkün dyil. Fr�-zlji sinniml�r öz qurulu�u tib�ril� bir-birind�n f�rql�nir, fr�zlji v�ri�ntl�rd� is� bu n�dir h�ll�rd� lur585

M.Mirz�liyv� fr�zlji v�ri�ntl�r�n y�r�nm�s�n� bl� iz�h dir: «S�rb�st söz birl��m�l�ri fr�zlgizml���rk�n mü�t�lif m�rh�l�l�rd�n kçir. Fr�zlji v�ri�ntl�r d� h�min bu m�rh�l�d� y�r�n�r»586.

Fr�zlji v�hidl�rin v�ri�ntl�l���, nl�r�n inki��f� uzun ill�r türklgiy�d� diqq�ti bir q�d�r d� c�lb tm�mi�dir. Bu gün bütün dilçil�r fr�zlgiy�d� fr�zlji v�hidl�rin v�ri�ntl�l���n� ��rtsiz q�bul 585 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978,�.149 586 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.84

Page 198: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

197�

dirl�r. Bizim fikrimizc�, fr�zlji v�hidl�rin v�ri�ntl�l��� nl�r�n d��il�n lksik-qr�mm�tik d�yi�m�sind�n snr� y�r�n�r. Mü�sir q�r�q�lp�q dilind� fr�zlji v�hidl�rin v�ri�ntl�l��� nl�r�n d��ili lksik-qr�mm�tik qurulu�unun qrunm�s�nd�n d�h� ç� �s�l�d�r. Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� N.R�himz�d� ç�v�ri�ntl�l���n �s�s iki frm�s�n� göst�rir. 1 – if�d�-nin t�rkibind� lksik d�yi�m�l�r n�tic�sind� y�r�n�n lksik v�ri�ntl�r; 2 – if�d�nin t�rkibind�ki kmp-nntl�rd�n birinin qr�mm�tik frm�s�n�n d�yi�m�si il� y�r�n�n qr�mm�tik v�ri�ntl�l�q587.

Bizim fikrimizc�, fr�zlji v�ri�ntl�l���n �����d�k� tipl�ri q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin v�ri�ntl�r�n�n bölgüsünd� istif�d� lun� bil�r. Fntik v�ri�ntl�l�q, lksik v�ri�ntl�l�q, mrflji v�ri�ntl�l�q, sint�ktik v�ri�ntl�-l�q.

1) Fntik v�ri�ntl�r Fr�zlji v�hidl�rin fntik v�ri�ntl�l���

nl�rd�k� fntik tr�nsfrm�siy� il� b��l�d�r. Ümumiyy�tl�, türk dill�rind� fr�zlji v�hidl�rin fntik v�ri�ntl�l��� bu v� y� dig�r kmpnntd� s�sl�rin d�yi�m�si il� y�r�n�r.«Q�z�� dilind� b�z�n bu fr�zlji v�hidin 3-4 v�ri�nt� lur. �m�s�si (�m���qi, �m���si, �m�t�y�) kür�d� (üzildi)588. 587 _�[��$�* '._.?*���!�;��� �������# � �$���L*������ #$��:��@,���+,1967,�.15 588��L����� _.�. � ����!�;���� ��L�!��� ���$�[�$�� ��$����[ #$��� // ?$��!�# ��. ��$. ��_. ���# ����[�;���#, 1985, &3,�.41

Page 199: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

198�

Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlji fndu fntik v�ri�ntl�l�ql� d� z�ngindir.M�s.:q�r. j�ti �muru j�rq� kirüü//j�ti ömürü j�rq� kirüü, �m�n� �s�k// �ym�n� �s�k589, könülü t�k//köönü t�k,süttön �k//süttöy �k590, könülü t�k// köönü t�k591; q-q�lp.b�s ��k�t n�m�z// b�s��k n�m�z592, iyt ölq�n j�rd�//iyt ölq�n j�rq�593; �z�rb. ��z� �l�s� d�yil//��z� �l�n�s� d�yil, b���m� kül �lsun// b���n� kül �lsun, b���m� �l� bil bir q�z�n q�yn�r su tökdül�r//b���n� �l� bil bir q�y-n�r q�z�n su tökdül�r594; tk.�ln�nd� y�z�lm�� �lm�k// �ln�n� y�z�lm�� �lm�k595, �y��� y�r� d��m�m�k//�y�kl�r� y�r� d�gl�m�k596, gününü s�y-m�k//günl�rini s�ym�k597; q�q. uyuy� k�lm��//uykuy� k�lm��598 v� s.

2) T�rkibind�ki kmpnntl�rd�n biri sinnim sözl� �v�z lunmu� lksik v�ri�ntl�r.

M�s.:q-q�lp: – z�mz�m �b�//z�mz�m su�� – �z�rb�yc�n dilind� bu if�d� bir v�ri�ntl�d�r v� «z�mz�m �b�» v�hidind�ki «�b» sözü «su» lksik 589 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.12 590 G��� �� � . �.260 591 G��� �� � .�.�.186 592 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.72 593 G��� �� � . �.75 594 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �:$�%,1976,�.35-69 595 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.465 596 G��� �� � . �.493 597 G��� �� � . �.699 598 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.485

Page 200: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

199�

v�hidi lub f�rs dilind�n kçmi�dir. �r�b sözü q�r�q�lp�q dilind� özün� v�t�nd��l�q hüququ q�z�n�b fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind� i�l�ns� d�, �z�rb�yc�n dilind� bu bl� dyil. Dilimizd� «�b» sö-zü y�ln�z kl�ssik �d�biyy�td� i�l�nir. Mü�sir q�r��z dilind� d� «z�mz�md�n suusu» fr�zlji v�hidi t�kv�ri�ntl�d�r599.

Mü�sir q�r�q�lp�q dilind� - kud�yd�n kul�//ku-d�yd�n b�nd�si ç�v�ri�ntl� fr�zlji v�hidin� d� r�st g�linir. Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� «�ud� qulu, �ud� b�nd�si» if�d�l�ri, dm�k l�r ki, i�l�nmir. �z�rb�yc�n dilind� «ll�h b�nd�si»600 fr�zlji v�hidi d�h� ç� i�l�kdir. Bu if�d� «y�z�q,s�kit,f���r» m�n�l�r�n� vrir.«�y ll�h�n b�nd�si, niy� bl� fikirli turmus�n» («Mll� Nur» d�st�n�)601. Türk dilind� d� «�ll�h �d�m�» fr�zlji v�hidi t�kv�ri�ntl�d�r602. Bununl� bl�, q�r�q�lp�q dilind� l� ç�v�ri�ntl� fr�zlji v�hidl�r v�r ki, nl�r�n bütün v�ri�ntl�r� �uz qrupu türk dill�rind� d� ldu�u kimi i�l�nir. M�s.: j�r jüzü//dün�� jüzü.

Q�r��z dili d� ç�v�ri�ntl� v�hidl�rl� ç� z�ngindir. «…v�ri�ntl�r idiml�r�n m�n� ç�l�rl�r� lub fntik v� mrflji yll� frm�l���r»603. J.�s-

599 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.79 600 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.51 601 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.27 602 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.462 603 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��: ��@, ^�+�$, 1969,�.4

Page 201: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

200�

m�nv�n�n fikrinc�, q�r��z dilind� v�hidl�rin lksik v�ri�ntl�r� sözl�rin yrd�yi�m�si n�tic�sind� y�r�n�r. M�s.:közü tirüü//gti tirüü - �z�rb�yc�n dilind� bu fr�zlji v�ri�nt� «gözü diri// c�n� diri» fr�zlgizml�ri uy�un g�lir. B�z�n l� lur ki, q�r��z dilind� lksik v�ri�nt kimi özünü büruz� vr�n v�hid mü�sir �z�rb�yc�n dilind� llipsis� u�r�m�� fr�z-lji v�ri�nt lur. M�s.:q�r��z dilind� lksik v�ri�nt l�n «külün kökkö s�p�ruu//külün �sm�nq� s�p�ruu» if�d�si �z�rb�yc�n dilind� «külünü<göy�>s�vurm�q»604 ��klind� möv-cuddur:«Kr�lu: Y���r vin, y�m�n l�y�r h�l�n, S�vur külünü görs�, Q�r� ��n» («Kr�lu» d�s-t�n�)605.

Ümumiyy�tl�, q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rinin frazeoloji fondu lksik v�ri�ntl�rl� z�ngindir. T�dqiq�t �p�rd���m�z dill�rd�ki v�hidl�rd� lksik v�ri�ntl�r qismind� �dl�r�n v� fll�rin v�ri�ntl�r�n� r�st g�linir: �)�dl�r�n v�ri�ntl�r�: q�z.t�lp�k b�s//j�lp�k b�s,s�ninki öttü// �z�b�n öttü,külün kökk� ç�ç�ruu//ç�n�n kökk� ç�q�ruu (kü-lünü göy� svurm�q)606,t�yak j�di//t�pki j�di//s�kku j�di v� s.607; q�r.k�ld�n k�r�nd�//k�ld�n uçund�(tükd�n �s�l� lm�q)608, közü tirüü//gti tirüü609,k�n içkiç//k�n 604 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.168 605 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.173 606 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*�� � �.<+������. ����-�!�: 1954,�.218 607 G��� �� � . �.338 608 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.209

Page 202: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

201�

s�rquç(q�n svur�n)610, uçun� ç�quu//�yaq�n� ç�quu(���r�n� ç��m�q)611 v� s.; q-q�lp. �k jür�k//�k k�uyl612, b�ti j�k//b�ti k�l�n(gönü q�l�n)613; nq. t�s m�n�l�y//t�s ör�k; �z�rb.quduz köp�y� dönm�k//quduz it� dönm�k614, it kökün� dü�m�k//it günün� dü�m�k, b�c�s� göyç�k//�n�s� göyç�k615; tk.l�yl��i h�v�d� görm�k//l�yl��i �y�kt� görm�k616,uzun sözün k�s�s�//uzun l�f�n k�s�s�617; q�q. �bir ku� ç�lm�s�nd�n t�n�ngr//�rbir ku� ç�lq�s�nd�n t�n�ngr618, k�p�m�� birkims�yin ��z�n�//k�p�m�� birkims�yin qözl�rini619, �lt�n ür�k// �lt�n c�n620.

Fl kmpnntli fr�zlji v�hidl�r fr�zlji f-dun �s�s hiss�sini t��kil tdiyi üçün türk dill�rind� lksik v�ri�ntl�r iç�risind� fll�rin v�ri�ntl�l��� d� üstünlük t��kil dir. M�s.:q�z. j�rm�n j�ks�n k�lu//j�rm�n j�ks�n �tu (yrl� yks�n tm�k)621;

609 G��� �� � . �.11 610 G��� �� � . �.41 611 G��� �� � .�.295 612 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972, �.71 613 G��� �� � . �.72 614 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.188 615G��� �� � . �.44 616 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.906 617 G��� �� � .�.919 618 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973,�.301 619G��� �� � . �.224 620 G��� �� � . �.43 621 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.173

Page 203: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

202�

q�r.k�n�tu k�yr�luu//k�n�t� s�nuu622, jüröqü tü�üü//jüröqü ç�quu623, töbösü kökkö j�tüü//töbösü kökkö tiyüü624; �z�rb.burund�n tüstü ç�m�q//burund�n tüstü q�lm�q625,p�r�n-p�r�n �lm�q//p�r�n-p�r�n dü�m�k626, t�qq�n�n �lt�n b�rkitm�k//t�qq�n�n �lt�n möhk�ml�ndirm�k627; tk.içi k�lkm�k//içi k�b�rm�k628,�yun �tm�k// �yun y�p-m�k//�yun �yn�m�k629; q�q.�k y�lunu bur�k-m��//�k y�lund�n ç�km��630, ��l�min b�yr�m�nd� k�fl�nmää//��l�min b�yr�m�nd� göpl�nmää631; tm. �y�-qüni d�lm�k//�y� qüni �tm�k632 .

3) Mrflji v�ri�ntl�l�q Fr�zlji v�hidin qr�mm�tik v�ri�nt� nun t�rki-

bind�ki kmpnntl�rin qr�mm�tik frm�s�n�n d�yi�-m�si il� y�r�n�r. Bu d�yi�iklik h�m �d kmpnntind�, h�m d� fl kmpnntind� mümkündür.M�s.:göz-qul�q �lm�q//gözd�-qul�qd� �lm�q. 622������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.140 623 G��� �� � . �.115 624 G��� �� � . �.284 625 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.77 626 G��� �� � . �.209 627 G��� �� � . �.228 628 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.732 629 G��� �� � . �.836 630 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.510 631 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.68 632 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.32

Page 204: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

203�

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki bl� qr�mm�tik v�ri�ntl�r�n �ks�riyy�ti �z�rb�yc�n dili fr�zlji v�hidl�ri il� ynilik t��kil dir. M�s.:j�l��n dün��//j�l��n�� dün�� – y�l�n düny�//y�l�nç� düny�.

Mü�sir q�r��z dilind� fr�zlji v�ri�ntl�r ��klind� t�z�hür d�n fr�zlji v�hidl�rin bir ç�u mü�sir �z�rb�yc�n dilind� mövcud ls� d�, nl�r�n v�ri�ntl�r� dilimizd� y�dur. M�s.:q�r. �n�-m�n� d�qiç�//�nd�y-m�nd�y d�qiç�633; �z�rb. h�n-hün �l�m�k. «Ibr�him h�n-hün �l�yib �n� hücum �l�y�n�c�n div yüyürüb tutdu �nun çiynind�n…»634; kud�yq� �üqür//kud�ya �üqür635fr�zlji v�hidinin is� �z�rb�yc�n dilind� d� mrflji v�ri�ntl�r� möv-cuddur. «ll�h� (ll�h�n�) �ükür �l�!»636.

Nq�y v� �z�rb�yc�n dill�rind� h�mil� q�d�n� �id dil�n «���r �y�ql�» fr�zlji v�hidi mövcuddur. L�kin nq�y dilind� bu fr�zlji v�hidin mrflji v�ri�nt� mövcud ls� d�, �z�rb�yc�n dilind� bl� dyil: nq: �v�r �yakl�//�v�r �yakl�nuv637; �z�rb. ���r �y�ql�.

�yni qrup� d��il l�n türk dill�rind� is� mrflji v�ri�ntl�l�q �ks�r h�ll�rd� p�r�lllik t��kil

633 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.36 634 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.155 635 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.191 636 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.31 637 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.124

Page 205: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

204�

dir. tk: �r� b�zm�k//�r�l�r�n� b�zm�k638, �r�d� k�lm�k//�r�l�kt� k�lm�k639, ��z�nd�n y�l �ls�n//��z�nd�n y�ll�r �ls�n640. Bu fr�zlji v�hidl�r v�ri�ntl�r� il� birlikd� �z�rb�yc�n dilind� d� v�rd�r.

4. Sint�ktik v�ri�ntl�l�q. Fr�zlji v�hidl�rin sin-t�ktik v�ri�ntl�r� kmpnntl�rinin yrinin d�yi�m�si n�tic�sind� y�r�n�r. Ist�r q�pç�q, ist�rs� d� �uz qrupu türk dill�ri, bu tipli fr�zlji v�hidl�rl� z�ngindir.

M�s.:q-q�lp.�k�r z�m�n//z�m�n�n�n �k�r�, ��z� ���k //���k ���z, b���r� t�s//t�s b���r, m�nl�y� k�r�//k�r� m�nl�y (b��ti q�r�//q�r� b��t). «M�nl�y» q�r�q�lp�q dilind� «�l�n» dm�kdir. �z�rb�yc�n dilind� bu if�d�nin kviv�lntind� «�l�n» sözü �v�zin� «b��t» sözü i�l�nir. Q�r: �k�r z�m�n//z�m�n �k�r641, b��ru t��//t�� b��r642, j�n� közünö körü-nüü//közünö j�n� körünüü(c�n� ��z�nd�n ç���r)643, jüröqü k�r�//k�r� jürök644; nq.�v�r �yakl�//�yaq� �v�r, ���k �v�z// �v�z ���k; q�q.��zd�n ��z�//��z ��zd�n; tm: s�ç� sünbül//sünbül s�ç645.

Q�r��z dilind�ki bir ç� fr�zlji v�hidl�rin sin-t�ktik v�ri�ntl�r� yni il� �z�rb�yc�n dilind� d� 638 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.473 639 G��� �� � .�.474 640 G��� �� � . �.445 641 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.31 642 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.69 643 G��� �� � . �.91 644 G��� �� � . �.111 645'[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.599

Page 206: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

205�

i�l�nir. Q�r��z dilind�ki «b��ru t��//t�� b��r» (q�lbi d��//d�� q�lbli), «jüröqü k�r�//k�r� jürök» (q�lbi//ür�yi q�r�//q�r� q�lb// ür�k) fr�zlji v�hidl�ri �z�rb�yc�n �d�biyy�t�n�n b�dii nümun�l�rind� tz-tz i�l�nm�kd�dir. M�s.:«Q�p�ql� H�c� �s�d kimi q�lbi q�r� �d�ml�r bhi�t� gd�c�k?» (�.C�f�rz�d�).

5.Kmpnntl�rind�n birinin i�tis�r� il� düz�l�n v�ri�ntl�l�q v� y��ud llipsis� u�r�m�� fr�zlji v�ri�ntl�r. Fr�zlji v�ri�ntl�l�q h�m d� fr�zlji v�hidl�rin kmpnntl�rd�n birinin i�tis�r� il� düz�lir. «…llipsis� u�r�m�� fr�zlji v�hidl�rd� nüv� sözl�r qrunub s��l�n�r»646.

M�s.:q-q�lp.bir<�ki>���z söz, «...m�nin ���m j�t� j�k n�m�s b�lm� s�n t�r�k d�n bir-�ki ���z söz �yt�p ���s�n s�l j�rq� j�rm�ydi(Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�), j�n< t�n>m�n�n(c�n b��l�//c�nl�), kul���n�<�lt�n>s�r��; q�z. j�mi<k�r�n�� >tün, i�i < ud�i> ��u q�r. jüröqünün < s�r� > suusun �luu,külün<kökkö>s�p�ruu, <gki>k�lun murdun� t�quu, < töbö > ç�ç� tik turuu647.

Q�r��z dilin� �id fr�zlji v�hidl�r öz v�ri�ntl�r� il� birlikd� �z�rb�yc�n dili il� t�m p�r�lllik t��kil dir. M�s.: �z�rb. < iki > �li üzünd� q�lm�q, <

646 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.88 647 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.12

Page 207: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

206�

b���n�n > s�ç� dik durm�q// < ür�yinin > s�rf�s�n udm�q.

�llipsis� u�r�m�� fr�zlji v�hidl�r �uz qrupu türk dill�rind� d� ç�luq t��kil dir. M�s.:tk.�d�n�< bil�> �nm�m�k648, �n�d�n <y�ni> d��mu�� dönm�k, �n� bir < k�rd��l�r>649; d�muzd�n<bir>k�l ç�km�k650, düny�<gözün > zind�n �lm�k651; �lin� vur, �km�gini <��z�nd�n> �l652; q�q. s�çl�r�m<dikinä>k�lkt�, ��yt�n �ls�n<b���n� >653 v� s. Bu fr�zlji v�hidl�rin h�m�s� bu gün mü�sir �z�rb�yc�n dilind� �ktiv ��kild� i�l�nm�kd�dir.

Fr�zlji v�hidl�rin kmpnntl�rinin i�tis�r� il� düz�l�n v�ri�ntl�r� mü�sir �z�rb�yc�n dilinin fr�zlji fndund� gni� i�l�nir. I�tis�r v� y��ud �l�v� lunmu� söz fr�zlji v�hidd� hç bir �l�hidd� v�zif� d���m�r. Bu söz fr�zlji v�hidin t�rkibin�, sm�ntik m�n�s�n� hç bir ��l�l g�tirmir.M�s.:<�c�>b���rs�q kimi uz�nm�q654; �c���-n�<üstün�>tökm�k655; b��m�ql�r�n�<cütl�yib>q�b�-��n� q�ym�q656; bir d�� �lub < k�r > quyuy� dü�dü

648 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.436 649 G��� �� � . �.469 650 G��� �� � . �.609 651G��� �� � . �.617 652 G��� �� � . �.635 653 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973,�.566 654 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.61 655 G��� �� � .�.60 656 G��� �� � .76

Page 208: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

207�

v� s. c�, üstün�, cütl�yib, k�r kimi sözl�r yu��r�d�k�

fr�zlji v�hidl�r� hç bir yni m�n� g�tirmir. L�kin bizc�, i�tis�r lunmu� sözl�rin fr�zlji v�hidl�rd� i�l�nm�si nl�rd� ksprssivliyi v� msin�ll��� �r-t�r�r.

Ümumiyy�tl�,q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rin-d�ki fr�zlji v�ri�ntl�r� müq�yis� tdikd� m�r�ql� f�ktl�rl� r�stl���r�q. M�s�l�n, yni bir fr�zlji v�hid mü�t�lif qrupl�r� d��il l�n q�r��z v� �z�rb�yc�n dill�rind� fll�rin v�ri�ntl�l���, türkm�n dilind� is� �dl�r�n v�ri�ntl�l��� il� y�r�n�r.

M�s.:�z�rb.iki �y���n bir b��m��� dir�m�k(t�-m�q, s�m�q, dürtm�k)657; q�r.gki butun bir k�nçun� s�yd�ruu (kiyqizüü;t�quu; k�tuu)658; tm.iki �yaq�n� bir q�nc� s�km�k // iki �yaq�n� bir gdiq� s�km�k659.

Nq�y dilind� is� bu fr�zlji v�hidl�rin ümumiyy�tl� v�ri�nt� y�dur. gki �yaq�n bir gtikk� sukt�r�rm�n660

Sinnimlik. Fr�zlji v�hidl�r t�kc� sözl�r� dyil, özl�rin� d� kviv�lnt l� bilirl�r ki,bun� d� fr�zlji sinniml�r dyilir.«Fr�zlji sinniml�r byktiv grç�klikd� yni ��y� bildirir,l�kin mü�t�lif

657 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.159 658 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.314 659 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.61 660 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.57

Page 209: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

208�

kmpnntl�r� m�lik lur»661. Ç�m�n�l�l�q v� mnimlikd�n f�rqli l�r�q

sinnimlik dilin fr�zlgiy�s�nd� ç� gni� yr tutur. H�m q�pç�q, h�m d� �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlgiy�s� sinnim fr�zlji v�hidl�rl� z�ngindir. Fr�zlji sinniml�r m�n�c� yni v� y��ud bir-birin� ç� y���n, l�kin üslubi c�h�td�n mü�t�lif fr�zlji v�hidl�rdir. Sinnimlik ddikd� ilk növb�d� lksik sinnimlik b��� dü�ülür. Sinnimlik �nl�y��� ilk növb�d� dilin lksik�s�n� �iddir v� d�h� ç� dilin lksik s�viyy�sind� r�ll���r. Lksik sinnimlikl� fr�zlji sinnimlik �r�s�nd� f�rq d� mövcuddur ki, bu m�s�l�y� d� mün�sib�t, �liml�rin y�n��m� üsull�r� mü�t�lifdir. «Fr�zlji sinnimlik lksik sinnim-likd�n nunl� f�rql�nir ki, lksik sinniml�rd� �yr�-�yr� sözl�rin sinnimliyi, fr�zlji v�hidl�rd� is� söz qrupl�r�n�n sinnimliyi n�z�rd� tutulur»662. S.N�u-ruzb�yv�n�n bu fikirl�ri h�qiq�t� q�d�r d� uy�un dyildir. Çünki fr�zlji v�hidl�r y�ln�z söz qrupl�r� ��klind� y�, söz v� cüml� tipind� d� lur.

�z�rb�yc�n dilçisi H.B�yr�mv is� lksik sinniml�rl� fr�zlji sinniml�r �r�s�nd�k� f�rqi bl� iz�h dir: «H�r bir fr�zlji sinnim mü�yy�n bir br�z�n �s�s�nd� frm�l���r ki, bu c�h�t lksik

661 w�����L '.<. ^��$�[�# ������[ �+���[ #$���. <����: %��=�# =���, 1985, �.52 662 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.55

Page 210: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

209�

sinniml�rd� y�dur»663. Bizim fikrimizc�, fr�zlji sinnimlikl� lksik sinnimliyin �s�s f�rqi nd�n ib�r�tdir ki, lksik sinniml�r byktiv grç�kliyi if�d� dir. Lksik sinniml�r t�kb�t�k bir-birin� sinnim ldu�u h�ld�, fr�zlji sinniml�r kmpnntl�ri il� birlikd� bir-birin� sinnim lurl�r. Fr�zlji sinniml�rin özün�m��sus �üsusiyy�tl�rin-d�n biri d� dur ki, nl�rd� m�n�d��ili ç�l�rl�q güclüdür. Mü�sir q�z�� dilind� d� fr�zlji v�hidl�rin sinnimliyi lksik sinniml�r� b�nz�mir. Bu h�ld� V.V.Vinqr�dv y�z�r: «Lksik v� fr�zlji sinniml�rin t�hlili, �üsusil� d� �d�bi dild� h�r h�ns� bir m�lum�t� gni� ��kild� t�svir tm�k m�qs�dil� y� kntkstin ��rtin� uy�un l�r�q sin-nimik m�n�l� söz v� if�d�l�r götürülür, y��ud d� sinnimik kyfiyy�td� l�n bütöv bir m�n� c�rg�si öyr�nilir»664. �nl�r�n sinnimliyi ��y� v� h�dis�l�ri �dl�nd�r�rk�n if�d� tdikl�ri ümumi m�zmun� gör� mü�yy�nl��ir.

Q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlgiy�s� fr�zlji sinniml�rl� q�d�r z�ngindir ki, h�tt� lksik sinniml�rl� müq�yis� lun� bil�r. Bu h�l� mis�l l�r�q q�z�� dilind� 13 fr�zlji if�d�nin bir-birin� sinnim kimi bir m�n�n� if�d� tdiyini göst�rm�k l�r: s��� s�nu//m�nd�y�n� t�s tiyu//t�u� 663 � �� %�� D.�. �)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978, �.163 664 %��[��*� %.%. ������ !��� � ����;��� $��;�� // %���� #$��$����#, 1963, &5,�.25

Page 211: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

210�

����lu//t�u�n� k�ytu//jüni j���lu//�uz� küyu//m�yn�n� su küy�lu//s�l� su�� k�tu//ciq�ri kum b�lu // ünj�r��s� tüsu//jür�qi ��yl��u//k�n�t� k�yr�lu// m�s�ld�si k�ytu (ruhd�n dü�m�k, q�n�d� s�nm�q).

Mü�sir q�r��z dilind� d� q�z�� dilind�ki bu fr�-zlji v�hidin kviv�lnt fr�zlji sinniml�rin� r�st g�linir. M�s.:q�r. k�n�t� k�yr�luu; k�n�t� s�nuu665. Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� d� «q�n�d� q�r�lm�q» fr�zlji v�hid mövcuddur. «N�bi �l� bilirdi ki, q�n�d� q�r�lm��d�»666.

Bu böyük fr�zlji sinnim c�rg�y� lksik sin-niml�r kimi b��m�q l�z�m dyil. Çünki lksik sinniml�r d�h� knkrtdir. �nl�r� if�d� tdiyi m�zmunun sinnimliyi b���m�nd�n y�n��m�q l�z�md�r. Mis�l göst�rdiyimiz sinnim fr�zlji v�hidl�r �yr�-�yr� psi�lji v�ziyy�tl�rin üslub ç�l�r-l�r�n�n if�d�sidir. «�nl�r yni bir m�fhumu if�d� ts�l�r d�, lksik sinniml�rd�n f�rqli l�r�q ist�dikl�ri v��t bir-birl�rini �v�z d� bilmirl�r. Bu nunl� iz�h lunur ki, fr�zlji sinniml�r üslubun t�l�bi il� istif�d� lunur. Dilçilik pr�ktik�s�nd� gördüyümüz lksik sinniml�rin is� bl� bir �üsusiyy�ti y�dur»667. M�s.:k�n�t� k�yr�lu(q�n�d� s�nm�q) b�dii üslubd�, b�dii �s�rl�rin dilind�, 665 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.40 666 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.177 667 ��L*��� �.`. ������!� �!����!�;��[ +�!�����# ��������� � ������!��� ���$�[�$�� � +L[+���� ��!��!+��� #$�� / ?���*����# � !"���[��. ����-�!�: '�+��, 1969, �.157

Page 212: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

211�

«m�sl�d�si k�ytu» is� �s�s�n c�nl� d�n���qd� i�l�nir. «Jün j�n j�b��� s�n�u» if�d�si d� �if�hi ��lq �d�biy-y�t�n�n m�hsuludur. Bur�d� biz �.T.K�yd�rvun fikirl�ri il� r�z�l��m�r�q. �, fr�zlji sinniml�rd�n f�rqli l�r�q lksik sinniml�rin ist�nil�n v��t bir-birini �v�z tm�k q�biliyy�tin� m�lik ldu�unu göst�rir.L�kin bu fikir özünü q�d�r d� d�rultmur. Ist�r lksik, ist�rs� d� fr�zlji sinniml�r h�r yrd� bir-birini �v�z d� bilmirl�r. Sinnimlik k�sb d�n h�r bir lksik v�hid v� y��ud fr�zlji birl��m� özün� m��sus m�n� f�rqin� m�likdir. Bu h�qd� T.�f�ndiyv� ç� düzgün l�r�q y�z�r: «…sinniml�r t�m m�n�d� bir-birinin �v�zin� i�l�n� bil�n sözl�r dyildir. �ksin�, sinnim c�rg�y� d��il l�n h�r bir sinnim sözün m�n� ç�l�r� v� üslubi r�ngin� gör� nitqd� istif�d� m�q�m� v�rd�r. Özü d� hç bir sinnim dig�r sinnimin yrin� m�qs�dsiz i�l�nmir»668.

Türk dill�rind� fr�zlji sinniml�rin y�r�nm� yll�r�nd�n biri d� kmpnntl�rin �v�zl�nm�sidir. Z.Q. Ur�ksin b��q�rd dilind� bu �üsusiyy�ti t�hlil d�rk�n y�z�r ki, «bu tipli fr�zlji sinniml�r d��ili qurulu�l�r�n� qruyur, nl�r�n sinnimlik m�n�l�r� nl�r� y�r�d�n lksik sözl�rin m�n�l�r� il� mü�yy�nl��ir. Fr�zlji v�hidl�rin strukturund� lksik kmpnntl�rin �v�zl�nm�si b�� vrir. Kmpnntl�rin �v�zl�nm�si fr�zlji sinniml�ri

668 A*������� #.A.�)��� �� � ������� ������ �������� �.� �: $�%, 1980,�.32

Page 213: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

212�

y�r�d�n yll�rd�n biridir»669. Z.Ur�ksinin bu fikirl�ri il� r�z�l��m�y�n q�z�� dilçisi R.J�ys�kv� �rqumnt kimi �����d�k� mis�ll�r� göst�rir:«�uz�n� küm küy�ld� – jüm��n �uz�n ��p�d�»670.

Yri g�lmi�k�n nu d� qyd d�k ki, bu sinnim c�rg� b��q� türk dill�rind� d� mövcuddur. �z�rb: ��z�n� (���zl�r�n�) su �lm�q; �z�m� su �l�m �turum?671. D�n���q dilimizd�, «�l� bil l�m udub», «�l� bil ��z� q�f�ll�n�b» fr�zlji v�hidl�rin� d� r�st g�linir. Q-q�lp. ���z�n� su� t�m�z�p �t�r672, l�m-lim d�m�st�n673; tk.��z�n� t�� �lm�k674, dili b��l�nm�k675, dili v�rm�m�k676, dili tutm�m�k677, «dud�kl�r� kilitl�nmi�ti» (�.�puh�n).

M�r�ql� h�ld�r ki, �z�rb�yc�n v� q�r�q�lp�q dil-l�rin� �id nümun�l�rd�ki «su» kmpnnti türk dilind� «d��» sözü il� �v�z lunur. Ist�r q�pç�q, is-t�rs� d� �uz qrupu türk dill�rind� bu t�rkibl�rd� yni bir m�n�n� if�d� d�n d�imi kmpnnt mövcuddur. L�kin bununl� bl� bu mis�ll�r h�m üslubun�, h�m d� m�n� ç�l�rl�r�n� gör� bir-birind�n f�rql�nirl�r. 669 J������ �.�. ^��$�[�# ��=�����[ #$���. <.: '�+��, 1975,�.92-93 670 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$�� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1980,�.11 671 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.23 672 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.71 673 G��� �� � . �.78 674 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.444 675 G��� �� � . �.601 676 G��� �� � .�.603 677 G��� �� � . �.602

Page 214: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

213�

R.J�ys�kv� bl� fr�zlji v�hidl�ri struktur sinniml�r �dl�nd�r�r. Z.Ur�ksinin fr�zlji sinniml�rin y�r�nm�s�n� ��mil tdiyi «kmp-nntl�rin �v�zl�nm�si» if�d�si fr�zlji v�ri�ntl�r� d�h� uy�undur. Bu b���md�n d� biz kmpnntl�rin �v�zl�nm�si il� y�r�n�n sinnimliyi q�bul tmirik. �����d� vrdiyimiz mis�ll�rd� d� kmpnntl�r öz sinniml�ri il� �v�z lunur. Bu tip fr�zlji v�hidl�r �uz v� q�pç�q qrupu türk dill�rind� d� ç�luq t��kil dir, bunl�r fr�zlji sinniml�r y�, fr�zlji v�ri�ntl�rd�r. M�s.: �z�rb. sözünün üstün� söz d�m�k//sözünün q�b���n� söz d�m�m�k678, ��qq�n�q ç�km�k//��qq�n�q vurm�q679; q�r. içi buzuk//içi k�r�;q-q�lp.kud�yd�n b�nd�si//kud�yd�n kul�680; q�z.tili kürm�ld�//mili b�yl�nd�; tk.k���n �lt�nd� gözün v�r d�m�m�k//gözün üstünd� k���n v�r d�m�m�k681.

Bildiyimiz kimi, sözl�rin sinnimliyi nitq hiss�l�rin� gör� qrupl��d�r�l�r. Bu h�m q�pç�q, h�m d� �uz qrupu türk dill�rind� bl�dir. L�kin fr�zlji sinnimlik üçün bu h�l mütl�q dyildir. �l� sinnim c�rg�l�r v�r ki, nl�r q�pç�q v� �uz qrupu dill�rd� p�r�lllik t��kil dirl�r. M�s.:q�z.j�rd�n j�ti k��n t�p-

678 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.222 679 G��� �� � . �.224 680'�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.78 681 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.772

Page 215: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

214�

k�nd�y//ku�n��� k�yn�n� s�ym�u//töbösi kökk� j�tu; q-q�lp.töb�si kökk� j�tk�nd�y682 // �ya�� j�rq� tiym�u683//k�d�r �t�n� körq�n684; tk.b��� gö�� �r-m�k(d��m�k)685//�y���(�y�kl�r�) y�r� d��m�m�k686; q�r. Töbösü kökkö j�tüü687//butu-butun� tiyböö//�yaq� j�rq� tiyböö688; �z�rb.göyün y�ddinci q�t�nd� �lm�q//�y��� y�r� d�ym�m�k//q�lbi köksün� s��m�m�q.«�lind�ki ���c� t�vl�y�b �rt�d� f�rl�n�n C�v�d�n s�vincd�n �y��� y�r� d�ymirdi» (�. C�-f�rz�d�). Türkm�n dilind� d� bl� bir fr�zlji v�hid v�r: «qövnü qöqö uçm�k»689.

Bu fr�zlji v�hidl�rin h�m�s� «��nl�nm�k, s�-vinm�k» lksik v�hidl�rin� kviv�lntdir. Qr�mm�tik c�h�td�n f�rqli ls�l�r d�, m�n� y���nl��� nl�r�n bir c�rg�d� i�l�dilm�sin� imk�n vrir.

Y.Y.�v�li�ni v� L.I.Ryznzn göst�rirl�r ki, fr�zlji sinniml�r sinnimiy�n�n inki��f� b���m�nd�n dilin bütün y�rusl�r�nd� y�r�n�r(lksik v�

682 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.81 683 �� �� � . �.83 684 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.78 685 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �., �.510 686 G��� �� � . �.433 687������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.284 688G��� �� � .�.46 689 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.666

Page 216: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

215�

qr�mm�tik)690. �nl�r fr�zlgiy�n�n inki��f�nd� v�ri�ntl�l��� v� sinnimliyi bl� s�ciyy�l�ndirirl�r: «1)�z v� ç� ��kild� f�rdil��mi� bl� v�hidl�r �üsusil�, msin�ll�q v� ksprssivlik b���m�nd�n sözl�r� kviv�lnt lur; 2) nl�r mü�yy�n lunmu� lksik-qr�mm�tik ��blnl�r�n v�sit�sil� y�r�n�r v� if�d� tdikl�ri fikri sinttik ��kild� t�qdim tm�kl�ri il� ümumi lksik�d�n f�rql�nir»691. Biz bunun s�b�bini fr�zlji v�hidl�rin d��l��m�� ��kild� lm�s�nd�, süni ��kild� y�r�nm�s�nd� görürük. «Fr�zlji sinniml�rin y�r�nm�s�nd� nl�r�n köhn� �l�m�tl�rin� n�z�r�n yni �l�m�tl�r, b��q� sözl�,��y�,h�dis�, prss bildirm�si mühüm �mildir»692.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji sin-niml�ri t�dqiq d�rk�n bu dill�rd�ki fr�zlji sinniml�rin t�m v� yni v�ri�nt�n�n �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlji fndund� d� mövcudlu�unun ��hidi lduq. Müq. t:q-q�lp.t�s b���r//jür�qi t�st�y//r�jimi j�k693;q�r.�k töönün k�rd� j�r�lq�n//töönün kuyruqu j�rq� tiyq�nd�694; �z�rb. �l�

690 �������� �.�., _L$�$� �.?. � ��$[����;��� ��������� ������!��!� � ����!� ���$�[�;���� *���� / %���� ���$�[�� � ��!�����# ���$�[�;���� �����L. ���+: ?$*.�' �$.��_, 1968, �.74 691 G��� �� � . �.74 692 G��� �� � . �.71 693 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958, �.549 694 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.30-285

Page 217: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

216�

bil d�v�nin q�rn� y�rt�l�b//d�v�nin quyru�u y�r� d�y�nd�695; q�r.�j�l j�tüü//dünyödön k�ytuu//c�n t�slim b�lu696; �z�rb. �c�li ç�tm�q//düny�d�n köçm�k//j�n�n� t�slim �tm�k// c�n�n t�p��rm�q//ömrünü b����l�m�q.

Biz bilirik ki, �t�l�r sözl�rinin ç� böyük bir hiss�si fr�zlji v�hidl�r� �iddir. B�z�n l� lur ki, �t�l�r sözü v� �t�l�r sözünd�n �m�l� g�l�n fr�zlji v�hid bir sinnim c�rg� y�r�d�r. M�s.: q�r.kör k�zuu//birööqö kör k�zs�k k�n�n k�z697; �z�rb.özg�y� quyu q�z�n özü dü��r//(kimins�) �y���n�n �lt�n� q�z-m�q//(kim�s�) quyu q�zm�q.

Gördüyümüz kimi, h�m q�p�q�lp�q, h�m d� �z�rb�yc�n dilind�ki bu fr�zlji sinniml�r lksik t�rkibc� t�m ynilik t��kil dirl�r.

Türk dill�rind� fr�zlji sinniml�ri mü�t�lif cür qrupl��d�r�rl�r. Q�r��z dilind�ki sinnim fr�zlji v�hidl�ri J.�sm�nv� bl� qrupl��d�r�r: 1)m�n�y� gör� sinniml��m�; 2)üslub� gör� sinniml��m�; 3)m�n� v� üslub� gör� sinniml��m�698.

Sm�ntik sinniml�r bir-birind�n bildirdikl�ri m�n� f�rqin�, d�h� d�rusu, m�n� ç�l�rl�r�n� gör� f�rql�nirl�r. M�s.:q�r.��r�n�n uyuqun� tiyüü//j�l�nd�n uyuqun� tiyüü //�c��d��rd�n kuyruqun 695 H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.130 696 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.22,78,89 697G��� �� � . �.188-191 698 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��:��@,^�+�$,1969,�.14

Page 218: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

217�

b�suu;tk.y�l�n�n kuyruqun� b�sm�k699 //�r�n�n yuv�s�n�(inin�) çöp dürtm�k700; �z�rb. �r�n�n d��iyin� çöp uz�tm�q701//il�n�n quyru�unu b�sm�q.

Q�r��z dilind�n f�rqli l�r�q türk v� �z�rb�yc�n dill�rind� «�jd�h�n�n quyru�unu b�sm�q» fr�zlji v�hidi y�dur.

Ümumiyy�tl�, nu dm�k v�cibdir ki, fr�zlji sinnimiy�n�n �s�s�nd� br�zl� m�n�l�r�n sinnimiy�s� durur.M�n�y� gör� sinniml��m�d� sinnim fr�zlji v�hidl�r m�hz yni m�n�n�n mü�t�lif br�zl� if�d�l�rl� vrilm�sin� gör� bir-birind�n f�rql�nir.

Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� d� fr�zlji sinniml�r üslubi ç�l�rl�ql�r� m�likdir. Bu m�s�l� il� b��l� t�dqiq�t �p�rm�� K.M�mm�dv� «I�i b��d�n ��m�q//m�c�l t�pm�m�q; özünd�n ç�m�q//hirsini b��� bilm�m�k; q��q�b���n� �çm�q//könlünü �çm�q; dil t�pm�q//y�l� v�rm�k; ���m dü�m�k//��r q�r��m�q» v� s. fr�zlji sinniml�rin mü�t�lif üslubi ç�l�rl�ql�r� m�lik lm�s�n� qyd tmi�dir702.

«Funksin�l nitqd� fr�zlji sinniml�r üslubiy-y�t�n t�l�bi il� q�r��l�ql� ��kild� bir-birini �v�z tm�k

699 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.945 700 G��� �� � . �.477 701 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.37 702 <��*�� �.�. ^��$�[�;���# �������# � ������� �$���L*������ ��!��!+��� #$��: ��@, ���+, 1983,�.17

Page 219: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

218�

m�qs�dil� istif�d� lunur»703. M�s�l�n, türk dill�rind� bir h�r�k�tin tz görüldüyünü bildirm�k üçün v� y�-�ud y���n m�s�f�d� ldu�unu �nl�tm�q üçün bu sinnim c�rg� bir-birini �v�z dir. Q-q�lp.köz b�n�n k�st�n �r�s�nd�//közdi ���p jum��n��//bir d�mnin i�ind�//� d�k�nd�704; «közdi ���p jumq�n�� ülk�n bir m��rdin k�nt�l�n� k�lin tüsti» («Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�»).

Bu sinnimik c�rg� q�r��z dilind�, cüml�d�n q�r��zl�r�n q�dim d�st�n� «M�n�s»d� d� öz �ksini t�p-m��d�r.

«J�k�n ��zun c�yq�ç�, ç�p közdü jumqunç�». (M�n�s) «nd�y-m�nd�y d�qinç�, ç�p közdü jumqunç�» (M�n�s) Q�z. �ni-mini d�q�n��//közdi ���n jümq�n��//k�s

p�n gözdin �r�s�nd�; tk.göz yumup �ç�nc�y� k�-d�r705// k��l� göz �r�s�nd�706; �z�rb.göz �ç�b yumunc�//q��l� göz �r�s�nd�// h�n-hün �dinc�. «Dü�-m�ni b�sm���q, k�sm�k bir göz q�rp�m�n�n i�idir»(F.K�rimz�d�); «Y�r�� y�ri�� k�çdi v� bir göz q�rp�m�nd� q�r��d�k� g�diyi ��d�» (I. ���l�).

Sinnim c�rg� y�r�tm�s� d�, yu��r�d� göst�rdi-

703 �+�L�� ^.�. ^��$�[�;���# ����!��!P ����;���� *���� // J;�� $������ ��J. ���# #$��� � ��!��!+��, 1966, &5,�.39 704 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.82 705 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.693 706 G��� �� � . �.772

Page 220: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

219�

yimiz fr�zlji v�hidl�r� türkm�n v� �lt�y dill�rind� d� r�st g�linir. tm. ölüm qöz bil�n q���n �r�s�nd�707; �lt�y. kös yumq�nç�708.

�ntnimlik.«�ntniml�r,güm�n ki, dilin inki��-f�n�n ilk dövrl�rind� y�r�nm��d�r. Ins�n �tr�f mühiti d�rk d�r�k y����n� pisd�n, böyüyü kiçikd�n,yri s�m�d�n, gc�ni gündüzd�n v� s. f�rql�ndirm�y� b��l�m��d�r»709. Fr�zlji sinniml�r kimi fr�zlji �ntniml�r d� dilin fr�zlgiy�s�nd� mühüm yr tutur. «Fr�zlji �ntniml�r sm�ntik v� qr�mm�tik struktur b���m�nd�n kmpnntl�rd�n birinin �ntnim sözl� �v�z dilm�si n�tic�sind� �m�l� g�lir»710. N.R�himz�d� is� �z�rb�yc�n dilind�ki fr�zlji v�hidl�rin �ntnimliyini �����d�k� kimi qrupl��d�r�r:

1) qr�mm�tik frm�s�n� gör� h�mcins if�d�l�r; 2) qr�mm�tik c�h�td�n mü�t�lif l�nl�r711. �ntnim fr�zlji v�hidl�r b��q� tip fr�zlji

v�hidl�rd�n özün�m��sus �üsusiyy�tl�ri il� f�rql�nir. �nl�r�n ç� hiss�si cüml� ��klind� lur. M�s.:Yrin �lt�n� d� bilir, üstünü d�; N�diri t��td� görüb, Sülym�n� qund�qd�.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki �ntnim fr�zlji v�hidl�rin böyük �ks�riyy�ti ist�r d���d��� m�n�, ist�r 707 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.786 708 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964,�.105 709 A*������� #.A. �)��� �� � ������� ������ �������� �. � �: $�%, 1980,�.65 710 D������ D.A. (� ��� �)��� �� � ������� ������ �. � �: ( ��*, 1988,�.32 711 _�[��$�* '._. ?*���!�;��� �������# � �$���L*������ #$��: ��@, ���+, 1967,�.18

Page 221: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

220�

qr�mm�tik frm�, ist�rs� d� lksik t�rkibc� �z�rb�yc�n dili il� d�h� ç� p�r�lllik k�sb dir. Q�r�q�lp�q dilind�n bun� ist�nil�n q�d�r mis�l göst�rm�k l�r. M�s: k�l� suk – k�l� ���k (�li b�rk – �li�ç�q), k�b��� j�b�k – k�b��� ��inki (q��q�b�ql� – q�b��� �ç�q), j�n t�n m�n�n – j�r�m k�kil712 (c�nl�-b��l� – y�r�m könül), �y�nd�-j�l�nd� – kud�yd�n kutl� küni(�yd�-ild� – �ll�h�n vr�n günü); kökir�qi k�r� – �k kökir�k (ür�yi q�r� – q�lbi t�miz)713.

Q�r�q�lp�q v� �z�rb�yc�n dilind�ki yu��r�d�k� �ntnim fr�zlji v�hidl�rin böyük �ks�riyy�ti dig�r türk dill�rind� d� i�l�nir. M�s.: q�r. �y�nd�-j�l�nd� – kud�yd�n kuttu künü714, �k könül – k�r� könül715, �k jürök – k�r� jürök716, k�lu j�nil – k�lu t�r (�li�ç�q – ��sis)717; q�z. �k kö�il – k�r� könil; �k ni�t – k�r� niy�t718 v� s.

Bu h�l bir d�h� nu sübut dir ki, türk ��lql�r�n�n düny�görü�ü v� t�f�kküründ� �ks m�n�l� �nl�y��l�r� d� mün�sib�t ynidir. «Q�r�» pislik, «��» y����l�q simvludur. V� y��ud türkm�n dilind�ki «dili üz�n»

712 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.74 713 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958,�.333 714 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.191 715 G��� �� � . �.28 716 G��� �� � . �.27 717 G��� �� � .�.160 718 `��� _.<. ^��$�[�;��� *����� !��� «��*��� + ��*�#�» � ������� ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1983,�.15

Page 222: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

221�

v� «dili q�sq�»719 �ntnim fr�zlji v�hidl�r �z�rb�yc�n dili,yni z�m�nd� b��q� türk dill�ri il� t�m p�r�lllik t��kil dir. M�s.: tk. dili uzun – dili q�s�720. Q�q�uz dilind�ki «b�� k�f�l� – k�l�n k�f�l�»721 fr�zlji v�hidl�ri d� c�rg�d�ndir.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind� fr�zlji mniml�r� nisb�t�n fr�zlji �ntniml�r� d�h� ç� r�st g�linir. Bu h�l �uz qrupu türk dill�ri üçün d� s�ciyy�vidir. T.�f�ndiyv� �n ç� fr�zlji idim�tik t�rkibl�rin t�z�dl�r �s�s�nd� quruldu�unu qyd tmi�dir. � y�z�r:«��lq�n y�r�tm�� ldu�u �t�l�r sözl�rinin v� s�rr�st m�n�l� ��lq m�s�ll�rinin �ks�riyy�ti t�z�dl�d�r.M�s�l�n:�� b�rc �yl�r, nök�r �rç; � gün ���rd�r,q�r� gün q�r�ld�r;V�rd�n �-yir g�l�r,y�d�n ziy�n»722.Çünki fr�zlji v�hidl�r mü�t�lif h�y�t v� t�bi�t h�dis�l�rini, ins�n ��r�kt-rinin özün�m��sus c�h�tl�rini bütün ziddiyy�tl�ri il� �ks tdirir. �ntnim fr�zlji v�hidl�r ��y� v� h�dis�l�ri ümumi �l�m�tl�rin� gör� ��r�ktriz� dir.M�s.:q�z.t�st�y k�r�n�� (zülm�t q�r�nl�q),��yd�y ���k(gün kimi �yd�n).Lksik �ntnimliyin my�r� fr�zlji �ntniml�r üçün d� �s�sd�r.

Bildiyimiz kimi, �ntnimliyin birinci ��rti 719 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.236 720 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.602 721 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.258 722 A*������� #.A. �)��� �� � ������� ������ �������� �. � �: $�%, 1980,�.65

Page 223: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

222�

�ksm�n�l�l�q, ikincisi is� lksik-qr�mm�tik �üsusiyy�tl�rin h�mcinsliyidir. Lksik �ntnimliy� �id l�n bu ��rtl�ri, sözsüz ki, fr�zlji �ntnimliy� d� �id tm�k l�r. B��q�rd dillçisi Z.Q.Ur�ksin d� �ntnim fr�zlji v�hidl�ri �����d�k� kimi qrupl��d�r�r: 1)m�n� qrupl��d�r�lm�s� il� y�r�n�nl�r; 2) fr�zlji v�hidl�rin qurulu�l�r�n�n d�yi�m�si il� y�r�n�nl�r723. Bu tip fr�zlji v�hidl�rd� �s�s m�n�n� bir kmpnnt vrir.�ntnim kmpnnt is� �ks m�n�l� sözd�n y�r�n�r. M�s.:q�z.min�zi �u�r - min�zi j�nil (���r ��siyy�tli yüngül ��siyy�tli); j�u jür�k–su jür�k; kuym� kül�k – �kp� kül�k – (qul��� d�r�d�nl�y�n – fikri d���n�q). §3. QIPÇ�Q QRUPU TÜRK DILL�RIND�KI FR�Z��L�JI V�HIDL�RIN QR�MM�TIK S�CIYY�SI

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hid-l�rin özün�m��sus qr�mm�tik qurulu�u mövcuddur. B��q� dil v�hidl�ri kimi nl�r d� mrflji v� sint�ktik s�viyy�l�rd� t�hlil lunm�l�d�rl�r. «Fr�zlji v�hidl�ri m�n� v� qr�mm�tik qurulu�l�r�n� gör� t�snif tm�k üçün nl�r� sözl�rd�n f�rql�ndir�n lksik, mrflji, sint�ktik t�bi�tl�rini öyr�nm�k v� d�h� snr� d�qiq t�snif�t� n�il lm�q

723 J������ �.�.^��$�[�# ��=�����[ #$���. <.:'�+��,1975, �.48

Page 224: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

223�

l�r»724. «S�rb�st söz birl��m�l�rind�n f�rqli l�r�q fr�-

zlji v�hidl�rin qr�mm�tik �üsusiyy�tl�ri nl�r�n s�bitliyi il� ölçülür. �n� gör� d� bir ç� s�bit söz birl��m�l�rinin mrflji qurulu�u il� sint�ktik qurulu�u �r�s�nd� böyük f�rq v�r»725. S.Knsb�yvin fikrinc�, bu c�h�t q�z�� dilinin �qqlütin�tiv lm�s� il� b��l�d�r. Bl� ki, mrflji d�yi�m�l�r sinttik l�r�q özl�rini sint�ktik qurulu�d� d� büruz� vrir. Bu h�l h�m �dl�r, h�m d� «�d+fl» tipli birl��m�l�r üçün ümumidir.

Mü�llif fikrini �s�sl�nd�rm�q üçün g�tirdiyi birl��m� tipli «�uz�n�n tüsk�nd�y» – l� bil (f�rt l�yib burnund�n dü�üb),cüml� tipli – «�k�sinin(b�c) t�risin s�y�p k�nt���nd�y»(�t�s�n�n b�� d�risidir) nümun�l�rini ��rh d�r�k y�z�r:«Bu cüml� v� birl��m�l�rd� q�z�� dilinin �qqlütin�tivliyi fr�zlji v�hidl�rin kmpnntl�rinin yrd�yi�m�sin� imk�n vrmir»726.

Q�z�� dilin� �id bu fikirl�ri hç bir d�yi�iklik t-m�d�n b��q� q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rin� d� �id tm�k l�r. Türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�r üçün invrsiy� h�dis�si ��r�ktrik dyildir. Müst�sn� h�ll�rd� b�dii �d�biyy�t nümun�l�rind�, �üsusil� 724 ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *�-��� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2,� .27 725 G��� �� � .�.16 726 G��� �� � .�.16

Page 225: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

224�

�rd� invrsiy� h�dis�si il� r�stl��m�q l�r: … Q�z gtdi, d�n��d�m ür�yiml� m�n, ç�ld� q�lbinin d�rin m�n�s� (N�bi >�zri). Dild� gni� ��kild� i�l�n�n «q�lbi �ç�lm�q»

fr�zlji v�hidi yu��r�d�k� cüml�d� invrsiy� lunmu�dur.

Ümumiyy�tl�, fr�zlji v�hidl�ri qr�mm�tik qu-rulu�un� gör� t�snif tm�k q�d�r d� �s�n dyil. Bun� s�b�b fr�zlji v�hidl�rin struktur v� sm�ntik c�h�td�n bütövlüyü v� d��l��m�s�d�r. «Fr�zlji v�-hidl�rin sm�ntik bütövlüyü �slind� nun qr�mm�tik s�rb�stliyini d� �lind�n �l�r v� bu z�m�n h�min v�hid qr�mm�tik d��l��m�y� m�ruz q�l�r»727.

Dilçilikd� fr�zlji v�hidl�r� 3 s�viyy�d� r�st g�linir: söz,birl��m� v� cüml� s�viyy�sind�. Birl��m� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r �rt�q t�m ��kild� q�bul dilmi�dir. Ç� v��t dilçil�r h�r h�ns� bir dilin fr�zlgiy�s�nd�n d�n���nd� fr�zlji v�hid kimi «fr�zlji söz birl��m�l�ri» if�d�sini d� i�l�dirl�r.Bu d� dm�kdir ki,nl�r fr�zlji v�hid kimi y�ln�z birl��m� tipli fr�zlgizml�ri q�bul dirl�r.Söz s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rin öyr�nilm�si y�ln�z sin�rn pl�nd� mövcuddur. L�kin «h�min fr�zlji v�hidl�r b�lk� d� dilin �vv�lki m�rh�l�l�rind� birl��-m� s�viyy�sind� mövcud lmu�dur»728. Söz s�viyy�li

727(��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.108 728 G��� �� � .�.111

Page 226: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

225�

fr�zlji v�hidl�ri q�bul d�n v� bu fikrin möhk�m t�r�fd�r� l�n M.Mirz�liyv� �uz qrupu türk dill�-rind� d� bu tipli fr�zlji v�hidl�rin mövcudlu�unu qyd dir. �lim ç� h�ql� l�r�q t�kt�r�fli birl��m�l�r� �id dil�n «düny�s�nd�, ömründ�, y�-��nd�, �c�nd�n» kimi sözl�ri söz s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r kimi q�bul dir729.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�r üz�rind� �r��d�rm� �p�r�rk�n ��hidi lduq ki, bu dild� söz s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r q�d�r d� ç�luq t��kil tmir. Bir ç� dilçil�r türk dill�rind� bir sözd�n ib�r�t fr�zlji v�hidl�rin v�rl���n� birm�n�l� ��kild� q�bul tmirl�r. «B��q� dill�rd�n f�rqli l�r�q türk dill�rind�, cüml�d�n d� q�z�� dilind� fr�zlji v�hidl�r 2 lmntd�n �z lm�m�l�d�r»730.L�kin bununl� bl� q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind� söz s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r d� y� dyildir.

M�s.:nq.s�ys�z; q�z.s�n�k (�z�rb�yc�n dilinin Kürd�mir �iv�sind� dyirl�r:«Q�z u���� s�n�qd�r.�n� gör� nu ç� ist�yirl�r), közb�köz – göz-göz�; q�r.�rk�md� (�r��md�), d�nizd�y(böyük q�lbli), k�l�m – b��l�q; q-q�lp. T�rn�kt�y (d�rn�qc�n), k�yk�y (r�dd l). 729 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.111 730 ��L*��� �.`., ��L����� _.�.. ]������� ������������� ���$�[�$�� � �� ��������������� [�+��� � ������� ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�-;���#, 1979, &3,�.4

Page 227: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

226�

Mü�sir �z�rb�yc�n �d�biyy�t�nd� bir kmpnntli fr�zlji v�hidl�r� r�st g�linir. M�s�l�n, «>�lq ist�s�, �d�m� l� b�z�y�r ki, özü-özünü t�n�m�z(N.H�s�nz�d�), «��m�m� ��l� b�rk tutuldu»(N.H�s�nz�d�), «�mm� indi gör nc� dü�üb.Qc�l�b»(N.H�s�nz�d�). «Murtuz Murtuzv: - Bu gün ���r y��l�d�m küç�d� – dyirdi» (�n�r); «-��i, tur yrind�, s�n� n� dü�üb �ruzl�n�r-s�n?»(Mövlüd Sülym�nl�); «M�n d� h�min ki�inin böyrün� dü�üb bir-iki s��t �vv�l �n�m�n k�çindiyi vin q�p�s�n� g�ldim»(�.C�f�rz�d�). Bu cüml�l�rd�ki «b�z�y�r; tutuldu; �ruzl�n�rs�n; k�çindiyi» kimi sözl�r söz s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rdir.

Dilimizd�ki birkmpnntli fr�zlji v�hidl�r dild� �vv�lc�d�n bu v�ziyy�td� lm�y�bl�r. �nl�r �vv�lc� birl��m� tipind� lmu�, snr� ill�r kçdikc� birinci kmpnnt rduksiy�y� u�r�d���nd�n bir sözd�n ib�r�t fr�zlji v�hidl�r� çvrilmi�l�r. «B�s >�n�mslt�n �mdstum ny�� m�n� y�nm�r?»(�.C�f�rz�d�). Bur�d�k� «y�nm�r» if�d�si «ür�yi y�nm�q» birl��m�sinin ikinci kmpnntidir. Birl��m� s�viyy�li «ür�yi y�nm�q» fr�zlji v�hidi rduksiy�y� m�ruz q�l�r�q «y�nm�q//y�nm�m�q» ��klin� dü�mü�dür. B��q� bir mis�l� n�z�r s�l�q: «S�r� ��tun d�lub hirsl�nmi� �lunu s�kitl��dirm�k üçün ddi…»(F.K�rimz�d�). Bur�d�k� «dlub» sözü d� «ür�yi d�lm�q//gözü d�lm�q» birl��m�sinin rduksiy�y� u�r�m�� v�ri�nt�d�r. «�, hç kim�

Page 228: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

227�

�yilm�z. Özü d� nu �ym�k is-t�m�mi�dir»(F.K�rimz�d�). Bur�d�k� «�ym�k» fr�zlji v�hidi «b�� �ym�k» birl��m�sind�n y�r�n-m��d�r. Bu h�l türk dilind� d� mövcuddur. «Kny�z Mnçikv Ist�nbulu k�r��t�rm��� gitmi�»(S.Çkun). Cüml�d�ki «k�r��t�rm�k» fr�zlji v�hidi türk v� �z�rb�yc�n dill�rind�ki «�r� k�r��t�rm�k//�r� q�r��d�rm�q» fr�zlji v�hidi snr�d�n birkmpnntli fr�zlji v�hid� çvrilmi�dir. «Ism�il �bim gidrs, türlü �ç�k gözlüklr y�p�r, bni üz�r-di»(R.�.�puh�n). Bur�d�k� «üzmk» fr�zlji v�hidi dild� h�m d� «ür�yi üzülm�k, c�n� üzülm�k» ��klind� d� i�l�nir. Bur�d�n bl� n�tic�y� g�lirik ki, söz s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rd�n d�n���rk�n nl�r� y�l-n�z sin�rn pl�nd�, dilin bugünkü s�viyy�sind� t�dqiq tm�k l�z�md�r. Çünki söz s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r hç d� bu gün gördüyümüz s�viyy�d� lm�m��, nl�r�n h�m�s� birl��m� tipli fr�zlji v�hidl�rin v�risl�ridir.

Biz t�dqiq�t�m�zd� c�s�r�t dib, dild� m�tn, di�lq s�ciyy�li fr�zlji v�hidl�rin v�rl���nd�n d� d�n��m�q ist�rdik. H�l� 1978-ci ild� türk �limi Ö.�.�ksy öz �s�rind� bu m�s�l�y� s�thi t�unmu�dur. Fr�zlji v�hidl�rin qurulu�u h�qq�nd� y�z�n �lim dig�r t�dqiq�tç�l�r kimi, türk dilind� y�ln�z birl��m� tipli fr�zlji v�hidl�rin mövcudlu�unu qyd tmi�dir. L�kin bununl� bl� �lim y�z�rd�:«…dyiml�rin y�n özlligi öyküçük, y�

Page 229: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

228�

d� knu�m� biçimind lm�s�d�r». Örnklr: - «�k�ll�n�z kim? – Öndki zincirli», - B�b� bir h�rs�z tuttum – Çtir – Çlmiyr. - B�r�k. – � bni b�r�km�yr», - «Bizim t�vuk bir yumurt� d�urur; ydi m�h�ll� duy�r. �lin k�sr��� Kühyl�n d�ur�r; Ss ç�km�z»731. Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� d� bu tipli m�tn v�

di�lql�r� r�st g�linir. «Q�z�n ddi: - Dibim q�z�ld�. Çömç� ddi: -G�zib g�lmi��m». «D�v�y� dmi�l�r: Bynun �yridir. D�v�

dmi�dir: H�r�m düzdür ki?». Bu tipli hiss�cikl�rd�ki m�c�zl�q, cüml�l�rin s�bit qurulu�� m�likliyi, struktur q�p�l�l��� nl�r� fr�zlji v�hidl�r� y���nl��d�r�r.

Sn ill�r y�z�lm�� t�dqiq�t �s�rl�rind� bu mövzuy�, y�ni, m�tn, di�lq s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rin v�rl��� m�s�l�sin� t�unulmu�dur. N.N�biyv «Fr�zlgizml�rin t�dqiqi mtdl�r� h�qq�nd�» �dl� m�q�l�sind�732,R.Bud�qv� �s�sl�-n�r�q dörd cür fr�zlji kntkstin ldu�unu qyd dir. �g�r 1 v� 2-ci fr�zlji kntkstl�r söz birl��m�si v� cüml� tipli fr�zlji v�hidl�ri �h�t� 731 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.408 732 =������ =. !� )������)%����� ������� %����� � + ���� // �������� %���������. 2005, O1(2), �.99

Page 230: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

229�

dirs�, 3 v� 4-cü fr�zlji kntkstl�r m�tn, di�lq, f�sil s�viyy�l�rind� l�nl�rd�r. Mü�llif 3-cü fr�zlji kntkst b�r�d� y�z�r: «Iki v� d�h� �rt�q cüml�d�n ib�r�t fr�zlji kntkst. Bu h�ld� fr�zlgizmin mü�yy�n dilm�sind� bütöv situ�siy� i�tir�k dir»733. N.N�biyvin bu fikirl�ri bizim yu��r�d� vrdiyimiz mis�ll�rd� öz �ksini t�p�r. Bu mis�ll�rd� bir söz, bir birl��m�, bir cüml� y�, bütün m�tn, di�lq fr�zlji v�hidin �l�m�tl�rini d���y�r. D�h� snr� N.N�biyv qyd dir: «N�h�y�t, l� h�ll�r lur ki, fr�zlgizmin mü�yy�n dilm�sind� n� söz birl��m�si, n� cüml�, n� d� situ�siy� köm�k dir. Bu h�ld� y� bütöv m�tn, bütöv bir f�sil, y� d� bütöv bir kit�b köm�y� g�l� bil�r»734.Bütün bu dyil�nl�ri bl� ykunl��d�r�rd�q ki, dilçilikd� söz v� m�tn s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r t�m �r��d�r�lm�m��d�r v� bu mövzu üz�rind� g�l�c�kd� bir ç� t�dqiq�tl�r�n �p�r�lm�s� l�büddür.

Dilçilikd�, cüml�d�n türklgiy�d� birl��m� tipli fr�zlji v�hidl�r bütün dilçil�r t�r�find�n ykdillikl� q�bul lunmu�dur. Birl��m� tipli fr�zlji v�hidl�rin mrflji t�snif�t� d� dilçilikd� v�cib m�s�l�l�rd�n biridir. N.M.��nskinin fikrinc�,fr�zlgiy�d� fr�zlji v�hidl�rin sistm üzr� h�ns� nitq hiss�si il� if�d� lundu�unu mü�yy�nl��dirm�k üçün nun m�n�s�n�n h�ns� nitq

733 G��� �� � .�.99 734=������ =. !� )������)%����� ������� %����� � + ���� // �������� %���������. 2005, O1(2), �.99

Page 231: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

230�

hiss�sin� y���n (m�nsub) ldu�unu t�pm�q l�z�md�r. N.M. ��nski kviv�lntlik nöqtyi-n�z�rind�n fr�zlji v�hidl�ri nitq hiss�l�ri il� if�d�sin� gör� 7 �s�s qrup� bölür:«1)fli fr�zlgizml�r; 2)ismi fr�zlgizml�r; 3)z�rfi fr�zlgizml�r; 4)sif�tli fr�zlgizml�r; 5)md�ll� fr�zlgizml�r; 6)b��l�y�c�l� fr�zlgizml�r; 7)nid�l� fr�z-lgizml�r»735.

Bütün dill�rd� ldu�u kimi, q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind� d� birinci 3 qrup d�h� böyük üstünlük t��kil dir. Sözün mrflji qurulu�u il� fr�zlji v�hidl�rin mrflji qurulu�u �r�s�nd� �s�s f�rq nd�n ib�r�tdir ki, fr�zlji v�hidl�rd� m�n� bütövlüyü mövcuddur. H�m fll���n, h�m isiml���n, h�m d� sif�tl���n fr�zlji v�hidl�rin kmpnntl�ri qr�mm�tik c�h�td�n d�yi�� bil�r. L�kin kmpnntl�r �r�s�nd�k� qr�mm�tik �s�l�l�q bu d�yi�iklikl�ri ç� m�hdud ��kild� l�yir. Fr�zlji v�hidl�rin h�ns� nitq hiss�sin� �id ldu�unu bilm�k üçün nun sinniminin �id ldu�u nitq hiss�sini mü�y-y�nl��dirm�k l�z�md�r.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki birl��m� tipli fr�-zlji v�hidl�r 2,3,4,5, n�dir h�ll�rd� is� 6 v� d�h� ç� kmpnntli lur.Ümumiyy�tl�,fr�zlji v�hidl�ri kmpnntl�rinin s�y�n� gör� t�snif tm�k q�d�r d� m�r�ql� dyil. Çünki fr�zlji v�hidl�r 735 w�����L '.<. ^��$�[�# ������[ �+���[ #$���. <����: %��=�# =���, 1985,�.47

Page 232: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

231�

kmmunik�tiv prssd� ldu�u z�m�n nl�r�n t�rkibind�ki kmpnntl�r (sözl�r) öz lksik m�n�s�n� itirir. Bun� b��m�y�r�q kmpnntl�rin s�y�n� gör� tpl�d���m�z nümun�l�rd�n b�zil�rini n�z�riniz� ç�td�rm��� l�z�m bilirik.

Ikikmpnntlil�r–q�z:�u�z�� s�lu736, j�n t�p-s�ru737, �k�l b�ru738 v� s.; q�r.dini k�r�739,sözü ötüü740,��zu b��741, kum�r köz742, til uçun�n743; q-q�lp.b�s b�t�r744, k�l� uz�n745, kul���m s�nd�; nq.tilq� k�luv746, ör�k bulq�nub747, s�zind� turuv748; �lt. yür�ktü kici749.

Üçkmpnntlil�r– q�z.k�n� b�s�n� ��p��d�750,

736 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��������. ����-�!�: '�+��, 1985,�.118 737 G��� �� � .�.115 738 G��� �� � . �.56 739 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.77 740 G��� �� � . �.254 741 G��� �� � .�.229 742 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.198 743 G��� �� � . �.279 744'�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.72 745 G��� �� � . �.77 746 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.861 747 G��� �� � . �.450 748 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.306 749 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964,�.687 750 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��������. ����-�!�: '�+��, 1985,�.88

Page 233: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

232�

jüm��n �uz�n ��p�u751; q�r.k�r� könül b�luu752, közünön k�n �luu753; q-q�lp.�t�-b�b�n�n j�l�754, öldim-q�ld�m d�q�nd�755; nq. tildin u��nd� turuv756,�v�z�nd�q�n uzip b�ruv757; �lt. k�l�n� �l�p yür�r758, b���n k�yr� s�l�r759 v� s.

Dörd v� d�h� ç�kmpnntlil�r – Bl� fr�zlji v�hidl�r,�s�s�n cüml� s�viyy�li lurl�r.M�s.:q�z.c�n�n k�yar�� j�r t�pp�u760; q�r.köktön til�q�ni j�rd�n t�b�luu761, bu kul�q�n�n kirip, tiqi kul�q�n�n ç�quu762;�lt.tumçuq�n�n �r��k n�m� körb�y yur�r763(burnund�n uz��� görm�m�k). B�z�n d� l� lur ki, 5 v� d�h� �rt�q s�yl� fr�zlji v�hidl�r dild� istif�d� lunduqc� kmpnntl�rin s�y� �z�l�r. M�s�l�n, q�z.küd�y �ki �yakk� ku�t b�rsin//kud�y ku�t b�rsin (�ll�h iki �y���n� qüvv�t vrsin//�ll�h qüvv�t vrsin). 751 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��������. ����-�!�: '�+��, 1985,�.101 752 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980, �.147 753 G��� �� � . �.175 754 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.70 755 G��� �� � . �.79 756 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.350 757 G��� �� � . �.23 758 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964,�.670 759 G��� �� � .�.109 760 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��������. ����-�!�: '�+��, 1985, �.102 761 G��� �� � .�.7 762 G��� �� � . 763_+���-��!�L���L �����P/]*.�*.�.�.��������.<.:��.�������*�#, 1964,�. 366

Page 234: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

233�

S.Knsb�yvin fikrinc�,«Q�z�� dilinin f�ktl�r� fr�zlji v�hidl�rin d��ili kmpnntl�rini knkrt nitq hiss�l�rin� bölm�k üçün �s�s vrmir.Biz� l� g�lir ki, ç�����li fr�zlji v�hidl�ri nitq hiss�l�rin� gör� qrupl��d�rm�q lduqc� ç�tindir. Fr�zlji birl��m�l�ri nitq hiss�l�rin� gör� y�ln�z ��rti qrupl��d�rm�q l�r»764.

Ist�r q�pç�q, ist�rs� d� �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlgiy�s�n� t�dqiq�t� c�lb d�n �liml�r765 bu dild�ki fr�zlji v�hidl�ri mrflji �üsusiyy�tl�rin� gör� t�snif d�rk�n nl�r� ç� düzgün l�r�q 1) �dl�r� kviv�lnt l�nl�r; 2) fl� kviv�lnt l�nl�r kimi t�snif tmi�l�r.

Bir ç� �liml�rin fr�zlji v�hidl�rin mrflji t�snif�t� il� b��l� fikirl�rini n�z�rd�n kçirdikd�n snr� bl� q�n��t� g�lm�k l�r ki, q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin kmpnntl�rinin h�r ikisi �dl�rd�n v� y��ud �d v� fll�rd�n ib�r�t lur. Bl�likl�, �dl�rd�n ib�r�t fr�zlji v�hidl�rin h�r iki t�r�fi �nc�q �dl�rd�n ib�r�tdir.Bl� birl��m�l�rd� �s�s t�r�f isim lur,dig�r nitq hiss�l�ri is� n� q�ul�r�q mü�t�lif �l�m�t v� kyfiyy�t if�d� dir. Q�pç�q qrupu 764������ �.�� ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *���� � ��$����� #$��//?$��!�# �' ��$����L ��_.���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���.1-2,�.27 765� �� %�� D.�.�)��� �� � ���� *� )������� ��� �� �� �. � �: ( ��*, 1978;_�[��-$�* '._.?*���!�;��� �������# � a$���L*������ #$��: ��@, ���+, 1967; (��)������ (.(.#��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����.� �:�)��� �� � $����������� �,1995;������� �.?*��� � ���[�$��� #$��:��@,^�+�$, 1969; ��L����� _.�.����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$�� � ��$����� #$��:��@,����-�!�, 1980,

Page 235: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

234�

türk dill�rind� d� fr�zlji v�hidl�ri bu b���md�n iki yr� bölm�k m�qs�d�uy�undur: 1) ismi fr�zlji v�hidl�r; 2) fli fr�zlji v�hidl�r.

Ismi fr�zlji v�hidl�r – «Bu fr�zlji if�d�l�r �z�rb�yc�n dilinin sint�ktik sistmind� mövcud l�n I, II, III növ t�yini söz birl��m�l�ri tipind� frm�l���r, nl�rd�n f�rqli l�r�q bl� if�d�l�r s�rb�st dyil, s�bit söz birl��m�l�dir»766.

Türk dill�rind� ismi fr�zlji v�hidl�r bir nç� mdl üzr� y�r�n�r. M.Mirz�liyv� �uz qrupund�k� ismi fr�zlgizml�ri bu mdll�r üzr� qrupl��d�rm��d�r: 1) sif�t+isim;

2) isim+isim; 3) isim+sif�t; 4) isim+z�rf; 5) birinci t�r�fi s�yl�rd�n ib�r�t l�nl�r; 6) cüml� frm�s�nd� l�nl�r767 M.Mirz�liyv�n�n �uz qrupu türk dill�ri üçün

vrdiyi bu mdll�r q�pç�q qrupun� t�m uy�un g�lir v� biz q�pç�q dill�rinin fr�zlji v�hidl�rini d� h�min mdll�r üzr� qrupl��d�r�c���q. L�kin bizim fikrimizc�, cüml� frm�s�nd� l�n fr�zlji v�hidl�rin bu bölgüd� vrilm�si düzgün dyil.Biz cüml� tipli fr�zlji v�hidl�rd�n �yr�c� b�hs

766(�+����%�� ".?.(��)� A������ @ ����� �F) ���� �.� �:=��� �, 2006, �.269 767 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.109-113

Page 236: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

235�

d�c�yik. 1) Sif�t+isim. Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�ri

bu tipli fr�zlji v�hidl�rl� z�ngindir. V� bu tip fr�zlji v�hidl�r fr�zlji fndun �s�s hiss�sini t��kil dir. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� sif�t+isim mdlli fr�zlji v�hidl�r d�h� ç�luq t��kil dirl�r. Bu tip fr�zlji v�hidl�r dig�r fr�zlji v�hidl�rd�n m�n� f�rqin� gör� d� sçilir.«Sif�t+isim» mdlli fr�zlji v�hidl�rd� sif�tin mrflji t�bi�ti mühüm rl yn�y�r. Sif�tl�r bir d� z�m�n fr�zlji v�hid y�r�d� bilir ki, nl�r subst�ntivl��ir, bu z�m�n �üsusi isiml�r sif�t yrind� ç���� dir. M�s�l�n, «Nig�r q�y-r�tli»768.

B�z�n l� lur ki, q�pç�q qrupu türk dill�rind� sif�t+isim mdlind� l�n fr�zlji v�hidl�rin �uz qrupu türk dill�rind�ki kviv�lntind� kmpnntl�rin yri d�yi�ik i�l�nir. M�s.: q-q�lp. ��k k�l – �li�ç�q, k�nd� k�l – �liq�nl� v� s. Bu h�l �uz qrupu türk dill�rind� d� mü��hid� lunur.«…yni lksik t�rkibli fr�zlji v�hid mü�t�lif dill�rd� qr�mm�tik c�h�td�n f�rql�n� bil�r»769. M�s.:q�z. ���k k�l; �z�rb.�li�ç�q; tm. gli �ç�k; tk.�li �ç�k770. M�r�ql�d�r ki, bu fr�zlji v�hid q�r��z dilind� d� �uz qrupu türk dill�rind�ki 768 �+�L�� ^.�. ^��$�[�;���# ����!��!P ����;���� *���� // J;�� $������ ��J. ���# #$��� � ��!��!+��, 1966, &5,�.32 769 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.110 770 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.630

Page 237: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

236�

yni qr�mm�tik frm�y� m�likdir. «K�lu �ç�k»771. V� y��ud q�z�� dilind�ki «k�nd� k�l» fr�zlji v�hidini götür�k. Bu fr�zlji v�hid d� b��q� q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind� mü�t�lif qr�mm�tik biçimd� mövcuddur.

M�s.:�z�rb.�li q�nl�;q�r.k�lu k�nduu772 Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki «sif�t+isim» mdlli fr�-zlji v�hidl�r 3 qism� bölünür: �)s�d� sif�t+s�d� isim. M�s.: q�z. ��� til, �k könil, ���k �u�z, üz�n kül�k(h�r yrd�n ��b�r vr�n �d�m h�qq�nd� i�l�nir), �u�r min�z, j�r�m könil,tik min�z; q-q�lp.j�kil �yak773(�y��� yüngül); �k�r söz774, �r�m t�r775; nq.�l b�s776, �r�m ör�k777, uz�n til778, k�r� �r779; q�r.k�r� b�t780,�k jür�k781,j�l��n dünüyu782; �lt.k�km� kul�kl�783, yür�qi �ç�k784, �ktu yur�kt�n785. 771 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.160 772 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.161 773 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.�����-���. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958,�.245 774 G��� �� � . �.585 775 G��� �� � . �.636 776 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.71 777 G��� �� � . �.450 778 G��� �� � . �.350 779 Ye�� �� � . �.147 780 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.131 781 G��� �� � . �.37 782G��� �� � . �.221 783_+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964,�.806

Page 238: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

237�

«Sif�t+ isim» mdlli l� fr�zlji v�hidl�r v�r ki, I v� II kmpnntl�ri düz�ltm� sözl�rd�n ib�r�t lur. «Mrflji �l�m�tl�r v� b�zi mrfml�r fr�zlgizml�rin y�r�nm�s�nd� v�sit� rlunu yn�y�r»786.

b) düz�ltm� sif�t+s�d� isim. M�s.: q�z.�st�rl� söz, t�tti til, �t�l� �ul, c�t�l� c�u(güclü dü�m�n), z�rli til, k�b�r��l� �l, k�lt�l� kisi, «l min�z, k�l���n� k�ls�n – i�i b�u�r�n� kirip k�tuq� bär, tiri j�n�� k�tt� söz �ytud� bilm�ytin, – «���t�yl�n» tür��n bir p�ri�t�»(I.�snbrlin); q-q�lp. J�l�n�� dunya, k�tt� kul�k, k�nl� köz, k�tt� k�b�k,k�yyam�tlik d�st,bukd�y jüzdüü, «Bun�k közl�rin�n d� k�nl� j�sl�r t�rl�n �kt�» (�.P��r�tdinv); q�r. tilisiz j�� (dilsiz dü�m�n – y�n��n), �k�r�ttik d�s787.

c) (s�d�,düz�ltm�)sif�t + isim(düz�ltm�). M�s.:q�z. K�r� tildi kisi788, �t �u�zd�789, �r�k tisti790; q�r.�k könüldüü791; nq. k�r� ör�kli792.

784 G��� �� � . �.688 785 G��� �� � . 786 �+�L�� ^.�. ^��$�[�;���# ����!��!P ����;���� *���� // J;�� $������ ��J. ���# #$��� � ��!��!+��, 1966, &5, �.32 787 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.42 788 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954, �.433 789 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954, �.50 790 G��� �� � . �.345 791 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.423

Page 239: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

238�

Q�r�q�lp�q dilçisi S.T.N�uruzb�yv� q�r�q�lp�q dilind�ki sif�t+isim qurulu�lu fr�zlji v�hidl�ri 2 qrup� �y�r�r793:

�)bu tip fr�zlji v�hidl�r subst�ntiv lksik-qr�mm�tik m�n�y� m�lik lur, mü�t�lif ��y� v� h�dis�l�ri �dl�nd�r�r.M�s.:k�r� t�b�n(q�r� d�b�n), k�r� j�p(q�r� yr), �k�r z�m�n, t�nri s�l�m(�ll�h s�l�m�);

b)��y� v� h�dis�l�rin �l�m�tl�rini bildirir, �dyktiv m�n� k�sb dir. M�s.:k�r� j�l(q�r� yl), t�s b�u�r(d�� q�lbli), �r jür�k(ki�i ür�kli); �kr�r min�z(li) (���r ��r�ktr).

Bu tip fr�zlji v�hidl�r ins�n�, nun ��r�ktrini, b�c�r�q v� v�rdi�l�rini ��r�ktriz� dir. H�rd�n nl�r «l�, li» ��kilçil�ri v�sit�sil� d� düz�lir v� bunun n�tic�sind� fr�zlji v�hidl�rin sinnimik v�ri�ntl�r� y�r�n�r. M�s.: �r jür�k, �r jür�kli.

Ümumiyy�tl�, bu tip fr�zlji v�hidl�r sif�t� k-viv�lnt lurl�r.�n� gör� d� bl� fr�zlji v�hidl�rd� �s�s diqq�t �tributivl���n kmpnnt� yön�ldilm�lidir. Çünki bu kmpnnt (sif�t) fr�zlji v�hidl�rin y�r�nm�s�nd� �s�s �mil kimi i�tir�k d�r�k nu s�bitl��dirir. �tributivl���n kompnnt fr�zlji v�hidl�rd� �s�s kmpnnt r-lunu yn�y�r. �tributivl���n fr�zlji v�hidl�r �s�s�n 792'[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.450 793 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.101

Page 240: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

239�

bir m�n�n�n dig�r m�n�y� kçm�si il� y�r�n�r. M�s.:q�z�� dilind� «k�ym�k rin» – q�ym�q dd�q. «Q�ym�q» – sözünün h�qiqi m�n�s� südün üzüdür. L�kin z�m�n kçdikc� bu söz �d�bi-b�dii üslubun t�l�bi il� m�n�s�n� d�yi�dirib. V� y��ud «k�m�t �yak» if�d�sini götür�k. Q�z�� dilind�ki bu fr�zlji v�hidin timlgiy�s�n� mür�ci�t tdikd� görürük ki, q�z�� dilind� «k�m�t» - �t�n b���n� kçiril�n, ���cd�n v� gönd�n düz�ldil�n ��y� �d�d�r. Q�z�� dilind�ki «k�m�t» sözü �tributivl���rk�n nun ilkin m�n�s� �r�� pl�n� kçir, m�c�zl���r «üzüy� b�nz�r �yri» m�n�-s�nd� i�l�n�r�k fr�zlji v�hid y�r�d�r. �z�rb�yc�n dilinin ��rq l�hc�l�rind�, �üsusil� Kürd�mir v� B�k� �iv�l�rind� «q�mut �y�q», «�mut p�ç�» if�d�sin� r�st g�linir. Bu if�d�l�r �y�ql�r� h�lq�v�ri �yri l�n ins�nl�r� ��mil dilir.

2) Isim+isim �) birinci növ t�yini söz birl��m�si tipind�

l�nl�r: Bu növ fr�zlji v�hidl�r q�pç�q qrupu türk

dill�rind� ç�luq t��kil dir. Bu dill�rd� bu tip fr�zlji v�hidl�r I növ t�yini söz birl��m�l�rdir. L�kin nl�r �z�rb�yc�n dilin� t�rcüm� dildikd� II növ t�yini söz birl��m�si lur.M�s.:q-q�lp.kud�y� k�n�k – �ll�h qn���, t�nri s�l�m – �ll�h s�l�m�, t�n n�m�z – sübh n�m�z� v� s.; q�z. Z�nki b�b� – m�l-q�r� him�y�d�r�, �ys�l k�r� – d�v�l�rin him�y�d�r�, ��p�n �t� – qyunl�r�n him�y�d�r�, ��k-��k �t� –

Page 241: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

240�

kçil�rin him�y�d�r�; q�r.ku� uyki – qu� yu�usu; c�n c�ld�� – c�n yld���; q-q�lp. k�l köpir – q�l körpüsü.

b)ikinci növ t�yini söz birl��m�sind�n ib�r�t l�n-l�r:

Q�z.süt �k�794,�t üsti; nq.sub �n�s�795,söz b�s�796;q�r. q�dr k�ç�si797; jurt �q�s�798, b�l �y�799, m�nd�y t�ri800. döölöt ku�u801 ; q-q�lp.h�qq dini, ���k b�s�, �d�m b�l�s�802.

M�s�l�n,«...m�nl�y t�rl�rinin n�tiycsi knin ��mm bildi» (K.R��m�nv).

III növ t�yini söz birl��m�l�ri tipind� l�n fr�zlji v�hidl�r:

Q-q�lp. �t�-b�b�n�n j�l�, kud�yd�n b�nd�si, kud�yd�� kulu, �ll�h�n b�nd�si, b�tinin nur� k��t�, «�l�r özl�rimizdin m�nl�y�m�zd�n k�r�s�»(�.P��r�mdinv); q�r.düynönün j�r�s���, közümdün nuru v� s.; nq. Tildin u��nd� turuv.

B�z�n III növ t�yini söz birl��m�l�rind�n ib�r�t fr�zlji v�hidl�rin �r�s�n� b��q� söz d� d��il l� 794 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954, �.126 795 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.310 796 G��� �� � . �.71 797���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.156 798 G��� �� � . �.270 799 G��� �� � . �.102 800 G��� �� � . �.517 801 G��� �� � . �.457 802 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����:�'J$��.��_.����������.��������.��+;.����*.��-!�,1958,�.20

Page 242: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

241�

bilir. M�s.: ul�st�n kutt� küni, kud�yd�n kutl� küni, «l k�r� b�s�n�n k�y��si c�n�n�...».

Isim+isim kmpnntli fr�zlji v�hidl�r �r�s�nd� �r�b-f�rs m�n��li fr�zlgizml�r ç�luq t��kil dir.M�s.: q-q�lp. �c�l mu��ll�k, �n�� �ll�, Mu�m�t ümm�ti803

3) Isim+sif�t. ��uz qrupu türk dill�rind� ldu�u kimi, q�pç�q qrupu türk dill�rind� d� bu mdld� l�n fr�zlji v�hidl�rin I kmpnnti l�n isim m�n-subiyy�t ��kilçisi il� i�l�nir. «Bu z�m�n sif�t qurulu�c� h�m s�d�, h�m d� düz�ltm� l� bil�r»804. Bu fikir q�pç�q qrupu türk dill�rin� d� �iddir.

�) isim+s�d� sif�t M�s.: q�r.köönü t�k, ��zu b��, tili uzun, k�n�

buzuk, b�t� köz, içi k�n, b��ru t��, jüröqü t�yk�, k�ni suök, k�lu t�r; q-q�lp. b�s� b�s, b��t� k�r�, kul��� �u�r, �k�l� k�sk�, jür�qi b�s, kökir�qi k�r�, könli t�r, tili k�sk�, t�risi t�r, tili yam�n; q�z. �uz� �y�r, �uz� j�nil, tili üz�n; nq. b�ti k�l�n, tili uz�n, k�l� �v�r, t�risi k�l�n.

M.Mirz�liyv� bl� fr�zlji v�hidl�rd�n d�n���rk�n qyd dir ki, «Bu tipli fr�zlji v�hidl�rin mür�kk�b söz� d�ru inki��f� sür�tl� gdir»805.

803 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.71,79,82 804 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.111 805 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.112

Page 243: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

242�

Bu tipli fr�zlji v�hidl�rin bir ç�u �g�r q�pç�q qrupu türk dill�rind�, o cüml�d�n q�z��, q�r��z, q�r�q�lp�q, nq�y dill�rind� bu gün fr�zlji v�-hiddirs�, �z�rb�yc�n dilind� mür�kk�b söz� d�ru sür�tl� çvrilm�kd�dir v� y��ud �rt�q çvrilmi�l�r.

Bunlar ist�r q�pç�q, ist�rs� d� �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlji fndunun mü�yy�n hiss�sini t��kil dir. M�s.:q-q�lp.�u�z� b�s – ���zd�n b�, b�s� b�s – b��� b�, b�ti k�l�n – gönü q�l�n, jüzi k�r� – üzü q�r�,kul��� �u�r – qul��� ���r,tili k�sk� – dili q�s� v� s.

Gördüyümüz kimi, bu tip fr�zlji v�hidl�rin �ks�riyy�ti q�r�q�lp�q v� �z�rb�yc�n dill�rind�, dm�k l�r ki, ynilik t��kil dir. Bl� fr�zlji v�hidl�r ins�n�n d��ili �l�mini, nun ��r�ktrini,nu �h�t� d�n �l�m� mün�sib�tini �ks tdirir.«M�n b�t� k�r� kull�rd�n �k�nimd� d� bil�m�n»(B.Syt�-kv),«Bizd� m�nl�y� k�r� bir b�tr��k�m b�r,s�ni c�z»(T.K�y�nbrqnv); q�r.jüzü k�r� – üzüq�r�, m�nd�y�n j�r�k – �ln��c�q,�yaq� suyuk – �y���sürü�-k�n,közü �ç�k – gözü�ç�q; q�z. k�l� ���k – �li�ç�q, b�s� ���k – b����ç�q, tili ��� – dili�c� v� s.

M.Hüsynz�d� d� dilimizd�ki bu tipli if�d�l�ri mür�kk�b sif�t �dl�nd�r�r v� nl�r� t�rkibind�ki birinci sözün t�kt�rkibli birl��m� il� if�d� lundu�unu söyl�yir806.

b) isim+düz�ltm� sif�t:

806 D�����) �� (.D. (� ��� �)��� �� � ����. � �: ( ��*, 1973, �.144

Page 244: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

243�

M�s.: nq. k�n� t�tl�, tili t�tl�; q-q�p. könli ��l�k, «K�l� suu�k �d�mn�n jür�qi suu�k, k�tt� m�yrimsiz, k�m�l b�l�mu��n ����r?» (�.�t�c�nv).

4) Isim+z�rf �) m�nsubiyy�t ��kilçili isim+z�rf: M�s.: nq. s��zi tilinin� u��nd�; q-q�lp. ���k�

murn�n�n u�und�. b)y�rlik h�ld� �l�n II v� III növ t�yini söz

birl��m�si: M�s.:q�z.k�s p�n közdin �r�s�nd�, k���z

jüzind�807, j�r m�n köktin �rt�s�nd�, �l üstind�(c�n üstünd�), ömir m�n ölim �rt�s�nd�808, «�ni �ki �tt�n �rt�s�n� s�l�p, c�n�n �u�rtu�s� k�lm�q�n» (I.�snbrli); nq. bur�n tubind�; q-q�lp.k�l üstind�, gy�m z�m�n�nd�, köz b�n�n k�st�n �r�s�nd�, közinin k�r���qind�y,t�m z�m�n�nd�, �yak �st�nd�; q�r.k�� k�b�kt�n �rt�sund�, köz m�n�n k��t�n �r�s�nd�, ggk �st�nd�.

Ümumiyy�tl�, q�pç�q qrupu türk dill�ri qurulu-�und�n �s�l� lm�-y�r�q z�rf� kviv�lnt l�n fr�zlji v�hidl�rl� z�ngindir.M�s.:q-q�lp. iyt ölq�n j�rd�(yr z�rfi) ; q�z. gni – mini d�q�nm�; q-q�lp. �ki k�l� j���s�nd�, bir �t�r��nd�(bir turum�); q�z. öldim t�ld�m d�q�nd�, �kinin birind� (bird�n ikiy�), közdi ���n jum��n��; q-q�lp. kirpik k�kk�n�� (bir göz q�r-

807 _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*.��.�*. <.�.��-������. ����-�!�: '�+��, 1985,�.32 808 G��� �� � . �.90

Page 245: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

244�

p�m�nd�) (t�rzi h�r�k�t z�rfi), bir d�mnin i�ind�; q-q�lp. bir z�m�n, it �rk�n kiyand� (z�m�n z�rfliyi).

5) Birinci t�r�fi s�y kmpnnti il� if�d� lun�n fr�zlji v�hidl�r – q�pç�q qrupu türk dill�rind� fr�zlji v�hidl�rin mü�yy�n bir hiss�sini s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�r t��kil dir. Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind�ki s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�r iki s�viyy�d� – birl��m� v� cüml� tipind� mövcuddur. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�r subst�ntivl���n, sif�tl���n, z�rfl���n v� fll���n lurl�r.

Subst�ntivl���n fr�z��l�ji v�hidl�r.M�s.:q�z.bir �u�z söz, bir b�t, s�qiz k�rl�, bir s�rl� �d�m, j�ti �t�, bir ���z söz, �lt� b�k�n �l� �u�z, j�ti tördin b�s�; q-q�lp. s�qiz b�yi�tin k�z�, �n �ki mü�n�(b�d�nin 12 üzvü d-m�kdir), �ki k�b�t �yal(h�mil� q�d�n), b�s u�k n�m�z,bir jut�m (bir udum); q�r. t�ks�n t�quz türlüü söz, b�� kündük dünüyö.

«Subst�ntivl���n fr�zlji v�hidl�rin s�bit niz�m� y�dur. Bl� ki,nl�r 3-4 kmpnntd�n d� ib�r�t l� bil�r»809. Mü�llifin bu fikrini y�ln�z q�z�� dilin� y�, b��q� q�pç�q qrupu türk dill�rin� d� �id tm�k l�r.

Sif�tl���n fr�z��l�ji v�hidl�r:M�s.:q�z.�ki jüzdi,

809 ��=�� �. ^��$�[�;��� *����� � �����!��� ;����!�P-���� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1989, �.4

Page 246: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

245�

b�s b�t�r,bir s�rl�,bir b�t; nq.gki özli810; q-q�lp.bir sözli,�ki jüzli, �ki sözli, birli-j�r�m, �ki k�yall�811.

�dvrbi�l m�n� d���y�n s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�r: M�s.: q�z. bir �uz�d�n, bir kindikt�n, bir d�md�, bir b�sk�, �ki kul��� �ki �zuind�, j�ti k�t j�r �st�nd�, bir kurs�kt�n812;q-q�lp. �kinin birind�813,bir z�m�nd�, bir z�m�n, bir d�mni� i�ind�814,b�s b�rm���nd�y,t�rt köz tuk�l(göz göz�), �ki k�l� j���s�nd�815; q�r. bir ��zd�n816.

B��q� tip fr�zlji v�hidl�r iç�risind� ldu�u kimi s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�r iç�risind� d� mrflji ��r�ktrin� gör� �n ç� fli fr�-zlgizml�r� r�st g�linir. M�s.: q�z. bir ölip, bir tirilu, �ki �ya��n bir �tikk� t��u, �ki �ya��n k�l�n� �l�p yüqiru,bir közd�n k�n,bir közd�n j�s ��u,k�rk�n b�ru,bir j�n,bir t�n b�l�p,j�ti �k�l�mn�n tilin bilu, birdi �ki �tu, �ki �tt�n �rt�s�nd� k�lu,«S�r�m �uz�n bir ���p, bir jüm�p s�l türd� d� özinin...»(I.�snbrlin), «...bir 810 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963, �.350 811 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958,c.188 812 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.106 813 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958,�.188 814 G��� �� � . �.109 815 '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ������������-�+���� �����. `�=��!: ^��, 1972,�.114 816 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.135

Page 247: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

246�

k�z�r�p, bir b�z�r�p �t�r� b�rdi»(I.�snbrlin);q�r.gki közü tört b�luu817;q-q�lp. bir c���d�n b�s, bir �u�z-d�n s�z ����r�r818; nq. gki �yaq�n bir gtikk� s�kt�r�rm�n819.

Ist�r q�pç�q, ist�rs� d� �uz qrupu türk dill�rind� fr�zlji v�hidl�rd�n d�n���nd� bu if�d�l�rin t�rkibind� i�l�n�n s�yl�r�n sm�ntik�s�n� d� mütl�q t�unm�q l�z�md�r. Çünki h�r bir r�q�m özün�m��sus sm�ntik�y� m�likdir v� h�r bir r�q�m �r��s�nd� dini-miflji s�ciyy� d���y�n bir m�n� gizl�nir. Fr�zlji v�hidl�r iç�risind� 1, 2, 4, 5, 6, 7, 40 r�q�ml�ri il� b��l� if�d�l�r üstünlük t��kil dir.

1 – bütövlük, v�hidlik bildirir. V�hid �ll�h m�n�s� vrir.M�s.:q�z.z�yn�� bir k�z�rd�, bir b�z�rd�,«Tu��n k�z�n�n ��l�n körqn s�y�n bir ölip, bir tirilil�di»820; q�r.bir b�z�rup,bir k�z�ruu, bir közünön k�n,bir közünön j�� �luu821; q-q�lp. bir �k�z sizq� �yt�tu��n �rz�m b�r, - d�p j�l�n�pt� (Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�).

��uz qrupu türk dill�rind� d� «bir» kmpnntli fr�zlji v�hidl�r ç�luq t��kil dir.M�s.:tk.bir 817 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.945 818 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958,�.108 819 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.57 820 ��=�� �. ^��$�[�;��� *����� � �����!��� ;����!�P���� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1989,�.18 821 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.66

Page 248: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

247�

dikili ���c� �lm�m�k822; tm. bir yüzli gtm�k823, bir ��n, bir t�n b�lm�k824; q�q.bir �murd�n �lm��825(��mirl�ri bir y�rulm�q), bir q�l�pd�k�826 (bir q�libd�n).

2 – bu r�q�m du�lizm� i��r�dir. �kslikl�rin v�h-d�tini v� müb�riz�sin� i��r� dir:�yir v� ��r, i��q v� q�r�nl�q, pislik v� y����l�q v� s. �nl�y��l�r 2 r�q�mi il� htiv� dilir. M�s.:q�z.«K�r� d�, b�yl�u�nd� �yt j�n� m�ni �ya�m� k�l�n�n �ki k�ls� birin k�l»827,«�ki �k�zd�n birindi «b�l�k�l» d�ys�n»,�ki k�yall�(q�r�rs�z); q-q�lp.�ki u�l�828;�lt.gki �tt�n �rt�z�nda829; nq. gki özli830.

2 - r�q�minin �kslikl�ri, �ks �nl�y��l�r� bildirm�si �uz qruru türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rd� d� öz �ksini t�pm��d�r. M�s.:�z�rb.iki �dun �r�s�nd� q�lm�q, �dl� su �r�s�nd� q�lm�q,iki

822 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.533 823 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.100 824 G��� �� � . �.628 825 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973,�.47 826 G��� �� � . �.85 827 ��=�� �. ^��$�[�;��� *����� � �����!��� ;����!�P���� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1989,�.19 828������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958,�.188 829 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.432 830 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964,�.124

Page 249: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

248�

d�� �r�s�nd� q�lm�q831,«M�n d� bu iki d���n �r�s�nd� Yumrunu fikirl��irdim» (M.Sülym�nl�); tm.iki �dun �r�s�nd� q�lm�k832; q�q.iki �t�� �r�-z�nd�833, iki j�m� �r�s�nd� k�lm�� b�yn�m�z� dönm�k834.

4 – düny�n� y�r�d�n ünsürl�rin s�y� d� 4-dür. �d, su, h�v�, trp�q. 4 r�q�mi bu ünsürl�rl� �l�q�l�ndiril�r�k düny�n�n v� h�y�t�n simvlu s�y�l�r. Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind�ki 4 s�y� il� b��l� bir ç� fr�zlji v�hidl�r lksik v� qr�mm�tik qurulu�un�,d���d��� m�n� yükün� gör� üst-üst� dü�ürl�r. M�s.: q-q�lp. «Sizdi k���n k�yt�r d�n, �ki közimiz tört b�ld� - d�di k�z»; q�r.K�b�l�nd�n gki közü t�rt b�ld�(«M�n�s»); �z�rb.«K�z�m dörd gözl� h�v�y� b��b d�di…» (Y.V.Ç�m�nz�minli);tm.iki qözün dört b�lupd�r835. B��q� türk dill�rind�n f�rqli l�r�q türk-m�n dilind�ki «gözü dörd �lm�q» fr�zlji v�-hidinin mnim v�ri�ntl�r� d� mövcuddur. «Qözün dört b�lm�k» I – vl�nm�k; II – qr�ud�n gözl�ri böyüm�k; III – kimis� s�birsizlikl� gözl�m�k836.

831 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004 832 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,c.48 833 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.������-��. <����: ��.�������*�#, 1973,�.57 834 G��� �� � .�.738 835 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.283 836 ��*+�������� <. J�!L;��� ����;!���# � ;����!�P���� � !+������� #$��: ��@, �=����*, 1972,�.17

Page 250: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

249�

Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� is� türkm�n dilind�ki bu fr�zlji v�hidin II v� III m�n�l�r� i�l�nir. «Gözl�ri dörd �lm�q, iki gözü dörd �lm�q» if�d�l�ri «t��ccüb,hyr�t», «kimis� dörd gözl� görm�k» m�n�-l�r�n� bildirir. «…Rü�s�r� ��n�m, n� gizl�dim, gözüm dörd �ldu, d�y könlün n� ist�yir, n� r�ng, n� f�sn, n� biçimd� – h�m�s� v�r» (�n�r). Mü�sir türk dilind� is� «dörd gözlü b�km�k» (ç� dikk�tl� b�km�k); dört gözl� b�kl�m�k(böyük bir özlml, böyük bir istkl, s�b�rs�zl�kl� bklmk)837 m�n�l�r�n d���y�n fr�z-lji v�hidl�r mövcuddur. Gördüyümüz kimi, bu fr�-zlji v�hidl�rin türkm�n dilind�ki «vl�nm�k, �il� qurm�q» m�n�l�r� y�dur. L�kin unutm�m�l�y�q ki, �z�rb�yc�n d�n���q dilind� «vl�nm�k» sözün� sinnim kimi «iki b�� dörd �y�q lm�q» if�d�si d� i�l�nir. Bund�n bl� �nl���l�r ki, «dörd» s�y kmp-nntli fr�zlji v�hidl�r «vl�nm�k, �il� qurm�q» m�n�l�r�n� if�d� dirl�r.

Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� «qul��� dörd �lm�q» fr�zlji v�hidi d� i�l�nm�kd�dir838. Bu if�d� h�r h�ns� bir sözü, ��b�ri diqq�tl� dinl�m�k m�n�s�n� vrir.

5 – �.�l�v�n�n fikrinc�, 5 r�q�mi fr�zlji v�hidin msin�ll���n� gücl�ndirir839. 5 r�q�mi 837 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, '' �.,�.611 838H����� A.A. �)��� �� �� -���� *� )����I� ��>��. � �: $�%, 1976,�.107 839 ��=�� �. ^��$�[�;��� *����� � �����!��� ;����!�P���� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1989,�.13

Page 251: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

250�

l�mis� üzvl�rinin s�y�n�n sim-vludur.Qul�q,göz,burun,���z,dil. q-q�lp. «...B�tin� b�s it t�y��nd�y» - bu fr�zlji v�hidin �z�rb�yc�n dilind�ki kviv�lnti – «q�rn�n� q�r� il�n girib» if�d�sidir. «B� künüyö», «b� günlük» fr�zlji v�hidi t�kc� q�r�q�lp�q dilind� dyil, b��q� türk dill�rind� d� i�l�nir. �z�rb.«B�� günlük düny�n� birt�h�r y�l� v�r g�t!» (Y.V.Ç�m�nz�minli), «B�� gün q�r�nl�q �l�nd�, b��i d� �yd�nl�q �lur, b�lk� y�z���n �ll�h gün�hl�r�n� b����l�d�» (�.C�f�rz�d�).

Türk dill�rind� l� fr�zlji v�hidl�r v�r ki, bir dild� s�y kmpnnti il� if�d� luns� d�, nun b��q� dild�ki kviv�lnti mü�t�lif lksik t�rkibd� lur.M�s.:�z�rb. b�� b�t�r;tm.b�� b�t�r840; q�r.b�� b�t�r841.Türk dilind� is� «b�t�rin b�t�ri»842 (n kötü s�n�l�nd�n d�h� kötü).

6 – bu r�q�m c�h�tl�rin,t�r�fl�rin simvludur.Yu��r�, �����,q�b�q,�r��,s��,sl. M�s.:q�z.«lt� k�rd�n �st�nd�»(düny�n�n b���nd�), «�lt� �l�s�, b�s b�r�si j�k», «l k�z�r lin� �lt� �yd�n jüzi b�ld�, �nd�-s�nd� bir k�lq�n j�lq�z – j�r�m �t�n�n öz�n� �ükirmilik �min �t�rm�z»843; tm. gt�k,

840 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.124 841 ������ ����� ������������� ������.�����:����,1980,�.64 842 ����� M%�� ���%. �� �F)���� �� ����%���� �F)��>�. ��� � : ( � ( �� ��� G ����� ���. N��, 1978, ' �.,�.26 843 ��=�� �. ^��$�[�;��� *����� � �����!��� ;����!�P���� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1989,�.19

Page 252: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

251�

�lt� �n �di b�lm�k844. 7 – �.�l�v�n�n fikrinc�, 7 r�q�mi ç�luq

bildirir845. �.�liz�d� is� yddi s�y�n�n ��lq d�n���q dilind� h�m �strnimik, h�m d� miflji m�n�d� i�l�ndiyini göst�rir846. Bizc�, �.�liz�d�nin fikirl�ri d�h� düzgündür.

Ümumiyy�tl� is�, 7 r�q�mi n�inki türkl�rd�, bütün müs�lm�n ��lql�r� �r�s�nd� müq�dd�s r�q�m s�y�l�r. M�s�l�n, düny�n�n 7 r�ngi, göyün 7 q�t�, c�h�nn�min 7 q�p�s�, h�ft�nin 7 günü, yrin 7 q�t� v� s. Bunl�r h�m�s� ins�n�n 7 r�q�mi il� b��l� dini-miflji düny�görü�ünün r�mzidir. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� bu r�q�ml� b��l� fr�zlji v�hidl�r ç�luq t��kil dir. M�s.:q�z.j�ti �k�l�mn�n tilin bilu(7 iqlimin dilin bilm�k), j�ti jurtk� b�lqili (�l� q�r��d�n m��hur. H�rfi t�rcüm� – 7 yurdd� t�n�nm��), j�ti k�b�t j�rdin �lt�n�n t�bu (yrin 7 q�t d�rinliyind�n t�pm�q); q-q�lp.«�l j�ti jurt�n tilin bil�r �di» (Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�),«S�l �yk�s�yd�n j�ti kün,j�ti tün �y �yk�st�»(Q�r�q�lp�q ��l�q n���ll�r�); �lt.y�ti k�t�p k�myin s�l, bir k�t�p k�zin s�l (7 d�f� ölç, bir d�f� biç) 847; tm. �di q�p�d� �r,t�p�d�k, �di d�r�n�n suvun� 844 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.795 845 ��=�� �. ^��$�[�;��� *����� � �����!��� ;����!�P���� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1989,�.13 846 A��) �� �.?. «&�� ��-���� �����» ������� � �� � �� � �� �� � >� �F)��� / &�� ��-���� ����� (%�� ����� �������). � �: $�%, 1999,�.228 847 _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �����-��*�#, 1964,�.141

Page 253: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

252�

iç�n, �di örd� düzl�m�k848. 40 – bu r�q�ml� b��l� fr�zlji v�hidl�r ist�r

q�pç�q, ist�rs� d� �uz qrupu türk dill�rind� ist�nil�n q�d�rdir. Bu tip fr�zlji v�hidl�r ��lql�r�n dini-mifik düny�görü�ü il� b��l�d�r. M�s.:q�z.«Kirik kün kirik kgç� ���dil�r, içmil�r, sgvinq t�ptil�r» («��uz-n�m�»); q-q�lp.k�rk kün j�l jürdi (Q�r�q�lp�q ��lq n���ll�r�); tk. «K�rk y�l�n bir b���»(M.Kutlu); «�u g�vz�l�rin k�nu�m�s� k�rk y�ld� bir i�� y�r�m��d�»(R.�.�puh�n); �z�rb.«Q�r gün,q�r g�c� t�y �dib Gündüzt�c� Guhi-Q�f ölk�sinin ��hz�d�si B�sr� ��h� �ld�»849.

Ümumiyy�tl�, h�r bir s�y�n �r��s�nd� ��lq�n f�ls�fi düny�görü�ü, dini-miflji fikirl�ri, in�ncl�r� d�y�n�r. Q�z�� dilçisi S.Kn�b�yv türk ��lql�r�n�n gnzisind� 3, 7, 9, 40 s�yl�r�n�n d�h� ç� i�tir�k tdiyini, b��q� s�yl�rd�n f�rql�ndiyini söyl�yir850. «M�n bunun b�riz s�b�bini q�z�� v� b��q� türk dill�rind� miflji f�ktrun güclü t�siri kimi hiss dir�m»851. S.Kn�b�yvin özün�m��suslu�u nd�n ib�r�tdir ki, , s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�ri quru dil v�hidi kimi iz�h dib, nl�r� y�ln�z qr�m-

848��*+�������� <. J�!L;��� ����;!���# � ;����!�P���� � !+������� #$��: ��@, �=����*, 1972,�.9 849 @���������� =.!. !� )������� ��>���. � �: K� �, 2004,�.186 850 ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$�[�;���� *�-��� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2,�.23 851 G��� �� � .�.24

Page 254: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

253�

m�tik b���md�n iz�h tmir. �, bu fr�zlji v�hidl�rin miflji ��r�ktrini �çm��� ç�l���r. S.Kn�b�yvin fikrinc� 3, 7, 9, 40 s�yl�r� miflji m�n� k�sb tdiyind�n fr�zlji v�hidl�ri t�dqiq d�rk�n, bu s�yl�r� mifik b���md�n ��rh tm�k l�z�m-d�r.

Sn l�r�q nu dm�k ist�rdik ki, s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�r ist�r q�pç�q,ist�rs� d� �uz qrupu türk dill�rind� fr�zlji fndun mü�yy�n hiss�sini t��kil dir. Bu fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind�ki s�yl�r krt�bii i�l�nmir. Bu s�yl�r�n �r-��s�nd� dil d���y�c�l�r�n�n mifik düny�görü�ü, m�nsub lduql�r� dini in�ncl�r, flklru d�y�n�r. Q�pç�qdilli ��lql�r isl�m dinin� t�p�nd�ql�r� üçün s�y kmpnntli fr�zlji v�hidl�r iç�risind� dini z�minli fr�zlgizml�r üstünlük t��kil dir.

Fli fr�zlji v�hidl�r. Ümumiyy�tl�, bütün dil-l�rd� ldu�u kimi, türk dill�rind� d� fli fr�zlji v�hidl�r fr�zlji fndd� böyük yr tutur. «Fli fr�zlji v�hidl�r q�z�� dili fr�zlgiy�s�n�n �s�s v� �ktiv fndudur»852. Fl nitq hiss�l�ri iç�risind� n� q�d�r �ktiv mövqy� m�likdirs�, fli fr�zlji v�hidl�r d� fr�zlgiy�d� q�d�r yüks�k mövqy� m�likdir. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� fli fr�zlji v�hidl�r 2,3, 4 kmpnntli lur.

852 ��L*��� �.`.,��L����� _.�..]������� ������������� ���$�[�$�� � �� ��������������� [�+��� � ������� ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#, 1979, &3,�.3

Page 255: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

254�

Ikikmpnntli fli fr�zlji v�hidl�r – M�s.:q�z. K�y�� b�su853,b�rm���n tist�u854,b�tin� �ytu855;q�r.jüröqün �luu856, k�n�n� kirüü857,künün körüü858;q-q�lp.kün körs�tp�859,�nt i�u860, tilin t�pu861; nq.tiz buquv862, s�zind� turuv863, k�r�n ��uv864.

Üçkmpnntli fli fr�zlji v�hidl�r: q�z. köz kul�k b�lu865, tisi-tisin� tim�u866; q�r.�yaq� �sm�nq� ç�quu, jüröqü ��zun� t�q�luu867, közünö k�n kuyuldu868; q-q�lp.Töb�si kökk� j�tk�nu869, jür�qim 853��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.425 854 G��� �� � . �.70 855 G��� �� � .�.92 856 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.275 857G��� �� � .�.490 858 ������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.206 859 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.�����-���. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958,�.417 860 G��� �� � . �.43 861 G��� �� � . �.620 862 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.349 863 G��� �� � . �.306 864 G��� �� � . �.152 865��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.223 866 G��� �� � . �.362 867 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.275 868 G��� �� � . �.275 869 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.�����-���. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958,�.650

Page 256: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

255�

k�b�n�n ���u870, külin kökk� u��ru871; nq.iym�n� u��p k�ttuv872,�rq� dun�yaq� k�tuv873,b�s� k�kk� tiyuv874.

Dördkmpnntli fli fr�zlji v�hidl�r: q�z. jür�kk� j�l t�b� bilu875, �uz�n ���p, közin jumu876; q-q�lp.köz j�s�n köl k�lu877, t�k�r j�rd�n k�n ����r�u878; q�r. j�ti ömürü j�rq� kirüü879, gn� sütün ��zun� t�t�tuu880.

«H�r h�ns� fli fr�zlji v�hidin qurulu�u gni�-l�ndikc�, y�ni, ç�üzvlük k�sb tdikd� nun bir sözl� �v�z dilm�k htim�l� �z�l�r. M�s.:gözl�ri k�ll�sin� ç��m�q, �li gici�m�k»881. �limin �uz qrupu türk dill�ri h�qq�nd� ddiyi bu sözl�r h�m d� q�pç�q qrupu türk dill�rin� �iddir. M�s.: q�r. töbö ç�ç� tik turuu. 870 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.�����-���. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958,�.269 871 G��� �� � . �.344 872 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.118 873 G��� �� � . �.45 874 G��� �� � . �.71 875 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.186 876 G��� �� � . �.51 877 ������������-�+����L �����P / ]* �*����L ���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����������.��������.��+;. ����*.��-!�, 1958, �.332 878 G��� �� � . �.369 879 ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965,�.252 880 G��� �� � . �.971 881 (��)������ (.(. #��� ������� *� )������� ��� ��)��� ������%����. � �: �)��� �� � $����������� �, 1995,�.114

Page 257: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

256�

Q�r��z dilçisi Q.Jam�itv� q�r��z dilind� fli fr�-zlji v�hidl�ri bl� qrupl��d�r�r: «1) ���sin fiziki v� msin�l v�ziyy�tini if�d� d�nl�r – jüröqü öyüü; 2) ���sin ��rici görk�mini if�d� d�nl�r – közü ç�n���n�n ç�quu; ��zun �çuu; 3) h�r h�ns� bir ���sl� d�n���rk�n nitqd� i�l�n�n fr�zlji v�hidl�r – j�n t�rtuu, b�tin�� köö j�buu, but t�suu. Nitqd� bl� fr�zlji v�hidl�rin m�n�l�r� d� mü�t�lifdir. M�lum�t vrm�k, fikri if�d� tm�k v� s.882 .

Bizim fikrimizc�, bu qrupl��m� bir q�d�r d� d�qiqlik k�sb tmir. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� fli fr�zlji v�hidl�r l� ç�m�n�l�l�q �s�s�nd� y�r�n�r ki, nl�r�n kmpnntl�ri �r�s�nd� n� h�qiqi, n� d� m�c�zi m�n� ��t�rm�q l�z�m dyildir. Kmpnntl�r �r�s�nd� m�n� �l�q�si t�pm�q ç�tindir. Bu kmpnntl�r bölünmür, �yr�lm�r. Ümumiyy�tl�, kmpnntl�rin �yr�lm�zl��� v� bölünm�zliyi birl��m� tipind� l�n bütün fr�zlji v�hidl�rin �s�s �l�m�tidir.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fli fr�zlji v�hidl�rin �ks�riyy�ti �uz qrupu türk dill�rinin fli fr�zlji v�hidl�ri il� lksik, sm�ntik, qr�mm�tik ynilik t��kil dirl�r. Bu dill�rd�ki fr�zlji v�hidl�ri t�dqiq d�rk�n r�st g�ldiyimiz m�r�ql� f�ktl�rd�n biri d� dur ki, l� fli fr�zlji v�hidl�r v�r ki, q�pç�q 882 ���=�!�� �.�. ���[�P�� ���$�[�$�� ���[�$��[ � �+���[ #$��� � �� �����[����;�� ������: ��@, ��=��, 2000,�.6

Page 258: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

257�

qrupund� �d�bi dil lksik�s�n� �id ldu�u h�ld� �z�r-b�yc�n dilind� di�lkt lksik�s�d�r.M�s�l�n,mü�sir q�r��z �d�bi dilind� «b��� �yl�nuu; jüröqü �yl�nuu»883, �lt�y �d�bi dilind� «b�� �yl�n�p y�t»884 fr�zlji v�hidl�rin� �z�rb�yc�n �d�bi dilind� «b�� h�rl�m�k//f�rl�m�q//dönm�k; ür�k bul�nm�q» ��klin-d� r�st g�linir. Bu n� gör� b�� vrir ki,�z�rb�yc�n �d�bi dilind� «�yl�nm�q» fli y�dur.Bu fl �z�r-b�yc�n dilinin Qub� di�lktind� i�l�nir.

«yl�nm�q (Qub�) f – g�zib q�y�tm�q, dl�nm�q, h�rl�nm�k, dönm�k»885 t�bii ki, q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki «�yl�nm�q» fli il� y�r�n�n fr�zlji v�hidl�r Qub� di�lktind� �ktiv h�ld� i�l�n-m�kd�dir:«b���m �yl�n�r; ür�yim �yl�n�r» v� s. «�yl� frm�s� bir ç� mü�sir dill�rd� s��l�nm��d�r. Bu frm�y� bir ç� q�dim q�pç�q �bid�l�rind� v� q�dim özb�k m�tnl�rind� r�st g�linir. «yl�-�yl�n» flinin q�y�d�� frm�s� d�h� ç� y�y�lm��d�r. �.V.S-vrty�n «�yl�-�yl�n» flinin �z�rb�yc�n dilinin di�lktl�rind�, türkm�n, �lt�y, ��k�s, q�r��z, q�r�q�l-p�q, t�t�r, b��q�rd, özb�k, uy�ur, qum�q, q�z�� dill�-rind� i�l�ndiyini söyl�yir886 «yl�-�yl�n» fli

883������ ����� ������������� ������. �����: ����, 1980,�.109 884_+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964,�.109 885 ���� �� �� ��������� �����. � ��: ���� �� ��� ����� �� ����� �� ����� ��, 1964, �.26 886 ���!#� �.%. �!���[�;���L �����P !"������ #$���. <����: '�+��, 1974,�.109

Page 259: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

258�

yu��r�d� �d� ç�kil�n bütün dill�rd� «f�rl�nm�q, dönm�k, ç�virm�k, �h�t� �tm�k» m�n�s�n� vrir. M�r�ql� h�ld�r ki, «�yl�nm�q» kmpnntli fli fr�zlji v�hidl�r �uz qrupund� y�ln�z türkm�n dilind� i�l�nir: tm.b���m �yl�n�r, qöz �yl�nm�k887. L�kin b��q� �uz qrupu türk dill�rind� türkm�n dilin-d�ki v�ri�ntl�r y�dur. M�s.: q�q.b�� dönm�si888, tk. «B���m dön�r gibi �luy�r»(M.Kutlu). Q�pç�q qrupun� d��il l�n nq�y dili is� �z�rb�yc�n dili il� p�r�lllik t��kil dir: nq.ör�k bulq�nuv; �z�rb.ür�k bul�nm�q.

Mü�t�lif qrupl�r� d��il l�n nq�y v� �z�rb�yc�n dili �r�s�nd�k� bu ynilik b��q� bir fli fr�zlji v�hidd� d� özünü göst�rir: nq.kul�kk� �sp�v; �z�rb.qul�q �sm�q. Bu iki fr�zlji v�hidin f�rqli m�n� ç�l�rl�r� mövcuddur.Nq�y dilind� yni z�m�nd� �z�rb�yc�n dili il� yni sm�ntik�y� m�lik l�n «kul�k s�luv» fr�zlji v�hidi d� mövcuddur. «Kul�kk� �sp�v» fr�zlji v�hidi �z�rb�yc�n dilind� ldu�und�n f�rqli,«qul�q�rd�n� vurm�q» m�n�s� vrir.Q�pç�q qrupun� d��il l�n q�r��z dilind� d� «qul�q �sm�q» fr�zlji v�hidi «s�l» kökü il� dü-z�lir. «Sözümö kul�k s�l�n�z...»(«M�n�s»).Mü�sir türk v� türkm�n dill�rind� is� «qul�q �sm�q» fr�zlji v�hidi �ktiv ��kild� i�l�nir. M�s.:tk.«Içimizd� b��k�-l�r�n�n sözün� kul�k �sm�y�n bir sürü �d�m 887 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.33 888 ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973, �.75

Page 260: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

259�

v�r»(R.�.�puh�n). Bu if�d� türk dilind� yni z�m�nd� «qul�q v�rm�k» ��klind� d� i�l�nir. «Mr�kl�, �min Hc�y� kul�k v�rdi» (S.Çkum). Türkm�n dilind�ki «qul�k �sm�k»889 if�d�si is� �z�r-b�yc�n dili il� t�m p�r�lllik t��kil dir. Bizim fikri-mizc�, «�sm�q» v� «s�lm�q» fll�ri gnlji c�h�td�n qhumdurl�r. «�z�rb�yc�n dilind� bu fl(«s�lm�q» fli – M.Q.) «bir �yi hündürd�n ����� bur��m�q, tull�m�q, it�l�m�k, kçirm�k, t��m�q» v� s. m�n�l�r�nd� i�l�nir»890. M�r�ql�d�r ki, «�sm�q» fli d� «h�r h�ns� bir �yi yu��r�d�n ����� s�ll�m�q, t��m�q, kçirm�k» m�n�l�r�n� vrir. Bu iki flin gntik qhumlu�u türk dill�rind�ki fr�zlji v�-hidl�rd� özünü büruz� vrir.

Türk dill�rind� bir-birin� m�n�c� y���n v� üst-üst� dü��n fr�zlji v�hidl�rin �ks�riyy�ti fll���n fr�zlgizml�rdir.Türk dill�rind� fll���n fr�zlji v�hidl�r d�rin m�n�y� m�lik lurl�r v� bu m�n�l�r z�m�n kçdikc� ç� �z dfrm�siy�y� u�r�y�rl�r. Bu d� �s�s�n nunl� b��l�d�r ki, dild� �n ç�tin d�yi��n s�bit nitq hiss�si fldir. «Bir dilin milli spsifik�s� �s�s�nd� y�r�n�n fr�zlji v�hidl�r hç v��t b��q�

889 `+������-�+����L �����P. <����/]*.��.�*.'.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968,�.54 890 (�%%���� $.(. =���%���� ������ � �>�) ������� ������������ / #��� ���������� � ����-%�� ������ ������������ � %���������. � �: &�� � ��%�, 2004, ' �.,�.216

Page 261: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

260�

dill� üst-üst� dü�� bilm�z»891 Q.C�m�idv�n�n bu fikrind� böyük h�qiq�t ls� d�, nu türk dill�rin� �id tm�k lm�z. Çünki türk dill�ri �il�sin� d��il l�n dill�r b��q� dil �il�l�rind�n f�rqli l�r�q fntik, lksik, sm�ntik, qr�mm�tik c�h�td�n bir-birin� d�h� y���nd�r.Bu y���nl�q nl�r�n milli �üsusiyy�tl�rind� d� özünü büruz� vrir.Türk ��lql�r� t�kc� dil b���m�nd�n dyil, milli �üsusiyy�tl�ri, m�i��tl�ri, m�d�niyy�tl�ri ssi�l-iqtis�di �l�q�l�ri b���m�nd�n d� bir-birin� ç� ���rd�rl�r.

Ümumiyy�tl�,fli fr�zlji v�hid sn kmpnntin fll��m�si il� r�ll���r. Bir ç� t�dqiq�tç�l�r bl� hs�b dirl�r ki, fli fr�zlji v�hidl�r �s�s�n 2 kmpnntd�n (�s�s v� köm�kçi) ib�r�t lur892.

�s�s kmpnnt �s�s m�n� if�d� dir. Köm�kçi fl is� h�min m�n�n� d�rinl��dirir. L�kin bun� b��m�y�r�q öz köm�kçi funksiy�s�n� itirmir. Q�z�� dilind�ki fli fr�zlji v�hidl�rin t�rkibind� i�l�n�n �s�s köm�kçi fll�r bunl�rd�r – �ty, icm�y, k�lu, b�lu, g�y v� s. Bu kmpnntl�rin köm�yi il� y�r�n�n fli fr�zlji v�hidl�r� bu mis�ll�r� göst�rm�k l�r: bir

891���=�!�� �.�. ���[�P�� ���$�[�$�� ���[�$��[ � �+���[ #$��� � �� �����[����;�� ������: ��@, ��=��, 2000, �.12 892 �����!�� >. ^��$�[�;��� ��!� � ���$�*��#� �.<+�!�����: ��@, ����-�!�, 1967; '�+�� �.�. ���[�P��# ���$�[�# #�+!��[ #$���: ��@,1979; J������ �.�. ^��$�[�# ��=�����[ #$���. <.: '�+��, 1975

Page 262: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

261�

sözdi b�lu, b�s b�lu, b�s-köz b�lu, köz- kul�k b�lu. B�z�n l� lur ki, yni m�n�n� if�d� d�n fr�zlji v�hidl�r mü�t�lif köm�kçi fll�rin köm�yi il� düz�lirl�r. M�s.: j�rm�n j�ks�n k�lu//j�rm�n j�ks�n �tu v� s. Bu tip fr�zlji v�hidl�r �z�rb�yc�n dilind� d� ç�luq t��kil dir. M�s�l�n, �vq�t� t�l �lm�q// �v-q�t�n� t�l �tm�k – bur�d� d� q�z�� dilind� ldu�u kimi yni m�n� if�d� d�n fr�zlji v�hid mü�t�lif köm�kçi fll�rl� if�d� lunur. Ist�r q�z��, ist�rs� d� �z�rb�yc�n dilind�ki bütün fli fr�zlji v�hidl�r öz �vv�lki h�qiqi m�n�s�n� itirir v� m�z�cl���r.

�z�rb�yc�n dilinin fr�zlji fndunun �s�s�n� d� fli fr�zlji v�hidl�r t��kil dir

H.B�yr�mv �z�rb�yc�n dilinin fli fr�zlji v�hidl�rini ��rti l�r�q 2 �s�s qrup� bölür: 1) fli fr�zlji v�hidl�ri y�r�d�n h�r 2 kmpnnt m�n�c� b�r�b�r hüquqludur. M�s.:�ld�n s�lm�q, q�r� y�m�q, q�� q�r�lm�q; 2)fli fr�zlji v�hidl�ri �m�l� g�tir�n kmpnntl�rin I t�r�fi �s�s rl yn�y�r, �mm� fl hiss�si öz lksik m�n�s�n� itirir. M�s.: q�r�r v�rm�k, n�z�r� �lm�q v� s.893.

B��q� bir �z�rb�yc�n dilçisi N.R�himz�d� dilimizd�ki «tm�k, l�m�k, q�lm�q» fll�ri il� düz�l�n fll�rin özl�rinin ilkin m�n�l�r�n� itirdikl�rini v� q�ulduql�r� sözl� b�r�b�r yni m�n�y� �idm�t

893 ��L���� �.�. �!�+�!+��� !��� *�+������!��� [��[�P��� ���$�[�;���� *���� �$���L*�����[ #$��� / %���� ���$�[�� � ��!�����# ���$�[�;���� �����L. ���+:?$*. �� �$.��_,1968, �.27

Page 263: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

262�

tdiyini söyl�yir. �nc�q fl kimi kmpnntin d��ilind� d� öz fllik k�tqriy�s�n� qruyur894. Bu tip fr�zlji v�hidl�r q�pç�q qrupu türk dill�rind� d� ç�luq t��kil dir.M�s.:q�r.b��-köz b�luu, q�z. t�s-t�lk�n �tu, bir sözdi b�lu, j�n�n kurb�n �tu, �ya�� �u�r b�lu, ölim �u�z�nd� b�lu, öz sözin� b�rik b�lu, köz j�s� köl b�l�p, k�l köpir üstind� b�lu, �j�lq� du��r b�lu; nq. �d�m b�luv �q�l�k etuv.

Mü�sir q�r�q�lp�q �d�bi dilind� d� bu tip fr�z-lji v�hidl�r gni� ��kild� i�l�nm�kd�dir.

«n�n�n b�ur� k�n b�ld� �ki közi j�s t�l�p, Dün�� ���n t�r b�ld�» (C.Ismtv).

Q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind�, cüml�d�n �z�rb�yc�n dilind� flin m�lum növünd�, �mr frm�s�nd� v� ink�rd� i�l�n�n fli fr�zlji v�hidl�r mövcuddur. Bu h�ld� N.R�himz�d� y�z�r: «�z�rb�yc�n dilind� l� idim�tik if�d�l�r v�r ki, nl�r m�n�s�nd�n �s�l� l�r�q flin bu v� y� dig�r frm�s�nd� möhk�ml�nibl�r, d��l���bl�r. Bl� h�ll�rd� nl�r f�rdi ��r�ktr d���y�r»895.

Flin m�lum növünd� i�l�n�nl�r: �z�rb.q�b���n� çöp �tm�q, y�n k�çm�k, külüng vurm�q v� s.; q�r.közü ç�n�q�n�n ç�quu, töbö ç�ç� tik turuu; q�z. b�s k�t�ru, til k�tu. 894 _�[��$�* '._.?*���!�;��� �������# � a$���L*������ #$��: ��@, ���+,1967,�.23 895 _�[��$�* '._.?*���!�;��� �������# � a$���L*������ #$��: ��@, ���+, 1967,�.23

Page 264: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

263�

M�chul növd� i�l�n�nl�r: �z�rb.üstün� buzlu su tökülm�k.

�mr frm�s� il� i�l�n�nl�r:�z�rb.q�z vur, q�z�n d�lsun; q�r. uyku �ç, könül �ç, kün körsöt, t�yak j�, k�n jut; q-q�lp. kul�k �s, k�rm�n �t, �y�b�n ��.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind� bu h�l d�imi s�ciyy� d���m�r. �mr frm�s�nd� i�l�n�n fr�zlji v�hid m�lum növd� d� i�l�n� bilir. Q�pç�q qrupund� �mr frm�s�nd� möhk�ml�nmi�, d��l��m�� ��kild� i�l�nmi� fr�zlji v�hidl�r �s�s�n, �lq��l�r v� q�r���l�rd�r: q�z. Cüz c�s�!, B���n ���ls�n!, C�l�n�z b�ls�n!, B�tinn�n c�r�nk�s�n!

Ink�r frm�s�nd� i�l�n�n fli fr�zlji v�hidl�r – �z�rb.�l ç�km�m�k, quyruq �l� v�rm�m�k; q-q�lp.�uz�n�n tüs�rm�ydi; nq. k�l�m tiym�ydi; q�z. �n� süti �uz�n�n k�tp�q�n, k�l� b�yl�nu, tisi-tisin� tim�u, �öp b�s�p s�nd�rm�u, �uz�n� �lm�u, �ya�� �r b�sp�yd�, sirk�si su köt�rm�u, kündiz külki, tünd� uyk� körm�u, jüqirq�nd� �yaq� �ya��n� tim�u, l�m-mim d�m�u, k�y �uz�n�n �öp �lm�u, b�s �ld�rm�u v� s. q�r. M�k�ni b�� �yl�ns�, t�pp�yt.

Fr�zlji v�hidl�rin sint�ktik �üsusiyy�tl�ri. F�slin �vv�lind� qyd tmi�dik ki, biz türk dill�rind�, cüml�d�n q�pç�q v� �uz qrupu türk dill�rind� 3 tip fr�zlji v�hidin v�rl���n� q�bul dirik – söz, birl��m� v� cüml� s�viyy�li. Söz s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r kimi, cüml� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rin d� dilçilikd� q�bulu müb�his�lidir. L�kin bütün bu

Page 265: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

264�

müb�his�l�r� b��m�y�r�q türk dill�rind� cüml� tipli fr�zlji v�hidl�r mövcuddur v� ist�r �d�bi, ist�rs� d� c�nl� d�n���q dilind� cüml� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rd�n gni� ��kild� istif�d� dilir. Qyd d�k ki, türk dill�rind� cüml� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�-rin böyük �ks�riyy�tini �t�l�r sözl�ri, �lq�� v� q�r���l�r t��kil dir.

Fr�zlji v�hidl�rin lksik s�bitliyi yni z�m�nd� sint�ktik s�bitliy� d�l�l�t dir. «M�n�l�r� �yr�lm�y�n, kmpnntl�rin� bölünm�y�n fr�zlji v�hidl�r sint�ktik c�h�td�n d� hç bir m�n� �yr�l���n� s�b�b lmur v� sint�ktik s�bitlik y�r�d�r»896. Cüml� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rin mövcudlu�u üçün �s�s �mil nl�r�n sint�ktik c�h�td�n s�bit lm�s�, kmmunik�tiv funksiy� d���m�s� v� ç�kmpnntliyidir. «Fr�zlji v�hidl�r n� q�d�r ç�kmpnntli v� ç�m�n�l� ls�, , bütöv bir dil v�hidi kimi sint�ktik funksiy� yrin� ytirir. Y� s�rb�st cüml�, y� d� cüml�nin bir üzvü lur»897. Fr�zlji v�hidl�rin sint�ktik t�rkibl�rl� if�d�si dilin �z öyr�nil�n s�h�sidir. Fr�zlji v�hidl�r sint�ktik funksiy� yrin� ytir�rk�n h�m cüml�nin b�� üzvü, h�m d� II d�r�c�li üzvü l� bil�r.

Q�z�� dilçisi R.J�ys�kv�n�n fikrinc�, cüml� tipli fr�zlji v�hidl�rin difrnsi�ll��m�s� il� b��l� 896��%����) �� A.(. �)��� �� � ������� �������� �. � �:1962,�.27 897 ��L*��� �.`. ����$�-����# ���� +�!L;���� �������L, ��#$����� � ��!�*�!�� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$.��_. ���# ����[�;���#, 1987, &1,�.5

Page 266: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

265�

�p�rd��� bölgünü898 biz b��q� q�pç�q qrupu türk dill�ri üçün d� l�büd hs�b dirik. L�kin bur� �mr frm�s�nd� l�n cüml�l�ri d� �id tm�k l�z�md�r.

�)n�qli cüml� frm�s�nd� l�nl�r – q�z. künün z�ri s�nd�, tisi b�tp�yd�, tili �uz�n� s�ym�d�, jüröqümdün s�r� suusun �ld�, sözü �yaktuu ç�kt�, �t�s�n�n k�lq�n m�ld�n �yaq�n� ç�kt�, kul���n� ç�yin k�z�rd�; q�r.b��ru ez�lqiç� küldük, ��zd�n ç�kk�ç� j�di (��z�nd�n g�l�n�c�n ydi); nq. b�tind� k�n� k�lm�d�, �yaq� �r b�sp�yd�; q-q�lp. «Ömirim kus b�l�p u��r d� k�t�r»(N.Tör�v�); q�r. jüröqündö k�r� j�k; M�nsiz körör künü j�k; q�z: yak b�s�r j�r j�k899; Tiri j�n j�k900; In� ��n��t�p j�r j�k, Bir minut (s�m) u�k�t j�k; nq. lt�nd�y b�l�s� b�r (Q�z�l kimi b�l�s� v�r); q-q�lp. k�z�n�n uu�t� b�r (��z�n�n k�s�ri v�r);

b)�mr cüml�si frm�s�nd� l�nl�r – q�z.: Közim� körinb�, j���l!; Bizdi bilip k�y!, Bizdik kim �k�nimizdi bilip k�y!, J�rd�n k�zs�k d�, t�p!; nq. v�rm�q�n b�s�m� �vl�k b�yl�m�!901; q-q�lp.Közim� körinb�y s�z bul j�qd�n! (R�dd l! Gözüm� görünm�).

v) Su�l cüml�si frm�s�nd� l�nl�r – q�z. M�nsiz n� küni b�r? N� til b�r? S�ni n� k�r� b�s�p �t�r?; q- 898 ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$�� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1980,�.19 899 ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954,�.105 900 G��� �� � . 901 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963,�.71

Page 267: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

266�

q�lp. Bül n� d�q�n b�z�r?(n� b�z�rd�?), B�s�n�z �k�rm�d� m�? – ddi (K.Jum�niyazv), k�l�m�zd�n k�l�r m� �k�n? – d�p �ki u�l� söyl�di ej���m(S.K.R��m�nv); q�r.t�s�n ölstürüntürliün-bü? (�t�s�n öldürmüs�n?), ��zu ��zbu? (kviv�lnt: sözünün ���s�d�rm�?);

q) Nid� cüml�si frm�s�nd� l�nl�r. Bu tip fr�-zlji v�hidl�rin böyük �ks�riyy�tini �lq�� v� q�r��� tipli fr�zlji v�hidl�r t��kil dir. M�s.: q�z: S�p�r�n�z �n b�ls�n!, Kün �yd�n b�ls�n!, kud�y k�ld�-s�n!, d�r� k�l��r!, ��n �yt�m! Öz �b�l� özin�! küd�y (�ll�) körs�tp�sin!, kud�y �ki ��kk� ku�t b�rsin!, J�l�n� cu� bitkir!, J�l b�ls�n!, J�rtk�nd� j�l�n b�ls�n!, k s�k�ld�, s�r� tisti b�l!; q�r. T�rt tilindi!, K�r� j�r� k��mb�!, Kud�y es�bindi t�pk�r!, B�r b�l!; nq. K�b�r-q�m s�ns�n! (�nd), r�m b�lsun!902; q-q�lp. J�l�n uz�rs�n!, Kud�y körs�tp�sin!, Üy kutli b�ls�n!

Cüml� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rin iç�risind� s�d� v� mür�kk�b cüml� tipind� fr�zlji v�hidl�r� d� r�st g�linir. Q�r��z dilind�ki fr�zlji v�hidl�ri t�dqiq�t� c�lb tmi� J.�sm�nv�n�n fikrin� gör�,cüml� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r� t�rkibind� mübt�d� v� ��b�r l�n if�d�l�r d��ildir. II d�r�c�li üzvl�rin lm�s� q�d�r d� v�cib dyil903. L�kin �p�rd���m�z t�dqiq�tl�r n�tic�sind� �yd�n lur ki, türk

902 '[�L��-�+����L �����P / ]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L, 1963, �.45 903 ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��:��@,^�+�$,1969,�.19

Page 268: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

267�

dill�rind� s�d� v� mür�kk�b cüml� tipli fr�zlji v�hidl�r� d� r�st g�linir.

S�d� cüml� – q�r. Kud�y sizq� �m�n b�rsin; Bir ��z �r �rd�d�, Kün ötüp k�tti,Töönün kuyruqu j�rq� tiyq�nd�, J�r�n�n ��zu �ç�ld�, k töönün k�rd� j�r�ld�; q-q�lp. � k�dirin t�k bilm�ydi; nq.Til b��l�, tis k�ya(dil b�l�, di� q�y�) (�t�l�r sözü); q�z. k�ld��� i��r�t, �km�k� k�lt�k, k d�q�ni �l��s, K�r� d�q�ni k�r��s, Sütt�n �k, sud�n t�z�, uz�n� kum kuy�ld�. q�r. Eki butun bir ötükkyu t�kt�; Jüröqümdün s�r� suusun �ld�, t�s�n�n k�lq�n m�ld�n �yaq�n� ç�kt�, Kul���n� ç�yin k�z�rd�, ��zd�n ç�kk�nç� j�di, B��ru ez�lqiç� küldük (ciy�rimiz p�rtl�y�nc� güldük), K�l�mn�n k�l-m�di, Töbösi kökk� tidi, Sözü �yaktuu ç�kt� (sözü çin ç��d�), Cüröqü �yn�du, Kökülü c�m�n söqüldü, Ç�ç� tik turdu; nq. Sözin �ki k�lm�yd�, Iym�n� u��p k�tti, B�s� k��kk� tidi, M�nd�y� j�r�ld� (�ln�, q�r��� �ç�ld�).

Mür�kk�b cüml� tipli fr�zlji v�hidl�r. Q�pç�q qrupu türk dill�rind� t�bli v� t�bsiz mür�kk�b cüml� tipind� l�n fr�zlji v�hidl�r� d� r�st g�linir.�lb�tt� ki, bunl�r �s�s�n �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rdir. M�s.: q�z.Bir�uq� �r k�zs�n,özin tüs�rsin(özg�y� quyu q�zs�n özün dü��rs�n), T�� t�u�� k�s�m�yd�, �d�m �d�m�� k�s�ld� (d�� d��� r�st g�lm�z, �d�m �d�m� r�st g�l�r); nq.Yazd� m�y� k�yn�q�nn�n, k�st� k�z�n� k�yn�r (y�yd� k�ll�si q�yn�y�n�n, q��d� q�z�n� q�yn�y�r), k�zd�n t�ys�, k�ncild�n t�yar (gözd�n gd�n, könüld�n gd�r), s�r�n

Page 269: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

268�

bilm�q�n �tt�n s�rt�n�n �yl�nm� (��siyy�tini bilm�-diyin �t� minm�); q-q�lp.�r�z�n�n �n� k�ld�, k�mirl�rdin köni k�ld�(ruclu�� 10 gün q�ld�, qc�l�r�n d�risi(gönü) q�ld�); «Künl�r ötip, �y k�ynin�n �y k�lip,qüzdin �z�rq�n �yaz� d� j�tirk�ldi (K.Jum�niyazv), «ys�m d� ölim,t�m-t�r�s k�ls�m d� ölim» (�.�t�c�nv).

Göründüyü kimi, bu fr�zlji v�hidl�rin dm�k l�r ki, h�m�s� �z�rb�yc�n dili il� t�m ynilik t��kil dir. �t�l�r sözl�ri ist�r flklrun, ist�rs� d� dilin �n q�dim l�y�nd�, �n d�rin q�t�nd� l�n if�d�l�rdir. Dilin bu q�dim q�t�nd�k� bu q�d�r ���rl�q v� ynilik q�pç�qdilli ��lql�rl� �uzdilli ��lql�r�n t�kc� dill�rind�, fr�zlgiy�s�nd� dyil, h�dis� v� ��y�l�r�, z�hm�t�, pislik v� y�sullu�� mün�sib�tind� d� ���rl���n,b�lk� d�,t�m yniliyin lm�s�n�n b�riz nümun�sidir.

Page 270: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

269�

N � T I C � Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�r

mü�t�lif türklql�r t�r�find�n t�dqiq�t� c�lb luns�l�r d�, bu mövzu �uz qrupu türk dill�ri il� ilk d�f�dir ki, müq�yis�li ��kild� �r��d�r�l�r. Biz t�dqiq�t i�ind� �ld� tdiyimiz n�tic�l�ri �����d�k� kimi qrup-l��d�r�rd�q:

1) Ill�r uzunu fr�zlgiy� t�dqiq�t bykti ls� d�, fr�zlgiy�n�n prdmtini �dl�nd�rm�qd�n ötrü mü�t�lif trminl�rd�n istif�d� tmi�l�r. Biz bütün bu trminl�ri �r��d�rm�� v� bl� q�n��t� g�lmi�ik ki, bunl�rd�n �n mün�sibi «fr�zlji v�hid» trminidir.Çünki bu trmin h�m söz, h�m birl��m�, h�m d� cüml� s�viyy�li fr�zlji if�d�l�rin �l�m�tl�rini t�m�mil� özünd� �ks tdirir.

2) �s�rd� q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin t�ri�i inki��f�, �m�l�g�lm� yll�r� v� y�r�nm� m�nb�l�ri d� t�dqiq�t bykti lmu�, bl� bir n�tic�y� g�lmi�ik ki, �m�l�g�lm� m�nb�si kimi dild�ki bütün tip – söz, birl��m�, cüml� s�viyy�li fr�zlji v�hidl�r s�rb�st söz birl��m�l�rind�n y�r�nm��l�r. S�rb�st söz birl��m�l�-rinin bir hiss�si s�bitl��ir, ill�r kç�nd�n snr� mür�kk�b söz� çvrilirl�r. M�hz n� gör� d� bu gün fr�zlji v�hidl�rl� mür�kk�b sözl�r �r�s�nd� bu q�d�r z�hiri v� sm�ntik ���rl�q mövcuddur.

3) Fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�ri v� bölgü prinsipl�ri d� uzun ill�r t�dqiq�tç�l�r�n �r��d�rm�

Page 271: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

270�

mövzusu lmu�dur. �nu d� dm�k l�z�md�r ki, fr�zlji v�hidl�rin �l�m�tl�rind� v� bölgü prinsipind� türk dill�rini mü�t�lif sistmli düny� dill�rind�n l� d� f�rql�ndir�n c�h�tl�r� r�st g�linmir. Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin �s�s �l�m�tl�ri nl�r�n s�bitliyi, lksik-sm�ntik bütövlüyü v� kmpnntl�rinin sint�ktik v�hidliyidir.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin t�snif�t�n�n sm�ntik v� qr�mm�tik prinsipl�rl� �p�r�lm�s� d�h� m�qs�d�uy�undur.

4) �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rin fr�zlgiy�y� d��il lub lm�m�s� h�qq�nd� dilçilikd� hç d� birm�n�l� lm�y�n fikirl�r mövcuddur.Bütün bu mül�hiz�l�ri �r��d�r�nd�n snr� biz bl� q�n��t� g�ldik ki, �t�l�r sözl�ri v� z�rb-m�s�ll�rin y�ln�z m�c�zi m�n� d���y�n, br�zl�l�q, if�d�lilik k�sb d�n qisml�ri fr�zlgiy�n�n t�rkib hiss�sin� �iddir.

5) Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin ç�m�n�l�l�q, �ntnimlik, mnimlik, ç�v�ri�ntl�l�q kimi m�n� növl�ri �r��d�r�l�rk�n bl� q�n��t� g�linmi�dir ki, q�z��, q�r��z, q�r�q�lp�q, �lt�y, nq�y dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin m�n� növl�rinin hç d� h�m�s� �uz qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�ri il� t�m p�r�lllik t��kil tmir. Q�pç�q qrupun� d��il l�n h�r h�ns� bir dild� ç�m�-n�l� v� y��ud ç�v�ri�ntl� l�n fr�zlji v�hid �uz qrupund� t�km�n�l� v� y��ud t�kv�ri�ntl� l� bil�r.

Page 272: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

271�

Bu fikirl�r sinnimlik,�ntnimlik v� mnimliy� d� �iddir.

6) Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin tm�tik c�h�td�n bölgüsünü �p�r�rk�n bl� n�tic�y� g�ldik ki, bu dill�rd�ki fr�zlji v�hidl�rin böyük bir qismini sm�tik fr�zlji v�hidl�r, zfr�zlgizml�r, fitfr�zlgizml�r, dini-miflji s�ciyy� d���y�n fr�zlji v�hidl�r, mtrlgiy� v� �strnmiy� il�, �d�t v� �n�n� �dl�r� il� b��l� l�n fr�zlji v�hidl�r, �lq�� v� q�r��� m�n�l� fr�zlji v�hidl�r t��kil dir.

Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin tm�tik bölgüsü �uz qrupund�n f�rql�nir. Bur�d� q�pç�qdilli ��lql�r�n y���d�ql�r� t�bii ��r�it, m�i��t v� h�y�t t�rzi �p�r�c� f�ktr rlunu yn�y�r. �g�r q�z��, q�r��z ��lql�r�n�n fr�zlji fndund� d�v� il� b��l� fr�zlji v�hidl�r ç�luq t��kil dirs�,bu h�l� biz �z�rb�yc�n,türk, q�q�uz, dill�rinin fr�zlji fndund� görmürük.

L�kin �uzdilli ��lql�rd�n l�n türkm�nl�r z��-L�rl�, q�r��zl�rl� yni rgind� y���d�ql�r�nd�n nl�r�n fr�zlji fndund�, cüml�d�n zfr�zlgizml�rin lksik t�rkibind� d� ümumilik ç�dur. ��uz v� q�pç�qdilli ��lql�rd� yni v hyv�n-l�r�n� mün�sib�t d� mü�t�lif lmu�dur. �z�r-b�yc�nl�l�r �g�r �td�n y�ln�z minik v�sit�si kimi is-tif�d� tmi�dil�rs�, �t q�pç�qdilli ��lql�r üçün h�m d� bir qid� m�hsulu rlunu yn�m�� v� bütün bunl�r fr�-

Page 273: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

272�

zlji fndd� öz �ksini t�pm��d�r. Tm�tik bölgüd� �s�s yrl�rd�n birini d� dini-

miflji z�minli fr�zlji v�hidl�r tutur.H�r iki dil qrupund� dini z�mind� l�n fr�zlji v�hidl�rin böyük �ks�riyy�ti isl�m dini il� b��l�d�r. �lb�tt�, bur�d� q�q�uz dili istisn�l�q t��kil dir.

L�kin türkl�rin isl�m dinind�n �vv�lki dövr-l�rd�ki dini in�ncl�r� d� fr�zlgiy�d� öz �ksini t�p-m��d�r. Q�pç�q v� �uz dil qrupl�r�n�n fr�zlji v�-hidl�ri �r�s�nd�k� f�rqli c�h�tl�r bur�d� d� myd�n� ç���r. �g�r q�z�� v� q�r��zl�r�n fr�zlji fndund� ��m�nç�l�ql� b��l� fr�zlji v�hidl�r üstün mövqy� m�likdirs�, �z�rb�yc�n dilind� �t��p�r�stlikl�, dl�, c�ql� b��l� fr�zlji v�hidl�r d�h� ç�luq t��kil dir.

Bütün düny� dill�rind� ldu�u kimi, türk dill�ri fr�zlgiy�s�nd� d� s�yc� �n ç� l�nl�r� sm�tik fr�zlji v�hidl�rdir. Bu tip if�d�l�rd� �uz v� q�pç�q qrupu türk dill�ri �r�s�nd� hç bir lksik qr�mm�tik f�rql�r özünü büruz� vrmir.

�d�t v� �n�n� �dl�r� il� b��l� fr�zlji v�hidl�rd� iki dil qrupu �r�s�nd�k� f�rql�r mövcuddur ki, bu d� q�pç�qdilli ��lql�r�n spsifik h�y�t v� m�i��t t�rzi il� b��l�d�r.

7) Uzun ill�r byu dilçilikd� bl� bir fikir hökm sürmü�dür ki, fr�zlji v�hidl�r y�ln�z birl��m� tipind� lm�l�d�r. Türk dill�rinin z�ngin f�ktl�r�n� söyk�n�n t�dqiq�t�m�z�n n�tic�si göst�rir ki,türk

Page 274: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

273�

dill�rind� fr�zlji v�hidl�r söz, birl��m�, cüml� s�viyy�l�rind� mövcuddur. �s�rd� ilk d�f� l�r�q fr�zlji v�hidin m�tn s�viyy�sind� d� mövcudlu�un� d� t�unulmu�dur.

Bizc�, bir müst�vid� yrl���n fntik�, lksik-lgiy�,mrflgiy�, sint�ksis l�yl�r�nd�n bu l�yl�r�n fövqünd� yrl���n fr�zlgiy� l�y�n� m�c�zl��m�� s�sl�rin, sözl�rin, birl��m�l�rin, m�tnl�rin d�imi ���n� mövcuddur. V� bu l�y� – fr�zlgiy� l�y�n� d��il l�n v�hidl�r bur�d� s�bitl��ir,d��l���r,möhk�ml��ir, b��q� sözl�, fr�zlgizml�rin m�lum �l�m�tl�rini q�z�n�r�q fr�zlji v�hidl�r� çvrilirl�r.

G�l�c�kd� bu mövzunu d�v�m tdir�r�k s�s, söz v� m�tn s�viyy�li fr�zlji v�hidl�rin n�z�ri �s�sl�r�n� h�z�rl�m�q dilçiliyin q�r��s�nd� dur�n �s�s prblml�rd�ndir.

Page 275: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

274�

����������� �������� ������ ���������� ��!""�

����#� <�[����# �* ��$����� «^��$�[�# !"������

#$��� ���;����L [�+���» ���#��� ����*����" ���$�[�;���� *���� � !"������ #$���� ���;����L [�+��� � ����!��-�!�+�!+��L !;�� $���#. % !�+* ���$�[�;��� *����� !"������ #$��� ���;����L [�+��� ����*���� � ���!������ � ���$�[�;����� *������� !"������ #$��� [+$��L [�+���, ������� ��!��# ����*����# ���$�[�� !"������ #$��� ���;����L � [+$��L [�+���, �$+;�� �+!� ���$����# � ��$��!�# ���$�[�;���� *����, ���$���� � �������� *���#, �����-����!�;��� � [�����!�;��� �����!�. ' !�P� � a$���L*������ #$��$�����, � � � !"���[�� ��� ���$�[�# !"������ #$��� ���;����L [�+��� � �������� ��* ����� ����*���� � �!L �-�[�����.

<�[����# ��!�! �$ ��*��#, *�+� ;��!L, $���";��# � ������ ��!��!+��. I ��$*� ��$���!�# «?�!��# ����*����# !"������ #$��� ���;����L [�+���: �$[�#*�, ���������#, ���*�». % �!� ��$*� �$+;�� ��$��;�� !�����, +�!���#�� � #$��$��-��� *�# �������# ��*�!� ���$�[��, ����*���� ��!��# �$+;��# ���$�[�;���� *���� � �+���� #$��$����� � � !"���[�� ���. % *���� ��$*� !��� ����*���� ��! ���$�[�;���� *���� � #$�-�,�!�*�� �� �!������# � ��$��!�#, ���$���� � �-����!�. ]�� ����*����# ����# ��[�� #$���*�

Page 276: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

275�

������������� ���$�[�;���� *���� �� ��*�!���-�� �� *��� !���!�P� ���$�[�;���� *���� � !"������ #$���� ���;����L � [+$��L [�+���. J�!���-��� [������ ��*+ ���$�[�;����� *������� � ���������, �[������, ������� !�������, ���-���� [��[����, ���*���� � +�!L;����� ����;!�-��#��, �����!��� �������#�� � ����$����.

II ��$*� ��[����� ��$���!�# «�����-����!�-;��� � [�����!�;��� �����!� ���$�[�;���� *���� � !"������ #$���� ���;����L [�+���». % �!� ��$*� �� ��������������� ���$�[�;��� *����� � !��!�;��L !;�� $���#, ��$*���� �� �� ���!�;-��� ���$�[�;��� *�����, $���$�[�$��, ��!-���$�[�$��, ���$�[�;��� *�����, ��#$���� � ���[�L � ����[�L, *�����, ��"�� �����!� ���-�� � ����#!�#, ���$�[�;��� *�����, ��#$���� � �!��[�L � ��!����L, !��*���#�� � ��;�#��. ?���*���� ������� ��*� ���$�[�;���� *����, !��� ��� �����#, �������#, ��[$��;�!�P��!P, ��[������!��!P, ��!����#, ���*�L ����*���L ��-�� ����� ���!���� � ���$�[�;����� *������� !"������ #$��� [+$��L [�+���. % �!� ��$*� !��� �$+;� [�����!�;�� �!��� ���$�[�;���� *���� �� +��� ����, �;!���#, ��*����#.

% $���";�!�P�L ;��!� ��[����� ����� ����� ��+;�� � �!�!��!�;��� ���*�.

Page 277: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

276�

THE PHRASEOLOGY OF THE KIPCHAQ GROUP

OF THE TURKIC LANGUAGES SUMMARY

The monographic research is dedicated to the semantically-structural research of the phraseological units of the Kipchaq group of the Turkic languages. The author also carries out a comparative research of the phraseological units of the Kipchaq group of the Turkic languages with the phraseological units of the Oguz group of the Turkic languages.

The research work consists of an introduction, two chapters, a conclusion, the list of the used literature and a vocabulary. In the introduction the actuality of the theme, the aims and purposes, scientific novelty, methods and sources, theoretical and practical signifi-cance of the theme is shown and structure and approbation of the research work is informed about.

The first chapter is named “The History of investi-gation of the Phraseology in the Kipchaq group of the Turkic languages: views, attitudes, directions, conclu-sions or results”

In this chapter the author studies the place of phraseological units in linguistics, its formation and developing stages and also gives information about the investigating history of phraseological units by the

Page 278: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

277�

Russian, Turkish and Azerbaijanian linguists. The author also tries to determine the limits between the phraseological units and proverbs, sayings, word combinations and set phrases, aphorisms and winged words, compound words and compound terms.

The second chapter is named “The lexico-semanti-cal and structural pecularities of the Phraseological units in the Kipchaq group of the Turkic languages”. In this chapter the thematic distribution of the phra-seological units in the Kipchaq languages have been studied, their morphological and syntactical peculiarities have been analysed. The somatic phra-seological units, zoophraseologisms, phraseological units with the meaning of blessings or curs, as well as phraseologisms connected with astronomy and meteo-rology, blessings and dirse have been investigated.

The result obtained during the process of the investigation have been summed up in the conclusion.

Page 279: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

278�

�ST�F�D� �LUNMU� �D�B�YY�T

�z�rb�yc�n dilind� 1. �dç� M.Q�pç�q çölünün yv��n�. B�k�: G�nclik, 1997, 193

s. 2. �dilv M.I. Q�n�dl� sözl�r. B�k�: Y�z�ç�, 1988, 438 s. 3. �dilv M.I., Vrdiyv� Z.N., ���yv� F.M. Iz�hl� dilçilik

trminl�ri. B�k�: M��rif, 1989, 358 s. 4. ��undv �.�. Q�pç�ql�r dün�n v� bu gün / Dil v�

�d�biyy�t. B�k�: G�nclik, 2003, 660 s. 5. �sl�nv V.I. �z�rb�yc�n dilinin t�ri�in� d�ir t�dqiql�r.

B�k�: �lm, 2003, II c., 270 s. 6. �z�rb�yc�n di�lktlci lü��ti. B�k�: �z�rb�yc�n SSR

�lml�r �k�dmiy�s� n��riyy�t�, 1964, 479 s. 7. B�b�yv �.M. �z�rb�yc�n dilçiliyinin t�ri�i. B�k�: �DU

n��riyy�t�, 1996, 270 s. 8. B���iyv H.H. �z�rb�yc�n v� rus fr�zlgiy�s�n�n

müq�yis�li v� fr�zlci lü��tl�rinin t�rtibi prinsipl�ri: Fill.lm.dk. … diss. B�k�, 2003, 280 s.

9. B���iyv H.H. �z�rb�yc�n dilinin mü�t�s�r fr�zlgiy� lü��ti. B�k�: B�k� Univrsitti n��riyy�t�, 2004, 185 s.

10. B�yr�mv H.�. �r�n-Ynisy �bid�l�rinin fr�zlgiy�s� // �z�rb�yc�n Dövl�t Univrsittinin �lmi �s�rl�ri. Dil v� �d�biyy�t sriy�s�,1966,&2,s.14-25.

11. B�yr�mv H.�. M�hmud K����rinin «Div�ni-lü��t-it-türk» �s�rind� fr�zlci m�n�l� sözl�r // �z�rb�yc�n Dövl�t Univrsittinin �s�rl�ri. Dil v� �d�biyy�t sriy�s�, 1966, &5, s.18-27.

12. B�yr�mv H.�. M�hmud K����rinin «Div�ni-lü��t-it-türk» �s�rind� türk dill�rin� m��sus fr�zlji v�hidl�r // �z�rb�yc�n Dövl�t Univrsittinin �s�rl�ri. Dil v� �d�biyy�t sriy�s�, 1966, &3, s.3-12.

Page 280: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

279�

13. B�yr�mv H.�. �z�rb�yc�n dili fr�zlgiy�s�n�n �s�sl�r�. B�k�: M��rif, 1978, 174 s.

14. Bud�qv R. Dilçiliy� d�ir çrkl�r. B�k�: �z�rn��r, 1956, 286 s.

15. C�v�d Hy�t. Türkl�rin t�ri� v� m�d�niyy�tin� bir b����. B�k�: �z�rn��r, 1993, 176 s.

16. C�f�rv S.�. Mü�sir �z�rb�yc�n dili (lksik�). B�k�: M��rif, 1982, 284 s.

17. C�f�rv S.�. �z�rb�yc�n dilind� idiml�r // �z�rb�yc�n Dövl�t Univrsittinin �s�rl�ri. Dil v� �d�biyy�t sriy�s�. 1955, &9, s.87-103.

18. D�mirçiz�d� �.M. �z�rb�yc�n dilinin üslubiyy�t�. B�k�: �z�rt�drisn��r, 1962, 270 s.

19. �f�ndiyv� T.�. �z�rb�yc�n dilinin lksik üslubiyy�t�. B�k�: �lm, 1980, 249 s.

20. �f�ndiyv� T.�. �z�rb�yc�n �d�bi dilinin üslubiyy�t prblml�ri. B�k�: �lm, 2001, 181 s.

21. �hm�dv F.Z. M.V.Vid�dinin dili (lksik� v� fr�zlgiy�): Fill.lm.n�m. … diss. B�k�, 1978, 178 s.

22. �liz�d� �.C. «Kit�bi-D�d� Qrqud» dilind� s�yl�r v� s�yl�rl� b��l� sözl�r / Kit�bi-D�d� Qrqud (m�q�l�l�r tplusu). B�k�: �lm, 1999, s.222-228.

23. �l�kb�rv� �.N. Q�dim türk lksik�s� v� �z�rb�yc�n dili/Türk dill�rinin t�ri�i-müq�yis�li türklgiy�s� m�s�l�l�ri. B�k�: Kit�b �l�mi, 2004, I c., s.234-273.

24. �liz�d� Z.�. �z�rb�yc�n �t�l�r sözl�rinin h�y�t�. B�k�: Y�z�ç�, 1985, 244 s.

25. H�c�yv� �.K. Ingilis dili zfr�zml�rinin struktur-sm�ntik �üsusiyy�tl�ri//T�dqiql�r. 2003,&3,s.215-218.

26. H�c�yv� �.H. Ingilis v� �z�rb�yc�n dill�rind� sm�tik fr�zlgizml�rin struktur-sm�ntik �üsusiyy�tl�ri. B�k�: Nurl�n, 2004, 191 s.

27. H�c�yv T.I., �zizv �.I. �z�rb�yc�n dilind� mür�kk�b fl

Page 281: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

280�

m�s�l�sin� d�ir / �z�rb�yc�n dilinin t�ri�i lksik�s�n� d�ir t�dqiql�r. B�k�: �z�rb�yc�n Dövl�t Univrsittinin n��riyy�t�, 1988, s.3-10.

28. H�s�nv H.�. Mü�sir �z�rb�yc�n dilinin lksik�s�. B�k�: M��rif, 1988, 306 s.

29. Hüsynz�d� M.H. Mü�sir �z�rb�yc�n dili. B�k�: M��rif, 1973, 358 s.

30. Hüsynz�d� Ç.M. Fr�zlgiy� il� nm�stik�n�n �l�q�si h�qq�nd� / �z�rb�yc�n fr�zlgiy�s�n�n �ktu�l prblml�ri. B�k�: BDU-nun n��riyy�t�, 1990, s.16-17.

31. Isl�mv M.I. Fr�zlci birl��m�l�r (Nu�� di�lkti m�tri�l� üzr�) // �M��-n�n >�b�rl�ri. Ictim�i lml�r sriy�s�, 1957, &11, s.127-139.

32. Q�s�mv M.�. �z�rb�yc�n trminlgiy�s�n�n �s�sl�r�. B�k�: �lm, 1973, 186 s.

33. Qurb�nv �.M. Mü�sir �z�rb�yc�n �d�bi dili. B�k�: M��rif, 1985, 405 s.

34. Mhdiyv� S.H. «Y�z�l� d�st�nl�r�n dili» («��hriy�r» d�st�n�n�n m�tri�ll�r� �s�s�nd�).B�k�:�lm, 1991,132 s.

35. M�h�rr�mv� R.C. S�birin s�tir�l�r�nd� i�l�nmi� fr�zlji if�d�l�rin qr�mm�tik t�snifi // �M��-n�n >�b�rl�ri. Ictim�i lml�r sriy�s�, 1962, &5, s.87-97.

36. M�h�rr�mv� R.C. Mirz� �l�kb�r S�birin söz düny�s�. B�k�: Nurl�n, 2006, 323 s.

37. M�mm�dv �.M. N�siminin lksik�s� �uz dill�ri kntkstind� / Türk dill�rinin t�ri�i-müq�yis�li lksiklgiy�s� m�s�l�l�ri. B�k�: Kit�b �l�mi, 2004, I c., s.182-234.

38. Mirz�liyv� M.M. Türk dill�ri fr�zlgiy�s�n�n n�z�ri prblml�ri. B�k�: �z�rb�yc�n �nsiklpdiy�s�, 1995, 146 s.

39. Mirz�liyv� M.M. M�n� növ ��kilçili fll�rin timlji t�hlili / Türk dill�rinin t�ri�i-müq�yis�li lksiklgiy�s�

Page 282: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

281�

m�s�l�l�ri. B�k�: Kit�b �l�mi, 2004, I c., s.172-181. 40. Murtuz�yv S.N. M.F.��undvun kmdiy�l�r�n�n dil v�

üslub �üsusiyy�tl�ri. B�k�: �z�rn��r, 1962, 112 s. 41. Mü�sir �z�rb�yc�n dilind� söz birl��m�l�ri. B�k�: 1961,

147 s. 42. Mü�sir �z�rb�yc�n dili (mrflgiy�). II c., B�k�: �lm,

1980, 510 s. 43. N�biyv N. Fr�zlgizml�rin t�dqiqi mtdl�r� h�qq�nd�

// Dilçilik m�s�l�l�ri. 2005, &1(2), s.96-103. 44. �rucv �.�. �z�rb�yc�nc�-rusc� fr�zlji lü��t. B�k�:

�lm, 1976, 247 s. 45. �rucv �.�. �z�rb�yc�n dili fr�zlji iz�hl� lü��tinin

n�z�ri �s�sl�r�. B�k�: �z�rb.SSR �� n��ri, 1965, 123 s. 46. Syid�liyv N.F. �t�l�r sözü v� m�s�ll�rd�n ib�r�t

fr�zlji v�hidl�r (�z�rb�yc�n d�st�n v� n���ll�r� [1-3] �s�s�nd�) // Türklgiy�, 2003, &1-2, s.54-68.

47. Syid�liyv N.F. Fr�zlgiy� lü��ti. B�k�: Ç�r�q, 2004, 272 s.

48. Syidv M.�. �z�rb�yc�n ��lq�n�n sykökünü dü�ün�rk�n. B�k�: Y�z�ç�, 1989, 485 s.

49. Syidv Y.M. �z�rb�yc�n �d�bi dilind� söz birl��m�l�ri.

B�k�: M��rif, 1966, 340 s. 50. Syidv Y.M. �z�rb�yc�n dilinin qr�mm�tik�s�

(Mrflgiy�). B�k�: B�k� Univrsittinin n��riyy�t�, 2000, 374 s.

51. �ir�liyv M.�. �z�rb�yc�n di�lktlgiy�s�n�n �s�sl�r�. B�k�: M��rif, 1968, 420 s.

52. V�liyv� N.C. Fr�zlci birl��m�l�rin müq�yis�li linqvistik t�hlili. B�k�: Ünsiyy�t, 2001, 218 s.

53. Yusifv G.N. �z�rb�yc�n v� ingilis dill�rind� s�bit söz birl��m�l�rinin linqvistik-üslubi �üsusiyy�tl�ri. B�k�: Kit�b �l�mi, 2004, 214 s.

Page 283: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

282�

54. Türk dill�rinin t�ri�i – müq�yis�li lksiklgiy�s� m�s�l�l�ri. B�k�: Kit�b �l�mi, 2004, I c, 331 s.

55. Zyn�lv F.R. Türklgiy�n�n �s�sl�r�. B�k�: �lm, 1981, 343 s.

Rus dilind�

56. ����+�� �.?. J�!L;��� �;!���# ��� // _+����L

#$�� � =��, 1936, &1, �.58-64. 57. ��*+�������� <. J�!L;��� ����;!���# �

;����!�P���� � !+������� #$��: ��@, �=����*, 1972, 18 �.

58. ��*+����� �.�. ^��$�[�# �+�����[ #$��� � ������!�P�� �����: ��@, <���;����,2002,19 �.

59. �������� �.�., _L$�$� �.?. � ��$[����;��� ��������� ������!��!� � ����!� ���$�[�;���� *���� / %���� ���$�[�� � ��!�����# ���$�[�;���� �����L. ���+: ?$*.�' �$.��_, 1968, �.7-77.

60. �*��� <.?. _�P ���*� � �[���� �$���L*�����[ #$��� ���$�[�$���� / %���� ���$�[�� � ����;!���# ���$�[�;���� �����L. ���+: ?$*.�' �$.��_, 1968, �.94-102.

61. �L*��� �. �$�� ������� ���#!���� *���!"����L ���P����!� VIII ���. ����-�!�: '�+��, 1971, 380 �.

62. ���� �.�. �!����!�;��� �����!� ���$�[�� � �+*��!���L ��!��!+�: ��@, ���+, 1966, 28 �.

63. �����*� �. @�+������!�� [��[�P�-�����!���� ���$�[�;��� *����� � ������� ��[��L��� � !+������� #$����: ��@,�=����*, 1983, 18 �.

64. ����[�P*��� �. ]������� �*�;� ���$�[�;����

Page 284: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

283�

*���� � !+������-�+���� �����: ��@, �=����*, 1971, 20 �.

65. ����� '.'. ����� ��[��L��L ���$�[��. ����[��*: ?$*-�. ����[�. +�-!�, 1963, 250 �.

66. ����� '.'. ���;�� ���$�[�� ��� ��L !����� #$��$����# / ]����� ���$�[�� � $�*�;� �$+;��# � ���=L � ��*�L =��. %�[*�: ��-���. ��. �$*., 1967, �.5-12.

67. ���;�� ?.�. ?*���!���, �*�� � �*���!��� �*���!�$�� / ]����� ���$�[�� (����*����# � ��!�����), �.: '�+��, 1964, �.37-57.

68. ������ _.>. ^��$�[�;��� +�!L;��� ����;!���# � ���#!����� !+������[ #$���. �=����*: ����, 1985, 144 �.

69. ������ _.>., <+��� �.<. � ��!��;���+ �$+;��"

���$�[�;���� +�!L;���� �;!���L !"������ #$��� / `"���� #$��$���� (<�!����� III ���"$�L !"���[�;��L ��������), `�=��!: ^��, 1985, �.329-334.

70. �������*� �. ^��$�[�# ����� >.@�P#�� «�+*P��»: ��@,�=����*, 1965, 17 �.

71. �����[�P���L %.�. J�!L;��� ���$� � ������� �+���� #$��. _�!�: ?$*-�. _�!.+�-!�., 1964, 314 �.

72. ������� �.�. �;��� � ��L � �+���L ������[��. <.:1957, 295 �.

73. ���[����� ^._. ^��$�[�;��� *����� !��� «�!���!�P� �����[�!�P� ��"� �+��!��!�P�» � ��$����� #$��: ��@,����-�!�, 1988, 18 �.

74. ��+�$#�� �.>.?*��� (����*���� �� ��!����� !�!����[ #$���): ��@, ��$��P, 1974 23 �.

75. ��+�$#�� �.>. � ������������� ���$�[�;����

Page 285: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

284�

*���� / %���� ���$�[�� � ��!�����# ���$�[�;���� �����L. ���+: ?$*. �� �$.��_, 1968, �.31-39.

76. ����� �. ?*��� � !+������� #$��: ��@, �=����*, 1963, 19 �.

77. ��L���� �.�. �!�+�!+��� !��� *�+������!��� [��[�P��� ���$�[�;���� *���� a$���L*�����-[ #$���/%���� ���$�[�� � ��!�����# ���$-�[�;���� �����L.���+:?$*.�� �$.��_,1968,�.22-30.

78. ����� w. ^����+$���# �!����!���. <.: ?$*-� ?��!. ��!��!+��, 1961, 394 �.

79. ����� w. ����# ���[���!��� � ����� �����+$��[ #$���. <.: ?$*-� ?��!.��!��!+��, 1955, 416 �.

80. ������� '.�. '[�L���L #$�� � [ *����!�. <-�.: ?$*. �� �$.��_, 1940, 270 �.

81. ������� '.�. ��!�L���L #$��. <.: ?$*. �� �$.��_, 1958, 113 �.

82. ������� '.�. %�*�� � �$+;�� !"������ #$���. <.: %��=�# =���, 1962, 332 �.

83. %��� ^.�. � ���!�;��L ���$�[�� ��!���[ #$��� / %���� ���$�[�� � ��!����� ���$�[�;���� �����L. ���+: ?$*.�' �$.��_, 1968, �.152-155.

84. %+�P��+� ?.�. � ����+ ������������� �*��� // _+����L #$�� � ��!��L =��, 1929, &6, �.115-121.

85. %��[��*� %.%. _+����L #$��. <����: %��=�# =���, 1972, 291 �.

86. %��[��*� %.%. ������ !��� � ����;��� $��;�� // %���� #$��$����#, 1963, &5, �.23-30.

87. %��[��*� %.%. ?![� ��+�*��# ����� �!����!��� // %���� #$��$����#, 1955, &1, �.60-88

88. ��[�+$��-�+���-��*�����L �����P / ]*.�*. ���.'.�.��������. <����: ��.�������*�#, 1973,

Page 286: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

285�

664 �. 89. ������ _.�. ������!� #$��� � �!��# ������$�

����� %$��� }��$�����: ��@,���+, 1968, 34 �. 90. �+$� �.<. `"�����# ���$�[�# �

�����[����;���# ��$���!�� // ��!���# !"���[�#, 1984, &6, �.46-52.

91. �+�L�� ^.�. ^��$�[�;���# ����!��!P ����-

;���� *���� // J;�� $������ ��J. ���# #$��� � ��!��!+��, 1966, &5, �.32-40.

92. ��=�� �. ^��$�[�;��� *����� � �����-!��� ;����!�P���� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1989, 23 �.

93. ����� �.?. �!����!��� � �+���� #$��. <.: ]������, 1969, 260 �.

94. ����� �.?. � #$�� �+*��!����� ���$�*��L. <.: J;�*[�$, 1954, 288 �.

95. ��L����� _.�. � ����!�;���� ��L�!��� ���$�[�$�� ��$����[ #$��� // ?$��!�# ��. ��$. ��_. ���# ����[�;���#, 1985, &3, �.38-42.

96. ��L����� _.�. ����!��-[�����!�;���# �!�+�!+�� ���$�[�$�� � ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1980, 23 �.

97. ���=�!�� �.�. ���[�P�� ���$�[�$�� ���[�$-��[ � �+���[ #$��� � �� �����[����;�� ������: ��@,��=��, 2000, �.21.

98. ����=+�� %.].]�*�! ���$�[��//J;�� $����-��. ��J ���# #$��� � ��!��!+��, 1972, &3, �.48-52.

99. �������� �.�. ���! ���!���!�P�[ ����*����# �+���L � ��$����L ���!�;��L ���$�[�� // ?$��!�# �'.��$.��_. ���# ����[�;���#, 1991, &4, �.64-91.

100. �+�� %.]. _+����# ���$�[�#. <.: %��=�# =���,

Page 287: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

286�

1986, 309 �. 101. �+�� %].� ����+ ��[$��;��!� ���$�-

[�$�� / %���� ���$�[��. `�=��!: '�+��, 1965, �.41-53.

102. ?�������� �.�. �� ����� ���$��� ���$�[�-;���� *����/]����� ���$�[��. <-�.: '�+��, 1964, �.70-84.

103. ?��� <.?. � ������������� ���$�[�;���� *���� / %���� ���$�[�� � ��!�����# ���$�[�;���� �����L. ���+: ?$*.�' �$.��_., 1968, �.103-114.

104. ��$����-�+����L �����P / ]*.�*. >.<���+*� � �.<+�����. ����-�!�: 1954, 574 �.

105. ��L*��� �.`. ������!� �!����!�;��[ +�!�����# ��������� � ������!��� ���$-�[�$�� � +L[+���� ��!��!+��� #$��/?���-*����# � !"���[��. ����-�!�: '�+��, 1969, �.156-161.

106. ��L*��� �.`. ����$�-����# ���� +�!L;���� �������L, ��#$����� � ��!�*�!�� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$.��_. ���# ����[�;���#, 1987, &1, �.3-8.

107. ��L*��� �.`., ��L����� _.�.. ]������� ������-������� ���$�[�$�� � �� ��������������� [�+��� � ������� ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#, 1979, &3, �.1-11.

108. ��L*��� �.`., ��!��� �.�. ������!���� $���$�[�$�� ��#$���� � ��!�*�!�� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�;���#, 1989, &4, �.23-26.

109. ������������-�+����L �����P / ]* �*����L

Page 288: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

287�

���.'.�.��������. <����: �' J$��.��_. ����-������.��������.��+;. ����*.��-!�,1958,890 �.

110. ������ �.�. � ��!��� �����!#� ���$-�[�;���� *���� � ��$����� #$�� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ����[�� � ���+��!��*��#, 1954, ���. 1-2, �.6-27.

111. ���[�$��-�+����L �����P / ��!.���.�.�.�*����. <.: ��. �������*�#, 1965, 973 �.

112. �����!�� >. ^��$�[�;��� ��!� � ���$-�*��#� �.<+�!�����:��@,����-�!�,1967,18 �.

113. ���#��� �.�.� [������� ���$�[�� !"������ #$���/%���� ����[��. ��������*: 1961, ���.106, �.99-104.

114. ����� �.�. �;��� � ���$�[�� ( ���!��!�$�-��� � �!*� ����*����# ���$�[�;���� ��!-�����)//J;�� $������ ��J,1965,���.24,�.200-224.

115. <��*�� �.�. ^��$�[�;���# �������# � ���-���� �$���L*������ ��!��!+��� #$��: ��@, ���+, 1983, 22 �.

116. <�P;+� ?.�. � !������ +�!L;���!P � �*���-!�;��!P // %���� #$��$����#, 1960, &4, �.73-80.

117. <���� %.<. % [�+�P �[����. <.: ]������, 1975, 173 �.

118. <+��!� �.'. J�!L;��� ����;!���# � !"��-���� #$���. <.: ?$*.��!.��!., 1961, 127 �.

119. '�+�+$���� �.`. ^��$�[�;��� *����� � ����-��������-�+���� �����. `�=��!: ^��,1972, 48 �.

120. '�+�� �.�. ���[�P��# ���$�[�# #�+!��[ #$���: ��@,1979, 20 �.

121. '[�L��-�+����L �����P/]*.�*. '.�.��������. <����: ��.�$*-� ���!. � ���. �����L,1963,562 �.

122. ��[� �.?. � �����!�� ����� // %���� #$��-$����#, 1957, &2, �.125-129.

Page 289: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

288�

123. ��[� �.?. � �!�+�!+� ���$�[�� / �����[��-��;���L ������. <.: 1957, ���.2, �.31-53.

124. ������� �. ?*��� � ���[�$��� #$��: ��@, ^�+�$, 1969, 22 �.

125. _�[��$�* '._. ?*���!�;��� �������# � �$�-��L*������ #$��: ��@,���+, 1967, 26 �.

126. _����!+���� w. '�!�� �����!� +$����L ���$�[��: �@@,`�=��!, 1966, 106 �.

127. _����!���L �.�. }! !�� !���� � !�����[�# / %���� !�����[��. <.: ?$*-� �' ��_, 1961, �.46-55.

128. _+���;�� �.�. ����� ���$�[�� ����*��[ #$���. <.: '�+��, 1981, 275 �.

129. _+$��+��� <. ?*���!��� +$����[ #$���: ��@, ��������*, 1966, 21 �.

130. _+���-��!�L���L �����P / ]*.�*. �.�.��������. <.: ��. �������*�#, 1964, 875 �.

131. _+���-��$�����L ���$�[�;���L �����P / ]*. ��.�*. <.�.��������. ����-�!�:'�+��,1985,220 �.

132. ��*�[�� �.�. `�����[�;��� ����;!���# � �$���L*������ ��!��!+��� #$��: @��. … ���*. ����.��+�., ���+, 1986, 161 �.

133. ��L�+���� }.�. ^��$�[�;��� *����� � �� ������������# / %���� ���$�[��. ��������*: ?$*-� ������.+�-!�, 1961, �.27-36.

134. ���!#� �.%. �!���[�;���L �����P !"������ #$���. <����: '�+��, 1874, 766 �.

135. ��������� �.�. � ������ � ������������� !"������ #$��� // %���� #$��$����#, 1961, &4, �.60-74.

136. �+�!�� %.]. ]����� ����;!���# � �����-�� �+���� #$�� / %���� ���!������ �����-�[ �+���[ #$���. <.: J;�*[�$, 1950, �.127-183.

Page 290: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

289�

137. `�[�� <.`. ���[�P��# ���$�[�# ������[ �+���[ #$���. ���+: <�����, 1966, 251 �.

138. `�[�� <.`. _+���-�$���L*������L ���$�-[�;���L �����P. ���+: <�����, 1974, 246 �.

139. `��� _.<. ^��$�[�;��� *����� !��� «��*��� + ��*�#�» � ������� ��$����� #$��: ��@, ����-�!�, 1983, 22 �.

140. `��� _.<. � ��$��!�� ������� (���!�!�����) $��;��L �!���+!����� �����!� ������ ���$�[�;���� *���� ��$����[ #$��� / ?���*����# � ���[�$���+ � ��$�����+ #$��$����". ^�+�$: ?���, 1984, �.50-56.

141. `��# %.'. }! !�� ���$�[�#? <����: '�+��, 1966, 86 �.

142. `+���� �. ^��$�[�$�� � $��;��#�� *�������# � $������# � ��$����� #$��. ��@,����-�!�, 1975, 28 �.

143. `+������ �. � ��!������ ���$�[�;��[ ��-���# ������������[ #$���/%���� ������������-[ #$���.'+���:����������.�' J$�.��_,1983, 248 �.

144. `������ �.'. � ���!��� �!�=��� !����-�[�;��[ �;!���# � ���$�[�;��L *����� / ]����� ���$�[��. <.�: '�+��, 1964, �.150-173.

145. `+������-�+����L �����P. <����/]* ��.�*. '.�.��������. ��!���# �������*�#, 1968, 832 �.

146. J���� �.�. ^��$�[�;���L �����P. `�=��!: ^��, 1971, 139 �.

147. J������ �.�. ^��$�[�# ��=�����[ #$���. <.: '�+��, 1975, 192 �.

148. ^������ %.].� �������� � �[����� ��� ��!-���� *�# ���$�[�;��[ �����# / ]����� ���$�[��. �-<.: '�+��, 1964, �.200-205.

149. w�����L '.<. ^��$�[�# ������[ �+���[

Page 291: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

290�

#$���. <����: %��=�# =���, 1985, 160 �. 150. w�����L '.<. ������[�# ������[ �+���[

#$���. <����: ]������, 1964, 316 �. 151. w����!� �.�. ?$ !�+*� �.�.w����!�� � ���-

����+ �+����+ #$��+. <.: J;�*[�$, 1952 152. w���� ?.'. ^��$�[�$���# �����!�� ��� /

]����� ���$�[��.�-<.:'�+��,1964, �.181-200. 153. w+�+�� @. � ���$�[�;���� �;!���#� � ���-

[�$��� #$�� / `�+*� ?��!�!+!� �$��� � ��!��-!+��. ^�+�$, 1956, ���.VII, �.29-36.

154. �[���*�� _. ^��$�[�$�� � ��� <����. ��@, ^�+�$, 1980, 18 �.

155. ��*�=� �.�. � �����!���!�� !"������ ������ ���/%���� !"���[��.���+:���,1971,�.148-164.

156. ������ _._. �����-����!�;��� �����!� +�!L;���� �;!���L � !+���� #$�� / `"��-��[�P�� #$��$���� � ��P�����!���. <.: ?$*.��!.��!, 1960, �.112-132.

Türk dilind�

157. �ksy Ömr �sim.�t�sözlri v dyimlri sözlü�ü. �nk�r�: M�y� M�tb��c�l�k Y�y�nc�l�k Ztd. �ti, 1978, I c., 390 s.

158. �ksy Ömr �sim.�t�sözlri v dyimlri sözlü�ü. �nk�r�: M�y� M�tb��c�l�k Y�y�nc�l�k Ztd. �ti, 1978, II c., 967 s.

159. Dilk Ibr�him. �lt�y türklrinin �t� sözlri / Türk düny�s�. Dil v dbiy�t drgisi, �nk�r�, 1996, s.107-121.

Q�r�q�pl�q dilind�

160. ����[�� �. ^��$�[�#��� �þ$ *�$������*[� ��������� / %�!��� ������������[ ������.�'

Page 292: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

291�

J$����L ��_.'+�+�,1968, &3, �.71-76. 161. ��*��+��!� �.@ÿê�!� �.>ÿ$��[� ����������

!���.Íþêèñ: �����������!��, 1979, 346 �. Q�z�� dilind�

162. ������ �.�. ��$�� !����*[� ���$���� �� �"$*� // ?$��!�# �' ��$����L ��_. ���# ���[���!�;���#. 1950, ���.6, �.4-12.

163. ������ �.�. ��$�� !������ �����!��;� !�#���-!�

Q�r��z dilind�

164. ���[�$ !������ ���$�[�#��� �"$*�[�. ^�+�$: ?���, 1980, 322 �.

Intrnt s�hif�l�ri 165. www.big-biblioteca. narod.ru. 166. www.academic. ru/library. 167. www.spravka.gramota. ru/phrases.

B�dii �d�biyy�t

�z�rb�yc�n dilind�: �n�r. Sçilmi� �s�rl�ri. B�k�: �z�rb�yc�n Dövl�t N��riyy�t�, 1988, II c., 351 s. C�f�rz�d� �. �l�md� s�sim v�r m�nim. B�k�: G�nclik, 1972, 223 s. Ç�m�nz�minli Y.V. Q�n içind�. B�k�: Y�z�ç�, 1987, 324 s. �lçin. Sçilmi� �s�rl�ri. B�k�: �z�rb�yc�n Dövl�t N��riyy�t�, 1987, II c., 433 s. H�s�nz�d� N.N�b�t ��l�n�n çör�yi.B�k�:G�nclik,1974,148s. �zri N. Sçilmi� �s�rl�ri. B�k�: G�nclik, 1973, I c., 375 s. K�rimz�d� F. >ud�f�rin körpüsü. B�k�: Y�z�ç�, 1983, 381 s. Sülym�nl� M. S�s. B�k�: Y�z�ç�, 1988, 374 s. ���l� I. Sçilmi� �s�rl�ri. B�k�: �z�rb�yc�n Dövl�t N��riyy�t�,

Page 293: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

292�

1986, II c., 450 s. Q�r�q�lp�q dilind� Ê���ê����ê ����ê �ì����. '+�+�-��$��, �����������#, 1965, 208 �. Q�z�� dilind� �[�$-���, <ö�����!-���.����-�!�: '�+��, 1986, 207 �. �������� !. �êê+ ê����� ê+���=�. «����"� ��» �������: 2003, 255 �. Q�r��z dilind� <���� (���). ^�+�$, 1958, 300 �. Türk dilind� Çkum S. Hil�l görününc. Ist�nbul: Ötükur N�riy�t,1993,430 s. Kutlu M. Yku�� �k�n sul�r. Ist�nbul: Drg�n y�y�nl�r�, 1986, 87 s. Q�zt v� jurn�ll�r: ��ÿ*#�P#, 2002, &6. ��ÿ*#�P#, 2004, &3. «�����������!�� �������», 2004, &43. «����� �����������!��», 2004, &136. «�L���», 2004, &102. «Türkist�n», 2004, &43. «�[�� ��$���!��», 2004, &249. «H�lk ������».

Page 294: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

293�

MÜND�RICAT MÜ�LLIFD�N....................................................................3-4 f.e.d.M�h�bb�t MIRZ�LIYEVA Q�pçaq qrupu türk dill�rinin frazeologiyas� Az�rbaycan dilçilyind� ilk d�f� t�dqiq olunur.......................5-8 f.e.d.Çingiz HÜSEYNZAD� Türkologiya üçün d�y�rli töhf�........................................9-14 f.e.d. profes.M.D QIPÇAQ Bu �s�ri türk dill�rinin frazeologiyas�n�n ara�d�r�lmas�nda ir�liy� at�lm�� add�m kimi qiym�tl�ndirm�k olar.........................................................14-20 II FF��SSIILL QIPÇ�Q QRUPU TÜRK DILL�RININ FR�Z��L�GIY�SININ T�DQIQI T�RI I:B� I�L�R, ISTIQ�M�TL�R, N�TIC�L�R …………................................................21-127 § 1.Fr�zlji v�hidl�rin dild� yri, y�r�nm� v� inki��f m�rh�l�l�ri…………………………………....26-64 § 2. Q�pç�q qrupu türk dill�rinin fr�zlji v�hidl�rinin �s�s�l�m�tl�ri v� bölgü prinsipl�ri……........64-80 § 3.Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin s�rh�dl�rinin mü�yy�nl��dirilm�si……..…..80-127 IIII FF��SSIILL QIPÇ�Q QRUPU TÜRK DILL�RIND� FR�Z��L�JI V�HIDL�RIN L�KSIK-S�M�NTIK V� QR�MM�TIK ÜSUSIYY�TL�RI…………………........................128-256 § 1.Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin tm�tik bölgüsü………………………….....128-176 § 2.Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin m�n� növl�ri…………………………..…...176-212 § 3. Q�pç�q qrupu türk dill�rind�ki fr�zlji v�hidl�rin qr�mm�tik s�ciyy�si…………………….....212-256

Page 295: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

294�

N�TIC�………………………………………………257-261 FR�Z��L�QI� TÖRKSKI �ZIK�V KIRÇ�KSK�Y QRUPPI ( rzöm)...........................262-263 THE PHRASEOLOGY OF THE KIPCHAQ GROUP OF THE TURKIC LANGUAGES (Summary)………...………………...264-265 ISTIF�D� �LUNMU� �D�BIYY�T ..........................…................266-282 MÜND�RICAT……………………………………...283-284

Page 296: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

295�

TTÜÜRRKK DDIILLLL��RRIINNIINN FFRR��ZZ����LL��GGIIYY��SSII II

CILD

Q�TIB� ÇINGIZ q�z� M�HMUD�V�

QQIIPPÇÇ��QQ QQRRUUPPUU TTÜÜRRKK DDIILLLL��RRIINNIINN

FFRR��ZZ����LL��GGIIYY��SSII

Page 297: Z RB YC N MILLI LML R K D MIY SI I.N SIMI d n DILÇILIK ......zeoloji vahidlri qruplara ayrr, frazeoloji vahidlrin leksik-semantik v sintaktik bütövlük, mcazlq v obrazllq kimi lamtlrini

296�

Ç�p� imz�l�nm��:03.04.2009 ��rti ç�p v�r�qi 22,8 Sif�ri� &416 K���z frm�t� 60�84 1/16.Tir�j 500. Kit�b «Nurl�n» n��riyy�t-pliqr�fiy� mü�ssis�sind� h�z�r di�pzitivl�rd�n ç�p lunmu�dur. Dirktr:prf.N.B.M�mm�dli Ünv�n:B�k�-64,Iç�ri��h�r, 3-cü M�qm�yv8/4 Tl.:497-16-32; 0503114189(mb.)