8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 1/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 2/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 3/164
MONOGR FI S URX NT S
MUS U
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 4/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 5/164
N ROM RO M SI
XOS M NU L POS M SUR
G LI I NOS TEXTOS
L SI OS
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 6/164
Colección monogr fí s
urxentes
o museu o 3
Edicións do Padroado do Museu Arqueolóxico Provincial
Concello de A Coruña. Galiza - España.
Título
Galicia nos Textos Clásicos
utores
Ana M.
Romero Masia - Xosé Manuel
Pose
Mesura
Maqueta X. Raúl López Naya e Begoña
Bas
Temas
portada
mosaico de Tralhariz arriba e mosaico da rúa
Armañá - Lugo abaixol.
ISBN: 84-505-7380-7
Dep. Legal: C - 282 - 988
Imprime: Gráficas do Castro/Moret.
O Castro. Sada. A Coruña. 988
dición p trocin d por
•
i x c r { ] ~ o ~
,
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 7/164
IN I E
P XIN
PRESENTACION 9
INTRODUCION .3
ABREVIATURAS 15
EDICIONS 16
HERODOTO 484 425 a. X. aprox.l 17
CESAR 101 44 a.
X l
18
DIODORO
DE
SICILlA ? 36 a. X l 19
S LUSTIO
87/86 35 a.
X l 20
STRABON
64 a.
X.
19
d. X. aprox.l
21
TITO LIVIO 64 79
a.
X. 17 d.
X l
46
PAPIRO DE OXYRHYNCHOS das periochae de
Tito
Liviol 48
PUBLlO OVIDIO N SON 43
a.
X. 17/18 d. X l 49
VELEIO PATERCULO
19
a. X. 31 d.
X l
50
GRATTIO
51
APIANO 52
POMPONIO
MEL
S. d.
X l
55
PLINIO 23 79 d. X l
60
VALERIO
M XIMO
S. d.
X l
84
SILIO ITALICO
25-101
d.
X l
85
M RCI L
40 104d. X. aprox.l
89
PLUTARCO 50 120 aprox.l
92
L. ANNEO FLORO fins do S.
comenzos
do S.
d.
X l 94
PTOLOMEO 100 170 aprox.l
97
DtON CASSIO 155 235 d. X. aprox.l 107
ITINERARIO DE
NTONINO
111
LUCIO AMPELIO
123
M. IUNIANO IUSTINO
124
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 8/164
RUFO FESTO AVIENO S.
IV
d. X l .
EUTROPEIO S.
IV
d. X.l
SERVIO HONORATO S. IV d.
X l
..
LATERCULO
DE
VERONA .
POLEMIO SILVIO S. IV d. X l
RUFIO FESTO S. IV d. X l .
PAULO OROSIO finais
d S
IV comenzos do
S
Vd X l ..
CLAUDIO CLAUDIANO fins do S
IV
comenzos do S
Vd X l
..
ANONIMO
DE
RAVENA .
XOAN ZONARAS .
T BO
DE
PEUTINGER ..
TABOAS DE BARRO
DE
ASTORGA .
BIBLfOGRAFIA .
INDICE
DE
NOMES PROPIOS E TEMATICO ..
PAXINA
28
37
38
39
4
4
42
49
15
53
55
56
57
62
.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 9/164
PRESENT ION
UG DO
LlMI
E M MORI G Ll I
Unha das mentiras que con máis éxito nos contaron os historiadores greco
romanos está nunha telegráfica perícopa de Tito Livio. É a
caso empeza en
que a tradición galaica parece que aseguraba que cruza-lo río Limia producía amne
sia. E aqueles historiadores refírense a el ca
nome
de Río Leteo ou Oblivio, é dicir,
Río do Esquecemento)). Pero Livio canta que os soldados de Bruto, cando van per
seguindo
ó
galaicos, polo s i
ou
polo non, néganse a cruzalo e que
Bruto
lIe calle a
enseña militar ó signífero, cruza el o río e dende a outra banda convence á tropa de
que atravese. E aí vai agachadiña a mentira: disque non lIe esqueceu nada. De ande
se
deduciría que a tradición galaica esquecida por coherencia ¿viches?) sería unha
argallada indíxena para frea-Io ímpetu invasor das cáligas romanas.
¿Que non esquece nada? Esa si que é boa.
¡Aquí no
Limia, esquece todo E es-
quece nas dúas direccións. Repasade a historia de España, esa especie de multina
cional na que Galicia participa
hai
tantos séculas con tan alto capital.
Abride
os ca
pítulos que nesa historia escribiu Galicia e veredes páxinas borradas ou case ilexi
bIes. Buscade,
ó por
probar, a participación galega na xesta transatlántica. Ou re
pasade a historia de Portugal, ese filIo pródigo, e veredes como teimosamente bo
rraron incluso os topónimos que podían lembrar un pasado galego. A auga do
Leteo-Limia correu a tinta das páxinas galegas nesas dúas historias. A auga do Li-
mia, polo menos isto que
non
esqueza, agurgulla na lagoa Antela que asolagou no
esquecemento a cidade
de
Antioquía.
E destoutra banda do río pasa igual. Ou non foron os f ilólogos italianos os que
nos tiveron que
atopar no
século
XIX
a nasa lírica medieval da que nós xa nin tiña
mos
noticia?¿Ou
non
son séculas escuras case a metade
da
nasa historia moderna?
¿Ou
non
é amnesia étnica a que explica iso que hiperbolicamente chamamos auto
odio e
mellar
dito, complexo de inferioridade colectivo, que tanto nos distingue e
do que viven as seccións de Cartas al Directof)) e mailos pícaros anticuarios que re
corren as nasas aldeas comprando os pesos a pataco? ¡E
lago
dirán que a cultura
non é diñeiro ) Por esquecer, eu supoño que ós máis dos /imiaus)) tamén lIes es-
queceu que o seu río ten esa perigosa característica. A amnesia, a fal ta de senso
histórico, é unha das características dos galegos que temas
metido
na cabeza que o
mundo empezou cando nós chegamos a el claro, así é imposible comprender na
da
do
que pasa; e así
por
irmos a un caso, a cada pasiño que a l ingua galega dá
pa-
ra
ocupa-lo seu
posta
na vida pública, ou triunfa unha
moción
de censura, ducias de
galegos teñen que
ir
ó
muro
das lamentacións das Cartas al Directof)) e sacudir,
coma se fose propia, a sorpresa que tales feitos
producen
fóra de Galicia.
Os grandes pobos están fei tos de grandes memorias. E aquí o que
nos
falla é a
memoria.
Aquí houbo
soldados que, para quenceren á beira
dun
lume, queimaron
pergamiños. E houbo pergamiños que serviron para fabricar foguetes. Aquí nos
faiados de case tódalas casas de aldea
hai
documentos ben antigos insensatamente
entregados ós ratos,
á
couza, á humidade. ¿Quen dixo que
non
esquencía? Esta é a
Terra do Esquecemento. Un gran pobo lembra. Porque
un pobo
é unha memoria
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 10/164
colectiva, unha coherencia étnica e un proxecto común de futuro. Velaípor que os
íncolas desta Terra do Esquecemento temos crise de identidade e discutimos
se
es
tamos xa nas boqueadas coa candea na man ou se vaia, imos indo ou se arranxa
mos e revivecemos. E
non
falta quen discuta se somos ou non somos.
Nós. ¿Oue somos nós?¿Cal é a nosa historia antiga? Porque, despois do desas
tre do Medul io e coa onomást ica latina ou xermánica que todos
portamos
no carné
de identidade dificilmente nos
podemos
considerar il/os de Breogán)).
Serémo-Ia
necesidade estraiéxica de achega-Io limes romano ata a fronteira natural da Costa
da
Morte?
¿Ou seremos simplemente os fil/os
da uri sacra fames
dos centurións
romanos? Ouen viñan sendo aqueles galaicos que só despois de 200 anos queda
ron
eficazmente vencidos e que maioritariamente preferiron a
morte
coa pezoña do
teixo á sumisión a Roma?¿Ouen somos nós? Nós, sucesores deles, iso si, na pose
sióndesta terra, ou peor, na tarefa atávica de que non
se
repita con nós a historia
deles, temos que confesar: quo nihil
scitur como
dicía o tudense Francisco Sán
chez. ¿A nosa historia antiga? Catro farrapos daqueles poetas metidos a historiado
res,
ou
daqueles que da deformación histórica facían obra de arte
ou
daqueles etnó
grafos cun chisco de mala idea subliminal, eses
poucos
farrapos, digo, e
un
monl/o
de pedras escritas á beira dos camiños
non
dan para tecer unha historia. Pouco máis
sabemos, coma naquel caso que contaba
Anatole
France, que maceron, sufriron e
morreron)). Esquenceunos conserva-los textos antigos que falaban de nós.
E
para máis, a severa historiografía que hoxe se leva non anda con lerias.
¡Mal
polos
pobos
que chegamos
aquí
sen consolidármo-Ios nosos
mitos
étnicos A seve
ra historiografía que se leva avanza con negacións.
Aquí
non
houbo
gregos, din to
dos.
Aquí
non houbo
celtas, din algúns tamén. ¿E que
houbo
logo? E responden
con medidas de muros castrexos, catalogacións tipolóxicas de anacos de cerámica,
datos fragmentarios
da
dieta alimenticia e sólidas
pero
mínimas faíscas
de luz
sobre
a organización política, relixiosa, militar, familiar.
Disque
non
dá para máis. E só
me
queda o soño soño deses de soñar desperto)
de que algún día
nun
país oriental atopémo-Ia versión eslava dun orixinal greco
latino perdido e que nos
portén
a nós.
E
ata entón, a contentarse coas farangul/as
que nos proporcionan a epigrafía e a arqueoloxía.
Pero hai que
loitar
contra a amnesia. Porque, se Bruto celebra
un
triunfo en Ro
ma, ergue un templo e recibe o título de Galaico e se
no
Medulio parece que houbo
un
xenocidio cen anos máis tarde, vese que aquíhabía xente; e xente, que non per
mitiu que a invasión romana fose
un
desfile da victoria. Antes de chegar á extrac
ciónanual de seis toneladas de ouro con dest ino ás arcas de Roma, das que dá fe o
procurador
Plinio, debeu de habe-Ios seus máis e os seus menos. Tivo que haber
unha epopeia que non atopou cantor. Ou que si, pero que nos esqueceu. ¿Ouen sa
be?
ase
nada sabemos. E precisamente neste libro tes, lector, o
pouco
que
non
nos
esqueceu do que os escritores gregos e romanos deixaron escrito sobre a
Gallae-
cia finis terrae
Estas son,
polo
tanto,
as
fontes literarias
da
nosa historia antiga.
Máis que·fontes, fontaíñas ou fontelas.
.
E
de por parte, ¡moito 1 ó beberes esta auga de dubidosa potabil idade Por
que daquela a historia era cousa de literatos que se interesaban novelescamente
po-
las cousas notables, polos feitos heroicos, polos homes que cortaban cabezas ou a
quen I/ela cortaban, pola tona noticiable das cousas.
¡E
das cousas do seu país
¡E
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 11/164
case todos coa idea
común
de xustifica-Io imperialismo
romano sí
que, lector,
al/o que parcialidade, subxectividade e imperialismo están entre liñas, facendo que
mesmo unha aparente descrición etnográfica quede reducida a caricatura descalifi
cadora, como nos fixo ver Bermejo en Estrabón.
quí
te-los datos para unha histo
ria parcial.
A historia é dos que a escriben. E os que a poden escribir son os vencedores. E a
historia dos vencedores é sempre apoloxética, é operación
de
imaxe,
como
se
di
ho-
xe. E aí está a fonte
da
nasa amnesia. Gal/aecia e Galicia son basicamente perdedo
ras, galaicos e galegos somos basicamente perdedores. Cruzámo-Io Limia con Bru
to, pero quedamos aquíconvertidos en romanos periféricos e o meigal/o desta Terra
do Esquecemento venceunos. Esquéhcenos toda a historia poster ior como nos
esqueceu a historia dos galaicos. allaecia capta ferum victorem cepit
¿
En ten
des agora?
Hai que loitar contra a amnesia. Porque sen a memoria dos agravios comparati
vos non hai maneira de entende-Io atraso económico
de
Galicia agora que
todo
se
ventila en termos económicos e van suprimi-Ias humanidades . Sen a memoria his
tórica
non
é posible comprender como
pode
haber
unha Galicia atrasada pasándol/e
pala porta o
sol da
maior rota comercial de Europa. Se é a amnesia a que posibil ita o
naso atraso integral, o naso rexurdimento depende da recuperación
da
memoria.
Pero, xa o sabe todo o mundo, secámo-Ia lagoa Antela. E de paso que recupe
rámo-Io esquecido cultivo do liño para a nova moda galega, empézannos a acordar
causas. E na universidaáe trabá//ase en múltiples liñas de pescuda na nasa histo
ria. E as Historias de Galicia son un éxito editorial. Os galegos queremos saber
de
ande vimos para decidir a ande queremos ir. Éo momento de libros coma o que tes
na
mano
Este libro, obra dun latinista e dunha historiadora a máis de expertos ar
queólogos en Borneiro e na terra de Trasancos , é a culminación
dun
proxecto que
xa concebiran e mesmo iniciaran
os
homes
da
revista Nós
no
ano
1923
no
n
o
17.
Pero daquela Galicia estaba menos madura que hoxe. Este libro tiña que aparecer e
aparece agora, cando a recuperación
da
memoria é
un
fenómeno paralelo doutros
que evidencian o rexurdimento
de
Galicia. E valen para esta edición as palabras que
os
homes de Nós antepoñían á súa primeira entrega:
Poderase dicir que tódolos textos de autores clásicos están xa publicados estu
diados comparados sabiamente anotados e que xa teñen dado de si toda a sus
tancia histórica que conteñen; mais abondara lembrarse para xustifica-Ia nosa
empresa de que estes textos atópanse en publicacións pouco abertas ó público
letrado
nas
que
as
noticias moitas veces vagas e incertas sobre Galicia andan
mixturadas coas doutras terras
x nt s
quí temas
moito
material de trabal/o os estudiantes de latín, de grego,
de
histo
ria. Porque non sería difícil sinalar unha ducia de pasos nos que os textos son escu
ras e admiten outra lectura e outra traducción. quí
podemos
aprende-los rudimen
tos das linguas clásicas, como quería
o P
Sarmiento, con algo máis naso có
ñ y o p ~
dc1 v
ob Ccxl
que despois nos nasos castros
non
damos atopado a
yopcf .
E mesmo podemos exercitarnos en agrupa-los textos que falan do mesmo
asunto e establece-las concordancias e discrepancias das diferentes fontes. Como
coautor do primeiro l ibro para o estudio do latín pensado para galegos, paréceme
u nha
gran axuda este libro de Pose Mesura e Romero Masiá. O lector debe sa-
11
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 12/164
ber
que Xosé anuelPose tamén nos axudara nos primeiros momentos a facer
aquel libro. E non perdeu as mañas.
Un pobo é en parte unha memoria. crecente interés pola historia de Galicia do
que este libro é exemplo palpable evidencia que esta etnia opta por recupera la me-
moria. E isto é mais signi ficativo se pensamos que os gobernantes de España neste
momento
parecen optar
pola
amnesia. Temos
aquí
un índice máis da lenta pero
multiforme recuperación desta etnia que chamamos Galicia. Ó os duros de cora-
zón e os que namais se miran no
espello dos xornais e
d TV de
adrtdpoden
pasar
por alto que aquí nestes decenios estamos a recupera la memoria e a escribir unha
historia nosa. ogo vivimos. ogo somos alguén.
Na Caeira de infausta
pero
heróica memoria a 30.X.1987.
Xesús Ferro Ruibal
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 13/164
INTRO U ION
o coñecemento das fontes literarias antigas sempre é un punto de
partida imprescindible na investigación que teña por obxecto unha me
I/or comprensión do pasado dos pobos. Por iso, e para facilitar un pou
co esta tarefa é polo que presentamos unha ampla escolma de textos
li
terarios gregos e latinos referidos a
Galicia.
A desinformación sobre o N- W peninsular na Antiguidade
é
grande
ata que os romanos entran en contacto cos po os do que será a futura
Gal/aecia;
estes contactos enmárcanse no panorama xeral
da
conquista
de Hispania e, concretamente,
como
un episodio das guerras Lusitanas,
cando Décimo lunio Bruto chega aquí
no
ano
38
a.
X.
logo de atrave
sa-Io temible Lethes. Os escritores anteriores a este episodio ou
en
non
falan do N- W ou en dan noticias moi ambiguas, cando non fantásti
cas; algúns recoñecen públicamente esta iñorancia,
como
Herodoto.
Noutros casos, o
N-
W preséntase coma un país interesante sobre todo
pola abundancia do estaño, kassitero , que chegaría a da-lo
nome
ás
il/as
Kassiterides. Estes dous datos, o metal e as
il/as xunto co
nome
do
romano vencedor dos Gal/aicos, Bruto, son os datos que se atopan
máis repetidos nas Fontes. No caso do metal do estaño, seguramente el
foi a razón das viaxes que, partindo dende Gades, explorarían o Océano
establecendo as rutas comerciais que controlaron fenicios, púnicos e
tartésicos. Algúns destes viaxeiros deixaron noticias das súas explora
cións como é o caso de Himilcón ou de Piteas. Pero estas experiencias
non tiveron seguidores e case que caeron
no
esquecemento.
Posteriormente, escritores gregos viaxaron a Iberia e tamén recol/e
rán
datos que transmitirán
nos seus
trabal/os; Polibio, Posidonio, Arte
midoro, pisarán terra hispana pero non chegan a
Galicia.
Así, namen
tras outras zonas peninsulares como o Levante ou o
ul son
bastante
en
coñecidas por estes autores antigos, o Noroeste e o Norde,
mesmo
na época de Augusto, xa no cambio da Era sigue sendo unha terra
ig
nota .
De entre tódolos autores que dan algunha información sobre o
N-
W
destacan Strabon, Mela, Plinio e Ptolomeo; gracias a eles coñecemos
accidentes xeográficos, cidades, pobos, costumes, etc. Xunto coas no
ticias destes autores referidas a
Galicia
presentamos unha recopilación
de temas doutros autores clásicos, gregos e latinos, ata o IV
d.
X. e
unha escolma de noticias do S V.
en
adiante.
marco cronolóxico está
delimitado polas noticias referidas á conquista e posterior organización
administrativa e mIlitar
do
dominio romano, prescindindo dos datos re
feridos a cristianismo, herexías, invasi6ns bárbaras, etc. e tamén das
fontes de carácter epigráfico.
3
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 14/164
É sabido que a Galicia actual non coincide con ningunha delimita-
ción
da
época romana e que formaba parte dunha provincia de máis am-
plitude a Gallaecia terrirorio galego era inicialmente parte da Lusi-
tania e lago da Citerior ou Tarraconense; Caracalla e Diocleciano modi-
ficaron esta situación rematando por se crear a provincia de Gallaecia
cos tres Conventos Lucense Bracarense e Asturicense territorio da
Galicia actual estaba ocupado
polo
convento xurídico Lucense a parte
N
do Bracarense e a parte W do Asturiciense límite máis impreciso
fo i sempre Leste xa que nos restantes Océano e os ríos marcaron
mellar as fronteiras
Os datos que cun eminente carácter divulgativo presentamos es-
tán referidos ó actual territorio galego dun mo o específico e unica-
mente naqueles casos en que é imprescindible para a comprensión xeral
do texto estes datos poden ter un marco de referencia máis amplo
A presentación sigue unha arde cronolóxica
de
autores Os comen-
tarios dos diferentes temas fanse nos puntos nos que aparecen citados
por
primeira
vez
no tempo ou nos que son tratados polos autores dun
mo o
moi específico e cun especial interés
A dificultade de interpretación dos datos que proporcionan as fontes
presenta en ocasións auténticas imposibilidades; así a localización
de
grupos étnicos ou de cidades ou de determinados accidentes xeográfi-
cos que non son identificables nin pala Toponimia nin pala Arqueolo-
xía E evidente que estas fontes antigas teñen que ser comprobadas; a
Etnografía a Lingüística a Arqueoloxía etc axudan a facer máis cIa-
ras
compresibles e valiosas as fontes escritas dos clásicos
A percura do material non sempre é doada e posiblemente este tra-
bailo non tería chegado a
o
término sen a axuda prestada
por
amigos e
compañeiros; a todos e dun mo o especiala M José García Blanco e
Xesús Ferro Ruibal gracias
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 15/164
REVI TUR S
A Lugo Actas do Bimilenario de Lugo
Actas do
S
A
N O
P Actas do Seminario de Arqueología do Noroeste Peninsular
A E Arq = Archivo Español de Arqueología
Arquivos do S E G Arquivos do Seminario
de
Estudos Galegos
T Biblioteca Teubner Leipzig
Bol Aur Boletín Auriense
C
C
P M
O
Boletín da Comisión Provincial de Monumentos de Ourense
R A G Boletín da Real Academia Galega
R A H
=
Boletín de
la
Real Academia de
la
Historia
S Boletín del Seminario de Arte y Arqueología Valladolid
Vol
Soco
Geo = Boletín
de
la Sociedad Geográfica
U S
Boletín de la Universidad de Santiago
Brac Aug
=
Bracara Augusta
C A N Congreso Arqueolóico Nacional
C
A
S E =
Congreso Arqueológico del Sur Este Español
C L =
Corpus Inscriptionum Latinarum
C S C = Consejo Superior de Investigaciones Científicas
Cuad Est
Cero Sargo
Cuadernos de Estudios Cerámicos de Sargadelos
C
E
G Cuadernos de Estudios Gallegos
Cuad P G Cuadernos do Museo do Pobo Galego
Dion C
=
Dion Cassio
El
M E = El Miliario Extravagante
E
M
P El
Museo de Pontevedra
F H
=
Fontes Hispaniae Antiquae
H A Hispania Antiqua
P S E G Instituto «Padre Sarmiento» de Estudios Gallegos
t Itinerario de Antonino
Legio VII G Legio VII Gemina León
M J S E Memoria
de
la Junta Superior de Excavaciones
Papo Oxyr Papiro de Oxyrhynchos
Ptol = Ptolomeo
Pub Castrelos
=
Publicaciones del Museo de Castrelos
Rav
Anónimo de Ravena
R G revista
de
Guimaraes
S
A Studia Arqueologica
Silio = Silio Itálico
Str Strabon
T Astorga
=
Táboas de Astorga
T Peut Táboa Peutinger
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 16/164
E I IONS
AMPEUO, Lucio,
E.
Assmann,
B.
T., 1935.
ANONIMO
DE
RAVENA, J. Schnetz,
B. T.
1940.
APIANO, Mendelssohn.
AVIENO, Rufo Festo. Schulten e A. Klotz, F. H. A. t. Barcelona, 1955.
CLAUDIANO; Claudio, R. Grosse, F.
H.
t. VIII, Barcelona, 1959.
CASSIO, Dion, Boissevain, Berlín,
1895-1931.
CESAR, Caio lulio De bello civile S. Mariner, Alma Mater, 1959 De bello Hispaniensj
A. Klotz, B. T. 1927.
DIODORO
DE
SICIUA, Vogel-Fischer,
B. T.
1888-1906.
EUTROPIO, Ruehl,
B.
T.
1919.
FESTO, Rufio,
C.
Wagner, 1886.
FLORO, Lucio Anneo,
O.
Rossbach,
B. T.
1836.
GRATTIO, Vollmer, B. T. 1911.
HERODOTO, Jacoby, R. E. Suppl.
Berlín, 1923.
HONORATO, Servio, Thilo-Hagen,
B.
T. 1902-27.
ITALlCO, Silio, Lud. Bauer, B. T. 1890-2.
ITINERARIO
DE
ANTONINO, O. Cuntz, B. T. 1929.
IUSTINO, M. luniano, Seel,
B.
T. 1935.
LATERCULO DE VERONA, O. Seeck, Berlín,
1876.
UVIO, Tito, Rossbach.
MARCIAL, M. Valerio,
H.
J. Izaac, Belles Lettres, Colee. Budé, París
1969.
MAXIMO, Valerio, Kempf.
MELA, Pomponio, Gunnar Ranstrand, Gothoburgo, 1971.
OROSIO, Paulo,
C.
Zangemeister,
B.
T. 1889.
OVIDIO NASON, Publio,
G. B.
Pighi, Turín, 1973.
OXYRHYNCHOS, Papiro de, Rossbach edic. 8,203, corpus 6 X, 1947 .
PATERCULO, Veleio, Halm.
PUNIO, Caio, C. Mayhoff, B. T. 1967.
PLUTARCO, Lindskog-Ziegler, B. T. 1914-39.
PTOLOMEO, Claudio,
K.
Müller, Colección Firmin Didot, París
1883.
SALUSTIO CRISPO, Caio, Maurenbrecher,
B. T.
1967.
SILVIO, Polemio,
O.
Seeck, Berlín,
1876.
STRABON, Schulten, F. H. t. VI, Barcelona, 1952.
TABOA
DE
ASTORGA, Roldán Hervás, Madrid,
1975.
TABOA DE PEUTINGER,
K.
Müller, Stuttgart, 1916.
ZONARAS, Xoán,
Dindorf,
B.
T.
1868-74.
16
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 17/164
ROOOTO 484-425 a X. aprox.
Natural de Halicarnaso, vivirá un tempo
en
Samos; non sabemos case nada dos
seus derradeiros anos e a morte
se
produciría nos anos
da
Guerra do Peloponeso.
A súa obra, pola extensión, é difícil de valorar. Cicerón chamaralle «o pai da His
toria» e esta afirmación chegará ata nós.
Para
obte-Ia propia información, viaxará
por Exipto, Fenicia, Mesopotamia... Filio do espíritu xonio, quererá buscar explica
cións
ós
feitos
<<teño
que canta-lo que se conta, pero de ningunha maneira teño
que crermo todo» VII, 152 é de aí
as
súas disertacións históricas e etnográficas; o
home ocupa o centro
da
súa obra e síntese chamado a continua-lo traballo como
sucesor de Homero.
Emprega varias fontes oráculos, inscripcións, rexistros oficiais e
as
súas pro
pias investigacións que percuraba realizar sobre o terreo. Pero aínda se move nun
mundo no que constantemente topa co mito; mantén ante el unha postura interme
dia entre a racionalización e o escepticismo. A súa visión crítica non é profunda, pe
ro pódeselle considerar como o primeiro observador crítico
do
período épico. Enten
de a Historia como un fenómeno espiritual; as obras teñen unha idea central á que
se subordinan os datos etnográficos ou xeográficos. O destino xoga un papel im
portante; é unha concepción do mundo clásico no que o destino non é un poder ce
go senón determinado pola divinidade.
HEROOOTO,
111
115
nEpl ~ w v
~ ~ E 6 p w n ~
~ w v n p o ~
~ a n { p ~ v x -
~ ~ { w v ~ x w ~ E v
o6x
~ ~ p E X { W ~
A { Y E ~ V ·
O ~ ~ E
yap
~ Y W Y E
t v ó { x o ~ a ~ H p ~ ó a v 6 v ~ ~ v a x a A { E a ~ a ~ n p o ~ ~ a p ~ á p w v
n o ~ a ~ o v l x ó ~ ó 6 v ~ a t ~ ~ á A a a a a v ~ ñ v n p o ~ ~ o p { n v ~ V E -
~ o v ~ n B ~ E U ~ o
~ A E X ~ p O V
~ o ~ ~ t t v A 6 y o ~
t a ~ C O ~ ~ E
v ~ a o u ~
olóa
K a a a L ~ E p C ó a ~
t o ú a a ~
x ~ w v 6
x a a a C ~ E -
p o ~
f ~ t v c p o ~ t ~ .
HEROOOTO, 111 115
pero sobre
os
países máis occidentais
e
Europa non po o falar con
exactitude. Porque nin admito que
se
chame polos bárbaros Erídano un
río que desemboca no
m r
do Norde e do que se i que recibimo Io ám-
bar nin sei nada das illas Kassiterídes s que nos chega o estaño.
Pasaxe que reflexa moi ben a postura de Herodoto ó contar cousas que el non
coñece de certo nin puido comprobar. A asociación de estaño e illas do estaño
-
Kassiterides-
aparece, pois, dende moi cedo e manterase este importante dato
ata o final da conquista romana Oiodoro, V,
8;
Avieno, 97; Strabon, 11 5 15;
2,9;
,5 ,11; Plinio, IV, 112; IV, 119; VII, 197; XXXIV, 156; Pto .lI 6 73 .
17
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 18/164
ES R 101-44
X
Caio lulio César non foi un home de letras sen6n un cobizoso político dotado
dunha gran intelixencia; sen embargo, aínda que conseguira facerse coa xefatura
do partido dos dem6cratas-revolucionarios, ata os corenta anos non acada unha s6
Iida posici6n política.
No
ano
66
con Pompeio e Craso formará o Primeiro Triunvira
to. O seu Consulado estivo cheo de irregularidades pero a conquista das Galias
58-51 daralle prestixio, riquezas e un gran exército. Vencerá a Pompeio en Farsa
lia, Africa e
España
co que quedará como único dono de Roma; pero morrerá asasi
nado por Bruto no ano
44 a
X.
Entre as obras de César hai poemas, epigramas,
un
tratado de gramática, discur
sos e sobre todo, os Comentarios sobre a guerra das Galias e da Guerra Civil. Inte
resan en gran medida porque emprega fontes de primeira man, vivencias personais
e informes dos seus oficiais; a súa curiosidade persoal fai que se introduzan na na
rraci6n notas etnográficas e xeográficas de interés.
É o
discutible a veracidade
dos feitos e son evidentes
os
intentos de apoloxía persoal e a crítica ir6nica dos seus
inimigos. César imp6n a
súa
visi6n persoal dos feitos.
CESAR,
De
Bello Civile, 1 38 3
His constitutis equites auxi/iaque toti Lusitaniae a Petreio Celtibe-
riae
Cantabris barbarisque omnibus qui
Oceanum pertinentab Afra-
nio imperantur
CESAR
Da
Guerra
ivil
1 38 3
Tomados estes acordos Petreio esixe tropas montadas e auxiliares a to-
da
a Lusitania e Afranio á Celtiberia 6s Cántabros e a t6dolos
non
ro-
manizados do litoral oceánico
Afranio e Petreio son legados de Pompeio en Hispania; Afranio gobernaba His
pania Citerior con tres lexi6ns e Petreio a Ulterior con dúas lexi6ns. Nos sucesos
da
Guerra Civil entre César e Pompeio que se desenrolan en España, estes dous lega
dos organizan e reclutan tropas para a guerra. O plan era que Petreio
se
dirixira den
de a Lusitania con t6dalas súas tropas atravesando o territorio dos Vett6ns para reu
nirse con Afranio 6 tempo que un terceiro legado, Varr6n, protexería a Hispania Ul
terior coas súas lexi6ns. As tropas reuniríanse preto de
L1eida
para inicia-la guerra.
18
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 19/164
O ORO
SI ILI
? -36 a X.
utor que ocupa un posta secundario omo historiador a pesar
da
extensión da
súa obra,
40
volumes. «Biblioteca» narra a Historia de Grecia e de Roma e da súa
¡IIa
natal. Interesa, sobre todo, polas moitas fontes que manexa e pola maneira
de em-
pregalas facilitando o seu recóñecemento. Eforo, Durius, Filarco, Polibio ou Posido
nio son algunhas das fontes Interesantes empregadas por Diodoro.
DIODORO,
V,38
r C V E ~ a L
é
x
x a ~ ~ C ~ E p O ~
lv
n O A A o t ~
~ 6 n o L ~ ~ ~ ~
t I S n p C a ~ o ~ x t ~ t n L n o A ~ ~
E ó p L a x 6 ~ E v o ~
w ~ lv ~ a t ~
t a ~ o p C a L ~ ~ L v l ~ ~ E p u A ~ x a a L v A A t 6 p u ~ ~ 6 ~ E V O ~ x t
X W V E U Ó ~ E V O ~
6 ~ o C w ~
p y ú p ~ ~ E x x p u a ~ . ó pávw
y p
~ ~ ~
~ w v
A u a L ~ a v w v x w p a ~
~ a ~ L
~ t ~ a A A a
nOAAa
~ o U
x a ~ ~ L ~ t p o u x a ~ a ~ a ~ n p o x E L ~ t v a ~ ~ ~ ~ t I S n p a ~
~ w wXEavw v n a C é a ~ ~ a ~
no
~ o U a U ~ S E S n x 6 ~ o ~ K a ~ ~ L -
~ ~ p ó a ~ · w v o ~ a a ~ t ~ a ~
DIODORO, V,38
En
moitos lugares de Iberia aparece tamén o estaño mais non
s
atopa
na superficie como dixeron algúns nas súas historias s non excavando
e fundíndoo omo a prata e o aura Hai moitas minas de estaño máis
arriba
da
Lusitania nas
i las
situadas frente a Iberia
no
Océano que
por
iso
s
chaman Kassiterides
Diodoro sigue, neste fragmento, a Posidonio que describira Iberia na introduc
ción ó
seu
relato das guerras Celtibéricas e Lusitanas.
A riqueza do mineral de estaño nas iIIas Kassiterides é un dato moi repetido
Avieno, 97; Strabon, 5 15; 2 9; 111,5,11; Herodoto, 115; Plinio, IV,112;
IV,119; VII,197; XXXIV,156; Ptol. 11,6,73 , A súa búsqueda trouxo a navegantes e
comerciantes de Oriente explorando
as
rutas do Océano. Tamén os antigos obtiñan
estaño das lilas Británicas, aíhda que pola súa abundancia deron ás
¡l/as
situadas
frente a Galicia o mesmo nome do estaño, «kassiterum».
Sobre a fábula de que o estaño é recol/ido
na
mesma superficie tamén é recol/ida
por Strabon 111,2,9 e por Plinio XXXIV,156 ; é unha boa referencia á abundancia;
pero Diodoro rectifica a esaxeración puntualizando que para obtelo ha; que
emprega-Ios mesmos métodos que para calquer outro metal; este punto fora tema
de discusión entre
os
antigos ver Strabon, 111,2,9 .
19
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 20/164
S LUST O 87/86-35 a X
Caio Salustio Crispo, natural de Sabinia, dunha acomodada familia de Amiter
no, non tiva moita fortuna na vida política e adicouse 6 traballo literario. No mundo
político exerceu como Tribuno, cuestor e gobernador de Africa Nova no ario 46, pe
ro
en
t6dolos cargos tivo problemas por cuesti6ns
de
inmoralidade e corrupci6n.
Nas súas obras, «A conxuraci6n de Catilina», «A guerra de lugurta» e
nas
«His
torias» en cinco libros pero das que soamente se conservan algúns discursos e car
tas , Salustio m6strase coma un historiador que busca a exactitude, o espíritu de
imparcialidade; iso lévalle tamén a un certo
t
amargo e pesimista. A formaci6n
literaria é excelente e o influxo de Tucídides é moi claro; ás veces
va;
máis lonxe que
o mestre, por exemplo no tratamento das inquedanzas morais ou
na
carga psicol6
xica coa que dota 6s persoaxes. Nos discursos acada un alto nivel; breves pero ben
elaborados, con sentencias cortas e brillantes, consegue unhas espléndidas pezas
oratorias.
A influencia de Salustio
na
li teratura latina posterior foi moi forte, mesmo
en
autores de gran valía como Tito Livio ou Tácito.
SALUSTIO, Hist. 3,44
cui nomen Ob ivionis condiderant
SALUSTIO, Hist. 3,44
Ó
que deran o nome do squecemento
río do Esquecemento é o río Limia, tamén chamada Beli6n e Lethes. Aparece
citado en moitos autores ver Strabon,
111 3 4-5
e neste caso ponse en relaci6n coa
expedici6n de Perpena no ano 74-73
a.
X. que chegaría a este río ver Servio Hono
rato, VII,728 .
2
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 21/164
STR ON 64
a
X. - d. X.
aprox.
Nace en Amasia cidade do Ponto no seo dunha familia distinguida grega de
orixe cretense.
En
Grecia foi alumno de importantes mestres e marchará a Roma a
completa-la formación. No ano
24
únese ó séquito de Aelio Gallo nunha expedición
contra os árabes; é cando traba contacto con Exipto e permanecerá
en
Alexandría
varios anos ata a volta a Roma sobre o ano 20. Dende ese momento faltan datos so
bre a
súa
vida actividade e viaxes dos que hai alusións
nas
obras. Parece que morre
sobre o ano
19
a X.
Sabemos que escribiu unha obra de «Comentarios históricos» dividida en 43 li
bros pero dos que chegan a nós escasos fragmentos. Sen embargo a outra gran
obra a «Xeografía»
en
17 libros chéganos completa en varios códices.
Esta
obra
xunto coas táboas de Ptolomeo un século e medio posteriores son
os
dous docu
mentos máis importantes que sobre a Península Ibérica conservamos legados pola
Antiguidade Clásica. A Xeografía debeuna escribir Strabon entre
os
anos 29 e a.
X. e posiblemente foi lixeiramente retocada por
el
mesmo no ano
18
d. X.
Os códices que conteñen a obra de Strabon presentan textos moi corruptos. Os
millores están
en París
e son copias
da
Idade Media;
na
biblioteca do Escarial hai un
que é copia do S XV. Tamén se conservan bastantes fragmentos de palimpsestos.
A primeira edición fíxose no
S
XV; no S XVI pubricouse
en París
a de Casaubonos
da que procede o costume de citar a Strabon polas páxinas desta edición. Xa no S.
XIX pubricáronse
as
edicións de Kramer e a de Müller que seguen sendo unhas das
máis prestixiosas e empregadas. Tamén se teñen feito edicións en linguas moder
nas; a que manexamos aquí é a de Schulten.
O conxunto dos 17 libros da Xeografía adícase a xeralidades os dous primeiros;
do terceiro ó décimo á descripción das diferentes partes de Europa iniciando o tra
bailo pola Península Ibérica para continuar cara o centro e Leste de Europa; do once
ó dezaseis trata
de
Asia e o dezasete de Africa.
Para
a confección desta gran obra emprega Strabon numerosas fontes e noti
cias proporcionadas par escritores anteriores. O propio Strabon recoñece ata
24
no
mes de autores dos que toma informacións e que gracias a el coñecemos datos con
tidos en obras perdidas; non todos son empregados de igual maneira e entre os que
máis información
lIe
proporcionaron están Posidonio Piteas Polibio Artemidoro
Eforo e Asklepiades.
O libro que máis interesa para a Península Ibérica é o terceiro. Strabon non via
xou a estas terras e por iso vai ter que botar man de canto dato estea ó seu alcance.
As fontes escritas fundamentais foron Posidonio Artemidoro e Polibio; a elas hai
que engadi-Ios datos orais recollidos par Strabon de funcionarios viaxeiros ou co
merciantes que estiveron en contacto coa Península neses momentos das Guerras
Cántabras que coinciden coa redacción
da
obra. Estas referencias orais suplindo a
inexistencia das fontes escritas están moi claras cando se trata do N. e do W te
rras case descoñecidas anteriormente; o carácter anecdótico revela claramente o ti
po de información en que
se
basea Strabon. O libro está dividido en cinco capítulos
SLJb2ivididos en
párrafos; no capítulo
3 o
é no que
se
atopan a maiaría dos datos so
bre o N. e o W. e no quinto ó tratar das illas aparecen as Kassiterides.
A obra de Strabon non é unha obra estrictamente xeográfica; nela mixtúranse
noticias históricas comentarios mitolóxicos datos etnográficos e variadas noticias
21
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 22/164
de
diferente interés. Cientif icamente non aporta grandes novidades; dende este
punto
de vista non é un autor relevante. Mais temos que lIe agradecer que nos
transmitira ese tipo de xeografía tan rica en indicaci6ns hist6ricas e con variados ex-
cursus. Fa; un traballo que hoxe chamaríamos de xeografía descriptiva nun senso
amplo
na
que teñen cabida os costumes os hábitos de vida modos de ser anéc-
dotas sentencias morais disquisici6ns polémicas etc. O seu traballo presenta fa-
llos importantes debidos nalgún caso a unha defectuosa formaci6n; así critica os
descubrimentos de Piteas calificándoos de invenci6ns cando
en
realidade non os
soubo valorar.
Strabon concibe a Xeografía máis que
omo
unha ciencia omo unha disciplina
práctica útil para políticos militares e persoas dun certo nivel cultural. O seu gran
acerto foi saber seleccionar ben
as
fontes e escoller
6s
mellares autores. Como fixe-
ran por exemplo Eforo na Historia Universal recopilando to o o que os historiado-
res
e xe6grafos dos séculos VI e V dixeran
así
Strabon ofrécenos a primeira xeogra-
fía e etnografía dos países conquistados por Roma nos dous séculos anteriores á
Era A importancia da obra de Strabon para o coñecemento da Península Ibérica é
a dicir de Schulten «a biblia para
os
que queiran coñecer Iberia»
F
H A. t. VI
p
5 .
STRABON 1 4 5
6EtV 6E f ~ ~ n p o a ~ E t v a ~ ~ O l x ~ o ~ HpaxAECwv a ~ ~ -
rn
x ~ p ~ w ~ a
~ ~ ~
E O P ~ K ~ ~ ,
& V ~ ~ X E C ~ E V O V ~ E v ~ o t ~
I ~ ~ p -
a ~ , n p o n E n ~ w x o ~ 6E n p o ~ ~ ñ v
tanÉpav
oOx f A a ~ ~ o v a ~ a -
6Cwv
~ p ~ a X ~ A C w v ,
xal ~ a & X p W ~ n p L a ~ á ~ A A a xal ~ o
~ r n v
' Q a ~ L ~ v C w V ,
B x a A E t ~ a L K á ~ a L o v , xal ~ a ~
x a ~ a
~ o O -
~ o v n a o u ~ wv ~ ñ v l a x á ~ ~ v O O ~ L a á ~ ~ v ~ ~ a l T I u ~ É a ~ nÉ-
XELV
~ ~ E p r n V
~ p ~ r n v
KAOUV
~ a U ~ a
6
Etnwv
~ a
~ E A E u ~ a t a
o 6Ev
n p o ~ ~ o
~ ~ x o ~
a u v ~ E C v o v ~ a n p o a É ~ ~ x E
~ a nEpl ~ r n v
& x p w ~ ~ p C w v xal
~ r n v
' Q a ~ ~ ~ v C w v xal ~ ~ ~
O Ü ~ L a á ~ ~ ~
xal
~ v
~ ~ a L
vnawv·
~ a U ~ a
yap
n á v ~ a K p o a á p x ~ ~ á l a ~ L
xal
K E A ~ L X á , oOx 7 I ~ ~ p L x á ,
~ ~ A A O V
bE T I u ~ É o u n A á a ~ a ~ a .
J t p o ' a ~ C ' I I ) a C [ ~ E J ~ o t ~ E t p ~ ~ É V O L ~ ~ o U
~ Í x o u ~
b L a a ~ T j ~ a -
aLv A A O U ~ a ~ a 6 C o u ~ b L a X ~ A C o u ~ ~ E V n p o ~ ~ ~ 6 ~ a E L ,
b L a X L A C o w ~
6E
~ p o ~
~ ~ & v a ~ o A ~ ,
tva
a ~ a v ~ o nAÉov
~ ~ ~ ~ a u ~ o O M ~ x o u ~ ~ o n A ' ~ o ~ ElvaL.
STRABON 1 4 5
Di Erat6stenes que
hai
que engadir ademáis o saínte de Europa, máis
al6 das columnas de Hércules, que está situado frente 6s Iberos e que
avanza uns 3.000 estadios cara o
w:
e os demáis cabos e o dos Ostim
nios chamado Cabaion e as illas próximas, das que
amáis
alonxada,
Uxisama, di Piteas que está a uns tres días de navegación. Dempois de
dicir esto últ imo que
non
afecta á lonxitude, engadiu o relacionado cos
cabos, cos Ostimnios, co
de
Uxisama e co das Illas. Todo iso é septen
trional e céltico,
non
ibérico, mellor aínda, son fantasías de Piteas. En
gade Erat6stenes 2.000 estadios cara o Occidente e 2.000 cara o
Oriente para apoia-Ia súa opinión de que a lonxitude é máis
do
dobre
que a latitude.
22
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 23/164
Aparecen aquí dous autores dos que Strabon se valeu como fonte de informa
ci6n en numerosas ocasi6ns 6 longo
da
súa obra: Erat6stenes e Piteas.
Piteas foi o redescubridor dos países alén das Columnas de Hércules, volvendo a
abri-Io camiño que pecharan os cartaxineses polo 500 a X. E o descubridor científi
co das I/las Británicas e
da
costa do N. de Europa; volve deixar claro que a Península
Ibérica era unha península, cousa que
xa
sabían os focenses. Parece que foi el que
extende o nome de Iberia a toda a Península, nome que antes s6 era aplicable ás
costas mediterráneas. E probable que fixera unha viaxe, partindo de Gades, polo
Océano e que puido contar coa axuda dos cartaxinenses na idea de
se
aproveitaren
das noticias que /les prqporcionara este intrépido navegante que viviría no século
IV
a X. Strabon critícao moitas veces non dando crédito ás súas noticias e considerán
doas invenci6ns ou trolas, co que Strabon, en ocasi6ns, estaba demostrando a súa
propia iñorancia.
Erat6stenes de Cirene 280-195 a X. aprox. foi o creador
da
xeografía matemá
tica, unha das grandes realizaci6ns do Helenismo. Moita da súa obra é coñecida po
las referencias que fai Strabon. En Alexandría foi encargado por Ptolomeo da bi
blioteca; en Atenas residiu varios anos adicado 6 estudio coñecendo a sabios como
Zen6n e Arcesilao. Escribiu obras filos6ficas e poemas, pero onde destaca é no te
rreo da xeografía.
En
«Catasterismos» recolle lendas sobre a orixe das constelaci6ns
armonizadas coa crenza plat6nica
da orixe astral da alma. En «Cronografías» pon
as
bases
do
sistema
de
c6mputo grego. En «Xeografía» mostrarase
xa
coma un cientí
fico nesa ciencia. As aportaci6ns a diversos campos das ciencias son importantes: a
«criba» para atopa-Ios números primos; o «mesolabio» instrumento de cálculo para
resolve-Io problema da medida proporcional. Foi o primeiro en medir, dun modo
exacto, a lonxitude da circunferencia da terra tendo
en
conta a amplitude do arco de
meridiano entre Siena e Alexandría e
na
proxecci6n dos raios solares, feito que su
puxo unha importante aportaci6n.
Erat6stenes servíuse de Piteas para os traba/los sobre os países oceánicos dando
crédito 6s seu s relatos, e mesmo é probable que a comparaci6n que el fai
da
forma
da Península Ibérica coa dunha pel de touro proveña de Piteas xa que el fora, dem
pois do autor do Periplo, o que tivo unha idea exacta
da
forma e das coordenadas
peninsulares.
Neste fragmento de Strabon no que recoñece
as
ideas de Erat6stenes e critica
as
de Piteas, aparecen algúns dos accidentes e pobos que sinalaba o Periplo, desta
cando os Ostimnios con variantes sobre os nomes de Oestrymnicos segundo os di
ferentes c6dices . Na descripci6n xeral que está a facer Strabon no primeiro da
«Xeografía» sinalaba que á Oikumene coñecida hai/le que engadir cara 6 W os
3.000 estadios da Península, a prominencia de Bretaña, os cabos dos Ostimnios, a
illa Uxisama, etc. Así se presenta de novo o problema de localizaci6n destes lugares
que sinala Strabon que non son ibéricos, sen6n célticos ou fantasías de Piteas ;
así tendo en conta as posibles identificaci6ns destes lugares cos do Periplo e de
Uxisama coas I/las Oestrymnicas e á
súa
vez, destas coas Kasiterides, tornamos a
estar dándo/le voltas a un problema de difícil resoluci6n pola vaguedade con que se
presentan os dAtos
ou
mesmo poias contradicci6ns.
cabo Cabaion é
para
García Bellido, o actual cabo Raz na Bretaña francesa,
onde, para el habitarían os Ostimios; tamén nesta zona, Ouessant, sitúa a illa Uxisa
ma.
23
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 24/164
STRABON, 11 5 15
l V ~ E O E V
6 ~ n p ~ , ~ ~ v ~ ~
v 6 ~ L a ~ { p ~
n ~ { o u a L V
A L ~ Ú n
x E t ~ a L · ~ a ú ~ n ~ ~ 6 u a ~ L x w ~ a ~ a
~ L X p ~ ~ r n v
fa6ECpwv n p 6 x E L ~ a L
~ t t ~ ~ o v E r ~
~ x p a v n O L ~ a a v ~ a a ~ E -
v ~ v
vaxwpEt n p ~ , fw xat v 6 ~ o v , xat
n ~ a ~ ú v E ~ a L x a ~
ó ~ C y o v ,
fw
~ v ~ o t ,
tanEpCoL
A l C O ~ L a u v ~ ~ ~ . O ~ ~ O L
6 ó n 6 x E L v ~ a L ~ r n v nEpt
K a p x ~ 6 6 v a ~ 6 n w v
~ a ~ a ~ o L ,
auv-
á n ~ o v ~ E ~ ~ 6 L ~ ~ ~ , K L v v a ~ w ~ o ~ 6 p o u y p a ~ ~ ~ . El 6E
~ v a v ~ C a n ~ { o u a L v n ~
~ o O
tIEpoO x p w ~ n p C o u ~ { X P L
~ r n v A p ~ ~ ~ p w v x a ~ o u ~ { v w v 6 n ~ o O ,
l a ~ L n p ~ ,
~ p x ~ o v ,
lv 6 E ~ L ~ ~ x o u a L ~ ~ v A u a L ~ a v ( a v · t r ~ 6 ~ o L n ~ ,
npb
fw na ~ ~ ~ E t a v ywvCav nOLrnV ~ É X P L ~ r n v ~ ~ , T I u p ~ v ~ ,
~ x p w v ~ r n v ~ E ~ E U ~ W V ~ w v El ~ ~ v wXEav6v. ~ O Ú ~ O L 6 ~ ~ a
t n{p ~ ~ , B p E ~ ~ a v L x ~ ,
V ~ C x E L v ~ a L
n p ~ , ~ p x ~ o v .
6 ~ o C w , 6 ~
xat
~ o t , A P ~ ~ ~ P O L
V ~ C x E L v ~ a L
n p ~ , ~ p x -
~ o v at X a ~ ~ L ~ E p C 6 E x a ~ o ú ~ E v a L v ~ a o L n E ~ ~ Y L a L , x a ~ ~
~ ~ v
B p E ~ ~ a v L x 6 v
nw
x ~ C ~ a
t 6 p u ~ { v a L ·
a ~ E 6 ~ ~ o v ,
l ~ ~ a o v a u v ~ Y E ~ a L
~
~ x p a
~ ~ ,
o t x o u ~ { v n x a ~ ~
~ ~ x o ,
ó n ~ ~ o O n E p L x E X U ~ { V O u
n E ~ ~ Y o u , El
a ~ E v 6 v .
STRABON, 11 5 15
Navegando dende aquí Gades cara o S. está Libia da que as terras
máis occidentais sobresaen aínda un
pouco
máis de Gades. Dempois,
formando unha punta estreita, retrocede cara o S-L estreitándose ata
que
se
xunta cos Etíopes occidentais. O navegar en direcci6n contraria
dende o Cabo Sagrado ata
os
Artabros o rumbo é
N
e a Lusitania está á
dereita. Logo o rumbo torce 6 formando un ángulo ata os extremos
da Pirene que remata no Océano. Frente da Pirene, cara 6 N está o W
da Bretaña. Tamén están frente
6s
Artabros, cara
6
N., as
illas
Kassiteri
des,
en
alta mar e aproximadamente á altura de Bretaña. Isto ven de
mostrar canto se estreitan os extremos da
terra
no
sentido da súa lonxi
tude polo mar que a circunda.
o Cabo Sagrado aparece como o extremo máis occidental de Europa. Uns auto
res
identifícano ca actual Cabo S Vicente e outros ca Cabo Rocha.
Os
Artabros
ver Plinio IV,111-113
en
Galicia son o extremo
Wonde
se torce ó L ata
os
Piri
neos.
Resulta mo; difícil identifica-las illas Kassiterides, por varias razóns: porque nun
ca foran identificadas con ningunha ilta determinada; porque se varía o número ou
non
se
sinala; porque non se
da
ningún dato sobre a súa extensión, características
ou separación da costa; porque os diferentes autores que nos falan delas dan a en
tender diversos lugares para a
súa
localización. oque sí coinciden todos
é
a impor
tancia do estaño que delas se extrae.
Parece que Strabon, seguindo a Posidonio, quixo referirse a unhas
iIIas
do litoral
galaico, ó N. dos Artabros e que serán citadas polo mesmo Strabon noutras pasa-
4
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 25/164
xes
111,2,9;
111,5,11 situándoas tamén frente
ós
Artabros. Pero ó referirse agora a
elas varía a súa situación colocándoas no mesmo paralelo que
as
lilas Británicas,
aínda que engade, como nas citas anteriores, que están ó frente do terri torio dos
Artabros. O feito de que sexan tratadas no libro adicado á Península Ibérica permíte
nos deducir que se está referindo ó noso Wantes que ás Galias ou a Britania que
serían
os
lugares de non ser Galicia onde tiveran posibilidades de atoparse estas
illas.
Plinio IV, 119 sitúaas dunha forma moito máis vaga, frente á Celtiberia, sen es-
pecificar máis e Ptolomeo 11,6,73 cítaas, xunto coas Trileucas e lilas dos Deuses.
Diodoro V,38 fala delas coma dunhas iIIas ó N. da Lusitania, frente a Iberia.
Herodoto
111,115
sabe só que delas chega estaño pero recoñece non saber nada
máis.
Como se ve, as noticias dos antigos non c1arexan moito o tema da localización
destas famosas illas do estaño, probablemente máis lexendarias que reais. Tamén é
posible que o propio nome, facendo referencia directa ó estaño <<kassiteros» en
grego , servira
para
desinar amáis dunha illa e que
se
chamaran kassiterides
as iIIas
do
Atlántico, cara ó N., das que
se
extraía e comerciaba o estaño. Se esto fora cer
to, os intentos de localizalas nun lugar concreto levarían a contradiccións das que
Strabon é un exemplo claro. A localización destas illas en zonas ricas de estaño no
Atlántico ten que levar, necesariamente, a pensar na costa galega, na da Bretaña
francesa
ou
nas iIIas Británicas, todas elas con abundancia de estaño.
As localizacións de Strabon teñen o seu valor, pero
se
temos en conta a alusión
do comercio con Marsella, teríamos que pensar, máis ben na Bretaña francesa ou
nas lilas Británicas,
nas
Oestrimnidas, seguindo algunhas interpretacións ver co
mentario á Ora Marítima de Avieno .
Se
na propia Antiguidade
os
datos eran confusos, á hora de facer unha lectura
crítica e interpretativa dos datos,
os
problemas multiplícanse.
Os
mesmos estudio
sos caen, coma fixeran os propios escritores clásicos, en contradiccións. Así, A.
Schulten varía a localización das Kassiterides; ás veces inclínase por pensar que se
rían as
10
ou
12
illas frente ó cabo Falcoeiro e Silleiro Hispania
p.
42 e noutro tra
ballos Geografía Etnografía p. 310; H t. VI, p. 299 identifícaas coas iIIas
das
Rías
Baixas. García Bellido España los españoles
p. 89
parece inclinarse po
las
illas Británicas, aínda que máis adiante España los españoles p.
203
razonan
do sobre
os
datos de Strabon tamén admite que poidan se-las iIIas do litoral galego.
López Cuevillas Estudos
p. 18
diferencia o estaño
da
Britania que
iría
cara a Mar
sella do estaño dos Artabros e das Kassiterides; descarta a posibilidade de que se
trate das Scilly ou dos grupos de illas que hai preto de Armórica e pregúntase a qué
illas actuais corresponderían; respóstase a
sí
mesmo que a ningunha: «Na costa dos
Artabros non hai máis que pobres illóns penedentos incapaces de soster unha po
boación de mediana importancia ... e iste problema de localización creemos que non
ten solución posible».
E moi probable que sexa a correcta. A terra do estaño foi concebida polos anti
gos como un
país
insular que acabou creando un
mito
alimentado polos controlado
res do comercio do metal con noticias destinadas a non dar a coñece-Ias rutas
ós
posibles competidores. Así,
as
illas Kassiterides siguen tendo un lugar non definido
e unha personalidade ficticia.
25
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 26/164
P SACR
DURIUS
IGUR -Configuración da Península Ibérica en
Strabon
segundo Tra-
noy
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 27/164
STRABON 111 1 2
bE n p 6 a ~ o p o c ~ u X p á ~ {
l a ~ L ~ E A { W C
npoc ~ ~
~ p a -
X Ú l n ~ L
xat n a p W x E a v t ~ L C ,
n p o a E L A n ~ u t a ~ o
~ ~ L X ~ O V
x h v E n C n A E x ~ o v ~ o t a ~ A A O L C , a ~ ~ n E p ~ á A A E L ~ ~ ~ o x ~ n -
p C ~
~ ~ c
o t x ~ a E w c . ~ a O ~ a ~ E v
b ~
~ a ~ { p n
~ O L a O ~ a .
STRABON 111 1 2
a rexi6n septentrional
moi fría por sermoi accidentada e por estarpre-
to do mar, non ten comunicaci6ns coas demáis rexións, de
modo
que
presente moita dificultade para ser habitada. sí
esta rexi6n.
A presentación da zona N. da Iberia como unha rexión fría accidentada sen co-
municación con outros pobos como razóns do
seu
salvaxismo falta
de
cultura bar-
barie etc. son
os
mesmos que aparecerán máis adiante cando fale Strabon con
máis deteñemento
da
rexión. As razóns xeográficas son para este autor causa fun-
damental do seu carácter e modos de vida. Tomando a idea
de
Posidonio identifica
o país pobre co pobo salvaxe e o país rico co pobo culto. Así o contraste entre o N.
e o S
da
Península dende o punto de vista xeográfico tería a correlación co nivel
cultural dos seus pobos. Esta idea do determinismo xeográfico era unha vella idea
que propagaron os estoicos.
STRABON 111 1 3
~ p C ~ O V
l a ~ t
~ o tan{pLov n Evpov napá n v
n w ~
~ ~ n u p ~ v ~ , ~ o hno ~ o O
I poO
h x p w ~ n p C o u ~ { X P L ~ ~ ~
n p o ~ A p ~ á ~ p O L ~ ~ x p a ~ ,
~ v
xaAoOOL
N{pLOV·
~ { ~ a p ~ o v
bE
~
l v ~ { v 6 E
~ { X P L ~ r v
~ O P E C W V ~ x p w v ~ ~ ~ n u p ~ v n ~ .
STRABON 111 1 3
I O
terceiro lado de Iberia o Occidental que vai case paralelo
Pirene e
vai dende o Cabo Sagrado ata o Cabo dos Artabros que chaman Cabo
Nerion .
O
cuarto lado
o que vai dende quí ata o Cabo Septentrional
de Pirene.
Na descripción xeral
da
Península Strabon vai sinalando os puntos extremos
que marcan
as
diferentes partes da «pel de touro» hispánica.
Estes accidentes xeográficos que marcan cambios de rumbo aparecen en Stra-
bon ben situados
sen
apenas confusións e sen cambios de nomes cousa que non
sucede noutros autores: con eles vai axustando
os
trazados que configuran esa cu-
riosa forma que atribuiran Piteas e Posidonio á Península nun intento de asocia las
penínsulas mediterráneas a formas comúns e facilmente recoñecibles como a bota
de Italia
ou
a folla de plátano grega. Así a Península tería no Pirineo a parte diantei
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 28/164
ra o «pescozo»; o «rabo» sería o cabo Sagrado o Cabo S Vicente; os ángulos for-
mados polos cabos Higuer e Béar serían
as
«patas dianteiras» e as «traseiras» co-
rresponderían ás entradas que rematan nos Cabos Nerion e Xibraltar
STRABON 111 2 9
~ o v K a ~ ~ C ~ ~ p o v
o ~ x
l n L n o A ~ ~
~ ~ p L a x ~ a ~ a C
~ ~ -
aLV w ~ ~ o u ~
t a ~ o p L K o U ~
~ p U A E t V ~ A A 6 p ú ~ ~ ~ a ~ a L ·
Y E V V a a ~ a L b f v
~ o t ~ ~ n E p ~ o u ~ A u a L ~ a v o u ~ ~ a p ~ á -
p O L ~ Kat lv
~ a t ~
K a ~ ~ L ~ ~ p C a L
v ñ a o L ~
Kat lx ~ ~ v
B p ~ ~ ~ a v L K ~ v óE E L ~ ~ ~ v
MaaaaACav
x o ~ C ~ ~ a ~ a L . lv óE
~ o t ~ A p ~ á ~ P O L ~ ot A u a L ~ a v C a ~
B a ~ a ~ o L
n p o ~
~ p x ~ o v xat
óúaLv ~ t a C v l ~ a v ~ ~ t v
~ n O L V
~ ~ v
y ~ v
~ p -
y ú p ~ K a ~ ~ L ~ É p ~ x p u a ~ A ~ U X ~ · ~ P Y U P O ~ L Y ~ ~ yap l a ~ L ·
~ ~ v
óE
y ~ v ~ a ú ~ ~ v ~ É P ~ L V ~ o u ~ R o ~ a ~ o u ~ · ~ ~ v Ó a-
aL
~ a ~
y u v a t x a ~
ó L a ~ w a a ~
n A ú v ~ L v lv ~ ~ ~ ~ ~ p C O L ~
n A ~ K ~ o t ~ t K C a ~ ~ v . o ~ ~ o ~
~ E v
n ~ p t ~ ~ v ~ ~ ~ á A A W V
~ o L a O ~
~ t p ~ K ~ .
STRABON 111 2 9
Di Posidonio que o estaño
non
se
atopa na superficie,
como
cantan
os
historiadores,
senón
ó cavar. Prodúcese entre os bárbaros de máis aló
dos Lusitanos e nas illas Kassiterides, e transpórtase dende as ill s Britá-
nicas a Marsella. Entre
os
Artabros, que
son
os
últimos d Lusitania -
r o Noroeste, di Posidonio que a terra florece de prata, de estaño e de
aura branco, xa que está mixturado con prata e que
os
ríos arrastran es-
t terra e que as mulleres remóvena con angazos e lávana
en
cribas teci-
dos en forma de cestos. Isto o que dixo Posidonio sobre as minas.
Posidonio é unha das principais fontes para Strabon Foi un autor moi prolixo
que viviu aproximadamente entre os anos 135 e 51 a X Dende moi novo adícase ó
estudio en Atenas onde foi discípulo de Panecio que o introduxo no mundo do es-
toicismo Gran viaxeiro por Oriente Galia Hispania acabará instalándose como
mestre
en
Rodas aínda que manterá estreitos contactos con Roma; aquí coñecerá
a Cicerón; Rodas daralle o dereito de cidadanía romana e envíao a Roma no ano 86
Parece que escribiu máis de 200 títulos nos que se mostra o historiador e filósofo in-
vestigador
da
natureza Mantense fidel á teoría do Logos estoico pero como etnó-
logo xeógrafo e historiador soubo atraer ó terreo desta doctrina ás máis diversas
ciencias Posidonio tratou temas de Hispania en dúas ocasións: ó tratar das guerras
lusitanas e celtibéricas e no seu tratado sobre o Océano ocupándose da costa atlán-
tica onde observa con atención o fenómeno das mareas Posuía datos personais de
información obtidos
da
súa estancia en Turdetania e noutros casos emprega datos
proporcionados por Piteas Ertóstenes Polibio ou Artemidoro A obra de Posidonio
coñecémola polas referencias que recollen Strabon e Diodoro fundamentalmente
8
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 29/164
Strabon recolle unha polémica sobre a presentación
do
estaño ben n a ~ s u p e r f i -
cie ou ben tendo que cavar por boca de Posidonio que critica posiblemente a Poli-
bio. Atópase
ese
metal ó N. dos Lusitanos, é dicir, na Gallaecia, e especifica un po-
bo, os Artabros, que aparecen citados polo propio Strabon en varias ocasi6ns
11,5,15;
111,1,3; 111,3,5 , por Mela
111,13
e Plinio 11,242; IV,
111;
IV, 113 . Tamén nas
illas Kassiterides o estaño é abundante sobre elas, Strabon,
11,5,15 ,
Polibio é unha das máis importantes fontes de informaci6n de autores posterio-
res. Nace sobre o ano 200 a. X.
en
Megal6polis e morrerá, como consecuencia da
caída dun cabalo, sobre o ano 115 a.
X.
Ocupou varios altos cargos na Liga Aquea
e, cando
os
romanos, no 168 derrotaron en Pidna o poderío macedónico, deporta-
ron a Roma a centos de aqueos entre
os
que estaba Polibio. Sen embargo, non foi
tratado como un prisioneiro vulgar e abríronselle as portas
da
alta nobreza aficiona-
da
á cultura grega.
Polibio fixo unha descripción de Iberia como introducción ó relato das guerras
celtibéricas e lusitanas; coñeceu ben o terreo pola viaxe que fixo a Hispania e tiña
acceso
6s
informes dos militares romanos ó servicio de Escipi6n. E unha disgracia
que estes escritos non se
conserven máis que
en
fragmentos noutros autores, sobre
todo en Strabon e Apiano aínda que,
en
ocasións, non chega a eles directamente
sen6n a través doutros autores como Posidonio e Artemidoro.
Polibio resulta moi importante polos datos etnográficos que transmitiu e non
tanto
polos datos xeográficos nos que mantén moitos erras por non facer caso dos
progresos matemáticos acadados por Erat6stenes e Piteas.
Strabon debe moito a Polibio e, dalgunha maneira, considérase o continuador
da
obra de Historia Universal que
el
encetara cando pon por título dunha obra súa
«Historia da época posterior e Polibio».
STRABON, 111,3,2
Ka aLxot ~ a ~ a ~ o ~ ~ ~ ~ 6 p E ~ V ~ ~
l n { x o v ~ E ~
no-
AAn
V
• 6 ~ o
xal
6 u a ~ a x w ~ a ~ o ~
V ~ E ~ ~ ~ ~ x a ~ a n o A E ~ n -
a a v ~ ~ ~ o u ~
A u a ~ ~ a v o u ~ a ~ ~ o t
naptaxov ~ ~ v
l n w v u ~ C a v
xat vOv ~ 6 ~ ~ o u ~ n A E C a ~ o u ~
~ r n v
U a L ~ a V r n V K a A A a L x o u ~
x a t a ~ a ~ nap ax úaaav
STRABON,
111,3,2
Os últimos son os Cal aicos que habitan unha gran parte
montaña
Por seren os máis difíciles e someter deron o seu nome que venceu
6s Lusitanos E
r
iso hoxe a meirande parte dos Lusitanos chámanse
Cal aicos
Na
descripción dos diferentes pobos de Hispania,
os
habitantes
do W
apare-
cen
en
case t6dolos autores antigos como os que pechan a relaci6n,
os
máis alonxa-
dos. Tamén é constante neles a referencia á súa belicosidade e resistencia a seren
vencidos. Antes da chegada de Bruto e César non aparecían ben diferenciados
os
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 30/164
Gallaicos dos Lusitanos; logo foron
xa
vistos como unidades étnicas independientes
que acabarán ocupando cadansúa provincia: a Gallaecia e a Lusitania.
O vencedor dos Lusitanos e dos Gallaicos foi Décimo lunio Bruto ver Apiano,
73-75 . Os Gallaicos son un pobo que aparece citado
en
numerosas ocasións e por
varios autores como Plinio
ou
Apiano. Ocuparían unha zona ó N. do Douro de difícil
delimitación. Na relación de Plinio forman parte do Convento Bracarense e ocupa
rían a súa zona N-L Cuevillas, Os oestrimnios p. 117; Colmenera, alicia
p.
28 ;
pera, aínda que moitos dan por válida esta ubicación, aínda que
sexa
só aproxima
da, hai autores Schulten, t. VI, p. 200 que os sitúan nas zonas montaño
sas do
N.
de Galicia. O que sí parece claro é que, co paso do tempo, o nome desta
unidad étnica diferenciada dou nome a toda unha rexión que acabaría tendo unha
unidade administrativa na creación da provincia da Gallaecia.
Estas transformacións teñen que ser significativas e levan á problemática da
auténtica organización interna
da
Gallaecia dende o punto de vista das diferentes
re-
lacións de interdependencia entre as diversas unidades étnicas. A pesar de que os
Gallaicos dan nome a unha provincia non van a constituirse nunha unidade política;
esta unidade, que poderíamos considerar do primeiro orde, seguindo a esquemati
zación de Caro Baraja, defínese pola
súa
situación xeográfica e unicamente a partir
das guerras cántabras, afíncase a idea, nos escritores clásicos, dos Gallaicos como
un grupo étnico compacto. Nun segundo orde estarían as unidades dos «populi»,
cunha estructura política organizada, individualizada, ocupando unha determinada
área
xeográfica, cun nome concreto Bíbalos, Zoelas, Brácaros...
coas súas pro
pias divinidades específicas e cuns mercados celebrados en lugares que actuarían a
modo de centro
ou capital
da
demarcación, o «forum»; non son pois núcleos políti
cos homoxéneos senón máis ben conxuntos de comunidades ligadas entre sí por
certos vínculos, pode que de carácter federativo e que é posible que tiveran ó frente
algúns persoaxes que exerceran cargos de certa autoridade de ámbito xeral nestas
unidades de segundo orde. Por debaixo destas dúas unidades aparecería unha ter
ceira, a coñecida como «centuria» no We que estarían formadas por un número
escaso de individuos vencellados por lazos familiares e sanguíneos.
Da
unión destas
unidades resultan os «populi». As «centurias» teñen capacidade para establecer
pactos con alleos, son
os
contratos ou pactos de hospitalidade nos que tamén pode
sinalarse a pertenza dos firmantes a unidades superiores de 2.
o
e
1. o
orde. A base
do
asentamento destas unidades de 3. o orde é moi probable que fose un poboado
fortificado, un castro.
STRABON,
111 3 3
ToO é Táyou
~ a
n p o ~ p x ~ o v
~
A u a L ~ a v C a
l a ~ t
~ É Y L a ~ o v ~ ~ v I ~ ~ p L x ~ v l ~ v ~ v
xat
n A E C a ~ o L ~ X p 6 V O L ~
~ n o
p w ~ a C w v
n o A E ~ ~ ~ É V .
n p ÉX é ~ f f ~ x w p a ~
~ a ú -
~ ~ ~ ~ o
~ E v V 6 ~ L O V
n A ~ u p o v
6 T á y o ~ ,
~ o
tanépLov
xat
~ o ~ p X ~ L X O V 6
~ x E a v 6 ~ ,
~ o
t ~ V V
o t
~ E Kap-
n ~ ~ a v o t
xat ol O ~ é ~ ~ O V E ~ xat O ~ a K x a t o L
xat
KaAAaL-
xoC ~ a y v w p L ~ a ~ ~ v ~ · ~ a A A a é o ~ x ~ ~ L O V 6 v o ~ á ~ E L V
éL a ~ ~ v ~ L x p 6 ~ ~ ~ a
xat
~ ~ v ~ é o ~ C a v · ~ n E v a v ~ C w ~ é
~ o t ~ vOv fV O Kat ~ o ú ~ o u ~ A u a L ~ a v o u ~ 6 v o ~ á ~ o u a L v .
B ~ O P O L
é t a t v
lK
~ o O
n p o ~
fw
~ é p o u ~
o l
~ E v
KaA-
A a ~ K o t
~ ~ v
A a ~ o ú p w v ~ ~ V E L
xat ~ o t ~
I ~ T p a l . v ,
o l OL ~ o t ~ K E A ~ C ~ ~ p a L v .
30
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 31/164
STRABON, 111 3 3
o do Teixo está a Lusitania, o máis grande dos pobos ibéricos e a
que foi combatida polos romanos moitísimo tempo.
O
Teixo limita
o
S.
desta rexi6n; o Océano, o W e o N.; o os Carpetanos, Vett6ns, Vac-
ceos e Cal/aicos, pobos ben coñecidos.
Os
demáis pobos non é preciso
mencionalos pola súa pequenez e pouca importancia. Contrariamente
6s
de agora, outros tamén l/es chaman Lusitanos.
Os
Cal/aicos limitan
polo cos Astures e os Celtíberos e os demáis limitan
s cos
Celtíbe-
ros.
Presenta Strabon a situaci6n dos diferentes pobos
da
Iberia. Lusitanos e Celtíbe
ros volven a ser considerados pobos que presentaron 6s romanos serias dificultades
para ser dominados rec6rdese as guerras Lusitanas con Viriato ou a resistencia de
Numancia .
De
novo volve a situa-Ios Gallaicos nunha zona aproximada 6 N-L do
Convento Bracarense constituíndo, os Carpetanos, Vett6ns e Vacceos, o límite L
da Lusitania. Así, a Lusitania chegaría, nos tempos de Strabon, polo N. 6 mar, na
mentras que posteriormente quedará limitada polo río Douro que a separará da
Ga-
lIaecia. A zona 6 S do Douro era
xa
unha área pacificada mentras que 6 N. tarda
rían máis tempo
en
controlala os romanos.
STRABON, 111 3 4
E r ~
~ A A o L n o ~ a ~ o C ·
xat
~ E ~ h ~ o 6 ~ o u ~
6
~ ~ ~
A ~ -
~ n ~ ,
v
~ ~ V E ~ A L ~ a C a v , ol B E A ~ r n v a x a A o O a ~ · xat
o Ó ~ o ~
ó x
K E A ~ L ~ ~ P W V xat
OóaxxaCwv ~ E t xat 6
~ E ~
a ó ~ o v
B a t v ~ ~
o l
M C v ~ 6 v
~ a a ~ ) nO u
~ É Y L a ~ o ~
~ r n v
l v A u a L ~ a v C a v n o ~ a ~ r n v , n t 6 x ~ a x o a C o u ~ xat a ó ~ o ~
~ v a n A E 6 ~ E v O ~
a ~ a ó C o u ~ .
n o a E L ó w v L O ~
l x K a v ~ á ~ p w v
x h ~ a ó ~ o v
~ E t v ,naL·
n p 6 x E L ~ a ~
ól ~ ~ ~
l x ~ o A ~ ~
a ó ~ o O
v ~ a o ~
xat
xnAat 660 p ~ o u ~ f x o u a a ~ .
lnaLvEtv Ó ~ ~ L O V
~ ~ v
~ 6 a L v ,
~ L ~ h ~ ~ x ~ a ~
ó ~ n A h ~
fxouaLv
ol n o ~ a ~ o t
xat
l x a v h ~
óÉXEalaL
~ o t ~ ~ E C ~ p O ~ ~ ~ ~ v
~ 4 A a ~ ~ a v
n A n ~ -
~ u p o O a a v ,
~ a ~ E
~ ~
6 n E P X E t a ~ a L ,
~ n ó
l n L n o A á ~ E L V
l v
~ o t ~ n E ó C o L ~ . ~ ~ ~ ~ ( V o ~ v B p o 6 ~ o u a ~ p a ~ E C a ~ p o ~ oÓ-
~ o ~ , n E p a ~ ~ É p w
ó E t a t v
~ A A o L n A E C o u ~ n o ~ a ~ o t napá -
n OL ~ o t ~ AEX EtaLv
STRABON, 111 3 4
Dempois hai outros ríos e logo destes o Lethes, que uns chaman Limia e
outros Beli6n. E este río ven do país dos Celtiberos e Vacceos e
o
Bainis
que outros chaman Minio segue a éste e é
o
máis grande dos ríos
da
Lusitania, navegable lXJ estadios. Pero Posidonio di que este río ven
31
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 32/164
dos Cántabros Na súa desembocadura h i unha illa e dous peiraos que
teñen fondeadeiros E digna de eloxio a natureza pois estes ríos de altas
ribeiras poden acoller nos seus canles o m r de marea chea evitando os
desbordamentos e inundacións nas chairas Este río oi o límite da expe-
dición de Bruto Máis aló h i outros moitos ríos paralelos nomeados
o río Lethes, Limia
ou
Belión é un dos ríos do
N W
máis citados e corresponde ó
actual Limia Sitio 235; Floro, 1,33,12; Apiano, 73-74; Livio, pero 55; Plutarco,
quaest. Rom. 34; Mela,
10;
Plinio, IV,112; IV,115; Salustio, Hist. 3,44; Itin.
429,6; Ptol.
11,6,1 .
Ademáis destes nomes que
lIe
da Strabon, Mela chámao Limia e
Oblivio e Ptinio, Oblivionis. En tódolos casos hai unha referencia ó río mítico
do
es-
quecemento co que se identifica o Limia; este feito parece que xurde dunha lenda
que conta seguidamente Strabon 111,3,5 na que
os
Túrdulos de Andalucía pasaron
o río e esqueceron a súa patria e por iso establecéronse
alí.
O nome de Lethes é de
orixe grega e significa esquecemento; o seu equivalente en latín é «oblivio», de
aí
a
variedade de nomespara citalo. O nome de Belión, que cita soamente Strabon, po
de que estea
en
relación co topónimo actual de Beón co que se coñece o lugar do
nacemento do Limia García Bellido,
España
los españoles
nota 181 .
Non é correcto o lugar do nacemento do Limia que sitúa Strabon no país dos
Celtíberos e Vacceos, xa que non nace tan lonxe.
Cita, a continuación, o río Minion ou Bainis, o máis longo dos ríos da Lusitania;
sen embargo, o propio Strabon 111,4,20 sinalará que a Lusitania remata polo N. no
río Douro, así que, realmente
sería
o máis longo dos ríos
da
Gallaecia.
Se
facemos
caso de Strabon,
sería
navegable, aproximadamente, ata a confluencia do Sil e
na-
cería no país dos Cántabros. Este dato,
xunto
co mesmo nome, «Minius», sirven pa
ra
que algúns autores P. Flórez, España Sagrada XV, p.
40;
Monteagudo, Galicia
en Ptolomeo p.
617,620 pensan que este río non
se
debe identificar co actual Mi
ño, senón co Sil. As razóns son varias destacando entre elas o feito de que o actual
Sil percorre unha terra
na que
se
produce o vermellón, o «minio», que lIe daría no
me; que Orosio sitúa a batalla de onteMedutio xunto desembocadura do Minio
e, se este fose realmente o Miño, quedaría en exceso alonxado do esceario das Gue
rras Cántabras das que foi un dos derradeiros episodios
e,
polo tanto, trataríase
dunha zona preto das Médulas atravesadas polo Minio
Sil; que Strabon sitúa o
seu nacemento en Cantabria e Ptolomeo en Asturias e iso serviría mellor para o Sil
que para o Miño.
Por outra parte, o segundo nome que rexistra Strabon, o Bainis, debe corres
ponder ó Baetis de Apiano lber, 73 .
Un dato a favor
da
identifiación do «Minius» co iñoactual son as referencias
que sobre a desembocadura da Strabon na que se localiza unha ¡lIa e dous peiraos;
esto é o que presenta o iñoe que non pode te-lo Sil, a non ser que tamén se consi
derase
como
Silo tramo baixo do Miño, mantendo a idea dunha rede hidrográfica
atlántica paralela entre sí. Sen embargo, son moitos os casos en que o iñoapare
ce citado como tal e son unicamente as interpretacións
as
que levan a pensar
en
outras posibilidades. Claro que é certo o que dí o refrán popular de que o Sil leva a
auga e o
iño
a fama.
32
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 33/164
STR BON 3 5
U Y a ~ a ~ o ~
6 o t K o O a ~ v
n A p ~ a S p o ~
r r ~ p t
~ ~ v
~ K p a v , ~
K a A E t ~ a ~ N É p ~ o v , ~
Kat
~ ~ s
tanEpCov
n A E v p ~ s
Kut ~ ~ s
SOPECOV
nÉpa
s
t a ~ t . n E p ~ o L K o O a ~ 6 a ó ~ ~ v K E A ~ ~ K O C ,
aVYYEvEt
s
~ ~ v trrt
~ ~ n A v ~ .
Kat yhp ~ o 6 ~ o v s Kat Tovp-
AOVs
a ~ p a ~ E 6 a a v ~ a s
tKEtaE a ~ a a ~ á a a ~ ~ a a t ~ E ~ a ~ ~ v
6 ~ á S a a ~ v ~ o O A ~ ~ a C a n o ~ a ~ o O ·
npos
O ~ ~ a ~ á a E ~ Kat
a n o S o A ~ s
~ o O ~ Y E ~ Ó V O s Y E v o ~ i v ~ s , K a ~ a ~ E t v a ~
aKE aa-
~ { v ~ a s a ó ~ ó ~ ~ · tK ~ o 6 ~ o v E Kat ~ o v n o ~ a ~ o v A ~ ~ ~ s
a y o p ~ v ~ ~ v a ~ . f x o u a ~
E ot ~ A p ~ a S p o ~ n ó A E ~ s avxvas
K Ó A n ~ a v v o ~ K o v ~ É v a s , ~ v ot n A É o v ~ E s
Kat
X P W U E V O ~ ~ o t s
~ 6 n o ~ s f A p ~ á S p w v
A ~ ~ É v a
n p o a a y o p E ú o v a ~ v · ot c vOv
~ o u s f A p ~ á S p o v s f A p o ~ p É S a s
x a A o O a ~ v .
~ ~ v ~ ~ E V
o ~ v
nEpt
~ p L á K o v ~ a
~ ~ v xwpav v É ~ E ~ a ~ ~ ~ v ~ E ~ a ~ u Táyov
Kat
~ w v A p ~ á S p w v . E ó 6 a C ~ o v o s E ~ ~ s
xwpas únapxoú-
a ~ s x a ~ á
Kapnous Kat
S o d K ~ ~ a ~ u
Kat
~ o
~ o O
xpvaoO
Kat hpy pov Kat
~ ~ v
n a p a x A ~ a C w v n A ~ ~ o s ,
~ ~ w s ot
rrAECovs
a ü ~ ~ v , ~ ~ v
o
~ ~ s Y ~ s h ~ É V ~ E s SCov A ~ a -
~ ~ p C o ~ s 6 ~ E ~ É A O V V Kat avvEXEt n O A É ~ w npós h A A ~ -
OV
s
Kat ~ o u s
~ ó p o v s
a ü ~ o t s ~ a S a C v o v ~ E s ~ o v Táyov
~ w s ~ n a v a a v a ü ~ o u s P w ~ a t o L , ~ a n E ~ v w a a v ~ E s Kat K w ~ a s
n o ~ ~ a a v ~ E s ~ a s n Ó A E ~ s a ó ~ w v ~ a s
n A E C a ~ a s ,
tv
s
E
Kat
a v v o ~ K C ~ O V ~ E s S É A ~ ~ O V .
~ p x o v E
~ ~ s
h v o ~ C a s
~ a ú -
~ ~ s ot Ó P E ~ V O C , K a ~ á n E p EtK
s
• Avnpav yap V E ~ Ó ~ E V O L
Kat ~ ~ K p a K E K ~ ~ ~ É V O L ~ w v h A A O ~ P C W V
t n E ~ ú ~ o v V ·
ot E
h ~ v v 6 ~ E V O L ~ o 6 ~ o v s ~ X V P O L ~ w v
t Cwv
~ p y w v x a ~ C a ~ a v ~ o
t ~
h v á Y K ~ s ,
a ~ h v ~ t
~ o U
YEWPYEtV
t n o A { ~ o v V
xat
oü-
~ O L , Kat
a v v É S a ~ v E
~ ~ v xwpav h ~ E A O V ~ É V ~ v
a ~ E t p a v
o ~ -
v ~ w v
t ~ ~ ú ~ w v h y a ~ ~ v o t K E t a ~ a ~ úno A ~ a ~ ~ v .
STR BON
3 5
Os
últ imos son os
Artabros
que habitan cerca do Cabo que se chama
Nerion e que é o remate dos lados N e W Arredor do Cabo habitan os
Célticos, emparentados cos do Anas. Dise tamén que estes e mailos
Túrdulos que facían unha expedici6n
militar
rebeláronse tralo paso do
río Limia. Engádese a esta rebeli6n tamén a perda
do
seu xefe e que
quedaron por al ídispersos. Por iso o río chamarase Lethes. Os
Artabros
teñen moitas cidades situadas nun golfo que os navegantes que o per-
corren chámanl/e Porto dos Artabros . Hoxe en día os Artabros chá-
manse Arotrebas. Arredor
de
pobos habi tan a rexi6n entre o Teixo e
os Artabros. Aínda que o país é r ico en froi tos e gando e pala cantidade
de aura, prata e outros metais, sen embargo, a meirande
parte
deles,
deixando de vivir da terra viven do
roubo
e en guerra entre símesmos e
contra os viciños atravesando o Teixo ata que os Romanos acabaron
con isto; suxeitándoos e transformando a meirande
parte
das súas cida-
des en aldeas e mesmo mel/orando algunhas.
Os
da montaña,
como
é
16xico, foron os que escomenzaron este t ipo de vida anárquica. Pois,
habitando
un
país pobre e carecendo do mínimo, desexaron o al/ea e es
33
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 34/164
tes téndose que defender contra aqueles perderon os bens propios
e
deixando de cultiva la terra adicáronse á guerra.
emo o
que a rexi6n
quedou abandonada perdeu o seu benestar e pobouse de bandoleiros.
Sobre
os Artabros
ver
Plinio
IV
111;
sobre
o
Cabo Nerion Mela
111 11 e
sobre
Golfo Artabro
Mela 111 13
Explica
agora Strabon
o
por
que
de
chamar Lethes ou Esquecemento
6 río
Limia
que no
párrafo anterior
aparecía citado
por
varios
nomes.
Non cita ningún dos pobos que habitan
entre
o Teixo e os Artabros mais
coñe-
cemos
moitos
dos
seus
nomes por
outros
autores sobre
todo por
Mela Plinio
e
Ptolomeo.
Tampouco
menciona
as
cidades do
Golfo
Artabro como
eran
Brigantio
Libunca Adobrica
ou
Novio.
E
interesante
a referenc ia ó
modo
de vida
destas xentes que
viven
nunha
rexión
rica
pero
que
prefiren vivir
da
bandidaxe
e en loita
permanente entre
eles E un tipo
de
vida non exclusivo do N W e por exemplo tódolos autores falan del ó se
referir
ós
Lusitanos. Era
unha
vida
aventureira
que se
daba
menos nas
zonas
do
Levante
xa
máis
fortemente romanizadas;
os
homes xuntábanse en pequenos grupos
e
viven
do saqueo
das
tribus
viciñas
Durante
a
conquista romana
estes grupos
serviron
de
núcleos
de
resistencia ós
exércitos
romanos e houbo momentos en que
chegaron
a
poñer en serios
problemas
ós
ben organizados
e
provistos exércitos.
Pero si estes
grupos que chegaron a reunir a
varios miles
de homes en certos momentos esta-
ban animados por
unha
idea
de independencia
frente a un
invasor
poderoso
nos
tempos
de
paz estes grupos
xurdían
dos
descontentos provocados
polas
desigual-
dades
sociais Por iso
nalgunha ocasión
os romanos entenderon
ben
que a mellor
maneira de dominalos
era darlles terras e
medios de
vida
que
lIes serviran para vivir e
evitaren
te r
que ir
buscalos
por
medios
violentos. Máis que
bandoleiros son
guerri-
lIeiros
no sentido que tradicionalmente
se lIe da a esta idea; é
dicir grupos de gue-
rreiros
que adaptados
ás
condicións
do
terreo actúan con técnica de golpes
de
efecto
rápidos
evitando a batalla en campo aberto e agardando o momento propi-
cio
Contra
esta
técnica un exército organizado deféndese
moi
mal
e non
chega
a
conseguir auténticas victorias xa que non se enfrenta en batallas
Os
escritores romanos desprecian este tipo de
vida e esta
técnica de loita
che-
gando a
calificalos de ladróns;
mais é ben sabido que os pobos poden chegar a
crear
grandes
héroes destes persoaxes
STRABON
111 3 6
T o u ~ ó Oúv u a ~ ~ a v o ú ~ ~ a o ~ v l V L Ó p L U ~ ~ X O Ú ~ l ~ L p L U -
V ~ ~ L X O Ú ~ Ó ~ L t ~ x o ú ~ o u ~ L Ó L ~ L C X ~ O U ~ · ~ o n C Ó L O V ó
a ó ~ o u ~
ó ouv fX V
~ ñ v Ó ~ á ~ L ~ p O V
XOt OV
L t ~
~ O
np a-
~ L V
~ L a ~ ~ o ~ v l ~ ~ p ~ ~ ~ € v o v ·
STRABON 111 3 6
in
que
os
Lusitanos son hábiles en emboscadas persecucións velo-
ces lixeiros e escurridizos; que teñen un escudo pequen
o
dun diámetro
de dous
p s
e que é cóncavo por diante.
34
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 35/164
Aínda que Strabon fala dos Lusitanos recollemos este páFrafo porque este texto
literario ten unha exacta correspondencia na escultura do S da Gallaecia nos coñe-
cidos «guerreiros lusitanos»
da
época castrexa e porque como
xa se
comentou an-
teriormente en Strabon a Lusitania chega
ás
veces ata o Océano polo N As
es-
culturas de guerreiros conservadas en museos como o
de
Ourense ou Guimaraes
mostran unhas representacións masculinas armadas con puñais e escudos redon-
dos cóncavos por diante e que colgan do pescozo; estes guerreiros poden levar ta-
mén adornos como brazaletes ou torques
STRABON
111 3 7
u
Ana\l tE:l;
ó o
~ p E I . O L
A L ~ O C ,
60ponó tal. XQ1la.LEO-
\10.1., ~ a ~ E t a \ l
x a t d x E x u ~ É \ l O L
t ~ \ I
x ó ~ n
YU\laLXrn\l
oCXn\l
~ L t p w c r á ~ E \ l O L oE ta ~ É t w n a ~ á x o \ l t a L t p a y o ~ a y o O a L oE
~ á A L c r t a , xat wApEL 'tpáyo\l
~ ú o u c r l .
x at
tOUl; a t x ~ a -
AW tOUl; xat tnnOUl; nOLoOcrl. oE xat t x a t 6 ~ ~ a l ; txácr tou
yÉ\lOUl;
'EAAn\lI.Xrnl;, wl xat TII.\lOap6l; ~ n c r l
ná\l ta ~ Ú E L \ I
txa t6\1
tEAOOcrL oE xat
~ y r n \ l a l ; Y U ~ \ l I . X O U l ;
x at
6nAI.'tl.xoUl;
xat
lnnl.xoul; n u y ~ ~
xat o p 6 ~ ~ xat
o l . a X p O ~ O A l . c r ~ ~
xat
crnEl.pnOe\l ~ á x ~ . o l o ~ p E I . O I . ta oúo ~ É p n 'toO f'tOUl;
o p u o ~ a A á \ l w x
prn\l t
a , l;npá\la\l'tEl; xat x6t\Ja\l'tEl;, Et ta
~ A É c r a \ l t E l ; xat ~ p t o n O l . n c r á ~ E \ l O I . , cr't' ~ n O t C ~ E c r ~ a L Etl;
xp6\1o\l.
Xprn\l taL
xat 4 Ú ~ E I . · o t \ l ~ crna\lC40\l'tal.,
'te\l Y E \ l 6 ~ E \ l O \ l taxu
~ \ l a A C c r x o u c r L
x a t E U W X O Ú ~ E \ l O L
~ E t a
n\l crUYY\lE\lrn\l· ~ \ I t tAaCou
~ O U t Ú p W
Xprn\l'taL.
X a ~ ~ ~ E \ / O C tE OEl.n\lOOcrL, nEpt
tOUl;
t O C X O U l ; x a ~ É ó p a l ;
o t x o O O ~ n t a l ;
lXO\l'tEl;,
n p o x á ~ n \ l t a l .
x a ~ ~ A L X C a \ l
xat
t L ~ ~ \ I
n E p L ~ O p n t e \ l
te OEtn\lO\l. xa t napa n6'to\l
6p-
XOO\l taL
npel; a ~ A e \ l xat cráAnl.yya XOPEÚO\l tEl;, ~ A A a xa t
~ \ l a A A 6 ~ E \ l O L xat 6XAá40\l'tEl; E\I B a c r t n t a \ l C ~ oE
x at
YU-
\/atxEl; ~ \ l a ~ t l ; ~ \ l o p á c r l .
n p o c r a \ l t L A a ~ ~ a \ l 6 ~ E \ l a l .
trn\l XEL-
prn\l. ~ E A a \ l E C ~ O \ l E l ; ~ n a \ l t E l ; t e nAÉO\l
t cráYOLl;,
t
olcrnEp
xa t c r t l . ~ a o o x o l . t o O a l . . l;UAC\lOLl;
~ Y Y E C O I . l ;
Xprn\l'tal., x a ~ á n E p xat o l KEA tOC. a l YU\latxEl;
o t
t \ l o ú ~ a c r l . xa t ~ \ I ~ L \ l a t l ; t c r ~ n c r E c r L oLáyoUcrL\I.
~ \ I t t
oE
\ l o ~ C c r ~ a t o l ; o l [OE]
Ca\l t ~ a ~ E t
~ o p t C W \ I ~ ~ O L ~ ~
Xprn\l'taL, 'toO
~ p y u p o O t A á c r ~ a t O l ; ~ n o t É ~ \ l o \ l t E . l ;
01.060.-
crL.
tOUl;
~ a \ l a t o U ~ { \ l O U l ;
xa'tanE'tpoOcrL,
tOUl;
Ó
na-
'tpaAoCal; fl;w trn\l
5pw\I
~ trn\l n6AEW\I xa'taAEúoucrL.
ya-
~ O O c r L
o crnEp ol
u E ~ A n \ l E l ; .
'toul;
óE
~ p p w c r t O U l ; , anEp
ol Atyún'tLOL t e naAaL6\1,
n p o t L ~ l a c r L \ I
Etl;
tal;
6ÓOUl;
totl;
n E n E L p a ~ É \ l O L l ; 'toO n á ~ o u l ; 6 n o ~ n X n l ; XápL\I. O L ~ ~ E -
PL\/otl; tE nAoCOLl; txprn\l'tO
lWl
t n t Bpoú'tou ÓLa tal;
n A n ~ ~ U p C o a l ; xa ta ' tE\láyn, \/U\lt
xat
ta ~ o \ l 6 l ; u A a ~ ó n
crná\lLa. ~ A E ~
n p o ~ u p o t ,
t P L ~ ~ É \ I t E l ;
AEUXOC.
~ c r t L
trn\l 6pECW\I 6 ~ C O l ; OU tOl;, crnEp ~ ~ n \ / ,
AÉyW tOUl;
t ~ \ I
~ 6 P E L O \ l nAEUpa\l ~ ~ O p C 4 0 \ / t a l ; t ~ l ; I ~ n p C a l ; , K a A A a ~ x o u l ;
xat
uAa'toupal;
x at
K a \ l t á ~ p o U l ; ~ É X P L O ~ a c r K W \ l ~ \ 1 xat t ~ l ;
TIupñ\lnl;·
6 ~ O E I . O E t l ;
ya p ~ n á \ l t w \ I
o l ~ C O L . 6x\lrn oE totl;
6 \ 1 6 ~ a c r L nAEO\láCEL\I, ~ E Ú Y W \ I
t e
~ n o E l ;
t ~ l ;
y p a ~ ~ ~ ,
Et
~ n
'tL\lL npel;
~ O O \ l ~ l ;
tcr'tL\I
~ X O Ú E L \ I
TIAEu'taúpoul; xat
Bapoun'tal;
x at
'AAA6'tpLyal;
xat
~ A A a XECpW
xat
~ c r n ~ 6 t E -
po. tOÚ tW\I
6 \ / 6 ~ a t a .
35
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 36/164
STRABON 111 3 7
Tódolos habitantes da montaña levan unha vida sinxela, beben auga,
durmen no chan e levan o pelo largo como as mu/leres. Mais no comba-
te cinguen a frente cunha cinta. Principalmente
omen
carne de macho
cabrío e sacrifican a Ares machos cabríos, cabalos e prisioneiros.
Fan
tamén hecatombes á maneira grega e como di Píndaro sacrifican todo
por centeares . Epractican pelexas ximnásticas, hop/íticas e hípicas pa-
ra o puxilato, a carreira o lanzamento de dardos e o combate. Os mon-
tañeses viven durante dous tercios do ano de landras que secan e ma-
chacan e que logo moen
para facer pan e conservalo moito tempo. Ta-
mén beben zythos . Están escasos de viño e o que consiguen gástano
rapidamente en festíns coas familias. No lugar de aceite empregan man-
teiga. Toman as súas comidas sentados, en bancos construidos arredor
das paredes, situándose segundo a idade e a dignidade; a comida vaise
pasando en roda. Mentras beben bailan en círculo ó
son
da
frauta e cor-
neta e tamén saltando e axoen/lándose.
En
Bastetania tamén os homes
e as mulleres bailan xuntos collidos das manso Todos van vestidos de
negro, a maioría con sagos, cos que durmen en leitos de
pa/la
Usan
va-
sos de madeira como os Celtas. s mulleres levan vestidos e saias con
adornos
florais
Os máis alonxados, en lugar de moedas
fan
trocos de
especies ou dan anacos de prata.
Os
condeados á morte despéñanos e
ós parricidas lapídanos
fora
das rexións ou das cidades. Cásanse coma
os gregos. Os enfermos, como os Exipcios na Antiguidade, colócanos
nos camiños para seren curados polos que sufriron unha do enza seme-
lIante. Usaban barcos de coiro antes de Bruto
por mor
das crecidas e
baixadas das mareas, pero agora, mesmo os barcos feitos dun tronco
de arbre, son raros.
sal é avermellado, tornándose branco ó moelo.
sí é a vida dos montañeses, que, como xa dixen, repito, que son os
que viven no lado septentrional
da Iberia
os Callaicos, os Astures e os
Cántabros ata
os
Vascóns e o Pirineo. Pois todos eles teñen unha vida
semellante. Podería citar máis nomes, pero fuxo do detalle aburrido xa
que a ninguén /le é agradable escoitar Pleutauros, Bardyetas, Allotrigas
e outros nomes aínda peores e menos intelixibles.
Strabon vai dar unha serie de notas sobre o modo de vida que en conxunto son
válidas para tódolos habitantes
da
montaña Eevidente que todos eles presentaban
para un observador do S. unha serie de rasgos comúns e bárbaros ro to dun gran
descoñecemento; algún dato aparece individualizado mais
os
rasgos que os unifica
son a maioría e ningún deles t ido como adiantado á vista dun romano;
Así sinala que levan o cabelo langa e que o cinguen cunha cinta no combate;
os
romanos levaban o cabelo curto
de aí
que l/es chamara a atención este costume e
que a viran como alg O salvaxe As cintas coas que atan o cabelo teñen a súa docu-
mentación arqueolóxica nas diademas de aura atopadas en varios castros Colocá-
banse arredor
da
frente atadas
na
parte traseira
da
cabeza como fan agora algúns
deportistas
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 37/164
o beber auga debía tamén resultar extraño ás persoas que viven nun clima e
cunha triloxía agrícola mediterránea na que o viño, o trigo e o aceite son a base da
alimentación. Pero esta zona N
da
Península non produce en abundancia ningún
destes productos. No lugar do viño beben auga ou unha especie de cervexa, «zy
thos» e
se
o consiguen, pronto o consumen en banquetes familiares. No lugar de
aceite empregan manteiga, que aínda hoxe é moi utilizada
na
nosa cociña tradicio
nal. No lugar do pan de trigo, moen landras e obteñen unha fariña panificable. As
landras tostadas
ou xa
carbonizadas están moi ben documentadas nos nosos cas
tros e tamén os úteis que servían para machacar, tostar e coce-Ias pezas panifica
bles.
Tamén está ben documentado
ese
banco corrido pegado
ás
paredes interiores
da vivenda na que se sentaban os membros da familia e
se
pasaban a comida uns ós
outrosJacendo roda. Nas vivendas
de
moitos castros aparecen
eses
bancos de pe
dra adosados que dan a volta completa ó perímetro da
casa
circular. sareferencia
de Strabon é
un
exemplo claro de cómo as fontes literarias poden axudar a
interpreta-los datos arqueolóxicos. O feito de comeren sentados e pasando a comi
da
tamén chamaría a atención dos romanos acostumados a comer
en
triclinios, re-
costados, e coa comida nunha mesa da que
se
ían eles mesmos servindo. Pero ta
mén comían sentados e pasábanse a comida, segundo a súa categoría, outros po
bos como os Galos.
A dieta alimenticia tiña un forte compoñente cárnico caprino; restos destes ani
mais tamén
se
teñen atopado
en
varias ocasións nos castros. Adicaban á divinidade
de Ares que regularmente debe se-lo trasunto dunha divinidade local da guerra asi
milada a Ares, seguramente a que aparece nas inscripcións co nome de Coso
ou
ta
mén de Mars sacrificios
de
animais e prisioneiros. Así, nunha interpretación estricta
desta pasaxe straboniana, leva a supor que nos pobos do N da Península Ibérica
existiu, denantes
da
conquista romana, unha divinidade guerreira caracterizada po
lo seu salvaxismo á que se lIe adicaban sacrificios con sangue e que seguramente re
presentaba unha forma de combate individual e non organizado. sta preparación
individual levaríana a cabo nos exercicios ximnásticos a pe e a cabalo.
Son curiosas as noticias sobre
os
bailes aínda que non podemos deducir delas
senón que bailaban con salto caendo cos xeonllos como é costume de moitos bailes
típicos rexionais
da
Península.
Os
vestidos negros deben ser
de
la ou
de
liño e o sago é unha capa de tradición
céltica; estes vestidos negros tamén serán citados por Strabon cando fale dos habi
tantes das Kassiterides.
O dormir no chan ou
en
leitos de palla é costume de pobos austeros ou pobres
en tódalas culturas.
Os vasos de madeira son comúns a tódolos pobos ricos en bosques; para
quenta-Ios líquidos metíanse no interior pedras quentadas previamente ó lume.
A moeda emprégase serodiamente no W
da
Península e son escasísimas as
cecas, mesmo dempois
da
conquista romana. O
troco
era fundamentalmente de
mercancías e a moeda era sustituida por pezas recortadas de metal, unha «proto
moeda».
Recolle Strabon dúas curiosas noticias sobre a xusticia e a sanidade; a primeira
describe o procedemento de execución da pena capital que non é exclusiva destes
pobos;
xa
que hai bastantes casos coñecidos
en
que
se
precipitan dende unha ro-
37
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 38/164
cha alta ós condeados á morte para que morran ó
se
estrelar contra o chan: xudeos,
xermanos, escandinavos, gregos, romanos. Os parricidas son lapidados fora dos lí-
mites do territorio familiar, dando a isto un senso social e xurídico; así queda exclui-
do do grupo o individuo culpable e
os
membros propio grupo evitan a posibilida-
de de «contaxio» levándoo fora do territorio. A execución ten, pala
súa
modalidade,
unha solidaridade tribal e vingativa.
Sobre os enfermos fai a comparación cos costumes exipcios aínda que,
en
reali-
dade, estes costumes eran asirios segundo Herodoto 1,197 .
Cando sinala Strabon que casan como
os
gregos refírese a que casan cunha soa
mul/er.
Os barcos de coiro tamén son sinalados polo autor do Periplo e eran frecuentes
nos pobos da costa do Océano.
O dato sobre a cor do sal está recol/ido
en
Plinio en varias pasaxes; debe referirse
a minas de sal e non ó sal do mar; minas de este tipo hainas, por exemplo, en San-
tander,
en Cabezón.
Os nomes dos pobos cos que remata Strabon o párrafo demostran, unha vez
máis, a antipatía dos autores clásicos polos nomes bárbaros. Son pobos que vivían
en
diferentes zonas do
N
peninsular.
Os
Pleutauros aparecen soamente menciona-
dos aquí, aínda que pode que sexan os mesmos Plentuisos que aparecen no seguin-
te párrafo localizados preto das fontes do Ebro. Os
Bardyetas son os Várdulos
da
zona de Guipúzcoa e Alava. Os AI/otrigas son os Autrigóns localizados ó
L
dos
Cántabros.
STRABON,
111 3 8
To
óE ó u a ~ ~ E p o v xat ~ y p L r n 6 E C
B
o ~ x
lx ~ o o
n O A E ~ E t v
a U ~ ~ { ~ ~ X E
~ 6 v o v ,
~ A A a xat
a
~ o v
l x ~ o -
n L a ~ ó v .
xat
yap 6 n OOe
n
a ~ ~ o u c ~ a x p o c
xat aL
660C ó u a E n C ~ L x ~ o L 6
B V ~ E e
~ n o ~ E ~ A ~ x a a L ~ o
XOLVW-
VLXOV
xat
~ O ~ L A á v ~ p w n o v . ~ ~ ~ o v óE
vOv
~ o o ~ o
ná -
xouaL óLa ~ ~ v E t p ~ v ~ V xat ~ ~ v ~ r n v p w ~ a C w v l n L 6 ~ -
~ C a v · ~ a o L C 6 ~ ~ ~ o v ~ o O ~ o
a w ~ ~ a C v E L ,
x a A E n ~ ~ E p o
EtaL xut
T ) l p L < w . l ó . { a ~ E p o L . ~ o L a ú ~ ~ e
~ o r > a ~ c
xat
~ n o
~ r n
~ Ó l l t < w l J
A U 1 J ( p , 6 ~ T ) ~ o C
\
Co Le at ~ r n v 6prnv Etxol;
l n L ~ E C \ l E a ~ a L ~ ñ v ~ o L a ú ~ ~ v ~ n o ~ C a v . ~ A A a vOv Wl
Etnov n { n a u ~ a L n O A E ~ O O \ l ~ a n á v ~ a · ~ o ú C ~ E yap auv-
{ x o v ~ a c
~ ~ L
vOv
~ á A L a ~ a
~ a
A ~ O ~ ~ P L a K a v ~ á ~ p o u e
xat
~ O u C
Y E L ~ O v E ú o v ~ a c a ~ ~ o t e x a ~ { A u o E V 6 ¿ E ~ a o ~ o c
Kat-
p xat ~ v ~ t
~ o O
n o p ~ E t v ~ o u ~ ~ r n v p w ~ a C w v o u ~ ~ á -
XOU
o ~ p a ~ E ú o u o L vOv ónEp ~ r n v
P w ~ a C w v
ot ~ E
KWVLa-
xot xat oL npoe ~ a t c n ~ y a t c ~ o O w I ~ T p o ~ o t x O O V ~ E C
n A ~ V ~ O U C O O L . B lXEtvOV
ó L a ó ~ ~ á ~ ~ v o c
T L ~ { p L o ~ ,
~ p L r n V ~ a y ~ á ~ w v o ~ p a ~ L w ~ L x O V l n L o ~ ñ o a ~ ~ o t c ~ 6 n o L C ,
~ ~ ~ n 0 6 ~ L X ~ E v óno ~ o O ¿ ~ ~ a o ~ o O K a C o a p o ~ , o ~ ~ 6 v o v
~ t p n v L X O Ú ~ , ~ A A a
xat n O A L ~ L x O U ~ ~ ó ~ ~ L v a ~
a ~ ~ r n v
~ n ~ p y a o á ~ ~ v o ~ ~ u Y X á V ~ L .
38
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 39/164
STRABON,
111 3 8
o rud o e salvaxe non se debe
só
á súa vida guerreira senó n també n
ó
seu alonxamento. Pois as navegacións e os camiños son langas e
ó
non
teren relacións con outros perderon a sociabilidade e a humanidade. Pe-
ro esto hoxe é máis le vad eiro p al a paz e
pala
chegada dos romanos;
mais,
ós
que aínda non chegou esto, son máis bárbaros e bestiais. de-
mais, esta maneira de ser acrecentouse nalgúns deles pala aspereza dos
lugare s e das montañ as. Pero agora, como dixen, todas estas guerras
están rematadas; porque a aqueles que aínda estaban máis vencelIados
ó bandoleirismo, os Cántabros e os seus viciños, dominounos César
ugusto
e en vez de a ta ca r
ós
aliados dos romanos, pelexan polos ro-
manos como os Coniacos, os Plentuisos que habitan nas fontes do
Ebro. E Tiberio, seguindo as indicacións
do
seu p re de ce so r César
ugusto
mandou a estas terras un exército de tres lexións, non
só
paci-
f ican do senón tamén civiliza ndo a u nh a parte deles.
En
varias ocasións Strabón relaciona a rudeza e o salvaxismo das xentes coa na
tureza
do
terreo no que viven. As características
do
terreo
xunto
coas dificultades
de comunicación e a rudeza destes pobos explicaría a duración e violencia das Gue
rras Cántabras ás que Strabon alude aquí como xa rematadas. Nestas guerras estivo
presente o propio
Augusto
e tiveron unha duración de
10
anos 29-19
a
X. , O es-
ceario da guerra foi toda a zona de Cantabria, Astur ias e Galicia onde
se
deron al
gunhas das derradeiras operacións, entre elas a coñecida de Monte Medulio.
Presenta Strabon o cambio que trouxo a paz romana a todos estes pobos coas
ventaxas da civil ización e o progresivo abandono dos seus bárbaros hábitos.
STRABON,
111 4 3
K a A A a ~ x o t
6 ~
~ ~ v
~ E ~ h
TE xpou a ~ p a ~ E u a d v ~ w v
~ L v a
o t x ~ a a L
x ó n d p ~ a L n AEL a ~ ~ o ~ L
~ ~ v
~ ~ v
x a A o u ~ { v ~ v
· E A A ~ V E
~ ñ v ~ ~ C A O X O L ~
x
~ o o
A ~ ~ L A 6 x o u ~ E A E u ~ ~ a a v ~ o
EOpO
x
~ ~ v
a u v 6 v ~ w v
nAa-
v ~ ~ { v ~ w v ~ { X P L ~ ~ ~ E a o y a C a .
STRABON,
111 4 3
Asklepiades)
di
tamén que entre os Cal/aicos habitaban a/gúns dos
compañeiros
e
Teucro e q ue
por
ají había cidades, unha chamada He-
l/enes, outra mphilochoi
porque
non
só
Amphl lochos
morreu
alí se-
nón que os seus compañeiros chegaron ata o
interior
do país.
Recolle Strabon noticias de Asklepiades, escritor natural de Mirlea,
na
Bitinia,
Asia
Menor
e que viviu a finais do
S
e comenzos
do
la
X
escribiu unha exposi
ción sistemática de filoloxía e tamén foi poeta e historiador. Ensinou filoloxía en Ro-
9
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 40/164
ma e na Turdetania; sobre esta zona do S da Península debeu de escribir un tratado
que non
se
conserva Durante o período helenístico no que vive Asklepiades foi
moi frecuente ver ós grandes héroes homéricos viaxando por todo o mundo coñeci-
do Así Teucro os seus compañeiros Amphilochos etc virían
ás
terras de Gallae-
cia a fundar cidades e darlles nome Sobre este tema da chegada dos gregos ó
e
da súa
presencia ver lustino XLlV 3 3
STRABON 4 2
lx
t ~ o O l anEpCou
~ ~ v
~ E A a ~ ú p w v
~ L v t ~
xat
~ ~ v
KaAAaLXrnV xat O ~ a x x a C w v ,
~ ~ L O Ó E ~ ~ W V W V
xat
a p n r n a v ~ v
STRABON 4 2
Cara
ó N dos Celtiberos habitan algúns dos Astures, dos Callaicos e
dos Vacceos e tamén Vettóns e Carpetanos.
Nos límites da Celtiberia aparecen os Callaicos como un pobo que a limita polo W
STRABON
4 6
~ { V ~ O L n a p w x E a v t ~ L ~ . ~
n p 6 c r ~ o p o ~ ~ ~ O L p E t
óLa
~ a ~ Ú X D ~
ó
~ A A D
~ O nA{ov óLa ~ D v óALywpCav
~ m v
~ v ~ p w n w v
xat ~ O ~ D
n p o ~ ó L a y w y ~ v ,
~ A A a
~ ~ A A O V n p o ~
~ v á Y X D v
xat
6 p ~ D V
~ D P L W Ó D ~ E ~ a ~ ~ O U ~
~ a ú A o u
~ ~ v ·
Et ~ ~ ~ L ~ o t E ~ a L n p o ~ ó L a y w y ~ v ~ ~ v ~ o u ~ o ~ p w AOUO
J •
~ ~ V o u ~ ~ v
ó E ~ a ~ E v a t ~
n a A a L o u ~ { v ~ xaL
~ o u ~ 6 ó 6 v ~ a ~
c r ~ D X o ~ { v o u ~ xat
a ó ~ o u ~
xat
~ a ~
y u v a t x a ~ a ó ~ m v , xa-
~ á n E p ~ o u ~
K a v ~ á ~ p o u ~
~ a c r t
xat
~ o u ~ 6 ~ 6 p o u ~ a ó ~ o t ~ .
xat ~ o O ~ o
óE
xat
~ o x a ~ E u v E t v
xOLv6v
l c r ~ L ~ o t ~
w I ~ D P o L
n p o ~ ~ o u ~
K E A ~ O Ó ~ . ~ V L O L 6E ~ o u ~ K a A A a L x o u ~
~ ~ { o u ~ ~ a c r C ~ o u ~
óE
K E A ~ C ~ D p a ~ xat ~ o u ~ n p o o ~ 6 p o u ~
~ m v , 6 ~ 6 p w v , a ó ~ o t ~ ~ v w v ú ~ ~ ~ L v t ~ E l f < ~ Ú E L V
t a t ~ nav-
O E A D v O L ~
v u x ~ w p
npo
~ r n v
nUArnV
n a v O L x C o U ~
~ E
XOPEÚELVxat
navvuX
e
LV
STRABON 4 6
A costa oceánica septentrional, pala súa frialdade, carece deles olivo,
viña
e figueira ; a maioría do país leva unha vida miserable non
só
pala
neglixencia dos seus habitantes e
falta
de preocupación senón sobre to-
do pala necesidade e polo salvaxe desexo dos s us instintos bestiais, s
é que ninguén pensa que viven ben os que s lavan cam xo gardado de
tempo en tinas e que tanto os
om s coma as súas mulleres lavan
os
dentes ca el como
s
di dos Cántabros e dos seus viciñós. Esto e
o
de
40
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 41/164
dormir
no
chan é
omún
para os Iberos e para
os
Celtas AIgúns din que
os Cal aicos son ateos pero qu os Celtiberos e os s us viciños do
ve-
neran a un certo deus nas noites de lúa chea e toda a familia canta e bai-
la
durante a noite diante das súas casas
Igual que en párrafos anteriores 111,3,7;
111,3,8)
volve a insistir Strabón na directa
relación existente entre as condicións xeográficas e o tipo de vida. Caracteriza ós
pobos do N. peninsular como bestiais, de vida miserable, neglixentes e, por
se
todo
iso non bastara, recolle un costume que teñen os Cántabros e os seus viciños:
garda-Io mexo para lavar con el os dentes. Cando Strabon
se
refire ós viciños dos
Cántabros non sabemos con certeza se inclúe ós Gallaicos, pero é posible porque é
moi frecuente que Strabon
se
refira ó conxunto dos pobos do N. anque nomee es-
pecificamente a un deles. Son extranos costumes que non sabemos moi ben a súa
finalidade, aínda que están tamén atestiguados noutros pobos moi distantes como
son os Samoiedos ou os Hotentotes F H t. VI, p. 257). E posible que estes cos
tumes do emprego
da
orina teña relación con fins curativos, por exemplo,
da
pe .
Repite o que
xa
sinalara no 3,7 sobre o costume de dormir no chan.
E curiosa a referencia ó ateismo dos Gallaicos e, seguramente, falsa. Nas ins
cripcións romanas aparecen con frecuencia nomes de divinidades locais. E probable
que esta afirmación proveña de que os Gallaicos non tiñan representacións nen sím
bolos das súas divinidades, o que, aparentemente, leva a pensar nun pobo ateo. Po
díase tratar
de
divinizacións de forzas da natureza, a lúa, o sol,
as
augas,
terr
...
sen representación plástica.
STRABON, ,4,17
n p o ~
~ ~ l J ~ ~ E C ~ ~ ~
~ o L a ú ~ ~
noAAa
xat
t w p a ~ a L
xat ~ E ~ ú ~ E u ~ a L nEpt n ~ v ~ w v X O L V ~ ~ ~ v I ~ ~ P L X ~ V l ~ -
v ~ v
6 L a ~ E p 6 v ~ w ~
E ~ ~ v
n p o a ~ 6 p w v
ofJ ~ 6 v o v
~ a
n p o ~
l J ~ 6 p E C a v
lJ AAa
xat ~ a n p o ~ ~ ~ 6 ~ ~ ~ a
xat
lJ.n6voLav ~ ~ -
p L w 6 ~ . xat
yap ~ { x ~ a
~ ~ ~ { p E ~ l X ~ E L ~ a ~ n p t ~ l J A ~ ~ a L
x a ~ a
~ o v
n 6 A E ~ o ~ ~ o v
K a v ~ ~ ~ p o L ~
xat
n a L 6 C o ~ E
6 E 6 E ~ { ~ W V a t x ~ a A w ~ w v ~ ~ v yov{wv xat l J 6 E A ~ w v ~ X ~ E L -
n ~ ~ ~ a ~ x E A E ú a a v ~ o ~ ~ o U
n a ~ p 6 ~ aL6npOU XUpLEU-
a a ~ y u ~ ~
~ o u ~ a u ~ a A 6 ~ ~ a ~ . X A ~ ~ E t ~
{
~ L ~ E t ~
~ E ~ u a x o ~ { ~ o u ~ ~ ~ a A E v a ~ ~ o ~ E t ~ n u p ~ ~ .
x O L ~ a
xat
~ a U ~ a n p o ~
~ a K E A ~ L x a ~ ~ v ~ xat ~ a
8páxLa
xat
¿xu-
~ L X ~ x O L ~ a E xat
< ~ a >
n p o ~
l J ~ 6 p E C a ~
~ ~ ~
~ E
~ ~ ~
l J ~ 6 p ~ ~ xat ~ ~ v ~ ~ v y u ~ a L x ~ ~ . YEwpyoOaLv a 3 ~ a L ~ E -
xoUaaC ~ E 6 L a x o ~ o U a L ~ o t ~ l J ~ 6 p ~ a L ~ l X E C ~ O U ~ l J ~ ~
t a u ~ ~ ~ x a ~ a x A C ~ a a a L · ~ ~ ~ o t ~ ~ P Y O L ~ n O A A ~ x L ~
l
<
>
A.
u ~ a L ~ L x ~ o u a a L xaL AououaL xaL a n a p y a ~ o O a L ~ ~ n o
x A C ~ a a a L
n p 6 ~
~ L
~ E t ~ p O V .
41
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 42/164
STRABON
111 4 17
Xunto a estes extranos costumes, víronse e narráronse
moitos
outros
encol de tódolos pobos ibér icos en xeral, pero, sobre todo, dos septen-
tríonais, non só sobre a súa valentía senón tamén sobre a súa fera dure-
z
Así, unhas nais, mataron ós seus fil los antes de que caeran prísionei-
ros, nas guerras cántabras, e un neno, por orde de seu pai,
matou
a éste
e ós seus irmáns que estaban prisioneiros
cun
ferro que collera e unha
muller matou ós demais prísioneiros; e un deles chamado onde uns
soldados borrachos lanzouse a unha fogueira. Estas características
son comúns ós pobos Célticos, Tracios e Escíticos; son comúns tamén
a valentía tanto dos homes coma das mulleres. Estas traballan o campo
e ó pariren déixanlle o sitio ós homes poñéndose eles na cama en vez
delas. Moitas veces paren nas labouras e lavan e faixan ó pequeno incli-
nándose sobre un regato.
Tanto os datos sobre a valentía como sobre a resistencia a caer prisioneiros pre-
ferindo antes a morte non son novas; sen embargo aparece un dato completamen-
tario ó valor das mulleres: o coñecido como a «cavada» que pon de manifesto unha
admirable resitencia física das mulleres do
N
Esta práctica está tamén atestiguada
po/as fontes literarias noutros pobos como en certas zonas de Córcega
ou
do Mar
Negro
STRABON
111 4 20
~ AOLnñ
a B ~ ~ l a ~ l v
~
n A ~ C a ~ ~ ~ ~ ~ I ~ ~ p C a ~
~ n o ~ W
~ n a ~ L x w ~ y ~ ~ 6 V L a ~ p a ~ L ~ v
~ ~ ~ X O V ~ L
~ ~ L 6 A O -
• • \..
t
yov
~ p L W V ~ o u
~ a y ~ ~ ~ w v xaL
n p ~ ~ u ~ u ~
~ p ~ t ~ - wv 6
~ E v búo ~ x w v
~ á y ~ a ~ a
n a p a ~ p o u p ~ t
~ ~ v
nÉpav
~ o o
~ o u p C o u ntt v l ~ l ~ p x ~ o u ~ ~ v
ol
~ E v n p 6 ~ ~ p o v
A u a L ~ a v o u ~ f A ~ Y O V
o l ó v v K a A A a C x o u ~ xaAoOaL-
a u v ~ n ~ ~ L
b ~ O Ú ~ O L ~ n p o a ~ p x ~ L a
5 p ~ ~ ~ ~ a
~ w v
a-
~ ú p w v x l ~ w v K a v ~ ~ ~ p w v . ~ ~ t
óE
bLa ~ w v A a ~ ú p w v
M É A a o ~ n o ~ a ~ 6 ~
x l
~ L X p O V
~ n w ~ É p w
n 6 A L ~
NoCya
x l
n A ~ a C o v
lx ~ o U
~ x ~ a v o O ~ v ~ x u a L ~
6 p C ~ o u a a ~ o u ~ ~ a
~ u p a ~ ~ n o ~ w v K a v ~ ~ ~ p w v _
STRABON 111 4 20
Todo o que está fora dela da Lusitania , que é a meirande parte de Ibe-
ría, está baixo o
mando
do procónsul que dispón
dun
exército conside-
rable de tres lexións e tres legados; un deles, ó mando de dúas lexións,
administra
todo
o país do
Douro
cara o
N
que os antigos chamaban
42
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 43/164
ós seus habitantes Lusitanos e agora chámanlle l laicos.
on
estes
inclúese a rexión septentrional cos Astures e cos Cántabros. Entre os
Astures corre o río Melsas e un pouco máis lonxe está a cidade de Noiga
e opreto un entrante no Océano que separa os Astures dos Cánta-
bros.
E sabido que as demarcacións administrativas
da
Península variaron ó longo
da
conquista e da romanización. Strabon sinala aquí que Gallaecia, no tempo que
el
es-
cribe, inclúe ós Gallaicos, Astures e Cántabros, pero non sempre tivo esa extensión
a provincia do N-W.
Inicialmente, a Península fora organizada en dúas provincias, a Ulterior e a Cite
rior. No ano 297 a X. Augusto modifica esta estructura dividindo a Ulterior en Béti
ca e Lusitania
na
que estaba incluida a actual Galicia. Entre os anos 15 a 1 a X. par
te
da
Citerior con Galicia e Asturias pasan a constitui-Ia nova provincia Tarraconen
se; para
rexir esta provincia, Tiberio reparte a autoridade entre tres legados; un de
les encargarase de Galicia e ata o río Sella, aproximadamente. Con Caracalla créase
unha nova provincia, a Nova Citerior Antoniana que incluía a Galicia, Asturias, Can
tabria e o Convento de Clunia. Esta división permañecerá vixente ata Diocleciano
segundo algúns autores Hübner, Braun, Marchetti mentras que para outros dura
ría poucos anos, ata Mispoulet, Sánchez Albornoz .
Seguramente a provincia de Gallaecia debeu crearse sobre o ano 289
d
X. can
do se fixo unha reorganización de todo o Imperio e así aparece atestiguada no Latér
culo de Verona do 297. A partir de entón tódalas provincias quedaron baixo a autori
dade
da
«Prefectura das Galias» e integradas nunha unidade superior da «Diócese
de Hispania».
Segundo
C
Torres Límites geográficos,
p
378 non hai a menor dúbida sobre a
constitución
da
provincia de Gallaecia por Diocleciano; a dificultade está en sinala
los límites. Seguramente chegaba ó río Sella polo e ó río Douro polo S., aínda
que probable que fora un pouco máis extensa acollendo a parte dos Cántabros e
do Convento Cluniacense. De tódolos xeitos, a Gallaecia comprenderá, fundamen
talmente,
os
Conventos Bracarense, Asturicense e Lucense. A titulación do Pro
cónsul estaba referida, en tempo de Strabon, a unha provincia senatorial. Dispón
dun exército de tres lexións uns 5.000 homes cada unha e tres legados. Un legado
con dúas lexións administra a Gallaecia; as lexións eran a
VI
Victrix e a X Gemina. O
segundo legado actuaría en Cantabria e o terceiro legado no interior restante da Ci
terior.
Para García Bellido España y los españoles, p
167
o río Melsos podería se-lo río
Caneiro, ó
de Luarca e Noiga Noega en Mela sería Avilés, aínda que as dúas de
duccións seguen sendo hipotéticas. Habería outra Noega entre os Gallaicos que po
dería se-la actual Noia. A ría que separa ÓS Astures dos Cántabros debe ser Ribade
sella. Para Schulten F H t VI, p. 267 o río Melsos debe se-lo Nalón e Noiga
es-
taría situada a carón do Cabo
de
Peñas.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 44/164
STR BON 5
l óE K a ~ ~ ~ ~ E p C Ó E ~
ótxa
~ t v
E t a ~ , x E t v ~ a ~
ó y -
y u ~
~ A A ~ A W V , n p o ~
~ p x ~ o v
~ n o
~ o O ~ w v A p ~ á ~ p w v
A ~ -
~ t v o ~
n E A á y ~ a ~ ·
~ C a a ~ ~ w v
~ P D ~ 6 ~ l a ~ ~ , ~ a ~ Ó ~ A -
A a ~ o t x o O a ~ v ~ v ~ p w n o ~
~ E A á Y X A a ~ v o ~ , n o o ~ p E ~ ~
lVÓE-
Ó U X 6 ~ E ~ ~ o u ~ x ~ ~ w v a ~ , l w a ~ t v o ~
nEpt
~ a a ~ t p v a , ~ E -
~ a ~ á ~ ó w v n E p ~ n a ~ o O v ~ E ~ , B ~ o ~ o ~ ~ a t ~ ~ p a y ~ x a t ~ n o ~ -
v a t ~ · r n a ~ ó
~ n o
~ o a x D ~ á ~ w v v o ~ a ó ~ x r n ~ ~ o
nAEov
~ t ~ a A A a
óE
~ X O V ~ E ~ x a ~ ~ ~ ~ t p o u xat ~ O A V ~ Ó O U x t p a ~ o v
~ v ~ t ~ o ú ~ w v xat
~ r n v ó E p ~ á ~ w v ó ~ a A A á ~ ~ o v ~ a ~
xat
A a ~
xat
x a A x w ~ a ~ a n p o ~ ~ o u ~ l ~ n 6 p o u ~ . n p 6 ~ E p o V ~ E v
o3v
~ O C V ~ X E ~ ~ 6 v o ~ ~ ~ v l ~ n o p C a v ~ a ~ E A A o v ~ a ú ~ D v lx ~ r n v
raóECpwv x p ú n ~ o v ~ E ~ n a a ~ ~ o v nAoOv· ~ r n v óE Pw-
~ a C w v
l n a x o A o u ~ O Ú V ~ w v vauxAñpw ~ ~ v C , B n w ~
xat
a ó ~ o t
yvOtEV ~ a l ~ n p ~ a ~ ~ v ~ 6 v a ~ x A ~ p o ~ txwv E t ~ ~ t v a -
y o ~ l ~ É S a A E ~ ~ v
vaOv
lnayaywv Ó E t ~ ~ o v a ~ ~ o v B E-
~ p o v
xat
~ o u ~ t n o ~ É v o u ~ , a ~ ~ o ~
~ ~
ó ~ a
vauayCou
xat ~ n É A a ~ E ó ~ ~ o a C ~ ~ ~ v ~ ~ ~ ñ v ~ v ~ n É A a ~ E ~ o P ~ C w v .
ol P w ~ a t o ~ óE
B ~ w ~ n E ~ p w ~ E V O ~ n O A A á x ~ ~ l ~ É ~ a ~ o v
~ o v nAoOv· t n E ~ ó ñ óE xat
n 6 n A ~ o ~
K p á a a o ~ ,
ó ~ a ~ a ~
t n a ~ ~ o ú ~ ,
~ y v w ~ a
~ É ~ a A A a tx
~ ~ x p o O
~ á ~ o u ~
6 p u ~ ~ 6 -
~ E v a
xat
~ o u ~
~ v ó p a ~ E t p ~ v a C o u ~ , lx
n E p ~ o u a C a ~
~ ó ~
~ ñ v
~ á A a ~ ~ a v l p y á E a ~ a ~
~ a ú ~ ~ v
~ o t ~ l ~ t A o u a ~ v
lnÉ-
Ó E ~ ~ E ,
xaCnEp oDaav n ECw
~ ~ ~ ó L E L p y o ú a D ~ ~ t ~ ] ~ ~ v
B p E ~ ~ a v L x ~ v .
xat nEpt
~ E V I S ~ p C a ~ xat
~ w v
n p O X E ~ -
~ É v w v v ~ a w v ~ a O ~ a .
STR BON
5
s Kassiterides son dez e están situadas
moi
próximas unhas doutras
cara o
N do
porto dos Artabros en alta mar. Unha delas está despo-
boada as demáis habítanas
homes
vestidos de mantos negros que le-
van túnicas ata os
pes
cinguidas arredor do peito e que camiñan con
bastóns e semél/anse ás
Furias
da Traxedia. Viven preferentemente do
gando levando unha vida nómada. Ademais teñen minas de estaño e
chumbo e peles que trocan cos comerciantes por cerámica sal e obxec-
tos de bronce. Antes unicamente
os
Fenicios realizaban este comercio
dende Gades agachando a todos a ruta marítima e cando os romanos
perseguiron a certo navegante para coñeceren aqueles emporios este
voluntariamente encalou o seu barco nuns baixos e arrastrou á
mesm
desgracia
ós
que o seguían mentras el salvávase do naufraxio e recibiu
do seu goberno o precio da carga perdida. Mais os romanos intentán-
doo moitas veces chegaron a coñece Ia ruta. E cando Publio Crasso
chegando ata eles coñeceu que os metais podíanse cavar a pouca pro-
fundidade e que a xente era pacífica ensinou con claridade ós interesa-
dos a navegación aínda que era máis longa que a navegación ata Breta-
ña. Isto é o que hai de
Iberia
e das
il as
próximas.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 45/164
Coa referencia ás
iHas
Kassiterides remata Strabon o libro
da Xeogr5lfía que
adicara ó estudio da Península Ibérica. Non é a primeira vez que
as
Kassiterides apa
recen no texto straboniano ver
111 2 9
e 11 5 15 e tamén aparecen en Plinio e Ptolo
meo. Pero neste capítulo adicado ás iHas da Península Strabon recoHe máis datos
que
os
referidos unicamente á localización.
As Kassiterides terían unha economía baseada na gandeiría nómada e na minería
do estaño que Hes
da
o nome e de chumbo; practican o troco de mercancías des
tes metais e peles por cerámica sal e obxectos de bronce; este comercio realizába
no os fenicios e púnicos que celosamente agachaban o segredo a outros comercian
tes. A apertura destas rutas comerciais
ós
romanos foi obra de Publio Crasso pro
cónsul da Hispania Citerior
96-94 que percorreu as costas do litoral atlántico
es-
pañol. Máis tarde coa conquista das Galias e Bretaña os romanos deixaron aberta
esta ruta atlántica do estaño. Para poder manter secreta esta ruta os comerciantes
fenicios e púnicos e mesmo tartéssicos divulgaron a idea de que a gran mar océana
estaba chea de perigos mortais para os que se adentraran nela; os baixos as bréte
mas os monstruos mariños
as
augas inmoveis etc. están recollidos en moitas oca
sións cando
se
fala do Océano por exemplo están amplamente especificados no
Periplo de Avieno. Tamén aparece noutros autores antigos aínda que referida a
outros casos a lenda do mariño que por non descubri-Ia ruta ós competidores prefi
re arrisca-la vida e o barco sendo logo recompensado polo seu goberno.
Strabon volve a tratar
da
presencia do estaño a pouca profundidade;
xa
no
111 2 9 recollía a polémica de se estaba na superficie da terra ou había que cavar para
extraelo segundo mantiña Posidonio.
As distancias que se comparan deben referirse ás que van de Gades ás Kassiteri
des e delas a Bretaña.
45
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 46/164
T TO V O 64-79 X. - d. X
Natural de Padua donde cedo adicouse por enteiro
ás
letras escribindo sobre re-
tórica filosofía e sobre todo historia. Entre Padua e Roma transcurrirá a súa vida
unha vida tranquila sen viaxes adicada ó traballo.
A gran obra de Tito Livio «Ab urbe condita» está escrita en
142
libros e narra a
historia da cidade dende a súa formación ó ano 9 a X. Vai dividida
en
décadas das
que chegan a nós a primeira a cuarta parte da quinta e fragmentos soltos. Na mes
ma extensión está a explicación de que chegara tan mutilada pola dificultade de
multiplica-la copia de tantos manuscritos. Ademais como dende moi cedo foi con
siderada como un manual de Historia de Roma apareceron resumes por libros as
«periochae» que contiñan o máis importante.
Tito Livio tivo moitos problemas
de
información para os primeiros momentos
da
historia romana pero sacará habilmente partido de fontes de segunda man e de
autores pouco coñecidos. Compón os seu s relatos con rigor diferencia períodos
ordea os detalles para acadar unidade e forza expresiva. Así cun estilo de tipo ora
torio con períodos ben estudiados nos que tiñan cabida expresións antigas e patéti
cas cunha arte ó servicio dunha rica imaxinación logra unha narración de corte épi
co case homérica. Concibe a historia como unha exaltación nacional e ó mesmo
tempo sérvelle coma campo de reflexións morais. Dá á historia un contido de fi lo
sofía práctica e didáctica.
Livio supón nas letras latinas unha culminación do Clasicismo e a partir del a
Historia de Roma terá que contar sempre con el
A maxestuosa imaxe de Roma an
tiga alimentará o nacionalismo romano durante todo o Imperio.
L1VIO pero 55
lunius Brutus
coso
in Hispania
is
qui sub Viriatho militaverant, agros et
oppidum dedit, quo vocatum est Valen
tia
L1VIO pero 55
oCónsul Décimo lunio Bruto dou
ÓS
que loitaron ás ordes de
Viriato te-
rras
e unha cidade que
se
chamou Valen tia
L1VIO
pero
55
Decimus lunius Lusitaniam expugnationibus urbium usque Oceanum
perdomuit
et
um flumen Oblivionem transire nollent raptum signifero
signum ipse transtulit et sic
ut
transgrederantur persuasit.
L1VIO pero 55
Décimo lunio Bruto someteu á Lusitania coa conquista das cidades ata
o Océano e non querendo os seus soldados pasaren o río do Esquece-
mento, el
mesmo
pasou o estandarte arrebatado
signífero e así con-
venceu nos para que pasasen.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 47/164
o nome de Décimo lunio Bruto vai moi unido a este episodio do paso do errible
río do Esquecemento co nome do que
os
soldados romanos tremaban e non querían
pasar. A semellanza do nome do
río
co do auténtico
río
do esquecemento da súa
mitoloxía facíalles retroceder polo medo a non recordar nada do seu pasado. Uni
camente gracias á valentía do xeral Bruto cruzándoo portando as insignias arreba
tadas ó seu portador o soldado signífero demostroulles a falsedade do feito e
así
puido continua-la conquista. Sobre este río Strabon 111 3 4; 111 3 7; Silio Itálico
1 235;
Floro 1 33 12; Plutarco 34; Apiano 7 74; Ovidio Fastos VI 461-2; Veleio
Patérculo 2 5; Valerio Máximo 6 4 ext. 1; Lucio Ampelio 37; 59; Eutropio 4 19;
Rufio Festo brev. 5 1; Orosio V 5 12; Eusebio
128
Estes feitos narrados por Livio corresponden aproximadamente ó ano
138
a X
A cidade fundada por Bruto co nome de Valentia non debe identificarse
coa
ac
tual Valencia pola lonxanía do esceario da guerra e das operacións de Bruto. Ainda
que sen total confirmación podería-se tratar
da
actual Valen9a
do
Miño.
L1VIO per 56
Decimus /unius rutus in Hispania u/teriore fe/iciter adversus Ga//aecos
pugnavit
L1VIO per 56
écimo Junio ruto /oi tou con fortuna na Hispama Ul terior contra os
Ga//aecos
Igual que nos fragmentos anteriores este pertence
ÓS
anos
da
conquista de Bru
to na Gallaecia entre os anos 138-136
a
47
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 48/164
P P RO
OXYR YN OS das periochae de
to
Livio
PAPo OXYRH, ano 37
Aemilio Hostilio Mancino coso Decimus Brutus in Hispania re be-
ne
gesta Oblivionis flumen planus transiit
PAPo OXYRH, ano 37
en o cónsules Aemilio e Hostilio Mancino Décimo lunio Bruto
en Hispania logo dunha victoriosa campaña atravesou doadamente o
río do Esquecemento
Noutro papiro consta que Bruto estaba no ano 38a X na Lusitania e xa ó ano
seguinte
na
Gallaecia.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 49/164
PU L O
OVI IO N SON 43 a
X. - 17/18 d.
~
Membro dunha rica familia de Sulmo adicouse á actividade xudicial para
complace-lo seu pai, mais deixouna para adicarse por completo á poesía.
Así, como poeta, deixou libros de temas amorosos Amores, Heroidas, Arte de
amar , míticos Xigantomaquia , tráxicos Medea , ou épicos Metamorfose . Ta
mén en dísticos elexíacos deixounos unha especie de calendario da festa de Roma,
os Fastos, a partir do ano 3 e que adicou, dende o exilio, ó emperador Xermánico.
Por razóns que aínda non coñecemos ben, foi desterrado a Tomos, no PontO,
no ano 8 d. X. Dende aH enviou a Roma 5 libros de Tristes e 4 de Pónticas, elexías en
forma de cartas e súplicas cheas
de
desesperanzas por non poder voltar a Roma.
Gran artista, un tanto recreado
na
súa propia capacidade e arte, presenta unha
obra chea de sensibilidade, pureza intelectual e unha sinceira visión dos temas trata
dos.
FASTOS, VI,461-2
Tune sibi Cal/aico Brutus cognomen ab hoste
fecit,
et
hispaniam sanguine
tinxit
humum
FASTOS, VI,461-2
Entón
Bruto tomou
o alcume do inimigo Cal/aico e t inxiu de sangue a te-
rra hispana.
FASTOS CAPITaLINOS
D. lunios M. F M. N.
brutus
quipostea Cal la icus appe I atus esto
nno
DCVII. Pro. oso De Lusitanis et Gal/aiceis.
FASTOS CAPITaLINOS
Décimo
lunio, fil/o de Marco,
neto
de Marco, Bruto, que
lago se
cha-
mou o Calaico. Celebrou o seu triunfo, como pro
cónsul
dos Lusitanos e
Gal/aicos o ano
7
da
fundación de Roma.
As victorias déronlle a fama e un novo nome no ano 136 a X.
9
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 50/164
VELEIO P TER ULO 19
a
X. - 31 d. X.
V. Patérculo é un autor ó que lIe gustaría ter moito máis escrito do que fixo, pero
a vida pública e a milicia absorvéronlle moito tempo que pensaba adicar á historia. O
seu gran proxecto inicial quedou reducido a dous libros de historia universal de
ca-
rácter desigual e un tanto desconcertante.
Foi legado de Tiberio en Xermania e pretor; posuía un espíritu claro, práctico e
presenta unha gran preocupación poia precisión cronolóxica. Gústalle trata-los
grandes problemas en visións de conxunto e presenta a historia como un relato de
vida total dos pobos mantendo a atención do lector.
VELEIO PATERCULO, 2, 5
ante tempus excisae Numantiae praeclara
in
Hispania militia
D
Bruti
fuit qui penetratis omnibus Hispaniae gentibus ingenti vi hominum ur-
bimque potitus numero aditis quae vix audita erant Gal/aeci nomen
meruit
VELEIO PATERCULO, 2, 5
nt s da
caída de Numancia foi gloriosa a campaña de Décimo Bruto
en Hispania que penetrou en tódolos pobos de Hispania someteu a un-
ha multitude de homes e a gran número de cidades das que antes non
se oiran nomear merecendo o alcume de
Gal/aico
En moitas ocasións as victorias daban nome ó seu protagonista vencedor. Este é
o caso de Décimo lunio Bruto, que gracias
ás
súas victorias sobre
os
Gallaicos, reci
be o alcume derivado do pobo vencido.
Bruto participou nas guerras contra a Lusitania e Gallaecia e zonas
da
Meseta.
s campañas que lIe deron máis renome, as de Gallaecia, entre o 138 e o 136 a. X.
comenzaron polo famoso paso do río Lethes; naquel episodio
xa
adquiriu fama de
arriscado e valeroso estratega que acrecentará
en
posteriores ocasións. Así, a que
narra Orosio V,5,
12
as cifras falan por sí mismas do tamaño da operación que Bru
t
era
capaz
de
levar a cabo.
5
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 51/164
R TTIO
E un poeta do que
se
descoñece practicamente todo sobre a
súa
vida. Parece
que era orixinario de Etruria, da comarca dos Faliscos. Viviría nos anos do cambio
da
Era
e sábese que escribiu un poema sobre a caza, «Cynegetica». Nesta obra apa
recen referencias sobre Hispania
en
relación cos temas
da
caza
redes
de
caza, coi
telos, lanzas, especies
e
ó falar dos animais, fai referencia ós famosos cabalos ga
legos.
GRATIO, V,513
t tibi contra
Callaecis I/ustratur equis scruposa Py
rene
non tamen Hispano martem temptare m < inacem >
ausim
<
in
> mur
<
i>
cibus vix ora tenacia ferr
is>
concedunt.
GRATTIO, V,513
pero
a í pedregosa Py rene , a pesar de ser famosa polos cabalos
Cal/aicos, sen embargo,
non me
atrevería a intenta-la guerra co cabalo .
hispano, xa que as súas tenaces bocas case
non
aceptan os freos de fe
rro.
Estes cabalos dos que fala Grattio seguramente semellábanse ós Astrucóns de
Asturias dos que tamén hai noticias en varios autores clásicos. Silio Itálico XVI,
333-5 tamén fala destes cabalos galegos loubando a
súa
velocidade. Sinala Grattio
a contra
de
non se poder domeñar para a guerra como
un
símbolo de braveza.
A referencia de Pirene Pirineos é por extensión, xa que en varios autores lati
nos aparecen estes montes prolongados ata o
N W
da Península.
5
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 52/164
P NO
Non coñecemo Ia data do seu nacemento pero debeu ser polos anos finais do
S d. X. en Alexandría. Durante varios anos vivirá en Roma exercendo de avogado
nos anos do reinado de Adriano. Ocupou varios cargos públicos e seguramente foi
procurador
en
Exipto.
Cando encetou a súaobra «Historia de Roma»
xa
debía ser de idade avanzada e
rematouna no ano
16
d X. E unha obra sen pretensións mais conta co mérito de
estar ben organizada e ben pensada. Dela posuimos completos os libros 6 8 a se-
gunda parte do 9 e os números 11 o 17; tamén a introducción do 4 e varios fragmen-
tos aillados.
APIANO Iber.70
6
éE
K a ~ n C w v
t ~
o ~ t ~ ~ w v a ~
xat
K a ~ ~ á C x o u ~
~ p a n E t ~
~ a
tXECvwV t é ~ o u .
APIANO Iber 7
Cepión va véndase contra os Vettóns e Cal aicos arraso u os seus
campos
Este
fragmento corresponde ó final dun párrafo adicado a conta Io remate das
guerras contra Viriato e
ás
campañas de Cepión. Como un episodio destas guerras
sinala o castigo ós Gallaicos e ós Vettóns máis ben vinganza ó non poder derrotar
a Viriato nin sabe lo perseguir. Estes episodios corresponden ó ano 139
a
X. ano
seguinte ó que se firmara a paz cos Lusitanos polo irmán de Cepión pero que fora
rota por este aducindo que era ignominiosa para o pobo romano.
Por iso tendo en conta a data dos sucesos é a primeira vez que aparecen cita-
dos
os
Gallaicos. Son simplemente un nome sen máis referencias pero
en
anos
posteriores aparecerán os seus límites e características.
APIANO Iber. 73 74
73 6
~ E V
é ~
O ~ p ~ á ~ B o u
n 6 A E ~ o ~ t ~
~ o O ~ o
t ~ E ~ E ú ~ a
xat
~ D A W
~ r n v ~ p y w v
O ~ p ~ á ~ B o u ~ ~ v A u a ~ ~ a -
vCav A ~ a ~ D P ~ a n O A ~ a ~ A A a t n ~ ~ p É x o v ~ a t n p B E ~
E É ~ -
~ O ~
éE
I o ú v ~ o ~ B p o O ~ o ~ ~ a O ~ a n E ~ ~ B E t ~ ~ n É y v w
~ E V a 6 ~ a
é ~ ~ K E ~ V
é a x ~ p a ~
~ a K p t t ~ B a ~ ~ v
6
T 6 y o ~
~ E
xat A D B n ~ Kat
~ 6 P L O ~
xat B a ~ ~ ~
n o ~ a ~ o t
vaua -
nopoL nEpLÉxouaLv 6 ~ É w ~ ota ~ A ~ a ~ D P ~ a ~ E B ~ n -
~ a ~ É v o u ~ é u a E P Y € ~ ~ Y O Ú ~ E V O ~ E r v a ~ K a ~ a A a ~ E t v Kat
ataxpov
6
K a ~ a A a ~ 6 v ~ L
Kat
v L x D a a v ~ L
~ o
~ P Y o v
6
A a ~ n p 6 v · t ~
éE ~ a ~ n 6 A E L ~ a ~ r n v t ~ p á n E ~ o é C K ~ V
~ E
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 53/164
A ~ ~ E a ~ a ~ n p o a ó o x ~ v ,
xal
~ ~ a ~ p a ~ ~ t t nOAU x { p O O ~
nE-
p ~ t a E a ~ a ~
xal
~ o u ~ A ~ a ~ a ¿ l ~ l x á ~ ~ n v w ~ n a ~ p C o a
X ~ V Ó U V E ~ o u a a v ó ~ a A u ~ ~ a E a ~ a ~ . B ~ ~ v ó ~ ~ a O ~ l v ~ u
~ O ~ ~ E V O ~ l ó ~ o u ~ a
lv
noalv n a v ~ a , a u ~ ~ a x o ~ { v w v
~ o r ~
~ v ó p á a ~
~ ~ v y u v a ~ x ~ v
xal
a u v a v a ~ p o u ~ { v w v ,
xal
o ~ ~ ~ v a ~ w v ~ v
o ~ ó
lv ~ a r ~ a ~ a y a r ~ ~ ~ ~ E ~ a ~ v . Etal
ó
o ~
xal
t ~
~ a
Bpn
~ E ~ wv
l ó ~ v a v ~ o
~ v E n ~ ó w v ·
xal
a ~ ~ o r ~
Ó E O ~ { V O ~ ~ auvEyCyvwaxEv
6
B p o O ~ o ~ ,
xal ~ a
B v ~ a l ~ E p C ~ E ~ O 74
xal
~ o v ~ 6 p ~ o v n E p á a a ~ nOAAu
~ ~ v n O A { ~ w x a ~ t ó p a ~ E , nOAAa o ~ napa ~ ~ v a ~ ~ o u ~ v-
o ~ o 6 v ~ w v B ~ n p a a t ~ ~ a a ~ A ~ ~ n v ~ E ~ ~ E ~ n p ~ ~ o ~
O p w ~ a C w v l n ~ v o ~ v
~ o v
n o ~ a ~ o v
~ 6 V O E
o ~ a ~ ~ v a ~ .
n E p á a a ~
o ~ xal ~ 6 V Ó E , xal
~ { x p ~ N C ~ ~ o ~ t ~ É p o u
no-
~ a ~ o O n p o E A ~ w V ,
Bpaxápwv
a ~ ~ ~ ~ E p O ~ { V n v ~ y o p a v ~ p
n a a á v ~ w v l a ~ p á ~ u ~ o u ~ B p a x 6 p o u ~ ,
B ~
E t a ~ v
~ ~ v o ~
•••
xal ~ a
~ a r ~ y u v a ~ ~ l v
w ~ A ~ a ~ { v a ~ ~ xal
ot-
O
l ~ á x o v ~ o , xal n p o ~ ú ~ w ~ ~ ~ v n a x o v ,
o ~ x
l n ~ a ~ p E ~ 6
~ E V O ~ a ~ ~ ~ v O ~ O E C ~ , o ~ 6 ~ ~ a v ~ ~ a 6 E ~ X V ~ ~ , o ~ o ~ ~ w
v ~ v
~ ~ L t v ~ ~ . BaaL o ~ x a ~ ~ y o v ~ o ~ ~ v
y u v a L x ~ v ,
at
~ ~ v a ~ ~ a ~
6 ~ E X P ~ V ~ O ,
a ~
o ~ xal
~ ~ v ~ { x V w v a ~ ~ 6 X E L
p E ~ l y C y v o v ~ o , x a C p o u a a ~ ~ ~ ~ a v á ~ w ~ a A A O V ~ ~ ~ atx-
~ a A w a C a ~ Etal ~ ~ V E ~ ~ 6 v n 6 A E ~ v ~ 6 ~ E ~ ~ v
~ ~
B p o ~ ~ w
n p o a E ~ C ~ E v ~ O , o ~ nOAu o ~ a ~ E p o v ~ ~ C a ~ a v -
.
~ o .
xal
a ~ ~ a ~ 6 B p o O ~ o ~ x a ~ E a ~ p { ~ E ~ O a u ~ ~ ~ .
APIANO Iber 7 74
73 Este foi o final
da
guerra de
Viriato
O
exemplo de Viriato servía pa
ra que outras moitas bandas percorreran e devastaran a Lusitania. Sex
to lunio Bruto foi enviado contra elas, mais desistiu de perseguilas na
quela vasta rexión comprendida entre os ríos Teixo, Lethes, Douro e
Baetis, todos eles navegables; xulgaba,
en
efecto,
moi
difícil col/era un
has tropas que
se
movían coa velocidade propia dos bandidos; se non
as collía
era
deshonroso e se as vencía, non era con moita gloria
En
lu-
gar desto, marchou contra asmesm s cidades deles, pensando castiga
los e ó
mesmo
tempo enriquecer ós seus soldados e que os bandidos se
dispersaran voltando cada un á súa patria ó sabela amenazada.
sí
co
menzou
a saquear todo o que atopaba ó
seu
paso; para impedir/lo, as
mul/eres loitaban ó lado dos homes manexando as armas con eles e sen
dar un berro nas batal/as. Uns fuxiron ás montañas levando o que pui
deron e a outros Bruto perdooul/es cando l/e suplicaron clemencia, aín
da que quitándol/e boa parte dos seus bens. 74) Eatravesando o Dou
ro
percorreu, combatindo, moitas terras, esixindo moitos rehéns dos
que se l/e sometían; así chegou ata o río Lethes e foi o primeiro dos ro-
m nos que se propuxo atravesalo. Dende aquí chegou ata outro río o
Minio, e foi contra os Brácaros porque estes l/e roubaran as súas pro
vi-
sións. Este é un pobo... e tamén loitan con eles as mul/eres armadas e
morren con valentía sen que ninguén retroceda nin volva a espalda nin
se
queixe. Das mul/eres que eran apresadas, unhas matábanse a
sí
mes-
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 54/164
mas e outras degolaban ós seus fil los coas súas propi s mans pretirindo
a morte escravitude Sen embargo hou o cidades que
entregaron
anque pouco dempois se rebelaron e de
novo
toron sometidas
por
Bru-
to
Bruto era Cónsul no ano 138
a.
X. e foi enviado a dominar ós Lusitanos, exten
dendo a súa actividade de dous anos 138-136 tamén a boa parte de Gallaecia. Tivo
en conta as experiencias anteriores dos seus compañeiros da dificultade de pelexar
contra guerrillas e cambiou
de
táctica: non perseguilos polos montes onde tiñan su
perioridade extratéxica, senón ataca-las súas cidades. Pero, aínda así, non contaba
coa axuda que ísn presta-las mulleres galaicas, que sempre serán vistas polos escri
tores antigos con estes rasgos de valor, enerxía e capacidade de traballo Silio Itáli
co,
111,350;
lustino, XLlV,3,7; Strabon, 111,4,17 .
No seu camiño W Bruto atravesa o temible río Lethes, o río do Esquecemen
to, no ano 137
a.
X.
Este
río, o actual Limia, recordaba
ós
soldados o río de esque
cemento
da
mitoloxía e negábanse a atravesalo. E un dato moi repetido
en
autores
antigos.
O
río
Minio ten que se-lo Miño e tamén é o mesmo que o Baitis que Strabon
111,3,4 chamaba Bainis.
Apiano, para estas relacións dos temas das guerras celtibéricas e lusitanas pare
ce que se inspira fundamentalmente en Polibio.
54
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 55/164
PO PON O
M L S. . d. X.
Mela foi un escritor de orixe hispánica, da zona de Cádiz, probablemente empa
rentado cos Séneca e que traballará na época dos emperadores Calígula e Claudio.
Deixounos unha obra moi intersante para o coñecemento descriptivo da Penín
sula Ibérica: «Chorographia», en tres libros nos que, partindo de Mauritania e regre
sando ó mesmo lugar, fai un circuito que pasa por Africa, Asia e Europa. A parte
que corresponde á descripción
de
Iberia é breve pero substanciosa. As aportacións
totalmente novas ou de carácter científico son escasas, pero ten o mérito de se-la
primeira descripción do mundo antigo escrita en latín.
A obra ten unha evidente dimensión divulgativa; para facilita-la mixtura de anéc
dotas, describe países e pobos brevemente pero cun tono retórico e vivo, anota as
particularidades diversificantes locais e étnicas dentro dun ambiente de certo pinto
resquismo e de reflexión moral.
Os
nomes dos pobos ou dos accidentes xeográficos son abundantísimos.
Des o
tas enumeracións cumpre sinala-Ia importancia dos datos referidos ó
N-W.
Mela, xunto coas súas experiencias personais, aproveita datos doutros autores
como Comelio Nepote, Salustio, Varrón, etc. O mesmo tempo, a súa Chorographia
servirá de base e fonte de información para autores posteriores.
A
Chorographia de Mela chega a nós por medio
do
manuscrito n. o 4.929 do Va
ticano que, á súa vez, é unha copia do
S.
X.
MELA,
111 9 10 11
9 - frons
¡ lla
aliquamdiu rectam ripam habet, dein modico flexu accepto
mox paululum eminet, tum reducta iterum iterumque recto margine
10 - iacens
ad
promunturium
quod
Celticum vocamus extenditur. totam
Celtici colunt, sed a Durio ad flexum Grovi, fluuntque per eos Avo
Celadus, Nebis, Minius et cu i oblivionis cognoment est Limia. fle-
11 - xus ipse Lambriacam urbem amplexus recipit f luvios Laeron et
Ullam, partem quae prominet Praesamarchi habitant, perque eos
Tamaris
et
5ars flumina non longe
ofta
decurrunt, Tamaris secun
dum Ebora portum 5ars iuxta turrem
Augusti
titulo memorabilem.
cetera super Tamarici Nerique incolunt
in
eo tractu ult imi. hactenus
enim ad occidentem versa litora pertinent.
MELA, 11/ 9 10 11
9 logo
a
costa exténdese cun pequeno entrante, axiña sobresae un
pouco, presentándose entón
de
novo, en liña recta ata
promontorio
que chamamos Céltico. 10 Habítana toda os Célticos, pero dende
o
Douro ó entrante están os Grovios e corre a través deles o
Avo
o Cela
do,
o
Nebio,
o
Minio e
o
Limia que ten
o
alcume do esquecemento.
mesmo entrante abranguendo a cidade de Lambrica recibe ós ríos Laero
e Ulla. 11
Os
Praesamarchos habitan a parte que sobresae e a través
deles corren os ríos Tamaris e
o
5ars nacidos non lonxe;
o
Tamaris de
semboca
xunto
ó
porto
de Ebora e
ars
onde a torre que lembra
no-
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 56/164
me de Augusto
Por
o utra p arte, os sup er Tamaricos e os Ne ri os son os
q ue viven máis a lo nxad os naq uela zona.
Ata
aquí, pois, p erte ncen as
costas que miran cara Occidente.
A descripción das costas galegas que ofrece Mela supón un avance no
seu
co
ñecemento polo número de datos e os intentos de exactitude
na
localización; toda
esta información
sería
proporcionada dende
as
campañas de Bruto
e,
sobre todo,
de Augusto.
O promontorio céltico foi identificado como o Cabo Fisterra García Bellido, La
España del S.
p. 55; Cuevillas,
Estudos,
p.
26)
e tamén aparece citado por Plinio
IV,111 . E probable que sexa o mesmo accidente xeográfico que noutros autores
Strabon, 111,1,3-5; Plinio, IV, 111; Ptolomeo, 11,6,2-3-21) é chamado promontorio
Nerion, aínda que non están de acordo tódolos comentaristas en admitir esta identi
ficación. Así, Monteagudo Galicia en Ptolomeo,
p. 631)
identifica o Nerion de Pto
lomeo co Cabo Touriñán e esta posibilidade se complica cando, por algún autor clá
sico, parece identificarse o promontorio Nerion co promontorio Artabro. Neste
ca
so, de admitir que
os
Artabros habitaban a múltiple
ría
de Ferrol-Coruña, o promon
torio non podería ser Fisterra senón, por exemplo, a punta de Nariga Schulten, His-
pania,
p.
13
e tamén Hübner e Müller .
Ou
tamén outra posibilidade sería localiza-lo
porto Artabro na ría de Corcubión Schulten, Geografía etnografía, p. 394; Cuevi
IIas,
Es tudos,
p. 41) máis próxima do cabo Fisterra.
Se
temos en conta a Strabon
111,3,5) Artabro-Céltico-Nerion está referido todo a unha mesma zona.
O pobo que habita a rexión do promontorio Céltico son
os
Célticos, citados ta
mén por Plinio
111,28;
IV, 111) e Strabon 111,3,5) que serían orixinarios da zona do
Anas Guadiana .
Os Grovios habitarían o val do Limia e o curso inferior e baixo do Miño, nunha
área ampla s.egundo Mela
xa
que ocuparían dende o
río
Douro á costa. Tamén apa
recen citados en Plinio IV, 112 , Silio Itálico 1,235 e 111,366-7 como Gravios , Ptolo
meo 11,6,44 como Gruios e
en
numerosas inscripcións CIL,II,120; JI,131;
11,2550;
11,774; 11,5740; 11,416) sempre referidos a esta zona e tendo como centro importante
a Tude Tui , así que
se
extenderían por esa zona das Rías Baixas. Dáselle a este po
bo unh,a orixe grega ver lustino e discútese a pervivencia deste nome no actual
Grove admitida por Schulten, Geografía etnografía, p. 394; García Bellido, La -
paña
del
l., p.
247)
que, de ser certa, extendería aínda máis ata a ría de Arousa, o
territorio dos Grovios.
Os ríos que flúen polo territorio dos Grovios son o ve Avo , Cavado Celadus ,
Neiva Nebis , Miño Minius e Limia, unha vez máis recordado co alcume do esque
cemento.
A cidade de Lambrica é descoñecida, pero, tendo en conta que, segundo Mela,
está no seo que acolle ós ríos Laeron Lérez e Ulla, estaría
na
zona da ría de Ponte
vedra ou de Arousa.
Os Praesamarchos están claramente situados no val do Tamaris Tambre e do
Sars Sar , así que extenderíanse polo Barbanza entre as rías de Noia e Arousa, zo
nas que aínda na Idade Media conservaban topónimos como Pestomarcos e Pisto
marcos García Bellido, La España del l nota 125 .
O porto de Ebora estaría na ría de Noia. Cita Mela unha torre xunto a desembo
c dur do Sar que lembraba o nome de Augusto; estaría pois moi preto do actual
Padrón. Esta torre é moi probable que fose un monumento de victoria erixido ó re-
56
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 57/164
mate das guerras Cántabras; tamén é probable que fora semellante ó monumento
en
forma
de
torre coñecido como Trophaerum de Turbia preto de Mónaco Schul-
ten, Geografía y etnografía, p. 344 e que levara unha inscripción que fixera referen-
cia á victoria sobre os pobos sometidos. Tamén debeu ter forma de torre cunha es
tatua no remate superior e unha lista de nomes das cidades tomadas na parte infe-
rior, o monumento que conmemoraba
as
victorias
en
España de Pompeio sobre
Sertorio e que foi erixido na zona
do
Col de Pertus,
na
parte máis elevada da
vía
que
por alí pasaba e que serviría tamén como un límite da Hispania.
C.
Torres afirma que
o nome das actuais Torres do Oeste en Catoira deriva desta «turris Augusti» de Me-
la
El culto al Emperador, p. 224 ; sen embargo, os datos arqueolóxicos obtidos dos
traballos de excavación alí realizados pola Universidade de Santiago, non parece
que apoien a hipótese de ubicación nelas da Torre Augustea.
Os
Supertamaricos, citados tamén por Plinio IV, 111 estarían, como o
seu
no-
me indica, ó N. do Tambre. Os Nerios ocuparían a parte máis alonxada, a costa
máis exterior, e como xa se sinalaba, esta correspondería ó promontorio Céltico ou
Nerion.
MELA,
111 12-13
12
deinde
d
septentriones toto latere terra convertitur a Celtico pro-
munturio d Pyrenaeum usque, perpetua eius
ora,
nisi ubi modici 13
recessus ac parva promunturia sunt, d Cantabros paene recta est. in ea
primum Artabri sunt etiamnum Celticae gentis, deinde Astyres. in Arta-
bris sinus ore angusto admissum mare non angusto ambitu excipiens
Adrobricam urbem et quattuor amnium ostia incingit: duo etiam ínter
accolentis ignobJlia sunt, per alia Ducanaris exit
et
Líbyca. in styrum li-
tore Noega
est
oppidum,
et
tres arae quas Sestianas vocant in paene in-
sula sedent
et
sunt
ugusti nomine sacrae inlustrantque terras ante ig-
nobiles.
MELA,
111 12-13
12 Logo a terra en toda a súa extensión está orientada cara ó N., den-
de o promontorio Céltico ata o Pirineo. Hai un continuo litoral case rec-
to ata os Cántabros, agás algúns suaves entrantes e pequenos cabos.
13 Nel están primeiro os Artabros, aínda pobo celta, e logo os Astures.
Nos Artabros hai un golfo de estreita embocadura, pero dun contorno
amplo que acolle á cidade de Adrobrica e recibe as desembocaduras de
catro ríos: dous sen importancia aínda entre os indíxenas e polas outras
desemboca o Duncanario e o Libyca. Na costa dos Astures está a cida-
de de Noega e tres aras ás que chaman Sestianas están asentadas nun-
ha península e están consagradas ó nome de ugusto e dan fama ás te-
rras antes lñoradas.
A descripción do litoral do N. da Península
correcto e
as
grandes unidades ét-
nicas ben situadas. Describe o golfo dos Artabros, estreito
na
boca e amplo no seu
interior no que está Adrobrica; esta cidade non
facilmente localizable, aínda que
sempre
se
suxire unha zona próxima a Ferrol, ou mesmo a propia cidade de Ferrol
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 58/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 59/164
tual Noia, e de aí a sinalización das aras Sestianas na costa astur. Plinio diferencia
ben dúas Noegas, unha astur e outra galaica e Strabon sinala unha Noiga
en
Astu
rias. Un punto de referencia para a localización destas aras é o promontorio Céltico,
tamén de problemática localización como
xa se
comentou. Se o promontorio Célti
co é o cabo Touriñán, as aras poderían estar no cabo Fisterra; pero
se
aceptamos
que o promontorio Céltico é o cabo de Fisterra, entón poderían estar nos montes
Pindo ou Louro. Se o promontorio Nerion de Ptolomeo é o mesmo que o promonto
rio Céltico doutros autores, estarían entre Touriñán e A Coruña.
Müller e Schulten Hispania p 41 sitúanas entre Noia e Fisterra ou Corcubión.
O P Flórez presenta dúas localizacións: Fisterra e Cabo Vilano España Sagrada
XV, p 53 e 45 .
C
Torres El cul to Emperador p 220 inclínase por situalas
en
Fisterra. Monteagudo Galicia en Ptolomeo p
633
pensa que non se trata dun altar
levantado
en
honor dun persoaxe senón que
se
trata das mesmas illas Sisargas ten
do
en
conta que a palabra «ara»
en
latín pode significar, ademais de altar, rocha ou
escollo . M. González Sestianas p 103-110 relaciona o nome das aras coa mar
ca
«Sestius» das ánforas dos séculos a X. e afirma que Sestius deriva do nome
do mar divinizado ou o propio deus do mar como Neptuno ou Poseidón.
Tódolos·autores antigos, agás Mela, e se non comete un erro, sitúan estas aras
no litoral galaico. Para intentar compaxina-Ias diferentes localizacións, artellouse a
solución dunha posible repetición das aras ou de que non estiveran xuntas senón
espalladas neses cabos importantes no N-W. En Galicia non temos testimonio epi
gráfico desas aras.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 60/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 61/164
do e deixando por escrito interesantes noticias. Froitos destas viaxes foron os traba-
1I s
recollidos
en 16
volumes nos que recolle experiencias propias e fontes anterio-
res.
Neste fragmento sinala Plinio a distancia dende Gades ó promontor io Artabro
ver comentario en Mela bordeando o promontorio Sacro como de 991.500 pasos.
O promontor io Sacro debe corresponder ó cabo S. Vicente. Para reducir estes pa-
sos a medidas actuais hai que ter
en
conta que os mil pasos que consti túen a milla
romana son aproximadamente 1.478,50 metros. A distancia que da Artemidoro é un
pouco corta pero bastante aproximada.
PUNIO, Nat. Hist.
8
Citerioris Hispaniae sicut complurium provinciarum a/iquantum vetus
forma mutata est, utpote cum Pompeius Magnus tropaeis suis, quae
statuebat in Pyrenaeo,
DCCCLXVloppida
ab
Alpibus
ad
fines Hispaniae
ulterioris in dicionem ab se redacta testatus sit. nunc universa provincia
dividitur in conventus
VII
Carthaginiensem, Tarraconensem, Caesarau-
gustanum, Cluniensem,
Asturu , Lucensem, Bracarum.
accedunt
in-
sulae, quarum mentione seposita civitates provincia ipsa praeter contri-
butas a/iis CCXCIII continet, oppida CLXXVIIII, in iis colonias XII, oppi-
da civium Romanorum XIII, Latinorum veterum XVIII, foederatorum
unum, stipendiaria CXXXv.
PUNIO, Nat. Hist.
8
A forma antiga da Hispan/a Citerior así como a doutras moitas provin-
cias, transformouse un pouco, xa que Pompeio Magno nos monumen-
tos que erguiu
no
Pirineo atestigou que dende os Alpes ata os confíns
da Hispania Ulterior sometera 866 cidades. Agora a provincia enteira
atópase dividida en VII conventos: Cartaxinense, Tarraconense, Caesa-
raugustano, Cluniense, Astur, Lucense e Brácaro. Engádense as i/las,
das que se fará mención aparte; a mesma provincia ten ademais
de
293
cidades supeditadas a outras,
179
cidades
e
entre estas,
12
colonias, 3
cidades de dereito romano, 18 do ve/lo dereito latino,
1
de federados e
35
estipendiarias.
O longo
da
formación o Imperio Romano
as
demarcacións administrativas,
1 -
xicamente sufriron variacións. As provincias, nun principio zona de actuación dun
maxistrado coa autoridade conferida polo «imperium» ou «potestas», serviron para
desinar, dende o ano 227 a X., ás rexións situadas fora de Italia e gobernadas
por
un maxistrado romano. Cada unha tiña o seu propio estatuto que case sempre era
elaborado polo propio xeral que a conquistaba. Pasaban a ser propiedade do pobo
romano como dereito de conquista. Durante a República, nas provincias nas que
era
preciso manter un exército eran entregadas a un «procónsul», mentras que
as
xa
pacificadas, a un «propretor». Nos dous casos axudaban outros funcionarios omo
os «Quastores», escribáns, etc. que podían tamén actuar de legados.
61
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 62/164
Dende os tempos de Augusto as provincias eran de dúas clases: senatoriais, xa
pacificadas, dependentes do Senado, que non tiñan exército de ocupación e esta
ban gobernadas por procónsules e maxistrados civís e as imperiais, dependentes di
rectamente do emperador e cun exército de ocupación sendo gobernadas por lega
dos imperiais con rango de cónsules García Bellido,
a spaña del
S.
l
p. 215 .
No momento a que se refire Plinio, a provincia Citerior Tarraconense estaba divi
dida
en
sete conventos, que eran distritos ou demarcacións de carácter xurídico nos
que actúan os legados
da
Citerior e da Lusitania e o procónsul
da
Bética. Cada un
destes conventos tiña unha cidade como capital na que residían os maxistrados e
onde se administraba a xusticia. O nome da cidade daba nome a todo o convento;
así, Cartaxena, Tarragona, Zaragoza, Clunia a actual Coruña do Conde , Astorga,
Lugo e Braga daban nome, respectivamente
ós
sete conventos que cita Plinio.
Nos tempos de Plinio había tres provincias: Bética, Lusitania e Tarraconense di
vididas en catro, tres e sete conventos respectivamente. Máis adiante, o mesmo Pli
nio IV, 118 volve a referirse a divisións administrativas.
Non tódalas cidades do Imperio eran iguais; segundo a
súa
condición dispuñan
ou non de privilexios. Había as que tiñan a condición de colonias que orixinariamen
te foran fundacións de colonos romanos; rexíanse polas leis romanas e case que
sempre os seus habitantes tiñan dereito de cidadanía. Algunhas poboacións que
non foron orixinariamente colonias recibiron
ese
título e os dereitos corresponden
tes. Outro grupo eran as cidades con dereito romano que tiñan leis de seu e tamén
maxistrados propios e cidadanía. sque posuían o Dereito Latino tiñan soamente
certos privilexios ou ventaxas pero non disfrutaban do Dereito Romano; tiñan unha
condición semellante á dos latinos antes de que a «Iex lulia» do ano
90 a.
X.
lIes
con
cedera o Dereito Romano e elas e ó resto das cidades de Italia; este dereito foilles
concedido a tódalas cidades de Hispania por Vespasiano. scidades libres disfruta
ban de leis de seu, mais non tiñan nin o Dereito Romano nin o Latino; tiñan inde
pendencia na administración e recaudaban impostos, acuñaban moedas, podían
acoller exiliados, tiñan xurisdicción sobre os seus habitantes e mesmo sobre os ro
manos que nelas residiran, mentras que o resto das cidades dependían do goberna
dor da provincia. Así pois, estas cidades libres teñen unha gran autonomía pero de
rivada non dun pacto con Roma senón porque ésta decidira concederlles
ese
título
de «civitates sine foedere liberae». Outra categoría de cidades eran as Federadas, ci
dades cunhas libertades semellantes ás do grupo anterior pero que as tiñan garanti
zadas
na
base dun pacto ou tratado, «foedus». As Estipendiarias e Vectigalias paga
ban unha renda en especie vectigal
ou
un tributo persoal e territorial stipendium,
tr ibutum ; o chan non era propio senón que o disfrutaban como unha posesión;
conservaban o dereito de acuñar moeda e de gobernarse coas súas propias leis; Ro
ma estipulaba a súa constitución e
os
seus dereitos.
Os conventos que constituiron a Gallaecia, o Lucense, o Asturicense e o Braca
rense, tiñan límites precisos na costa N e W e S. Douro , pero na parte L. eran
máis imprecisos. A Galicia actual non se corresponde con ningún deles senón que
comprende todo o Lucense, a parte N. do Bracarense e o ángulo W. do Asturi
cense.
O convento Lucense ocupaba todo o ángulo N W pensinsular chegando polo S.
ata o río Verdugo-Montes do Testeiro-confluencia Miño-Sil
e,
por este río ata
Mon-
tefurado; dende aquí iniciaba o límite L. polo Caurel e Ancares ata chegar ó Navia e
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 63/164
o Cantábrico
F.
Arias, Lucus ugusti
p.
57-62 . Plinio IV, 111 sinalará 16 po
bos e
166.000
homes libres. Descoñecemo-Ia distribución desta poboación e o nú
mero total de Plinio tampouco podemos constatalo como real. O elemento indíxena
de carácter rural foi moi importante e decisivo na inexistencia de auténticas cidades,
agás o caso de Lugo. Os castros máis ou menos romanizados perviviron como lugar
de hábitat. Son poucos os datos de que
se
dispón para o coñecemento de aspectos
políticos ou xurídicos do convento. O único corpo militar ben documentado é a Co
horte Lucense pero podemos supor a presencia de guarnicións en zonas especial
mente interesantes para Roma como as zonas de minas ou de vías. A economía era
de base agropecuaria cun importante complemento da mineiría e do comercio. A
partir do S. comenzan a acumularse moedas que se atoparán formando parte de
numerosos tesouriños de denarios de prata, antoninianos, de moedas do S. IV, etc.
e que mostran o estado de inquedanza da crise económica e social. E probable que
a sociedade,
na
que o elemento indíxena era prioritario, fora romanizándose en pro
porción ó seu nivel económico e social. Tamén nos cultos e
nas
divinidades pervi
ven con forza
os
elementos indíxenas.
A capital do convento era Lucus Augusti, Lugo, nacida dun campamento mili
tar, entre o ano
26
e
24 a.
X. Seguramente durante as guerras cántabras asentouse
nel a Cohorte Lucense. Hai dúbidas sobre o seu trazado interior das rúas polas
modificacións posteriores. Nos tres primeiros séculos da
Era
a cidade medrou en im
portancia administrativa, económica e militar. Entre o
265
e o
278
fortificouse cun
recinto de 2.140 m. dentro do que quedaba o campamento inicial e zonas valeiras
nas que se puidera refuxia-Ia poboación neses séculos de inseguridade. Estas mura
llas están reforzadas por torres moi próximas entre sí que, alomenos nalgún caso,
levaban dous pisos altos e dos que só quedan algúns restos. Conserva Lugo, amais
da
muralla, interesantes restos desta época romana, aínda que moi alterados, como
a calzada e aponte que eran a saída da vía XIX, parte das termas, varias construc
cións do suposto foro, restos de mosaicos, etc.
O convento Bracarense terá por capital a Brácara Augusta. Igual que Lucus
Augusti e Astúrica Augusta, xurde dun campamento militar sobre o ano
27 a.
X. e
como base de operacións para a campaña de Gallaecia. A. Balil,
Brácara ugusta
p.
47-53 .
Coñecemos pouco plano inicial da cidade; foi amurallada nun momen
t que non sabemos con exactitude e foi
sé
episcopal posteriormente, igual que as
outras dúas capitais
da
Gallaecia.
O convento Bracarense contaría tamén con outras cidades como Tui e Chaves
Tude e Aquae Flaviae e varias unidades étnicas. E probable que a Lexión X Gemi
na estivera, polo menos nalgún momento, no convento ou ben dispuxo de destaca
mentos; do convento foron reclutadas tropas para o exército romano. A actividade
económica máis sobresaínte era a mineiría; a cerámica de producción local tamén
era importante. Temos poucos datos para o coñecemento das características e o
comportamento social dos seus habitantes; entre eles habería que diferenciar varias
categorías xurídicas e se facemos caso a Plinio, a gran maioría
era
libre pero tendo
que paga-lo estipendio, é dicir, que non tiñan a cidadanía romana. Dende cedo apa
rece
en
Braga un culto ó emperador, nos anos 3-2
a.
X. e as divinidades romanas
aparecen documentadas
en
varios casos;
as
referencias ó panteón indíxena son va
rias: cultos
ás
augas, fontes, ríos, deuses locais, etc.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 64/164
LUS T N
.
.
.
1
FIGURA - Div is ión admin is tra ti va do N W no aixo Imperio
CONVENTO
R C RO
s
R A G A
CONVENTO
STUR
O STORG
FIGURA
3 Os Conventos
da
Gallaecia
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 65/164
o convento Asturicense acollía, no fundamental, ó pobo dos Astures e tiña por
capital a Astúrica Augusta ver Plinio, IV,128 Comprendía as principais zonas da
mineiría
do
ouro no
N W;
precisamente esta base económica vai influir decisiva
mente no carácter militar do convento con campamentos de vixiancia e control das
explotacións. Tamén
en
relación coa economía de extracción do ouro podemos su
por unha cantidade considerable de escravos, aínda que da súa existencia non
-
mos apenas testemuñas T. Mañanes, Asturica Augusta, p. 39-43 . Como nos
outros conventos
da
Gallaecia, o elemento indíxena nos aspectos sociais e relixio
sos vai ter un importante papel.
o monumento
que levanta Pompeio no Pirineo, sen localización exacta coñeci
da,
era
un trofeo que conmemoraba a súa victoria sobre Sertorio no ano 72
a.
X.
Strabon
111,4,1; 111,4,9;
IV,
1, 1
tamén
se
refire a el. Estaría levantado nunha
vía
ro
mana que cruzaba o Pirineo e é probable que tivera forma de torre ver Mela,
111,11
coa súa estatua
na
parte superior.
PUNID
Nat. Hist.
111,28
lunguntur iis sturum XXII populi divisi in Augustanos
et
Transmonta-
nos, Astur ica urbe magnifica. in iis
sunt
Gigurri, Paesici, Lancienses,
Zoelae. numerus omnis multitudinis ad CCXL liberorum capitum.
Lucensis conventus
populorum
est sedecim, praeter Celticos et Le-
mavos ignobilium ac barbarae appel/ationis, sed Iiberorum capitum fer-
me
CLXVI.
Simil
modo
Bracarum XXIIII civitates
LXXXV
capitum, ex quibus
praeter ipsos Bracaros Bibali, Coelerni, Cal/aeci, Equaesi, Limici, Quer-
querni citra fastidium nominentur.
PUNID Nat. Hist.
111,28
A estes ós Cántabros están unidos
pobos
dos Astures, divididos en
Augustanos e Transmontanos, con Astúrica, magnífica cidade. Frente
a estes están os Gigurros, os Paesicos, os Lancienses e o Zoelas. O nú-
mero de toda a poboación é de 240. homes libres.
O
convento Lucense ten ademais dos Célticos e Lemavos 16
pobos
de nome descoñecido e bárbaro, pero ten case 166.0 homes libres.
Do mesmo modo o convento Brácaro ten cidades e285.000 ho-
mes dos que, ademais dos mesmos Brácaros poden nomearse sen fasti-
dio os Bíbalos, os Coelernos, os Cal/aicos, os Equaesos, os Límicos e os
Querquernos.
Os Cántabros habitaban a actual zona da provincia de Santander e parte das
provincias viciñas, entre éstas, a parte L. de Asturias e N-L de León, aproximada
mente. Os Astures Transmontanos habitaban entre a cordil lera Cantábrica e o mar
no territorio da actual Asturias e o resto ocupábano os Augustanos. Tiñan por capi-
6
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 66/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 67/164
ó número de cabezas de familia como parecen dar a entende-Ios datos noutras oca
sións, pois resultaría unha cifra esaxerada. Este convento Astur presenta unha gran
diferencia con respecto ó convento Lucense 166.000 e semellante ó Brácaro
285.000 .
O convento Asturicense contará con máis pobos citados por Ptolomeo, polo Iti
nerario ou polas inscripcións, como os Amacos, Bedunienses, Brigecinos, Supera
cios, Lugóns, Tiburos, Orniacos e Selinos nos que tamén pode haber referencias ás
cidades.
Plinio, igual que fixera Strabon e Mela, diferencia os Célticos dos que non o son,
o que parece dar a entender que entre
as poboacións indíxenas viven grupos de
xente que ven de fora e que aínda
se
diferencia sen mexturarse. Estas poboacións
de orixe celta poderían ter chegado a Galicia fuxindo das conquistas romanas ou ter
chegado moito antes. Dentro deles, o propio Plinio IV, 111 diferencia grupos de
Célticos Nerios e os Célticos Praesamarcos. Tamén poderíase tratar dun nome con
certo carácter xenérico referido a pobos costeiros que habitaran dende a desembo
cadura do Douro ata
os
Artabros. Hai referencias deles
en
Mela
111,10 ,
Strabon
111,1,3; 111,3,5 e Floro 1,33,12 .
Os
Lemavos, citados taméh por Ptolomeo 11,6,25 coa cidade de Dactonio, apa
recen citados na inscripción CIL, 11,2,103 e deberon habita-la zona de Monforte de
Lemos.
O Convento Lucense, nestes datos de Plinio, queda, en comparación cos outros
dous
da
Gallaecia, como o menos documentado en canto ó nome de pobos e o que
ten menos poboación.
Sen
embargo, por outras referencias, coñecemos máis dos
16 pobos que conta Plinio: Albións, Artabros, Bedios, Seurros, Caporos, Cibarcos,
Cilenos, Egivarros, ladóns, Lapatiacos, Supertamaricios, Seburros.
Os
Brácaros tiñan por centro a Braga e pode que
se
extenderan ata a Serra do
Xurés,
se
temos
en
conta a Ptolomeo cando sitúa nesa zona a
súa
cidade de
Ca/a-
duno.
Os
Bíbalos deben ter relación co río Búbal e por iso son localizados
na
zona dos
concellos transmontanos de Montealegre entre Cualedro, Baltar, Oimbra e as estri
bacións orientais da Serra de Larouco ou cara Viana do Bolo. Ptolomeo cítaos entre
os Celernos e os Límicos e cita o Foro Bibalo. Aparecen tamén citados na lápida de
Chaves CIL, 11,2,477 .
Os Coelernos, segundo Cuevillas a
civilización p. 63
extenderíanse pola Serra
de Barroso e o val do río Cavado e C. Torres
a
alicia Romana p.
117
pensa que
poderían chegar ata o actual concello de Montealegre. Ptolomeo sinala
ós
Celerinos
11,6,41 coa poboación de Celiobriga que é posible que sexan os mesmos. vran
de 1971 atopouse
en
Castromao unha interesante «tessera hospitalis» dos Coeler
nos o que c1arexa, para algúns, a súa localización nos arredores de Celanova Col
menero, alicia meridional p. 271 .
Os
Callaicos aparecen aquí como unha unidade étnica máis que habitaría na zo
na N. do convento Bracarense, pero que, normalmente, aparecen denominando a
toda unha unidade superior, á Gallaecia. E un pobo que demostrou un gran valor
na
batalla do Douro e que dou o alcume ó seu vencedor, Décimo lunio Bruto, e que,
precisamente dende ese momento
da
conquista o seu nome servirá para
se
referir a
toda unha ampla rexión e darán tamén nome á mesma provincia romana
da
que for
maban parte.
67
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 68/164
Os Equaesos son moi difíciles de localizar; Cuevillas suxire que poideran habita
lo val do río Salas ou a vertente occidental da serra de Larouco (La civilización, p.
63-64 .
Os Límicos, tamén citados por Ptolomeo 11,6,48 e presentes en moitas inscrip
cións CIL,
11,434;
827; 2.049; 2.477; 2.516; 2.517; 3.034; 4.215; 4.963, etc. tiñan
por centro principal o «Foros limicon» Ptol.
11,6,43
e
se
extendían pola zona arre
dor da Lagoa de Antela, a conca do Limia e pode que chegaran ata Maceda e Verín.
A «civitas Limicorum» é posible que estivera nas proximidades de Xinzo de Limia
no Monte do Viso, concretamente, segundo Macías, Civitas Limicorum
p.
76 .
Os Ouerquernos, seguramente os mesmos que os Ouacernos de Ptolomeo
11,6,46 aparecen tamén citados na Lápida
de
Chaves CIL, 11,2.477 , no Ravenate
320,3 e no Itinerario de Antonino 428,2 que sitúa a mansión de Aquis Oúerquer
nis entre as de Aquis Originis e Geminas, todas elas na vía de Braga a Astorga. Por
todos estes datos, os Ouerquernos habitarían o val medio do río Limia na actual zo
na do partido xudicial de Bande.
Outros pobos do convento Brácaro que non cita aquí Plinio serían os Aebiso
cios, Anfiloquios, Luancos, Hellenos, Lubenos ou Leunos, Narbasos, Nemetanos,
Salacios, Seurbos ou Seurros, Tamaganos, Turodos e Interamnicos.
PUNIO, Nat. Hist. IV,111
regio
sturum
Noega oppidum.
in
paeninsula Paesici et deinde con-
ventus Lucensis a flumine Navia Albiones, Cibarci,
Eg¡
Varri cognomi-
ne Namarini,
dovi
Arrom: Arrotrebae. promunturium Celticum, am-
nes Florius, Nelo. Celtici cognomine
Neri
et
super Tamarci,
quorum
in
paeninsula tres arae Sestianae
ugusto
dicatae, Copori, oppidum Noe-
ta
Celtici cognomine Praestamarci, Cileni. ex insulis nominandae Corti-
cata et Aunios.
PUNIO, Nat. Hist. IV,111
A rexión dos Astures, a cidade de Noega. Na península, os Paesicos
e
logo
o
convento
Lucense dende o río Navia, cos Albións, Cibarcos,
Egos, Varros de nome Namarinos, dovos rroniose rrotrebas(Lo-
go). O promontorio Céltico e os ríos Florio e Nelo.
Os
Célticos de sobre-
nome Nerios e os Super Tamaricos na península na que se adicaron a
ugustoas tres aras Sestianas, os Coporos, a cidade de Noeta, os Cél-
ticos de sobrenome Praestamarcos, os Cilenos. Das llas deben nomear-
se Corticata e Aunios.
Esta
cidade de Noega aparece tamén citada por Mela
111,13
e Strabon 111,4,20
no litoral astur. E probable que corresponda á actual Avilés ou ás proximidades. O
problema que plantexa esta localidade
va;
intimamente relacionado coas tres aras
Sestianas e co nome doutra cidade que aparece neste mesmo fragmento, Noeta ou
mesmo Noega noutros Códices . Seguramente,
da
semellanza dos nomes destas
68
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 69/164
dúas cidades situadas
en
lugares diferentes veñen
as
confusións na localización das
aras Sestianas ver Mela, 111,13 ,
Os Paesicos xa foron citados polo propio Plinio 111,28 aínda que como un pobo
do interior e agora aparecen situados cara a costa.
Os
Albións, localizados a partir do río Navia e a continuación dos Paesicos, é di
cir, que estarían entre o
río
Navia que mantén o nome antigo) e o río Eo, na zona
costeira.,
En
Vegadeo apareceu unha lápida funeraria que ten o nome dun persoaxe
dos Albións. No río Navia daba comenzo o convento Lucense.
Os Cibarcos deberían ocupar unha zona tamén costeira próxima á
ría
de Riba
deo.
Os Egos e os Varros pode que sexan un só nome, os Egovarros e son descoñeci
dos.
Se
temos en conta o lugar no que Plinio
os
cita, deberían ocupar unha zona en
tre a Serra do Xistral cara Viveiro, tamén ocupando área costeira.
Os Adovos
ou
ladóns noutras edicións) extenderíanse na costa entre Viveiro e
Ortegal, aproximadamente. Preto deles e antes dos Artabros, vindo camiño E-W,
estarían os Arronos.
Os
Arrotrebas deben se-los mesmos que
os
Artabros que citan outros autores
como Mela
ou
Strabon. Ocuparían o «sinus Artabrorum», a múltiple entrada que
forman as rías da Coruña-Betanzos-Pontedeume-Ferrol Schulten, Murguía, Maci
ñeira, García Bellido, etc.). Sen embargo, a esta localización xenérica, pódense fa
cer anotacións
en
función da interpretación dos datos doutros textos e autores. Así,
C. Torres La Galicia Romana p. 120 sinala que os Artabros débense identificar cos
Brigantinos ou Brigantes que ocupaban a costa dende Ortegal a Fisterra; tamén
quere poñer en relación o nome do pobo co nome do oso «arctos» e así «tódolos
pobos que ocupaban a zona norteña de Galicia se chamaban Artabros»; poida que
esta asociación veña do nome da Osa Maior Arctos) do Zodíaco que marca o N. O
mesmo autor, noutro traballo, sinala que tamén cabe a posibilidade
de
que
se
cha
me xentes do N. pola súa procedencia dunha emigración de Irlanda ou da Gran Bre
taña nas que tamén se atopan grupos étnicos que levan o nome de Brigantes, como
os de Galicia. Así, segundo C. Torres, os Artabros virían do N. e dominaron a pobos
como os Lapatiacos, ladóns, Egovarros, etc. que, unha vez dominados, todos eles
recibirían o nome de Artabros.
Os
ríos Florio e Nelo están sen identificar.
De novo diferencia Plinio entre os pobos de carácter céltico dos que non o son,
ou, o que é o mesmo, a diferencia entre elementos non célticos, indíxenas e os célti
cos vidos de fora.
Os Nerios,
nas
proximidades do promontorio Nerio
ou
tamén chamado Céltico
ver Mela, 111,9 .
Os
Supertamaricos estarían ó N. do río Tambre que lIes
da
nome. Cítaos tamén
Mela 111,10 e, segundo Plinio, no seu territorio levantaríanse as tres aras Sestinas.
Os Coporos
ou
Caporos ocuparían a comarca de Santiago entre, aproximada
mente, o río Sar e Caldas de Reis, a coñecida como A Mahía. Pero Ptolomeo
11,6,23 sitúaos entre
os
Artabros e os Cilenos e sinala as cidades de Iria e Lugo co
pertencentes a eles. O Itinerario de Antonino sinala un Vico Spacorum
na
vía
«per loca marítima» de Braga a Astorga. Moralejo Lasso
Sobre algunos topónimos
p.
198
corrixe o que pensa que é un erro do Itinerario e quedaría «Vigo Caporum», a
actual Vigo. Se tod o o anterior é correcto, este p obo dos Coporos sería, pola súa
69
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 70/164
FIGURA 4 lano da cidade de ugo
70
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 71/164
extensión, xunto cos Grovios e Artabros, unha das etnias máis importantes. Apare
cen tamén citados nunha inscripción CIL, 11,206)
Os
Cilenos serían
os
últimos do convento Lucense,
xa na
linde co Bracarense.
Ptolomeo 11,6,24) sitúaos entre os Caporos e os Lemavos e, como tamén sinala o
Itinerario de Antonino, terían a Aquis Celenis Caldas/Cuntis como centro impor
tante. Ocuparían así unha zona entre o Ulla e o Lérez podendo chegar un pouco
máis ó S. pola costa. Aparecen
en
inscripcións CIL, 11,2.568,2.649 .
As illas deben corresponder a Cortegada e Ons.
PUNID, IV,112
a Cilenis conventus Bracarum He/leni, Grovi, caste/lum Tyde, Graeco-
rum subo/is omnia. insulae Sicc
e
oppidum Abobrica. Minius amnis,
ore spatiosus, Leuni, Seurbi, Bracarum oppidum Augusta, quos su-
per Ga/laecia. f/umen Limia, Durius amnis e maximis Hispaniae, ortus in
Palendonibus
et
iuxta Numantiam lapsus, dein
per
Arevacos Vaccaeos-
que, disterminatis ab sturia Vettonibus, a Lusitania Ga/laecis,
ib i
quo-
que Turdulos a Bracaris arcens. omnis, quae dicta regio a Pyrenaeo,
meta/lis referta auri, argenti, ferri, plumbi
nigri
albique.
PUNID, Nat. Hist. IV, 112
Dempois dos Cilenos ven o convento Brácaro cos He/lenos, Grovios e a
fortaleza de Tyde, todos descendentes dos Gregos.
s
i/las Siccas, a
ci-
dade
de
Abobrica. río
Minio
con desembocadura de 4.000 pasos de
ancho, os Lemos, os Seurbos e Augusta, cidade dos Brácaros e enriba
destes, está Ga/laecia.
O
río Limia, o río
ouro
dos maiores de Hispania
nacido entre os Pelendonios e que pasa
xunto
a Numancia, logo pasa
a través dos Arevacos e Vacceos, quedando separados os Vettóns de
Asturias e os Ga/laicos de Lusitania, separando tamén os Túrdulos dos
Brácaros. Esta rexión citada dende o Pirineo está chea de xacementos
de ouro, prata, ferro, chumbo negro e branco.
En
relación co tema da descendencia grega e dos Hellenos e os Grovios, ver lus
tino,
XUV 3 3
e Silio Itálico, 235 e 111,366; sobre a cidade de Abobrica, Mela,
111,13.
As illas Siccas son
as
actuais Cíes.
E interesante a relación dos nomes dos pobos polos que atravesa o Douro e as
anotacións
de
cando e entre quen fai a separación. Unha vez máis recóllese a idea
de abundancia de metais na provincia da que forma parte Gallaecia.
PUNID, Nat. Hist. IV,113-114
113 A Durio Lusitania incipit. Turduli veteres, Paesuri, f/umen Vagia,
oppidum
Talabrica,
oppidum
et
f/umen Aeminium, oppida Conimbriga,
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 72/164
7
c
lI o RIS \ M \ e o s
O
RO
l
M
DS
p NO
S
\
p.,M
p
FIGURA
lgunhas unidades étnicas e accidentes xeográficos segundo
as
fontes clásicas
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 73/164
Collippo, Eburobrittium. excurrit deinde in altum vasto cornu promuntu-
rium, quod a/iqui Artabrum appellavere,
alii
Magnum, multi Olisiponen-
se
ab oppido, terras, maria, caelum discriminans. illo finitur Hispaniae
latus et a circuitu eius incipit frons.
114 septentrio hinc oceanusque Gallicus, ocasus illinc, oceanus A tlan-
ticus. promunturi excursum X prodidere, alii XC, ad Pyrenaeum inde
non pauci IXI/I·E,
et
ibi
gentem
Artabrum, quae
numquam
fuit, mani-
festo
errore.
Arrotrebas enim, quos ante Celticum diximus promuntu-
rium, hoc in loco posuere litteris permutatis.
PUNIO Nat. Hist. IV 113-114
113 A Lusitania comenza dende o Douro. Ten
Os
Turdulos antigos,
os
Paesuros, o
río
Vagia, a cidade Talabrica, a cidade e o
río
Aeminio,
as cidades de Conimbriga, Collippo e Eburobritto. Logo exténdese o
promontorio mar adentro formando un largo saínte separando terras,
mares e ceo, ó que uns chaman Artabro e outros Magno, e moitos Olisi-
ponense, pola cidade. Con el remátase o lado de Hispania e empeza,
doblalo, o seu frente.
114 Por unha parte está o septentrión e o Océano Gallico e por outra
o ocaso e o Océano Atlántico. Dixeron que a extensión do promontorio
era de 60. O pasos, outros que de 90. ,
non
poucos dixeron que de
aquíata o Pirineo había 1.250. pasos e con manifiesto erro sitúan alí
ó pobo dos Artabros, que nunca existiu. Pois, cambiadas as letras, pu-
xeron neste lugar
Ó
Arrotrebas que dixemos que estaban diante do pro-
montorio Céltico.
Os Turdulos son aqueles que vindo dende o S. pasaron o Limia esquecendo o
seu nome e quedándose a vivir
na
nova patria segundo narra Strabon. O
río
Vagia
debe corresponder ó actual Vouga. Talabrica non está localizada. O río Aeminio de
be
corresponder ó actual Mondego. Collippo pode que corresponda a Uivia e Ebura
brit tio a Evora de
Alcobac;:a
Todo isto interesa en relación co nome que da Plinio
Artabro ó promontorio
ou
cabo Olisiponense
ou
Magno. Trátase dun erro de Plinio
debido a que sigue unha fonte tamén errónea que
era
Varrón; o propio Plinio rectifi
cará máis adiante. Este promontorio é o cabo Rocha dende o que fai comenza-Io la
do frontal
da
Península. Recolle doutros autores algunhas medidas aínda que non
se
inclina a favor de ningún dato. A milla romana equivalía en xeral a 1.478 50 m
PUNIO Nat. Hist. IV 115
erratum et in amnibus inclutis. ab Minio, quem supra diximus, CC, ut
auctor
est
Varro, abest Aeminius,
quem
alibi quidam intellegunt et
Li-
maeam
vocant, Oblivionis antiquis dictus multumque fabulosus
7
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 74/164
PLlNIO, Nat. Hist. IV,115
Tamén nos ríos famosos ha i erro. Dende o Minio, do que xa falamos,
como di
Varrón, dista o
Aeminio
200.000 pasos, que outros entenden
que está
noutra parte
e chaman Limia, coñecido como Oblivion Esque
cemento
polos
ant igos e
moi
lexendario.
Se Plinio sinala que Varrón erra, parece que tamén mesmo Plinio erra; confunde
o Aeminio co Limia, se como anotaba no párrafo anterior, o Aeminio referíase ó
Mondego.
Sobre
os nomes e as referencias do río Limia, Strabon,
111 3 4.
Plinio recolle moitos datos de M. Terencio Varrón 116-27 a X. Era natural de
Reata Sabinia e ocupou varios cargos públicos aínda que a súa vida estivo adica
da, esencialmente, ó traballo intelectual chegando a escribir máis de 70 obras reco
IIidas en
62
volumes.
Os
temas eran moi variados: biografías, poemas, filosofía,
agricultura, etc. Foi un lector incansable. Pompeiano en política, aínda que non re-
parou en acepta-lo honor de César cando lIe propuxo para a primeira biblioteca pú
blica. Da súa extensa obra conservamos pouco; tres libros de «Rerum rusticarum»,
os libros V ó X moi esmoqueados de «Oe lingua latina» e f ~ g m n t o s dispersos das
«Sátiras menipeas» e das «Antiguidades».
Os
moitos coñecementos adquiridos co
mo lector incansable válenlle case que todos sen facer apenas crítica deles; pero ti
vo o mérito de sabelos organizar ben, cun sentido exacto das novas necesidades pe
dagóxicas. u to ás lecturas incorpora datos personais; elimina cousas alleas ó te
ma, planifica ben o plan da obra e artella unha presentación con diálogos e variados
escearios para mente-la atención do lector. Nas Sátiras, a lingua é moi viva, o verso
áxil e sinxelo e deberon ter importancia na sátira latina estes ensaios de «filosofía
popular» presentados en varias fórmulas de viva ironía. Nas Antiguidades
25
huma
nas e
16
diviñas recopila Varrón grancantidade de datos de carácter arqueolóxico
sobre a antigua Roma; deles derivan moitísimos dos datos que comentaristas e gra
máticos antigos nos transmitiron e mesmo a Jdade Media.
PLlNJO, Nat. Hist. IV,118
Lusitaniam cum Asturia
et
Gallaecía patere longitudine
DXL, l it itudine DXXXVI,
Agrippa
prodidit. Dmnes autem Hispaniae a
duobus Pyrenaei
promunturiis
per maria totius orae círcuitulxxv I-
-/XXIIII/colligere existimantur, ab aliislxxvJI
PLlNIO, Nat. Hist.
JV 118
Transmite
Agrippa
que Lusitania
con Astúrica
e Gallaecía exténdense
nunha lonxitude de 540.000 pasos e nunha anchura de 536.000 pasos .
Todos calculan que o perímetro total de Hispania dende os dous pro-
montorios
do Pirineo,
polo
mar, é de 2.924.000 pasos aínda que outros
pensan que é de 2.600.000 pasos .
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 75/164
M. V. Agrippa f oi o autor dun Mapa Mundi, «Orbis Pictus», pintado no pór ti co
da casa da súa
irmá
en
Roma, e dunha descripción
da
Orbe, «Chorographia». As
dúas obras tiveron un gran influxo en xeógrafos coetáneos e posteriores, entre eles
Plinio e Mela.
De
orixe humilde, tivo o favor do emperador Augusto e, de non mo-
rrer denantes que
el
é probable que fose o seu sucesor. Foi un importante colabora-
dor do emperador no terreo militar e impulsor de actividades culturais, sobre to o
dese mapa. Parece que esta idea
xa
fora de César aínda que foi con Augusto cando
tomará corpo e datos procedentes de to o o Imperio; á morte de Agrippa, no 12
a.
X. Augusto mandou rematalo
e,
a pouco
da
súa morte 14 d. X,)
xa
é citad o por
Strabon. O mapa ía acompañado dun texto explicativo con comentarios, medidas e
out ro tipo de datos que é probable que
se
organizaran en forma de itinerarios.
O dato de tipo administrativo que
da
Plinio é interesante pero, ó mesmo tempo,
contradictorio. Como sinala Schulten Cántabros p.
203
é extrano que Asturias
apareza unida á Gallaecia e non á Cantabria. E probable que esta separación de As-
turias de Cantabria sexa no momento das guerras Cántabras, xa que dende o ano 25
a.
X. os Cántabros estaban pacificados mentras que os Astures e Gallaicos aínda
permañecían
en
rebeldía. Así, ó remate
da
guerrra, Gallaecia e Asturias formaron
parte
da provincia da Lusitania mentras que Cantabria pasaba á Citerior. Esta orga-
nización foi cambiada no tempo de Tiberio ver Strabon, 4,20)
PLlNIO, Nat. Hist. IV,119
Ex
adverso Celtiberiae conplures
sunt
insulae Cassiterides dictae Grae-
cis a ferti li tate plumbi et e regione rrotreb rum
promunturi
Deorum
VI, quas
liqui
Fortunatas appe//avere.
PLlNIO, Nat. Hist. IV,119
Frente á Celtiberia
h i
varias ,Ylas chamadas polos Gregos Cassiterides
pola abundancia de chumbo e diante da rexión do promontorio dos
Arrotrebas
h i
seis
¡Ylas
dos Deuses que algúns chamaron
fortun -
das.
s illas Kassiterides ver Strabon,
111,2,9
aparecen situadas por Plinio frente a
Celtiberia aínda que é probable que quixera dicir Gallaecia ou frente dos Artabros
Arrotrebas) como sinalan outros autores cando as queren localizar. Sen embargo,
é sabido que na Antiguidade estas iIIas non estaban localizadas con exactitude e o
feito de que nos «fisterras atlánticos» e nas illas próximas a eles houbera estaño en
abundancia na Antiguidade, dificulta a exacta localización.
s seis
iIIas
dos Deuses, tamén chamadas Afortunadas, deben corresponder a
illas da costa galega que, por unha imprecisión dos nomes, son chamadas como as
Canarias. Segundo Schulten Hispania p. 42 corresponderían ás illas dos Bruios, ó
N.
do Tambre. Para Cuevillas poderíanse identificar con calquer grupo de illóns da
costa entre Fisterra e Ortegal Estudos p. 31). Tamén cita unhas illas dos Deuses
Ptolomeo
11
6,73) no litoral entre o Limia e o Miño.
75
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 76/164
PLlNIO Nat. Hist. VII 197
plumbum
ex
Cassiteride insula primus adportavit Midacritus.
PLlNIO Nat. Hist. VII 197
Midacrito foi o primeiro que trouxo chumbo
da
illa
Cassiteride.
°ome deste persoaxe parece unha versión latina dun nome grego que corres
pondería a un dos primeiros viaxeiros ás Kassiterides
na
percura do chumbo; este
chumbo como aparece noutras pasaxes
do
propio Plinio é o chumbo branco é di
cir o estaño.
PLlNIO Nat. Hist. VIII 166
Constat in Lusitania circa Olisiponem oppidum et Tagum mnem equas
favonio flante obversas animalem concipere spiritum, idque partum fieri
et gigni pernicissimum ita, se triennium vitae non excedere. in eadem
Hispania Gallaica gens
est e t
Asturica; equini generis his sunt quos tiel-
dones vocamus; minore forma appellatos asturcones gignunt, quibus
non vulgaris in cursu gradus, se mollis alterno crurum explicatu glome-
ratio, unde equis tolutim carpere incursum traditur arte.
Equo fere quihominimorbi, praeterque vesicae conversio, sicut om-
nibus in genere veterino.
PLlNIO Nat. Hist. VIII 166
Está comprobado que, en Lusitania,
nos
arredores da cidade de
Olisi-
pon e do río Teixo as éguas, voltas cara
ó
favonio que sopla, reciben o
espíritu do aire prodúcese o parto e que nace así o máis veloz, pero que
non pasan de tres anos de vida Na mesm Hispania hai un pobo Gallai-
co e Astur; estes teñen cabalos ós que chamamos Tieldóns e Astur-
cóns, de
talla
máis pequena, que non teñen un paso normal na
carreira
senón un pouco mol polo movemento alterno das patas, por iso se con-
ta que con maña botan ós cabalos a andar a trote.
O
cabalo ten case asmesm s enfermedades que ten o home agás un
trastorno de vexiga tumor como
Iles
pasa a todos no xénero animal.
vento Favonio é o vento do W., chamado tamén noutros lugares o Céfiro; es-
te vento preña á éguas e esta é a razón da súa veloz carreira. E unha lenda extendida
e comentada en varios autores clásicos dunha forma xeral Virxilio Xeo. 3 271; Si
lio Itálico
,
379-81; Columela 6 27
77
ou referida ó N-W ver lustino XLlV III 1
dun xeito particular.
Sobre o cabalo «asturcón» hai numerosas referencias; menos sobre o cabalo ga
laico aquí chamado por Plinio «tieldón» non de gran talla pero moi resistente.
76
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 77/164
PUNIO, Nat. Hist. XVI,15
Glande opes nunc quoque multarum
gentium
etiam pace gaudentium
constant. nec non
et
inopia
frugum
arefactis emolitur farina spissatur
que in panis usum; quin et hodieque per Hispanias secundis mensis
glans inseritur.
dulcior
eadem in cinere tosta.
cautum est
praeterea lege
XII
tabularum, ut glandem in alienum
fundum
procidentem liceret col/i
gere.
PUNIO, Nat. Hist. XVI,15
goratamén as riquezas de moitos pobos, aínda na paz, constitúense
de landras. E tamén pola escasez de cereais, unha vez secas, móese a
fariña e amásase en forma de pan aínda hoxe mesmo nas Hispanias tó
mase a landra de postre. máis doce tostada na cinza.
demais
está or
deado pola
Ley
das
XII
Táboas que sexa
permitido
recol/e-Ia landra que
caia nunha propiedade al/ea.
Xa Strabon sinalara 111,3,7 como as landras eran unha das bases da alimenta-
ción dos pobos do Wtriturándoas obtiñan unha fariña coa que facían un pan que
gardaba moito tempo. Nas excavacións dos castros é moi habitual atopar landras
carbonizadas. Eran empregadas, pois, como panificables.
PUNIO, Nat. Hist. XVI,5O
mas noxio fructu letale quippe bacis in Hispania praecipue venenum
ines
PUNIO, Nat. Hist. XVI,50
O teixo macho é de froito velenoso e nas bagas ha i un veleno mortal,
sobre todo na Hispania.
Orosio VI,21,8 , Floro 11,33,50 e Strabon
111,4,18
falan tamén deste veleno
empregado en momentos de apuro ou perigo polo Gallaicos e tamén polos Cánta-
bros. Obtíñano do teixo e os homes levábano sempre con eles.
PUNIO, Nat. Hist. XIX,10
non dudum
ex eadem Hispania Zoelicum venit in Italiam plagis uti/issi
mum civitas
Gal/aeciae et oceano propinqua, est sua gloria et Cuma
no
in Campania
ad
piscium
et
alitum
capturas.
77
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 78/164
PLlNIO, Nat. Hist. XIX,10
Dende faipouco tempo, mesma Hispania chega a Italia o liño Zoélico
moi
útil
para redes. Esta cidade Zoela é de Gallaecia e está
próxima
ó
Océano. Mesmo Cumas, na Campania, Ile debe a fama da pesca e
caza.
A fama do liño dos Zoelas ver Plinio, 111,28 chega a Campania e tiña unha apli
cación especial para redes de caza e de pesca.
PLlNIO, Nat. Hist. XXXI,23-24
23
et
in Cantabria fontes Tamarici in auguriis habentur. tres sunt octo-
nis pedibus distantes,
24 in
unum
alveum coeunt vasto amne. singuli
siccantur
duodenis die-
bus, aliquando vicenis, citra suspicionem ullam aquae, cum sit vicinus
i/lis fons sine intermissione largus.
dirum est non
profluere eos aspicere
volentibus, sicut
proxime
Larcio
Licinio legato pro
praetore post septem
dies accidit.
PLlNIO, Nat. Hist. XXXI,23-24
23 E na Cantabria as fontes do Tamarico serven de augurio; 24 son
tres separadas entre sí
oito
pes; xúntanse nun só canle formando un
gran caudal. Perante doce días están secas e
poden
chegar ata vinte sen
que se poida distinguir ningunha, mentras que unha fonte viciña con-
serva un gran caudal sen parar. Cando os que desexan velas as atopan
secas é un
mal
presaxio
tal como
Ile
aconteceu
fa i
pouco
ó legado
pro-
pretor Larcio Licinio que morreu 6s sete días.
°
ío Tamarico que cita Plinio debe selo mesmo Tamaris de Mela 111,10 , o ac
tual Tambre, aínda que aquí habería un erro ó coloca-lo seu nacemento en Canta
bria, e preséntao en relación con temas de augurios e presaxios dos que nada dixera
Mela.
Larcio Licinio parece ser un amigo de Plinio e tamén erudito como
el do
que non
coñecemos obras; parece que
lIe
chegou a ofrecer unha gran cantidade de diñeiro
pala venda dos materiais que, a modo de ficheiro ou resumes, fora acumulando Pli
nio ó langa de moitos anos de apaixoada lectura, pero dos que Plinio non se quixo
desprender García Bellido, La España del S. l
p.
76 .
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 79/164
PUNID Nat. Hist. XXXIII 76 77 78
76 alius etiamnum in plano labor. fossae, per quas profluat, cavantur
agogas
vocant hae sternuntur gradatim ulice. frutex
est
roris mari
ni
similis, asper aurumque retinens. latera c1uduntur tabulis, ac per prae
rupta suspenduntur canales. ita profluens terra in mare labitur ruptus
que
mons
diluitur, ac longe terras in mare his de causis iam promovit
Hispania.
77 in priore genere quae exhauriuntur inmenso labore,
ne
occupent
puteos,
in
hoc rigantur. aurumarrugia quaesitum non coquitur,
sed
sta
tim
suum
est. inveniuntur ita massae, nec non in puteis, et denas exce
dentes libras; palagas, alii palacurnas, iidem quodminutum est balucem
vocant. ..
78 vicena milia pondo ad hunc
modum
annis singulis Asturiam atque
Callaeciam et Lusitaniam praestare quidamprodiderunt, ita
ut
plurimum
Asturia gignat. neque in
alia
terrarum parte
tot
saeculis perseverat haec
fertilitas.
PUNID Nat. Hist. XXXIII 76 77
76
Hai aínda outra obra no terreo. Cávanse canles polos que corre a
auga
-
chámanlle agogas -; pouco a pouco estes cúbrense de toxo.
E un arbusto semel/ante
ó romero, áspero e que garda o ouro. Os lados
están cerrados por táboas e por lugares escarpados están colgantes os
canles. Baixando asíaterra, deslízase ata o mar e, roto o monte, desfai
se
e por este motivo Hispania introduciu enormemente as terras no mar.
77 O
ouro obtido polos arrugi8 non se funde, senón que é ouro en
sí
mesmo.
Así
atópanse masas, pero non
nos
pozos, de máis de dez li-
bras; uns chámanlle a estas masas palagas e outros palacurnas e
cando é pequena chámanlle balux .
78 Algúns contaron que Asturias, Callaecia e Lusitania, por este pro
cedemento, en cada ano, sobrepasaron as 20. O libras de peso, pero
Asturias é a que produce a meirande parte. En ningunha outra parte da
terra
se
mantén esta abundancia.
Nestes párrafos describe Plinio os procedementos de extracción mineira do
N W aplicables sobre todo á zona de Asturias zona de máis abundancia do ouro.
Mantén vocablos indíxenas como «palaga» «palacurna» e «balux» que non debe-
rían
ter unha exacta traducción en latín. Era unha extracción do ouro contido en sei-
xo arxila e pizarra rochas que
se
tiñan que desintegrar para solta Ias pepitas de me-
tal. Para iso os mineiros empregaban grandes cantidades de auga transportadas
en
depósitos e conducidos por numerosos e largos canles. Así formaban as «arrugias»
as
explotacións
en
cámaras subterráneas con pilares para sostelas; estas eran logo
destruidas e así lograban o seu afondamento a «ruina montium» que podían afec-
tar a masas inmensas de terra de ata 2 millóns de metros cúbicos. As grandes ma-
sas
de rochas fragmentadas eran sometidas a un lavado por auga que
se
facía caer
dende unha gran altura que podía chegar
ós
m esta auga era previamente em
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 80/164
ESTAÑO
CO RE
OCHUMBO
ZoN URIFE R
R O AURIFERO
FIGUR
iqueza mineira
en
alicia
8
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 81/164
competencia: de í a propagación dos monstruos mariños él s brétemas dos bai-
xos etc
As «alutia» son s explotacións das areas auríferas dos ríos que como no caso
do Miño ou do Sil arrastrábanas
en
cantidade Tamén é un procedemento indíxe-
na como no caso anterior ~ «arrugias»
Especifica Plinio as posibiiidades e
s
combinacións dos dous tipos e chumbo
o branco e o negro con moito detalle e remontando a fama do estaño x ó propio
Homero
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 82/164
V L RIO
M X MO
s. x.
Valerio Máximo xunto con Veleio Patérculo e Ouintio Curcio representan na
época Claudiana a tendencia cara unha historia retórica moralizante e novelesca.
Era
unha historia ó servicio do poder imperial á que
lIe
estaba vedada a independen
cia.
Valerio Máximo foi un gran adulador de Tiberio; deixounos 9 libros de feitos e di
tos memorables cheos de anécdotas ben organizadas. Son relatos breves curiosos
ou morais con escaso valor científico.
VALERIO M XIMO 6 4 ext.1
cuius mentio
mihi
subicit
quod
adversus Decimum
rutum
in Hispania
graviter
dictum est
referre. nam cum ei se tota paene Lusitania dedidis-
set
ac sola gentis eius urbs Cinginnia pertinaciter arma retineret temp-
tata redemptione propemodum uno ore legatis ruti respondit ferrum
si i a maioribus quo urbem tuerentur non aurum quo libertatem ab
imperatore avaro emerent relictum.
VALERIO MAXIMO 6 4 ext.1
A súa mención faime lembra Ia severa resposta que en Hispania
se
l/e
deu a Décimo Bruto. Pois logo de que se l/e entregara toda a Lusitania
e quedando nela só a cidade de Cinginnia que retiña as armas con tena-
cidade propúxol/e un trato
por
diñeiro; como unha soa voz responde-
ron ós legados de Bruto que os seus maiores deixáranl/es ferro para
defende Ia cidade non ouro para compra la libertade a un xeral avaro.
Esta anécdota contén unha resposta moi típica e repetida en feitos deste tipo en
que
se
propoñen pactos innobles; os que levan a peor parte respostan sempre con
valor e desprecio; cunha frase corta lapidaria e con intención moralizante. A propia
Roma ensinara e demostrara o valor destas sentencias e coñecía o seu
valor na for
mación dunha idea nacionalista.
A cidade de Cinginnia é descoñecida. Schulten
F
H
A.
t. IV
p.
138
apunta a
semellanza
da raíz
«cing-» coa do
río
Cinca afluente do Ebro mais neste texto refíre
se a unha cidade
da
Lusitania zona de actuación de Bruto o vencedor dos Gallai
coso
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 83/164
S Lla T Llca 25-101 d. x.
Titus Catius Italicus romano que pasou case que toda a súa vida nas súas pose
sións de Campania foi un gran orador e gran admirador de Cicerón. Ocupou altos
cargos na administración: no ano 68 foi nomeado cónsul e no 77 procónsul de Asia.
Nos derradeiros vinte anos da súa vida adicouse á poesía e puxo en versos ó esti
lo de Virxilio
Década de Tito Livio sobre a Segunda Guerra Púnica; «Punica»
será unha obra de gran influxo en toda a posterior epopeia latina.
SILlO ITALlCO 1 235-6
Quique super Gravios lucentis volvit harenas
Infernae popu/is referens oblivia Lethes.
SILlO ITALlCO 1 235-6
lethes discurre arrastrando bril/antes areas
pol
terra dos Gravios evo-
cándol/e ós po os o esquecemento do máis alá.
Unha
vez
máis aparece o dato das areas auríferas nos ríos que vai unido aquí ó
río Lethes o río que fa; esquecer.
Este
río chamado tamén Oblivion Belión ou Li
mia ver Strabon 111 3 4
percorre o territorio dos Gravios tribu que habitaría polo
tanto 6 Wde Gallaecia. Seguramente este pobo é o mesmo que cita Mela 011 10
como Grovios e o seu nome serviu para cunha etimoloxía popular e falsa relaciona
los cos gregos.
SILlO ITALlCO
11 397
Cal/aicae tel/uris opus
SILlO ITALlCO
11 397
Obra
terra Cal/aica
SILlO ITALlCO 11 417
Cal/aicae facere manus
SILlO ITALlCO 11 417
Fixérono mans Callaicas
SILlO ITALlCO IV 326
Cal/aici radiantem tegminis orbem
85
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 84/164
SILlO ITALlCO IV 326
Disco redondo que
brilla
de remate Callaico
Recolle tres datos sobre un regalo dado a Aníbal e que
se
califica expresamente
como unha obra Gallaica. E indudable que para que Silio Italico anote este dato os
Callaicos tiñan que ter moi boa fama de ourives.
SIUO ITAUCO 11,602
Callaico vestes distinctas matribus aura
SI
UO ITAUCO 11,602
s nais tiñan uns vestidos adornados de aura callaico.
SIUO ITAUCO 111,344-353
344 - Fibrarum et
pennae divinarumque sagacem.
345- Flammarum misit dives Callaecia pubem Barbara nunc patriis ulu-
tantem carmina linguis Nunc pedis alterno percussa verbere te-
rra
d
numerum resanas gaudentem plaudere caetras. Haec re-
quies ludusque
viris
ea sacra voluptas.
350
Cetera femineus peragit labor; addere sulco
emi
na
et
impresso
tellurem vertere aratro egne viris. quicquid duro sine Marte ge-
rundum Callaici coniux obit irrequieta mariti.
SILlO ITAUCO 111,344-453
A opulenta Callaecia enviou
á
xuventude experta en adiviña Ias entra-
ñas os voos das aves e os diviños lóstregos as veces berrando bárba-
ros cantos na propia lingua e as veces danzando ata feri Ia
terra
ale-
dándose
golpea las sonoras caeteras a ritmo. Este descanso i este di-
vertimento son un sacro pracer para os homes. A laboriosidade da mu-
lIer fai
o resto; bota
semente
no rego e ara a
terra
ca arado estando
inactivos os homes. Todo o que haxa que facer non senda a dura gue-
rra
afróntao a esposa do home Callaico sen parar.
Aínda que
os
pobos do N e
W
figuran como expertos en adiviñaci6n
en
varias
ocasións o dato dos lóstregos non figuraba. Cabe a posibilidade de que o autor
transfira costumes romanas ós Gallaicos
F
H t. VIII p. 222 . Acompañan estas
cerimonias cantos e bailes tocando
os
escudos redondos
<<caetras» ,
pezas que
aparecen representadas nas esculturas castrexas dos guerreiros.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 85/164
Sobre o traballo intenso e variado
da
muller, tamén aparece
en
lustino
XLlV,3,7 . Esta insistencia no gran papel desenrolado pala muller dou pe para falar
dunha posible organización de tipo amazónica, ou, polo menos, dun matriarcado.
Así sinala Caro Baraja
España
ntigua p. 48 : «nunha novela do escritor grego A.
Dióxenes hoxe perdida, resumida polo patriarca Focio, asegurábase que no país dos
Artabros, no extremo N W da actual Galicia, as mulleres exercían
os
papeis funda
mentais na vida, que había unha especie de organización amazónica». O propio Ca
ro Baraja estudiará este papel específico da muller nos pobos do N. peninsular, so
bre todo entre
os
Cántabros e Vascóns: sistemas de transmisión hereditaria por
vía
feminina vixentes ata faj pouco nalgunhas zonas, a entrega da dote palas irmáns,
etc. Non
lIes
parecían moi «civilizados» estes sistemas
ós
romanos
e,
trala conquis
ta, intentaron cambiar estes costumes Floro, Epit. 11,33 e que fosen tamén os ho
mes os que traballaran aterra
Aínda que é indudable que a muller
en
Galicia sigue a ter un papel importante á
hora das decisións familiares e realiza traballos que noutras áreas son de tipo mas
culino, hoxe por hoxe o tema do amazonismo alomenos nun senso clásico non pa
rece que se poida defender cos datos de que dispoñemos. O mesmo concepto de
matriarcado teríase que matizar.
SILlO ITALlCO, 111,366-367
Et
quos nunc Gravios violato nomine Graium
Oeneae misere domus Aetolaque Tyde
SILlO ITALlCO, 111,366-367
E ós que agora a descendencia Oenea e a
etola
Tyde Iles chama Gra-
vios unha vez transformado o nome de Graios.
SILlO ITALlCO, XVI,368
.. . Aetola vago
Diomedi
condita Tyde.
SILlO ITALlCO, XVI,368
A
etola
Tyde fundada
polo
errante Diomedes
De novo aparece o nome dos Gravios 1,235 e agora en relación ca tema, tan
discutido e polémico, da presencia e colonización dos gregos en Galicia. Aparecen
os descendentes de Oeneo, o rei dos Aetolos, pai de Tydeo e abó do héroe Diome
des. Todos estes persoaxes veránse relacionados
na fundación
da
cidade de Tui por
Diomedes, un dos moitos héroes que viaxaron a lonxanos países ó se remata-la gue
rra
de Troia.
Estes
versos son pedra angular para os partidarios
da
existencia dunha
colonización grega do
N W
peninsular ver lustino, XLlV,3,3 .
87
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 86/164
SILlO ITALlCO XVI 333-335
333 Evolat ante omnis rapidoque
per
aera eurru
Cal aieus
mp n fugit
atque ingentia tranal
335 Exultans spatia
et
ventas post terga relinquil
SILlO ITALlCO XVI 333-335
Todo
mpón
Cal aieo sae antes voando e fuxe ca raudo carro polo aire
e atravesa inmensidades Exultante deixa atrás espacios e ventas
Grattio recolle o dato v. 5 3
da
dificultade de domeña-los cabalas galaicos por
non aceptaren
os
freos nas súas bocas e Silio Itálico alaba a estes cabalas pala súa
velocidade. Aquí refírese a un determinado tipo de cabalo o Lampón que era un
cabalo moi apreciado para as carreiras.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 87/164
M R I L 40-104 d. X. aprox.
Marcus Valerius Martialis, natural de Bílbilis, en Hispania, irá cedo a Roma para
completa-los seus estudios. A vida en
Roma non
l e
foi fácil e t ivo que recurrir a va
rios trabal/os para sobrevivir e mesmo a adulación dos grandes persoaxes. Unica
mente gracias á celebridade dos «Epigramas» puido acadar unha posición económi
c aceptable. Voltará á sú terra natal a pasa-los derradeiros anos de vida nunha fin
c
que l e regalara a
sú
admiradora Marcela. Amigos como Plinio, Quintiliano, Silio
Itálico ou luvenal axudánl/e neses momentos difíciles. A volta á terra encheuno de
morriña de Roma e levouno a unha irreversible situación de declive.
E un escritor que indudablemente contribue ó esplendor das letras latinas n
época dos Césares e ten un posto de honra entre os escritores satíricos.
O autor dos Epigramas confesaba que se trataba dun xénero menor, que unica
mente pretende agradar sen cansar. Mais o seu xenio epigramático é insuperable e
aínda que nalgún caso pode chegar a ser moi ousado, a axilidade, gracia, forza des
criptiva e naturalidade dan gran valor á súa obra que non deixa de ter numerosas
irregularidades. A versificación é moi variada. A técnica epigramática, cun final
mordaz e
s
veces inesperado, é moi boa.
MARCIAL, IV,39
Argenti genus omne conparasti
t solus ueteres Myronos artes
solus Praxitelus manum Scopaeque
solus Phidiacj toreuma cae/i
solus Mentóreos habes labores.
Nec desunt tibi uera Gratiana
n quae
Cal/aico
linuntur auro
nec mensis anaglypta de paternis.
Argentum tamen inter omne miror
quare non habeas Charine purum.
MARCIAL, IV,39
Compraches todo tipo de prata
e só ti tes antigas obras de arte de Mirón
s6 ti tes obras de Praxiteles e SKopas
só ti tes obras do cincel de Fidias
s6
ti tes obras de Mentor.
nin che faltan auténticos versos de Gratio
nin pratos que
s
recubren de ouro Gal/aico
nin baixo relevos
nos
mobles de familia
Pero entre toda a prata admírome
de cómo non tés Charino prata de lei
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 88/164
M RCI L X 7
Si
donare rocas promittere nec dare Gaí
vincam te donis muneribusque meis.
Accipe
Gallaicis
quidquid fodit Astur
in
arvis...
M RCI L
X 7
Se
chamas dar
prometer e non
cumplir aio
vencereite cos
meus
regalos e dádivas.
Recibe o que o astur extrae nos campos Gallaicos...
M RCI L
X 37
luris
et
aequarum cultor sanctissime legum
ueridico Latium qui regis ore forum
municipí Materne tuo ueterique sodali
Callaicum mandas si quid
ad Oceanum
An Laurentino turpis
in
litore ranas
et
satius tenues ducere credis acos
ad sua captiuum quam saxa remittere mullum
uisus erit libris qui minor esse tribus?
et fatuam summa cenare pelorida mensa
quosque tegit leui cortice concha breuis
ostrea Baianis quam non liuentia testis
quae domino pueri non prohibente uorent?
Hic
olidam clamosus ages
in
retia uolpem
mordebitque tuos sordida praeda canes:
illic piscoso modo uix educta profundo
inpedient lepores umida lina meos.
Dum loquor ecce redit sporta piscator inaní
uenator capta maele superbus adest:
omnis ab urbano uenit ad mare cena marcello.
allaTcum
mandas si quid ad
Oceanum
M RCI L X 37
Venerabilísimo entusiasta do dereito e das xustas leis
que gobernas coa túa verídica voz o
foro latino
se encomendas algo Materno teu paisano e vello camarada
para o Océano Callaico
¿ou pensas que
é
mellor
na
ribeira laurentina
pescar torpes rans e delicadas agullas
que devolve Io cativo muxo ás súas pedras
se che parece que é menor de tres libras?
¿e cear a insípida ostra nunha extraordinaria mesa
e mariscos
ós
que cubre nunha delicada protección
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 89/164
antes que ostras que non sentirían envexa
nin
á
competencia das
de
Baias
que os criados poden devorar senon prohibe o amo?
Aquí ti berreando levarás ata as redes a pesti lenta zorra
e a repugnante presa morderá ós teus cans:
lí
as redes apenas haladas dun abismo cheas
de
peixes
aínda empapadas reterán as miñas lebres
Mentras falo velaí que regresa o pescador ca cesto valeiro
e o cazador chega orgulloso cun teixo cazado:
toda a comida chega ata a beira m r dende o mercado d Urbe
Se me encomendas algo para o Océano Cal/aico
MARCIAL XIV 95
Phiala aurea caelata
quamuis Callaico rubeam generosa metalla
glori r
arte magis:
n m
yos
iste labor
MARCIAL XIV 95
Cincelada copa de aura
nobre polo f ión Cal/aico aínda que me dea rubor
ostou orgul loso fundamentalmente pala túa arte: este é un trabal
lo
de
Mios
A fama de Hispania polas súas riquezas metálicas
era
ben coñecida e máis para
un escritor bilbilitano Gallaecia ocupaba un posto moi importante nestas produc-
cións e Marcial coloca as obras galegas ó lado das pérolas da India ou da púrpura de
Tiro productos de evidente e recoñecida calidade e prestixio
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 90/164
PLUT R O 50-120 aprox.
Nace en Beocia
na
cidade de Queronea; estudia
en
Atenas e formará parte
da
súa Academia. Foi arconte epónimo. Levará unha tranquila vida famil iar unicamen
te alterada polas viaxes a Asia, Alexandría ou Roma onde viviu algúns anos e
tivo
grandes amigos como L. Mestrio Floro gracias ó que conseguiu a cidadanía roma
na. Traiano concedeulle a dignidade consular e Adriano nomeouno procónsul
da
Helade.
Traballou sobre temas moi variados: filosofía, ciencias naturais, biografías, co
mentarios de Homero, Hesíodo, sobre música, etc. Destas obras conservamos,
aproximadamente, un tercio, reunidas
en
«Moralia» na que se inclúen as biografías,
as
coñecidas «vidas paralelas» que
foron as
que lIe deron máis fama. Son obras nas
que o autor interésase polo persoaxe en sí mesmo, mais que
as
correccións históri
cas que puideran ter. Por iso enche o relato de anécdotas co que quere facer atraín
te ó lector a figura tratada; do seu éxito da idea a súa influencia no modo de face-Ia
historia literaria europea posterior.
Para
estas biografías emprega fontes de informa
ción moi variadas aínda que tamén hai
moito
de elaboración persoal e resulta orixi
nal, a pesar de que non sempre é realmente válida a idea de emparentar un persoaxe
grego con
outro
romano.
PLUTARCO, quaestt. rom., 34
~ v
oÓ toc;
D.Brutus 6
1\vO\ táVE \ av tnEA {7wv xat
n p ~ t o c ;
tnÉxE\ va o t p a t ~
b L a ~ a c ;
t ov
t ~ c
1 \ ~ ~ ~ e ; n o t a ~ 6 v
PLUTARCO, quaestt , rom., 34
r este D.
ruto
o que atacando a Lusitania
fo i
o primeiro en atrave-
sar cun exército o río Lethes.
A xulgar polas moitas referencias de
Bruto
como o primeiro romano que atrave
sou o río Lethes, debeu ser, realmente, un fei to moi comentado en Roma sobre
Bruto e o Lethes, ver Apiano, 73-75 e Strabon,
111 3 4 .
PLUTARCO, César, 2
t ~ c
yoOv
I ~ ~ p C a e ;
t n \ ~ a e ; E ~ ~ U C ; nv
tVEpy6e;
~ o { 7
~ ~ É p a \ c ; ÓA CyaLC; bÉxa onECpae;
ovvayaYEtv
npoc; tate;
np6 tEpoV
o ~ o a L C ;
EtxOOL
x a t
o tpa tEúoae;
Ka aL-
xoue;
xat
1\voL tavoUe;
x p a t ~ o a L xat n p O E A ~ E t v ~ X P L
t ~ e
~ ~ w ~ a A á o o ~ e ; ta ~ ~
np6 tEpoV
~ n a x o ú o v t a p w ~ a C O L e ;
~ ~ v ~
x a t a o t p E ~ 6 ~ E v o e ;
92
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 91/164
PLUTARCO, César, 12
Chegado á terra de beria axiña puxo en acción de modo que en
poucos días engadiu dez cohortes ás vintes que xa
tiña
e facendo un-
ha expedición contra os Calaicos e Lusitanos venceunos chegando ata
o mar exterior sometendo ás nacións que aínda non estaban sometidas
ós romanos
Aparece aquí unha referencia á campaña que, dende Gades e por mar fixo César
contra os Gallaicos e na que, segundo referirá Dión Cassio 37,52-53 chegou a 8ri
gantio. Tamén Zonares 10,6 nos comentarios a Dión sinala o feito en termos moi
semellantes. Suetonio Vida de César,
54
ou to Livio per. 1 3 e Obsequens
eprodigo 123 fará tamén referencia ás victorias de César sobre
os
Lusitanos.
93
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 92/164
NN O ORO
fins do S. I - comenzos
do
S.
d. X.
Non sabemos con certeza, pero é probable que nacera no
N. de
Africa, aínda
que outros biógrafos sinalan que era natural
de
Hispania.
Escribiu un resume, un tanto caprichoso, en tono retórico e panexírico da Histo
ria de Roma de Tito Livio
en
dous libros, «Epitoma de
Tito
Livio» e gracias a
el
coñecemo-Io relato de Livio sobre
as
guerras Cántabras 29-19 a. X Nun volume
relata as guerras fora de Roma e noutro as guerras civís.
As omisións e os erros son abundantes e a súa preocupación literaria fai que,
nalgunha ocasión, subordine rigor histórico. O estilo presenta golpes de efecto, ex
c1amacións e expresións poéticas. Sen embargo, o seu temperamento de escritor
maniféstase
na
elección dos seus trazos, no
seu
rigor; pode que apareza como pou
co natural
nas
expresións ó relatar, pero hai unha habilidade digna
de
terse
en
conta.
FLORO,
1,33,12
Decimus Brutus aliquanto latius Celticos lusitanosque et omnis Callae-
ciae populos formidatumque militibus flumen Oblivionis peragratoque
victor Oceani litore non prius signa convertit C/uam cadentem in maria
solem obrutumque aquis ignem non sine quodam sacn legii
metu
et ho-
rrore deprendit.
FLORO,
1,33,12
Décimo Bruto percorrida toda a costa do Océano como vencedor un
pouco máis aló dos Célticos e Lusitanos e os pobos de toda Callaecia e
o
río
do Esquecemento pánico dos soldados non retirou os seus estan-
dartes antes de descubrir non sen certo medo e horror de sacrilexio o
sol que cae no mar e o lume xurdido da auga.
Refírese á expedición de Décimo lunio contra
os
Gallaicos no ano
138
a. X. ver
Apiano, 73-75 na que tivo que vence-la resistencia
da súa
tropa a cruza-lo río do Es
quecemento.
A cita do sol caendo no mar provocando un ardor como de lume aparecía tamén
en Strabón 111,1,5 onde criticaba a Artemidoro e Posidonio por manter contos e
lendas sen base sobre estes supostos efectos do sol ó poñerse no mar.
FLORO,
11,33,50-51-52
50: tertio Aracelium oppidum magna vi repugnat. captum tamen postre-
mo fuit Medulli montis obsidio quem perpetua
m/ lium fossa com-
prehensum undique simul adeunte Romano postquam extrema barbari
vident certatim igne ferro inter epulas venenoque
quod
ibi volgo
ex
ar-
boribus taxeis exprimitur praecepere
mortem
seque pars maior a cap ti
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 93/164
vitate, quae
morte
gravior ad id tempus indomitis videbatur, vindica fe-
runt.
5 :
haec per
ntistium
Furniumque legatos et grippamhibernans
in
Tarraconis maritimis Caesar accepit.
5 :
mox ipse praesens hos dedu-
xit
montibus, hos obsidibus adstrinxit, hos sub corona iure bel/i venum-
dedito
FLORO, /1,33,50-51-52
50) n terceiro lugar, a fortaleza de Aracelio resiste fortemente; pero, Ó
final, tivo lugar o acoso de Monte Medul/io, ó que se cercou cun
foxo
continuo
de q ui nce mil/as p ara con qu ista lo , a van zan do o roman o por
todas partes e
6
mesmo tempo. Logo de que os bárbaros ven que o fin é
chegado, teimadamente, entre festas, déronse
morte
con lume, espada
e veleno que al í extrae a xen te dos teixos, e a mei ra nd eparte librouse d
cautividade, que l/es parecía peor c morte ós q ue a ta ese momento non
foran dominados.
51) César, que pasaba o inverno nas costas de Tarragona, soubo estas
cousas a ravés dos leg ado s ntistio Fu rn io e Agrip a.
52) Logo, el en persoa, fíxoos baixar dos montes a uns, a outros obri-
gounos
con rehéns e a outros vendeunos
como
prisioneiros segundo o
dereito de guerra.
A guerra cántabro-astur dos anos 29-19 a X. ten unha importancia particular pa
ra a Península
xa
que foi a derradeira fase
da
heroica resistencia
ós
romanos. Dentro
dela, o episodio do
Monte
Medulio representa un
punto
exemplar
da
resistencia, se
mellante a outros episodios tan impresionantes coma fora o caso, por exemplo, de
Numancia. Soamente ó seu remate Roma pode dar por concluída a conquista efec
tiva da zona N. pensinsular con
todo
o que elo supoñía: control, riqueza mineira, -
rritorios. E certo que o extremo
N W
a Gallaecia,
xa
sufrira anteriormente campa
ñas de conquista Bruto no 138-6 a X. e César no 60 a X. , pero
as
tribus galaicas
aínda se mantiñan rebeldes e tomaron parte nesta guerra.
Para o coñecemento desta guerra non temos moitos datos; escasas noticias en
Dión Cassio, Floro e Orosio, que
se
refiren, case exclusivamente, ás operacións
máis destacadas. E aínda para estas as noticias son escuetas e moitas veces vagas,
cando non contradictorias. Estas contradiccións xurden a miúdo dos problemas das
demarcacións xeográficas; para os
diferentes autores as provincias ou pobos non
abranguen as mesmas extensións e de aí xurden erros, equívocos e falsas interpre
tacións.
A
fonte
que proporciona Dion Cassio son
os
libros 51-54 da súa «Historia Roma
na» e ten o valor
da
cronoloxía xa que refire
os
feitos ano por ano. A fonte que em
prega non parece que sexa a mesma de Floro e Orosio porque apártase bastante de
les que seguen a Tito Livio.
As narracións de Floro e Orosio son practicamente iguais variando, unicamente,
pequenos detalles, aínda que algún poida resultar de certa importancia;
así
os datos
para a localización do Monte Medulio
en
Orosio VI,21,
7
e que falla
en
Floro. Oeste
dato podemos deducir un erro
en
Floro que parece confundir ou mixtura-la opera-
95
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 94/164
ción contra Aracelio extremo Oriental do esceario das guerras) coa de Monte Me
dulio extremo Occidental). Sen embargo, este dato é precisamente o que serve
pa-
ra as diferentes lecturas e interpretacións dos textos. A exacta ubicación dese Me
dulio sigue tendo problemas.
En xeral, os historiadores galegos e outros como
Schulten, seguindo a Orosio, que era desta rexión e que podemos supor que a co
ñecía mellor,
sitÚ.ano
na
zona do Baixo Miño, cara a Garda, próximo a Tui, e mesmo
chégano a identificar coa citania de Santa Trega. Pero tamén foi localizado na zona
próxima ó Sil, nas Médulas, ou próximo á Peña Sacra,
na
Actual Asturias, entre os
ríos Deva e Nansa Martino, Roma contra Cántabros
p.
56). Pero, se facemos caso
dun dato proporcionado por S. Isidoro Etim. 15.1,19), temos que a expedición aca
dou Océano e as illas.
A fortaleza
de
Aracelio debe corresponder á actual Aradillos, preto de Reinosa,
obxectivo dunha das tres operacións coas que se planificara esta guerra;
as
outras
dúas serían contra Bergido e o Monte Vindio e a terceira contra o Medulio en Gallae
cia, sempre segundo a teoría de Schulten, que entende a Cantabria nun senso moi
amplo. Cada un destes obxectivos
sería
cuberto por tropas que partirían
de
diferen
tes bases de operacións: Astorga, Segisama e Braga.
A campaña contra o Medul io é do ano 26
a.
X xa que Augusto recibe a noticia
en Tarragona onde, por razóns de saúde, estaba a pasa-lo inverno do 26-25 e no se-
guinte ano iniciará o seu X consulado
xa
camiño de Roma Schulten, Cántabros
p. 149). Esta cronoloxía é rectificada por outros autores Martino,
Roma contra
Cántabros p.
144 en
base ó nome dos legados e ós seus períodos
de
mandato, le-
vándoa ó ano 22 a. X. O feito de que aparezan xuntos os nomes dos legados Antis
tio, Furnio e Agripa trae problemas cronolóxicos xa que parece que Antistio comba
te no ano 25, Furnio no 22 e Agripa no
19
a. X. por Dion Cassio sabemos que Furnio
atopábase no ano 22 por primeira vez en Cantabria, así que parece que non puido
estar no Medulio no 25-26. Pode que Floro cometa un erro.
A baixada dende as zonas altas
ás
baixas como sinal de dominación é constata
da
por varios autores; as fontes arqueolóxicas confirman ás fontes escritas nalgúns
casos, pero noutros está moi claro que hai castros que siguen habitados dempois
da
conquista romana e mesmo aumentan os seus perímetros e a propia intensidade
da
vida no poboado. Sen embargo, é probable que moitos castros pequenos fosen
obrigados a ser abandonados e a se instalar nas zonas máis baixas e sen defensas,
razón ésta moi probable de que non quedara pegada a conservar e por isto temos
esa
lagoa informativa sobre os modos de vida en zonas baixas nestas épocas.
O suicidio con veleno extraido do teixo tamén o refire Strabon 111,4,18 , Orosio
VI,21,8) e Plinio XVI,5O) e parece que o obtiñan das follas
do
«taxus baccata» e
aparece tamén como un veleno empregado nas Galias César, bel . Gall. 6,31,5).
96
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 95/164
PTO OM O 100-170
aprox.
Claudio Ptolomeo, natural de Ptolemaida, deixounos unha variada obra que per
deu moito ó ser resumida por autores posteriores ó través dos que nos chega a nós
a meirande parte
da
súa producción en traduccións latinas ou árabes.
Viviu case sempre en Alexandría onde traballou no Museo. Adicouse con espe
cial interés ós temas de matemática aplicada, astronomía e xeografía. Ademais es-
cribiu sobre teoría do coñecemento mostrando unha filiación peripatéutica e unha
herencia de elementos platónicos e estoicos; tamén traballou sobre óptica, sobre un
calendario metereolóxico, sobre o movimento dos planetas, sobre o planisferio, so
bre o reloxio de sol, etc.
Na obra sobre astronomía, «Sintaxis Matemática», que logo será coñecida pola
súa versión árabe omo«Almagesto», transmite Ptolomeo t o saber astronómi
co
da
Antiguidade, mantendo a concepción xeocéntrica do Universo que elabora
ron autores anteriores; esta gran obra estará complementada polo «Tetrabiblos».
Moi interesante para nós é
a «Xeografía» que está concebida como unha base
para a elaboración de cartas de situación. Ptolomeo relaciona 8.000 lugares con
acotacións de lonxitudes e latitudes aínda que os erros son moitos e hai veces en
que as apreciacións non son exactas. Tomou moitos datos de Marino de Tiro e
mantivo tamén moitos dos seus erros. Para a Península é interesante porque pode
completar datos doutros autores como Mela
ou
Plinio.
O texto da Xeografía chega a nós a través dunha compilación bizantina do S X.
e XI
na que aparecen os datos do Ptolomeo e doutros xeógrafos acompañados de
cartas, seguramente máis serodias. Os manuscritos máis antigos son
os
de Vatope
di S. XII-XIII e o Vaticanus Urbinus Graecus, algo posterior. O cartógrafo do S
XVI, Mercator, ilustrou esta obra con mapas inspirados en manuscritos do S. V n
realidade, máis que unha xeografía é unha lista de nomes referidos
ás
provincias de
Hispania. Aparecen relacionados accidentes xeográficos, cidades, pobos, con refe
rencias das coordenadas xeográficas. O problema é que os grados que emprega
Ptolomeo non son os mesmos que manexamos agora e a exactitude das súas locali
zacións é só aproximada.
Por outra parte, Ptolomeo esquece accidentes importantes e sinala algúns de pou
ca relevancia. Sen embargo, esta fonte de información serve para reforza-las noticias
de itinerarios anteriores e
para
coñece-Ia rede viaria de Hispania no S d X.
A obra de ptolomeo, referida a Galicia, foi estudiada ampliamente por Montea
gudo, que, ademais de comentar e intentar localiza-los diferentes nomes de Ptolo
meo adapta e corrixe as coordenadas de Ptolomeo.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 96/164
PTOLOMEO,
Táboa
KEq;. C; .
t I 0 n a v C a ~
T a p p a X W V ~ C a ~ ~ { 0 L ~
[ E U P W n ~ ~
n C v a ~
~ . J
T ~ ~ OE T a p p a X W V ~ 0 C a ~ ~ E V o u a ~ L x ñ
nAEupa xat napa
~ o v 6 U ~ L X O V
QxEavov fXEL
O ~ ~ W ~ .
M E ~ a
~ a ~ ~ O ~ 60pCOU n o ~ a ~ o ~ l X ~ O A a ~
KaAAa1xrnv B p a x d p w ~
Ar,ou
n o ~ a ~ o ~
t
XSOAaC
E
LIt
~ ¡ 3
o
Ar,a.po\l
1 í x p o ~
E
l.
L
N r ¡ S L O ~
n o ~ a . ~ o ~ t x ~ o A a C E
yo
L.: O
l\.
q1.Cou
o ~
lXSOAaC
E
L
6
MLVCOU
n o ~ a ~ o ~
lxSOAaC
E
y
yo
n ~ y a t
~ O ~
n o ~ a ~ o ~
La L
6
2.
Ka a Xl0V
l \ . O U X ~ \ J 0 C W V
OPOÚLO\l
1íxpov
E
L
OuCa
n o ~ a ~ o ~
x¡3oAaC
E
yd
y
T a ~ d p a n o ~ a l . l O ~
lx¡3oAaC
E
yo
yo
r
A p ~ á . ~ p w \ l
]
,
p ~ d ~ p w v
A L ~ r ¡ \ I
E
y
N { p L O ~
. X P W ~ r ¡ p L O \ l
E o
t
t
l:.
E
yo
o
L,:
3. tH 6E . p x ~ L x ñ nAEupd,
~ ~ ~ n É p x E L ~ a L
t º x E a v o ~ 6 x a A o ú ~ E v O ~ K a v ~ d S p L O ~ ,
nEpLypd-
~ E ~ a L
O ~ ~ W ~ .
M E ~ a ~ o
NÉpLO\l
. X P W ~ r ¡ P L O \ l
t ~ E p O \ l
. X P W ~ r ¡ P L O V ,
l ~ ' Oú
¿ ~ a ~ C o u ( ~ , , - C o u ) ~ w ~ o t ,
1íxpo\l
Or,LP n o ~ a ~ o ~ lXSoAaC
To
l ~ E ~ ~ ~ ~ X p O \ l
4.
KaAAa:CXl0\1
~ r n v l\.OUX1 )V0Cwv
MEyd-
A(¡l A L ~ { \ l L
<ll,,-aoú
LO\l
Bp y d \ l ~
l.Q.\I
to
l \ . a n a ~ C a Kwpou
1íxpov
xat
TpCAEUXO\l
o
L.: Y
MEdpou
n o ~ a ~ o ~
lXSoAaC
~ E
lJ5
NaSCou
n o ~ a ~ o ~
lx¡3oAaC
l.
y
yo
Na¡3 l.aAaOU
C w v o ~
n o ~ a ~ o ~
x
~ o A a . C
La
Y
L: 6
5.
f1al.0l.Xl0\1
<llAaou l.ovaou
Ca
l a
1.;6
Y
LS
11
NaCAou
o ~
t x ~ o A a C
l . ~
L:;
98
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 97/164
KAQUÓ L O ~ É
P
\ 0\1
NOOÚLO\l
t:
l:;ó
, ,
,
(,
L.,ó
22.
E X Ó ~ E \ l O L
ó€
~ O Ú ~ W \ I
KUAAU\,xol
ot
AOUXD\lOLOL, t
ole
n6AELe ~ E o 6 Y E \ O I atóE·
BoOpo\l
1 ) Ó L¡3
OAC\la,
1 ) l:: L
O-{)l,XU
- y y
Al,¡300\Jxa
l,
e
/lE
Y
rr
\1 eal (,
/lE l, ¡3
Kupó\I\,o\l
2;: ~ ó 1 :6
Toupoun1;Ca\la
(,
y
~ Y 1 :6
rAa\ló6,.HPO\l
e
/lY
1 :
OXEAO\J
1 )
y
~ ó
y
l,¡3
ToúPPLya 1 ) ty
lÓ
~ l , ¡ 3
(,
y l, ¡3 lÓ 1 :
(, y
\,
¡3
~
ó r L ¡3
23.
Kanopw\I.
IpCa
<PAaouCa
AoOxoe
Ú y o ú o ~ o u
24.
Kl,Al,\lW\I.
t,y ó a , ~ a Ek
p lá
25.
A E ~ a ú w \ I
6 a x ~ 6 \ 1 l , o \ l
26.
Ba\,óúw\I.
<PAaouCa Aa/l¡3pC(,
27.
¿EOUPPW\I
T a A a ~ eJ1
t,y
ó ~
Kou C
l,
\la
(,
y
2;:
L
2;: y
1 )
L;
1 ) L :
~ ó y
~ ó
~ ó
t
~ E ,
28.
An a \ J a ~ O A W \ l ó€
~ O Ú ~ W \ I
~
Ao1;oupCa,
xal
n6AEl,(,
t\ J a Ú ~ ~
AoOxo(,
A o ~ o u p w \ J
a
Aa¡3Ep\JCe
a
I\l1;Epá/l\Jl,O\l l, Ó
A p Y E \ J ~ É o A a
-
y
A a y a C a . ~ o L
-
y
NIa axa l,
y
fÉYl,a l,a
L
BÉpY\,óo\l
~ A a o ú \ O \ l
1 )
~
I \ J ~ E p a l l \ l L O \ l ~ A U O Ú l , O \ J -
At:yCw\I 2;: f E p ~ a \ J L X D -
napáXE
L ~ a \
at[ÓE
/lE
~ ó l:;
y
l:;ó
/lY ~
~
y ¡;:ó
ló
e
~ ó t
99
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 98/164
100
29.
Bp
1,
y
lo
x.
1, vGh)
Bpl,yaCx.l,ov
1,
¡..¡.b
L: y
30.
Bal,éouvT)voCWV
Bal,éouvCa
l:, y
¡..¡.é y I , ~
31.
OpvL.ax(jjv
, Iv tEpxa tCa
lo (, ¡..¡.é
é
32.
Aouyy6vwv
TIaloA6v tl,ov
1 0. yo
¡..¡.é
l:;y
33.
¿:aL.Al.VrnV
Napé{vl,ov
1, ,
y
¡..¡.y
~ ó
34.
¿:oUltEpa tCwv
TIE
aoúV
1,
ov
{t
l:
¡..¡.y yo
35.
A¡..¡.axrnv
Ao toúpl,xa Auyoúo ta
{t
¡..¡.é
36.
T E I , ~ O Ú p w v
N E ¡ ¡ I , t ú ~ p l , y a
z:
1..:
¡..¡.y
té
37.
rl,youpprnv
<I>6po(, rl,youpprnv
T)
¡..¡.y
té
38.
ME
t
a ~ U
éE
toO
Ml,vCou xat
oU 60pCou
lto ta¡..¡.oO ta ¡ ¡ Ev
tnL { t a A á o o ~
xa t€xoUOI, KaAAaL-
XOL
ol
Bpaxápl,oL,
lv
ol n6AEI,(,
a ~ é E ·
Bpaxapauyoúo ta
(,
¡..¡.y yo
KaAáóouvov
(,
l::
¡..¡.y
~
TICVT) to(,
(,
L::y
¡ ¡ y
L l o ~
KOVltAoú tLxa
T) y
¡..¡.y
y
l . ~
T o u v t 6 ~ p
1,
ya.
T)
o
¡..¡.y y I , ~
, Apaéoúxxa
(,
¡ ¡ a
L y I,W
39.
Toupoérnv
tly
éa ta
Aá
La
(,
L::
¡..¡.y y
I , ~
40.
NE
¡ ¡ E
ta tGjv
0 6 o A 6 ~ p L y a
(,
¡ ¡ ~
L
41
•
KOI,AEpl,VrnV
K O t . A 6 ~ p L y a
(,
¡..¡.W
y
42.
L ~ a G j v
cl)6poc; B t . ~ a A r n V
l:
y ¡ ¡ y
y
43.
1\L¡ ¡ I,XG>V
<p6po(, At.¡ ¡ LXGjV (,
t.:.:y ¡ ¡ ~
t
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 99/164
44
fpouCwv
ToOba\,
T)
y
/ l¡3
45
1\ouayxG3v
MEpoúa
Z:
t. ;
/ l¡3
yo
46
KOUaXEpVrnV
u b ~ KOUaXEpVrnV
z
/ l¡3
Y
47
1\ou¡3a\ vrnv
K á / - l ¡ 3 a \ ~ o v
T)
/ l¡3
y
48
Nap¡ aa Jv
~ 6 p o ~ Nap¡3aarnv
T)
/ l¡3
7 N ~ a o \
bE
n a p á x E \ v ~ a \ ~ ~ TappaxovT)-
e l.v
/ lEV
K a v ~ a ¡ p C w
QxEav,GJ l xaAoú-
/ l E ~ a \
T p C A E U ~ O \
a X 6 1 t E A ~ \
~ P E t ~ ;
wv / l E ~ a ~
c:u l.n{XE\, / - l o C p a ~ ~ / l ~
Ev bE D . u ~ \ x G 3 QxEavrCLí
l
K a ~ ~ \ ~ E p C -
b E ~ b{x ~ o v a p L ~ / - l O ~ ,
~ v
~ o / l E ~ a c : u l .n{XEL
/ lO CP
a ~ b
/-lE L:
x t
l ~ G 3 v 8EGJV
v ~ a o \
bÚO
~ o v
r x . p \ ~ / l 6 v b
yo
/-lY
y
PTOLOMEO, Táboa
Capítulo 6
Situación
da
Hispania Tarraconense
Táboa Segunda de Europa
A beira occidental da Tarraconense, que está cara ó Océano occidental, consta
do
seguinte. Dempois do río Douro seguen as desembocaduras:
1:
Callaicos Bracaros:
Desembocadura
do
río Avo
5° 30
42° 15
Promontorio
Avaro
5° 30 42° 30
Desembocadura do río Nebia
5° 40 42° 45
Desembocadura
do
río Limia
5° 30 43° 15
Desembocadura do río
Miño
5° 20 43° 40
As
fontes do río
° 30 44° 15
2:
Dos Callaicos Lucenses
Promontorio
Orvio
5° 30 44°
Desembocadura do río Via
5° 40 44° 20
Desembocadura do río Tamara
5° 40 44° 40
(dos Artabros)
Porto dos Artabros
5° 20 45°
Promontorio Nerion
5° 15 45° 10
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 100/164
6° 45 45°
8° 15 45°
50
9°
45° 45
10°20
45°
40
11
°20
45° 45
11 °45 45°25
12° 45° 30
3: Lado septentrional sobre o que está o Océano que se chama Cántabro e que se
describe
así
Dempois do Promontorio Nerion
hai
outro pro-
montorio no que están
as
Aras Sestianas do sol),
promontorio 5° 40 45° 30
Desembocadura do
río
Vir 6° 15 45° 30
Un promontorio próximo 6° 30 45° 30
: No Gran Porto dos Callaicos Lucenses
Flavio Brigantio
Promontorio Lapatia Coru que tamén se chama Trileuco
Desembocadura do río ro
Desembocadura do río Nabia
Desembocadura do
río
Nabialavion
5: Dos Paesicos
Flavionavia
Desembocadura do río Nelo
21:
Viven tamén arredor do Promontorio Nerion os Artabros, que teñen
as
cidades
de
Claudomerio 5° 45 25° 10
Novio 6° 10 44° 45
22: Próximos están os Callaicos Lucenses, que teñen estas cidades interiores
Buro 8° 15 45° 5
Olina 8° 30 45° 30
Vica 9° 20 45° 20
Libunca 10° 10 45° 20
Pintia 10° 10 45° 5
Caronio 7° 44° 45
Turuptiana 6° 20 44° 45
Glandomiro 7° 44° 30
Ocelo 8° 20
44
°25
Turriga 8° 50 44° 35
23:
:
25:
26:
27:
Dos Caporos
Iria Flavia 6° 25 44° 30
Lugo Augústeo 7° 25
44° 25
Dos Cilinos
Augas Cálidas 6° 20 44° 20
Dos Lemavbs
Dactor;ro
.
7° 30 440°
i
Dos Bedios
Flavia Lambria 7° 20
44° 45
Dos Seurros
Talamina
8° 30 44° 30
Augas Quintinas
8° 30
45°
10
1
102
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 101/164
28:
A estas pola parte oriental engádese Asturias e
nela
están as seguintes cida-
des.
Lugo dos Astures 11° 45°
Labernia
11°
44° 30
Interamnio 10° 15
44° 20
Argenteola
9° 20 43° 45
Lanciata
9° 20 43° 30
Maliaca 10° 20 44°
Xixia °30
43° 45
Bergido Flavio 8° 30
44° 10
Interamnio Flavio
9°
44°
Lexion VII Gemina
9°
43° 30
29:
Dos Brigecinos
Brigecio °
44° 50
3 :
Dos Bedunensios
Bedunia
9° 50 44° 25
3 :
Dos Orniacos
Intercatia
° 10 44° 15
32:
Dos Lugóns
Pelontio °40
44° 50
33:
Dos Selinos
Nardinio
° 20
43° 45
34:
Dos Superatios
Petavonio
9° 30
43° 40
35:
Dos Amacos
Astúrica Augusta
9° 30 44°
36: Dos Tiburos
Nemetobriga 7° 30
43° 45
37:
Dos Gigurros
Foro dos Gigurros
8°
43° 45
38: Entre os ríos Miño e Douro viven na costa os Callaicos Brácaros que teñen es-
tas cidades:
Bracaraugusta 6° 43° 40
Caladuno 6° 30 43° 30
Pineto 6° 50 43° 35
Complútica 8° 20 43° 25
Tuntóbriga 8° 30 43° 25
Araduca 6° 4 ° 55
3
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 102/164
39: Dos Turodos
Augas Flavias
6° 30
43° 25
40:
Dos Nemetanos
Volobriga
6°
42° 35
41 : Dos Celerinos
Celiobriga
6°
42° 20
42:
Dos Bibalos
Foro dos Biba/os
7° 20
43° 20
43:
Dos Limicos
Foro dos Limicos
6°
50
42° 45
Dos Gruios
Tude
8°20
42° 45
45: Dos Luancos
Merua
7° 30
42° 40
46:
Dos Quarcernos
Augas dos Quarcernos
7° 20
42° 20
47:
Dos Lubenos
Cambeto
8° 10
42°20
:
Dos Narbasos
Foros dos Narbasos
8° 42°
73:
Están próximas á Tarraconense no Océano Cantábrico as illas que se chaman
os tres penedos Trileucos; o seu ponto medio está a
9° 46° 45
No Océano Occidental están as 10 illas Cassiterides a
parte media delas está situada a
4° 45° 30
e as dúas illas que se chaman dos Deuses
4° 40 43° 30
Na
Táboa
da
súa Xeografía Ptolomeo relaciona unha serie de nomes de cida-
des cabos pobos e illas do N W peninsular. Así comenza polas costas 11,6,1-5)
para seguir polos pobos e cidades
11,6,21-49)
e rematar coas illas 11,6,73) No resto
da Táboa o sinalado
xa
non corresponde propiamente ó N W
A relación de accidentes costeiros iníciase partindo do río Douro cara ó N. citan-
do desembocaduras de ríos promontorios golfos.
Xa
no interior sinala a situación
de varios montes e as cidades e pobos dos Gallaicos lucenses dos Astures e dos
Brácaros é dicir dos tres conventos
da
Gallaecia. Remata volvendo ó mar sinalan-
do as illas Kassietrides as Trileucas e as dos Deuses.
104
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 103/164
o interés do texto Ptolomaico coas súas acotacións de coordenadas en grados e
minutos é evidente; mais a posibilidade de identifica-los lugares que cita cos actuais
nesas coordenadas non sempre é posible; os intentos por logralo son frecuentes,
pero os resultados case que nunca son concluintes.
Dos nomes que da Ptolomeo, algúns son novos, é dicir, é el o que primeiro os
menciona; pero outros xa foron citados por autores anteriores como Mela
ou
Plinio.
Neste caso é frecuente que o nome non sexa exacto e presente variantes (variantes
que tamén se poden atopar nos tnesmos códices) que complican aínda máis o pro
blema.
Os accidentes identificables están practicamente todos citados en autores ante
riores
e, ó tratalos,
xa
foron comentados (entre paréntese o lugar do comentario).
Así, entre os ríos aparece o Avo (Mela,
111,10 ,
Nebis (Mela, ,10), Limia (Strabon,
111,3,4 , Miño (Strabon, 11,3,4 , Ulla (Mela, 111,10 , Tambre (Mela, 111,10 e outros
novos como o Viri (identificable para Müller como Anllóns e para Monteagudo co
Mero) e o Mera, no territorio galego. Entre os promontorios ou cabos aparece o Or
vio (posiblemente o Cabo Silleiro), o Nerion (Mela,
111,9-10 difícil de determiñar e
moi citado
en
autores antigos nos que varía a localización, pero que debe corres
ponder a un -dos saíntes máis pronunciados da costa
W,
Fisterra ou Touriñán; Lapa
tia Coru ou Trileuco debe corresponder a Ortegal ó pe do que estarían as illas Trileu
caso
Entre os portos está o dos Artabros (Plinio, IV,
113
que sitúan moitos críticos
na
ría
de Corcubión (Müller, Cuevillas, Monteagudo que precisa máis a súa localiza
ción poñéndoa
en
relación cunha cidade lexendaria, Dugium ou Duio) e o dos Ca
IIaicos Lucenses (posiblemente na entrada Sada-Betanzos). Tamén cita Ptolomeo
as famosas Aras Sestianas ou do Sol (Mela, 111,13 .
As cidades e os pobos constitúen un capítulo importantísimo
na
relación de Pto
lomeo; moitas se n ca se
posibilidade de seren identificadas. Así, estarían neste caso,
Olina, Turriga, Oceli, etc., outras pódense aproxima-la situación, como Claudiome
ro, preto de Muxía; Vica, nas beiras do Eo; Libunca,
na
ría de Ferrol; un terceiro gru
po está mellor documentado e localizado: nel estarían Flavio Brigantio (Coruña),
Novio (pode que sexa Noia), Buro (Bares), Dactonio (Monforte de Lemos), Flavia
Lambria (Betanzos), Lugo Augústeo (Lugo), Lugo dos Astu
res (Oviedo), Bracarau
gusta (Braga), Augas Flavias (Chaves), etc. O cuarto grupo
de
cidades de Ptolomeo
aparecen tamén citadas polo itinerario de Antonino; así, na vía n. o
18
aparecen as
mansións de Nemetobriga (próxima a Trives), Foro Gigurro (proximidades da Ciga
rrosa), Augas dos Querquernos (Baños de Bande);
na
vía n.o
17,
Tude (Tui), Pria
(lria), Augas Cálidas (Cuntis ou Caldas);
na vía
n. o20, Caranico, Glandimiro e Tima
lino (en Ptolomeo, Caronio, Glandomiro e Talamina).
Cos pobos que cita Ptolomeo pasa igual que coas cidades: uns podémolos si
tuar, aínda que sexa aproximadamente, e outros son descoñecidos. Entre os primei
ros están os Paesicos (Plinio, 111,28 , Caporos (Plinio, IV,111), Cilenos (Plinio,
IV,111), Lemavos (Plinio,
,28),
Gigurros (Plinio,
111,28 ,
Celerinos (Plinio,
111,28 ,
Bibalos (Plinio, ,28), Limicos (Plinio, 111,28 e Quarcernos (Plinio, 111,28 , Como no
caso anterior
das
cidades, pode haber variantes fonéticas entre os diferentes auto
res que non impiden a súa identificación.
Sobre
as
illas Kassiterides, sen dúbida unhas das máis citadas da Antiguidade
ver Strabon, 11,5,15; as Trileucas debían estar ó pe.do promontorio Trileuco e, polo
tanto, próximas ó cabo Ortegal e
as
illas dos Deuses; é posible que sexan
as
mes
mas das que fala Plinio (IV, 119 e que estarían ó N. do Tambre.
105
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 104/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 105/164
DION SSIO
155-235 d. X.
aprox.
Era
natural de Nicea e introdúxose
na
vida política
da
man de seu pai que ocu
pou cargos de senador e procónsul; ¡sto ocurría polo ano 18 baixo o mandato
do
emperador Cómodo. Foi senador, pretor, cónsul; acompañará a Caracalla na expe
dición a oriente; Macrino encargoulle o restablecemento da orde pública en Pérga
mo e Esmirna e con Alexandre Severo chegará a disfrutar de favores especiais
como
administrador
da
zona de Afr ica e das provincias imperiais de Dalmacia e Panonia.
Pero a súa ríxida concepción da disciplina tróuxolle problemas coas tropas e co pro-
pio emperador; deixará a vida pública retirarase a súa patria onde se adicou a es
cribir l ibros en homenaxe ó emperador.
Propúxose escribir unha historia de Roma dende os comenzos; era unha empre
sa inmensa e
el
mesmo conta que estivo dez anos á percura do material e outros do
ce escribíndoa. Cando dou por rematada a «Historia Romana», levaba escrito oiten
ta volumes.
Emprega un método analítico que intenta armonizar cos feitos cronolóxicos; non
é moi claro na exposición, pero manexa ben os efectos dramáticos. Ten por mode
los a autores moi diversos Tucídides, Demóstenes, ito Livio, Tácito e as fontes
son tamén moi variadas.
A súa obra se conserva
en
parte, as veces nos textos orixinais e outras veces en
reelaboracións.
DION CASSIO, 54,25
ODV A ~ y o u o ~ o ~
t n E ~ 6 ~
n á v ~ a ~ ~ ~ a t ~
r a A a ~ C a ~ ~
~ a t ~
~
I ~ n p C a ~ ~
nOAAa ~ E V
~ v a A w o a ~
w ~ t x á o ~ o ~ ~ nOAAa E
xat nap
tXELVWV A a ~ w v
~ n v
~ t A E u ~ E p C a v
xat
~ ~ v n O A ~ ~ E L a v ~ o t ~
~ E V
6 o ú ~ ~ o u ~
~ ~ E A 6 ~ E V O ~
6 ~ ~ x n o a ~ o
t ~ ~ ~ v
c P w ~ n v ~ V E X O -
~ C o ~ n .
DION CASSIO, 54,25
Augusto dempois de todo o de Galicia e o de Iberia perdendo unhas
veces e dominando outras segundo as circunstancias gobernou con-
cedendo a ciudadanía a uns e suprimíndoa a
outros
retirándose a Ro-
ma
ugusto da por concluida a dominación de Hispania ou Iberia trala victoria sobre
os pobos
do
N. no
ano 19
a X.
107
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 106/164
DION CASSIO 37 52 53
v
~ E V ó ~ ~ ~ n 6 A E ~ ~ a O ~ t y É V E ~ O ,
6
Ó ó ~ Kataap
~ ~ ~
~ E
A u a ~ ~ a v C a ~
~ F - ~ a ~ ñ v
a ~ p a ~ D y C a v
~ P ~ E ,
xal
ÓUVD-
~ E l ~ ~ v ~ a A D a ~ p ~ x á ,
~ n E p
nou aE l n a p a ~ ~ o t ~ ~ v ~ V E U
~ E y á A O U
~ ~ v o ~ n6vou x a ~ ~ p a ~
tauxCav
f X E ~ V , o ~ x ~ ~ É A D
aE·
Ó Ó ~ D ~
ya p
t n ~ ~ u ~ ~ v , xal ~ o v n o ~ n ~ ~ o v
~ o ú ~
~ A A O U ~ ~ o t ~
npo
a ~ ~ o O
~ É y a
n O ~ E
Ó U v D ~ É v ~ a ~
C D A ~ V , o ~
ÓEV CyOV
t ~ p 6 V E ~ ,
~ A A ~ A n ~ C E v ,
~ v
~ ~ ~ 6 ~ E x a ~ E p y á
a D ~ a ~ , ~ n a ~ 6 E ~ ~ t ~ a t p E ~ ~ a E a ~ a ~ x al U n E p ~ U a ~ p y a
~ n o O E C ~ E a ~ a ~ ,
o ~ á ~ ~ A A a xal B ~ ~
tv
~ o t ~
r a O E C p o ~ ~ ,
B ~ E
t ~ a ~ C E u E ,
~ ~ ~ D ~ p l a u y y C v E a ~ a ~ 5vap f O O ~ E ,
xal
napa ~ ~ v ~ á V ~ E W V f ~ a ~ E v B ~ ~ tv ~ E y á A ~ O U V . á ~ E ~ f a ~ a ~ .
B ~ E v n E p xal Etx6va A A E ~ á v o p o u t v ~ a U ~ a
tv
~ ~
Hpa-
X A É O U ~
~ v a x E ~ ~ É v D V towv
h V E a ~ É v a ~ E ,
x al x a ~ w o ú p a ~ o
B ~ L
~ D O É V
nw ~ É y a fpyov t n E n o ~ ~ x E ~ . hn oDv ~ o ú ~ w v ,
l ~ o v
a ~ ~ ~
EtpDvEtV ~ a n E p EInov n p o ~ ~ o E p ~ C V L O V
l ~ p á n E ~ o x a l ExÉ EuaE
~ o t ~ o t x ~ ~ o p a ~
a ~ ~ o O l ~ ~ a
nE -
o ~ v a ~ E ~ a a ~ ~ a a L , ~ p 6 ~ a a L v
~ E V B n w ~
~ ñ
hno
~ ~ v
l p u ~
v ~ v
6 P ~ W ~ E V O L A ~ a ~ E ú w a L v , f p y ~
O
tD
E t o w ~
B ~ L ~ v
n O ~ E
a ~ ~ o
n O L ~ a E L a v ,
xhx
~ o ú ~ o u
n O A É ~ o u ~ L V a
h ~ o p ~ ñ v
A ~ ~ E ~ a L . B
xal
l y É V E ~ O . ~ o ú ~ o u ~
~ E
O V t ~
Bn a l A ~ 6 v
~ a ~ u n D y á Y E ~ O ·
xal
tnELoñ ~ ~ v n DaLoxwpwV ~ ~ v É ~ , OEC-
a a v ~ E ~
~ ñ
xal
t a ~ a ~ 6 p ~ ~ a ~ , ~ o ú ~ n a t o a ~ xal
~ a ~
y u v a I x a ~ ~ á
~ A A a
~ a ~ L ~ ~ w ~ a ~ a ~ n E p ~ o v ~ W P L O V
unE-
~ É ~ E V ~ O , ~ a ~ n 6 A E ~ ~ a ~ ~ v tv
~
~ o O ~ f n p a ~ ~ o v npoxa-
~ É a X E ,
xal
~ E ~ a ~ a U ~ a
xal l X E C V O L ~
n p o a É ~ L ~ E .
n p o ~ a A
A Ó ~ É V W V ~ E ~ a ~ h y É A a ~ a ~ ~ ~ v , B n w ~ a X E o a a ~ E t a L ~ o t ~
P w ~ a C o L ~ n p o ~ ~ ñ v
~ ~ v
~ o a x D ~ á ~ w v
hpnayñv
l n C ~ w v ~ a ~ ,
~ a ~ E ~ p á n o o a n a p ~ x E xa l a ~ ~ o t ~ u n o A a ~ w v
lvCxDaE
•••
xhv ~ o ú ~ ~ ~ a ~ w v ~ o t ~ ~ o
E p ~ C V L O V
o t x o O v ~ a ~ h ~ E a ~ D
xÉvaL xal l n a v L 6 v ~ a
a ~ ~ o v lVEOPEÚELV
~ É A A E L V , ~ 6
~ E ~ E V
l ~ É p a v hVExwPDaEv a D ~ ~ ~ O
l n E a ~ p á ~ E u a É a ~ L
aLv
xal
x p a ~ ~ a a ~ n p o ~ ~ o v ~ x E a v o v ~ E ú y o v ~ a ~
a ~ ~ o t ~
x a ~ E O C w ~ E V .
l n E L O ~
~ E
~ ñ v ~ n E L p o v t X A L n 6 v ~ E ~ l ~ v ~ a 6 v
~ L v a
t n E p a L ~ D a a v a ~ ~ o ~ ~ É v , \pt>]yáp nou n oCwv E ~ n 6
pEL
x a ~ a
xwpav f ~ E L V E ,
a X E o C a ~ O
a u ~ n ~ ~ a ~ ~ É p o ~ ~ L
~ o O
a ~ p a ~ o O OL a ~ ~ ~ v ~ n E ~ ~ E , x at a u x v o t ~ h n É ~ a A E ·
X D A ~
yáp ~ L V L
n p o ~ ~ ~
v ~ a w
o ~ a ~
npoaaxwv 6
~ ñ v ~ Y E
~ o v C a v
a ~ ~ v
fxwv
xal ~ ~ E w ~ xal
n E ~ ~ o L a ~ a o C a o v ~ a ~
a ~ ~ o t ~
l x ~ ~ ~ á a a ~ ,
~ n F - ~ ~ a
a ú ~ 6 ~ ~ E
uno ~ ~ ~
a v a p p o C a ~
l X ~ L a a ~ E l ~ l ~ a v ~ X ~ D xal l X E C V O U ~ l y x a ~ É A ~ n E , xal a ~
~ ~ v ~ E V ~ A A O L Y E v v a C w ~ h ~ u v 6 ~ E V O ~ fnEaov n o ú n A L o ~
O óñ
¿ x a C o u o L ~
~ 6 v o ~ n E p L A E L ~ ~ E l ~ xal ~ ~ ~ h a n C o o ~
a ~ E P D ~ E l ~
~ ~
~ o ~ o w p
t a E n ~ o D a E
xal o L E v ~ ~ a ~ o . ~ 6 ~ E
~ E V 6ñ ~ a O ~ t y É V E ~ O · ~ a ~ E p o v
O
6
Kataap nAota ~ n o
raoECpwv ~ E ~ a n E ~ ~ á ~ E V O ~
l ~ ~ ñ v
v ~ a o v n a v ~ l
~ ~ a ~ p a ~ ~
l n E p a ~ ~ D xal h X O V L ~ l a ~ ~ o v ~ x a x ~ ~ uno a L ~ ~ o E C a ~
f x o v ~ a ~ ,
n a p E a ~ ~ a a ~ o .
X h V ~ E O ~ E V l ~ B p L y á v ~ L o v n6ALv
K a A A a L x C a ~ n a p a n A E ú a a ~
~ ~ ~ E
~ o ~ C ~ a ~ t t ~
~ o O
np6anAou
o ~ n w n o ~ E v a u ~ L x o v t o p a x 6 ~ a ~ , l ~ E ~ 6 ~ ~ a E
xal
x a ~ E a ~ p É
~ a ~ o
8
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 107/164
DION CASSIO 37 52 53
Iso ocurriu na cidade; César trala expedición escomenzou a de Lusita-
nia e aínda que puido quedar inactivo lago de limpar de bandoleiros
que sempre os había entre eles non o quixo pois estaba cobizoso de
fama e desexaba ser máis que
Pompeio
e que os demais que antes que
el
adquiriran gran poder Non pensaba en COL sas de pouca importancia
sen6n que esperaba realizar unha gran empresa para ser elexido
cónsul
punto e levar a cabo fazañas extraordinarias; e ademais porque en
Gades cando era administrador a súa
nai
se Ile apareceu en sanos e
polos
adivlños soubo que acadaría
un
gran poder Así cando viu unha
estatua de Alexandre erixida no templo de Hércules laiouse e
chorou
porque el
non
ralizara nada importante Por iso aínda que puido man-
terse en paz como xa dixen dirixiuse cara o
monte
erminio e mandou
que os seus habitantes
se
trasladaran á chaira
ca
pretexto de que non fi-
xeran bandidaxe dende lugares ben
protexidos
pero de feito sabendo
que non oían facer e que desa guerra sacaría algunha avantaxe E así
fOl: Someteu ós que se ergueron en armas E cando os das rexi6ns máis
próximas polo
medo
de que tamén fora contra eles
puxeron
a salvo ós
seus filias mulleres e o de máis valor alén
do
Douro someteu ás cida-
des que fixeran
todo
iso e lago castigounos duramente otando eles
por
diante o gando coa idea de atacaren ós romanos espa//ados na per-
cura do gando deixou pasar ós animais e atacando a aqueles venceu-
nos Namentras saber que os que habitaban o erminio desertaran e
que se metían terra adentro para prepararen emboscadas entón retirou-
se a outra parte e f ixo outra vez unha expedici6n contra eles
e
domi-
nalos perseguiu 6s que fuxían cara o Océano Cando abandonaron o
continente dirixíronse a algunha illa e el con70 non dispoñía de moitas
naves de carga pern7añecía na rexión e cando dou feito unha balsas
enviou nelas unha parte do exército e perdeu un bo número del En
efecto o que tiña o mando atracando nun peirao próximo á illa e facen-
do desembarcar 6s que atravesaran ata o pe dempois abrigado palas
mareas zarpou abandonándoos; defendéndose valerosamente algúns
deles renunciaron e Publio Esceovio
só
e abandonado privado do es-
cudo chimpouse á auga e salvouse a nado Todo iso sucedeu entón
Dempois César facendo vir unha barcaza de Gades atravesou
con
to-
do o exército e sen loita someteL/ 6s que estaban
nunha
mala situación
por falta de víveres E dende alí navegando
langa da costa cara Bri-
gantio cidade da Callaecia atemorizounos e someteunos polo ruxido
da
navegación xa que endexamais viran unha escuadra
Incluimos to o este párrafo de Dion Cassio porque aínda que soamente fai refe-
rencia directa a Gallaecia
remate do mesmo é rnoi interesante para coñece Ias ra-
zóns da expedición de César. Chega este por vía marítima partindo de Cádiz e arriba
a Brigantio; era o ano 61 60
a
X. e por segunda vez viñan os romanos organizados
en expedición a Gallaecia. O feito de velos chegar polo mar debeu causar unha for
1 9
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 108/164
te impresión ós indíxenas que, segundo conta Oion, co medo e o pasmo foron pron
tamente sometidos.
A cidade de Brigantio identifícase coa actual Coruña Schulten, F.
H.
A. t. V.,
p.
13;
Cuevillas, Estudos p. 42; Madoz, iccionario 4, p.
442
ou con Betanzos
Monteagudo, lici en Ptolomeo p. 635 aínda que admite tamén a outra posibili
dade e aparece citada noutros autores Ptolomeo,
11,6,4;
Orosio 1,2,71; Itin. 424,5
referida sempre á zona
da
múltiple ría de Coruña-Betanzos-Pontedeume-Ferrol. Cun
nome semellante tamén cita unha cidade Tácito XII,32 e Ptolomeo 11,2,6 en Bre
taña e Irlanda e Strabon cita outra
en
Retia IV,6,8L A raíz «brig-» é bastante empre
gada en zonas de poboacións celtizadas. En autores posteriores como Orosio tamén
aparece a forma Brigantia.
Oebuxa ben Oion Cassio a personalidade de César e
as
razóns, non as únicas, da
chegada a Brigantio.
A
cobiza
de
gloria e poder e os seus apuros económicos san
coñecidos tamén a través doutros autores. Busca pretextos de guerra cando xa es-
taba
en
paz a zona logo de controla-lo bandoleirismo; así poderá perseguilos ó
N.
do
Oouro, é dicir,
na
Gallaecia. Mais terá que voltar para volver a dominar ós insurrec
tos o onte Herminio identificado coa Serra da EstrelaL Os Lusitanos fuxen e pa
san a unha illa que non está moi lonxe da costa porque
na
baixamar pódese ir a pe e
que é probable que se trate de Peniche Schulte, H t. V, p. 13 ó N. de Lisboa.
Este contratempo serviralle para organizar unha escuadra coa que chegará a Brigan
t io e coa que atemorizará ós seus habitantes.
110
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 109/164
ITIN R RIO
NTONINO
o documento
coñecido como «Itinerarium provinciarum
ntonini
Augusti» é
unha das fontes máis antigas e importantes para o coñecemento dos camiños roma
nos; nel aparecen citadas 372 vías terrestres das que 34 corresponden a Hispania e 3
delas percorren territorio galego.
En cada una das vías van sinaladas as diferentes mansións e
as
distancias entre
elas. Aínda que están recollidas
as
grandes vías, faltan moitos dos camiños secun
darios que deberon ser múltiples e interesantes.
Pouco sabemos
do
autor
do t xt
e
do
momento
da
súa redacción orixinal. Con
sérvanse uns 20 manuscritos que presentan algunhas variantes;
en 3
delas aparece
o nome de Antonius como o nome
do
posible autor; noutros, como no do Escorial,
aparece o nome de Antoninus, pero non
como
o
do
autor senón como o
do
empera
dor que mandaba no
momento da
súa redacción. De
aí
o costume de denominar a
este Itinerario como de
ntonino
e de identif icalo con Caracalla. Sen embargo, hai
serios problemas para admit ir , sen máis obxección, esta atr ibución; para os que
pensan que sería desta época, aproximan a data do ano 217, ó final do mandato de
Caracalla, como o
momento
da redacción; para outros podería ser mesmo anterior
da época de ntonino
Pío ou
arcoAurelio pero sufriría unha refundición poste
rior no
s
IV. Opinións autorizadas como as de Müller, Mommsen ou Kubitschek in
c ínanse
a pensar que
se
trataría dunha obra dos primeiros anos
do
mandato de Dio
c1eciano, é dicir, arredor
do
ano 280 d. X.
Tamén prantexa moitos problemas a intencionalidade
do
documento. Una opi
nión moi xeralizada é a de que o Itinerario foi mandado redactar con carácter oficial
o
feito
por funcionarios que manexarían
os
datos arquivados
na
administración pú
blica; esta idea parece estar hoxe en
tea
de xuicio pasando a considera-lo documen
to
como algo de carácter privado sen conexión oficial Roldán Hervás,
Itineraria
p. 23 . Pero, aínda aceptando esta idea inicial, queda sen explica-la verdadeira razón
da sua elaboración: para uns sería un traballo de biblioteca na que
se
recopilarían a
meirande parte dos datos sobre
os
nomes dos lugares sen nengunha finalidade
práctica como podería se-la de servir de guía
ós
viaxeiros Kubitschek ; para outros
Müller o
autor
estaría guiado por unha finalidade esencialmente práctica para axu
dar a camiñantes, comerciantes, etc.; tampouco hai que desbota-Ia idea dunha fi
nalidade militar para planifica-lo movimento das tropas e coñece-Ias distancias e si
tuación das mansións para o aprovisionamento.
E indudable que os manuscritos presentan múltiples interpolacións e erros non
sempre explicables; estes feitos complícanse porque non coñecemos con certeza
as
auténticas fontes de información que manexou o
autor
ou autores
do
Itinerario.
Os
erros máis importantes son os que
se
refiren á transmisión dos nomes e
ás
distan
cias correctas entre
as
mansións. O Itinerario, con ser unha
fonte
importantísima,
ten que ser confirmada con outras fontes, sobre
todo
coas epigráficas, para poder
ser aceptado. Así, algúns dos problemas referidos á localización das mansións in
téntase solucionar tendo
en
conta
os
diferentes casos en que aparecen citadas
ablativo, acusativo, locativo e, segundo analiza Arias
El secreto de Antonino
cando aparecen
en
ablativo
ou
locativo trataríase de mansións situadas na propia
vía
e
as
millas son
as
que, con exactitude, a separan da mansión anterior; cando
aparecen
en
acusativo sen preposición trataríase de nomes que indican unha direc-
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 110/164
tera. Tampouco ha; que esquece-Ios restos toponímicos e históricos que axudan a
coñecer máis datos sobre a vía.
Esta
importante vía
18
émoi probable que tivera enlaces con outras vías secun
darias que non figuran nos itinerarios pero das que podemos sospeita-Ia súa existen
cia polos datos que nos proporcionan as fontes que acabamos de sinalar. Así, é pro
bable un camiño entre Baños de Bande e Ourense, o ut ro de Geminas Sandiás) a
Verín ou estes fragmentos de vías que serven moitas veces para varia-las interpreta
cións dos trazados nos diferentes autores que estudiaron a vía.
A primeira das mansións en territorio galego é quis
Oreginis
Presenta varian
tes no seu nome Originis na edición de Fortia D Urban e no Códice Parisinus Regius
4807) e
nas
milas que a separan da mansión anterior XVIII segundo unhas edicións
e XXVIII segundo outras aínda que neste caso parece máis un erro engadindo un X)
O Ravenate e as Táboas de Peutinger cítana
xa
moi modificada como Aquis Oceren
siso O nome desta mansión, que é moi probable que xurdira palas necesidades da
nova calzada Caamaño, Las mansiones p. 110), fai referencia a un establecemento
de fontes termais Estefanía, ías p. 28;
B.
Sivelo, Antigüedades p. 162; Sanjurjo,
Caminos lI p.
319). Este dato e o feito da presencia de varios miliarios no
punto
de
entrada da vía
en
Galicia, en Portela do Home, permite coñecer con bastante exacti
tude esta mansión no lugar chamada Baños de Riocaldo, ubicación na que coinci
den tódolos autores. Sen embargo, no S. XVIII e XIX sitúabase en Baños de Bande
debido a unha interpretación errónea dun miliario de Adriano; nese lugar estaría si
tuada a terceira mansión desta vía, a de Aquis Ouerquernis. A localización de Aquis
Oreginis
en
Baños de Rioca/do estaría confirmada por restos epigráficos, toponími
cos e arqueolóxicos B. Sivelo, Antigüedades p. 154; D. Sanjurjo, Caminos //, p.
319; Estefanía, ías p. 511; Caamaño, Las mansiones
p.
112).
quis
Querquernis
a terceira mansión
da vía
18 estaría a
XIV
millas
da
anterior,
que
se
cumplen no lugar situado entre Porto Ouintela e Baños
de
Bande, no punto
coñecido como «a cibdá», preto dunhas augas termais que darán, seguramente,
nome á mansión. Sen embargo, tamén discútese sobre a verdadeira referencia: ben
ó pobo dos Ouerquernos/Ouarquernos/Ouaequernos que terían aquí a capital eso
parece indicar unha lápida, CIL,
11 2 477
ou ben da palabra latina «quaercus», car
bailo, enciña, facendo alusión á abundancia desas especies no lugar. Sobre
as
va
riantes do nome da mansión, temas: Ouerquernis, Ouercennis nos códices do pro
pio Itinerario, Cercensis no Ravenate, Ouerquernos
en
Plinio, Ouercernos en Pt -
meo e Ouarquernos
en
lápidas. Nun documento do S. X do mosteiro de Celanova
aparece citada como A quas Cálidas e noutr o do S.
XI
como que Calidense Caa
maño, Las mansiones p. 112).
A localización desta mansión en Baños de Bande é clara e existen datos literarios
e arqueolóxicos abundantes restos da calzada, das termas,
da
villa, moedas, etc.)
recollidos por varios autores B. Sivelo,
Antigüedades
p.
154;
Ceán Bermúdez,
Su-
mario p. 216; D. Sanjurjo, Caminos
p. 319; L. Cuevillas, La mansión p.
14;
Cou
ceiro Freijomil, Monumentos p. 242; Risco,
Geografía
p. 131 etc.).
O interés desta mansión fixo que
se
proxectaran excavacións arqueolóxicas ini
ciadas por L. Cuevillas no 1921 deixando ó descuberto restos de vivendas de pran
tas cuadrangulares e rectangulares, variado material cerámico romano, restos de
muralla, etc., nunha área extensa que levou a Cuevillas a concluir que alí existira un-
114
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 111/164
ha
gran cidade que sería o lugar de empalme de dúas
vías xa
que de alí saliría unha
vía secundaria que iría a Ourense pasando por Celanova, opinión compartida por va
rios autores Caamaño, Las mansiones p 115). s excavacións reanudáronse no
no 1975 baixo a dirección de R Colmenero.
Hoxe a mansión está baixo as augas do pantano das Cunchas, pero nos momen
to s de pouca auga aínda é posible disti nguir restos de muros
da
vella mansión
cidade. Tamén é moi probable que algunhas pezas aproveitadas
na
igrexa visigótica
de
S
Comba
de
Bande procedan
de
alí.
Geminis presenta tamén variantes Geminis e Gemina) no nome e na separación
da anterior XVI-XlII-XV millas). Se aceptamos XVI millas da edición de Cuntz, éstas
cumpliríanse no lugar de Sandiás, lugar que parece que o poden confirmar varios
miliarios e a presencia
de
materiais D. Sanjurjo,
Caminos
p 320-341).
Case
tódo
los autores coinciden nesta localización D. Sanjurjo, Blázquez, Macías,
C
Valvís,
Estefanía, Caamaño, etc.) aínda que hai quen a sitúa en Baños de Molgas Cornide,
Galicia antigua
p 12; B Sivelo,
Antigüedades p
147; Vicetto,
Historia de Galicia
p.
118
pensando que ó nome faltáballe a palabra «aqua», «Aqua Gemina», polo
que a mansión estaría no lugar ande brotan dúas fontes e iso sería, segundo eles, en
Baños de Molgas. Pero esto non coincide coas indicacións miliarias e non ten por
que facer, necesariamente, referencia á auga. A idea de «geminas», dúas, xémeas,
pode facer referencia a algún accidente topográfico, por exemplo, dous outeiros,
ou histórico, dous castros. Cuevillas pensa que debería estar en Parada de Outeiro
Restos romanos
p 438), pero este lugar queda moi desviado do trazado do Itinera
rio.
Salientibus aparece citada sen variantes nos diferentes códices e edicións pero sí
varían as millas que a separan de Geminis: XVIII para Cuntz, Fortia D Urban; XII pa
ra
Saavedra, Blázquez, Estefanía,
R
Colmenero. Se son XVIII parece que se altera
rían as distancias do resto das mansións e habería que situala nun lugar ande non
hai restos arqueolóxicos. Se son XII millas a mansión estaría en Baños de Molgas
Caamaño,
Las Mansiones
p 119 ande hai augas termais e abundantes restos ro
manos. Pero a localización desta mansión presenta, segundo
os
diferentes autores,
numerosas variantes; os que situaron Geminis en Baños de Molgas, levan a Salienti
bus a Castro Caldelas ou A Medorra, lugar ande para outros estaría a seguinte man
sión, Praesidio Ceán Bermúdez,
Sumario
p. 217; Vicetto,
Historia
p 118). Entre
Villarino Frío e Montederramo sitúana B Sivelo Antigüedades p 147 o que pare
ce un desprazamento forzado do trazado da vía, semellante ó que propón Blázquez
Vía
romana
p
17
situándoa en Arnuide ou Conde Valvís
La mansión
p 94 e
Es-
tefanía
Vías
p
29
levándoa a Armeá
en
base
ós
interesantes restos romanos
do
lugar.
Tan to no caso de admiti r Baños de Molgas como no de Armeá, hai unha razón
que está en relación ca significado de «Salientibus» como algo que corre, que flúe,
a auga. No primeiro caso está clara a presencia de augas termais e así sería unha
mansión ubicada
xunto
a este t ipo de fontes que
t nto
gustaban ós romanos e igual
que sucedera no caso de Aquis Oreginis e de Aquis Querquernis.
Praesidio presenta as variantes de Presidio e Presidium no Itinerario e no Rave
nate e nas millas que son XVIII en Cuntz e VIII noutras edicións como a de Fortia.
E probable que o seu nome faga referencia a algo defensivo en función
da
pro
tección
da
vía; por iso pensouse como lugar axustado
en
Castro Caldelas Sarmien
to, Ceán Bermúdez, Saavedra, Risco, V icetto); tamén foi ubicada
en S
Xoán de
115
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 112/164
Camba e en Medorra Estefanía,
D
Sanjurjo, Blázquez aínda que estes lugares
pa-
recen desviarse do trazado da vía Outra posibil idade é O Burgo no que a sitúan
B
Sivelo, M. Macías e Caamaño. Sen embargo, segue sendo problemática a identifi-
cación pola falta de restos epigráficos e
os
arqueolóxicos non c arexan moito o pro-
blema.
Nemetobrica
aparece tamén citada polo Ravenate e Ptolomeo como a cidade
dos Tiburos; estaría a XIII millas
da
mansión anterior. Existe coincidencia entre os
autores para situala entre os ríos Navea e Bibei pero discútese o lugar exacto. Para
uns Verea, Saavedra, Clairac, Rodríguez Díez estaría en Ponte Navea, un pobo
preto de Trives;
para
outros B. Sivelo, Cuevillas, Serpa Pinto, Ceán Bermúdez, Vi-
cetto, Couceiro Freijomil, Moralejo Lasso, etc. estaría
en
Mendoia á que conside-
ran o resultado
da
evolución lingüística de nome da mansión; outro grupo de auto-
res Roldán Hervás, Estefanía, D Sanjurjo, Murguía, Blázquez, Caamaño sitúana
en Sta. M.
de Trives
ou
Trives Vello, nome que podería ter relación co pobo habi-
tantes destes lugares,
os
Tiburos e onde teñen aparecido abundantes materiais ro-
manos ladrillos, sepulturas, lápidas, moedas, etc. .
oro
estaría situada a XIX millas de Nemetogrica e aparece tamén citada polo
Ravenate, a Táboa de Peutinger, Ptolomeo, Plinio e na epigrafía aparece citado o
nome dun dos habitantes do pobo Guigurro o que Foro
sería
a
súa
capital.
Aínda que no Itinerario aparece só como Foro, é a mesma poboación que actua-
ba de cidade principal do pobo Guigurro. O nome deste pobo presenta numerosas
variantes: Guigurnio, Guigurmon, Guigurnion, Guigourron, Guigurro, Egurro, Cigu-
rro.
Existe unha opinión xeralizada a situala nas proximidades da Rúa ou xunto á
ponte
da
Cigarrosa Caamaño, Estefanía, Sarmiento, D Sanjurjo, Ceán Bermúdez,
Blázquez, Cuevillas, Roldán, etc. , A Cigarrosa, nome que mantén clara alusión ó
nome dos Guigurros, está situada nunha importante zona agrícola e mineira, coinci-
den nese lugar as millas da
vía
e é unha zona de aparición
de
importantes restos ar-
queolóxicos entre os que destacan os mosaicos descubertos no ano 898e poste-
riormente o 969e 973 e que foron estudiados, entre outros, por Balil, Acuña e
Barral.
emestario
estaría situada a XVIII millas de Foro; nas Táboas
de
Peutinger apa-
rece como Ginistraia e tamén no Ravenate.
Presenta moitos problemas de localización e non debeu ser unha mansión nin
unha poboación moi importante. Partindo da semellanza do nome co actual Xesto-
so, aínda que cun trazado da vía probablemente erróneo, algúns autores sitúan a
mansión alí B. Sivelo, Blázquez, Müller, Hübner, Madoz, Vicetto, etc. ; Estefanía,
e D Sanjurjo pensan que estaría en S Miguel de Oulego e Caamaño lévaa ás proxi-
midades do actual Robledo nunha zona coñecida como a «cibdá». Nestas9úas últi-
mas localidades téñense atopado restos arqueolóxicos que confirmarían a ubicación
da mansión. .
As restantes mansións, Belgido, Interaconio Flavio e Astúrica están xa fora do
actual territorio galego. Belgido, que aparece tamén co nome de Bergidp nalgúns
códices, é probable que estivera situada no lugar coñecido como Castro da Ventosa
ou
ben en Cacabelos ande hai abundante material romano. Interaconio Flavio ou In-
terepaconio Fluvio pode corresponder á actual S. Román de Bembibre onde tamén
se teñen localizados restos romanos Blázquez, Estefanía
ou
Bembibre Gómez
Moreno ou mesmo Ponferrada Fortia . A vía remata
na
capital do convento Asturi-
cense, Astorga.
6
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 113/164
I
I
LVCVS ~ V S T I
TIMALlNO
XI PONT N VI
X VTTARIS
Stadia
FIGURA
s vías romanas
do
N-W
no I tinerario
de Antonino segundo
Roldán Hervás
117
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 114/164
ITINERARIO Vía
19
429,41TEM A BRACARA
STURI M
... m p CCXCVIIII, sic:
Vía dende Braga a Astorga
6 Limia p. XVIIII
7 Tude
m p.
XXIIII
43
1
Burbida m p.
XVI
2 Turoqua
p. XVI
3 quis Celenis m p. XXIIII
4 Tria p. XII
5 Assegonia
p. XIII
6 Brevis
m
p. XXII
7 Marcie m p. XX
8 Luco
ugusti
p. XIII
9 Timalino p. XXII
10
Ponte Neviae
p.
XII
11
Uttaris m p. XX
431 1
Bergido p. XVI
2 Interamnio Fluvio
p. XX
3 Asturica m p. XXX
A
vía
coñecida como 19 é anterior á
«vía
nova», a
18,
e ó longo delá aparecen
miliarios anteriores, xa da época de Nerón. E unha vía que daba un longo rodeo polo
inhoportugués, atravesaba de
S.
a
N.
a provincia de Pontevedra e gran parte
da
Coruña, pasaba por Lugo e chegaba a Astorga logo de empalmar coa
18 en
Bergi
do.
No
seu
trazado presenta numerosos problemas existindo algúns tramos verda
deiramente difíciles de resolver. Partindo de Braga cara ó W atravesaría o Limia en
Ponte Limia e entraría en Galicia por Tui; en dirección a Ponteareas pasaría por Bor
bén, Tourón, Cuntis, Pontevea, Arzúa, Melide, Palas, Marzán, Lugo, Ponte Navia,
Ambasmestas, Vega de Va/cárcel, Cacabelos, Bembibre e Astorga. Este trazado é
unha posibilidade Estefanía, Vías
p.
51-52 co que moitos non están de acordo, so
bre todo no tramo que afecta á provincia de Pontevedra no paso por Caldas e na
provincia de Coruña a discusión está en
si
é esta
ou
outra a vía que pasa por Padrón
e Santiago. Así,
B.
Sivelo Antigüedades,
p.
163
dende Tui lévaa por Borbén, Cal
delas, Caldas, Moimenta, Moraña, Iria, Pontevea, O Pino, Oines, Golán, S. Salva
dor de Abeancos, Marzán, Lugo, montes de Recemil, Doncos, As Nogais, Ruitelán,
Noceda, Vega de Valcárcel, Bergido, Astorga. Monteagudo Carta
11
p. 202 varía
tamén o trazado: de Tui iría por Mos seguindo un trazado recto; entre Redondela e
Pontevedra coincidiría coa
vía
«per loca marítima»; pasaría por Caldas, Padrón, O
Faramello, Sabugueiro, Vitris, Melide, Marzán, Lugo; a partir de Lugo pensa que
puideron ser dous os camiños, un por Sarria e As Nogais ata Vega de Valcárcel e
outro que
iría
por Gatín a Vega para continuar logo os dous a Bergido. Filgueira Val
verde Carta,
p.
19 da un trazado que dende Tui
iría
a Ponteareas, Pías, Borbén,
Tourón, Caldas no
seu
paso pola provincia de Pontevedra. Blázquez Vía,
p.
14
lé-
vaa por Tui, Porriño, Mos, Borbén, Tourón, Cuntis, Cesures, Padrón, Aixón e logo
118
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 115/164
de pasar por varias pontes chega a Lugo; dende aquí seguiría por Gatín, Vega de
Valcárcel a Bergido e Astorga.
Como
se pode apreciar, hai diversidade de trazados; uns poden considerarse
matizacións pero outros varían por completo o trazado da vía
En
moitos casos, es-
tas variacións veñen determiñadas pola ubicación das mansións das que,
para
esta
vía, existen mo; diferentes posibilidades segundo
as
interpretacións.
En canto as mansións desta vía en territorio galego, a primeira,
ui
xunto con
Lugo, deben se-las únicas que non ofrecen dúbida
na súa localización. A mansión
de Tui estaría a XXIII millas da anterior. A Táboa de Peutinger tamén a cita.
Burbida
xa
ofrece problemas; presenta
as
variantes de Burbacla e Barbida nos
diferentes códices. Estaría a XVI millas de Tui e aparece identificada con Borbén por
case
tódolos autores Estefanía, Sivelo, Blázquez . Nesta localidade teñen apare
cido restos romanos que poderían confirmar esta localización.
Turoqua a XVI millas
da
anterior e tamén recollida
na
Táboa de Peutinger, é moi
problemática. Para Blázquez correspondería á actual Tourón; segundo Monteagudo
estaría en Saxamonde;
Sivelo lévaa a Caldelas; Estefanía dubida entre Tourón e
Tenorio. A falta
de
datos arqueolóxicos claros non permite a súa localización exac
ta.
qu s Ce enis ou Celinis é unha das mansións máis discutidas desta vía, pois
da
súa ubicación depende substancialmente o trazado da
vía
As dúas posibilidades
que
se
manexan son
as
de Cuntis Estefanía, Blázquez e Caldas de Reis B. Sivelo,
Monteagudo, Filgueira,
Ferreiro . Nas dúas vilas hai restos romanos e estación de
augas o que dificulta a resolución definitiva.
Na
Táboa
de
Peutinger e no Ravenate
tamén aparece sinalada.
ria
ou
baixo os nomes de Pria e Iria terá que ser situada
en
función da ubicación
da
anterior. Para uns corresponde a Aixón e para outros a Iria ou Padrón. Igual que
no caso anterior e no seguinte, sinalan estas mansións O Ravenate e a Táboa de
Peutinger.
Assegonia tamén citada como Asseconia, estaría
en
Furelos Estefanía ou en
Oines B. Sivelo ou en Axión Blázquez
ou
en Sabugueiro Monteagudo , por citar
algunhas posibles localizacións,
case
hai tantas variantes como autores
se
ocuparon
da
vía.
l o semellante pasa con Brevis que presenta, por demais, variantes nas millas
segundo
os
códices XII, XXII, XXIV o que complica máis o que xa está bastante di
fícil. O Ravenate e a Táboa de Peutinger tamén a rexistran. Estefanía pensa que es
taría nunha zona
nas
proximidades de Arzúa; Sivelo en Abeancos; Monteagudo
en Vitris, ó de Melide; Blázquez pensa que estaría próxima ó río Iso.
Máis acordo hai en situar en Marzán a mansión de Marcie ou Martiae que con
servaría aínda o topónimo. Aparece tamén no Ravenate e
na
Táboa
de
Peutinger.
A mansión de Luco Augusti
ou
ben de Loco Augusto, a XIII ou XVI millas se
gundo os varios códices, corresponde claramente á capital do convento, nesta non
hai problemas.
119
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 116/164
12
=
VlA
núm
VIA
núrn
9
VIA
núrn 2
:a:::a:: VlA Chaves Lugo
FIGURA
9
Vías
romanas
de
Galicia
segundo
Estefanía
Alvarez
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 117/164
Timalino ou Timalno é unha mansión que case ninguén consigue identificar, é
moi difícil a localización; Estefanía pensa na posibilidade de situala na zona coñecida
como Campo da Arbre. A Táboa de Peutinger sinala esta mansión e tamén a se-
guinte.
Ponte Neviae Nevie, Noviae sitúase cara a zona de As Nogais Monteagudo,
B. Sivelo
ou
de Gatín Estefanía, Blázquez .
A partir da mansión de Uttaris tamén aparece como Uctaris a vía coincide ata
chegar a Astorga coa vía 18.
ITINERARIO Vía
20
423,6 ITEM PER LOCA M RITlM A R C R
Vía dende Braga a Astorga pola costa
7 Asturicam usque:
8 quis Celenis
p. CLXV
424 1 Vico Spacorum stadia CXCV
2 d Duos Pontes stadia L
3 Glandimiro stadia CLXXX
4 tricondo p. XXII
5 Brigantium m p XXX
6 Caranico m p XVIII
7 Luco ugusti p. XVII
425 1 Timalino p. XXII
2 Ponte Neviae
m
p. XII
3 Uttaris p
XX
4 Bergido p. XVI
5 Asturica
p. L
A Vía 20
é coñecida tamén como «per loca marítima» e
ía
tamén dende Braga a
Astorga pola proximidade da costa. O que interesa agora é o tramo dende a entrada
en
Galicia á mansión de Lugo
xa
que no resto é igual que a vía 19. O trazado desta
vía
é moi problemático. Por exemplo, dependendo da localización de Aquis Celenis
e de si esta mansión é a mesma que a da vía 19, xa resultan substanciais variantes
no trazado; resulta difícil de identifica-lo tramo entre Padrón e Brigantio e o posible
paso por Santiago; existen posibles desviacións
o
trazado principal en numerosos
puntos que tampouco
c1arexan
a situación.
Así pois, as posibilidades do trazado son varias. Blázquez ó identifica-la mansión
de Aquis Celenis desta vía coa
da
vía 19 altera a orde no Itinerario sitúandoa logo de
Duos Pontes; así, a vía iría por Tui, Porriño, Mos, Redondela, Caldas, Valga, Ce-
sures cunha desviación por Torres do Oeste , Padrón, Ameixende, Restande, Ma
begondo, Betanzos, Guitiriz e Lugo.
B.
Sivelo trae a vía por Caminha costeando ata
Vigo, Pontevedra, Carril, Taragoña e logo torcer cara Montaos, Betanzos e seguir
case en liña recta a Lugo. Tamén por Caminha trae a vía Monteagudo aínda que va
ría
o de Barros dende Pontevedra desviándoa por Caldas a Cuntis. A estas posibili
dades pódese engadir outra que presenta López Ferreiro trazando unha vía que par-
121
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 118/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 119/164
LU O MP LIO
Lucio Ampelio o nome dun sabio romano do que case non sabemos máis que
escribiu, no s
ou
d. X. o «Liber Memoralis». Trátase dun libro de carácter esco-
lar de contido cosmográfico, mitolóxico, xeográfico e histórico.
LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p 37
19,4
Décimus Brutus Callaecius
LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis,
p 37
19,4
Décimo Bruto Callaico
LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis,
p
59 60
47,2-3
se. Populus Romanus viciO per ScipionemAemilianumCeltiberos etNuman
tiam; 47,3 per eundem Scipionem Lusitaniam et ducem Viriatum;
per
Deci- p. 60
mum
Brutum Gallaeciam
LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p
59 60
47,2-3
59 O
pobo romano venceu
por
medio de Scipión Emiliano ós Celtíberos e
Numancia; polo mesmo Scipión á Lusitania e ó caudi llo Viriato; 60
por
me
dio de Décimo
Bruto
a Gallaecia.
Aparece aquí Scipión Emiliano como vencedor
de
Lusitania pero debe ser un
erro e confusión co seu irmán Fabio Máximo F. H.
A
t. VIII, p. 337 .
23
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 120/164
M IUNI NO IUSTINO
lustino foi un autor datado por uns historiadores
na
época dos Antoninos e por
outros xa no S ou comenzos do S IV. Fixo un interesante resume das «Historias
Filípicas» do autor galo Trogo Pompeio
<<Epitoma
historiarum Philippicarum Pom
pei Trogo» no que parece que sigue con bastante exactitude o orixinal. Elimina
aquelo que
IIe
parece que non canta cun interés dramático
ou
moral e de
aí
ven un
ha
certa carencia do propio sentido histórico. As súas cualidades literarias non son
moitas, pero os datos que nos transmite sí que son de interés.
A
súa
obra trata de ser unha auténtica «Historia Universal» e está escrita
en 44
volumes. No derradeiro están as noticias referentes a Hispania e Cartago; nos ante
riores trata de Oriente e Grecia I-VI ,
da
dinastía Macedónica VII-XVII , das gue
rras dos romanos dende Pirro a Mitrídates XVIII-XXXVIII , dos Sirios e dos Partos
XXXIX-XLII e sobre
as
orixes de Roma e Marsella XLIII . A desproporción do tra
tamento dos temas é evidente e non hai rigor
na
ordenación dos feitos.
A
fonte
principal para Hispania que utilizara Trogo parece que fora Posidonio
que á
súa vez
aproveitara a descripción feita por Asklepiades de Mirlea.
IUSTINO, XLIV, 3 1-9
§
1
In
Lusitania iusta fluvium Tagum vento equas fetus concipere multi
auctores prodidere Quae fabulae ex equarum fecunditate et gregum
multitudine natae sunt qui tan ti in Gallaeeia ac Lusitania et tam perni-
ces visuntur ut non inmerito vento ipso concepti videantur
§2
allae-
ei
utem
Graecam sibi originem adserunt; siquedem post finem Troiani
belli Teucrum morte Aiaeis fratris invisum patri Talamon; um non reei-
petetur in regnum Cyprum concessisse atque ibi urbem nomine anti-
quae patriae Salaminam condidisse; inde accepta opinione paternae
mortis patriam repetisse § sed um ab Eurysace Aiaeis filio acces-
su prohiberetur Hispaniae litoribus adpulsum loca ubinun
est
Kartha-
go Nova occupasse; inde Gallaeciam transisse et
positis sedibus genti
nomen dedisse § 4 Gallaeeiae autem portio Amphilochi dicuntur Re-
gio um aeris ac plumbi uberrima tum etminiiquod etiam vicino flumini
nomen
dedito
§
5
Auro quoque ditissima adeo ut etiam aratro fre-
quenter glebas aureas exeidant § 6 In huius gentis finibus sacer
mfons
est
quem
ferro violare nefas habetur; sed si quando fulgure terra
proseissa est quod in his loeis adsidua res est dete tum aurum velut
dei munus colligere permittitur
§
7
Feminae res domesticas agrorumque culturas administrant ipsi ar-
mis rapinis serviunt
§
8 Praeeipua his quidem ferri materia
sed
aqua
ipso ferro violentior; quippe temperamento eius ferrum acrius redditur
ne ullum apud
eos
telum probatur quod non
ut
Birbili fluvio
ut
Chalybe tinguatur § 9 Unde etiam Chalybes fluvii huius finitimi apellati
ferroque ceteris praestare dicuntur
124
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 121/164
IUSTINO, XLIV, 3,1-9
1)
Moitos
autores mani festaron que na Lusitania, ande o río Teixo, as
éguas quedaban preñadas
polo
vento. Estas fábulas naceron pala fe
cundidade das augas e pala cantidade de rebaños, xa que se ven tantos
e tan veloces na Ga/laecia e n a Lusitania que
non
parecen enxendrados
sen que o mesmo vento teña parte. 2) Os Ga/laicos reivindican para sí
unha orixe grega, posta que, lago do remate da guerra troiana, Teucro,
odiado
polo
seu paipor mor da
morte
de seu irmán Aiax, non ser reci
bido no reino, retirouse a Chipre e alífundou a cidade de Salamina polo
nome da
antiga patria; lago regresou á
patria
recibida a noticia
da mor-
te de seu pai, 3 pero prohibíndose/le o acceso por Eurísaco, fi/ lo de
Aiax, encamiñouse ás costas de Hispania, ocupou os lugares ande ago
ra está Cartago Nova; lago pasou a Ga/laecia e establecéndose, dou
nome pobo 4 Dise, pois, que os Amphilocos son parte de Gal/aecia.
Rexión riquísima de cobre e
chumbo
ademais tamén de
minio
que ata l/e
dou o nome
río viciño. 5 Tamén foi rica en aura e prata ata ta lpunto
que
mesmo
ca arado frecuentemente sacan trozos de aura.
6
Nos
confíns destepobo está o monte sacro que se considera pecado viola
lo ca ferro cavar nel);
pero
se a terra se fende por
un
raio, o que nestes
lugares é causa frecuente, permítese recol/e-Io aura descuberto,
como
un don de deus. 7 As mul/eres levan as causas da casa e os cul tivos do
campo, os homes adícanse coas armas ás rapiñas.
8
Moi importante
para estes é sen dúbida o material de ferro,
pero
a auga é máis dura que
o mesmo ferro, pois pala súa consistencia fa i máis duro ferro e entre
eles
non se
proba unha arma que
non
se templara
ou no
río Birbili
ou no
Chalibo.
9
Polo que tamén
se
dí que
os viciños deste río
se
chaman
Chalibes e que coas armas aventaxan ós demais.
A fábula das eguas preñadas polo vento se atopa en varios autores clásicos con
tada dun mod o xeralizado e lago aplicada a zonas ande os cabalas tiñan fama de
moi veloces. Silio Itálico, XVI,333) Así, Virxilio Xeórxicas, 3,271) di:
Continuoque, avidis ub i subdita flamma medul/is,
vere magis, quia vere calor redit ossibus, il/ae
ore omnes versae
in
Zephyrum
stant
rupibus altis,
exceptantque leves auras,
et
saepe sine ul/is
coniugio vento gravidae, mirabile dictu.. .
Cando o
ardor
do
amor
invade as súas ávidas médulas, sobre
todo
na primavera,
que é a estación na que volve a calor ós ósos, súbense ás altas rachas, e al ípóñense
cara lado de ande sopla o Céfiro, aspiran as sutís auras e moitas veces ¡oh maravi
l/a sen
outro
contacto, son fecundadas
só polo
vento.
De modo semellante describen este feito fabuloso aínda que non con referencia
concreta N-W, Varrón Rer. Rust. 2,1,19), Columella 6,27,7) e Plinio Nat.
Hist.,VIII,166).
5
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 122/164
o segundo e terceiro párrafo deste texto de lustino é fundamental para
as
inter
pretacións da presencia dos gregos no N W E un vello tema
da
historiografía gale
ga que hoxe parece que deixa de te-la importancia que tivo noutros momentos en
que se provocaron alporizadas discusións entre os partidarios de acepta-lo contido
deste texto e os que vían neste e notros textos con datos semellantes puras e sim
ples fantasías. Hoxe admítese a posibilidade de contactos comerciais por
vía
maríti
ma
pero descártase a idea dunha colonización grega Bermejo, Galicia
los griegos
p. 14 Sen embargo, hai numerosos exemplos nos que, en base a derivacións filoló
xicas, as veces elucubrantes fantasías, e moi extrañas conxeturas, autores galegos
pretenderon demostra-Ia colonización grega nestas terras. Así, por exemplo, unha
«curiosa» derivación é a de Paschasio de Seguín Galicia p. 33 : «gálatas + grie
gos
Galogrecia
Galicia» ou a de
B.
Vicetto,
Historia p.
267 cando di: «da ad
hesión filolóxica das voces galos e grJegos ¿Que hai que facer para que resulte Galie
gos? .. suprimir unha vocal e catro consonantes: o, s,
y
g, r ».Durante anos sen
tíuse a necesidade de buscar orixes remotos e clásicos ós lugares, de aí
que unha
mínima noticia servira para montar toda unha teoría; Galicia non podía «ser menos»
que outras terras peninsulares nas que
sí
estaba atestiguada a presencia grega. Así,
Verea Historia p. 189 afirmará que «Galicia foi sempre tan grega coma calquera
outra provincia española» e Vicetto Historia p. 58 que «en Galicia ata
as
mesmas
pedras falan
de
colonización grega».
Esta presencia grega tida como «masiva» fixo que
se
lIes atribuiran monumentos
Villamil, Colonias p. 319 , costumes, bailes, prendas de vestir, xogos, etc. Vicet
to, Ambrosio de Morales, Martínez de Padín e a fundación de numerosos vilas e ci
dades. Así, Sagrario de Molina sinala a héroes gregos fundando por Galicia cidades:
Amphiloco en Ourense, Diomedes
en
Tui Descripción XXV e «esta ciudad se dize
aver la fundado una muger que
se
l lamó Coruña XXIX >>. Ambrosio de Morales
Viage p.
147
tamén sinala a Amphiloco
como
fundador de Ourense e Vicet to a
Diomedes de Tui e de Adobriga Historia p. 54 . Xunto a Tui e Ourense, outras po
boacións contarían co «honor» dunha fundación grega: Pontevedra, a antigua He
llenes, sería fundada por Teucro; O Grove, por Filoctetes; Samos por Samos; Lám
brica por Neda, etc. Claro que, nalgunha ocasión esta orixe non debeu parece-lo su
ficientemente antiga e buscouse outra mellor;
así, F.
Prudencio de Sandoval Anti
güedad p. 2 di que «os que con el Diomedes viñeron, que serían gregos da súa
nación, poboaron o porto de Baiona, que antigamente chamouse Eric;:ana ou Erida
na, e outros moitos lugares desta terra que poboaron os gregos misturándose cos
exipcios que viñeron primeiro e asentáronse
na
Coruña co seu príncipe Gotelio».
Ou, por
se
non
s t r ~ n
os
gregos, «os celtas,
os
fenicios,
os
cartaxineses e
os
gre
gos viñeron a Galicia, vírona, habitárona e comunicáronlle as súas luces e costu
mes» Verea, Historia p. 189 .
Estas e outras afirmacións teñen, pois, como un importante punto de apoio este
texto de lustino que parece que seguíu fantasías e invencións de Asklepiades de
Mirlea que por tódalas partes creía atopar vestixios de héroes gregos en Hispania.
Todos estes supostos fundadores de cidades son
os
héroes que regresaban da gue
rra de Troia e que protagonizaron as grandes viaxes, os «nostoi». Sobre esta supos
ta presencia dos gregos en Galicia están tamén os textos de Strabon 111,4,3 , Plinio
lV,112 , Sil io Itálico, 111,366-7 e XVI,368 e máis serodiamente unha carta de S.
Braulio a
S.
Fructuoso de Braga repite esta afirmación falando de
P.
Orosio: Pro-
126
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 123/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 124/164
RUFO F TO
VI NO
S. d. X
Natural
de
Volsinii Etruria , foi procónsul en dúas ocasións pode que en Asia e
na Bética e é o autor dunha obra das máis importantes para coñece-Ia descripción
da
Iberia: a «Ora Marítima».
Esta obra é interesante, sobre todo, polo emprego que
fixo
Avieno de fontes an
tigas e non ben coñecidas para nós. Para as súas descripcións bota man dun varia
do tipo de fontes de información: autores dos S. VI e
Va
X. el mesmo cita a once
nomes como Hecateo, Tucídides, Fileas, Damasto, Escilax, Eutecmon e sobre to
do, unha fonte máis antiga coñecida como «Periplo massaliota». Este Periplo, que
supón o documento máis antigo conservado de autores gregos, é probable que fora
redactado por un autor marsellés
na
primeira metade
do
S. VI a. X. Sobre o autor
deste Periplo tense discutido moito·e foi identif icado polos críticos con varios no
mes, sobre
todo
con Himilcón Müllenhoff, Blázquez ; non é iso o máis importante,
senón saber que o Periplo foi unha fonte de información fundamental para autores
posteriores como Eforo, Piteas e o propio Avieno.
Avieno seguirá o Periplo
na
descripción da costa do Levante; no resto da obra,
sobre todo cando fala das costas
da
Oestrimnia ou de Irlanda, xa hai máis variedade
nas fontes e máis aportación persoal. Por iso é importante tratar de establece-las di
ferentes fontes de información no texto
da
Ora. A análise das interpolacións recolli
das doutros autores foi un traballo encetado por Schoning no ano 1791 e continua
da por varios críticos como Müllenhoff, Müller, Kricher, Schulten, etc.
Esta Ora Marítima foi adicada por Avieno ó seu amigo e parente Probo que
lIe
pedira unha descripción do Ponte Euxino. Non se conserva ningún manuscrito; o
único fundamento
do
texto é a edición «princeps» publicada en Venecia no
1488
por
Víctor Pisano; posteriormente fixéronse moitas nas que aparecen erros e engadi
dos.
Tamén foi autor Avieno doutras obras como a versión dos «Phaenomena» de
Arato e da «Orbis Terrae» de Dionisio Periexeta nas que loubou a magnitude de ceo
e terra; noutros dous poemas refundiu en versos senarios a epopeia de Virxi lio e a
Historia de Tito Livio cunha idea global de ensalza-la antiguidade romana.
AVIENO, Ora Marítima, 80-200
80
Terrae
patentis orbis effus
l
e iace
nlt
orbique rursus unda circumfunditur.
se qua profundum semet insinuat salum
Oceano ab usque, ut gurges hic nostri maris
longe explicetur, est Atlanticus sinus.
85 hic Gadir urbs est, dicta Tartessus prius,
hic sunt columnae pertinacis Herculis
Abi l)a atque alpe haec) laeva dicti caespitis,
Libyae propinqu a)
est
Abi l)a. duro perstrepunt
sept rlent r)ione, se loco certae tenent.
90 et prominentis hic iugi surgit caput,
Oestrymnin istud dixit
evum
antiquius,
128
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 125/164
molesque
cel?a
saxei fastigií
tota in tepentem maxime vergit notum.
sub huius autem prominentis vertice
9 sinus dehiseit incolis Oestrymnicus,
in
quo insulae sese exerunt Oestrymnides,
laxe iacentes
et
metallo divites
stanni atque plumbi. multa vis hic gentis est,
superbus animus, efficax solertia,
negotiandi cura iugis omnibus,
netisque cumbis turbidum late fretum
et beluosi gurgitem Oceani secant.
non hi carinas quippe pinu texere
et acere norunt, non abiete,
ut
usus est,
5 curvant faselo s), sed rei
ad
miraculum
navigia iunctis semper aptant pellibus
corioque vastum saepe percurrunt salum.
ast
hinc duobus
in
sacram, sic insulam
dixere prisei, solibus cursus rati esto
haec inter undas multa caespitem iacet,
eamque late gens Hiernorum colit.
propinqua rursus insula Albionum patet.
Tartes s)iisque in
terminos Oestrumnidum
negotiandimos erat. Carthaginis
5 etiam coloni s]
et
vulgus inter Herculis
agitans columnas haec ad h]ibant aequora,
quae Himilco Poenus mensibus
vix quattuor,
ut ipse semet re probasse re t)tulit
enavigantem, posse transmitti adserit.
2
sic nulla late flabra propellunt ratem,
sic segnis humor aequoris pigri stupet.
adieit et illud: plurimum inter gurgites
extare fucum
et
saepe virgulti vice
retinere pup p)im. dieit hic nihilominus
25 non in profundum terga demitti maris
parvoque aquarum vix supertexi solum.
Obire
semper huc
et
hu n]c ponti feras,
navigia lenta
et
languide repentia
interna tare beluas. siquis dehinc
3 ab insulis Oestrymnieis lembum audeat
urgere
in
undas, axe qua Lycaonis
rigescit aethra, caespitem Ligur g]um subit
cassum incolarum. namque Celtarum manu
crebrisque dudum proeliis vacua arva
sunt
35 Liguresque p u s ~
ut
saepe fors aliquos agit,
venere in ista, quae per horrentis tenent
plerumque dumos. creber his scrupus loeis
rigidaeque rupes atque montium minae
caelo inseruntur.
et
fugax gens haec quidem
4
diu inter arta cautium duxit diem
secreta ab undis.
nam
sali metuens erat
9
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 126/164
3
priscum ob peric u}lum,
post
quies
et
otium
securitate roborante audaciam
persuasit altis devehi cubilibus
145 atque in marinos iam locos descendere.
post i/la
rursum quae supra
fa
c}ti sumus
magnus patescit aequoris fusi) sinus
Ophius s)am
usque. rursum ab huius
¡
t]tore
internum
aequor, qua mare insinuare se
150 dixi ante terris quodque Sardum nuncupant,
septem dierum tenditur pediti via eJ.
Ophiussa porro tanta panditur latus
quantam iacere Pelopis audis insulam
Graiorum
in
agro. haec dicta primo Oestrymnis est)
155 locos
et
arva Oestrymnicis habita 1tibus,
post
multa serpens effugavit incolas
vacuamque glaebam nominis fecit sui.
Procedit inde
in
gurgites Veneris iugum
circumlatratque pontus insulas duas
160 tenue ob locorum inhospitas. Aryium
rursum tumescit prominens in asperum
septentrionem cursus aut em) hinc c/assibus
usque in columnas efficacis Herculis
quinque
es t dierum. post pelagia est insula
165 herbarum abundans ad que) Saturno sacra.
se
vis
in
i/la
tanta naturalis est,
ut
siquis hanc innavigando accesserit,
mox
excitetur propter insulam mare,
quatiatur ipsa
et
omne subsi/iat salum
170 alte intremescens cetero stagni vicem
pelago silente. prominens surgit dehinc
Ophiussae in auras, abque Arui i) iugo
in
haec locorum bidui cursus patet.
t qui dehiscit inde prolixe sinus,
175 non totus uno facile navigabilis
vento recedit. namque medium ac cess)eris
zephyro vehente, reliqua deposcunt notum.
et rusus inde si petat quisquam pede
Tartessiorum litus, exuperet viam
180
vix luce quarta, siquis
nostrum mare
Malac a)eque portum semitam tetenderit,
in quinque soles
es t
itero tum Cempsicum
iugum intumescit. subiacet porro insula
Achale vocata ab incolis. a e)gre estfi} fides
185 narrationi sJ prae rei miraculo,
se quam frequens auctoritas s t fulciat,
aiunt
in
huius insulae confiniis
numquam esse formam gurgiti reliquo parem.
splendore m) ubique quippe inesse fluctibus
190
vitri ad nitorem
et
per profundum marmoris
coeaneam in undis esse certum imaginem est.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 127/164
confundi
at
illic
aequor
immundo luto
memorant
vetusti
semper
atque
sordibus
ut
faeculentos gurgites haerescere.
195 Cempsi
atque
S ajefes arduos collis habent
Ophiussae
in
agro. propter
hos
pernix Ligus
Draganumquf proles sub nivoso
maxime
septentrione conlocaverant larem.
Poetanion autem est insula ad Sefum
umj
latus
200 patulusque portus
AVIENO
Ora
Marítima 80 200
8D-A redondez
da
terra que
se
coñece amósase ampliamente extendida
e o mar abrázaa permanentemente.
Mais
por
onde o
profundo mar
se
introduce
en
sí
mesmo
dende o Océa
no para que
aquí
ampliamente se expandan as ondas do noso mar está
o seo
Atlántico
85 Aquí está a cidade de Gadir chamada antes Tartessos; aquí están as
columnas do esforzado Hércules Abyla e Calpe a parte esquerda da te
rra está próxima a Lybia e as dúas resoan
polo
duro Septentrión mais
mantéñense seguras no seu sitio.
90-E aquí xurde a cabeza dun cabo prominente a antiguidade chamou
Ile a éste Oestrymnin e a alta
mole
de afiada pedra da na meirande
parte
tépedo Noto.
Pois ben
pe
deste saínte
95-0
golfo Oestrymnico ábrese
ós
habitantes
e
ne l
amósasenlle as illas Oestrymnicas
de ampla extensión e ricas en metal de estaño e chumbo:
aquí
a xente ten moita forza
espíritu e eficaz astucia
l00 xunguidos
todos
pola preocupación
do comercio
e coas entretecidas barcas
sulcan o mar enormemente axitado
e o abismo do Océano
poboado
de monstruos.
Dende logo estes non construíron as lanchas de
pino
105-e descoñecen o pradairo nen como cC?stume
curvan as lanchas
con
abeto senón que cousa pasmosa
sempre preparan as embarcacións
con
peles xuntas
e co coiro moitas veces percorren o vasto mar.
E dende aquí a lila Sagrada así a chamaron os antigos hai dous días de
navegación.
110-Entre estas augas esparrámase moita terra
á
que
en gran
parte
habitan a xente dos
Hib
ern
os
Tamén se ve cerca a li la dos Albións.
Os
Tartessos tiñan o
costume
de
ir
negociar
ós
límites dos Oestrymnios.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 128/164
3
5 Tamén os habitantes de Cartago e a xente que se move entre as co
lumnas de Hércules percorrían estes mares;
o cartaxinés Hamilcón
asegura
poder
contar, xa que él mesmo o probou
que para esta navegación apenas chegan catro meses,
120-xa que en amplos espacios ningún vento
empuxa ó barco, pois unha lenta corrente
do
preguizoso
mar
queda paralizada.
125-Engádese tamén a esto que moito argazo correón
frota entre as ondas e que unha e outra vez
montóns
delas reteñen o barco. Conta tamén éste que a profundidade
do
mar
non é moita e moi pouca cantidade de auga cubre o fondo.
Que as feras do
mar
aparecen
aquí
e acolá, que as naves van navegando
130-lentas e inesperadamente lánguidas entre os monstruos. Se alguén
se
atreve dende as Jllas Ostrymnias botar unha lancha ó mar,
por onde o aire se conxela
polo
ceo de Lycaón,
entra na despoboada terra dos Ligures, valeira de habitantes;
pois
pola obra dos Celtas e por frecuentes enfrentamentos,
135-dende ha i tempo, os campos están valeiros.
Ligures expulsados, como moitas veces a sorte trata a outros,
chegaron a estas terras que a maioría das veces habitan entre encrespa
dos zarzais, abundantes espariñais
e duras rochas hai
nestes lugares, e as ameazas dos
montes
140-incrústanse
no
ceo e a xente fuxitiva, entre estes apretados refuxios
das rochas viviu moito tempo, alonxada
da
costa,
pois
tíñalle
medo
ó
mar
por mor daquel vello perigo.
Logo, o descanso e o ocio,
fortificando coa seguridade a súa audacia,
145-persuadiu a baixar das altas moradas ata a beiramar.
Dempois daquela, que xa dixemos antes,
exténdese o gran seo de
mar
ata Ophiusa
e
logo
dende a costa de ésta ata o mar interno
por onde dixen antes que o mar,
5O ó que chaman Sardo, se metía nas terras;
o camiño prolóngase durante sete días.
E tanta a extensión de Ophiusa
canto oiches que era a illa de Pélope
en terras dos gregos; ésta primeiro chamouse Oestrymniam,
155-habitando os Oestrymnios os seus lugares e campos;
logo moita serpe obrigou a fuxir ós habitantes,
e doulle o seu nome á terra valeira.
Adéntrase logo nas ondas e promontorio de Venus
e o
mar
oubea arredor de dúas illas
160-inóspitas pola insignificancia dos seus lugares.
cabo
ryio
envalentónase sobresaíndo
cara ó áspero Septentrión; dende aquí, para as naves,
o traiecto é de cinco días ata as columnas
do poderoso
Hércules.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 129/164
Logo está a i/la Pelaxia abundosa de herbas e consagrada a Saturno.
155 Pero
ha i
nela unha forza natural tan grande
que se alguén chegara a ela navegando
axiña se enfurece o mar
preto
da illa
estremécese ela mesma e todo o mar se ergue
tremendo profundamente
17o mentras o resto da
mar
garda silencio como un estanque.
e
aquí
xurde un cabo
Ophiusa e dende o cabo ryio
a estes sit ios
ha i
dous días de camlño.
175 Pero o golfo que dende aquí se presenta ampliamente
non
se percorre de todo como navegable
cun só vento; xa que
se
chega á metade
empuxando o Zéfiro para o resto precísase o Noto
e
se un
se
dirixira de
novo alí
a
pe
180 á costa dos Tartessios case pasa o camiño
de
catro días;
e se alguén emprendera o camiño ó noso mar
e ó
porto
de Málaga o camiño é de cinco días.
Entón xurde o cabo Cempsico.
O
pe sitúase a illa chamada
chale polos
seus habitantes.
185 Dificilmente
se
/le
pode
dar crédito
á narración polo asombroso pero con qué frecuencia
os feítos se sosteñen enormemente; din que
nos
confíns desta illa
o mar
non
ten un aspecto semellante resto
que por todas partes
190 hai nas ondas un esplendor
próximo
ó do vidro e polo fondo
é certo que
hai
nas augas un azulado aspecto de mármore.
Recordan os antigos que alí o mar está revolto
por un fango sucio
195 e que as turbias augas sempre se pegan
como
lamas.
Os Cempsos e os Saefes habitan escabrosas montañas
na terra de Ophiusa. Preto destes o veloz
Ligur
e a descendencia dos Draganos instalaron o seu lar
baixo o moi nevoso Septentrión.
2 -0 lado dos Saefes está tamén a laPoetanio e
un
amplo porto.
langa destes versos describe Avieno unhas pasaxes que foron interpretadas e
identif icadas de moi diversas maneiras. E indubidable que o texto non é moi claro e
permite varias lecturas. Faltan puntos de referencia que sexan perfectamente identi
ficables, por iso as medidas ou as calificacións xenéricas non fan máis que «estimu
lar» os intentos de
c arexar
e dar por definitiva a interpretación texto. O autor da
Ora Marítima interpola fontes antigas e mesmo chega a repetir pasaxes; por exem
plo,
os
perigos dese mar inmenso v. 120-129 aparecerán repetidos case que con
total exactitude uns versos máis adiante v. 389-9 e 406-413 .
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 130/164
o to se ten discutido e escrito sobre a identificación de Oestrymnia, Ophiusa,
os Saefes. Podémonos atopar sobre estes temas dúas liñas de opinión que logo te
rán matizacións personais; por unha banda, a opinión, moi xeralizada, de escritores
galegos Rodríguez de Novoa, Huerta,
P Sotelo, P Sarmiento, Riobó, Cornide,
Martínez Padín, Murguía, García de la Riega, Cuevillas, etc. ou non Florián do
Campo, Morales, Mariana, Pinedo, Contador de Argote que len
en
Avieno unha
re-
ferencia concreta ás costas galegas e ó país galego cando fala
de
Oestrymnia e
de
Ophiusa; ó cabo Fisterra ó referirse ó cabo de Oestrymnia e as illas Oestrymnicas se
rían as
il/as xunto
ás
costas galegas que posteriormente serán chamadas Kassiteri
des. Por outra banda, estarían os autores que, aínda admitindo mesmo a posibilida
de de que Oestrymnia poda referirse a dúas zonas - Galicia e a zona de Bretaña
identifican esta Oestrymnia de Avieno con Bretaña, illas Británicas, Canle
da
Man
cha. Cambden, Borlasse, Forster, Malte-Brun, Müllenhoff, Schulten, estarían entre
os
defensores desta opinión; evidentemente, a divulgación dos varios traballos de
Schulten no noso país contribuiron a extende-Ia súa opinión entre
os
críticos penin
sulares.
Para
el, o golfo Oestrymnico sería a zona entre Brest e Douarnenez;
as
illas
Oestrymnias serían
as
pequenas illas espalladas ó L de Ouessant aínda que admite
que estas il/as poidan se-las mesmas que logo foron chamadas Kassiterides en He
rodoto e que, unicamente máis tarde, foron así chamadas tamén as que están frente
a Galicia e das que falaban Strabon, Diodoro ou Mela.
A illa Sagrada parece ser Irlanda, habitada polos Hibernos e a illa dos Albións se
ría
a Gran Bretaña.
Outro punto conflict ivo, xunto co dos Oestrymnios, é o de Ophiusa; o feito
de
que responda a unha nova denominación dun terri tor io coñecido antes por outro
nome Oestrymnia , a expulsión dos seus habitantes polas serpes, etc., prantexa
moitos temas e problemas. O nome de Ophiusa considérase que ten relación co
«país das serpes» e que sería de orixe focea; con este nome, segundo Schulten, os
focenses chamarían a case que toda a Península Iberia quedaría reservado para a
costa S e L. . staOphiusa estaría habitada polos Saefes, nome que fai referencia
directa a «serpe», quizáis polo seu animal totémico; estes Saefes expulsarían ós an
tigos habitantes, os Oestrymnios, que pode que marcharan á zona de Bretaña onde
os sitúa o Periplo. sta podería ser unha explicación da duplicidade dos nomes.
Para
aceptar esta explicación, teríanse que atopar algúns elementos comúns
que permitiran pensar que neses Fisterras atlánticos onde se asentaron os Oestrym
nios existiu unha relación de parentesco. statarefa intentouna Cuevillas no seu es-
tudio sobre
S
Oestrimnios os Saefes e a ofi/atría en Ga/iza no que vai analizando
as diferentes etapas prehistóricas aquí e acolá constatando que nunhas épocas a se-
mellanza dos restos arqueolóxicos é grande Paleolíticos, certos tipos de campani
formes, pezas dos inicios dos metais, nas representacións dos petroglifos, nos ma
chados de talón e noutras é máis difícil a comparación Megalítico, Ferro . A idea
de camiños comerciais entre os Fisterras atlánticos, dende un momento inicial non
determiñado que podería intensificarse no período do Bronce é unha idea aceptada
por unha gran maioría. A posibilidade dunha identificación de carácter racial está di
ficultada pola inexistencia de restos.
sa relación dos Saefes coa serpe inténtase demostrar en Galicia polos restos e
pervivencias dos temas relacionados coa serpeo O posible culto á serpe na época
castrexa e as representacións inscultóricas
en
varios penedos galegos interprétanse
como argumentos a favor desta hipótese.
134
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 131/164
Tamén a identificación dos accidentes xeográficos da pe a variantes interpretati
vas. Así, o cabo Aryio, a unha distancia de cinco días das Columnas de Hércules,
é
para Schulten, o cabo Ortegal; o nome lIe viría do pobo dos Arubios que habitaban
esta zona. A illa Pelaxia, consagrada a Saturno, sitúaa Schulten a carón do cabo
Carvoeiro; García
de
la Riega identifícaa cunha
¡lla
no
río
Miño e Martíns Sarrnento
lévaa
as
marismas do Aveiro. A
¡ la
Poetanio sería, para García de
la
Riega, a
i la
de
Arousa e o «patalus portus» a ría de Arousa; pero para o P. Fita estaría na zona de
Betanzos e para Schulten sería a ¡ la hoxe península diante de Setúbal;
para
este
mesmo autor, o «patalus portus» se referiría á desembocadura do
río
Sado e se
gundo
P.
Fita, será o que logo coñeceremos como o gran porto dos Artabros.
AVI
EN
O
Ora
Marítima, 380-389
380 porro
in
occiduam plaga
ab his columnis gurgitem esse interminum,
late patere pelagus, extendi salum
Himi/co tradit. nullus haec adli t freta
nul/us carinas aequor il/ud intulit,
385 desint quod alto
fiabra
propellentia
nullusque puppim spiritus caeli iuvet,
dehinc
quo
aethram quod am amictu vestiat
caligo, serm per nebula condat gurgitem
t
crassiore nubilum perstet die.
AVIENO, Ora Marítima, 380-389
380
ademáis Himllcón conta que dende estas
columnas ata a terra de Occidente hai un mar
interminable; que se amosa extensamente o Océano
e que o mar se extende. Ninguén chegou a estes
mares e ninguén aventurou os seus barcos a aquel mar
385 porque Ile faltan ó mar ventos propulsores e
ningún soplo do ceo
Ile
axuda a un barco,
e logo porque a néboa cubre a atmósfera
cun manto e a brétema agacha sempre o
abismo e o ceo mantense cuberto perante o día.
AVIENO, Ora Marítima, 406-413
406 Plerumque porro tenue tenditur salum,
ut vix harenas subiacenti s occulat.
exuperat autem gurgitem fucus frequens
atque impeditur aestus hic uligine.
135
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 132/164
410 v beluadi um pelagus omne internatat
multusque terror ex feris habitat freta.
haec o im Himi/co Poenus Oceano super
spectasse semet et probasse re t tulit.
AVIENO
Ora
Marítima 406 413
406 E ademais xeralmente o
mar
exténdese tan
pouco profundo que case non cubre as areas do fondo.
Algas frecuentes saen por riba do mar e a
oleaxe queda imposibilitada polo apozamento.
410 Unha manada de monstruos nada
por
todo o
mar
e un inmenso terror das feras habita o mar.
púnico Himi/cón refire que el en outros tempos
veuno e
comprobouno
no Océano.
Estes versos corresponden a unha interpolación
o t xto
de Avieno e supoñen
unha repetición dos versos 120 129; repítense os mesmos medos que infunde o
Océano: a calmuza do vento que non impulsa
ás
naves a extensión interminable do
mar os vados e a pouca profundidade o mar
as
augas os monstruos mariños e
un novo elemento que nos versos anteriores non estaba que é a brétema.
Estes temores mantivéronse vivos moito t mpo e por iso se recoñecía o valor
dos que se atrevían a
se
internar no perigoso e descoñecido mar. Pero por outro la-
do a fama dos metais ouro prata estaño chumbo foi suficiente para intentar
face Ia travesía e chegar ós confíns do mun o coñecido.
Datos semellantes recolle Plinio
11,169
cando narra a viaxe de Himilcón e
Hannón en busca do estaño.
Os
cartaxineses tiñan interés en divulgar estes perigos
para controlar
en
exclusiva
as
rutas.
136
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 133/164
UTROP O
s.
IV d. X.
Eutropio é
un
dos autores que, na época
renacemento Constantino-Teodo
siano, adicouse a facer resumes
da
Historia. Escribe
na
época
emperador Valen
te 364-378 un resume
en
1
libros
da
Historia romana <<Breviarium ab urbe condi
ta» .
E un autor de talento, habilidade e traballa con bastante imparcialidade. O seu
tratamento dos temas é correcto e a lingua empregada, clara.
EUTROPIO, 4,19
ox
etiam
lunius rutus de Callaecis tLusitanis magna gloria
triumphavit
EUTROPIO, 4,19
Dempois tamén
lunio ruto celebrou con gran gloria o seu triunfo
sobre os Callaicos e Lusitanos
Referencia
ós
episodios das guerras de Bruto o Galaico dos anos 138-6
a
X. So
bre este persoaxe, ver Apiano, 73-74.
137
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 134/164
S RVIO HONOR TO
s.
IV d. X.
Durante a época o emperador Teodosio, o chamado renacemento Constanti
no-Teodosiano, Servio Honorato traballou
xunto
con outros autores e eruditos
en
facer comentarios e resumes das grandes obras e autores que
xa
se
consideraban
clásicos. Así, nese grupo de comentaristas está este autor,
o
que nos chega un co
mentario sobre a Eneida de Virxilio. Compañeiros nestas tarefas foron Nonio Marce
lo, Elio Donato, Terencio de Evamtio e outros.
SERVID, Aeneidam, VII,728
Ca/es civitas esta Campanie est in Ga//aecia qu m Sa//ustius captam
a Perpena commemorat
SERVID,
Aeneidam, VII,728
Ca/es é unha cidade de Campania e h i tamén unha en Ga//aecia que
segundo Sa/ustio foi tomada
por
Perpena
A expedición de Perpena a Cales Porto,
na
Gallaecia debeuse efectuar no ano
74-73
a
X. seguramente procedente de Lusitania. Descoñecemo-Io móvil estratéxi
co de/a; pode que
se
tratara dunha expedición de recoñecemento motivada por un
interés económico ou pode que teña relación coa marcha de Perpena,
fuxin o
de
Mete/o;
se
ésta fora a razón,
se
trataría dun episodio final das guerras Sertorianas
en Hispania. Nesta guerra, os Lusitanos, e probablemente tamén algunhas tribus
Galaicas, apoiaron a Sertorio no comenzo da campaña, mais, ó final,
fórono
aban
donando e pasaron ó bando de Metelo.
38
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 135/164
L TER ULO DE
V RON
o Latérculo
de
Verona está escrito no S VII pero ten a súa orixe no ano 97
d X ou pouco dempois baixo o reinado de Diocleciano
LATERCULO DE VERONA
p
250 XI
Diocensis Hispaniarum habet provincias numero VII
:
2 Beticam
3 Lusitaniam
4 Kartaginiensis
5 Gallaecia
6
Tharraconensis
Mauritania Tingitania
LATERCULO DE VERONA p 250 XI
A Diócese das Hispanias ten
VII
provincias:
2
Bética
3 Lusitania
4 Cartaxinense
Ga ae
cia
6
Tarraconense
Mauritania Tinxitania
erro do copista xa que son VI
Dempois de Diocleciano e Constantino Hispania
era
unha Diócese gobernada
por un Vicario O seu
mandato estaban
os
«consulares» das provincias Bética Lusi-
tania e Gallaecia e os «praesides» das provincias Tarraconense Cartaxinense Tinxi-
tania e as illas Baleares
139
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 136/164
POL M O S V O s IV d. X.
Aproximadamente no ano 385
d
X. se escribiu esta lista das provincias romanas
que Polemio adicou ó bispo Eucherio de Lión 448-9.
Se
coñecen algúns outros
traballos deste autor polos que se lIe pode considerar como un escritor de carácter
teo/óxico.
POLEMIO SILVIO
p
256 IV
In Hispania VII sc. provinciae :
Prima: Tarraconensis.
3
Secunda: Carthaginensis.
4
Tertia: Betica.
5
Quarta: Lusitania, in qua est Emerita.
6
Quinta: Gallaecia.
Sexta: Insulae Baleares.
8 Séptima: Tingitana.
9
Octava: transfretum,
quo
ab oceano
infusum
terras intrat trans-
mititur inter
Calpem e Abinnam.
POLEMIO SILVIO
p
256 IV
En
Hispania hai VII Provincias
Primeira: Tarraconense.
3
Segunda: Cartaxinense.
4
Terceira: Bética.
5
Quarta: Lusitania, na que está Mérida.
6 Quinta: Gallaecia.
Sexta: lilas Baleares.
8
Séptima. Tinxitania.
9
Oitava:
Ó outro
lado do
m r
que se
mete
dende o Océano que pe-
netra nas terras atravésase entre Calpe e Abinna.
Sobre a lista do Latérculo de Verona aparece unha provincia máis as iIIas Balea
res
que foron separadas da Cartaxinense. Os números 8 e 9 refírense a unha mesma
provincia.
140
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 137/164
RU O FE
T s. IV. d. X.
Contemporáneo de Eutropio, é como el, autor de resumes de historia na época
do emperador Valente. Trátase dun momento no que renacen varias ciencias, entre
elas a historia: «Breviarium rerum gesto popo Rom.
RUFIO FESTO, Brev. 5 1
rebe antes Lusitanos in Hispania
per
ecimum rutum obtinuimus
et
usque Gadis ad Oceanum mare pervenimus
RUFIO FESTO, Bre. 5 1
Sometemos
por
medio de écimo
ruto
ós rebeldes Lusitanos en His-
pania e chegamos ó Océano ata Gades
Décimo lunio Bruto venceu ós Lusitanos e lago chegou a Gallaecia vencendo ta
mén ós Gallaicos. Foi un dos militares romanos que máis triunfos obtivo en Hispania
ver Apiano, 73-74 .
141
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 138/164
P ULO OROS O
finais
S
IV-comenzos
S
V. d. X.
Parece que se pode afirmar con certeza que
era
natural
da
Gallaecia, do conven
to xurídico bracarense e viviría os seus primeiros anos nos momentos máis conflicti
vos
da
herexía Priscilianista,
e
segundo
S
Braulio,
el
mesmo militaría neste movi
mento, aínda que máis tarde o abandonaría. Chegou a ser presbítero.
Tamén parece que para evitar problemas cos Suevos, viaxa a Africa onde estará
con S Agustín; destes anos son tres obras, «Commonitorio» consulta de Orosio a
S
Agustín sobre os erros priscilianistas e orixenistas , «Apologético» no que Oro
sio contesta ó bispo Xoán logo de se celebra-lo sínodo de Jerusalém e
os
sete libros
de «Adversum paganos». O remate desta obra, no 417, a súa figura caseque desa
parece e se viviu algúns anos máis, deberon ser estes de silencioso servicio xunto a
S Agustín.
A obra de máis interés é «Historiarum adversum paganos libri septem», escrita
entre
os
anos
415
e417; nela, Orosio organiza
os
feitos dende o comenzo do mundo
tratando de demostrar que xamais fallaron á humanidade os males e que
os
de
outras épocas aínda puideron ser peores que os da súa. Os bárbaros, por exemplo,
non deben, por sí mesmos, causar terror e a Providencia, ó probare ós homes, lé-
vaos cara destinos mellores. A parte máis elaborada e extensamente tratada é a
de
Roma
da
monarquía e
da
república Libros II-VI . Está escrita con certa retórica e
son moitas as imitacións dos autores clásicos.
Consérvanse uns 200 manuscritos
da
obra de Orosio e foi unha das máis divulga
das pola imprenta conservándose ata 28 incunables; as edicións do texto latino son
numerosas e tamén
as
traduccións ás_diferentes linguas.
OROS10 1 2 69 72
69 HISPANIA uniuersa terrarum situ trigona est et circumfusione
oceani Tyrrhenique pelagi paena insula efficitur huius angulus
7 prior spectans orientem a dextris Aquitanica prouinca a sinis-
tris
Balearico mari coartatus Narbonensium finibus inseritur se-
71
cundus angulus circium intendit; ubi Brigantia Ga//aeciae ciuitas
sita altissimam pharum
et
inter pauca memorandi operis ad speculam
72 Britanniae erigit tertius angulus eius est qua Gades insulae inten-
tae in Africum Athlantem montem interiecto sinu oceani prospi-
ciunt
OROSIO,
1 2 69 72
Hispania enteira é de forma triangular e polo cerco do Océano e do mar
Tirreno
constitue unha península
O
seu primeiro ángulo que mira
cara
142
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 139/164
Oriente, limitando pola dereita coa provincia Aquitana e pola esquerc/.a
co mar Baleárico, únese ás fronteiras dos Narbonenses. O segundo án-
gulo mira
ó
Noroeste, onde está situada Brigantia, cidade de Ga/laecia e
levanta na dirección de Bretaña un altísimo
faro
construcción a resaltar
entre as poucas. O seu terceiro ángulo é onde están as i/las de Gades
que miran en dirección ó Abrego, orientadas ó
monte
Atlas, quedando
interposto o golfo do Océano.
Este texto de Orosio ten un paralelismo case exacto con outro do xeógrafo do S.
IV d. X. Istro Aethico no que di:
ecundus angulus intendit ubi Brigantia civitas sita
es t
Galiciae, ac altissimun fa-
rum, et inter pauca memorandi operis,
d
speculam Britaniae, erigitur
segundo
ángulo mira cara onde está a cidade de Brigantia de aliciae érguese un altísimo fa-
ro para orientación rumbo a Bretaña e é unha construcción para mencionar entre as
poucas .
As dúas descripcións
do
Faro Brigantino son
moi
semellantes, unha parece co
pia da outra. Está
tomado como
un
punto
de referencia na descripción xeral da Pe-
nínsula que
se
presenta cunha forma máis ou menos tr iangular ocupando o faro e a
cidade de Brigantia o segundo ángulo no N-W. Tamén como Faro Brigantino apare
ce
nunha escritura
do rei
Bermudo
que recolle o P. Flórez
España Sagrada,
t. 19
p
379 .
Tendo en conta que este faro non aparece citado ata esas datas serodias
do
S. IV d.
X.,
é de supor que foi erixido posteriormente
ós
escritos daqueles autores
que máis se interesaron polo N-W; por iso se pensa que puidera levantarse na época
de Traiano, aínda que tamén hai partidarios de pensar que
se
levantara
xa na
época
de Augusto
en
recordo das súas victorias Florián de Ocampo, Hoyo, J. Costa .
Sobre o faro, a actual Torre de Hércules da Coruña, escribiron case que tódolos
autores locais Cornide, Verea, Vedía, Salgado, Florián de Ocampo, Sarmiento,
Tettamancy, etc. atendendo a problemas descriptivos, constructivos, sobre a lec
tura
da
inscripción ou sobre a súa orixe e
as
xentes que a levantaron. Sobre este
punto, que hoxe non ofrece dúbida, escribe P. Madoz:
Diccionario,
t. 7, p. 105
«edificio notable pola súa ant iguidade e que si,
como
aseguran algúns, existía de
nantes que os romanos tomaran España, temos que considerala obra de Fenicios ou
cartaxineses». As lendas son tamén numerosas e variadas.
Este faro,
se
temos en conta
as
máis antiguas descripcións posuía, arredor
do
corpo de pranta cuadrangular, unha ancha escaleira ou rampa de pedra «que nacía
na
mesma torre», pola que se subía un carro de bois ata dar no alto
do
chapitel, que
fora cousa maravillosa de ver, canto foi grande erro de quen consentiu desfacela.
Sobre o constructor desta torre hai opinións, pero ó pe dela hai unha pedra cun le
treiro da mesma antiguidade» Licenciado Molina recollido
en
Madoz . Non sabe
mos cando desapareceu a rampa, mais cando escribe Molina, no 1549,
xa
non exis
tía. O faro sofreu tamén outros retoques: revestimento exterior de pedra de sillar
ben labrado na época de Carlos
queda
así
tapado o material inicial do morteiro
romano , máis altura, escaleira interior, transformación no faro, etc.
Na torre existía unha inscripción que presenta dificultades
na
súa lectura, sobre
todo na sexta liña; copiamos aquí tres posibilidades, a de Hübner CIL,
11 2.559
-A
e
as
que presenta
Madoz
-B-C-
Diccionario,
t. 7. p. 106 :
43
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 140/164
A
M RTI
AVG. SACR.
G
SEVIVS
LUPUS
ARCHITECTUS
AEMINIENSIS
LUSITANUS.EX.VO
B
MARTI
AVG. SACR.
G SEVIVS.
LVPVS.
ARCHITECTVS
AF SIS
LVSITANUS.EX.Vo
e
MARTI
AVG. SACRA
G
SEVIVS
LVPVS
ARCHITECTVS
AFL.
NSIS
LVSITANVS.EX.V.
C
Torres
l
culto al Emperador, p
5
ss. analiza esta inscripción como un po
sible indicio do culto ó emperador en Galicia baixo a advocación de Marte; isto con
taría con máis posibilidades, de ser certa a época da construcción do faro na época
de Augusto; neste caso, poderíase supor que a posible estatua levantada sobre a
inscripción representara a ugustocon figura de Marte ou a Marte evocando a
Augusto. Non sería, sinala
C
Torres, un caso aillado e tamén habería que ter en
canta o papel do deus da guerra e a súa asimilación cos deuses locais Bermejo,
a
sociedad, p. 39 62 .
Por outra parte, tamén habería dúbidas sobre a procedencia do seu arquitecto,
C
Sevio Lupa, natural de Aeminio, seguramente a actual Coimbra en Portugal, se
aceptamo-Ia lectura de Hübner.
OROSIO, 1,2,80
Hibernia insula inter Britanniam
et
Hispaniam sita longiore ab Africo in
boream spatio porrigitur. huius partes priores intentae Cantabrico ocea-
no Brigantiam Gallaeciae civitatem...
OROSIO, 1,2,80
A ¡¡la de Hibernia, situada entre Britania e Hispania, exténdese do S. ó
N do Africo ó Boreal nunha extensión bastante grande.
s
súas par-
tes principais de cara ó océano Cantábrico miran á cidade de Brigantia
en Gallaecia...
A illa de Hibernia refírese a Irlanda. Xa no párrafo anterior fixo referencia á posi
ción de Brigantia mirando á Bretaña.
OROSIO, V,5,12
interea Brutus in ulteriore Hispania X mi/ia Gallaecorum qui Lusitanis
auxilio venerant asperrimo bello et difficili quamvis incautos circumve-
nisset oppressit, quorum in eo proelio
mi/ia occisa, sex mi/ia capta
re-
feruntur, pauci fuga evaserunt.
144
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 141/164
OROSIO, V,5,12
Mentras tanto Bruto na Hispania
Ulterior,
derrotou a sesenta mil Galle-
gos que viñan para auxiliar ós Lusitanos nunha batalla cruel e difícil, a
pesar de que foron cercados por sorpresa; nesta batalla morreron cin-
cuenta mil, seis milse cillcula que foron cautivos e
moipou os
puideron
escaparse
Refírese Orosio a unha batalla de
D
lunio Bruto polos anos
37
ou 36a X. As
cifras pode que sexan un pouco esaxeradas pero o que interesa
recalca-la magni
tude
da
batalla, e concentración
de
forzas indíxenas e a importancia
da
victoria ro
mana.
Segundo os Fastos de Ovidio VI,461-2 trataríase dunha batalla producida no
vran dun deses anos, concretamente o 9 de xuño.
OROSIO, V,7,2
Numantia autem citerioris Hispaniae haud procul a Vacceais
et
Canta-
bris in capite Gallaeciae sita ultima Celtiberorum fuit.
OROS10, V,7,2,
Pero Numancia da Hispania Citerior, situada no límite de
Gallaecia,
non
lonxe dos Vacceos e dos Cántabros foi a última dos Celtiberos
A inclusión de Numancia dentro
da
provincia de Gallaecia corresponde a un
mo-
mento moi determinado do proceso de organización administrativa de Hispania an
terior
delimitación
ós
tres conventos ver comentarios en Plinio .
OROSIO, VI,21,1-8
1 nno
ab Vrbe condita DCCXXVI imperatore
ugusto
Caesare sexies
et bis
M.
Agrippa consulíbus Caesar parum in Hispania per ducentos an-
nos
actum intellegens
si
Cantabros atque Astures duas fortissimas
Hispaniae gentes suis hti legibus sineret aperuit lani portas atque in
Hispanias ipse
um
exefcitu profectus est 2 Cantabri et Astures Ga-
Ilaeciae prouinciae portio sunt qua
extentum
Pyrenaei iugum haud pro-
cul secundo Oceano sub septentrione deducitur
3 Hi
no solum pro-
priam libertatem tueri parati uerum etiam finitimorum praeripere
aus/:
Vaccaeos
et
Turmogos
et
Autrigonas adsiduis eruptionibus populaban-
tur.
igitur Caesar apud Segisamam castra posuit tribus agminibus totam
paene amplexus Cantabriam 4 diu fatigato frustra atque in periculum
saepe deducto exercitu tandem ab Aquitanico sinu per Oceanum
in-
cautis hostibus admoueri c/assem atque exponi copias iubet 5 tunc
45
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 142/164
demum Cantabri sub moenibus Atticae maximo congressi bello et uicti
i n Vin niu m montem natura tutissimum confugerunt,
ubi
obsidionis fa
me
ad
extremum paene consumpti sunt.
Raci/ium deinde
oppidum
magna ui ac diu repugnans,
postremo captum
ac dirutum
esto 6
praeterea ulteriores Gallaeciae partes quae
montibus
siluisque consitae Oceano terminantur, Antistius et Firmius legati mag
nis grauibusque bellis perdomuerunt.
7
nam
et
Medullium montem Mi-
nio f umini inminentem, in quo se magna
multitudo hominum
tuebatur,
per
quindecim m/lia passum fossa circumsaeptum obsidione cinxerunt.
8) itaque ubi se gens
hominum
trux natura et ferox neque tolerandae
obsidioni sufficientem n equ e susci pi end o bello
parem
intel/igit,
ad
uoluntariam mortem seruitutis timore concurrit nam se paene omnes
certa ti m igne ferro a c ue nen o n eca uerunt.
OROSIO, VI,21,1-8
1) No ano 7
da
fundación de Roma, sendo emperador Augusto César
cónsul por sexta vez e por seg und a M. Agrip a, e nten de nd o César que
se fixera
pouco
en Hispania perante douscentos anos, se consentía que
os Cántabros e os Astures, dous poderosísimos pobos de Hispania, uti
lizaran das súas leis, a briu as portas de lano, e el en pe rsoa p úxose en
marcha cun exército cara as Hispanias.
2 Os Cántabros e os Astures son
parte
da provincia de Gallaecia, por
onde unha prolongación da cordi lleira do Pirineo se extende
non
lonxe
do Océano cara o N.
3) Estes
non
só estaban preparados a defenderen a propia libertade, se
nón que tamén
se
atrevían a arrebatala d os viciños e asolaban ós Vac
ceos, T urmog os e Autrigóns con ataques permanentes.
Así
pois, César estableceu o campamento
xunto
á Segisama, rodeando
con tres col umna s a case tod a Cantabria.
4) Perante moito tempo fatig ad o en vano
o
exército e
posto
en perigo
moitas veces, manda por fin que a armada se aproxime polo Océano,
dende o
golfo
de Aquitania, sen sabelo os enimigos, e que se desembar
quen as tropas.
5) Entón, finalmente, os Cántabros pelexaron o máis grande combate ó
pe
das murallas de
Atica
e vencidos
fuxiron
ó
monte
Vinnio
moiprotexi-
do pola natureza, onde foron consumidos case ata o extremo pola fafJ7e
do asedio. Logo o castro de
Aracilo
aínda que resistindo con gran forza
e
por moito
tempo, ó
fin
foi tomado e destruido. .
6) Ademais, ás partes máis alonxadas de Gallaecia, que sembradas de
montes e bosques rematan no Océano, sometéronas os legados Anps
tio e Firnio con grandes e duras batallas.
7) Tamén cercaron con asedio o monte Medulio, que
se
ergue sobr J o
río Minio,
no
que se defendía un ha g ra n can ti da de de homes, rodeado
por un foxo
de
quince
mil
pasos.
8) E
así
cando aquela raza
de
homes feros
por
natureza e crueis, en-
6
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 143/164
tende que
non
capaz soporta-lo asedio nin afranta-Ia batalla en
p de igualdade lánzase mort voluntaria por m o escravitude.
Pois case todos se deron
mort
a porfía valerosamente
polo
lume a
espada e o veleno.
A semellanza desta narraCión de Orosio sobre as guerras contra os Cántabros e
Astures é moi similar á de Floro 11,33,50-52 , aínda que un pouco máis ampla e con
algunha nova matización.
A cifra redondeada de 200 anos é exacta tendo
en
conta que dende
os
primeiros
momentos
da
chegada dos romanos pode entenderse que
se
inicia a conquista. A
anotación de que o propio emperador se dispuxera a ir contra estes pobos mostra
por sí mesma a dificultade para dominalos e a tenaz resistencia que presentaron. A
fama destes pobos do N. da Península como guerrilleiros irreductibles era moi coñe
cida.
O templo de
la
no abría
en
Roma
as
súas portas cando
se
iniciaba unha campaña
militar e non se volvían a pechar ata a firma da paz. O remate destas guerras as por
tas do templo poderían estar pechadas uns anos conmemorando a Paz Augustea.
Orosio sinala a extensión de
Gallaecia nun senso moi amplo,
xa
que comprende
ría a Cántabros e Astures.
Esta
apreciación vai ser tida en conta polos diversos auto
res
para situa-Ios diferentes escearios da guerra que nos textos, tanto de Floro coma
de Orosio, non son precisos. Orosio debe facer referencia á provincia de Gallaecia
instituída por Diocleciano que abranguía a Cántabros e Astures.
A actividade de rapiña e bandidaxe referida a todos estes pobos do non
no
vidade.
Xa
Strabon 111,3,5 , por exemplo, contara uns feitos semellantes.
Dende o campamento de Segisama foi o centro
de
dirección das operacións.
Tamén os campamentos de Asturica e Brácara foron puntos de partida para
as
outras dúas columnas de ataque.
A complexidade da operación compróbase coa axuda que debería presta-la ar
mada ó acosado exército de terra.
Parece un erro claro que aparece o nome de Att ica, que non ten sentido, xa que
todo o contexto está facendo referencia a Bergido. Debe ser un erro ou confusión
do copista do códice.
O monte Vinnio é o refuxio dos habitantes de Bergido, nas montañqs cántabro
astures, na zona próxima ós Picos de Europa. Unha vez máis, a xeografía vai servir
de refuxio natural contra as organizadas lexións.
O castro de Aracilo
p r e ~
que estaba no lugar da actual
r a d i l ~ o s
preto de Rei
nosa.
O nome do legado Firnio debe estar mal escrito no códice xa que o nome correc
to
é Furnio, tal como aparece
en
Floro
11,33,51 .
Por último, o monte Medulio, máis localizado en Orosio que en Floro. Tódolos
estudiosos do tema puxeron de relevo este dato, aínda que non todos coincidirán
coa localización exacta; pero para todos este dato é fundamental; tanto para os
máis tradicionais Mariana, Mq.rales, Flórez, Masdeu como para os máis modernos,
ven da escola de Schulten, como da de Magie-Syme, hai que facer caso a Orosio,
xa que debería coñece-Ia zona mellor que Floro ó ser natural de Braga. Así, o Medu
lio situaríase cara o S. de Galicia, no val inferior do Miño. Monteagudo
Galicia en
147
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 144/164
Ptolomeo
p.
618 nun intento de localización exacta colócao no castro de Cabezas
de Francos no monte Aloia. Sen embargo a localización deste monte Medulio se-
guirá permitindo novas interpretacións ou revisións das propias afirmacións; así C.
Torres correxiría
as
súas iniciais localizacións dun Medulio no monte Aloia por un
Medulio nas Médulas
La
tragedia del Monte Medulio p. 117 aceptando novas ar-
gumentacións e aceptando o paralelismo do significado do «sil» e «minius» referi-
dos a «Iodo limo cor vermella ocre» nos dous casos e como razón dos erros clási-
cos e confusión con estes ríos.
OROS10 VI 21 11
Cantabricae victoriae hunc honorem Caesar detulit
ut
tunc quoque belli
portas claustro cohiberi iuberet. ita tunc secundo per Caesarem quarto
post urbem conditam clausus
est
luanus...
OROSIO VI 21 21
Cantábrico bello per quinque annos acto totaque Hispania in aeternam
pacem
um
quadam respiratione lassitudinis reclinata ac reposita
ae-
sar Romam redit.
OROSIO VI 21 11
ugusto recibiu este honor
da
victoria cántabra de modo que tamén
entón mandou cerra Ias portas do templo
da
guerra. E así por segunda
vez mediante César e por cuarta dempois da fundación de Roma ce-
rrouse entón o templo de lano.
OROSIO VI 21 21
Realizada a guerra cántabra perante cinco anos e deixada e restableci-
da
toda Hispania nunha perpetua paz con certo respiro do cansancio
César regresou a Roma.
Finalización das Guerras Cántabras que permitiron inicia la
paz
de Augusto que
se verá commemorada no interesante monumento do Ara pacis
en
Roma.
148
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 145/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 146/164
NONIMO R V N
Obra de compilación dun autor cristiano que sobre
0670
manexaba documenta
ción anterior, dos séculos IV e V
Está
escrita en cinco libros e resulta unha lista de
máis de 5.000 nomes entre os que aparecen algunhas referencias topográficas e hi
drográficas de Hispania. Unha importante base de información foi o Itinerario de
Antonino ó que aparecen engadidas mansións ou cidades que nacen posteriormen
te. Segue para a enumeración un itinerario convencional que escomenza en Asia,
segue por Africa e Europa e remata cun periplo polo Mediterráneo e algunhas il/as.
Realmente, máis que un auténtico itinerario, é unha fonte de constatación e axuda
para a identificación de poboacións antigas.
ANONIMO DE RAVENA, 3 2
quae
Spanorum
patria
habet
infra
se
provincias famossissimas octo
id
est
esta patria dos Hispanos ten dentro de
sí oito
famosísimas provin
cias isto é:
4 Calletia
5 Asturia
6
Austrogenia
7 Iberia
8 Lysitania
9 Betica
1
Hispalis
Aurariola
vel si
modica
existet tamen
omnino
fertilis
est
specio
sissima esse dinoscitur
aínda que é pequena sen embargo apréciase que é
moi fértil
e rica .
Estas oito provincias non responden a ningunha realidade administrativa roma
na; nesta lista mistúranse cidades co nome de Hispania na versión grega Iberia e
con provincias verdadeiras.
ANONIMO
DE RAVENA, 307-308
307 7 Tude
18-Bonisana
19
Turaqua
308 l Are Agusti
2-Quecelenis
3- Glandimariu
m
4-Medioga
150
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 147/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 148/164
3 Luco
u usti
4 Ponte Nartie
5 Brevis
6 Assegonion
7 ria
8 Aquis Ce/enis
32 17 Bibesia
321 21 Minna
Esta é a derradeira lista de cidades que
da
o nón mo para Hispania; é unha lista
que engloba distintas vías sen separación entre elas mais é posible recoñecelas
agrupadas por tramos á vía a que pertencen Así as primeiras corresponden á vía
8
do Itinerario de Antonino; logo aparecería un camiño de Astúrica a Luco Asto-
rum que non ten paralelo no Itinerario mais no que aparecen as mansións de Balsa-
ta
e Interamnum que corresponden a outra vía; de Luco Astorum outro camiño a
Luco Augusti que pode que coincida
coa «per loca maritima» e por último unha
vía
a Aquis Celenis que ten paralelos co Itinerario e coa táboa de Astorga
O nome de Bibesia só aparece mencionado aquí e é posible que corresponda ó
río Bibei Minna debe de corresponder ó Miño
52
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 149/164
XO
ZO R S
Zonaras foi un escritor bizantino de finais do S
XI
e comenzos do
S
XII que de-
sempeñou varios cargos na
corte do emperador Alexo e
na
de Xoan Comneno.
Pasou logo a vivir unha vida ascética retirándose a unha illa apartada onde mo-
rreu sobre o ano
113
aproximadamente.
Deixounos unha Crónica Universal dende o ano 1 ó
1118
e que contén valiosos
datos obtidos de vellas fontes sobre todo nos fragmentos hoxe perdidos de Dion
Cassio. Así os libros 1 ó 21 e 44 ó 8 da «Historia Romana» de Dion figuran extrac-
tados
na
obra de Zonaras nos números 7 ó
12
Como comentarista eclesiástico escribiu tamén Zonaras uns «Comentarios sobre
os
cánones dos Apóstoles e dos Concilios» e sobre «Epístolas canónicas dos Papas»
xunto cun himno á Virxe.
ZüNARAS
10 6
••• f)\I Ibe r i a
npo
toú tou Pompeyo) AUXW\I, W
t u ú t ~ ; t n t ~ ~ tn l A u a ~ t u \ l O U ; xul KUAUCXOU ; t tpá-
tEuaE. xul x p u t ~ a u ;
toú tW\I ~ X p ~
l ~ w
n p o ~ A B E
B U A á a a ~ ;
ta
~ ñ
npl\l
ÓnECXO\l tU
l P W ~ U C O ~ ; ~ B \ I ~
XU tU-
a t p E ~ 6 ~ E \ l O ; ,
xul
~ n E A A á Y E
tnuPXCu ;
E ~ 6 o x ~ ~ W \ l
u ~ t 6 ;
tE
n A O Ú a ~ O ;
YEYO\lW ; xul
tOU ; a tpU tLW tU ; W ~ E -
A ~ X W ; .
ZüNARAS 10 6
Tocándo//e en sorte Iberia antes que a Pompeio, cando chegou
f ixo unha campaña contra os Lusitanos e os Calaicos. ominou a éstes
ata chegar óm r exteriorso
me
tendo óspobos que non obedecían antes
ós romanos e foise d rexión deixando bo recordo, facéndose el rico e
enriquecendo tamén ós seus soldados.
Referencia á campaña de César en Gallaecia dos anos 61 60 a X. na que chega
ó Atlántico e na que consigue
os
seus propósitos de se enriquecer; son datos moi
semellantes ós que daba Dion Cassio.
153
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 150/164
5
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 151/164
T O
P UTING R
Coñecida tamén como Mapa Mundi de Castorius, o exemplar que se conserva
debe ser obra dun copista do S XII-XIII que parece copia dun orixinal do
S
VII e
que, á súa vez, é copia dun mapa do S IV.
A súa historia é moi curiosa;
era
unha colección de
12
follas, a primeira delas re
ferida a Hispania e Britania. E un rollo de
6,6 m. de largo e de 0,34 m.
de
ancho que
se
conserva
na
Biblioteca Imperial
de
Viena. Foi atopado en Worms a finais do S.
por Comado Celtes e donada en testamento no 15 8 a Comad Peutinger de aí o
seu nome coa condición de que á súa morte fose accesible ó público. O embaixa
dor francés quixo mercalo por 7 coroas que foron rexeitadas por Peutinger. No
1526
fo; prestada a Miguel Hummelberg que fixo unha copia que logo aparecería
moito máis tarde en Nápoles. Dende a morte de Peutinger no 1547 a Táboa estivo
perdida ata que Mario Welzer atopouna no 1597 e ó ano seguinte aparece publicada
por primeira vez en Amberes. Unha segunda vez volveuse a perder e a reaparecer
no 1714 gracias a un anticuario que a mercara a Desiderio Peutinger, o derradeiro
membro desa linaxe. No 1715 foi mercada por
1
ducados polo príncipe Uxío de
Saboia e a súa biblioteca pasou logo
ós
fondos da Biblioteca Imperial de Viena no
1737 onde está a única copia do orixinal
Historia de spaña
dirixida por M. Pidal,
p 570 .
O faltar
na
copia o primeiro fragmento onde iría o título e o nome do autor, nada
sabemos del. Sen embargo, un xeógrafo de Ravena, anónimo, sobre o ano 67
cita
un antigo mapa e chama Castorius ó seu autor.
A súa finalidade é servir ó viaxeiro e iso explica a presentación en forma de rollo
e que tamén
se
pode doblar en fragmentos. Tomando como centro do mapa a Italia
o autor fixo un mapa dos países do Imperio. Non é un mapa completo nin oficial;
presenta unha rede viaria de 70.000 millas, 3.300 mansións e outros 6
nomes di
versos.
E curiosa a presentación do mapa; para aforra-Io espacio, o mar aparece reduci
do a estreitas franxas hourizontais
sen
nengunha proporción; os contornos das te
rras carecen de importancia e
os
accidentes xeográf icos como montes ou ríos só
aparecen sinalados como referencias.
E
de
moita menos util idade que o Itinerario ou o Ravenate porque tódolos datos
xa foron dados por eles e porque os trazados son moi rectilíneos e
as
estacións non
están relaciondas unhas con outras nas súas auténticas posicións e faltan indica
cións sobre a dirección.
Os
nomes presentan certas irregularidades
nas
grafías, con
fusións de siglas, omisións, redoblamento de cifras, etc. Ademais hai que ter en
conta que os datos referentes a Hispania perdéronse e só temos reconstruccións,
algunha moi boa como a de Müller.
155
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 152/164
T O S
RRO
STORG
Aínda que escritas noutro material, o barro, incluimos aquí estas táboas; son ca
tro placas nas que aparecen mencionados 5 itinerarios do N-W. Coñécense mal
as
circunstancias
da
súa aparición e consérvanse no Museo Provincial de Oviedo. Es-
tán firmadas por
C
LEP M.I VIR e están un tanto fragmentadas debendo medir, ini
cialmente uns 14 x 12 cm. Deberían ir colgadas, a xulgar polo furado que presentan
na parte superior. Sobre a súa autenticidade, ésta foi admitida, inicialmente García
Bellido, 1975), sen embargo, hoxe hai moitas dúbidas, sobre todo
as
n o 3 e 4 A n. o
2 é a que é máis admitida como auténtica e contén dúas vías: a de Lugo a Iria e a de
Lugo a Dactonio.
Na táboa
n
o
4
considerada como falsa, faise alusión á
vía 18
e aparece citada a
mansión Aquis Originis VII; Arias e Roldán demostraron que o falsificador errou e,
tendo en conta que tiña que colocar nese lugar, polas millas, Praesidio, menciona
no seu lugar Aquis Originis que pertenece a outra vía. Estes nomes debeunos copiar
dunha reconstrucción de calzadas romanas na que, por necesidades de espacio, es-
taban
os
nomes escritos un ó lado do outro Caamaño, uentes
p
102).
PL C
VI
[LV] CO VGVSTI O IRI
Vía
de
Luco
ugusteo
a Iria)
PONTE N RTI E
XI
BREV[I]S XIII
SECONI XI
5
IRI
XX
VI LVCO V[GVS]TI [O
O CTIONVM]
Vía de Luco ugusteoa Oactonio
OV [E
OVIN]TI [E]
O CTIONVM
IX
...
C.LEP.M.
10 VIR.
156
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 153/164
I LIOGR FI
ACUÑA CASTROVIEJO F. 1971 Notas introductorias para el estudio
de
los mosaicos en
Galicia,
XII C.A.N. Jaén.
ACUÑA CASTROVIEJO F. 1972 Los mosaicos
de
La Cigarrosa, B S A
38 Vallado-
lid.
ACUÑA CASTROVIEJO
F
e BARRAL X.
1973
Estudios sobre mosaicos romanos,
S A
25
ACUÑA
CASTROVIEJO F.
1974 Mosaicos romanos de la Hispania Citerior. Conventus
Bracarensis,
A 31
ACUÑA CASTROVIEJO F.
1976
Catálogo
monumental de
la Galicia
actual
en época roma-
na.
Cuad.
Est
Cer
Sargo
n.
o 16
ACUÑA CASTROVIEJO F.
1977 Bibliografía de la Galicia Romana,
Lugo.
ACUÑ A CASTROVIEJO F. 1984. A Romanización de Galicia, Pub. M. Castrelos n
o 7
ALBERTINI
1923
Les divisions administratives de I Espagne romaine,
París
ALBERTOS M a
1975 Organizaciones suprafami/iares en la Hispania antigua, S
A.
n 37
ALMEIDA
F
de 1970 Minas de ouro na ((Gallaecia)) portuguesa, Legio VII G. León.
ALONSO NUÑEZ J. M.
1975
El O
de
la Península Ibérica en Estrabón, Bol. Aur. V.
ARIAS BONET G. 1963 Los caminos del decemviro Lepidus y otras
vías
romanas,
El
M. E
ARIAS BONET G. 1963 El secreto de
Antonino El
M.
E
ARIAS BONET G.
1964
López Ferreiro e la ((vía per loca marítima)),
El
M.E.
n
o
7
ARIAS VILAS F 1972 Las murallas de Lugo,
S
A. n o 14
ARIAS VILAS F.
1976
Lucus Augusti Cuad. Est Sargo n o 16
ARIAS VILAS
F 1976 Geografía histórica de la Galicia Romana,
Cuad.
Est Sargo n o 16
ARMESTO y ARNAU
1843 Apuntes acerca del vestigio romano descubierto en la calle
Batitales en Lugo,
Lugo.
BALlL ILLANA
A
1971 Sobre los talleres musivarios de Galicia: identificación de un taller
musivario.
CoHoque inter. pour I etude de la mosaique antique Viena.
BALlL ILLANA 1971 Galicia y
el
comercio atlántico en la época romana, C
N A
Coimbra.
BALlL ILLANA 1973 Una inscripción del Forum Gigurrorum, Durius
BALlL ILLANA
1976 Bracara Augusta y el Conventus Bracarus,
Cuad.
Est Sargo
n o 16
BAYET J
1981
Literatura latina, Ariel Barcelona.
BARROS SIVELO
1875 Antigüedades de Galicia,
A Coruña.
BLANCO FREIJEIRO
1976 Monumentos
romanos de la conquista de Ga/icia. Cuad. Est.
argo n
o 6
BLAZQUEZ A.
1894 Las costas de España en la época romana,
Bol.
Soco Geo
BLAZQUEZ 1898 Nuevo estudio sobre
el
Itinerario de
Antonino
B R A H XXI.
BLAZQUEZ A 1909 El periplo de Himi cón, Bol.
Soco
Geo.
BLAZQUEZ A 1915 Las Casiterides yel comercio del estaño en la Antigüedad B.R.A.H.
LXVII.
BLAZQUEZ 1918
Vía
romana
de
Braga a
Lugo por
el interior, B R
A
H LXXIII.
BLAZQUEZ A. 1920 Cuatro teseras militares, B R A. H LXXVII.
BLAZQUEZ
1923 Vías de Sigüenza a Zaragoza, de Alhambra a Zaragoza, del Bierzo a
Lugo, de
Lugo
a Betanzos, de Betanzos a Padrón, de
Tuya
Padrón y de Padrón a
Lugo
M.
J S E
n o
52
BLAZQUEZ J. M.
a
1970
Las religiones indígenas
del
área
N W
de la P-I en relación
con
Roma,
Legio VII
G
157
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 154/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 155/164
- t.II.-500
a
C hasta César. Edición A Schulten, 1925.
-
t -Las guerras. 237 154 a
C
Edición
A
Schulten.
1935.
- t.IV.-Las guerras. 154 72 a C
Edición A. Schulten.
1937.
- t.V.
-Las
guerras.
72 19 a C
Edición
A
Schulten,
1940.
VI. -Estrabon. Geografía
de
Iberia. Edición A Schulten. 1952.
- t.VIII.
-Las fuentes desde César al S Vd. C
Edición
R
Grosse.
1959.
- t. IX.
-Las
fuentes de la época
l ~ s i g o d
y bizantina.
Edición
R
Grosse.
1947.
FORNI, G.,
1970.
L occupazione militare romane
de
la Spagna N-W analogie e paral/e/i,
Legio
VII
G
FORTIA D URBAN,
1845. Recuell des itinéraries anciens, París
FULGOSIO, F.,
1867.
Crónica de la Provincia de Pontevedra, Madrid.
FULGOSIO, F.,
1868.
Crónica de la Provincia de Orense, Madrid.
G AN DA RA y ULLOA,
F
1677. Nobiliario, armas y
triunfos
de Galicia. Hechos heroicos de
sus viajes y elogios de su nobleza y de la mayor España y Europa,
Madrid.
GARCIA BELLIDO,
1943. Los
Albiones del
N-W
de España y una estela hallada en
elOcci
dente
de
Asturias, Emerita, XI.
GARCIA BELLIDO, 1946. Bandas y guerri llas en las luchas con Roma, Madrid.
GARCIA BELLIDO,
1947.
La España del
S
l
de nuestra era.
Espasa-Calpe, colección
Austral
n o 744 B
Aires.
GARCIA BELLIDO,
1967. Veinticinco estampas
de
la España antigua, Espasa-Calpe, co
lección Austral, n.
o 375
Madrid.
GARCIA BELLIDO,
A 1968. España y los españoles hace
2. } ] )
años,
Espasa-Calpe, colec
ción Austral,
n
o
515
Madrid.
GARCIA BELLIDO,
1975.
El llamado Itinerario
de
barro,
B
R
A H
CLXXII.
GARCIA MARTINEZ, M. C.,
1972. Encol da organización político-social da Antigua Galicia,
Grial, n
o 36.
GONZALEZ, J. M.,
1956.
Mansiones del trayecto
de
la vía romana Lucus
Asturum-Lucus
Augusti Archivum, VI.
GONZALEZ, J. M.,
1962.
Sestianas)),
el
calificativo de las aras astures y galaicas,
Archivum,
XI.
GONZALEZ y ZUÑIGA, C., 1846. Historia de Pontevedra, o
sea
de la antigua Hellenes funda
da por Teucro, dá
principio
desde que
se
estableceron as colonias griegas en Galicia hasta
nuestros días, Pontevedra.
HARMAND, J 1970. César
et
I Espagne durant le second Bellum civile)), Legio
VII
G
HERNANDEZ DE LA GRANJA, J 1883. La ciudad de Tuy la fundó Diomedes de Italia,
Rev
Galicia Diplomática,
HUERTA Y VEGA,
F 1735.
Anales del Reyno de Galicia, Santiago.
INSCRIPCIONES ROMANAS DE GALlCIA, 1949 68. C S C - P S E G 5 tomos.
LARRAÑAGA MENDIA, J.,
1970. Geografía de Ptolomeo,
Servicio Geográfico del Ejército,
Boletín
de
Información n
o 10
Madrid.
LESKY, A.,
1968.
Historia
de
la literatura griega, Gredos.
LOPEZ
CUEVILLAS, F., 1922. A mansión Aquis Querquernis, Nós.
LOPEZ
CUEVILLAS, F.,
1929. Os Oestrimnios, os Saefes e a Ofilatría en Galicia,
Arquivos
do S
E G
t.
LOPEZ
CUEVILLAS,
F
1933 4. Es tudos sobr e a Edade do ferr o
no N-W
peninsular. As fon-
tes literarias. Arquivos do S E G., t. IV.
LOPEZ
CUEVILLAS,
F
1953. Restos r omanos de la Limia, C E G
XXVI.
MACIAS, M 1898. Civitas
Limicorum
B P M. O., n o 5 t.
MACIÑEIRA, F.,
1931.
Algunas
consideraciones en torno a la más exacta ubicación del golfo
llamado
de
los Artabros, B R A
G
n o 235 240.
MADOZ, P Diccionario geográfico-estadística-histórico de España y sus posesiones de Ul
tramar.
159
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 156/164
MAGIE D. 1920 ugustus war in Spain, Classical Philology.
MAÑANES T.
1976
Asturica Augusta y su convento jurídico, Cuad. Est. Sarg.
n
o 16
MARCHETTI M
1947
La provincia romana della Spagna, Roma.
MARTINEZ
DE
PADIN L.
1849
Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia, Madrid.
MARTINa E 1982 Roma contra Cántabros y Astures, Sal terrae Santander.
MARTINS
SARMENTO F.
1896
Ora marítima, Porto.
MARTINS SARMENTO F. 1933.
Os
gregos
no
N W
de
Iberia. Coimbra.
MENENDEZ
NADAYA
M G. 1979 El Mons Vindius y sus cercanías, H
A
XXX.
MILLAN GONZALEZ l.
1981
Raíces prelatinas da cultura galega: problemas e datos de
lin-
gua e creencias, Vigo.
MISPOULET 1910 Transformation de I Espagne durant les trois premieres siec/es de I Empi-
re, Revue de Philologie XXXIV.
MONTEAGUDO L 1947 Galicia en Ptolomeo, C E
G
fase. VIII.
MONTEAGUDO L
1955
Vía romana entre Betanzos y Guitiriz, A E Arq. XXVIII.
MONTEAGUDO
L
1951 52 57. Carta de
La
Coruña Romana, Emerita XIX XX XXV.
MORALEJa LASSO 1973 Sobre algunos topónimos en las Vías Romanas de
Galicia,
C E G XXVIII.
MORALES
A
de 1572 Viaje
de
A.
de Morales por orden del Rey
D.
Felipe
a los Reynos de
León y Galicia e Principado de Asturias. Madrid.
MURGUIA M 1905 Historia de
Galicia,
La Coruña.
NOYA PICaN A 1883 Tuy. punteshistóricos sobre esta antigua ciudad. Rev Galicia Di
plomática
OBERMAIER H.
1923
Impresiones de un
viaje
prehistórico por Galicia. Ourense.
PASCHASIO DE SEGUIN S J
1750
Galicia, reino de Christo Sacramentado, México.
QUIRING
E 1935
El laboreo de las minas de oro por los romanos en la P.
l.
Y la arrugias
de Plinio. Investigación y progreso IX.
RABANAL
M 1970
España antigua en las fuentes griegas, Gredas Madrid.
RISCO V. Geografía, en Geografía General del Reino de
Galicia
dirixida por Carreras y Candi.
Tomos de Ourense. Barcelona
s d
RODRIGUEZ COLMENERO
1972
Sobre los pueblos prerromanos del S. de
Galicia,
Bol.
Aur.
RODRIGUEZ COLMENERO
1973
Los Intermnici del convento Bracaraugustano y
su
dios
indígena Toroiogombicteco,
RODRIGUEZ COLMENERO
1977
Galicia
Meridional Romana, Bilbao.
RODRIGUEZ COLMENERO A
1977
ugusto e Hispania, Bilbao.
RODRIGUEZ COLMENERO
A 1983 El
campamento romano de Aquis Querquernis, Actas
do S A.
N
O P..
ROLDAN HERVAS J M 1972 3. Las tablas de barro de Astorga, ¿una falsificación mo
derna?, Zephyrus XXIII XXIV.
ROLDAN HERVAS
J M 1975
Itineraria Hispania. Fuentes para el estudio de las vías ro
manas de la P. l., Madrid.
RUSSELL CORTEZ
1951
O culto do Emperador no Conventus Bracaraugustanus», Brac.
Aug. vol. 11 111
SAGRARIO
DE MaLINA
B.
1949
Descripción del reino de Galicia y de las cosas notables
del, con las armas y blasones de los linajes de donde proceden señaladas casas en Castilla.
Bibli. Gal.
SANCHEZ ALBORNOZ C. 1929 Divisiones administrativas del solar del Reino de Asturias.
B R A H. t 95
SANCHEZ ALBORNOZ C. 1946 El culto al Emperador y
la
unificación de Hispania. Anales
del Inst. De Lit. Clásica de la Unv. de
B
Aires t.
SANDOVAL Frai. P de
1610
Antigüedad de la ciudad e Igleisa de Tuy y de los obispos
que se
save aya avido en ella. Braga.
6
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 157/164
SANTOS YANGUAS
N., 1981.
La administración romana del N-W de la
l
hasta finales
del S. l
d
C.,
Brigantium,
2.
SANTOS YANGUAS
N.,
1982. La conquista romana de Galicia,
Brigantium,
3.
SARALEGUI y MEDINA,
L.,
1908.
Adobriga,
Ferrol.
SARALEGUI y MEDINA, L., 1909.
Libunca,
Ferrol.
SARMIENTO,
M 1901. Estradas militares romanas de Braga a
Astorga Lisboa.
SCHUL
TEN,
1920.
Hispania,
Barcelona.
SCHULTEN,
A
1943.
Cántabros y Astures y su guerra contra Roma,
Espasa-Calpe, Madrid.
SCHUL
TEN,
1959. Geografía
etnografía antiguas de la
l
C.
S.
C. Madrid.
SYME,
1934. The Spanisch wa r o f Augustus
26-25), The American Journal
of
Philology.
SYME,
1970. The conquest
o f
North-West Spain,
Legio VII
G.
TABOADA
CHIVITE,
J
1945.
Villa romana del Valle del Támega, R.
G. LV.
TABOADA
CHIVITE,
J
1953.
La ubicación del
Forum
Bibalorum, III C. N. A
TABOADA
CHIVITE,
J 1970.
Lo s
Tamagani
y
su organización,
XI
C.
N.
A
TABOADA
y LEAL, N., 1840.
Descripción topográfica-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y
alrededores; con una noticia biográfica de varios hombres ilustres hijos de este país,
San
tiago.
TAMUJE J
M
1975.
La
Vía
romana per loca maritima
por
el Bajo
Miño
y
costa Atlántica,
Pontevedra.
TARACENA
B.,
1947. Las
vías
romanas en España,
C.
A
S.
E.
TENORIO, N.,
1940. Pobladores romanos de Viana del Bollo, B. C.
M. O., t.
TETTAMANCY GASTaN
F.,
1923. La Torre de Hércules, La
Coruña.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1945.
Las Kassiterides, C. E.
G., t. IV
TORRES RODRIGUEZ, C., 1946.
La venida
de
los griegos a Galicia,
C.
E.
G., t. II-V.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1948.
Galicia en las Guerras Cántabras, la heroica resistencia del
Monte Medulio, B. U.
S.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1949.
Límites geográficos de Galicia en los S. IV y V C.
G.,
t
IV.
TORRES RODRIGUEZ, C.,
1951 2.
Conquista
de
Galicia
por
los romanos antes
de
las Guerras
Cántabras.
B.
U.
S.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1952.
El culto al emperador en Galicia, C.
G., t. VII.
TORRES RODRIGUEZ, C.,
1953. La Galicia romana
y
la Galicia actual, C. E.
G., t. VIII.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1977.
La Galicia Sueva,
Fundación Barrié.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1980.
La tragedia del Monte Medulio y su resistencia histórica,
Gallaecia, n. o 6.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1982.
La Galicia Romana,
Fundación Barrié, P.
S. E.
G.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1985.
Paulo Orosio. Su vida
sus obras.
Fundación Barrié.
P. S.
E. G.
TRANOY,
A 1981. La Galice Romaine,
París.
VAAMONDE
LORES, F.,
1898.
Resume
da
Historia
de
Galicia,
Coruña.
VARIOS, 1923.
As fontes
p ra
Hestoria antiga de Galiza,
Nós,
n.
o
17 18.
VARIOS,
1985. Las Guerras Cántabras.
Cuad. de H.
a
16
n.o
58.
VAZQUEZ SEIJAS,
M
1939. Lugo
bajo
el
Imperio Romano,
Lugo.
VAZQUEZ SEIJAS,
M
1943. Lugo
en los tiempos prehistóricos,
Lugo.
VEDIA
y
GOOSSENS,
E
de,
1845. Historia descripción de la
ciudad
de La Coruña,
Coruña.
VEREA y
AGUIAR J 1838. Historia de Galicia,
Ferro .
VICETTO, B.,
1865. Historia de Galicia,
Ferro .
VILLAMIL y
CASTRO, J 1867.
Crónica
de
la provincia de
Lugo Madrid.
VILLAMIL
y CASTRO,
J
1883.
Colonias griegas en Galicia. Su historia
su inf lu jo bajo
aspectos económicos
y
sociales.
rev. Galicia Dipl.
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 158/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 159/164
C MARCO,
Astorga
CALADUNO, Ptol 11 6 38
CALLAICOS/GALLAICOS, T. Livio, pero
56; Str
111 3 2; 111 3 3; 111 3 7; 111 4 3; 111 4 12;
111 4 16; 111 4 20; Apiano, 70;
Plinio
//1 28; IV,112; VIII,166; Silio 1 11 397;
/1 417;
11 606;
IV,326; Marcial, Epig. XIV,95; Plutarco, César, 12; Pto . 11,6,1-2-4-22-38; lustino,
XLlV,3,2; Eutropio, IV,19; Zonaras, 10,6; Orosio, V,5,12.
CAMBETO, Ptol // 6 47
CANIBRI,
Rav 308 12
CARANICO,
It 424 6
CARONIO, Ptol 11 6 22
CASTRA MANUARIA Rav 308 8
CELADO,
Mela
//1 10
CELERINOS,
Ptol // 6 41
CELlOBRIGA, Ptol // 6 41
CEL
TICOS, Str.
111 3 5;
Mela //1 10; Plinio //1 28; IV, 111; Floro, 1,33,12.
CEMPSICOS, Avieno 184; 195.
CEPION,
Apiano
70
CESAR, Plutarco, César, 12; Zona ras 10,6; on
C
37 52 53.
CIBARCOS, Plinio IV 111
CILENOS/CILlNOS, Plinio IV 111; IV,112; Pto . 11 6 24; It. 423,8; 430,3.
CISTONIA,
Rav 308 7
CLAUDIOMERIO, Ptol
11 6 21
COELERNOS/CELERINOS, Plinio //1 28; Pto . 11 6 41
COMPLUTICA, Ptol
11 6 38
COPOROS/CAPOROS,
Plinio IV 111;
Pto .
11 6 23
CORTICATA, Plinio IV 111
DACTONIO, Ptol // 6 25; T. Astorga,
DECIMO IUNIO BRUTO, T. Livio, pero 55-56; Papo Oxyrh.
137;
Str. 111 3 4; 111 3 7; Ovidio,
Fastos, VI, 461-2; Fastos Cap. 136; Veleio P 2,5; Apiano 73 74; Valerio M. 6-4 ext.
1;
Plu
tarco, quaest. Rom.
34; Floro, 1,33,
12;
Lucio A. 37;
59;
Eutropio,
4 19;
Rufio F Brev. 5 1;
Orosio, V,5,12.
DRACINA,
Rav
308 13
DUCANARIO MERO), Mela 111 13; Pto .
11 6 4
DUOS PONTES,
It 424 2
EGOS, Plinio IV 111
EQUAESOS, Plinio 111 28
ERATOSTENES, ~ ~ ~
EVORA,
Mela
111 11
FLORIO,
Plinio IV
111
FORO, It 428 7; Rav 320,8; Ptol. 11 6 37; T Peut.
FORO DOS BIBALOS,
Ptol
11 6 42
FORO
DOS L1MICOS, Ptol // 6 43
FORO DOS NARBASOS,
Ptol // 6 48
FURNIO,
Floro
11 33 51; Orosio, VI,21,6.
GALLAECIA/CALLAECIA, Plinio, IV, 112; IV, 118; XIX,
10;
XXXIII,78; XXXIII,80; XXXIV, 156;
XXXIV, 158; Silio 11 397; 111 345; Floro, 1,33,12; Dion C 37,53; 54,25; Lucio A 60; lus
t ino, XLIV, 3,1; XLIV, 3,3-4; Servio, VII,728; Lat. Ver. 250,XI,5;
P
Silvia, 256,IV,6; Oro
sio, /,2,71; 1 2 80; V,7,2; VI,21,2; VI,21,6; C Claudiano, Caro Min. XXX,71; Rav 302,4.
GUIGURROS, Plinio 111 28; Ptol. 11 6 37; It. 428,7; Rav. 320,8; T. Peut.
GLANDIMIRO/GLANDIMARIO/GLANDOMIRO It 424 3;
Rav
308,3; Pto . 11 6 22
GEMESTARIO/GINISTARIA It 429 1; Rav 320,9; T. Peut.
GEMINIS/GEMINA, It 428 3; Rav. 320,4; T Peut.
163
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 160/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 161/164
OLlNA Ptol 11 6 22.
ONTONIA Rav 308 6
OPHIUSA Avieno 147 152 173 196.
ORNIACOS Ptol 1/ 6 31.
PAES/COS
Plinio
11/ 28; IV
111;
Pto .
11 6 5.
PASSIC/N
Rav 320 17
PELAXIA Avieno
164
PERPENA Servio Aen
VII
728
PETREIO
César De bello civile 38 3
PI NETO
Ptol 11 6 38.
PINTIA Ptol 11 6 22.
PITEAS Str 1 4 5.
POETANIO Avieno
200
POLlBIO
Str
11/ 2 9.
PONTE ABEI
Rav 321 2
PONTE NARTIAE Astorga
PONTE NEVIAE It 425 2; 430 10.
POSIDONIO
Str
11/ 2 9; 111 3 4.
PRAESAMARCHOS/PRAESTAMARCOS
Mela
11/ 11; Plinio IV 111.
PRAESIDIO
It 428 5; Rav.
320 6;
T.
Peut.
PROMONTORIO CELTICO Mela 11/ 9; 111 11; Plinio IV 111; IV 114.
PUBLlO CRASSO Str 11/ 5 11.
QUECELENIS Rav
308 2
QUERQUERNOS/QUARCERNOS Plinio
111 28;
Pto .
11 6 46;
It. 428 2;
Rav.
320 3;
T
Peut.
SAEFES
A viena
195 200.
SALAN
lANA
It
427 6; Rav.
320 1.
SALlENTIBUS
It
428 4; Rav. 320 5; T. Peut.
SARAMON Rav
308 10
SARS
Mela
1/1 11.
SEURBOS/SEURROS
Plinio IV 2;
Pto . 11 6 27.
SICCAS Plinio IV
112.
SUPERTAMARICOS Mela 11/ 11; Plinio IV 111.
TALAMINA
Ptol 11 6 27.
TAMARIS TAMARICO TAMARA Mela 111 11;
Plinio XXXI 23; Pto . 11 6 2.
TEUCRO Str. 111 4 3; lustino XUV 3 2
TIBERIO Str 11/ 3 8.
TIBUROS Ptol 11 6 36.
TIMALlNO It
425 1;
430 9;
T.
Peut.
TORRE AUGUSTEA
Mela 111 11.
TRILEUCAS Ptol 11 6 73.
TRILEUCO Ptol 1/ 6 4
TUNTOBRIGA Ptol 11 6 38.
TURODOS Ptol 11 6 39.
TUROQUA It
430 2;
Rav. 307 19; T Peut.
TURRIGA Ptol
11 6 22.
TURUPTIANA Ptol 11 6 22.
TYDE/TUDE Plinio IV 2; Silio
.
366-7; XVI 368; Pto .
11 6 44;
It. 429 7;
T.
Peut;
Rav. 307 17.
ULLA UIA Mela 11/ 10; Pto . 11 6 2.
UTTARIS: It 425 3; 430 11.
UXISAMA
Str 1 4 5.
VALENTIA T Livio pero 55.
165
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 162/164
VARRON
Plinio IV
115.
VARROS Plinio IV
111.
VICA Ptol. 11 6 22.
VICO SPACORUM It.424 1.
VIR
Ptol. // 6 3.
VOLOBRIGA Ptol.
11 6 40.
ZOELAS Plinio
/1/ 28;
XIX 10.
B TEMATICO
CABALO GALAICO Grattio 513; Plinio V/I/ 166; Si/io
l.
XVI 333 5.
COSTUMES Str. 111 3 5; 111 3 6; /1/ 3 7; 111 3 8; 111 4 16; 111 4 17;
111 5 11;
Apiano 73 74; Plinio
XVI
5;
XXXIV
56;
Si/io
1./1/ 344 353;
Dion C.37 52 53; lustino XUV 3 7; Avieno
.98-
143 146;
Orosio VI 21 8.
COVADA
Str. /1/ 4 17.
CHUMBO Str. /1/ 5 11; Plinio IV 112; IV 119; VII 197; XXXIV 56; lustino XUV
3
; Avie-
no 97.
EGUAS lustino XUV 3 1.
ESTAÑO Diodoro V 38; Herodoto 111 115; Str. 111 2 9;
/1/ 5
; Plinio IV
112; XXXIV
156;
Avieno 97
FERRO Plinio IV 112; lustino XUV
3 8.
MINIO lustino XUV 3 4.
ORGANIZACION ADMINISTRATIVA Str. 111 4 20;
Plinio
111 18; IV 118; Rav. 302 4 11;
Polemio Silvio 256; Later. Ver. 250; Orosio V 7 2.
ORIXE GREGA Str. 111 4 3; Plinio IV 112; Silio 1.111 366-7; XVI 368; lustino XUV
3
2 4.
OURO Str.
111 2 9;
111 3 5;
Plinio
IV 112;
XXX/I/ 76 77 80;
XXXIV 157; Silio l. 1 235; 11 602;
Marcial Epig. IV 39;XIV 95;
lustino XUV 3 5 6.
PRATA Str. 111 2 9; 111 3 5; Plinio IV 112; XXXIII 80; XXXIV 156; Marcial Epig. IV 39; lusti-
no XLlV 3 5.
TRABALLO DA MULLER
Silio
1 /11
344 353;
lustino XUV
3 7:
Apiano
73 74.
VELEN O
Plinio XVI 50; Floro // 33 50; Orosio VI 21 8.
166
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 163/164
8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF
http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 164/164
Top Related