Post on 05-Mar-2016
description
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 1/494
M . Jimenéz Latalán y J. Sinués y Urbiola
Historia de la Real y Pontificia
niversidad de Zaragoza
OBRA PREMIADA
por
l
Patronato Villahermosa/Suaqui
n l
CONCURSO
1920-21
Zaragoza
Tip . La Académica Cinegio 3
923
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 2/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 3/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 4/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 5/494
M J I M É N E Z C A T A L Á N J . S I N U É S Y U R B I O L A
H I S T O R I A
D E L A
R E A L
Y
P O N T I F I C I A
U N I V E R S I D A D D E Z A R A G O Z A
OBRA PREMIADA
POR EL
P A T R O N A T O V I L L A H E R M O S A - G U A Q U I
EN EL
C O N C U R S O 1 9 2 0 - 2 1
TOMO
I
Lema: Diligite lumen sapien-
tiæ omnes qui præestis populis.
(Sapientæ, cap. VI, v. 23).
Z A R A G O Z A
Tip. «La Académica» - Cinegio, 3
1922
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 6/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 7/494
PATRONATO VILLAHERMOSA GUAQUI
H i s t o r i a d e l a R e a l y P o n t i f i c i a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a
CONC URSO DE 1920 21
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 8/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 9/494
Al Excm o. e Ilmo. Sr. D octor
D. R icardo Royo V illanova
Rector de esta Un iversidad y
Senador
por la misma,
A V. E., hijo preclaro de esta U niv er si
dad, que por amor a A ra gó n y perenne voca
ción intelectual, recorrió con firme normalidad
el camino que lleva desde los bancos del e s tu
diante al sillón del Rector; a V. E., que en
el Libro, en la C át ed ra (profesada con cariños
inefables) y en el P ar la m en to , l ibró tan efica
ces y loables ba tallas por la alta cultura ara
g o n e sa , t ienen el hon or de dedicar esta obra
(inspirada en un profundo y sincero amor a
esta E scu ela v en era nd a) en testimonio de res
peto,
admiración y afecto,
Los Autores.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 10/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 11/494
Pat ronato V i l lah erm osa G ua qu i
C O N C U R S O 1920 21
CARTEL DE CONVOCATORIA
E S T E P a t r o n a t o , a n s i o so d e c o r r e s p o n d e r a l a c o n
f i anza en é l depos i t ada por s u fundadora l a i l us t re
d u q u e s a d e V i l l a h e r m o s a , d o ñ a M a r í a d e l C a r m e n
A r a g ó n A z l o r e I d i á q u e z , d e s a n t a m e m o r i a , h a r e c o r r i d o l os
d i f e r e n t e s p a l e n q u e s d e l a c u l t u r a r e g i o n a l : l a s a r t e s i n d u s
t r i a l e s , l a s a r t e s b e l l a s , l a p r o s a y l a p o e s í a , l a l i t e r a t u r a y l a
c i e n c i a , y d e b e c o n f e s a r q u e e n n i n g u n a o t r a r e g i ó n a l c a n z ó
m a y o r e s t r i u n f o s q u e e n e l a d m i r a b l e c a m p o d e n u e s t r a h i s
t o r i a p a t r i a .
E n é l u t i l i z ó l a m i n a i n a g o t a b l e d e l o s p r o t o c o l o s n o t a
r i a l e s ;
a r r a n c ó d e a l l í el s e c r e t o d e o l v i d a d o s a r t i s t a s , y
e c h a n d o l o s c i m i e n t o s p a r a l a e s t é t i c a r e g i o n a l , p r e s t ó i m p o r
t a n t í s i m o s e r v i c i o a l a p a t r i a y a l a s o c i e d a d .
E n t a l c a m i n o c o n v i e n e , s i n d u d a , p e r s i s t i r h a s t a l l e g a r
a l a a l t u r a d o n d e l o s d e s t e l l o s d e l a c i e n c i a a c t ú e n p o r m o d o
s u p e r i o r , y f u n d a d o e n e s t o , h a c e e l P a t r o n a t o u n l l a m a
m i e n t o e s p e c i a lí s im o a l os a m a n t e s d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d
L i t e r a r i a p a r a q u e i n v e s t i g u e n s u s o r í g e n e s y s u s p r o g r e s o s
y l a t r a n s c e n d e n c i a d e s u a c t u a c i ó n a t r a v é s d e l o s t i e m p o s ;
i n d a g u e n c u á l f u é l a e l o c u e n c i a y e l s a b e r d e s u s p r o f e s o r e s ,
e l m o d o d e v i v i r d e s u s a l u m n o s , l o s m é t o d o s d e e n s e ñ a n z a s
y l a s i n f l u e n c i a s d e s a r r o l l a d a s e n e l c a m p o s o c i a l a r a g o n é s ; y
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 12/494
X
nos den todos cuantos ejemplos puedan servir de estímulo a
los modernos alumnos y librarlos de los obstáculos que las
desdichas actuales levanten a su paso.
U nico tem a, pues, de este Concurso será la «H istoria de
la Universidad Literaria de Zaragoza».
Premio: 3.000 pesetas.
A ccésit: 1.000 p esetas .
E l plazo de adm isión de trabajos finirá el día 28 de fe
brero de 1921.
Forma de presentación será la de costumbre, mediante
plicas y lemas.
Las demás condiciones serán las que señale el documento
de fundación de este P atro na to, en su base V , la cual dice así:
«Para obtener cualquier premio o auxilio será condición in
dispensable que el agraciado sea natural de Zaragoza o bien
que él o sus padres sean vecinos de dicha ciudad o residentes
en la misma con cuatro años de antelación en ambos casos».
L os trabajos podrán entregarse en la S ecretaría del A te
neo Científico Literario, mediante resguardo que facilitará el
conserje del mismo.
Zarago za, 2 de Febrero de 1920.—E l S ecretario, José
M. Torres.—Y.° B . ° : E l P r es i dent e, Mariano de Paño.
F A L L O D E L J U R A D O
E n Zara goz a, a 18 de mayo de 1921 : reunidos los señores
don Florencio Jardiel y Dobato, don M anuel S errano S anz,
don A ndr és G i ménez S oler y don M ar iano de P ano y R uat a ,
que juntos consti tuyen el Jurado nombrado para la adjudi
cación de los premios del concurso de 1921, anunciado en
febrero de 1920, abrióse la sesión, indicando el presidente de
l a J un t a de P at r onat o, don M ar iano P ano, que t eniendo ya
estudiadas los señores del citado Jurado las dos obras pre
sentadas en el actual año, podían ocuparse, si bien les pare
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 13/494
X I
parecía, en la adjudicación de los correspondientes prem ios. E ra
tema del Concurso la «H istoria de la U niversid ad de Zara
goza», con 3.000 pesetas de recompen sa pa ra el mejor tra
bajo y 1.000 pesetas para el accésit.
L os trabajos presentado s ha n sido dos: uno con el título
de «H istoria de la R eal y P ontif icia U niversidad de Zara
goza», y otro con el de «M emorias par a la H istoria de la
U niversidad L iteraria de Zaragoza», ambos dignos de todo
elogio. Consta el primero de nueve volúmenes copiosos en
toda clase de documentación y escritos con toda la gallardía
de estilo que este género de trabajos permite; el segundo es
un trabajo bio-bibliográfico de gran extensión también, como
que consta de cinco volúmen es más; y en ambos no se sabe
cómo adm irar basta nte el trabajo inmenso que supone el
reunir tantos datos y acoplar tantos documentos a la vez que
dar distribución clara y metódica al gran número de materias
universitarias de que en ellos se trata.
E l Jurad o no puede menos de hacer constar el mérito de
tan concienzudos trabajos; y como su influencia no puede ir
más allá que lo manifestado en el cartel anunciador del Con
curso, tiene que limitarse a hacer constar el mérito extraor
dinario de las obras presentadas y adjudicar el premio
de 3.000 pesetas a la «H istoria de la R eal y P ontif icia U ni
versida d de Za rag oz a», y el accésit de 1.000 pese tas a las
«M emorias» de la mism a, esperando que el P atro na to se hará
cargo de la importancia de dichas obras para recompensarlas
en la medida de lo posible.
Y tomados estos acuerdos por unanimidad se levantó la
sesión, de la cu al, como sec reta rio, certifico.— José María
Torres.
E n Z arago za, a 25 de M ayo de 1921, bajo la presidenc ia
de D. M ariano de P ano y en el domicil io de D. P ascual Co-
mín se reunieron los señores del P atro na to. S e aprobó el
acta de la sesión anterior.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 14/494
X I I
Se dió lectura del fallo que el Jurado ha emitido sobre
la s dos obras presentadas al concurso, una con el lema
«Diligite lumen sapienciæ omnes qui præstis pop ulis»,
t i tulada «H istoria de la R e al y P ontif icia U niversidad de
Zaragoza», y la otra con el título «M emorias para la H i st o
ria de la U ni ver si dad L i t er ar i a de Z aragoza» y lema «Cæ
saraugustæ».
La J unt a de Pat r onat o, acept ando por unani mi dad el i n
dicado fallo, acuerda: Conceder el premio de 3.000 pesetas
a
la
obra que lleva por lema «Diligite lumen»
y
el accésit
de 1000 pesetas a la obra que tiene por lema «Cæsaraugustæ».
A biertas las plicas, resultan ser autores de
la
obra «H is
toria de
la
R e al
y
P ontif icia U niversidad
de
Zaragoza»
y
lema «Diligite lume n», D. M anuel J im énez Catalán
y
don
José Sinués
y
U r b i o l a ,
y
de
la
otra obra «M emorias pa ra
la
H istoria de
la
U ni ver s i dad
de
Zaragoza» con
el
lema «Cæ
saraugustæ»,
D . M anuel J i ménez C at al án.
P a r t i e n d o d e la indicación del Jurado y penetr ado el P a
tronato de
la
m agn a labor realizada por los autores pa ra
la
busca y ordenación de documentos y teniendo presente que
todavía deberá completarse esta labor con más interesante y
más copiosa documentación que en las obras se indica y se
halla dispersa por varios A rchivos de E spañ a, acuerda con
ceder a los autores de esas obras la suma de mil quin ientas
pesetas en concepto de gastos hechos y por los que aun de
berán hacer para documentar completamente las obras pre
miadas.
L a m e n t a
el
P a t r o n a t o q u e
la
limitación de sus recursos
económicos no
le
permita tomar desde luego
el
acuerdo
de
hacer la impresión de esas obras de mé rito indiscutible, re
conociendo que no es posible queden in éditas; sino que, por
el contrario, su publicación la considera de verda dera nece
sidad y conveniencia. Por ello y para conseguir este fin ges
tionará de entidades y corporaciones su cooperación y aux ilio
hasta lograr sean impresos tales trabajos.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 15/494
X I I I
S e d a u n v o t o d e g r a c i a s a l o s s e ñ o r e s d e l J u r a d o q u e t a n
s a t i s f a c t o r i a m e n t e h a n l l e v a d o a e f e c t o s u c o m e t i d o .
Y s i n m á s a s u n t o s q u e t r a t a r s e l e v a n t ó l a s e s i ó n .
Z a r a g o z a 2 5 d e M a y o d e 1 9 2 1 .— E l S e c r e t a r io ,
José
M. Torres.—
V .° B . ° : E l P r e s i d e n t e ,
Mariano de Pano.
E n s e s ió n d e l d í a 4 d e A b r i l d e 1 9 2 2 , el P a t r o n a t o t o m a
e l a c u e r d o d e i m p r i m i r e l t o m o 1 . ° d e l a
Historia de la Uni
versidad de Zaragoza.
L o s d e t a l l e s d e t i e m p o e n q u e h a y a d e h a c e r s e l a i m p r e
s i ó n y m o d o y f o r m a d e r e a l i z a r s e , lo s d e t e r m i n a r á n e l s e ñ o r
P r e s i d e n t e d e l P a t r o n a t o y lo s a u t o r e s d e d i c h a o b r a .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 16/494
A B R E V I A T U R A S
A . C . A . . . . A r c h i v o C o ro n a A r a g ó n .
A . C . P . . . . A r c h i v o C a b i l d o P i l a r .
A . C . d e l a S . A r c h i v o C a b i l d o d e L a S e o .
A . C . T . . . . A r c h i v o C a b il d o T a r a z o n a .
A . H . N . . . . A r c h i v o H i s tó r i c o N a c i o n a l .
A . M . T . . . . A r c h i v o M i t r a T a r a z o n a .
A . M . Z . . . . A r c h i v o M i t r a Z a r a g o z a .
A . M u n . Z . . . A r c h i v o M u n i ci p a l Z a r a g o z a .
A . N . C . . . . A r c h i v o N o t a ri a l C a l a t a y u d .
A . N . Z . . . . A r c h i v o N o t a r i a l Z a r a g o z a .
A . U . Z . . . . A r c h i v o U n i v e r s i ta r i o Z a r a g o z a .
B . C B i b l i o t e c a C o g u l l a d a .
B . N B i b l io t e c a N a c i o n a l .
B . S . S . C . . B i b l i o te c a S e m i n a r i o S a c e r d o t a l S a n C a r l o s .
B . U . Z . .
.
. B i b li o te c a U n i v e r s i t a r i a Z a r a g o z a .
b i b . . . . = bi bl i o t eca.
c a p . . . = c a p í t u l o .
en b. . . = en bl a nc o.
f a sc . . . = fas cí cul o.
fol.... = folio.
f o l s . . .
= folios.
h o j . . . . = hoj a .
hoj s . . .
= hoj as .
i n d e s . = i n d i c a c i o n e s .
l i b. . . . = l i bro.
l i g . . . . = l i g a m e n .
l í n . . . . = l í n e a .
l í n s . . . = l í n e a s .
n . ° . . . . = n ú m e r o .
p á g . . . . = p á g i n a .
p á g s . . . . = p á g i n a s .
p r e l s . . . = p r e l i m i n a r e s .
r . ° = rec t o.
s i g s = s i g n a t u r a s .
s . l = s i n l u ga r .
s . a = sin añ o.
s . l . ni a. = s i n l u g ar ni a ño .
t i p s = t i p o g r á f i c a s .
t o m = t o m o .
t o m s . . . .
= t o m o s .
v . ° = v u e l t o .
v o l = v o l u m e n .
v o l s = v o l ú m e n e s .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 17/494
A d v e r t e n c i a p r e li m i n a r
E l e s c r i b i r l a H i s t o r i a d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d e s t a r e a
ardua y di f í c i l , no ya por l a í ndol e de l a mat er i a en s í y l a
m a y o r o m e n o r c o m p e t e n c i a d e l a s p e r s o n a s q u e d e e s t a l a
b o r s e e n c a r g u e n , s i n o p o r l a d i v e r s i d a d d e f u e n t e s h i s t ó r i
c a s a q u e a c u d i r , s i s e q u i e r e h a c e r l a h i s t o r i a m e t ó d i c a , d o
c u m e n t a d a , q u e , co m o di jo e l P . M a r i a n a , no pase partida sin
quitanza.
Y c o m o e s t e e s n u e s t r o p r o p ó s i t o , d e a h í q u e n o s l a m e n
t e m o s d e l a s d i f i c u l ta d e s c o n l a s c u a l e s h e m o s t e n i d o q u e
l u c h a r p a r a c u m p l i r e l c o m e t i d o q u e n o s h e m o s i m p u e s t o a l
a c u d i r a l l l a m a m i e n t o q u e e l b e n e m é r i t o P a t r o n a t o V i l l a
h e r m o s a G u a q u i h a h e c h o a l os e s c r i to r e s a r a g o n e s e s .
L a a n t i g u a U n i v e r s i d a d z a r a g o z a n a te n í a b i e n c u s to d i a
d o s y b i e n c a t a l o g a d o s t o d o s a q u e l l o s d o c u m e n t o s q u e u n d í a
p u d i e r a n s e r v i r d e b a s e p a r a e s c r i b i r s u h i s t o r i a : l a g u e r r a
d e l a I n d e p e n d e n c i a y l o s d o s s i t i o s q u e s u f r i ó e s t a i n m o r t a l
c i u d a d , e s p e c i a l m e n t e e l ú l t i m o , d e s t r u y e r o n e l a r c h i v o , y
c o n é l , l a m a y o r p a r t e d e l o s i n t e r e s a n t í s i m o s p a p e l e s q u e s e
g u a r d a b a n : B u l a s , P r i v i l e g i o s , t e s t i m o n i o s a u t o r i z a d o s p o r
n o t a r i o s d e E s t a t u t o s , p l e i t o s , i n c i d e n t e s d e p r o v i s i ó n d e
c á t e d r a s , H a c i e n d a d e l a U n i v e r s i d a d , e t c . ; e s d e c i r , u n r i c o
c a u d a l q u e a l i n v e s t i g a d o r h u b i e r a p o d i d o s e r v i r l e d e g u í a
p a r a r e a l i z a r u n a l a b o r c ó m o d a y e f i c a z , d o c u m e n t a n d o s u s
a s e r t o s y d á n d o l e s l a f u e r z a n e c e s a r i a p a r a d e s v i r t u a r , e n
m u c h a s o c a s i o n e s , a f i r m a c i o n e s h e c h a s c o n a n t e r i o r i d a d .
N o q u i e r e d e c i r e s t o q u e e l i n v e s t i g a d o r n o t e n g a h o y
d o c u m e n t a c i ó n q u e a l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a s e r e f ie r a ;
l a h a y y p o r c i e r t o m u y c o p i o s a y m u y i n t e r e s a n t e , p e r o
a n d a d i s p e r s a p o r l o s a r c h i v o s n a c i o n a l e s : e n e l d e l a C o r o n a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 18/494
X V I
de Aragón ha y dos l egaj os en l os que se ha l l a n t odos aqu e
l lo s p a p e l e s q u e f u e ro n a l C o n se jo d e A r a g ó n , C á m a r a d e
A r a g ó n ; e n M a d r i d , e n e l A r c h i v o H i s t ó r i c o N a c i o n a l e x i s
te n
seis
l e g a j o s q u e c o n t i e n e n t o d o s a q u e l l o s d o c u m e n t o s q u e
h a c e n r e f e r e n c i a a p r o v i s i ó n d e c á t e d r a s p o r e l C o n s e jo d e
C a s t il la . E n l os d e l a M i t r a , d e Z a r a g o z a y T a r a z o n a , C a
b il d os C a t e d r a l e s d e L a S e o y d e l P i l a r , M u n i c i p a l y N o t a
r i a l ,
d e Z a r a g o z a , h a y t a m b i é n d a t o s i n t e r e s a n t í s i m o s r e f e
r e n t e s a n u e s t r a U n i v e r s i d a d , p e r o s u b u s c a h a s id o l a r g a y
di f í c i l .
E n e l a r c h i v o d e n u e s t r o p r i m e r c e n t r o d o c e n t e e x i st e n
l os l i bros de Gestis d e s d e 1 6 7 1 h a s t a 1 8 4 5 , p e r o n o c o m p l e t o s ,
p u e s f a l t a n a l g u n o s a ñ o s ; n o s e h a l l a n t a m p o c o l o s l i b r o s d e
Receptoría, sólo un o o dos y de los sig los X V I I I y p r i n c i p i o s
del XIX; los de Matrícula a r r a n c a n d e 1 6 4 6 y l o s d e Aproba
ciones d e 1 6 8 5 ; h a y t a m b i é n a l g u n o s le g a j o s y p a p e l e s v a
r i o s , e n s u m a y o r p a r t e d e l o s d o s s i g l o s m e n c i o n a d o s , y u n a
i n t e r e s a n t e d o c u m e n t a c i ó n q u e h e m o s p o d i d o a p r o v e c h a r
p a r a e l c a p í t u l o
Colegios.
E n l a B i b l i o t e c a d e l a U n i v e r s i d a d e x i s t e n d o s m a n u s c r i
t o s d e C a m ó n , m u y i n t e r e s a n t e s , y d o s c o p i a s d e l
Lucidario,
d e F r a i l l a , u n a d e e l l a s m a n d a d a h a c e r p o r e l a u t o r d e l a s
Memorias
y a cuy o f inal e s t á l a no t a de t a l l ad a de cu an t os
p a p e l e s , l e g a j o s y l i b r o s c o n t e n í a e l a r c h i v o d e l a U n i v e r s i
d a d e n 1 7 6 9 . H a n s id o p a r a n o s o t r o s t o d o s e s t o s m a t e r i a l e s
b i b l i o g r á f i c o s , e n s u m a y o r í a i n é d i t o s , d e i n a p r e c i a b l e v a l o r ,
p u e s el lo s n o s h a n s e r v i d o d e g u í a p a r a h a l l a r m u c h a d o c u
m e n t a c i ó n q u e n o s e r a c o m p l e t a m e n t e d e s c o n o c i d a .
S i n e m b a r g o , y a p e s a r d e l a s d i f i c u l t a d e s c o n l a s c u a l e s
s a b í a m o s d e s o b r a t e n d r í a m o s q u e l u c h a r , h e m o s a c o m e t i d o
l a a r d u a e m p r e s a c o n s a t is f a c c ió n y e n t u s i a s m o g r a n d e , y
a l l í d o n d e a n u e s t r a s n o t i c i a s h a l l e g a d o l a e x i s t e n c i a d e
p a p e l e s r e l a c io n a d o s c o n n u e s t r a U n i v e r s i d a d , a l l í h e m o s
a c u d i d o c o n t o d o e l c a r i ñ o q u e h e m o s p u e s t o e n e s t a l a b o r ,
h e c h a p o r d o s h o m b r e s m o d e s t o s , p e r o a m a n t e s d e l a s g l o -
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 19/494
X V I I
glorias d e A r a g ó n y d e e s t a U n i v e r s i d a d , a l a q u e s e h a l l a n l i
g a d o s p o r v í n c u l o s d e v e r d a d e r o a f e c t o .
N u e s t r a i n v e s t i g a c i ó n h a s id o r e a l i z a d a e n l os a r c h i v o s
s i g u i e n t e s : e n l a C o r o n a d e A r a g ó n , H i s t ó r i c o N a c i o n a l ; d e
l a M i t r a , e n T a r a z o n a ; M u n i c i p a l , d e P r o to c o l o s, d e l P i l a r ,
d e L a S e o y d e l a U n i v e r s i d a d , d e Z a r a g o z a ; B i b l i o t e c a s N a
c i o n a l ( S e c c ió n d e m a n u s c r i t o s ) , U n i v e r s i t a r i a d e Z a r a g o z a ,
d e l S e m i n a r i o S a c e r d o t a l d e S a n C a r l o s , d e l M o n a s t e r i o d e
N u e s t r a S e ñ o r a d e l a P a z , e n C o g u l l a d a ; a d e m á s h e m o s e s
t u d i a d o e n e l a r c h i v o d e P r o t o c o l o s d e C a l a t a y u d , y e l p a r
t i c u l a r q u e e n F o n z , l a p a t r i a d e C e r b u n a , p o s e e e l c o m p e
t e n t e h i s t o r i a d o r D . F r a n c i s c o O t a l , B a r ó n d e V a l d e o l i v o s .
E n t o d a s p a r t e s h e m o s h a l l a d o la m e j o r a c o g i d a y se n o s
h a n d a d o c u a n t a s f a c i li d a d e s n e c e s i t á b a m o s p a r a r e a l i z a r
n u e s t r a m i s i ó n ; p a r a t o d o s n u e s t r a s i n c e r a y e f u s i v a g r a
t i t u d .
L a s s e ñ a l a d a s s o n , p u e s , l a s f u e n t e s p r i n c i p a l e s a d o n d e
h e m o s a c u d i d o p a r a p o d e r l l e v a r a e s t a o b r a l a c o p i o s a e i n
t e r e s a n t e d o c u m e n t a c i ó n q u e a c o m p a ñ a r á e n s u d í a a l t e x t o .
H e m o s d e h a c e r m e n c i ó n m u y h o n r o s a d e lo s i n t e n t o s d e
H i s t o r i a d e e s t a U n i v e r s i d a d h e c h o s p o r C a m ó n e n s u s Me
morias y por B orao en l a obra que con e l pr i mer t í t ul o di ó a
l a e s t a m p a e n l a s e g u n d a m i t a d d e l p a s a d o s i g l o .
A m b a s s o n d i g n a s d e l m a y o r a p l a u s o , p e r o a m b a s s on
i n c o m p l e t a s ; e n l a p r i m e r a , e n t r e l a s l i s t a s d e l o s c a t e d r á
t i c o s y h o m b r e s c é l e b r e s d e t o d a s l a s F a c u l t a d e s , s ó l o s e h a
l l a n a l g u n a s n o t i c i a s c u r i o s a s r e l a t i v a s a l a e n s e ñ a n z a , d i s
c i p l i n a y co s t u m b r e s d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d ; e l s e g u n d o
e s c ri b ió l a H i s t o r i a d e n u e s t r a E s c u e l a b a j o u n p u n t o d e
vi s t a m ás am pl i o y c i ent í f ico, per o s u t rab aj o fué un
Com
pendio,
d e j a n d o m u c h o s a s u n t o s e n l a o s c u r i d a d y s i n d o c u
m e n t a c i ó n a l g u n a .
A nt es de es cr i b i r l a hi s t o r i a f i losófi ca , es t o es , razo na do ra ,
e l e g a n t e , c o m p e n d i a d a , g e n e r a l i z a n d o s o b r e l o s h e c h o s , e l e
v á n d o l o s p a r a m i r a r l o s d e s d e u n a a l t u r a q u e p e r m i t a a p r e -
2
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 20/494
X V I I I
apreciar
todo el conjunto, ha y que escribir la historia razonad a,
modesta, discutidora, a nalizad ora y, como dice mu y bien un
culto historiado r del pa sado siglo (1), «antes de ar re gl ar y
ado rnar el edificio ha y que hac er el edificio mism o; ant es de
juzgar los hechos es preciso saber los que son ciertos».
Eso hemos intentado hacer nosotros; si hemos acertado,
sea la gloria para esta U niversida d y para aquellos que nos
han ayudado en nuestra empresa; de lo contrario, para nos
otros solos el fracaso, culpa de nu estra ine ptit ud o falta de
luces.
(1) La Fuente:
Historia de las Universidades,
t. I, pág. 13.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 21/494
P R Ó L O G O
E N
los t iempos anteriores a nuestra U niversidad
zaragozana, la ciencia que en las márgenes del
Ebro floreció anduvo suelta la laica, y la sagra
da, encerrada en los moldes eclesiásticos, era cultivada con
esmero por los capitulares de los dos cabildos catedrales y
en los conventos que se erigieron a poco de ser reconquistada
la ciudad por el prime ro de nuestros A lfonsos, y los que en
etapas sucesivas fueron estableciéndose.
H ablar de los elementos que integraron la cultura arago
nesa es hablar de toda la H istoria de E spa ña desde los pri
meros años de nuestra existencia. Todos los pueblos que pa
saron por este solar, en él dep ositaro n no pocos sedim entos
de su arte, de su ciencia, de su filosofía, de todo lo que cons
tituye, en fin, el bagaje espiritual de las razas.
Constantemente están brotando del seno de nuestra tierra
importantísimos vestigios de las primeras civilizaciones de
la edad de piedra, cuyos instrumentos líticos sirvieron para
traz ar sobre las rocas todo un arte pictórico neta m ente his
p a n o ,
que much o nos dice del pen sam iento y de la filosofía
de sus contemporáneos, de abolengo oriental.
L os griegos, con sus establecimientos en la costa levan
tin a, introdujeron algo de sus usos y costumbre s, religión y
arte, el cual podemos admirar en las monedas antiguas de
las regiones autónomas, todas inspiradas en modelos del
pueblo genial.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 22/494
X X
Los romanos, cuyo poder imperial se dejó sentir con todo
el peso de su inm ens a mole, ejercieron un a influencia m ás
intensa. El los abrieron, a través de montañas y valles , las
primeras vías de comunicación por donde había de circular,
has ta el corazón mismo de nue stra naciona lidad, la sav ia
vivificante de la cultura.
Sin llegar a la romanización completa del país, algunos
españoles esclarecidos, siempre con espíritu ibero, lograron
ser m aestros en la liter atu ra clásica, y los Q uintilianos y
M arciales, los S énecas y Columelas, adorn aron un tiem po
las pompas cortesanas de la ciudad eterna.
Con la predicación incierta de Santiago (1), y la de San
P ablo , que descansa sobre fundamentos más verídicos, pe
netró en España el Crist ianismo.
L a R eligión de Cristo es la que realm ente modeló el mo
vimiento intelectual de nuestra P atr ia en todos los t iem
pos,
dando ocasión los martirios de que eran objeto los
primeros c ristianos, a que A urelio P rude ncio Clemen te (2)
produjera sus composiciones líricas, cumbres de la literatura
hispano-latina, cantando en himnos inspiradísimos las excel
sas v irtudes de aquellos aragoneses del siglo I I I y IV , que
antes de renunciar a su fe se ofrecían con valor estoico e im
pasible a ser víctimas propiciatorias de los verdugos de
Dac iano. O tros varios zaragozan os y aragoneses brilla
ron por su sabiduría en aquellos azarosos días de perse
cución (3).
A Félix de Zaragoza le l lama orador San Cipriano, y de
(1) M . M enéndez y P elayo: Historia de los Heterodoxos españoles, 2.ª ed. 1917, p. 13.
(2) R odríguez de Castro: Biblioteca Española, t. 2.°, p. 217.—P . R isco: España Sagra
da , t. 31—Abate Joseph Taulio: Vida de Aurelio Prudencio, 1788, t. 1.°, p. 6.—Pérez Bayer:
Nueva edición de la Bib. de Nicolás Antonio, t. 1.°, p. 219—Pedro Juan Ludewig: Diserta
ción de la vida de urelio Prudencio, 1720, t. 2.°, p. 494.—Vozio: Historia latina, lib. 2.°,
cap.
10.—Andrés de U ztarroz: Aganipe de los Cisnes aragoneses, págs. 8 y 9.—Latassa:
Bib. Escritores Aragoneses, 1796, t. 1.°, págs. 36-61.—La Fuente (D. Vicente de): Historia
Eclesiástica de España—
Menéndez
y Pelayo: Heterodoxos, 2.ª ed. 1917, 2.° t., pgs. 16-29.
(3) Carrillo:
H ist. de San Valero,
pgs. 224-285.—Blancas:
Comentarios,
fols. 3 y
11.—
Risco:
España Sagrada,
t.
31,
p . 12, n.° 19.—D. Fernando de A ragón:
Catálogo M s. de los
Prelados cesaraugustanos.—M uril lo: Excelencias de Zaragoza, t. 1.°, pgs. 193-194.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 23/494
X X I
l a c o r o n a d e A r a g ó n p o d e m o s a un n o m b r a r a S a n P a c i a n o
d e B a r c e l o n a , e s c r i t o r c o r r e c t o y c a s t i z o , y s u h ij o F l a v i o
D e x t r o ( 1 ) , q u e e s c r i b i ó h i s t o r i a m u y c o r r e c t o , a l g o c i c e r o
n i a n o ( 2 ) .
U n n u e v o e l e m e n t o h a c e s u a p a r i c i ó n e n e l r e t a b l o d e
n u e s t r a h i s t o r i a . S o n l a s r a z a s s e p t e n t r i o n a l e s d e E u r o p a ,
c o n s u v i r g e n e s p í r i t u f o r m a d o e n l a s m á r g e n e s d e l V o l g a
y d e l T a n á i s , q u e t r a s p a s a r o n l a s r i b e r a s d e l D a n u b i o y p e
n e t r a r o n e n l o s d o m i n i o s d e l I m p e r i o e n e l a ñ o 4 0 2 , l l e v a n d o
a l f r e n t e a s u r e y A l a r i c o , d e l l i n a j e d e l o s B a l t h o s . E n e l 4 1 2
l l e g a n a l s u r d e F r a n c i a l o s g o d o s , f u n d a n d o e n 4 1 8 e l r e i n o
d e T o l o s a. A t a u l f o , m o n a r c a d e l n u e v o E s t a d o , l o g r ó r o m p e r
l a b a r r e r a p i r e n a i c a e i n v a d i r la s t i e r r a s h i s p a n a s , y d e s d e
e n t o n c e s c o m i e n z a u n a n u e v a e r a p a r a l a c u l t u r a i b é r i c a ( 3 ) .
P o r es t a época f lorecen en nu es t ra c i u dad y en t odo e l t e
r r i t o r i o d e l a P e n í n s u l a v a r i o s P a d r e s d e l a I g l e s i a V i s i g o d a .
A r r a n c a d a h a s t a s u s r a í c e s ( d ic e u n m o d e r n o h i s t o r i a d o r ) p o r
l o s d e s b o c a d o s c a b a l l o s d e l o s b á r b a r o s i n v a s o r e s , l a c u l t u r a
q u e e n t o d o e l I m p e r i o r o m a n o h a b í a b r i l l a d o , n o p a r e c e s i n o
q u e a E s p a ñ a c u p o l a s u e r t e d e s a l v a r lo s ú l t i m o s r e s t o s d u
r a n t e l o s s i g l o s V I y V I I . S a n I s i d o r o y t o d a u n a p l é y a d e d e
t a l e n t o s e n o r m e s y l o s C o n c i l i o s T o l e d a n o s d i e r o n l o s ú l t i m o s
d e s t e l l o s e n t r e l a s e s p e s a s s o m b r a s q u e h a b í a n y a c a í d o s o b r e
l a E u r o p a o c c i d e n t a l y c e n t r a l , y e l F u e r o J u z g o f u é m o n u
m e n t o i m p e r e c e d e r o d e a q u e l l o s d o s g lo r i o s o s s ig l o s d e l a
H i s t o r ia d e E s p a ñ a ( 4 ).
L a o b r a de l g r a n o b i s p o h i s p a l e n s e S a n I s i d o r o ,
De viris
illustribus)
e s l a q u e n o s d a c u e n t a d e l m ú s i c o J u a n c e s a r a u
g u s t a n o , d e lo s o b i s p o s M á x i m o y B r a u l i o , c é le b r e s h i s t o r i a -
(1) Risco: España Sagrada, t. 19, trat. 65, cap. 4.°—Masden, t. 8.—La Fuente (V. de):
Historia Eclesiástica de España, t. 1.°, p. 219.
(2) Habiéndose perdido su H.ª General, los falsarios publicaron cronicones con su nombre.
(3) Desdevirre de Dezert, Les Wisigoths, Caen, 1891.—Francisco Romani y Pu igdeng o
las,
Dom inación goda en la Península Ibérica,
Barcelona, 1896.—Aureliano Fernández
Guerra, E. Hinojosa y J. de Dios de la Rada y Delgado, Historia de España desde la inva
sión de los pueblos g ermánicos hasta la ruina de la monarqu ía visigoda, Madrid, 1897.
(4) Cejador y Francos,
Historia de la Literatura Española,
Madrid, 1915. t. I, p. 100.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 24/494
X X I I
historiadores, y del gra n T ejón, filósofo em inente y prim ero que en
su libro
Sententiarum
redujo a sistema la Teología (1).
Durante los siglos VII y IX la cultura latina vive ya en
sus postr imerías, lánguidam ente extinguiéndose y comenzan
do a fulgurar la del pueblo mu sulmán, que llega a adq uirir
toda su pu janz a du ra nt e los siglos x y XI , cuand o todos los
países del continen te europeo ya cían en la igno ranc ia. M aho
ma hab ía logrado en O riente da r impulso e infiltrar a su pue
blo un vigor ardoroso, precisam ente cuando la civilización
cristiana, a pesar del momentáneo centelleo de Bizancio, se
hallaba en ruina s, y el estan darte de la media luna se paseó
triunfante por las costas mediterráneas de África, y coronó,
por último, las crestas más eminentes de las montañas espa
ñolas.
L as obras de D . I gnacio de A sso: «Biblioteca A rabico
A ragonense», p ublicad a en A mste rdan, 1782; D. M iguel Casi
r i:
«Biblioteca A rabigo- hispana escurialense»; D. F rancisco
P on s Boy gues: «E nsayo biobibliográfico sobre los historia
dores y geógrafos arábigo-españoles, 1898»; F. Wüstenfeld:
«H istoria de los médicos y na tura listas árabes (G oettino
gen 1840)»; D. L uciano L eclerc: «H istoire de la M edicine
arabe» (P ar ís , 1877 - 2.ª ed.); y los copiosos estudios bio
bibliográficos de D. Francisco Codera en el Boletín de la
H istoria y en su Biblioteca A rabico- hispana. A sí como la de
sus discípulos insignes D. Jul ián R ibera, D. M iguel A sín,
G aspar R em iro y otros muchos, que prolijo sería enum erar,
m uestra n numerosísimos nomb res de mu sulmanes españoles
cuyas inteligencias privilegiadas constantemente descubrían
horizo ntes nuevos en las Ciencias y en las A rtes .
(1) Desp ués fué continuada por San Ildefonso.
(2) De este autor ya damos cuenta extensa en el capítulo «Las Escuelas T eológicas».—
Vida y obras de Tejón, «España Sagrada», tomo xxxi ; Boni lla, Hist. filos, esp., t. I., pá
gina 257; T . García Villada, Fragmen tos inéditos de Tejón, «Rev. Arch., Bibl. y Museos»,
enero-febrero 1914; P. Tailhan,
Les biblioteques espagnoles du Aut Moyen Age,
París, 1877.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 25/494
X X I I I
E nt re los mu sulmane s aragoneses ilustres podemos enu
mer ar a M ohammad ben M ohar ec, maula o cl iente de Alman
zor, conociéndosele tamb ién por el nom bre de A ben A ljabbar
(el hijo del histo riad or o n oticiero) y fué tam bién cro nista;
mu rió en 483 (1090) (1). A bú A lí el Çadafi, que, ig ua l que el
anterior, nació en Zaragoza en el año 444 (1052), visitando
las escuelas de V alencia y A lme ría, e hizo su peregrinac ión
a la M eca, bebiendo en las más puras fuentes el saber orien
tal , residiendo de spués de su vu elta siem pre fuera de su
ciudad natal; en Játiva dedicóse a la enseñanza, brillando
mucho por su elocuencia y sabiduría (1). E l piadoso musul
mán zaragozano R azín ben M oawia, que permanece algunos
años en la M eca y escribió la H istoria de esta población y
un tratado sobre tradiciones (3) . A bderrah am an ben A bdel
melic ben G axa lian, erudito musulmán que residió algú n
tiempo en Córdoba dedicado a la enseñanza (3).
D . Jul ián R ibera, en su discurso «E nseñanza entre los
musulmanes españoles», leído en la solemne apertura de
curso de los estudios zaragozanos en 1893, nos habla de una
U niversidad m usulmana en nuestra ciudad que se halla
mencionada en una inscripción del final de unos cuadernos
copiados por el alumn o Xa ba tón , el de T eruel, fechada en
la U niversida d mu déjar (en la mo rería) de Zara goz a, a 19
de Jun io del año 851 de la H egira, y que guard aba en su co
lección de M s. don P ablo G il, ilustre catedrático que fué de
esta Facultad de Filosofía y Letras.
Y esto fué, al decir del S r. R ibera , cuando la decadencia
de la civil ización musulman a en E spañ a principiaba más
a acentuarse, sobre todo, en las regiones apartadas del foco
prin cip al (Córdoba), como sucedía en A ragó n, donde tal vez
por la mayor libe rtad de que gozaban o por la circunstan cia
(1) Pons Boigues (Francisco): «Ensayo bio-bibliográfi co sobre los historiadores y geógra
fos arábigo-españoles»; 1898, pág. 159.
(2) Pons Boigues, op. cit ., págs. 177 y 178.—Codera, pról. al M ocham de ben Alabbar.—
Pons Boigues, op. cit., pág. 158.—Ibd, op. cit., pág. 206.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 26/494
X X I V
d e f o r m a r n ú c l e o m á s c o m p a c t o y u n i d o , c o n t i n u a r o n e s t u
di an do c i enc i as ár ab es , m ed i ci n a y f il os ofía , s ob re t od o, l os
m u d é j a r e s , q u e p r o d u j e r o n l a l i t e r a t u r a a l j a m i a d a , c u r i o s a ,
a u n q u e d e p o c o v a l o r , f u n d a n d o l a U n i v e r s i d o d a q u e h a c e
m o s r e f e r e n c i a .
D e l a m i s m a m a n e r a l o s j u d í o s ( 1 ) e l e v a r o n s u s e s c u e l a s .
E l n o m b r e d e u n a s i n a g o g a ( m i d r a s ) i n d i c a q u e a l l í h a b í a
u n a d o n d e n o s ó lo se e n s e ñ a b a n l a s p r i m e r a s l e t r a s , m á s
t a m b i é n l o s p r i n c i p i o s r e l i g i o s o s y e l c ú m u l o d e p r e c e p t o s
q u e h a y e n e l P e n t a t e u c o y e n e l T a l m u d . L a e s c r i t u r a q u e
a l l í s e e n s e ñ a b a e r a l a r a b í n i c a , p u e s c u a n d o f ir m an d o c u
m e n t o s p ú b l i c o s o p r i v a d o s l o h a c e n c o n c a r a c t e r e s h e b r e o s .
L a c u l t u r a , p u e s , q u e p o s e í a n , n o e r a in f e r i o r a la d e l o s c r i s
t i a n o s , a v e c e s , s u p e r i o r , c o m o e n l a M e d i c i n a , m u y c u l t i v a
d a p o r lo s h e b r e o s , c o m o e n o t r a s r e g i o n e s d e l a P e n í n s u l a :
e l l e e r y e s c r i b i r e r a c o m ú n e n t r e e l l o s .
E n l a s i n a g o g a B e c o r o l i m e x i s t í a u n a r c h i v o b ie n c u i d a d o
y d e a l g u n a i m p o r t a n c i a . T a m b i é n en l a s B e l l a s A r t e s t r a
b a j a r o n c o n p r o v e c h o lo s j u d í o s : d e l c o n v e r s o J u a n d e L e v í
(año 1403) es e l re t a bl o de l a ca pi l l a de l os C al vil ll os en L a
S e o d e T a r a z o n a . Y j u d ío s z a r a g o z a n o s i lu s t r e s b r i l l a r o n
p o r s u s a b i d u r í a e n d i v e r s a s o c a si o n e s h i s t ó r i c a s i m p o r
t a n t e s .
R . B e c h a i i b a r M o s e h , j u d í o de Z a r a g o z a y P r e f e c t o d e
l a S i n a g o g a d e l os j u d í o s , f ué c o n t e m p o r á n e o d e J u d a h
M o s ca y a c r e d i t ó s u l i t e r a t u r a e n u n a A p o l o g í a q u e h i z o p o r
e l M o s e h N e b o c u n , D i r e c t o r d e l os q u e d u d a n , y T o d C h a z
c a n M a n o f u e r t e d e M a i m ó n i d e s , q u e f ué i m p r e s o e n V e n e
c i a e n l a C o l e c c i ó n d e l a s E p í s t o l a s d e M a i m ó n i d e s ( 2 ) .
C h a s d a i Q r e s q a s , t a m b i é n n a c i d o e n Z a r a g o z a , s e d i s t i n g u i ó
e n F i l o s o f í a m o r a l e h i z o v a r i a s t r a d u c c i o n e s d e l á r a b e a l
(1) M. Serrano y Sanz: «Los Amigos y Protectores de Cris tóbal Colón» . Bib. de Aut. esp.
(2) R odríguez de Castro : Biblioteca E spañola que contiene la noticia de los escrito res
rabinos españoles, t.° I, 160; M adrid, 1781.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 27/494
X X V
h e b r e o (1 ) e i g u a l m e n t e L e v í b e n E l t h a b a n , q u e e s c r ib i ó u n a
g r a m á t i c a h e b r ea i n t it u l a d a S e p h e r H a m e p h t h a h c ( 2) , L i
b r o d e l a l l a v e . M a t h a t h i a h H a h e t z a h r i (3 ), c o n t e m p o r á n e o
d e R . C h a s d a i y n a c i ó e n e l a ñ o d e l m u n d o 5 2 3 0 , d e C r i s t o
1 3 7 0 ,
c o m e n t ó lo s sa l m o s y s u o b r a « M i d r as T h e h i i l i n » p u b l i
c ós e e n V e n e c i a c o n c a r a c t e r e s c u a d r a d o s p o r C o r n e l io A d e l
K i n d , b a j o l a d i r e c c i ó n d e D a n i e l B o m b e r g e n 1 5 4 7 y f u é
u n o d e l o s p r i n c i p a l e s r a b i n o s q u e c o n t e n d i e r o n y a r g u y e
r o n a G e r ó n i m o d e S a n t a F e e n 1 4 1 3 ( 4 ). S e g u r a m e n t e f u é
u n o d e l o s g r a n d e s r a b i n o s d e l a a l j a m a z a r a g o z a n a . V i d a e l
B e n b e n i s t e , c o n t e m p o r á n e o d e l a n t e r i o r , c é l e b r e o r a d o r y
t a l m u d i s t a , fu é e l q u e d i jo l a o r a c i ó n p r i m e r a l a t i n a ( i n a u
g u r a l ) e n e l C o n g r e s o c e l e b r a d o e n T o r t o s a ; c o m p u s o u n a
o b r a m i t o l ó g i c a i n t i t u l a d a « M e l iz a h » ( 5 ) .
S o b r e l a i n f l u e n c i a q u e a m b a s c i v i l i z a c i o n e s s e m í t i c a s
e j e r c i e r o n s o b r e l a n u e s t r a , a n d a n l o s e s c r i t o r e s m o d e r n o s
c o n m u y d i v e r s a s o p i n i o n e s .
M i e n t r a s l os a r a b i s t a s v e n e l e m e n t o s m u s l í m i c o s e n l a
f il o so f ía , l i n g ü í s t i c a , l i t e r a t u r a y a r t e , m u y p r o n u n c i a d o s ,
l o s d e m á s a f i r m a n q u e u n p u e b l o s in p a t r i a d e o r i g e n y p o r
lo t a n t o s i n c i v i l i z a c i ó n d e a b o l e n g o , n o h i z o m á s q u e a p r o
p i a r s e , a t r a v é s d e s u s c o n q u i s t a s , la c u l t u r a d e l o s p u e b l o s
s o m e t i d o s .
P e r o u n h e c h o s i n g u l a r d e j a r e m o s a q u í t a n só lo c o n s i g
n a d o . P e d r o I d e A r a g ó n , e l ú n i c o m o n a r c a d e l o s t i e m p o s
p r i m e r o s d e l a r e c o n q u i s t a a r a g o n e s a , q u e s a b e e s c r i b i r , lo
h a c e s i e m p r e e n á r a b e . Y e s q u e e n A r a g ó n l a t r a d i c i ó n i b é
r i c a h a b í a s e c o r t a d o c o n l a i n v a s i ó n m u s u l m a n a . L o s c e n t r o s
d e r e s i s t e n c i a c o n t r a l o s á r a b e s , s i t u a d o s e n l a s e s c a b r o s i d a
d e s d e l P i r i n e o , h a b í a n s i d o a b s o r b i d o s p o r l a p o t e s t a d
(1) Rodríguez de Castro, op. cit ., pág. 367, col. 1 y 2.
(2) R. de C., op. cit., pág. 73 , col. 2.
(3) Ibs, pág.
231,
col. 2.
(4) Zurita: «Anales de Aragón», Zaragoza, 1610; lib . 12, cap. 45.
(5) R. de C., op. cit., pág. 229, col.
2,
y 240, col. 1.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 28/494
X X V I
real francesa, como el más poderoso Estado cristiano limí
trofe.
A demás, el pueblo árabe, aunque nómada en un princi
pio, cuando l lega a nuestra R egión no en vano habían pasado
muchos años, y a través del tamiz de su espíritu, las culturas
distin tas de los pueblos subyugados se transform aron en
virtud de su temperamento oriental .
No fueron estos tiempos de luchas constantes de recon
quista propicios p ara que el jardín de las ciencias y las
letr as fuera cultiv ado con esmero por los cristian os. Como
dice un historiador (1), estas centu rias XI y XII fueron de
muchos santos y de pocos sabios. Pero, sin embargo, diríase
que el siglo XII es la época de hierro sobre cuya sólida base
había de elevarse el magno edificio de nuestro engrandeci
miento nacional. A lfonso el Batallador, don A lfonso V I I el
E m perad or, don R am ón Berenguer, el A rzobispo don Ber
nard o y su ém ulo G elmírez, son figuras de prim era ma gni
tud, hercúleos cinceladores de A ragón y de Castilla, en la
roca viva y etern a del suelo español. Com pletan el cuadro
los santos obispos que restauran las iglesias medio derruídas
y las órdenes religiosas que con fervor ascético van poblando
los claustros monacales, erigiendo a su vez esos cenobios
cistercienses y las gran diosas catedrales, que va n, poco a
poco,
elevando sus torres en ascensión continua, pugnando
por e scalar las altura s má s atre vida s, como indicando al
hom bre, redimido de la mo risma, que se eleve en espiral
inmensa y etérea hasta contemplar el Conjunto de todas las
bellezas y el Emporio de todas las perfecciones.
Ya en la c entu ria duodécima prin cipi an a alborear las
primeras U niversidades castellanas y la dignidad de maes
trescuela en los cabildos nos indica la organización eclesiás
tica de las mismas (2). E n A rag ón, estas organ izaciones
(1) Fuente (D. Vicente de la): Historia Ecc.ª de E., t. IV, pág. 201.
(2) Fuente (D . Vicente de la): Historia Ecc.ª de E„ t. IV, pág. 229.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 29/494
X X V I I
docentes van a tene r otro carácte r: el m unic ipal; pero sin
perder de vista su primitivo origen eclesiástico en los atrios
de las iglesias y en los recintos de los monasterios.
Con la unión de A ragón y Cataluña em pieza realmen te a
surgir la verdadera cultura aragonesa. N o por el hecho en
sí, sino porque ya libre de luchas el pueblo aragonés, puede
m anifestar su inge nio: no ha y que dud ar que la paz es la
gran generadora de la civilización.
Castilla sigue luchando contra los musulmanes, constitu
yendo su ideal la total expulsión del pueblo invasor de sus
dominios.
L a situación geográfica de A ragó n hizo que el ideal po
lí tico de nuestros mayo res fuera mu y otro. E xtendiéndose
los dominios aragoneses en la parte más oriental de la pe
nínsula, pusieron los monarcas y gobernantes de aquel en
tonces sus ojos en las tierras italianas. Todo su afán era que
el pend ón real de su co rona ond eara majestuoso sobre la s
aguas del
Mare Nostrum,
llevando sus triunfos hasta la mis
ma A tena s, la flor m arch ita ya de la civilización clásica,
pero entre cuyas ruinas todavía debieron percibir aquellos
guerreros catalanes y aragoneses las delicadas fragancias de
la filosofía y el arte helénicos. Por otra parte, los Pirineos
nunca fueron barrera infranqueable en el mundo de las
ideas. L os reyes de A ragón conservaron terr i torios en el
M ediodía de Fran cia que fueron los receptores de las prime
ras frondas humanistas de la Europa central . Durante estos
tiemp os m edios, el corso dificultaba los viajes m arítim os,
siendo esta otra de las causas de la ma yor relación de fran
cos y aragoneses.
De una y otra pa rte , pues, las brisas rena cen tistas aca
riciaban constantemente el ambiente de la corona arago
nesa.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 30/494
X X V I I I
H asta los oídos reales debía n llegar con frecuencia las
nuevas orientaciones de la cultura y los generosos mecenaz
gos de los P ap as y nobles italianos que otorgaba n a los ar
t istas,
l iteratos y hombres de ciencia. N o podían permane
cer inactiv as las aug ustas personas que ocuparon el tron o
arag oné s. P oco después de la creación en Castilla de las
U niversidades de P alencia y S alaman ca, en 1.° de S eptiem
bre de 1300, Jaime II otorga con su firma la fundación de la
de Lérida con los mismos privilegios que la de Tolosa. Y la
otorga en Zaragoza, firmando como suscribientes todos los
altos funcionarios peculiarmente aragoneses.
Fechada en V al enci a , a 3 de J u ni o de 1346, P edr o I I I
escribió una c art a (1) a los Jura do s de Zarag oza en contes
tación a la petición que éstos le hicieron (pues los de Lérida
renunciaban a los privilegios del Estudio general) de trasla
dar la U nive rsidad ilerdense a la ciudad del E bro , diciendo
que resolvería ta n intere sante asunto cuando estuviera en
Poblet (2).
Los monasterios, tras cuyos muros se encerró la sabiduría
medioeval, se habían erigido en sitios apartados y amenos;
por eso perduraba la idea de llevar los centros culturales a
los escondidos luga res poco populosos y en donde la N atura
leza fuera propicia para prestar sana amenidad en su cam
piña.
El monarca fundador de la mencionada Escuela Jaime I I ,
escribe al obispo y capítulo de Zaragoza para que los cléri
gos de aquella diócesis que cursaren en Lérida se les consi
dere como pre sen tes en la percep ción de los frutos de sus
beneficios (3). De esa manera protegían los monarcas a los
estudiosos.
O tras órdenes reales insertamos aquí para probar nues-
(1) Arch. de la C. de A., reg. 1060, fol. 178.
(2) El documento irá en el tomo II.
(3) Bofarull: Colección de Docum entos inéditos para la Historia de Aragón, t. VI,
página 218.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 31/494
X X I X
n ue str o a s e r t o s d e l a p r e o c u p a c i ó n d e n u e s t r o s r e y e s p o r l a
c u l t u r a . J a i m e I I , e n 2 0 d e S e p t i e m b r e d e 1 3 0 1 , m a n d a a s u
t e so r e r o P e d r o R o t y l q u e p a g u e a F r . P e d r o A l e g r e y
F r . B e r n a t l a s c a n t i d a d e s q u e s e l e s d e b e n p o r l a c o p i a y l a
i l u m i n a c i ó n d e u n s a l t e r i o , a n t i f o n a r i o y o t r o s l i b r o s d e s u
capi l l a (1) .
A l f o n s o I I I o r d e n a ( 2) a s ú p l i c a d el g u a r d i á n y c o n v e n t o
d e lo s f r a i l e s m e n o r e s d e Z a r a g o z a q u e l e s s e a n d e v u e l t o s
p o r l os m a r m e s o r e s d e G i l P é r e z d e T a h u r t l a s c o n c o r d a n
c i a s d e l a B i b l i a y l o s e s c r i t o s s o b r e l a s u m a d e J u a n S c o t o ,
q u e h a b í a d o n a d o F r , M i g u e l d e A l m e n a r a ( le c to r d e Z a
r a g o z a ) .
P e d r o I V , e n B a r c e l o n a a 2 4 d e M a y o d e 1 3 3 9 , m a n d a a
s u t e s o r e r o q u e p a g u e a l p i n t o r F e r r e r B a s a l a c a n t i d a d
d e 1 .0 0 0 s u e l d o s , p r e c i o d e d o s r e t a b l o s d e s t i n a d o s a l a l t a r ,
d e l a c a p i l l a d e l a A l j a f e r í a . E s t e g r a n m o n u m e n t o a r t í s t i c o ,
e r i g i d o e n t r e l a a m e n í s i m a v e g a d e A l m o z a r a , e x t r a m u r o s d e
l a c i u d a d , p o r l a p o m p a d e l a d i n a s t í a d e l o s B e n - H u d e n e l
p e r í o d o d e l o s t a i f a s p o r e l A l f a ja r d e A r g e n s o l a o A b e n A l
f a j e d e B l a n c a s c o m o r i q u í s i m a c a s a d e c a m p o , f u é c o n s t a n t e
m e n t e r e s i d e n c i a r e a l d e A r a g ó n y , p o r t a n t o , o b j et o d e m u l
t i t u d d e r e f o r m a s p o r p a r t e d e n u e s t r o s r e y e s . A s í e l m i s m o
P e d r o I V m a n d a « e n r a j o l a r y t r e s p o l a r ( e m b a l d o s a r y a r r e
g l a r e l t e c h o ) l a c a m b r a m o r e r a d e l ' a l j a f e r i a d e S a r a g o ç a e n
l a s p a r e t s d e l a q u a l es p i n t a d a l ' h i s t o r i a d e S a n J a u f r e » .
E l m i s m o f u n d ó el E s t u d i o G e n e r a l d e P e r p i ñ á n , c o n c e d ié n
d o l e lo s m i s m o s p r i v i l e g i o s q u e a l d e L é r i d a , e n 2 0 d e m a r z o
d e 1 3 5 0 , y e n 3 0 d e o c t u b r e d e 1 3 5 4 r e c o m i e n d a a l a r z o b i s p o
d e Z a r a g o z a a l c a p e l l á n S a n c h o M a r t í n , q u e h a b í a e s c r i to
u n a s g e s t a s e n v e r s o so b r e l o s h e c h o s d e l R e y .
E n C a r i ñ e n a , a 1 d e d i c i e m b r e d e 1 3 5 0 , p i d e l a s « C r ó n i c a s
d e l o s r e i s d ' E s p a n y a q u e e r e n a l ' A l f a j e r ia d e S a r a g o ç a » ,
(1) Rubio y Lluch: Documentes per la cultura cata lan a m ig-eval, t. II, p. 27.
(2) Zarago za, 23 A gosto 1330.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 32/494
XXX
y por una orden de 14 de marzo de 1369 ordena que los abo
gados y médicos no pu ed an ejercer su oficio sin sufrir un
examen y haber estudiado los años prescritos en las Cortes
de M onzón y Cervera. M anda tamb ién en 1372, al castellán
de A mpo sta, que lo era el ilustre don Joa n Fern ánde z de
H ered ia, «que ha entre ga t al seu procurad or el llibre Suma
de les Histories traduit al aragones: que fará també tresl ladar
les croniques dels R ey s d'A rag ó predecessors seus y que li
enviara la copia para que'l façi continuar en la gran crónica
d'E spa ny a y per ult im que l i envie el l libre que li va deixar
a P arís el R ey de F ran ça per ferlo aixi mateix tradu ir a
l 'aragone s», e hizo en el mismo año traslad ar el cuerpo de
I ñ i go A r i s ta a l M onast er io de S an V i ct or i án.
Con gra n solicitud, en 1381, el R ey m and a que fuera co
piado en perg am ino el libro de P aulo O rosio y enc arga que
se lo lleven a la librería de Poblet, que ya se había termi
nado y poder llevar allí todos sus libros.
A sí el In fante don Jua n, después Ju an I , sostiene corres
pondencia con el Duque de Berry, el cual le envía libros como
un a Biblia m iniada y de Civita te Dei traducido por R avu l
de P rezles. Consulta a la U niversidad de P arís acerca de los
libros de R aimun do L ulio. T ambién la reina doña V iolante
la vemos interesarse por cuestiones literarias, agradeciendo
al conde de Fo ix en 1381 el libro de M achau lt que le envió .
N o solamen te estos actos externos realiza n que se rela
cionen con la cultu ra. E llos eran a las veces literatos. A l
fonso I I , P edr o el G r ande, Feder i co de S i ci li a, P edr o I V
y sus hijos Ju an y M artín, fueron poetas.
S abido es que Jaim e I fué historiador, s iguiéndole P e
dr o I V y el r ey M ar t í n .
M onarcas de un E stado con Cortes l ibérrimas y con un
pueblo y un a no bleza de recio cará cter, ellos tuvie ron que
ser oradores con oratoria llena de fe y de entusiasmos, capaz
de mover a grandes empresas a aquellos parlamentarios con
criterio tan subjetivo.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 33/494
X X X I
L a dinastía castellana también se mu estra gra n amiga
de la literatura y de las artes. No podemos olvidar las aficio
nes ital ianas de un don A lfonso V , ni las menos hum anistas
del desgraciado P ríncip e de V iana. Y, por últ imo, aquel
gr an mon arca fundador de la nacion alidad españo la, mode
lo de políticos, tuvo con los magnates aragoneses (1) ocasión
de cooperar con amor y entusiasmo al descubrim iento de
América, aun contra el parecer de las Juntas de Salaman
ca, representantes entonces de la ciencia cosmográfica co
nocida.
E n cuanto a la organización docente, en estos tiempos
precursores de nuestra U niversidad, una man era peculiar
descubrimos en las fuentes docum entales de nuestro riquísi
mo A rchivo de P rotocolos N otariales, pa ra aquellos que pre
ten día n h abilita rse pa ra ejercer las profesiones científicas
libres.
N ada de burocratismo. L os padres o tutores de aquel
much acho que deseaba adqu irir una p ráctic a profesional,
acudían a casa de un perito en dreyto o de un afamado
specierio o ciruragiano y sen cillamente le propo nían que
tom ara a su hijo o patrocin ado a su servicio; ac eptaba el
médico o jurisconsulto, y m ediante un verdad ero con trato
de apren dizaje, del cual dab a fe un notario de los de N úme ro
de la ciudad, el discípulo en traba al servicio de su maestro.
E n el contrato se estipulaba el tiempo que había de perm a
nece r a su servicio; las condiciones, y sobre todo, que el
maestro había de enseñar al discípulo todo cuanto supiera,
de buena fe y jurando ambos cumplir exactamente con su
deber. Pero lo más curioso es que el discípulo o aprendiz no
pa gab a, sino que el ma estro se obligaba a abona rle una de
terminada cantidad al discípulo.
(1) Iba rra: «Fernando V»; Serrano y S anz: «A migos de Colón».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 34/494
X X X I I
E s t a f u é l a f o r m a u s u a l d u r a n t e l o s s i g l o s XII , XII I y X I V ,
de e j ercer l a funci ón docent e (1) .
No es de las cosas que menos ennoblecen una ciudad—dice
e l P . D i e g o M u r i l l o ( 2 ) — los conventos de religiosos que hay
en ellas, porque son argumento de la devoción y caridad que h ay
sn sus morad ores. Y cierto: por este camino ha mostrado muy
bien Zaragoza su grande nobleza.
Y e n v e r d a d , l o s t u v o Z a r a g o z a (3) g r a n d i o s o s , c o n s e r
v a n d o e n s u s e s p a c i o s a s b i b l i o t e c a s m u c h o s y p r e c i a d o s l i
b r o s m a n u s c r i t o s e i m p r e s o s . H o m b r e s d e p r e c l a r o t a l e n t o
s e f o r m a r o n e n s u s c l a u s t r o s , c u y o s n o m b r e s s o n o t r o s t a n t o s
t i m b r e s d e g l o r i a d e l a c u l t u r a a r a g o n e s a .
P r e d i c a d o r e s , F r a n c i s c a n o s , A g u s t i n o s , M e r c e d ar i o s, T r i
n i t a r i o s , J e r ó n i m o s , J e s u i t a s y C a r m e l i t a s , t o d o s e l l o s s e e s
t a b l e c i e r o n e n n u e s t r a c i u d a d .
E l c o n v e n t o d e S a n t o D o m i n g o t u v o v a r o n e s i n s i g n e s :
u n o s ,
e m i n e n t e s es c r it o r es , c om o F r a y S a n c h o P o r t a , M a e s
t r o d e N a t u r a s , o r a d o r e v a n g é l i c o y p r i o r d el c o n v e n t o .
P r e d i c ó e n la f e s t i v i d a d d e l a A n u n c i a c i ó n d e l a ñ o 1 4 1 0 , e n
p r e s e n c i a d e l g r a n D o n P e d r o d e L u n a , B e n e d i c t o X I I I (4 ),
y d e s u p l u m a s o n i n s p i r a d í s i m o s s e r m o n e s ( 5); F r a y D o m i n
g o d e A l q u é z a r (6 ); F r a y G a r c í a d e V u l c o s , fa m o s o l e t r a d o
e n a m b o s d e r e c h o s . I n q u i s i d o r e s i n s i g n e s t a m b i é n l o s h u b o
e n e s t e c o n v e n t o , c o m o e l P . F r . L u i s d e A l i a g a , c o n f es o r
(1) T enemos copiados varios contratos muy interesantes: el S r. A bizanda y Brot o, en su
obra «Documentos para la H is toria A rtística y Literaria de A ragón, s iglo xx», tomo I , publica
algunos muy curioso s, entre ellos uno en el que figura como testigo el M aestro Cir uelo.
(2) Fundación milagro sa de la capil la... del P ilar y excellencias de la imperial Ciudad de
Çaragoça, 1616.
(3) De los conventos nos ocupamo s con una relativa extensión en el capítulo de «O rdenes
religiosas» y en el de «Colegios».
(4) M aestro M agdalena: «M anual de Dominicos», pág. 56; Fr. Francisco Diago: «H isto
ria de la P rov. de Aragó n», lib. I I, cap. 32.
(5) L atassa: Bib. A ut. A rag., 1796, II tom o, pág. 140.
(6) M urill o, op. cit., pág. 286.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 35/494
X X X I I I
del rey Felipe I I I , y otros varios. Confesores de los reyes
de A ragón (1) fueron algunos predicadores procedentes del
mismo convento: F r . Ju an G arcía, de Don A lonso V ; fray
A ntonio R os, del R ey Católico; fray B eltrán de Concanella,
de Don P edro IV , etc. A fray T omás de A renas se le s i túa,
por su fama de predicad or ilustre, después de S an V icente
Fe rrer . Y sobre todos, el gran Cardenal Xa vier re, uno de
los primeros catedráticos de nuestra U niversida d.
La Orden de San Francisco, cuyo convento cesaraugus
tano data ba de tiempos del S anto seráfico, de igual m anera
aportó al acervo cultural no menos santos y sabios insignes,
como F r. Fe lipe de Berbega l, que tan to influyó en el ánimo
de Don A lfonso V pa ra que favoreciera el H ospital general
de Zara goz a. Y el P . M urillo, en su obra tan tas veces citada;
Fr . J ua n de San A nt oni o, en su
Biblioteca general franciscana;
H errera, en su Historia de la provincia franciscana de Aragón,
y F r. T omás Jor dá n, en su Fundación del Convento de San
Francisco (1399), nos traen a la memoria numerosos hombres
de ciencia que florecieron en los c laustro s franciscanos de
nuestra ciudad.
L os P P . M ercedari os de P ar í s , en l a Historia de su Reli
gión; Be rnal, en el Comp endio de la Historia del Convento de
San Lázaro, de Zaragoza;
Fr. Bernardo de Bargas, en la
Historia general de la Merced,
y F r. M arcos S almerón, en
Recuerdo s históricos... de los varones ilustres de la Merced,
mucho nos dicen de las glorias de su orden en Zaragoza.
Y de la misma manera las otras órdenes religiosas, más
modernas en el cuadro de nuestra historia ciudadana, dieron
brillo y gloria imperecedera, como el amable lector ha de
ver en el transcurso de este libro sobre la U niversid ad
cesaraugustana.
(1) Sabido es que el confesor real, en aquel entonces, ejercía a veces acción decisiva en la
gobernación de los países.
3
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 36/494
X X X I V
E stos fueron los elementos que inte gra ron nue stro mo
vimiento cultural. Si a escribir fuéramos ese período su
blime de los siglos xv y XVI, podríamos llenar varios tomos
de muchas páginas, pletóricos de enjundiosa doctrina. No es
ese nuestro propósito, sino tan sólo manifestar la fecun
didad de nuestra tierra en producir talentos preclaros y
cuáles han sido los gérmenes más remotos de nuestra Escuela
M á x im a .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 37/494
C A P Í T U L O I
L A S A N T I G U A S E S C U E L A S Y E L E S T U D I O D E A R T E S
PREÁMBUBLO. — ESCUELAS PÚBLICAS EN ZARAGOZA. — PRIMEROS DO CU
M E N T O S Q U E A T E S T I G U A N L A E X I S T E N C I A E N N U E S T R A C I U D A D D E
UNA ESCUELA DE ART ES. — LAS BULAS DE SIXTO IV Y EL PRIVILEGIO
D E J U A N I I. — O R G A N IZ A C IÓ N D E L A N T I G U O E S T U D I O . — S U S M A E S T R O S
MAYORES. — EL PRIVILEGIO DE CARLOS V. — BULAS DE JUL IO III Y
PAULO IV. — LABOR DE LOS JURADOS Y EL CABILDO EN PRO DE LA
UNIVERSIDAD. - COMIENZA LA HOST ILIDAD DE HUESCA. — CAT EDRÁ
T I C O S Y A L U M N O S C É L E B R E S D E L E S T U D I O D E A R T E S .
L A
p a l a b r a Universidad n o s e h a a p l i c a d o n u n c a n i
s e a p l i c a t o d a v í a , e x c l u s i v a m e n t e , a e s t a b le c i
m i e n t o s d e e n s e ñ a n z a ; s i g n i f i c a , p o r p u n t o g e n e
r a l
u n a c o m u n i d a d , c u e r p o o a s o c i a c i ó n d e m u c h a s p e r s o n a s
pa ra un f in cu al q ui e ra; as í com o l a voz gremio, q u e i n d i c a
l a reuni ón de of i c i os s uj e t os a c i er t os regl ament os , s e adopt ó
t a m b i é n p a r a s i g n i f i c a r e l c u e r p o d e d o c t o r e s p e r t e n e c i e n t e s
a u n a U n i v e r s i d a d , c u y o n o m b r e a b r a z a a l a v e z a m a e s t r o s ,
g r a d u a d o s , e s t u d i a n t e s , m a t r i c u l a d o s y e m p l e a d o s e n . e l l a .
A s í , p u e s , t r a t á n d o s e d e e s c u e l a s , n o s e d i c e e n t r e n o s o t r o s
s i m p l e m e n t e Universidad, s i no qu e s e l e añ ad e l a cal i f i caci ón
d e Literaria p a r a e x p r e s a r q u e s e r e f ie r e a u n a r e u n i ó n d e
p e r s o n a s c o n s a g r a d a s a e s t a c l a s e d e t a r e a s , s i b i e n l a c o s
t u m b r e h a h e c h o y a q u e a q u e l l a v o z s e e n t i e n d a , m u y e s p e
c i a l m e n t e , b a j o e s t e ú l t i m o s e n t i d o . P o r l o d e m á s , s e d i c e l a
u n i v e r s i d a d d e l o s l a b r a d o r e s , l a u n i v e r s i d a d d e l a t i e r r a d e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 38/494
2
t a l p a r t e , p o r e l c o n j u n t o d e l a b r a d o r e s o h a b i t a n t e s a s o
c i a d o s p a r a u n e s p e c i a l o b j e t o ; y e n l a s a n t i g u a s C o r t e s
d e V a l e n c i a s e l l a m a b a b r a z o d e l a s U n i v e r s i d a d e s a l o s
r e p r e s e n t a n t e s d e l a s v i l l a s y c i u d a d e s q u e t e n í a n e s e d e
r e c h o .
E l o r i g e n d e l a a p l i c a c i ó n d e e s t a p a l a b r a a l a s e s c u e l a s
p r o c e d e d e l a d e P a r í s ( 1 ), a l a c u a l , e n u n p r i n c i p i o , s e l a
l l a m a b a
Studium generale,
p e r o c r e c i e n d o t a n t o l a r e u n i ó n
d e m a e s t r o s y e s c o l a r e s , s e e m p l e ó l a p a l a b r a
Universi
y
d e s p u é s l a d e U
niversitas,
e n l a a c e p c i ó n q u e a c a b a m o s
d e d e c i r , p a r a d e s i g n a r a a q u e l l a m u l t i t u d q u e f o r m a b a
c u e r p o y t e n í a y a s u s r e g l a m e n t o s ; y l a s e x p r e s i o n e s d e
Scholaris universi, Universitas scholarum,
s e e n c u e n t r a n en
a n t i g u o s d o c u m e n t o s . D e l a s e s c u e l a s d e P a r í s s e e x t e n d i ó
e l m i s m o n o m b r e a l o s d e m á s e s t a b l e c i m i e n t o s d e i g u a l c l a s e
e n F r a n c i a , I t a l i a , I n g l a t e r r a , A l e m a n i a , y p a s ó , p o r ú l t i
m o , a E s p a ñ a , d o n d e fá c i l m e n t e s e a c l i m a t ó p o r l a a c e p c i ó n
q u e t e n í a l a p a l a b r a Universidad.
E l p r i m e r d o c u m e n t o e n q u e se e n c u e n t r a u s a d a e s ta v o z
en t re no s ot ro s , con a pl i c aci ó n a l as es cuel a s , es acas o l a
L e y X , d e l T í t u l o X X X I , de l a P a r t i d a p r i m e r a , d o n d e el
r e y
D .
A l f o n so d i c e q u e
en la Universidat de los escolares
debe haber un mensajero que se llama en latín
«
bedellus»,
y c l a r o e s t á , q u e d a e s e n o m b r e a l c u e r p o o r e u n i ó n d e
e s t u d i a n t e s y n o a l e s t u d i o g e n e r a l d e q u e h e m o s h a
b l a d o . H o y y a l a p a l a b r a « U n i v e r s i d a d » s e a p l i c a e n n u e s
t r a p a t r i a h a s t a a l e d if ic io m a t e r i a l e n q u e e s t á s i t u a d a l a
es cuel a .
U n h i s t o r i a d o r c o n t e m p o r á n e o ( 2 ) , a l h a b l a r d e l o r i g e n
d e l a s U n i v e r s i d a d e s , d i c e q u e é s t a s c o m i e n z a n e n e l s i g l o X I I
y que de fecha a nt er i or s ólo s e conocen refe ren ci as a es cue
l a s c a t e d r a l i c i a s , m o n a c a l e s o p a l a t i n a s , d e l a s c u a l e s p u d i e
(1) Gil de Zárate:
De la Instrucción pública en España.
(2) Ibarra (Eduardo):
Origen y vicisitudes de los títulos profesionales en Europa
(espe
cialmente en España).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 39/494
— 3 —
pudieron s a l i r , e v o l u c i o n a n d o ; e n e l s i g l o XIII y a v e m o s p e r f e c t a
m e n t e c o n s t i t u í d a s , c o n c a r a c t e r e s p r o p i o s y d i f e r e n c i a l e s ,
l a s p r i m e r a s U n i v e r s i d a d e s : S a l e r n o , B o l o n ia , P a r í s . E n l a s
r e u n i o n e s d e c o m e r c i a n t e s e i n d u s t r i a l e s , o r g a n i z a d o s e n
s o c i e d a d e s l l a m a d a s guildes— di ce e l hi s t or i ad or a que no s
r e f e r i m o s — s e e la b o r a n l os p r o g r a m a s q u e l l a m a r í a m o s d e
e m a n c i p a c i ó n d e l a b u r g u e s í a , ú n i c a l i b e r t a d p o s i b l e , e n t o n
c e s, d e s e r e x i g i d a , y e n l a s d e e s c o l a r e s s e b u s c a n a n á l o g o s
f i n e s : l a l i b e r t a d d e a p r e n d e r y s e r e n s e ñ a d o s p o r s u s m a e s
t r o s l i b r e m e n t e , s i n s u j e ci ó n a u n s e ñ o r . E s t a s c o m u n e s a s
p i r a c i o n e s s e m a n i f e s t a r o n e n l a a p a r i c i ó n c o e t á n e a d e d o s
i n s t i t u c i o n e s i d é n t i c a s : e l g r e m i o , e n i n d u s t r i a l e s y c o m e r
c i a n t e s , y l a s a s o c i a c i o n e s d e e s t u d i a n t e s y p r o f e s i o n a l e s , e n
e l c a m p o i n t e l e c t u a l , q u e r e c i b i e r o n el n o m b r e d e U n i v e r s i
d a d e s l i t e r a r i a s .
Y a d e sd e e l s i g lo X I I e x i s t í a n u n i v e r s i d a d e s e n E s p a ñ a ,
a u n q u e i n f o r m e s y r e d u c i d a s , c o m o y a h e m o s d i c h o , a e s c u e
l a s e c l e s i á s t ic a s e n l o s c l a u s t r o s d e l a s c a t e d r a l e s . L a e x i s
t e n c i a d e l c a n ó n i g o m a e s t r e s c u e l a e n l a s d e P a l e n c i a , S a l a
m a n c a , A s t o r g a , C u e n c a , L e ó n y S e g o v i a , d u r a n t e e l e x p r e
s a d o s i g l o , p r u e b a l a c o e x i s t e n c i a d e e s t u d i o s e n a q u e l l a s
i g l e s i a s , a u n q u e e n é p o c a s p o s t e r i o r e s , n o s i e m p r e l a e r e c c i ó n
d e a q u e l l a d i g n i d a d s e a a r g u m e n t o s e g u r o d e h a b e r e s c u e l a s .
V a r i a s d e e l la s , e s p e c i a l m e n t e l as d e P a l e n c i a y S a l a m a n c a ,
gozaban ya de crédi t o des de e l s i gl o XI I .
E n C a s t il l a s e f u n d a r o n l as p r i m e r a s U n i v e r s i d a d e s e s
p a ñ o l a s , s i e n d o é s t a s l as d e P a l e n c i a y S a l a m a n c a ; d e j a n d o
a un l ado l os or í g en es rem ot os a que s e qu i ere as c en der la
f u n d a c ió n d e la p r i m e r a , d i r e m o s q u e e l e n g r a n d e c i m i e n t o
de s us es t ud i os no s e ver i f icó ha s t a pr i nc i pi os del s i g ui e nt e
s i g lo ( 1 2 1 2 - 1 2 1 4 ), e n q u e D . A l f o n s o I X l le v ó m a e s t r o s e n
T eol ogí a y A rt e s l i beral es y es t abl eci ó es cuel as a s ol i c i t ud
d e l n o b l e D . T e l l o , o b i s p o d e a q u e l l a c i u d a d . E s t a U n i v e r s i
d a d t u v o c o r t a v i d a ; m u e r t o e l o b i s p o D . T e l l o , f a l t a d e r e n
t a s y c e r c a n a la d e S a l a m a n c a , m u r i e r o n a q u e l lo s e s t u d i o s ,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 40/494
4
sin que entremos a definir las causas que lo motivaron, algu
nas de ellas verdaderamente novelescas (1).
Coetáneos a los estudios de Palencia son los de Salaman
ca, cuya fundación se ha fijado en 1200. E l prim er tes
timonio de su erección lo da D . L ucas de T uy , diciendo
que D . A lfonso I X determinó hacer escuelas en S alamanc a
y llamó al efecto mae stros m uy versados en la S agra da E s
cri tura.
P ero quien más enalteció a esta U niversidad y aumentó
su esplendor fué el rey D. Alfonso el Sabio, que no solamen
te le dió privilegios, sino bienes con que mantenerse, fijando
las cáte dra s que debía hab er. L os estudios los p one el rey a
cargo del Deán y A rnal S anz, a título de conservadores, y
puso por únicos empleados un estacionario o librero y un ca
pellán. Finalmente, para asegurar la suerte de los profesores
de la U niv ersi da d, se les con signa ron las tercia s reales del
obispado de S alamanca. S iguieron a éstas las U niversidades
de V alladolid y de A lcalá.
E n A ragón y C ataluña comenzaron los estudios más tar
de que en Castilla, y au n se pued e conje turar qu e en las ca
tedrales no había enseñanza, pues sus canónigos tenían que
marchar a otros puntos para estudiar . El obispo de Zaragoza
Raimundo I , deseando que los canónigos regulares de San
Salvador (La Seo) estudiasen teología, mandó, entrado ya el
siglo X I I I , que se diera lo necesario p ara su ma ntenim iento
a los que fuesen a estu dia r (2). L o m ismo sucedía en Ca
taluñ a, pues el O bispo y Cabildo de V ich acuerdan (1229)
que se dé la porción canon ical por espacio de tres añ os a
los canónigos que quisieren ir a estudiar en L om bardía y
(1) Dicen algunos historia dores, entre ellos Floranes, que de resultas de un adulterio co
metido por un estudiante, los vecinos de Palencia mataron en una noche muchos de ello s.
Otros lo achacan a los disturbios que hubo en la población por muchos años sobre el dominio
temporal de ella, los cuales obligaron a San Fernando a tomar mano en ellos, según refiere su
cronista. Lafuente dice que la razón más poderosa fué la falta de rentas para pagar los salarios
de los maestros juntamente con los estudios de Salamanca
(2) Lafuente: Historia Eclesiástica de España, tomo II, pág. 335.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 41/494
— 5 —
Francia, con tal que dejasen un presbítero o diácono que les
sustituyese en el coro, lo cual se fué continuando aun des
pués de habe r erigido la U niversida d de L érida (1). O tro
tanto sucedía en Urgel y otras catedrales, donde la porción
canónica se concedía hasta por diez años a los canónigos
ausentes por razón de estudios (2).
E s t o s ,
en gra n par te, estaban a cargo de reg ulares y en
especial de dom inicos, los cuales, en el siglo XIII, cult ivaron
con esmero el hebreo y el ára be , a fin de facilitar la conve r
sión de judíos y m usulm ane s. A fines de aquel siglo (1299),
en el capítulo provincial de Barcelona acordaron abrir estu
dios en todos los conventos, menos en el de Sangüesa.
Téngase en cuenta que por estas épocas la diferencia de
cultura e ntre el clero secular de E spa ña y el regular era mu y
grande, y que en vano se venían dictando disposiciones para
remediarla desde mediados del siglo XIV; D. Gil de Albornoz
mandaba en su Concilio provincial (1339) que se obligase a
los clérigos de las cated rales y colegiatas que fueran a estu
diar , de cada diez, uno (3). E n alguna s disposiciones de aquel
tiem po se exige que los párro cos se pan siquiera latín (4) y
que teng an Bre viario. E n una de las muchas cartas que los
Jurad os de Zaragoza dir igieron a Felipe I I sobre la funda
ción de la U nive rsidad , hablándole de los gran des servicios
que al reino de A ragó n hab ía de rep orta r, se le dice: «y así
tenemos por cierto que será S em inario, de donde saldrán
muchos hombres doctos para poder ser empleados en ygle
sias y dignida des y particu larm ente en beneficios curados,
y por no haberse hallado hasta aho ra, se han proveyd o a
(1) Teatro eclesiástico de Aragón, tomo II, pág. 229; Villanueva, tomo VII, pág. 24.
(2) En 15 de Julio de 1374, el infante D. Juan escribe al general de lo s Carmelitas para
que permita ir a T olosa, a estudiar, a Juan Banyuls y a Vicente T amarit. El mismo pide, en
17 de Abril, al Vicario general y al Capítulo de Zaragoza, concedan un beneficio a Arnau Fe
rrer, estudiante en esta Escuela. (A. de la C. de A. Regs., 1745, folio 133 v., y 1674, folio 5).
(3) Canon 3.º (Villanuño, tomo II, pág. 83).
(4) T oledano de 1339, canon 2.°; Concili o de Aranda, 1473; canon 3.° (Villanuño, tomo II,
página 106).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 42/494
6
p e r s o n a s q u e n o t e n í a n la s p a r t e s n e c e s a r i a s » . C o n t r a s t a b a
e s t o m u y n o t a b l e m e n t e c o n el g r a n s a b e r d e l C l e ro r e g u l a r ;
a l pas o que en l as B i bl i ot ecas de E s cr i t o res ap en as se ve e l
n o m b r e d e u n c l é r i g o , s e e n c u e n t r a n a c a d a p a s o m u c h o s d e
la s ó r d e n e s d e S a n t o D o m i n g o , S a n F r a n c i s c o , N u e s t r a S e
ñ o r a d e la M e r c e d y d e l C a r m e n , y a u n a l g u n o s C i s t e r c i e n
se s,
C a r t u j o s y J e r ó n i m o s .
L a c u l t u r a a r a g o n e s a e n l a E d a d M e d i a , fu é a u n m á s
g r a n d e d e l o q u e p u e d e s u p o n e r s e ; a l a c a b e z a d e e l l a i b a n ,
c o m o y a h e m o s d i c h o , l o s m o n a r c a s y s u s f a m i l i a s , c o n u n
e s p í r i t u e l e v a d o y e x q u i s i t o p o r t o d o c u a n t o r e p r e s e n t a r a
e s t u d i o e i n s t r u c c i ó n ; a q u e l l o s m o n a r c a s d e a m i g o s y p r o
t e c t o r e s d e l o s h o m b r e s d e l e t r a s , s e c o n v i e r t e n e n t r o v a d o
r e s , e n h i s t o r i a d o r e s , e n o r a d o r e s , e n m ú s i c o s y , s o b r e t o d o ,
e n M e c e n a s e s p l é n d i d o s d e t o d a a s p i r a c i ó n d e l s a b e r , d e t o d a
i n s p i r a c i ó n l i t e r a r i a y a r t í s t i c a . S o n p o e t a s A l f o n s o I el Casto,
P e d r o el Grande, J a i m e I I , F e d e r i c o d e S i c il ia , P e d r o I I I y
s u s h i jo s J u a n y M a r t í n . L a h i s t o r i a f o r m a t a m b i é n e s c u el a
y J a i m e I
el Conquistador
e n c u e n t r a d o s g r a n d e s d i s c íp u l o s
e n P e d r o I I I y e l r e y M a r t í n . C om o o r a d o re s b r i l l a n J a i m e I I ,
P e d r o I I I y M a r t í n ; e l lo s s a b í a n h a b l a r a s u s v a s a l lo s u n
l e n g u a j e l l e n o d e f e , d e e n t u s i a s m o y d e v a l o r , q u e h a c e v i
b r a r , d e s p u é s d e t a n t o s s i g l o s , e l a m o r y l a e s p e r a n z a , h a
c i e n d o q u e s u v o z y s u e s p í r i t u , p r o f u n d a m e n t e a r a g o n e s e s ,
l l e n e n l o s c o r a z o n e s d e s a n o p a t r i o t i s m o .
E n e s o s r e i n a d o s p u e d e a p r e c i a r s e el g r a d o d e e s p l e n
d o r y f l o r e c i m i e n t o c u l t u r a l d e a q u e l l a c o r o n a d e A r a g ó n
q u e t a n t o s u p o h a c e r y t a n t o c o n t r i b u y ó a l a g r a n d e z a d e
n u e s t r a p a t r i a , p o r q u e d e e s t a n o b l e t i e r r a s a l i ó a q u e l g r a n
R e y q u e h i z o l a u n i d a d e s p a ñ o l a y q u e s e l l a m ó D . F e r n a n
do el Católico.
D e s d e e l p u n t o d e v i s t a d e l a L i t e r a t u r a a r a g o n e s a , lo s
r e i n a d o s q u e t i e n e n m á s i m p o r t a n c i a so n l os d e J a i m e I I y
P e d r o el Ceremonioso, y l o s d e s u s h i j o s J u a n I y M a r t í n I .
E l p r i m e r o , c o m o h i s t o r i a d o r y a m a n t e d e lo s e s t u d io s
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 43/494
— 7 —
históricos, adquiere enérgico relieve por su personalidad ex
cep ciona l: la H isto ria fué el culto de su vida ; él la vió y la
enalteció lo mismo en los libros que en los hechos, llevándola
a los pa rla m en tos ; tan to sus actos políticos como los docu
mentos que salían de su Cancillería, eran comentados histó
r i cament e.
Desde la tum ba de I ñig o A rista hasta las de los Condes
en R ipoll y de los R eye s en P oble t, todo era pa ra él objeto
de culto y veneración: en la primera veía la cuna de su casa
solariega como rey de A ragó n, y en las o tras, el pante ón
que encerraba los ilustres despojos de su raza como Conde
de Barcelona y rey de la gran confederación catalano-ara
gonesa.
L a prim er U niversidad de la Corona de A ragón fué la
de Lérida, la que s igue en antigüedad a la de Salamanca;
D . Jaim e I I obtuvo de Bonifacio V I I I la fundación de una
U niversidad en el pu nto donde le pareciese más adecuado
den tro de sus dom inios. U n detalle que choca al inve stiga
dor, es que se dió el decreto de fundación en esta ciudad de
Zara goz a el 1 de S eptiem bre de 1300, en plenas Cortes.
N ingu na ciudad reclamó para s í la ventaja de tener en su
recinto el establecimien to que se creaba : todo hace suponer
que la frase del decreto nos habito diligenti tractatu et consilio
pleniori, super electione loci,
no era fórmula cancilleresca,
sino expresión de un a verd ad, y que esos trato s y que ese
consejo más pleno los tuvo con los aragoneses, es evidentísi
m o, puesto que aquí se hallaba el rey y aquí se encontraban
los eclesiásticos, los nobles y los procuradores de las villas
de A ragó n, c elebrando C ortes, que son famosísimas en nues
tra H istoria; nadie protestó, nadie reclamó para s í el honor
y la ven taja, y es que las ciudades de en tonces no ped ían
limosna como ahora.
Eligió, pues, Jaime I I la ciudad de Lérida para fundar
su U nive rsidad, por ser, según dice el P rivileg io de funda
ción, «hue rto de fecundidad y fertilida d, fuente de delicias
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 44/494
— 8 —
y cent ro de t odos s us re i nos y t i erras », y en ot ro, dado a l dí a
s i g u i e n t e , d i c e : tamquam locum comunem et quasi Regnorum
et terrarum nostrarum intermedium quodda m, c o m o l u g a r c o
m ú n y c e n t r o d e t o d o s n u e s t r o s r e i n o s y t i e r r a s , o p u l e n t o d e
v i t u a l l a s , m o d e r a d o p o r s u c l i m a , a b u n d a n t e d e a g u a s , i n
s i g n e p o r l a n o b l e z a d e s u s c i u d a d a n o s y h o n r a d o p o r l a d e
c e n c i a d e s u p u e b l o ; e n e s e p r i v i l e g i o e l r e y p r o h i b í a l a f u n
d a c i ó n d e o t r a s U n i v e r s i d a d e s e n s u s r e i n o s ; e s t e m o n o p o l i o ,
m u y ú t i l p a r a a q u e l lo s e s t a b l e c i m i e n t o s , e r a m u y p e r j u d i
c i a l p a r a l a s c i e n c i a s , p u e s s e i m p e d í a a l o s p o b r e s a c u d i r a
l o s e s t u d i o s g e n e r a l e s , m u y d i s t a n t e s a v e c e s d e s u s d o m i c i
l i os , s u b í a n lo s p r e c i o s d e l o s b a s t i m e n t o s c o n l a a f l u e n c ia
d e e s t u d i a n t e s , m a t a b a n t o d a e m u l a c i ó n y se e s t o r b a b a n l os
b u e n o s p e n s a m i e n t o s d e l o s q u e e n o t r o s p u n t o s t r a t a b a n d e
p r o p a g a r l a e n s e ñ a n z a .
A p e s a r d e l a p r o h i b i c i ó n c o n s i g n a d a e n e l p r i v i l e g i o d e
D .
J a i m e , s u r g i e r o n b ie n p r o n t o o t r a s U n i v e r s i d a d e s e n
H u e s c a , V a l e n c i a , B a r c e l o n a , M a l lo r c a, G e r o n a , T o r t o s a y
Z a r a g o z a .
L a d e H u e s c a l a fu n d ó e l r e y D . P e d r o el Ceremonioso,
s e g ú n p r i v i l e g i o d a d o e n A l c a ñ i z a 1 2 d e M a r z o d e 1 3 5 4 ;
l a c a n c i l l e r í a n o q u i s o m o l e s t a r s e m u c h o e n l a r e d a c c i ó n d e l
d o c u m e n t o , y c o p i ó , c a s i a l p i e d e l a l e t r a , e l p r i v i l e g i o d e
D.
J a i m e . E n la f u n d a c i ó n , p a r a n a d a m e n c i o n a e l m o n a r c a
a S e r t o r i o , s i n o q u e h a c e r e f e r e n c i a a l o s r e c u e r d o s c r i s t i a
n o s d e N u e s t r a S e ñ o r a d e S a l a s y S a n M a r t í n d e V a l d o n se
lla , a q u i e n e s t e n í a d e v o c i ó n . P u s o e n H u e s c a e n s e ñ a n z a d e
T e o l o g í a , D e r e c h o c a n ó n i c o y c i v i l , M e d i c i n a y F i l o so f í a y
A r t e s ; p e r o p e r m i t e q u e l a p r i m e r a d e l a s m e n c i o n a d a s
c i e n c i a s p u e d a e s t u d i a r s e e n l a s i g l e s i a s y m o n a s t e r i o s d o n
d e e s t a b a e n u s o . L a n u e v a U n i v e r s i d a d f ué s o s t e n id a p o r
l a c i u d a d d u r a n t e a l g ú n t i e m p o , p o r lo q u e dió p o c as m u e s
t r a s d e v i d a a l l á p o r e l s i g l o x v ; p e r o h a b i é n d o l a c o n f i r m a d o
e l p a p a P a u l o I I a i n s t a n c i a s d e D . J u a n I I y d o t a d a g e n e
r o s a m e n t e p o r e l C a b i l d o , c o n l a a g r e g a c i ó n d e a l g u n o s b e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 45/494
- 9 -
beneficios,
comenzó a desarrollarse, a expensas de la de L éri
da, que empezaba a decaer.
L a de V alencia había tratad o de fundarla D . Jaim e
el
Conquistador; pero mudando de dictamen, estableció, por
el contrario, libre enseñanza. Con todo no se establecieron
escuelas s ino de G ram ática y L ógica, que el mismo D . Jai
me I I consideró no estar c om prendida s en el privilegio de
L érid a, que sólo proh ibía la enseñ anza de facultades ma
yores. A mediados del siglo xv , el obispo
D.
R a i m u n d o
G astón instituyó en la catedral una cátedra de T eología que
debía ser reg enta da por frailes dominicos. P or fin, después
de varias contiendas entre el obispo y la ciudad, consiguió
reu nir los estudios dispersos, formando cuerpo de U nive rsi
dad, a lo cual se cree que contribuyó mucho su ilustrado
hijo, S an V icente Fer rer , debiéndose, por tan to, fijar el ori
gen de la U nive rsidad en el año 1412.
Barcelona tenía, desde el siglo XIII, cát edras de G r amát i
ca en la cated ral, según lo m andad o en el Concilio I I I de
L et r án. E n el X I V t uvo t ambi én cát edra de T eología, des em
peñada por religiosos, a volunta d del O bispo y Cabildo. M as
deseando los jurados am pliar las enseñ anz as, obtuvieron de
A lfonso V el P r ivilegio para fundar U niversidad (1450), el
cual fué ratificado po r el pa pa N icolás V por una b ula
suya, pero no surtieron completo efecto estas disposiciones
hasta el siglo xv, en que los Consellers destinaron local a
propósito para los estudios (1507) y pensaron en ello seria
mente.
E l año 1446, los jurados y regidores de la ciudad de G e
rona suplicaron al rey D. A lfonso IV de A ragó n, les conce
diese la facultad de e rigir un E studio G enera l, en el cual
pudiesen enseñar todas las ciencias honestas y conferir los
grados académicos. Accedió el monarca a esta súplica por
decreto expedido en N ápoles, el día 9 de M ayo del mismo
año,
mas no obtuvo esta Escuela confirmación apostólica
hasta mucho después, en vir tud de una bula de P aulo V ,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 46/494
— 1 0 —
f e c h a d a e n 2 9 d e M a y o d e 1 6 0 5 , r a t i f i c a n d o e n t o n c e s e l r e y
F e l i p e I I I t o d o s s u s p r i v i l e g i o s .
D e j a n d o a u n l a d o l o s e s t u d i o s q u e e n M a l l o r c a f u n d ó
R a i m u n d o L u l i o , d i r e m o s q u e F e r n a n d o el C a tó l ic o , e n v i r
t u d d e p r i v i l e g i o o t o r g a d o e n C ó r d o b a , a 3 1 d e A g o s t o d e
1 4 8 3 ,
a u t o r i z ó a l o s J u r a d o s p a r a e r i g i r u n a U n i v e r s i d a d
d o n d e s e e s t u d i a r a n t o d a s l a s c i e n c i a s , c o n l o s m i s m o s d e r e
c h o s ,
h o n o r e s y p r e r r o g a t i v a s q u e l a d e L é r i d a , F u é c o n f i r
m a d a e s t a c o n c e s i ó n p o r e l m i s m o r e y e n 2 1 d e F e b r e r o d e
1 5 0 5 ; p o r C a r l o s I , e n 1 1 d e M a r z o d e 1 5 2 6 , y p o r F e l i p e I I ,
e n 2 4 d e O c t u b r e d e 1 5 9 7 ; p e r o d i fi c u l ta d e s q u e s e r í a l a r g o
e n u m e r a r , r e t a r d a r o n s u c u m p l i m i e n t o h a s t a 2 9 d e A b r i l d e
1 6 2 6 ,
e n el c u a l t u v o e fe c to l a U n i v e r s i d a d L i t e r a r i a d e M a
l l o r c a .
T o r t o s a , P e r p i ñ á n , a sí c o m o T a r r a g o n a (1 ), t u v i e r o n
t a m b i é n U n i v e r s i d a d , p e r o t a n d e e sc a s a i m p o r t a n c i a l os
es t udi os en e l l as , que es s uf i c i ent e que l as c i t emos .
E n e l s i g l o X V I r e c i b e n l a s c i e n c i a s u n g r a n i m p u l s o e n
E s p a ñ a . C i s n e r o s f u n d a l a U n i v e r s i d a d d e A l c a l á , d o t a d a
c o n r e n t a s d e l a r z o b i s p a d o ; p r i n c i p i a n a d e s a r r o l l a r s e , a l
m i s m o t i e m p o , l a s d e S a n t i a g o , T o l e d o y S i g ü e n z a , f u n d a d a s
e n l a m i t a d d e l s i g l o a n t e r i o r e n v a r i o s c o l e g i o s e r i g i d o s p o r
e c l e s i á s t i c o s . A l a c r e a c i ó n d e e s t a s c u a t r o , s i g u i e r o n o t r a s
m u c h a s d u r a n t e e s t e s i g l o , q u e d e b e c o n s i d e r a r s e c o m o l a
é p o c a d e l v e r d a d e r o d e s a r r o l l o u n i v e r s i t a r i o d e n u e s t r a p a
t r i a . E l a r c e d i a n o S a n t a e l l a e r i g e u n C o l e g i o - U n i v e r s i d a d
e n S e v i l l a ( 1 5 3 1 ). L o s d o m i n i c o s f u n d a b a n U n i v e r s i d a d e s
e n s u s c o n v e n t o s d e S a n t o T o m á s d e A v i l a , a e x p e n s a s d e l
i n q u i s i d o r T o r q u e m a d a , y e n e l c o n v e n t o d el R o s a r i o d e A l
m a g r o ( 15 5 2 ). E l v e n e r a b l e m a e s t r o J u a n d e A v i l a e ch a b a
(1) La de Tarragona fué fundada por el Cardenal Cervantes de Gaeta, el cual, en 5 de Ju
lio de 1572, hizo donación a la Universi dad y en su nombre a los cónsules delegados D. Juan
Luis Linla, D. Francisco Fetrer y D. Pedro Ri bes, de la suma de 12.000 libras barcelonesas,
para que con sus rentas se pagasen los salarios de los maestros y catedráticos de dicha Univer
sidad.—Arco y Molinero (A.): La antigua Universidad de Tarragona, apuntes y documentos
para su Histori a; T arragona, T ip. de T . Sugrañés (1920); 118 págs. más una hoja; 4.° mlla.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 47/494
— 1 1 —
l os c i m i e n t o s d e l a U n i v e r s i d a d d e B a e z a ( 15 3 3 ), a m p l i a d a
l u e g o p o r D . R o d r i g o L ó p e z ( 1 5 6 2 ), y S a n F r a n c i s c o d e B o r j a
p l a n t e a b a la d e G a n d í a ( 1 5 4 6 ) . C a s i a u n m i s m o t i e m p o e r i
g í a n U n i v e r s i d a d e s e l o b is p o D . P e d r o D a - C o s t a , en O s m a
( 1550) ;
D . F r a n c i s c o L o a c e s , en O r i h u e la ( 1 5 55 ), y P . F r a n
c i sc o d e C ó r d o b a , e n E s t e l l a ( 1 5 6 5 ), y p o r ú l t i m o , e l i n q u i s i
d o r V a l d é s , e n O v i e d o (1 5 80 ). E n l a s p r o v i n c i a s v a s c o n g a d a s
s e h a b í a f u n d a d o t a m b i é n , a n t e r i o r m e n t e a é s t a s , e l C o l e g i o
U n i v e r s i d a d d e O ñ a t e , p o r D . R o d r i g o M e r ca d o ( 1 54 3 ). A l
m i s m o t i e m p o q u e s e e s t a b l e c í a n to d a s e st a s U n i v e r s i d a d e s ,
a u m e n t a b a e l n ú m e r o d e C o l e g io s q u e a s u s o m b r a v i v í a n
y b a j o s u a m p a r o s e d e s a r r o l l a b a n , y g e n e r a l m e n t e t o d o s
e l l o s f u n d a d o s p o r o b i s p o s o p e r s o n a s d e l C l e r o ; a l g u n a s d e
e s t a s f u n d a c i o n e s n o s e l i m i t a b a n a l a s c i e n c i a s e c l e s i á s t i c a s ;
e n v a r i o s s e e n s e ñ a b a n A r t e s y M e d i c i n a ; e n t r e e ll o s m e r e
c ió g r a n n o m b r a d í a e l d e M o n f o r te d e L e m u s , p o r e l c a r
d e n a l D . R o d r i g o d e C a s t r o ( 1 5 9 5 ), f u n d a d o p a r a e l e s t u d i o
de C i enci as y F i l os ofí a .
A q u í t e n í a m o s d e sd e t i e m p o s a n t i g u o s u n E s t u d i o d e
A r t e s ,
e n e l c u a l , s e g u r a m e n t e , só lo s e h a c í a n B a c h i l l e r e s ;
S i x t o I V , c o n l a s b u l a s d e 1 4 7 4 y 1 4 7 6 , y J u a n I I , c o n s u
p r i v i l e g i o c o n f i r m a t o r i o d e 1 4 7 7 , a m p l i a r o n e s e E s t u d i o
h a s t a el p u n t o d e q u e s e p u d i e r a n c o n f e r i r e n é l t í t u l o s d e
L i c e n c i a d o y d e M a e s t r o , e n l a e x p r e s a d a F a c u l t a d ; p e r o
p o c o d e b i e r o n p r o s p e r a r l a s e n s e ñ a n z a s y p o c o d e b i e r o n c o n
t r i b u i r a l a c u l t u r a a r a g o n e s a , c u a n d o e n l a s C o r t e s d e M o n
z ó n ( 1 5 4 2) l o s J u r a d o s d e l a c i u d a d p i d i e r o n a C a r l o s V u n
p r i v i l e g i o , q u e e l m o n a r c a co n c e d ió m a g n á n i m o , p a r a f u n
d a r u n a U n i v e r s i d a d d o n d e se e n s e ñ a r a n l a s c i e n c i a s , p r i v i
l e g i o q u e f ué c o n f i r m a d o p o r e l p a p a J u l i o I I I , e n 1 5 5 4 , y
q u e p o r h a b e r f a l l e c i d o é s t e , r a t i f i c ó s u s u c e s o r P a u l o I V e n
2 6 d e M a r z o d e 1 5 5 5 .
P e r o c o m o el R e y n o dió m á s q u e el P r i v i l e g i o y e l P a p a
n o s e ñ a ló r e n t a a l g u n a , la U n i v e r s i d a d
quedó planteada, pero
no ejecutada, h a s t a q u e C e r b u n a d ió e l d i n e r o p a r a e l l o .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 48/494
- 12 -
U n h i s t o r i a d o r d e l p a s a d o s i g l o ( 1) d i c e c o n m u c h a r a z ó n
s o b re el p a r t i c u l a r : « . . . l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a , a u n q u e
t e n í a e s t u d i o s d e t i e m p o i n m e m o r i a l y b u l a s y p r i v i l e g i o s
i m p e r i a l e s y r e a l e s , n o fu é r e a l m e n t e y d e h e c h o t a l U n i v e r
s i d a d h a s t a 1 5 8 3 y e l
verdadero fundado r de la Universidad
e s e l v e n e r a b l e y g e n e r o s o s e ñ o r o b i s p o D . P e d r o C e r b u n a ,
que dió el
vil metal
(2).
A u n q u e l a f r a se e s d u r a , e s d e u n a g r a n v e r d a d y c o n
e l l a e s t a m o s e n u n t o d o c o n f o r m e s ; n o s o t r o s , e n e l t r a n s c u r
s o de es t a
Historia,
l l a m a r e m o s s i e m p r e a l P r i o r d e L a S e o
fundador y n o reformador, c o m o o t r o s h i s t o r i a d o r e s , p o r q u e
e n t e n d e m o s q u e a q u í e n a q u e l l a é p o c a n a d a h a b í a q u e r e f o r
m a r , p o r q u e d e l o a n t i g u o y a n o q u e d a b a c a si n a d a , y p o r
q u e ,
d a d o e l p o d e r q u e e n s u s m a n o s p u s o l a c i u d a d y q u e
c o n s e r v ó h a s t a e l a ñ o 1 5 8 8 , e n q u e n o b l e m e n t e lo r e n u n c i ó ,
C e r b u n a d ió t o d o l o q u e h a c í a f a lt a p a r a q u e l a U n i v e r s i d a d
p u d i e r a s e r u n h e c h o , u n a r e a l i d a d y d e j a r a d e s e r u n p r o
y e c t o ,
a c a r i c i a d o c o n c a r i ñ o , p e r o n o r e a l i z a d o h a s t a q u e é l
p u s o l o s m e d i o s p a r a e l l o ; h a y q u e h a c e r c o n s t a r q u e l a c i u
d a d l e s e c u n d ó n o b l e m e n t e y c o n e l m a y o r e n t u s i a s m o .
P o r e s t a s r a z o n e s es p o r l o q u e — a p e s a r d e l o q u e d i g a
B o r a o e n s u H i s t o r i a y c o p i á n d o l o d e é l M e i n e r s e n l a s u y a ;
D u f o u r , e n e l M a p a d e A r a g ó n ; M a d o z , e n e l D i c c i o n a r i o ;
G i l y Z á r a t e , e n l a o b r a De la Instrucción pública en España ,
y W e b e r o s u t r a d u c t o r , e n s u Compendio doctrinal de Historia
universal— d a m os c o m o l a f e c h a e x a c t a , v e r d a d , d e l a f u n d a
c i ón d e l a R e a l y P o n t i f i c ia U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a , l a d e
2 4 d e M a y o d e 1 5 8 3 ; l a d e 1 4 7 4 f u é l a r e f o r m a t o r i a d e l
(1) La Fuente: Historia de las Un iversidades, tomo II, pág. 396.
(2) El Sr. Abizanda y Broto, en su obra Docum entos para la Historia Artística y Lite
raria de Aragón (si glo XVI), pág. 373, dice: «Fernando el Católico dió gran im pulso a las
enseñanzas de la «Universidad y estudio general» de Zaragoza, donándole privilegios y una
renta cuantiosa». No conocemos ni esos privilegios de D. Fernando a favor de la Universidad,
ni las rentas de que habla el culto investigador zaragozano; de haber existi do, no hubiera
pasado la vieja escuela, primero, y la Universidad, después, las muchas privaciones y miserias
que sufrieron.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 49/494
— 13 —
viejo E studio de A rtes, y un E studio de A rtes no fué en
aquellos tiempos un a U niversida d de todas ciencias; al co
men zar la U niversidad su vida, murió el viejo E studio, y al
asumir el gobierno de la primera el
Rector,
cesó en sus fun
ciones, a pesar de la oposición del Cabildo y del A rzobispo,
el M aestro may or que regía el segundo.
Enemi gos t uvo el Es t udi o zar agozano y muy encumbr a
dos; porfiadas contiend as tuvo que sostener, pero luchó con
tesón y con nobleza y pudo m ante ner siempre e nhiesta la
bande ra que había levantado en pro de la cultura arago
nesa.
N o tiene la nu estra la brillan te historia de aquellas dos
U niversidades famosas de S alamanca y A lcalá; pero de las
de segunda fila, puede parangonarse con las mejores, a las
que nada tuvo que envid iar , sobrepujando a muchas y en tre
ellas a las de H uesca y L érida, las primeras del R eino de
A r a g ó n .
N o necesita la U niversidad de Zaragoza m endig ar fábu
las ni falsos cronicones pa ra convence r de la antigü edad de
sus E scuelas públic as. M uchos años antes de la era c ristian a
fué Zarag oza resta ura da, no sólo en su recin to, sino en su
cultura, y al recibir ensanche su población en la época del
César A ugu sto, recibió tam bién una E scuela ilustre, corres
pondiente a su nueva grandeza.
Pero hemos de hacer constar que todos esos antiguos
tiempos, en lo que a instruc ción pú blica se refiere en nue s
tra ciudad, están envueltos en la mayor obscuridad, no ha
biendo datos concretos pa ra dar a la U niversid ad de Za ra
goza la antigüedad que se ha pretendido por algunos histo
riadores de dentro y fuera d e A rag ón .
Fún dan se muchos de ellos en uno de los cronicones de
Dex tro, el cual hace ascen der al año 185 la existen cia en
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 50/494
— 14 —
nuestra ciudad de Estudios o Colegios para la juventud; dice
así:
Plurima Collegiá juventutis per Hispanias ad clerum insti
tuendæ, presertim Cæsaraugustæ, Tarracone, Hispali, Cartha
ginæ, Tolleti, etc.
Pero todos conocemos los estudios críticos que se han
hecho sobre los cronicones de Dextro y de su continuador
R omán de la H iguera , por hombres de talento tan preclaro
como A ntonio A gustín, N icolás A ntonio y el marqués de
M ondéjar, y, por lo tant o, el poco crédito que debemos dar
a semejantes lucubraciones (1).
E l maestro E spés, en la Historia de la Santa Iglesia Metro
politana de Zaragoza,
que se conserva manuscrita en el archi
vo de L a S eo (2), refiriéndose a la an tigüed ad de los E studios
zaragozanos, dice que el año 360 estaba ya fundada la
Escuela de esta ciudad, pues San Jerónimo, en sus adi
ciones al Cronicón de Eusebio de Cesárea, dice: Petrus Cæ
saraugustæ, orator insignis docet...,
añadiendo lo siguiente:
De este lugar se infiere que, pues leía un tan célebre doctor pú
blicamente en esta ilustrísima
ciudad
que había ya fundadas
escuelas públicas en donde se enseñarían todas las facultades y,
señaladamente, la elocuencia y filosofía que en aquellos tiempos
florecían. Porque es cosa muy notoria a todos, y usadas de los
que son famosos en alguna facultad y deseosos de nombre y glo
ria, acudir a Un iversidades, a donde concurren intérpretes y
doctores eminentes y curiosos y grande concurso y frecuencia de
oyentes, para que, mostrando sus habilidades, erudición y doc
trinas, alcancen nombre y gloria y astucia entre los hombres de
letras, como premio muy debido a sus trabajos; y pues este tan
famoso orador, que tan celebrado era aún en tan lejanas tierras,
enseñaba en nuestra ciudad la elocuencia , ora fuese natural de
(1) Goday Alcántara (Jo sé): Historia crítica de los falsos cronicones. Obra premiada
por la R. A. de la Historia; M adrid, M. Ri vadeneyra, 1868; un vo l.
(2) En la sección de Mss. de la Biblioteca Nacion al se conserva el
Libro I de la Iglesia
de Zaragoza, del maestro Espés, que sólo llega al año 1221, faltando la continuación hasta
1571. Aun así este Libro I está incompleto, pues termina en el fol. 339.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 51/494
- 15 -
Zaragoza , ora de otra ciudad o provincia, es muy creíble que
las escuclas serían de mucha autoridad y muy principales y que
en ellas se ejercitarían todas las ciencias y facultades que en
aquellos dorados siglos florecían... De aquí vengo a creer que
estas escuelas fueron el seminario de tan eminentes varones que
en aquellos tiempos ilustraron y enriquecieron esta república de
santidad y letras como el santo obispo Félix, a quien el mártir
y obispo Cipriano llamó cultivador de la fe y defensor d e la ver
dad; los santos y doctrinos Valero, el invencible V icencio y el
erudito Prudencio, nuestros ciudadanos; los herman os Juan y
Braulio, ambo s en letras y santidad, ilustrísimos ciudadanos y
obispos de esta
ciudad
y otros mucho s insignes varones.
E s p é s h a c e e n s u o b r a c o n s i d e r a c i o n e s s o b r e e l s i t i o e n
q u e e s t a r í a n f u n d a d a s e s t a s E s c u e l a s , y c a l c u l a q u e n o s e r í a
e n d o n d e h o y s e h a l l a n y s e h a l l a b a n y a e n s u t i e m p o , y
p a r a e l l o s e f u n d a e n q u e s o l í a e l e g i r s e u n l u g a r
apartado de
toda ocasión de alborotos y señ aladamen te de los presidios y
fuertes a donde haya soldados, por los inconvenientes que de es
tar cerca podrían resultar, por ser los que siguen las escuelas
gente moza y entre ellos de ordinario algunos bulliciosos que,
teniendo por vecino gente de guerra, es llano que estarían en
grande oca sión de revueltas y alborotos.
C o m e n t a n d o e s t a s m a n i f e s ta c i o n e s d e E s p é s , d i c e B o r a o ( l ) :
« y c o m o a l c a n t o d e l o q u e e s h o y U n i v e r s i d a d s e h a l l a b a
a n t i g u a m e n t e u n o d e l os t r e s c a u d i l lo s l e v a n t a d o s p o r A u
gus t o (e l del S epul cro) y no l e j os ot ro (e l de l os J udí os , hoy
granero) , s e hace creí bl e que no fues e ahí en donde s e fun
d a s e l a a n t i g u a E s c u e l a , m u c h o m á s c u a n d o e n l a s c i u d a d e s
rom ana s s e pr oh i bí a edi f i car en e l promerio, o l o que hoy
l l a m a m o s r o n d a , q u e c o r r e s p o n d í a p r e c i s a m e n t e a l s i t io e n
q u e e s t á f u n d a d a l a U n i v e r s i d a d . E s , p u e s , m u c h o m á s v e r o
s í m i l, q u e l a fu n d a c i ó n f u e se e n l a p a r r o q u i a d el P i l a r , c e r
(1) Historia de la Universidad de Zaragoza: Zaragoza, Calixto Ariño (S. A.); 8.°, 213
páginas más una hoja.
4
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 52/494
- 16 -
cerca d e l t e m p l o y d e l r í o , c o m o s e d e s p r e n d e d e u n a e s c r i t u r a
d e l A r c h i v o d e a q u é l l a , e n q u e s e t r a t a d e u n a c a s a confron
tante con otras que solían ser de las Escuelas y que estaban cer
ca del horno de la Caraza y mesón del obispo de Tarazona, hoy
calle de Goicoechea».
F r a i l l a , e n s u
Lucidario
(1) , ha bl a de l os or í g en es de es t a
U n i v e r s i d a d y d i c e s o b r e e s t e p a r t i c u l a r lo q u e s i g u e : « P r i m o
h a s e d e t e n e r p o r c i e r t o q u e e n t i e m p o d e lo s R o m a n o s y
G e n t i l e s a n t e s d e l a v e n i d a d e C h r i s t o N u e s t r o S e ñ o r , t e n í a n
E s t u d i o , a l o m e n o s d e l e t r a s h u m a n a s , p a r a q u e h u v i e s e
p e r s o n a s D o c t a s p a r a e l G o u i e r n o , p u e s o t r a s C i u d a d e s y
L u g a r e s m u c h o m e n o r e s y d e m e n o s a u t h o r i d a d l a t e n í a n ;
p r i n c i p a l m e n t e q u e si e n d o e d if ic a d a p o r A u g u s t o C é s a r , E m
p e r a d o r r o m a n o , l a c o m p o n d r í a c o n l a s c o s a s n e c e s a r i a s
p a r a s u p e r f e c c i ó n , e n t r e l a s q u a l e s e s la m á s p r i n c i p a l e l
e s t u d i o , y a u n p o r q u a n t o q u e l o s n a t u r a l e s d e e l la l o s u
p i e s e n , y a s s í se e n s e ñ a s e p a r a l a c o r r e s p o n d e n c i a y t r a
t o c o n lo s R o m a n o s , q u e e r a e st a s u l e n g u a . — I t e m a u n d e s
p u é s d e l a v e n i d a d e C h r i s t o N u e s t r o S e ñ o r , d e s d e q u e e l
v i e n a v e n t u r a d o S a n t i a g o A p ó s to l v in o e n E s p a ñ a a u n e n
t i e m po de G en t i l es fundó y edi f icó l a I gl e s i a de N . ª S .ª del
P i l a r : y l a m a y o r , e s c i e r t o q u e a b r í a e s t u d i o d e l e t r a s d i v i
n a s , p o r q u a n t o e n l a S a g r a d a E s c r i p t u r a s e l e e d o n d e q u i e
r a q u e h u í a n l o s ap ó s t o l e s a p r e d i c a r , p o n í a n y d e x a b a n
v a r o n e s y p e r s o n a s d o c t a s q u e l a s e n s e ñ a s e n a l o s i n f e r i o r e s
y d e c l a r a s e n l o s m i s t e r i o s q u e s e l o s h a u í a r e b e l a d o d e N u e s
(1)
Lvcidario de la V niuersidad y Estudio general de la Ciudad de Çaragoça y de las
cosas y sucesos de ella, hecho po r Diego F raylla, presbítero, doctor en sancta Theología
y Rector que ha sido de dicha
Vniuersidad;
sacado a luz mediante estatuto y nominación
hecha de los muy illustres señores Capitol y Consejo de dicha Ciudad en la cual se de
clara todo lo sucedido y hecho desde su principio de la Vniuersidad hasta el presente
día de hoy que somos a 12 de marco de 1603.—M. S. en fol. de 93 hoj. útiles, numeradas,
a las que siguen 6 en blanco y de ellas 3 num. y 3 sin nnm.—La D edicatoria (a los Jurados de
la Ciudad) y la Tabla, comprenden los folios marcados con las letras A-H, de las cuales 7 es
tán escritas y 7 están en blanco ÷ L etra de la época: T afil.—Bib. N ac , Sección de
M . S S ., procedente de la L ibrería Real.—L a U niversidad de Zaragoza posee dos copias de
este Lucidario, una en la S ección de M . SS . de su Biblioteca y otra en el A rchivo; la primera
perteneció a Camón, que la mandó sacar; la segunda, a la U niversidad.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 53/494
— 1 7 —
N u estra S e ñ o r a , co m o s e p r u e b a d e a q u e l la a u t h o r i d a d d e S a n t P a
b lo e n la E p í s t o l a a d T h i m o t e u m 2 . c a p . 2 , e n a q u e l l a s p a l a
b r a s
hec comenda fidelibus hominibus, qui idonei erunt, et alios do
cere.
Y N i c o la u d e L i r a e x p l i c a a q u e l l a p a l a b r a
Idonei, vita,
sciencia et facundia,
c o m o t e n e m o s p o r c i e rt o q u e S a n t i a g o
dexó en Ç aragoça, de l os nu eue con ue rt i do s que con ui r t i ó en
E s p a ñ a , a d o s , q u e se l la m a b a n e l v n o A t a n a s i o , y e s to p r u e b a
F r . A l o n s o d e C a s t r o , l i b .
De hærisibus verba studia generalia
contra Ubieleph,
h e r e j e q u e n e g a b a lo s e s t u d i o s g e n e r a l e s , y
p r u é b a l o d e a q u e l l a a u t h o r i d a d d e l o s a c t o s d e lo s a p ó s t o l e s ,
c a p .
1 3 , q u e d i c e :
erant autem A nthioc hiæ Prophetae Doctores
etiam inter quos, erant Barnab bas et Paulus etiam de los qua les
eligieron por mand amiento de Dios para apóstoles
a P a u l o y
B a r n a b b a s , q u e l e s d i x o :
Segregate un Paulum et Barnabbam
ad opus ad quod elegi eos,
y as s í que era of i c i o di s t i nt o e l de
l o s a p ó s t o l e s a e l d e l o s d o c t o r e s , y N i c o l á s d e L i r a , s o b r e
es s e l u ga r , di ce que el ofi ci o del doc t or e ra ens eñ ar y dec l a
rar l as cos as que s e l es rebel aban a l os i nfer i ores , y aun es t o
s e p u e d e y d e b e t e n e r p o r c i e r t o p o r h a u e r h a u i d o e n Ç a r a
g oç a i n n u m e r a b l e s c h r i s t i a n o s q u e D a c i a n o m a r t i r i z ó c o n
S a n c t a E n g r a c i a y su s c o m p a ñ e r o s y S a n t V i c e n t e , q u e
h a u e r t a n t o s c h r i s t i a n o s e n Ç ar ag oç a y h a u e r p a d e c i d o
c o n t a n t o á n i m o m a r t i r i o , e r a se ñ a l q u e t e n í a n E s t u d i o s
y b u e n o s M a e s t r o s q u e l e s e n s e ñ a b a n y p o n í a n f ir m es e n l a
f e c o n s u d o c t r i n a , p o r q u e lo s E s t u d i o s s o n S e m i n a r i o s , d e
d o n d e s e s a c a n p e r s o n a s p a r a s a u e r r e s i s t i r a l o s t i r a n o s y
here j es , y as s í l os t i ra no s y a pó s t a t as s e l ee qu e p ar a po
d e r i m p r i m i r l a s h e r e j í a s y a p a r t a r d e l a f e d e C h r i s t o a l o s
c h r i s t i a n o s , p r o c u r a b a n d e s a c e r l a s U n i v e r s i d a d e s y E s t u
d i o s g e n e r a l e s y p a r t i c u l a r e s , c o m o s e l e e e n l a H i s t o r i a g e
n e r a l d e J u l i a n o A p ó s t a t a q u e q u a n d o c o n m a r t i r i o s , p r o
mes as y regal os no pudo t raer a l os chri s t i anos a s u s ect a y
h e r e j í a , m a n d ó q u e n o s e p u d i e s e l e e r n i o y r e n U n i v e r s i d a
d e s n i E s t u d i o s , y c o n e so a t r a x o a m u c h o s ; y d e U b i e l e p h
H e r e g e se l ee q u e n e g a u a y d e c ía q u e l a s U n i v e r s i d a d e s n o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 54/494
- 18 -
e r a n b u e n a s n i l í c i t a s , c o m o lo d ic e d i c h o A l f o n s o d e C a s t r o :
ubi supra.
— I te m e n t i e m p o d e S a n t H i e r ó n i m o , q u e f ué e n
t i e m p o d e D á m a s o P a p a y s u c r i a d o a ñ o 3 6 0 p o co s a ñ o s
a n t e s o d e s p u é s , s e l e e q u e e n Ç ar ag oç a h a u í a E s t u d i o , y l e y a
R e t ó r i c a , c o m o p a r e c e p o r e l L i b r o q u e e s c ri b e E u s e b i o C e
s a r i e n s e ,
Ad Cor onicon Diui Hieronimi additione
en e l C at ál o
g o d e V a r o n e s d e L e t r a s , e n t r e o t r a s c o sa s , p o n e e s t a s p a l a
b r a s : Petrus Caesara ugustae orator insignis docet,
y no s e pue
de en t e nd er de Ç aragoça de S i c i l i a , po rq ue aqu él l a en l os
l e c t o r e s a n t i g u o s n o s e l l a m a C e s a r a u g u s t a , s i n o S i r a c u s a , y
t a m b i é n e n t i e m p o d e l m a r t i r i o d e S a n t a E n g r a c i a y d e l os
i n n u m e r a b l e s m á r t i r e s , f u é
Prudencio C onsularis C esara u
gustanus
g r a n l e t r a d o y e s c r ib i ó d i c h o m a r t i r i o , y S a n V i c e n
t e ,
q u e f u é g r a n f iló so fo y p r e d i c a d o r , d i s c í p u l o d e S a n V a
l e r o , q u e f u é g r a n l e t r a d o , d e n a c i ó n G r i e g o , c o m o l o d i x o
M a e s t r e M a r t í n G a r c í a , o b i s p o d e B a r c e l o n a , c a n ó n i g o d e
L a S e o d e Ç ar ag oç a, e n s u s s e r m o n e s . — I t e m e n el A r c h i v o
d e N . ª S . ª d e l P i l a r f u é h a l l a d a u n a E s c r i p t u r a d e t r i b u t a
ci ón de cas as que l as confront an con ot ras y con l as es cuel as ,
y es t o en t i em po que a Ç aragoça l a t en í an l os m oros , qu e
s e g ú n s e c o l i g e , e s t a v a n d e s d e e l h o r n o d e l a C a r a z a y e l
m e s ó n d e l o b i s p o d e T a r a z o n a , q u e s e c o l i g e n lo s t e n í a n l o s
c h r i s t i a n o s a n t e s d e l o s m o r o s , p o r q u e d e n u e v o n o s e l e s
d e x a r í a n h a c e r c o m o n o d e x a b a n a u n r e p a r a r l a I g l e s i a d e
N u e s t r a S e ñ o r a , q u e s e g ú n G e l a s io , P a p a , d i c e q u e c u a n d o
s e t o m ó a Ç ar ag oç a e s t a v a d e r r u i d a d e p a r e d e s » .
E n c u a n t o a l a é p o c a v i s i g o d a , y a s a b e m o s e l g r a d o a
q u e l l e g ó l a c u l t u r a , e s p e c i a l m e n t e e n l o s p e r í o d o s d e L e o
v i g i l d o y R e c a r e d o , a s í c o m o l a i m p o r t a n c i a d e l o s e s t u d i o s
f u n d a d o s p o r S a n I s i d o r o d e S e v i l l a a f in es d e l s i g l o V I o
p r i n c i p i o s d e l V I I ; p e r o r e c o n c e n t r a d a e n e l C l e r o t o d a l a v i d a
i n t e l e c t u a l d e a q u e l p u e b l o , e x c u s a d o e s b u s c a r f u e r a d e l a
I g l e s i a n i u n á t o m o d e e n s e ñ a n z a n i v e s t i g i o s d e i n s t r u c c i ó n .
A m e d i a d o s d e l s i g l o V I I p r i n c i p i a r o n a g o z a r lo s m o n a s t e
r i o s d e g r a n d e i m p o r t a n c i a e i n fl u e n c i a ; d e e l lo s s a l i e r o n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 55/494
— 19 —
hombres tan sabios y virtuosos como S an Brau lio, S an E u
genio, San Julián y otros.
Por San I ldefonso, en sus
Vidas de varones ilustres,
sabe
mos que el monje Dona to, al v enir de A frica a fun dar el
M onasterio S ervitano, trayendo la primera regla monástica
que hubo en E sp añ a, aportó consigo y sus setenta monjes
gran caudal de l ibros; y de un San Eugenio, l lamado segun
do por los godos, nos habla el mismo ilustre historiador para
decirnos que huyó de Toledo a Zaragoza, donde cerca de las
reliquias de los in num erable s m ártire s se hizo monje y se
dedicó a los estudios, llegando a ser excelente músico, poeta
y teólogo a la vez (1).
De las E scuelas fundadas por los árabes en E spa ña no
direm os, por cua nto mu cho se ha escrito sobre ellas, sino
aquello que atañ e a nuestra ciudad. L a instrucción y el saber
alcanzaron un esplendor grande en esa época, y memorables
son las A cademias fundadas por los árabes en E spa ña , y en
tre ellas la de A lman zor en Córdoba, que sobresalió por la
enseñan za de la M edicina; pero tam bién las hubo en T oledo,
G ranad a, S evilla, V alencia y Zaragoza ; de las escuelas de
nuestra ciudad salieron algunos maestros muy notables para
las de Córdoba, tales como M ohamed A ltámin, que regentó
en aquélla una cátedra de G ram ática y P oesía, y A bdalla
Ben
Josef,
filósofo y médico eminente que pasó de Zaragoza
a enseñar en Córdoba.
Por lo que hace a los hombres doctos, unos por enseñar y
otros por escribir, fueron tantos, que a principios del siglo XII
escribió acerca de ellos una historia M ohamed A lmu y Ben -F or
nes, a quien otros llaman Ben-Fuertes, el cual murió en 1118,
es decir, hacia la época de la reconquista de Zaragoza (2).
(1) Cum Ecclesiæ Regiæ esset egregius vita mo nach i delectatus est, qui sagaci fuga,
urbem cæsaraugastanam petens illic martirum sepulchris niess it, ibiquestudia sapien
tiæ, ac propositum monach i decenter incoluit. («Varones ilustres», por San Ildefonso).
(2) En la «Biblioteca» de Latassa se hallan coleccionados los nombres y escritos de mu
chos maestros y literatos árabes de varios pueblos de Aragón, tomados casi todos ellos de la
'Biblioteca» de Casiri, como también los de varios judíos, tomados de la rabínica de Castro.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 56/494
20
A la caída del califato compitieron con la Madrisa de
Córdoba las escuelas de los aljamas mayores en los reinos de
taifas,
dist inguiéndose part icularmente las de Sevil la, Ba
dajoz, Zaragoza, V alencia, M urcia, A lmería y T oledo.
E n este tiempo la m ultitud de centros de cultura producía
resultados análogos a los ofrecidos después por Italia en el
s iglo xv y por A lemania posteriorme nte.
S egún Borao, los árabe s, toleran tes política y religio
samente con los cristianos de Zaragoza, les permitieron
el culto en torno de la cap illa del P ilar , a unqu e señalan
do un circuito que estaba vigilado por alcaide moro. Este
barrio , que formaba, por decirlo así, una población den tro
de otra, ven ía a ser un rectán gulo ; sus lados may ores eran :
el uno, el muro que da al Ebro, en cuyo centro descollaba la
capilla del Pilar, un poco subterránea, y el otro, la calle de
la M anifestación o la paralela de S antiag o (que esto no está
bien aclarado); los lados menores que a éstas cortaban, eran;
el uno , la calle de Bay eu, y el otro, la de la V irgen , y en
cada uno de éstos había un postigo para comunicarse con el
resto de la población, y en nota dice el historiador que «para
apre ciar esta extensión relativ a, ha y que recordar que la
ciudad entonces era próxim am ente una sem i-elipse, con el
muro del Ebro por eje, y por curva, la línea que va desde la
puerta de San Ildefonso a la del Sol (las dos nuevas), por el
M ercado y Coso; fuera de estos m uros, todo da ta de la re
conquista y se denominó población».
N o estuvo descuidada, ni mucho menos, la instrucción
pública entre la judería de Zaragoza, y de ello hablamos con
alguna extensión en el prólogo.
L as aulas de la judería zarag ozan a fueron honra das con
las enseña nzas de maestros tan doctos como A brah am ben
Samuel Zacuto, que había i lustrado las de Salamanca.
Y aun cabe otra gloria a los judíos de Zara goza , y es el
descender de ellos uno de los cronistas más amenos y elegan
tes del siglo XVI, el autor de los Quinquenarios, D . P e d ro G u
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 57/494
—
21 —
Gutiérrez
de
S a n t a C l a r a , c o m e n z a do s
a
p u b l i c a r
por el
s e ñ o r
S e r r a n o
y
S a n z
en
1 9 0 4 - 1 9 10 , « H i s to r i a
de las
g u e r r a s c i v i
l e s d e l P e r ú
y de
ot ros s uces os
de las
I n d i a s ( 1 5 4 4 - 1 5 4 8 ) » .
D e
una
U n i v e r s id a d z a r a g o z a n a ,
de los
m u d é j a r e s , h a b l a
D . J u l i á n R i v e r a
en su
d i s c u r s o a p e r t u r a
del
c u r s o
en
es t e
C e n t r o d o c e n t e ,
el año
1893- 94 (1) ,
y de la
c u a l , a d e m á s
de
d a t o s m u y c u r i o s o s , p u b l i c a i n t e r e s a n t e s d o c u m e n t o s c o n e l l a
r e l a c i o n a d o s
y a los que
h a c e m o s r e f e r e n c i a
en el
p r ó l o g o .
L l e g a n d o
ya a la
r e c o n q u i s ta
de
Z a r a g o z a , s e ñ a l a d a
por
l a m a y o r p a r t e
de
l o s h i s t o r i a d o r e s
en
1 1 1 8 ,
el
m a e s t r o E s p é s ,
e n
su
o b r a ( t o m o
I,
folio 266), ci ta
una
e s c r i t u r a c u y a d a t a
fija en
21 de
J u n i o
de
1 1 1 7 ,
por la
c u a l , « P e d r o , o b i s p o
de
l a c i u d a d ,
con
t o d o s
los
c l é r i g o s
de
d i c h a I g l e s i a
y
h e r m a n o s
s u y o s , l oan
la
D o n a c i ó n
del
P a l a ci o
y
C a s t i l l o
de la
A l j a f e
r í a h e c h a
por el Rey Don
A l f o n s o el Batallador, E m p e r a d o r
d e E s p a ñ a ,
a
B e r e n g a r i o A b a d G r a s s e n s e ,
con
f a c u l t a d
de
e r i g i r I g l e s i a d e n t r o del, d e d i c a d a a la V i rg e n M a rí a, San
M a rt ín y San N i c o lá s , y de t e n e r en e l la P i l a b a u t i s m a l ,
C e m e n t e r i o , d e c i r M i s a s ,
y
p a r a C o n g r u a
del
A b a d
y
M o n
g e s , a s i g n a las p r i m i c i a s de las t i e r r a s c o n t i g u a s y a d y a
c e n t e s a d i c h o P a l a c i o » . En e s t a l o a c i ó n se n o m b r a , e n t r e
l o s c l é r i g o s a p r o b a n t e s , a PEDRO, CABEZA DE LA ESCUELA.
P e r o
es el
cas o
que
n o s o t r o s h e m o s v i s t o
esa
e s c r i t u r a ,
q u e
se
h a l l a
en el
A r c h i v o a r z o b is p a l
de
e s t a c i u d a d ,
y la
f e c h a
no
c o n c u e r d a
con la
d a d a
por el
h i s t o r i a d o r e c l e s i á s
t i co
de
Z a r a g o z a ; r e s u l t a
de
e l l a
que el
o b i s p o
D.
P e d ro
de
L i b r a n a c on fi rm a
en
f a v o r
del
a b a d
de La
G r a s s e (2 ) , B e r e n
g u e r
y de su
m o n a s t e r i o
la
d o n a c i ó n
que de la
i g l e s i a
de la
A l j a f e r í a
les
h a b í a h e c h o
el
B a t a l l a d o r .
El
final
de ese do
c u m e n t o d i c e :
Facta carta istius donationis in Cesaraugusta in die domini
ca II K.
s
Julii. Sub era M.ª C.ª L.ª VIª (1156). Ego Petrus de
Liurano, Dei gratia cesaraug ustanus episcopus... + Ego Galin
(1) La enseñanza entre los mudéjares españoles.
(2) Pequeño pueblo cerca de Carcasona.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 58/494
— 22 —
Galindo
archidiaconus... Ego Guillermus sacriste similiter. Ego Pe
trus CAPUT
S CO L E S I M I L I T E R .
Arsini scriptoris Ugon is. Regnante
rege Ildefonsus in Cesarau gusta et in Spania. Arnaldus episco
pus in Hosca et in Yaca, Episcopus Sancius in Pam pilona,
Episcopus Michael in Terrazona, Episcopus Sancius in Nagera .
Gasta vicecomes senior in Cesarau gusta et in osiha et in uno
Castello. C omes Rotro perticencis in Tutela. Lupo Arcer in
Alagón. Ato Aurela in Ricla et in Sos. Lub Sa nz in Belxi.
Gascon in Sancti Petri. V ital de Tabarta Zanalmed ina.
D e b e m o s a d v e r t i r q u e e l d o c u m e n t o n o es o r i g i n a l , s i n o
u n a c o p i a c o n s e r v a d a e n e l « C a r t u l a r i o » , y , p o r l o t a n t o ,
s u j e ta a e r r o r p o r e l a m a n u e n s e . P u d o h a b e r l o a l t r a n s c r i
b i r l a , o E s p é s c o n f u n d i r l a f e c h a d e l a d o n a c i ó n p r i m e r a d e
l a A l j a f e r í a , h e c h a p o r e l B a t a l l a d o r a r a í z d e l a r e c o n q u i s t a
d e Z a r a g o z a , c o n e s t a s e g u n d a a f a v o r d e l a b a d d e La G r a s se
y de s us monj es .
P e r o s e a c u a l f u e r e l a f e c h a — a n u e s t r o o b j e t o n o s d a
i g u a l l a p r i m e r a q u e l a s e g u n d a , p u e s e s e l a p s o d e t i e m p o
e n t r e a m b a s e s r e l a t i v a m e n t e c o r t o — , l o q u e n o s p r u e b a
e s a e s c r i t u r a d e d o n a c i ó n e s l a e x i s t e n c i a e n Z a r a g o z a d e
u n a E s c u e l a o E s t u d i o q u e y a t e n í a s u R e c t o r o M a e s tr o
m a y o r , q u e f i r m a c o m o o t o r g a n t e :
Caput,
cabeza de l a
m i s m a .
¿ Q u é c l a s e d e e s tu d i o s e r a n e so s? P u e s u n o d e t a n t o s
c o m o p o r a q u e l l a é p o c a f u n c i o n a b a n , a m p a r a d o s y s o s te n i
d o s p o r e l c l e r o , p e r o e n l o s c u a l e s t u v i e r o n s u o r i g e n m u
c h a s u n i v e r s i d a d e s , n o s ó lo e n n u e s t r a p a t r i a , s i n o f u e r a
de e l l a .
D e b e t e n e r s e e n c u e n t a q u e e l c l e ro s e g l a r , p o r d i s p o s i
c i o n e s d i c t a d a s e n e l c u a r t o C o n c i l i o t o l e d a n o y o t r a s p o s t e
r i o r e s , t e n í a l a o b l i g a c i ó n d e c r e a r y s o s t e n e r e s c u e l a s d e
d i f e r e n t e s g r a d o s , n o s ó l o e n l a s c a t e d r a l e s , s i n o h a s t a e n l a s
p a r r o q u i a s , h a b i e n d o e x i s t i d o m u c h a s , y a l g u n a s m u y r e
n o m b r a d a s , d u r a n t e e l i m p e r i o d e l o s g o d o s . I n s e n s i b l e m e n t e
a l g u n o s d e e s t o s e s t u d i o s , c o l o c a d o s e n m e j o r e s c i r c u n s t a n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 59/494
23
circunstancias para organizarse bien, adquirieron nomb radía y eclip
saron a los demás, formándose de esta suerte, en varios pun
tos, ciertos centros de enseña nza que iban pre par and o la
creación de más considerables establecimientos.
La dignidad de maestrescuela, tan antigua en nuestras
cated rales y con la cual se designó primero a un ma estro y
más adelante al jefe inmediato que presidía a los demás y
gobern aba el cuerpo de enseñ anza , como delegado del obis
po,
del deán o del cabildo, se transform a, como en la nues
tra , en el M aestro mayor y luego en el R ector.
Para apoyar estas manifestaciones, tenemos un intere
sante documento, no citado hasta ahora: es una Bula de Cle
mente I I I aprobando los estudios establecidos en esta ciudad
por el Cabildo y el O bispo, cuyo nom bre no se cita, pero que
debió ser D. R am ón de Castellezuelo, que gobernó esta igle
sia desd e 1185 a 1199; está da da en L etr án el dos de los idus
de O ctubre (17 de dicho mes) del año prim ero de su pontifi
cado (1188). Dice así:
Clemens episcopus seruus seruorum Dei Dilectis filiis Cesar
auguste capitulo salutem et apostolicam benedictionem. Iustis
petencium desideriis dignum et facile nos probere consensum et
nota que a rationis tramite non discordant es cura persequente
complere. Ea propter dilectis filiis nostris iustis postulacionibu s
clementer annu imus et institutionem factam ab episcopo vestro
paríter et a nobis de hiis qui cupium d isciplinis scolasticis insu
dareis sicut racionabiliter facta is etiam ecclesie auctoritate
apostolica confirmam us et presentis scripti pa triocinio conmuni
mus nulli quo om incis hominum liceat hanc paginam nostre con
firmationis infringere vel ei a usu temerario
co ntrahire.
Siquis
autem hoc atemperare persum pseritis ind ignationem omnipoten
tis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se nouerint
incursurum. Datta Laterane II idus octobris pontificatus nostra
anuo primo. (Cartoral gra nd e de L a S eo, fol. 35).
H acia 1185 se dispuso que los canónigos regu lares de L a
Seo que quisiesen ir a las escuelas para oir alguna facultad,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 60/494
— 24 —
p u d i e r a n lle va r d e l a i g l e s i a l o q u e h u b i e r a n m e n e s t e r p a r a
s u h o n r a d o y m o d e s t o e n t r e t e n i m i e n t o ; y n o e x p r e s a n d o q u e
e s a p e n s i ó n f u e r a p a r a s a l i r d e Z a r a g o z a , n i e x i s t i e n d o e n
E s p a ñ a U n i v e r s i d a d a l g u n a e n a q u e ll a f e c h a — d i c e B o r a o
c o m e n t a n d o e s ta s m a n i f e s t a c io n a s d e E s p é s — n i n i n g u n a e s
c u e l a n o t o r i a m e n t e s u p e r i o r a l a s q u e a c á t e n í a m o s , s e d e
d u c e e n t o d o r i g o r d e b u e n a c r í t i c a q u e l a s e s c u e l a s a l u d i d a s
e r a n l a s d e Z a r a g o z a , y q u e e r a n t a l e s q u e p o d í a n d a r i n s
t r u c c i ó n a l o s c l é r i g o s y , p o r c o n s i g u i e n t e , s e r d e e s t u d i o s
s u p e r i o r e s . S ó l o p o d í a c a b e r d u d a a c e r c a d e l a a u t e n t i c i d a d
o b u e n a i n t e l i g e n c i a d e l d o c u m e n t o e n q u e s e c o n s i g n a , p e r o
n i lo u n o n i lo o t r o se p u e d e n e g a r a l m a e s t r o E s p é s q u e e s
c r i b i ó c o n m u c h o p u l s o y c o n l o s m e j o r e s y m á s a b u n d a n t e s
p a p e l e s a l a v i s t a , y q u e e s t a v e z n o e m p l e ó c o m o o t r a s n i n
g u n a r e t i c e n c i a d u b i t a t i v a .
E n 1 3 0 4 , q u e r i e n d o e l O b i s p o D . X i m e n o q u e l o s e s t u
d i a n t e s p u d i e r a n c u r s a r l a t i n i d a d y F i l o s o f í a e n Z a r a g o z a
y o i r T e o l o g í a y C á n o n e s en o t r a s U n i v e r s i d a d e s , a u t o r i z a d o
p o r e l C a p í t u l o , c o m p r ó e l l u g a r y t é r m i n o s d e R o d e n , c o n
t o d o s s u s d e r e c h o s , a l N o b l e D . G o n z a l o X i m é n e z , S r . d e A r e
p o s o , y D. ª U rraca J o rd á n , s u m uj er , a l obj et o de qu e con l as
r e n t a s s e s u s t e n t a s e n l os e s t u d i a n t e s p o b r e s , c o m e n z a n d o ,
d e e s t e m o d o , l a l i m o s n a q u e d a b a e l A r z o b i s p o ( 1) . ( E s p é s ,
t . ° I , f o l . 4 8 7 ) . E n u n p r i n c i p i o f u e r o n v e i n t i d ó s , y p o r n o
s e r s u f i c i e n t e l a r e n t a , s e r e d u j e r o n a d o c e , d a n d o a c a d a u n o
p o r s e m a n a 18 s u e ld o s p a r a q u e e s t u d i a s e n a q u í G r a m á t i c a y
A r t e s , y «s i a l g u n o s f u e s s e n d e b u e n i n g e n i o , l o s i m b i a s e n
a o t r a s U n i v e r s i d a d e s y le s d i e s e n c i n c o e s c u d o s c a d a a ñ o y
e s t u d i a s e n T e o l o g í a , c o m o c o n s t a p o r e l l i b r o d e l S u b p r i o r a
t o d e l A s e o y e s c r i p t u r a s q u e e n e l a r c h i u d e l e s t á n » . ( F r a i
l la, fol . 4).
S e i s a ñ o s d e s p u é s , e l m i s m o o b i s p o D . X i m e n o d e L u n a ,
c o n c o n s e n t i m i e n t o d e l C a b i l d o , h a c e g r a c i a a l m a e s t r o A l
(1) En el capítulo «Vida escolar», estudiamos este asunto con más detenim iento.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 61/494
— 25 —
Alfonso de Baylo, del M aestrazgo de las E scuelas de Zaragoza,
en la prebenda de L a Seo, anexa a este M agisterio. (E spés,
t.° I, fol. 490).
E n 1317 y a 9 de M ayo, testificó la vend ición de l Castillo
y lugar de Roden, hecha para el efecto ya mencionado por
el arzobispo D . Xim eno y el Cabildo, el N ot. G uillén de la
P o r t a .
Frail la, en su
Lucidario
(fol. 62 v.), cita entre los docu
mentos del antiguo archivo, que él vió una copia de un pro
ceso hecho ante el L do. Domingo L acón, A rcediano de Bel
chite, su Collector apostólico, en virtud de comisión par
ticula r hecha a instan cia del M aestro m ayor, contra el Fisco
de la Cám ara apostólica, sobre la limosna que la dignidad
archiepiscop al estaba obligada por tene r y poseer a R oden ,
a los pobres estud iantes, por el cual se condenaba a dicha
Cámara a pagar o dar dos fanegas de pan cocido diariamen
te a los escolares nece sitados, oblig ánd ola a abo nar todo lo
que no había entregado en las sedes vacantes de D. H er
nando de A r agón y D . A ndr és S ant os .
E n 1339 y a 19 de N oviembre, entre otras raciones que
fundó el arzobispo D. P edro L ópez de L una , fué la de insti
tui r ya el M agisterio may or de estas E scuelas, siendo el pri
mer presentado el ya mencionado Alonso de Baylo, a cuyo
favor se había ya puesto por D . Xim eno de L un a, el M aes
trazgo de la misma (1).
E n 1389 y a 17 de E nero , el arzobispo D. G arcía Fe r
nández de H eredia ordenó algunas Constituciones para refor
mación de las Escuelas de esta ciudad, afirmando que
ínter
cæteras Regni Aragonum Principatus obtinent.
(Espés, fo
lio 578 v).
E n 1400 se otorgó una concordia y E statuto , pa ra que la
presentac ión del M aestro m ayor, que solía hacer el P rela do ,
la hicieran p or alte rna tiva el A rzobispo y el Cabildo. (Copia
(1) Mandura:
Mem orias de la Iglesia de La Seo,
pág. 361).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 62/494
— 26 —
del libro del S upriorato de L a S eo, hecha p or el canó nigo
D . Bartolomé L eonardo de A rgensola, en 1623; fol. 45).
Desde el año de 1412, en que fué dep uesto el arzobispo
D . Francisco Clemente, por el pa pa M artín V , a causa de
seguir la facción de Benedicto X I I I o papa L una , hasta el
de 1417, en que le volvió al arzob ispado, te nían los M aestros
del viejo E studio su an tigu a ma za, con los escudos de A r
mas de A ragón, Zaragoza y las del A rzobispo, que son una
cam pan a con las insign ias del mismo , y las de D. P edro de
L un a, que son tiara y med ia luna y llaves, y al pie de la
maza , un brazo de S an V alero. (Fra il la:
Lucidario,
folios
4 y 6).
E n el A rchivo de la Corona de A ragón hemos encon tra
do un documento mu y interesan te: se tr ata de la «E ntrega
que el señor D. Diego Fra ylla , A rchivero de los P rivilegios
y escri turas, hizo a la U niversidad y entrega de las l laves
de dicho A rchivo» el día 12 de A bril del año 1604.
E n e s e
Inventario,
del que daremos noticia detallada en
el capítulo «A rchivo de la U nive rsidad », figura, al final del
mismo, lo s iguiente: «í tem: entregó el Dr. D. Diego Fraylla
una M aza del estudio antigu o que en lo alto de ella están
l as A r mas del P ap a L una, y avaxo, en un t ri ángul o, en t r es
sellos, las A rma s del R eyno y de la Ciudad y del P atr iarca
A rzobispo de Zaragoza D . Francisco Clemente, y abaxo, en
el sello, el brazo del señor S an V alero, con cruz y báculo a
los lados; el A sta es de P la ta , y la rueda , de A zofar, y por
ser cosa de tan ta antigüe dad, man daron se guardase en el
A r chivo de dicha U ni ver s i dad».
De modo que a principios del siglo X V I I aun se conserva
ba la maza del E studio antiguo de A rtes, s in que hayamos
encontrado otro documento que hable de ella.
E n 1417, D. P edro de Ja ra , canónigo y obrero de L a
Seo,
dió memorial ante el oficial eclesiástico principal, pi
diendo en él que G il de T orla, bachiller del E studio de Za
rago za, le paga se un treudo, precio de cinco libras perte ne
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 63/494
27
pertenecientes a l a o b r e r í a q u e s o b r e c a s a s y c o r r a l e n l a p a r r o q u i a
d e l a M a g d a l e n a h a b í a p a g a d o D . A l o n so d e T o r l a , p a d r e
d e l a n t e r i o r , y p o r a c t o d e 3 d e A b r i l d e e s e m i s m o a ñ o , l e
c o n d e n ó a d i c h o p a g o B e l t r á n d e l a R o s a , q u e p o r s u s t i t u
c i ó n s e r v í a d i c h o o f i c ia l a d o . ( E s t a b a e l o r i g i n a l p r o c e s i l l o ;
A r c .
d e l P i l a r , a r m . 9 , c a j . 2 , l i g . 6 , n . ° 1 5 ) .
D e e s t e m i s m o a ñ o , c o n f i r m a n d o e l f u n c i o n a m i e n t o d e
n u e s t r o e s t u d i o d e A r t e s , e n c o n t r a m o s e n e l l i b r o d e c u e n t a s
d e L a S e o , a ñ o s 1 4 1 7 - 1 4 1 8 y c o r r e s p o n d i e n t e a l m e s d e
M a r z o , e l s i g u i e n t e a s i e n t o : « U l t i m o d e M a r z o p a g u é a
M a e s t r e P a s c u a l d e l V i l l a r , m a e s t r o d e l S t u d i o , c i e n f lo r.,
l o s q u a l e s e l h a v í a e n p r e s t a d o a l p r i o r e t c a p i t e l p a r a e l c o
m ú n , p o r l o s q u a l e s t e n í a l a b i b l i a e n p r e n d a s , e t y o c o b r é
l a b i b l i a e l m a n i o e l c a p i t o l , q u e l a t r a y o s e a l c a p i t o l e t
m a n d a r o n q u e l a d a s s e a d o n B e r n a t d e la T o r r e . . . C . f lo r» .
C u r i o s o d a t o d e m o s t r a t i v o d e q u e e l v i e j o E s t u d i o t e n í a
profe s ores qu e pod í an p re s t a r a un C abi l do 100 f lori nes y
q u e l o s e j e m p l a r e s d e l a B i b l i a s e c o t i z a b a n c a r o s , h a s t a
e l p u n t o d e p o d e r q u e d a r e n g a r a n t í a d e t a n i m p o r t a n t e
c a n t i d a d .
E n 1 4 5 0 , y s e g ú n F r a i l l a , s e e d u c ó e n l a E s c u e l a d e Z a
r a g o z a P e d r o d e A r b u é s , a q u i e n v u l g a r m e n t e s e l e l l a m a b a
e n su é p o c a M a e s tr o E p i l a , p o r s e r n a t u r a l d e a q u e l l a v i l l a ;
a f ir m a e l p r i m e r h i s t o r i a d o r d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d , q u e
p o s t e r i o r m e n t e f ué R e c t o r o M a e s t r o m a y o r d e l v i ej o E s t u
d i o , a n t e r i o r e n e s t e e m p l e o a P e d r o d e l a C a b r a ; i n c l u s o d i c e
F r a i l l a h a b l a n d o d e l a i n v o c a c i ó n d e l a C a p i l l a d e l a E s
cuel a en l a época de A rb ué s , que fué a l C ruci f i cado y a S an
C r i s t ó b a l , y q u e d e s p u é s , e n t i e m p o s d e l M a e s t r o G ó r r i z , s e
p u s o b a jo l a i n v o c a c i ó n d e N u e s t r a S e ñ o r a ; c o m o G ó r r i z s u
c e d i ó a l a C a b r a , a é s t e d e b i ó p r e c e d e r P e d r o d e A r b u é s .
E n v a r i a s « V i d a s» de S a n P e d r o d e A r b u é s q u e h e m o s e x a
m i n a d o , e s c r i t a s e n e l s i g l o XVII, n o s e h a b l a d e l s i t i o d o n d e
h i z o s u s p r i m e r o s e s t u d i o s .
S i n e m b a r g o , F ra illa e s t a b a e n l o c i e r t o : e n e l A r c h i v o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 64/494
28
M u n i c i p a l y en l os c u a d e r n o s d e c u e n t a s d e m a y o r d o m í a d e
l a c i u d a d , a l f ol io 3 0 v . , h e m o s e n c o n t r a d o l a s i g u i e n t e
« A c t a d e t r e u d o ( d e r e c h o ) d e lo s e s t u d i a n t e s d e l S t u d i o d e l a
C i u d a d de l a n y o M . C C C C . L V I ( 1 45 6 )» .
» I t e m , r e c i b i y o d i t o m a y o r d o m o d e P e d r o D a r b u e s , S t u
d i a n t , c u l l i d o r d e l S t u d i o d e l d i t o d o t z e u d i n e r o e n e l d i t o
e t p r e s e n t a n y o d e M . C C C C . L V I , l os q u a l e s r e c i b i n e t o s
de abs ent es , pobres e ot ros e del s a l ar i o del di t o cul l i dor , s e
g u n t a p a r e c e p o r f in am e nt d e c o n t o f e y t o e n e l q u a d e r n o
del di t o cul l i dor».
E l lo d e m u e s t r a , p a l m a r i a m e n t e , q ue A r b u é s f ué a l u m n o
d e l a n t i g u o E s t u d i o y r e c a u d a d o r o t e s o r e r o d e l a s c u o t a s
q u e l o s e s t u d i a n t e s d e b í a n p a g a r p o r l a e n s e ñ a n z a q u e s e l e s
d a b a , c u o t a s q u e e r a n e n t r e g a d a s a l a c i u d a d — c u y a i n t e r
v e n c i ó n e n l a E s c u e l a v e m o s y a b ie n m a n i f ie s t a — , i n d u d a
b l e m e n t e p a r a a b o n o d e l o s h o n o r a r i o s a l o s m a e s t r o s .
P e r o l a i m p o r t a n c i a d e e so s E s t u d i o s e r a t o d a v í a m u y
l i m i t a d a y P e d r o A r b u é s s ó lo d e b ió e s t a r e n n u e s t r a v ie j a
E s c u e l a l o s p r i m e r o s a ñ o s , p o r q u e e s s a b i d o , y a s í c o n s t a e n
v a r i a s o b r a s y e n t r e e l l a s la d e l P . S a l a v e r t e ( 1 ), e n c u y a
p á g . 1 4 s e d i c e : « a p r e n d i ó G r a m á t i c a c on p e r f e c c ió n ; v i é n
d o l e s u s p a d r e s t a n i n c l i n a d o a l o s e s t u d i o s , l o i m b i a r o n a l a
U n i v e r s i d a d d e H u e s c a , t a n a n t i g u a c o m o c e l e b r a d a . . . » , lo
c u a l p a r e c e i n d i c a r q u e e n n u e s t r o v i e j o E s t u d i o s ó l o c u r s ó
l a G r a m á t i c a . E n c u a n t o a s u r e c t o r a d o , i g n o r a m o s , a p u n t o
c i e r t o , c u á n d o p u d o s e r ; a n t e r i o r a 1 4 7 4 n o e s p o s i b l e ; s e
h a l l a b a A r b u é s e n B o l o n i a ; p o r e s a é p o c a f u é n o m b r a d o C a
n ó n i g o d e Z a r a g o z a y a P e d r o d e l a C a b r a l e su c e d i ó e l
M a e s t r o G ó r r i z , c o m o d i r e m o s m á s a d e l a n t e .
P o r l a s m a n i f e s t a c io n e s h e c h a s , v e m o s c óm o lo s E s t u d i o s
d e A r t e s q u e f u n c i o n a b a n e n n u e s t r a c i u d a d , f u e ro n p a u l a t i
n a m e n t e d e s a r r o l l á n d o s e y p a s a n d o d e l c l e r o a l a c i u d a d ,
(1) Triunfo de la Fe: Vida y prodigios de San P edro Arbués. Zaragoza; Domingo
G ascón, 1690.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 65/494
— 2 9 —
a u n q u e c o n i n t e r v e n c i ó n d e l p r i m e r o , q u e c o n s e r v a b a l a d i
r e c c i ó n d e l a E s c u e l a , p o r s u M a e s t ro m a y o r , p r e b e n d a d el
C a b i ld o y d e p r o v i s i ó n a l t e r n a t i v a e n t r e é s te y e l A r z o
b i s p o ;
d e s u s c o n s t i t u c i o n e s o e s t a t u t o s , n a d a h a l l e g a d o
h a s t a n o s o t r o s c o n c e r t e z a : i n d u d a b l e m e n t e d e b i ó t e n e r l a s ,
y y a h e m o s d i c h o q u e e l a ñ o 1 3 8 9 , e l a r z o b i s p o F e r n á n d e z
H e r e d i a h a b í a o r d e n a d o a l g u n a s p a r a r e f o r m a c i ó n d e l a s
E s c u e l a s .
E n l o s li b r o s d e c u e n t a s d e L a S e o , y r e fi r i é n d o s e a l a ñ o
1 4 7 3 ,
v e m o s u n a p a r t i d a m u y i n t e r e s a n t e : « I t e m : C o n t e c o n
D o m i n g o d e C u d n a ( ? ) , n o t a r i o , p o r s a c a r e n f o r m a q u a t r o
S t a t u t o s e t t e s t if i c a r a q u e l l o s e s c r i b i r e n e l C a r t u a r i o , e s a
s a b e r e l d e l M a g i s t r o d e G r a m á t i c a , el d e l M a e s t r o d e C a n t o ,
e t e l d e S a n t J a y m e . . . »
¿ S e r e f ie r e n a l v i e jo E s t u d i o e s o s e s t a t u t o s o a e n s e ñ a n
z a s q u e a u n p u d i e r a d a r e l C a b i ld o ? N o s h a c e s u p o n e r e s t o
ú l t i m o , e l d e l m a e s t r o d e c a n t o , e n s e ñ a n z a q u e s e g u r a m e n t e
no debí a dars e en l a vi e j a es cuel a .
Y l l e g a m o s a l a ñ o 1 4 7 4 : e r a M a e s t r o m a y o r o R e c t o r
d e l E s t u d i o P e d r o d e l a C a b r a , e l j o v e n ( 1 ) , M a e s t r o e n
A r t e s y e n M e d i c i n a ; t r a t a r o n e se a ñ o e l C a b i l d o y l os J u
r a d o s d e Z a r a g o z a d a r m a y o r l u s t r e , a m p l i t u d y e s t a b i l i d a d
a l o s e s t u d i o s d e A r t e s q u e a q u í s e t e n í a n , y p a r a e ll o a c u
d i e r o n a l P a p a S i x t o I V p o r m e d i a c i ó n d e l I n f a n t e D . F e r
n a n d o , q u e y a e n t o n c e s e r a R e y d e S i c i li a ; a p r o b ó e l P a p a y
c o n f ir m ó e l E s t u d i o , c o n c e d i é n d o l e q u e s e p u d i e r a n c o n f e r i r
e n é l g r a d o s d e M a e s tr o s e n A r t e s y n o m b r a n d o p a r a e l lo
C a n c e l a r i o a l m i s m o R e c t o r p e r p e t u o , o s e a a P e d r o d e l a
C abra, a pes ar de s er l ego y con facul t ad de confer i r di chos
g r a d o s . C o n c e d ió , a d e m á s , a l E s t u d i o d e Z a r a g o z a q u e s e
c o n s i d e r a s e c o m o g e n e r a l d e A r t e s y g o z a s e e n e s t a p a r t e
l o s m i s m o s d e r e c h o s y p r e e m i n e n c i a s q u e t e n í a n lo s d e P a
r í s y L é r i d a ; e n e s a B u l a s e h a b l a d e l a a n t i g ü e d a d d e l a
(1) Para distingui rlo de su padre, médico famoso en Zaragoza, Pedro de la Cabra, el viejo»
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 66/494
— 30 —
e s c u e l a d e Z a r a g o z a , p u e s s e d i c e : a
b antiquis temporibus
uiguerit Studium in Artibus, inibique legentes in dictis Artibus
iugiter existant periti, et sufficientes, et plures evase rint docti et
erudite in huiusmodi artium faculta te.. .
F u é d a d a e n R o m a a
1 3 d e D i c i e m b r e d e l e x p r e s a d o a ñ o .
P e r o e l n o m b r a m i e n t o d e M a e s tr o m a y o r o C a n c e l a r io
p e r p e t u o a f a v o r d e u n l e g o co m o P e d r o d e l a C a b r a , m o l e s
t ó al C a b i ld o m e t r o p o l i t a n o , s u s c i t á n d o s e a l g u n a s c o n t r o
v e r s i a s ; n u e v a m e n t e e l i n f a n t e y r e y d e S i c i l i a D . F e r n a n
d o ,
l o s J u r a d o s y e l C a p í t u l o , a c u d i e r o n a l P a p a , e l c u a l
defi r ió a l as s úp l i cas que s e l e hi c i e ron y dió ot r a B u l a fe
c h a d a e n R o m a e n 1.° d e D i c i e m b r e d e 1 4 7 6 , m a n d a n d o q u e
e n l o s u c e s i v o f u e r a s i e m p r e C a n c e l a r i o e l A r z o b i s p o d e Z a
r a g o z a , q u e d a n d o el M a e s t r o m a y o r c o n e l t í t u l o d e V i c e -
c a n c e l a r i o , y e n e l m i s m o P e d r o d e l a C a b r a , e n q u i e n d e l e
g a b a l a S a n t a S e d e y d e b í a s u s t i t u i r a l A z o b i s p o c o n e l e x
p r e s a d o t í t u l o :
Quodque de cetero perpetuis temporibus, Arc hie
piscopus Caesara ugustanus, pro tempore hujusmod i Cancellarius
dicti Studii sit, et esse debe at, dum mo do loco sui ac dictum offi
cium,
dictum Petrum substituat, prout etiam Nos ex nunc sub s
tituimus, ita quod deinceps vocetur Vicecancellarius dicti S tu
dii, quodqu e Archiepiscopus pro tempore et ab eo substituendus
et pro tempore Ma gister major et Rector, Vicecancellarius Studi
nuncupatus...
(1) .
E n 2 5 d e E n e r o d e l a ñ o s i g u i e n t e ( 1 4 7 7 ) , d ió e l r e y D o n
J u a n I I u n p r i v i l e g i o , e n e l c u a l , p o r s u p a r t e , r a t i f i c a b a
t o d o l o c o n c e d i d o y c o n t e n i d o e n d i c h a B u l a .
D e a q u í a r r a n c a n l os o r í g e n e s d e l a U n i v e r s i d a d d e Z a
r a g o z a , a u n q u e e n u n p r i n c i p i o c o n v e r t i d a s ól o e n E s t u d i o
g e n e r a l d e A r t e s o F i lo s o f í a , s i n q u e n o s o t r o s s i g a m o s a
c i e r t o s h i s t o r i a d o r e s q u e , p o r u n e s p í r i t u m a l e n t e n d i d o d e
r e g i o n a l i s m o , h a n q u e r i d o y a p r e s e n t a r d e s d e e s t e m o m e n t o
a l v i ej o E s t u d i o c o m o u n a U n i v e r s i d a d l i t e r a r i a , e n la c u a l ,
(1) Ambas Bulas se conservan origina les en el Archivo catedralicio de La Seo,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 67/494
J
U
A
N
I
S
X
T
O
I
V
Q
u
r
e
o
m
o
e
v
e
o
E
u
o
d
A
e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 68/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 69/494
— 3 1 —
a m ás d e l a F i l o s o f í a , s e e n s e ñ a b a l a T e o l o g í a y l a M e
d i c i n a .
L a s b u l a s p o n ti f ic i a s y e l P r i v i l e g i o d e J u a n I I l o d i c e n
b i e n c l a r a m e n t e : E s t u d i o g e n e r a l d e A r t e s , y a u n q u e y a s a
b e m o s q u e l a p a l a b r a
Universidad
e n a q u e l l o s t i e m p o s n o
s i g n i f i c a b a u n i v e r s a l i d a d d e f a c u l t a d e s , s in o q u e s o l ía a p l i
c a r s e t a m b i é n a t o d a c o r p o r a c i ó n , c o m u n i d a d o r e u n i ó n d e
g e n t e s o d e c o s a s , y a u n q u e e n a l g u n a s e s m u y c i e r t o n o s e
d a b a n t o d a s , c o m o p o r e j e m p l o , e n l a d e P a r í s , q u e n o s e
e n s e ñ a b a l e y e s , y e n l a d e L é r i d a , q u e a l f u n d a r s e , n o
e x i s t í a l a T e o l o g í a , t a m b i é n lo e s q u e e n l o s p r i v i l e g i o s d e
e r e c c ió n o e n l a s b u l a s d e l os P a p a s s e s e ñ a l a b a n , t a x a t i v a
m e n t e , l a s e n s e ñ a n z a s q u e e n e l E s t u d i o g e n e r a l q u e s e f u n
d a b a d e b í a n d a r s e ; o p i n a m o s q u e e n l a n u e s t r a , y h a s t a q u e
C e r b u n a y l o s J u r a d o s l a p u s i e r o n en m a r c h a , d a n d o c u m
p l i m i e n t o a l p r i v i l e g i o d e C a r l o s I , n o s e e n s e ñ ó n a d a m á s
q u e A r t e s o F i l o s o f í a , c o n t o d a l a a m p l i t u d n e c e s a r i a , p a r a
c o n f e r i r l o s g r a d o s d e b a c h i l l e r , l i c e n c i a d o y m a e s t r o .
M u c h o s a ñ o s d e s p u é s , d a d o y a p o r e l m o n a r c a e m p e r a d o r
s u p r i v i l e g i o , v e m o s q u e e n 1 5 5 4 s e p r e s e n t ó e n H u e s c a
F r . P a s c u a l d e l M o l i n a r , b a c h i l l e r e n A r t e s h e c h o e n Z a r a
g o z a , y l a s a c t a s d e a q u e l l a U n i v e r s i d a d , r e f e r e n t e s a e s e
a ñ o , d i c e n : « . . . s e h a o p p o s a d o a l a C á t e d r a d e A r t e s y q u e
a l g u n o s le i m p u g n a b a n p o r n o s e r h e c h o en U n i v e r s i d a d ; e l
C o n s e j o c o n c o r d e d e l i b e r ó q u e e s t a v e z s e a d m i t a B a c h i l l e r ,
a u n q u e n o e s t á g r a d u a d o e n U n i v e r s i d a d g e n e r a l » ( 1 ) .
E n l a é p o c a a q u e n o s r e f e r i m o s , y a u n c o n m u c h a a n t e
r i o r i d a d , l o s e s t u d i o s d e M e d i c i n a l l e g a r o n a a l c a n z a r e n
Z a r a g o z a s u m a i m p o r t a n c i a , c o m o y a t e n d r e m o s o c a si ó n d e
d e m o s t r a r e n e l c o r r e s p o n d i e n t e c a p í t u l o ; p e r o d e e s a s e n s e
ñ a n z a s e s t a b a e n c a r g a d o , p o r p r i v i l e g i o s c o n c e d i d o s , e l
C o l e g io d e S a n C o s m e y S a n D a m i á n ; y e n c u a n t o a l o s
d e T e o l o g í a , s e c o n s i d e r a b a n d e u n a i m p o r t a n c i a t a n g r a n
(1) Arco (Ricardo del): Mem orias de la Universidad de Huesca, t.° II, págs. 20 y 21.
5
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 70/494
— 32 —
gra nd e, que es a facu l t ad era l a pr i m er a en l os c l au s t ros y s us
d o c t o r e s t e n í a n p u e s t o p r e f e r e n t e e n e l lo s y e n t o d o s lo s
a c t o s u n i v e r s i t a r i o s ; e n e l t r a n s c u r s o d e e s t a Historia v e r e
m o s l a s c u e s t i o n e s d e e t i q u e t a q u e p o r d i c h a s c a u s a s o c u r r i e
r o n e n n u e s t r a v i e j a E s c u e l a e n t r e d i c h a f a c u l t a d y l a d e
A r t e s .
E n l o s s i g l o s X I I I y XI V y g r a n p a r t e d e l x v , h a s t a q u e s e
f u e ro n c r e a n d o U n i v e r s i d a d e s e n d i s t i n t a s r e g i o n e s d e n u e s
t r a N a c i ó n , l o s e n c a r g a d o s d e l a c i e n c i a t e o l ó g i c a e r a n l o s
e c l e s i á s t i c o s , q u e u n a s v e c e s e n l a s c a t e d r a l e s , o t r a s e n c o l e
g i o s e s p e c i a l e s a e s t a s e n s e ñ a n z a s d e d i c a d o s , o e n c o n v e n t o s
d e d o m i n i c o s o f r a n c i s c a n o s , c u l t i v a b a n t a l e s d i s c i p l i n a s ;
d e c i m o s e s t o p o r q u e s e q u i e r e s u p o n e r q u e a u n a n t e s d e 1 4 7 4
h a b í a e n n u e s t r o E s t u d i o v ie j o l a f a c u l t a d d e T e o l o g í a , p u e s
e n u n a s n o t a s d e l o s M s s . d e C a m ó n , q u e h a n s i d o c i t a d a s
p o r v a r i o s a u t o r e s , s e d i c e : « 1 4 6 7 . A 3 d e J u n i o , e n t i e m p o
d e l a r z o b i s p o D . J u a n d e A r a g ó n , s e o r d e n ó p o r é s t e , e n
c o n f o r m i d a d c o n el C a b i l d o , q u e e l L e t o r d e T e o l o g í a , a m á s
d e s u l i c i ó n o r d i n a r i a p o r s í o p o r o t r o , h i c i e s e s u s e r m ó n
l a t i n o e n el C a p í t u l o , e n l a s V i g i l i a s d e P a s c u a , d e N .ª S . ª d e
A p ó s t o l e s y d e T o d o s S a n t o s , y u n d o m i n g o c a d a m e s , s er
m ó n d e P u e b l o » ; y d i c e e l a n o t a d o r : « E s t o p r u e b a q u e h a b í a
a q u í e s t u d i o d e T e o l o g í a a n t e r i o r a l P r i v i l e g i o » ; y d e c i m o s
n o s o t r o s ; q u e e s t a m o s c o n f o r m e s e n q u e l o h u b i e r a , p e r o n o
e n l a v i e j a E s c u e l a d e A r t e s , p u e s l o c o p i a d o r e f u e r z a l a s
m a n i f e s t a c i o n e s q u e t e n e m o s h e c h a s , d e q u e t a l e s e n s e ñ a n
z a s d e b í a n d a r s e e n la C a t e d r a l ,
en las fechas señaladas, por
los canónigos o beneficiados de ella.
F r a i l l a d i c e e n s u Lucidario, fol . 9 v. , que des de e l añ o
1 5 4 3 [ 1 54 2 ] q u e c o n c e d i ó e l P r i v i l e g i o C a r l o s V , h a s t a q u e
s e p u s o e n e x e c u c i ó n l a U n i v e r s i d a d , a ñ o 1 5 8 3 , aunque no
continuamente, l e y e ro n T h e o l o g í a y M e d i c in a e n Z a r a g o z a ,
y e n d i c h a U n i v e r s i d a d , lo s M a e s tr o s m a y o r e s G a s p a r L a x ,
q u e e r a c i e g o , e l D r . D o m i n g o P é r e z y e l M a e s t ro G a r c í a ,
y M e d i c i n a , e l D r . P a l a c i o s y e l D r . P o r c e l , q u e é l c o n o c i ó .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 71/494
— 33 —
Pero como no hubo quien saliese a edificar las Escuelas y
fundar la U niversid ad y dar ren tas, estuviéronse por pone r
en execución los privilegios,
y assí no hubo Universidad gene
ral en todas sciencias conform e a ellos,
sino de Artes, como
de antiguo, hasta el año 1582 [1583].
N ada t iene de part icula r y es muy verosímil que querien
do los Jura do s de la ciudad poner en vigo r el p rivilegio de
Carlos I, allá por los años 1575 a 1577, en que reformaron
las enseñanzas y contrataron M aestros como S imón A bril
para dar las de
Gramática,
se explicaran algunas lecciones
de T eología y M edicina, pero sin que estos estudios tuv iera n
validez académica, porque no estaba autorizado el viejo
Estudio para ello: bachilleres, licenciados y doctores en
esas facultades no salieron de las aulas zara goz ana s ha sta
1583 (1).
E n el año de 1477 y en vir tud del P r ivilegio de D. Ju an
I I ,
se hicieron Estatutos pa ra el E studio gen eral de A rtes,
intervinien do en ellos, a más del M aestro mayor P edro de la
Cabra (2), y en nombre del Cabildo, P edro de A rbués .
E n 1480 y a 17 de agosto, se hizo la concordia entre el
E studio y el H ospital de G racia para que éste cediera dos
camas aparte para pobres estudiantes, otorgando la escritu
ra el notario M iguel N avarro (Frail la:
Lucidario,
fol. 102 v.).
E n 1488 y en 1.° de abril, tomó posesión del M agisterio
ma yor, vac ante por renun cia de la Cabra, hecha en 29 de
marzo de ese mismo año, G uil lén G órriz, M aestro en A rtes
y en Teología, y en ese mismo año, Juan Luis Serena, ven
dió en favor de la U niversidad unas cám aras que en ella
tenía, mediante escritura que testificó Bartolomé Boca,
(1) Borao, en su Historia, queriendo dar la mayor im portancia a las enseñanzas que se
daban en el Estudio de Artes, di ce que se conferían en la importante facultad (la de Artes), e
bachillerato, la licenciatura, el Magisterio y el Doctorado, ignorando, indudablemente, que en
la de Artes no hubo nunca doctores, y que el Magi sterio, grado equivalente al de D octor, era
el último de la carrera.
(2) De Pedro de la Cabra damos interesantes datos en el capítulo «El Coleg io de Médicos
de San Cosme y San Damián».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 72/494
— 34 —
N o t . ° d e l N . ° d e Z a r a g o z a . Y s o b r e e l la s e s t a b a n l a s M i s as
d e l M a e s tr o G ó r r i z , c om o d ir e m o s o p o r t u n a m e n t e .
E n e l a ñ o 1 4 8 9 y s e g ú n u n Gestis a n t i g u o d e L a S e o , a
27 de ab ri l , l a c i uda d hi zo embajada (1) a l C ab i l do p ar a es
t a b l e c e r e n Z a r a g o z a u n E s t u d i o g e n e r a l y p a r a a j u s t a r l o
con e l arzo bi s p o y c i u da d, com i s i onó e l C ab i l do a l os can ó
n i g o s M . T o r c a t y M . M a r t í n S a m p e r ; p r u e b a d e q u e lo s J u
r a d o s y a se i b a n p r e o c u p a n d o p o r l a a m p l i t u d d e l a s e n s e
ñ a n z a s y d e s e a b a n e s t a b l e c e r u n a U n i v e r s i d a d d e t o d a s l a s
c i e n c i a s .
E l a ñ o 1 5 00 m u r i ó D . A g u s t í n O l i v á n , C a n ó n i g o d e L a
S e o ,
M a e s t r o e n A r t e s y T e o l o g í a , e n t e r r á n d o s e l e e n l a C a
p i l l a d e l a U n i v e r s i d a d ( 2 ), p a r a l a c u a l d e j ó f u n d a d a s 1 6 0
m i s a s r e z a d a s , p o s t e r i o r m e n t e r e d u c i d a s a l n ú m e r o d e 8 0 c o n
d e c r e t o d e l O f ic ia l e c l e s i á s ti c o y V i c a r i o g e n e r a l . D e j ó p a r a
e l l a s 1 5 7 l i b r a s , q u e c a r g ó s o b r e s u s b i e n e s D .ª M a r i a n a
V i r t o ,
v i u d a d e l D r . F o n c a l d a , M é d i co co l e gi a l d e Z a r a g o z a .
P o s t e r i o r m e n t e s e l u y ó y l a s t o m ó a c e n so e l D r . D . A n d r é s
l a F u e n t e , q u e t a m b i é n l o l u y ó p a r a c a n c e l a r u n c e n s a l q u e
p a g a b a l a U n i v e r s i d a d a l C o n v e n t o d e l C a r m e n d e Z a r a
g o z a , a q u i e n l o h a b í a l e g a d o e l D r . D . J o s é d e T o r r e s y
A r p a y ó n .
E n 1 5 1 1 y a 2 6 d e d i c i e m b r e m u e r e G u i l l é n G ó r r i z ,
M a e s t r o m a y o r d el E s t u d i o d e A r t e s ; f u n d ó e n l a C a p i l l a d e
é s t e 3 0 0 m i s a s : c in c o c a n t a d a s e n l o s d í a s d e l a A n u n c i a c i ó n ,
C o n c e p c i ó n , N a t i v i d a d , P u r i f ic a c i ó n y A s u n c i ó n d e N u e s t r a
S e ñ o r a , c o n 1 6 s u e l d o s d e c a r i d a d p o r c a d a u n a , y l a s r e s
t a n t e s ,
r e z a d a s . F u e r o n r e d u c i d a s , p o s t e r i o r m e n t e , c o n D e
c r e t o , a l n ú m e r o d e 1 6 0 ; e l n o t a r i o q u e a u t o r i z ó l a f u n d a c i ó n
f ué J a i m e R u i z d e A z a g r a , d e l n ú m e r o d e Z a r a g o z a .
E n 1 5 1 3 y a 1 2 d e j u n i o , e l E s t u d i o h i z o n o m b r a m i e n t o
(1) Así se llamaban en aquellos tiem pos a las comi siones o representaciones.
(2) Hoy depósito de libros de la Biblioteca Un iversitari a, conservándose dicha sepultura
y la lápida que la cubre, que dice así: «Sta es la sepultura Reuerendo mro. Augustin perez de
oliuan, doctor en artes y tehologia, canonigo de la seu. Fenecio en el año mil quinientos».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 73/494
- 35 -
de portero o bedel, en la persona del honorable Ja im e P as
cual, vecino de Zara goz a, con todas las pre rrog ativ as y
derechos a dicho oficio conce didas; e ra M aestro may or
Juan Tarabal, ante quien aceptó y juró el cargo, encomen
dándosele la maza, aquella maza ya descrita en este capítu
lo ,
con las arm as del P ap a L un a, las reales, las de la ciudad ,
las del arzobispo y el brazo de S an V alero. E n el documento
se hace con star que su peso era de diecisiete onzas y tre s
cuartos de plata y el resto de latón sobredorado (1).
E n 5 de septiembre de 1516, el P ap a L eón X, en el año
cua rto de su pontificado, concedió al M aestro ma yor y a los
demás de A rtes y L atin ida d del E studio, accediendo a lo
que le suplicaron, en unión del arzobispo, que en monaste
rios, colegios ni en pa rte alg un a, por persona o personas de
cará cter seglar, se pudiesen enseña r las m aterias que dab an
en la E scuela de A rtes, las cuales debían cursarse en la
misma, graduándose en ella (2).
E n 1542 y a 10 de septiembre, el E mp erador Carlos V ,
prim ero de este nombre en E spa ña , y en las Cortes que cele
bró en M onzón, dió su privilegio (3), que com ienza Dum
noster animus, a instan cia de los S índicos de Zara goz a, por
el cual elevaba el E studio de A rtes a U niversidad general de
todas las ciencias, concediéndola todos los privilegios, pre
eminencias y prerrogativas de las de Salamanca, Valladolid,
(1) Abizanda y Broto: obra ya citada, pág. 379.
(2) Frailla, al folio 62 v. del Lucidario, cita «Una copia de Proceso signado , hecho ante
el Oficial Ecc.° de Zaragoza, como Conservador del Estudio viejo, en virtud de la Bula de
León X, por el qual condena a ciertos estudiantes que habían oído Artes en la Compañía de
Jesús y en algunos monasterios, a que paguen el salario a los M aestros que leían Artes en el
dicho Estudio, porque no podían oir sin pagar y ser matriculados en el Estudio».
(3) Se custodia, origina l, en el Archivo Municipal de Zaragoza; es un diploma en perga
mino , de una sola hoja de 0'340 por 0'625 mm .; caja de la escritura, 0'100 por 0'550 mm. Con
la firma autógrafa del Rey; de 18 líneas y letra de la época: falta el sello pendiente; se halla en
perfecto estado de conservación.—En el Archivo de la Corona de Aragón se conserva una co
pia autorizada por el Notario de esta Ciudad y Secretario de los Jurados, Miguel Español:
«Copia de Priui legio real para hazer Uniuersidad de todas facultades en la Ciudad de Çara
goça». 4 hojas, la primera en blanco, 0'290 por 0'205 mm. ; caja de la escri tura, 0'200 por
0'160 mm.; letra del siglo XVI. Leg.° 78, n.° 978.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 74/494
— 6 —
Lérida y demás de España, en la cual se enseñaran todas las
ciencias:
«...
quod in ipsa civitate Caesaraugustae sit deinde
Studium generale, tam in Theologia, Iure canonico et civile,
quâm etiam Medicinae, Philosophiae, Artibus, ac etiam qui
-
bus uis aliis facultatibus, et scientiis approbatis...
»
Por esta época era Maestro mayor el Doctor en Medicina
Juan de Tarabal 1), que había sido propuesto por el Arzo-
bispo y que venía desempeñando su cargo desde 20 de octu-
bre de 1516, pues en el proceso seguido ante los Jurados en
razón de la exención de las Sisas, ante el Notario Miguel
F r a n c é s , obtuvo sentencia favorable contra Domingo A r n a u z ,
arrendador de las mismas 2), siendo admitido en 1529 como
cofrade de la de San Valero de esta ciudad 3).
En 1543 y a 3 de marzo, D.ª Mariana Virto, viuda del
doctor D. Bartolomé Foncalda, cargó sobre sus bienes 195
libras de censo gracioso, con otros tantos sueldos de pensión
en favor del Maestro mayor y Regentes del Estudio viejo;
que, como ya hemos dicho, eran para la celebración de las
misas del canónigo D. Agustín Oliván, en la Capilla de
la Escuela; el Notario fué Juan Campi, del número de
Zaragoza. Loáronla en 12 de noviembre de dicho año, los
cofrades de San Miguel y San Martín de La Seo, recono-
ciendo dicho Maestro mayor y Regentes deber emplear
los réditos en dichas celebraciones. Frailla:
Lucidario,
fo-
lio 109 v.).
En 6 de agosto de 1554, el Papa Julio III, a súplicas del
emperador Carlos V, expidió Bula confirmatoria 4) del pri
(1) Testó en 1.° de octubre de dicho año, ante el Notario Martín Español, instituyendo
heredero a su hijo Juan, que también testó en 1581, a 6 de mayo, ante el Notario Cristóbal
Navarro. (Arch. Not. de Zaragoza).
(2) Extensamente hablaremos de estos asuntos en el capítulo «Vida escolar», en la parte
que hace referencia al fuero universitario.
(3) Su mujer Beatriz Tomás lo había sido ya en 1516. (Mss. de Camón: B. U. de Z.).
(4) En el Archivo de la Corona de Aragón, Leg. 78, núm. 990, se halla la «Copia de la
bulla apostholica para hazer y tener Vniuersidad de todas facultades en la Ciudad de Çara-
goça con reuocación de qualesquiere indultos en contrario a otras Vniuersidades concedidos».
4 folios: el primero, en b. con título transcrito; 0 315 por 0 215 mm.; 0 240 por 0 170 caja de
escritura; letra del siglo
X V I . — E s t á
autorizada la copia por el Not. Miguel Español.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 75/494
J
U
L
O
I
C
A
R
L
O
S
I
Q
e
g
e
o
a
U
v
s
d
d
d
Z
a
g
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 76/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 77/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 78/494
- 38 -
a d e s t i e r r o , e n c e r r a d o e n u n m o n a s t e r i o y a q u e n o p u d i e r a
l e e r n i p r e d i c a r . E l C a b i l d o e n t e n d i ó p o r e s a s e n t e n c i a , q u e
e l D r . P é r e z d e b í a s e r , i n m e d i a t a m e n t e , s u s t i t u í d o e n s u
c a r g o d e J e f e d e l a E s c u e l a d e A r t e s ; p e r o n o e r a d e e sa o p i
n i ó n e l A r z o b i s p o , p o r e s t i m a r q u e l a s e n t e n c i a l e p r i v a b a
s ólo de l eer , y qu e t odo l o dem ás que de bí a h ace rs e er a
n o m b r a r é l u n s u s t i t u t o . I n t e r v i n i e r o n e n e s t a s c u e s t io
n e s e l p r i o r d e L a S e o d o c t o r C e r b u n a y l o s c a n ó n i g o s
M a n d u r a , M o n r e al , R o m e r o , T o r r e ll a s , T o r r e s, V i o la r te y
R e v é s .
E l d í a 3 1 d e m a y o d e 1 5 7 4 e s c r i b e el C a b i l d o a D . P e d r o
d e L u n a , su p r o c u r a d o r en R o m a . E n t r e o t r a s c o sa s d e l r é
g i m e n i n t e r i o r d e l C a b i l d o , d i c e n :
« L o s I n q u i s i d o r e s d el S t o . o f f. ° d e s t e R e y n o c o n d e n a r o n
a l d o c to r D o m i n g o P é r e z , M a e s tr o m a y o r d e st e E s t u d i o , p o r
s u s d e l i c t o s , a d e s t i e r r o s e g ú n e n t e n d e m o s d e s t a C i u d a d , y
q u e e s t é s e i s a ñ o s e n u n M o n e s t e r i o y q u e n o p u e d a l e e r n i
p r e d i c a r , y c o n f o r m e a e s t o p r e t i e n d e e s t e C a b i l d o a q u i é n
t o c a e s t a v e z p r o v e e r e s t e M a g i s t e r i o m a y o r d e s t a e s c u e l a
q u e v a c a e s t e o f f ic i o . E l S . A r ç o b i s p o p r e t i e n d e q u e n o v a c a
p o r q n e l a s e n t e n c i a n o d i z e e x p r e s a m e n t e q u e l e p r i u a n .
P e r o s i e n d o e s t e o f fi ci o p e r s o n a l q u e t i e n e o b l i g a c i ó n d e l e e r
e n e l E s t u d i o y d e a s i s t i r y é l q u e d e d e s t e r r a d o y r e c l u d i d o
e n u n M o n e s t e r i o y q u e n o p u e d a l e e r , p o r c o n s i g u i e n t e s e
a d e d e z i r q u e q u e d a p r i v a d o y q u e e l o f fi ci o v a c a . E m o s
b a r r u n t a d o q u e s u E x .
c a
a n d a p o r s a c a r u n B r e u e d e S u S d .
p a r a p o n e r u n s u b s t i t u t o e n l a E s c u e l a e n l u g a r d e l d i c h o
D o c t o r P é r e z , c o sa q u e s e r í a m u y d a ñ o s a a e s t e E s t u d i o y
p e r j u d i c i a l a e s t a Y g l e s i a , p o r q u e a y m u c h a n e c e s i d a d p a r a
e l r e p a r o d e l a E s c u e l a d e a l g ú n o t r o b u e n M a e s t r o m a y o r ,
V . m . p r o c u r e s e c r e t a m e n t e y c o n d e s t r e s a d e d e s c u b r i r a l g o
y p r o c u r e p o r a l g ú n p r i v a d o d e l p a p a o p o r o t r a v í a , o s i
m e n e s t e r f u e s s e , h a b l a n d o v . m . c o n s u S d . q u e s e l e a d v i e r t a
c o m o s e m e j a n t e b r e v e , s e r í a e n p e r j u i z i o d e e s t a Y g l e s i a y
t a n b i é n d e l o s J u r a d o s y R e g i d o r e s d e s t a Ç i u d a d p o r el d r e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 79/494
— 39 —
drecho
que todos tenem os en las cosas del E stud io y que sin
oirnos no es justo que su Sd. lo prouea». (A. C. de la S. , Re
gistro Epistolar , l ib. 3) .
T odo lo expuesto demu estra la imp ortancia del cargo y,
por lo tanto, la trascendencia que tenía el que fuera nombra
do por el Cabildo o por el A rzobispo.
Ya con fecha 20 de febrero de ese mismo año, Fr . J ua n
R egla, de la O rden de S an Jerónim o, confesor del R ey,
escribe desde S an L orenzo al P r ior de L a S eo para
que,
en caso de vacante y en vista de que toca al Cabildo
proveer el cargo, nombren M aestro mayor del E studio a
P edro Ju an N úñez (1); en dicha ca rta se le dice a Cer
buna que el recomendado hab ía sido M ozo de los E scola
nos y de la Capil la de S anta Jus ta y R ufina. (M s. de
C amón) .
E n 1574 comienza la hostilidad de H uesca; se opone
ya al funcionamiento de la U niversidad cesaraugustana;
lo revela el acuerdo tomado por el Consejo universitario,
que dice así: «E n 1.° de ma rzo
fuit propositus,
que se en
t iende que Zaragoza procura efectuar hay a U niversidad
allí, y que pues en tanto perjuicio de la U niversida d es, pro
vean en ello lo acedero, y se resolvió que se opongan a
ello»,
etc. (2).
En 1575, los de Huesca dir igieron cartas a Felipe I I y al
V icecanciller de la Corona de A ragó n, D. Bernardo de Bo
(1) El célebre valenciano Pedro Juan Núñez leyó en nuestro estudio Filosofía desde 1557
hasta 1560; continuó en 1561 con la Retórica y letras humanas.—Alumno suyo fué Juan Marco,
Arcediano de Zaragoza y primer Rector de la Universidad, y Núñez le elogia en su obra im
presa en Barcelona, De recta, atque utile ratione conficiendi curriculi philosophicæ, libro
diri gido a D . Baltasar Punter, Obi spo de T ortosa, que fué discípulo suyo; también lo fué de
Núñez D. Baltasar Llorente, Prior y Canónigo de la Santa Iglesia del Pilar y Cronista del
Rein o de Aragón, y el ilustre humanista heterodoxo Pedro Galés, catalán y profesor que fué
de Filosofía en varias universidades extranjeras; Pedro Galés murió en Zaragoza de más de
sesenta años; por sus herejías le seguía proceso la Inquisición, y, ya muerto, fué condenado
«a relaxar su estatua y desenterrado su cuerpo y huesos ansi mism o relaxados».—Los señores
Bachmer y Morel-Fati o, hacen un estudio muy detenido de este hereje, no citado en su obra
Los heterodoxos españoles,
por Menéndez Pelayo;
L hu ma nis te hétérodoxe catalán Pedro
Gales; París, imp. Nationale, 1902; 4.°, 37 págs.
(2) Arco: Memorias de la Universidad de Huesca, pág. 20 del tomo II.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 80/494
40
Bolea,
contra la U niversidad de Zaragoz a; en la prim era, en
tre otras cosas, se dice: «... ahora tiene entendido esta ciudad
que Zaragoz a entiende en suplicar a V . M . sea servido de
que en ella hay a U niversidad y E studio gen eral, con todos
los privilegios qne esta ciudad tiene, y para ello pedir pen
siones sobre el A rzobispado de Zarago za y O bispado de T a
razona. . .» E stá fechada en 20 de marzo de dicho año. E n la
segun da: «.. . habemos entend ido que Zarag oza anda tras de
tener U niversidad, la cual no puede hacer conforme a los
privilegios reales que esta ciudad tiene hasta hoy observados
y guardad os». (23 de marzo del mismo añ o). (A rco: obra
citada).
E n efecto; los de H uesca ten ían razón en lo que hace re
ferencia a que en esta ciudad se pensaba ya seriamente en
poner en ejecución las bulas y privilegios concedidos para
tener U niversidad, ayud ando a los Jurad os el Cabildo y el
P rior de L a S eo, pues a más de ma ndar sacar copia del P r i
vilegio de erección para que los abogados lo estudiaran y
pa ga r 50 sueldos por la copia (Id. R egistro E pisto lar, lib. 3),
en 25 de febrero de este año de 1576 se d irigieron al R ey
para que les permitiera aplicar al viejo Estudio parte de las
rentas del A rzobispado, sede vacante; la carta que le dir igen
y que prueb a el vivo inte rés que por el fomento de estos es
tudios tenían los capitulares, dice así:
«S .[acra] C.[atólica] R .[eal] M ag.
d
= Ent endi endo quan
to V . M a g.
d
desea y procura que las letras divinas y huma
nas se exerciten y florezcan en estos R eyno s de V . M . ma yor
me nte aora que ta n sospechosamente se enseñan en o tras
U niversidades extran geras fuera de E spa ña, aviéndose offre
cido la vac ante deste A rzobispado, nos ha parecido jun ta
me nte con esta ciudad suplicar a V . M . se sirva de haze r
merced a esta E scuela y E studio de Çaragoça de alguna
pensión sufficiente sobre este A rzobispado pa ra acresce ntar
las Cáthed ras en núm ero y en salario, de sue rte que pues
esta Ciudad es la Cabeça y la más principal y populosa deste
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 81/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 82/494
— 42 —
De M adrid a 16 de abril de 1575.==Illustres señores: Besa a
v.
s
m .
s
la s m a no s su m u y c i er to s e r u i d o r = E l R e g e n t e
Campi». (A . M un. de Z.) .
Todos los buenos deseos de los Jurados y del Cabildo ha
bían de estrellarse, en esta ocasión, ante la oposición de
unos y la incuria y la falta de patriotismo de otros.
Pero deseosos los Jurados de realzar la vieja escuela y de
llev ar a ella profesores de recono cida fam a, por los años
1575 a 1576, nombran maestro de la misma al eminente gra
mático y hum anista P edro Simón A bril , dándole un salario
de 5.000 sueldos jaqueses, y aumentándoselo más tarde, por
lo satisfecha que de su labor estaba la ciudad y para evitar
que se ausentara, a 6.000 (1).
P or su pa rte , el Cabildo ayu daba a los Jura do s en todo
lo que fuera favorecer al viejo E stu dio , y por esta época le
vemos trabajar cuanto puede para contrarrestar las preten
siones de los Teatinos, que, a más de querer entrometerse en
el gobierno de la Escuela, pretendían obtener del Papa un
Breve para poder leer en su colegio G ramá tica y A rtes.
P arece que les anima ban y am parab an p ara ello algunos
ciudadanos y jurados de la ciudad.
E l Cabildo rueg a, en 4 de enero de 1516, a su procurador
en R om a, que procure estorbar dichos plan es, p orque «es
co ntra los priu ileg ios deste estudio» y «en este estudio ay
ya seis maestros que leen gramática y rhetórica y dos que
leen curso de A rtes>. E l Cabildo vuelve a insistir el día 10
de julio del dicho año para que trabajase junto al Cardenal
Datario. (R. E. , l ib. 3) .
(1) En los protocolos de Migu el Español, menor, correspondientes a 1576 y día 13 de di
ciembre, al folio 347, hemos encontrado una apoca, por la cual Sim ón Abril declara haber
recibido de Jerónimo Ferruz, mayordomo de la Ciudad, 2.000 sueldos jaqueses que por delibe
ración y asignación de los Sres. Jurados, Capitol y Consejo de la misma le tenían otorgados.
(A. N. de Z.).—En el Registro de Actos comunes de nuestro Archivo Municipal y correspon
diente a enero y febrero de 1585, hallamos: «Item, al maestro Pedro Simón Abril, maestro de
Gramática en la Unive rsidad , quatro mil sueldo s, y a . . . (en blanco), maestro de Retórica, dos
mil sueldos por tres años, conforme a la declaración de Capítulo y Concejo, hasta 24 de Sep
tiembre de 1583».—6.000 sueldos: es decir, que eran cantidades que la ciudad debía por ense
ñanzas en el viejo Estudio.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 83/494
— 43 —
Y como si esto no fuera bastante, en Daroca, donde des
de muchos años antes tenían un Estudio aunque con carácter
pa rticu lar (1), queriendo un mae stro leer un curso de artes,
pensó aquella ciudad que lo mejor sería lograr de Roma un
privileg io; el Cabildo zarago zano tuvo que dirigirse a su
procurador en aquella capital para que interesara del Car
dena l Da tario no accediera a la petición de los de Daroca
(28 nov iem bre 1575). E n 4 de enero de 1576, el Cabildo
vuelve a in sistir sobre el mismo pu nto , prueb a que en la
población aragonesa dicha seguían laborando para conseguir
lo que se habían propuesto.
Resumiendo cuanto en este capítulo tenemos dicho, con
signaremos; que no pueden concretarse los orígenes de esta
U niversidad, n i mucho menos pretender darle la antigüedad
que se ha querido por algunos historiadores; fué, allá por
los siglos XII al XIV, una Escuela sostenida y amparada por
el Clero, con en seña nza s que dab a el mismo y con bienes
propios del Cabildo; municipalizada después, se transforma
en un modesto E studio de A rtes para la enseñanza de la
G ramá tica y de la Filosofía, con E statutos , Cancelario,
M aestro mayor, P ortero o Bedel con maza , sueldos a sus ca
tedráticos y pago de derechos por los escolares para su me
jor sostén, pero en la cual no debió concederse otro título
(1) El Sr. Abizanda, en su obra ya citada, publica (pág. 374) una interesante carta proce
dente de este Archivo de protocolo s, por la cual tenemos conocim iento del m odo de vivir de
los escolares que en él estudiaban; el salario que pagaban por todo un año era de 28 sueldos,
y para reglas y aceite, 10 ó 12 poco más o menos; para comer daban mensualmente
13
sueldos,
incluyendo en ellos el guisarles y lavarles la ropa. A más daban mensualmente «vna hanega de
trigo y vn quartal», o sean quince hanegas al año.—-Al final de la carta se dice: «Este es el
gasto que comunmente gastan en este estudio los ijos de los bnenos que pueden algo gastar
como dicho tengo y es buen medio para que coman medianamente no sobrándoles, ni faltán
doles, porque así es menester para estudiantes, que no tengan sobrado el bien porque no se
desmanden, y por ese se entiende por cada estudiante».—T ambién en T arazona existi ó por el
sigl o XIV un Colegi o de Artes que suponemos debía ser particular, y en el cual los estudiantes
no debían ser objeto de muy buenos tratos, llegando a decirse que el Regente del mismo, don
Gil de Calatayud, había dado muerte a uno de sus discípulos, por los castigos que le impuso,
hasta el punto que el Rey Pedro III, por documento fechado en Poblet el 31 de julio de 1341,
absolvió de toda responsabilidad, por la muerte de dicho escolar, al expresado D. Gil de Ca
latayud. (Rubió y Lluch: obra citada, págs. 121-122).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 84/494
44
q u e el de b a c h i l l e r , h a s t a que d e s d e 1474 a 1477, por las
b u l a s de S i x to IV y el p r i v i l e g i o de D. J u a n II, se a m p l í a n
s u s e n s e ñ a n z a s a t o d a s las m a t e r i a s de la f a c u l t a d de A r t e s ,
p u d i e n d o ya c o n c e d e r s e los de L i c en c i ad o y M a e s t r o , p e r o
a r r a s t r a n d o una v i d a l á n g u i d a por f a l t a de r e n t a s e i n d u d a
b l e m e n t e , por su e s c a s a m a t r í c u l a ; su f a m a en a q u e l l o s si
g l o s no d e b i ó ser m u c h a , co m o p a r e c e p r o b a r l o el h e c h o de
q u e t o d o s o la m a y o r p a r t e de los a r a g o n e s e s i l u s t r e s de
l a épo ca, fueron a e d u c a r s e a o t r a s U n i v e r s i d a d e s . El viejo
E s t u d i o
se
t r a n s f o r m a
por el
p r i v i l e g i o
de
C a r l o s
I en una
U n i v e r s i d a d g e n e r a l , con t o d o s los d e r e c h o s y p r e e m i n e n c i a s
c o n c e d i d a s a las más f a m o s a s , p e r o sin r e n t a s ni b i e n e s p a r a
s o s t e n e r s e , h a s t a el año 1 5 8 3 , en que un v a r ó n de g r a n d e s
v i r t u d e s , a m a n t e de su p a t r i a , la d o t ó con b i e n e s p r o p i o s y
p u s o en v i g o r sus b u l a s y sus p r i v i l e g i o s ; p e r o e s t o p e r t e n e
ce a o t r o c a p í t u l o , por lo que h a c e m o s en éste p u n to final.
S e t i e n e n o t i c i a s de que f u e ro n M a e s t ro s en el viejo Es
t u d i o ,
a d e m á s de los ya c i t a d o s :
S A N C H O P O R T A »-1429).—Dominico, natural de Zarago
z a , M a e s tr o de T e o l o g í a y del S a c ro P a l a c i o en t i e m p o de
B e n e d i c t o X I I I .
J U A N S O B R A R Í A S ( ¿ 1 4 6 0 ? - 1 5 2 8 ) . — N a t u r a l de A l ca ñ iz , Mé
d i c o p e r f e c c i o n a d o en B o l o n i a , a r m a d o c a b a l l e r o ; l l a m a d o
p o r los M a g i st r ad o s y c i u d a d a n o s de Z a r a g o z a en 1508 p a r a
q u e e n s e ñ a s e h u m a n i d a d e s ; p o e t a l a u r e a d o , a u t o r
de
a l g u n a s
o b r a s p o é t i c a s l a t i n a s .
A N T O N I O P O L O ( 1 5 5 8 ) . — N a t u r a l de A l f o c e a, C a t e d r á t i c o
d e h u m a n i d a d e s , a u t o r de
Observaciones a Nebrija.
J U A N S E R R A N O
1566).—Estudió en Zaragoza, explicó
F i l o s o f í a en 1562 y e s c r i b i ó una
Dialéctica.
A N T O N I O S E R Ó N ( 1 5 6 2 ) . — P o e t a , e n s e ñ ó h u m a n i d a d e s ; ha
b í a n a c i d o en C a l a t a y u d .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 85/494
—
45 —
J U A N V E R Z O S A ( 1 5 2 3 - 1 5 7 4 ) . — Z a r a g o z a n o , c a t e d r á t i c o en
Z a r a g o z a , L o v a i n a y P a r í s ; s e c r e ta r i o de la E m b a j a d a de
R o m a ; fué a m i g o de G o n z a l o P é r e z , h i s t o r i a d o r de F e l i p e II
y muy v e r s a d o en el l a t í n , g r i e g o , i t a l i a n o , f r a n c é s , a l e m á n
e i n g l é s ; a u t o r de v a r i a s o b r a s , e n t r e e l l a s
Cornelio Tácito
glosado,
v e r s i ó n de las
Saturnales
de
Juliano
y a l g u n a s p o é t i
cas,
v. g.
Charina sive amores.
S e g ú n M u r i ll o , e x p l ic ó en e s t a
E s c u e l a g r i e g o , con más de 1.000 a l u m n o s . M u r ió en R o m a .
J U A N L O R E N Z O P A L M I R E N O ( 1 5 1 4 - 1 5 8 0 ) . — N a t u r a l de Al
c a ñ i z , C a t e d r á t i c o
de
l a t i n i d a d
y
r e t ó r i c a
en
Z a r a g o z a , a u t o r
d e s e t e n t a y s e is o b r a s , e n t r é e l l a s v a r i a s de retórica, fi loso
f í a , e t i m o l o g í a s , v o c a b u l a r i o s , etc.
P E D R O S I M Ó N A B R I L
hacia
1530),—
Nació en Alcaráz
( M a n c h a ). E j e r c ió el c a r g o de C a t e d r á t i c o de l e n g u a g r i e g a
y b e l l a s l e t r a s en U n i v e r si d a d e s de E s p a ñ a y, ú l t i m a m e n t e ,
e n Z a r a g o z a en el v i e j o E s t u d i o y en la U n i v e r s i d a d , d e sd e
1 5 de a g o s t o de 1583.
E n t r e los a l u m n o s c é l e b r e s del a n t i g u o E s t u d i o de A r t e s ,
s e c i t a n
los
s i g u i e n t e s :
F R . P E D R O D E L A S C E L L A S . — N a tu ra l de
Z a r a g o z a . E s t u
d i ó a q u í A r t e s y p a s ó d e s p u é s a la U n i v e rs id a d de P a r í s , de
l a c u a l fué C a t e d r á t i c o de F i l o s o f í a ; t a m b i é n en T o l o s a ex
p l i c ó la S a g r a d a E s c r i t u r a . C a r m e l i t a , p r o f e s ó en el c o n v e n
t o de su p a tr ia ; floreció en el año 1346.
F R .
J U A N
T A U S T E . — T a m b i é n hi j o de e s t a c i u d a d . M e r c e
d a r i o , fué o b i s p o de H u e s c a, A l b a r r a c í n y S e g o r b e ; m u r i ó
e n 1427. P u b l i c ó a l g u n a s Constituciones y Sinodales.
C A L I X T O
I I I . — L o s l e r id a n o s d ic en
que
e s t u d i ó
en
a q u e l l a
U n i v e r s i d a d . P u d o muy b i e n c u r s a r a q u í A r t e s o F i l os ofí a ,
p a s a n d o l u e g o a a q u e l l a E s c u e l a .
S A N
P E D R O
DE ARBUÉS.—Ya h e m o s d i c h o en o t r o l u g a r
d e e s t e c a p í t u l o c u a n t o s a b e m o s a c e r c a de e s te v a r ó n i n s i g
n e, en lo que h a c e a sus e s t u d i o s en e s t a E s c u e l a .
M A R T Í N G A R C ÍA P U Y A Z U E L O . — N a c i ó
en
C a s p e
por el año
1441.
De c u n a h u m i l d e , s u p o por su p r e c l a r o t a l e n t o y su
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 86/494
— 46 —
afición al estudio, llegar a los más altos puestos en el sacer
docio. Canónigo de Zaragoza, arcediano de Daroca, predica
dor de los Reyes Católicos, inquisidor de estos Reinos, em
bajador en Roma y, por último, obispo de Barcelona. Debió
hacerse en el viejo Estudio Maestro de Artes, pero no com
prendemos cómo pudo obtener la borla de Doctor en Teolo
gía en esta Universidad, como dice Latassa, pues murió en
Caspe, su ciudad natal, en 1521, es decir, cuando no estaba
planteada la Universidad y oficialmente no se cursaba la
Teología.
F R . JERÓNIMO
C A S A S . — C a r m e l i t a ,
citado por algunos his
toriadores como alumno del viejo Estudio. En la Univer
sidad de Bolonia recibió el grado de Doctor en Teología.
Latassa dice que explicó dicha ciencia en esta Escuela. Flo
reció en el reinado de Carlos V o poco antes; escribió algu
nos opúsculos teológicos.
A N D R É S V I V E S Y A L T A F U L L A . — H i jo de Alcañiz; hizo sus
estudios primeros en su ciudad natal, pasó luego a comple
tarlos en esta Escuela y más tarde a la Universidad de Lé
rida. Colegial del de San Clemente en Bolonia, fué en esa
ciudad fundador del que llevó su nombre. Gran filántropo,
hizo algunas fundaciones benéficas de extraordinaria impor
tancia, entre ellas un Convento de franciscanos y un Monte
de Piedad. Floreció en la primera mitad del siglo XVI.
J U A N
M A R T O N . — N a t u r a l de Sallent. El Duque de Pastra-
na, que en una ocasión se hospedó en su casa, al ver su in
genio y su viveza, se lo llevó a Parí s, en cuya Universidad
estudió, desempeñando una Cátedra en aquella Escuela junto
con el célebre maestro Lax. Debió cursar en Zaragoza Gra
mática y Humanidades. Fué Canónigo de La Seo y el Arzo
bispo D. Alonso de Aragcn le hizo su Vicario general y
Obispo auxiliar con el tí tulo de Bricia. A su muerte fué se
pultado en su pueblo natal, en la Capilla de Santa María.
Floreció en la primera mitad del siglo xvi.
F R . JULIÁN GARCES.—Nació en 1452, unos historiadores
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 87/494
— 47 —
d i c e n q u e e n M u n é b r e g a y o t r o s e n B o r j a . P r o f e s ó e n l a O r
d e n d o m i n i c a n a y s u r e t r a t o f ig ur ab a e n el C o n v e n t o d e P r e
di cad ores de e s t a c i u da d. H um an i s t a y f il ós ofo, di j o de é l
L e b r i j a q u e t e n í a q u e e s t u d i a r m u c h o p a r a a v e n t a j a r l o . L e y ó
m u c h o s a ñ o s F i l o s o f í a y T e o l o g í a e n e l C o n v e n t o d e e s t a
c i u d a d , a l c a n z a n d o g r a n r e n o m b r e e n t r e l o s d o c t o s ; f u é
O b i s p o d e T a x a l a , y a l l í m u r i ó e n o l o r d e s a n t i d a d , e l a ñ o
1547. F ué a u t o r d e v a r i a s c o l e c c io n e s d e s e r m o n e s .
M I G U E L S E R V E T
o
S E R V E T O . — E s
t a n
relevante
la
figura
d e e s t e a r a g o n é s , n a c i d o e n V i l l a n u e v a , y s e h a e s c r i t o t a n t o
s obre é l , s u proces o, s u muert e y s u t eorí a acerca de l a c i rcu
l a c i ó n d e l a s a n g r e , q u e n o s c r e e m o s r e l e v a d o s d e d a r a q u í
d a t o s a c e r c a d e s u v i d a y d e s u s o b r a s . B o r a o y a l g ú n o t r o
l e h a c e n d i s c í p u l o de l a n t i g u o E s t u d i o , s i n q u e n o s o t r o s t e n
g a m o s d a t o a l g u n o p a r a r o b u s t e c e r e s a a f i rm a c i ó n . E n 2 7 d e
o c t u b r e d e 1 5 5 3 m u r i ó e n G i n e b r a , e n l a h o g u e r a , a l a q u e
f u é c o n d e n a d o , h a c i é n d o s e r e s p o n s a b l e d e s u m u e r t e a C a l
v i n o , q u e t u v o m e d i o p a r a h a c e r l e p r e n d e r y p a r a q u e l o s
m a g i s t r a d o s p r o c e d i e s e n c o n t o d o r i g o r c o n t r a S e r v e t .
M I G U E L F R A N C É S . — N a t u r a l d e Z a r a g o z a , h i j o d e l a p a
r r o q u i a d e S a n P a b l o . E s t u d i ó e n P a r í s y fu é p r o f e s o r d e
a q u e l la U n i v e r s i d a d e n t i e m p o d e G a s p a r L a x y P e d r o C i
r u e l o .
V i n o d e s p u és a E s p a ñ a , y en S a l a m a n c a r e g e n t ó , p r i
m e r o u n a c á t e d r a , d e F i l o s o f í a , h a s t a q u e , d e s p u é s , l a g a n ó
e n r e ñ i d a o p o s ic i ó n c o n t r a e l P . M a e s t r o F r a n c i s c o Z u m e l .
C o n s u s t r a b a j o s y l ib r o s e n r i q u e c i ó y h o n r ó l a O r d e n d e la
M e r c e d , d e l a q u e l l e g ó a s e r G e n e r a l .
G A S P A R
L A X
( 1 4 8 7 - 1 5 6 0 ) . — D i s t i n g u i d o f i l ó s o f o , m a t e m á
t i c o y l i t e r a t o d e l o s s i g l o s x v y X V I . N a t u r a l d e S a r i ñ e n a ,
f ué s ab i o m a e s t r o e n F i l o s o f í a , d o c t o r e n T e o l o g í a , c a t e d r á
t i c o e n l a U n i v e r s i d a d d e P a r í s e i n d i v i d u o d e s u C o l e g io
S o r b ó n i c o a p r i n c i p i o s d e l s i g l o x v . E n t r e s u s d i s c í p u lo s s e
c u e n t a a l f a m o s o L u i s V i v e s , y e n e s t a E s c u e l a , s e g ú n C i e n
f u e g o s , p o r e l a ñ o 1 5 2 5 , S a n F r a n c i s c o d e B o r j a . F u é
M a e s t r o m a y o r d e l v i e jo E s t u d i o , c o m o y a t e n e m o s d i c h o .
6
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 88/494
— 48 —
M urió en 1560, enterránd osele en la iglesia parro quia l de
S an N icolás de Ba ri . Fué autor de diecinueve obras impresas
en París y Zaragoza.
JE R Ó N I M O BL A N CA S («-1590). —Discípulo del ma estro N ú
ñez, erudito y elega nte cronista del R eino, autor de impor
tan tes obras de historia aragonesa, entre ellas el Sumario
y Resumario de las Cortes, códice de 448 folios, en pa rte au
tógrafo, que posee nuestra biblioteca universitaria (1).
(1) Algun os historiadores señalan como salidos de las aulas zaragozanas a Aurelio Pru
dencio, San Lorenzo y San Vicente, en tiempos antiguos, y posteriormente a San Francisco de
Borja (1525) y San Vicente de Paul (1596).—De todos los maestros y discípulos del viejo Estu
dio,
consignados aquí, encontrarán nuestros lectores numerosos datos bio-bibliográficos en las
Bibliotecas de Latassa, por lo que nosotros no hacemos más que una ligera enumeración
de ellos,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 89/494
C A P Í T U L O I I
FUNDACIÓN DE LA UNIVERSIDAD
I
EL ARRENDAMIENT O DE LAS GENERALIDADES. — CAPITULACIÓN Y CONCO R
DIA ENTRE LOS DIPUTADOS DEL REINO Y LA CIUDAD.— ELECCIÓN DE
FIRMA CONTRA EL ARRENDAM IENTO . — PRIMER MEMORIAL DE HUESCA
C O N T R A E ST A U N I V E R S ID A D . — C E R B U N A , V E R D A DE R O F U N D A D O R . —
APROBACIÓN DE LOS PRIMEROS ESTAT UT OS.—PRIMER RECT OR, D. JUAN
M A R C O. — N O M B R A M I E N T O D E C A T E D R Á T I C O S. — A C T O S P O S E S O R I O S . —
P R IM E R C L A U S T R O D E N U E S T R A U N I V E R S ID A D . — CARTAS AL REY Y AL
COND E D E CHINC HÓN . — INFORME DEL CONSEJO DE AR AGÓN. — VIAJE A
MADRID DEL P. XAVIERRE. — OPT IMISMOS DE ÉST E. — ¡UNIVERSIDAD A
P E S A R D E T O D O
FRACASADOS l o s i n t e n t o s d e l C a b i l d o y l o s J u r a d o s
al l á por l os años 1575 a l 1577, de que ya hemos
h e c h o m e n c i ó n , p a r a p o n e r e n v i g o r l a s b u l a s y
pri vi l egi os que l a c i udad t ení a y por l os cual es s e er i gí a en
Z a r a g o z a u n a U n i v e r s i d a d g e n e r a l , n u e v a m e n t e v o l v i e ro n a
p r e o c u p a r s e d e t a n m a g n a e m p r e s a lo s r e p r e s e n t a n t e s d e la
ci udad, por e l año 1580.
L o p r i m e r o q u e s e p r o p u s o e n e l C a p i t u l o y C o n c e jo c e l e
bra do e l dí a 28 de oct u bre del exp res a do añ o, fué e l que s e
p e r m i t i e r a a b r i r e l A r c h i v o y e x t r a e r d e é l l a s b u l a s y p r i
v i l e g i o s p a r a s a c a r l a s c o p i a s y d e v o l v e r lo s o r i g i n a l e s a l
m i s m o , p o r q u e s e t e n í a l a e s p e r a n z a d e q u e l a M i t r a , l o s
d i p u t a d o s d e l R e y n o , o l o s p o d e r o s o s c a b a l l e r o s , c o n t r i b u i
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 90/494
— 5 0 —
contribuirían y a y u d a r í a n c o n s u ó b o l o a u n a o b r a t a n s a n t a y t a n
n o b l e .
C r e í a n e n c o n t r a r e l r i c o g e n e r o s o y c u l t o q u e d i e r a s u s
c a u d a l e s p a r a l a f u n d a c i ó n , y a u n q u e p u l u l a b a n l o s s e ñ o r o
n e s y l o s r i c a c h o s q u e c o m p r a b a n b a r o n í a s y p u e b l o s e n t e r o s ,
p a r a e so d e d a r d i n e r o c o n u n f in t a n h o n e s t o c o m o e l d e
p r o p a g a r l a c u l t u r a , t o d o s e r a n p o b r e s d e s o l e m n i d a d .
E l c o n d e d e S á s t a g o , V i r r e y d e A r a g ó n , q u e l e v a n t a b a
e n t o n c e s p a r a s u v i v i e n d a e l s u n t u o s o p a l a c i o d o n d e h o y e s t á
e l C a s i n o d e Z a r a g o z a , n o s o l a m e n t e s e g u a r d ó s u s c a u d a l e s ,
s i n o q u e s e o p u s o c o n f ie ra e n e r g í a a q u e l a U n i v e r s i d a d s e
e s t a b l e c i e s e ; « s i l o q u e h a c e f a l t a a A r a g ó n — d e c í a e n u n i n
f o r m e a l R e y — e s g e n t e q u e l a b r e l os c a m p o s , g e n t e q u e s ir
v a a l o s r i c o s , g e n t e q u e h a g a c a l z a s y z a p a t o s . G e n t e q u e
s e p a , ¿ p a r a q u é ? N o s e l o g r a r á s i n o a u m e n t a r l os v a g o s ,
c r e a r v i c i o s o s , d e s p o b l a r m á s l o s c a m p o s y e x t e n d e r l a m i s e
r i a ; d e m a s i a d o s a b e n y a p a r a q u e s e l e s f a c i l i t e s a b e r m á s » .
Y c o m o p a r a n o d a r v a l e m á s e l e j e m p l o d e u n o q u e e l d e
c i e n q u e d e n , r e s u l t ó q u e t o d o s l o s r i c o s p e n s a r o n m e j o r s e r
v i r a s u p a t r i a a p r e t a n d o l o s c o r d o n e s d e l a b o l s a , q u e a f l o
j á n d o l o s p a r a v a c i a r l a , y l o s b u e n o s p r o p ó s i t o s d e l o s J u r a
d o s s e e s t r e l l a r o n a n t e l a i n d i f e r e n c i a d e l o s q u e p o d í a n a y u
d a r c o n s u s d i n e r o s a l a f u n d a c i ó n d e l a U n i v e r s i d a d d e Z a
r a g o z a .
D e c i d i d o s a e l l o , a p e s a r d e t o d o , c o n v i n i e r o n l o s D i p u
t a d o s d e l R e i n o , q u e e n e l c a p í t u l o d e l a r r i e n d o d e l a s
g e n e r a l i d a d e s d e A r a g ó n , o t o r g a d o e n 1 .° d e m a y o d e 15 8 1
e n f a v o r d e J a i m e d e F u n e s , h u b i e r a d e d a r é s t e 5 1 . 0 0 0
l i b r a s j a q u e s a s e n t r e s t e r c i o s y m i e n t r a s d u r a r a a q u é l
( d e s d e 1 0 d e e n e r o d e 1 5 8 5 h a s t a 9 d e e n e r o d e 1 5 8 8 ) , p a r a
«los f ines y efect os de fab ri ca r , i n s t i t u i r y fu nd ar e n l a pre
s e n t e c i u d a d v n a V n i u e r s i d a d , e s c u e l as y e s t u d i o g e n e r a l y
l os off ic i os nec es ari o s p ar a a qu él l a . . . »
P ero como de res ul t a de es t e pact o s e hi c i es e e l ecci ón de
firma a l a C o rt e del J u s t i c i a m ay or (que era ap el a r de é l ) ,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 91/494
— 51 —
intentando estorbar su permanencia, y se temiese que los de
H uesca y otras personas que deseaban em baraz ar la funda
ción, liaría n recurso al soberano , al objeto de pre cav er estos
inco nv enie ntes , se deliberó en otro Ca pítulo y Concejo de
Zarag oza celebrado el 2 de ma yo de ese mismo año, que se
escribiese al R ey ace ptara el pacto del arren dam iento y que
pasase un embajador de los diputados del Reino a Portugal,
donde se hallaba el monarca, para convenirlo con él, desig
nando al Jura do en cap micer A ntonio L aba ta y al ciuda
dano V icencio A gustín , pa ra que de ello tratasen con los
diputados del Reino.
E n 16 de mayo ya se designó para que fuera a P ortug al,
en representación de Zaragoza, al P . P edro de V il lalba,
jesuita, pero en definitiva nada llegó a resolver el Capítulo
y Concejo, aunque después se acordó que fuera el P . Xa vie
rre, entregándole 200 libras jaquesas para el viaje.
E n 29 de ese mismo mes y año se hizo la capitulación
entre la ciudad de Zaragoza y los diputados del Reino, que
firmaron:
D .
J ua n Fener o, abad de S an J ua n de l a P eña;
mosén Ju an R omero, chan tre y canónigo de N uestra S eñora
de la P eña de Calatayud; don Felipe Ferná ndez de H eredia,
conde de Fue ntes; don L uis de U rrea; mosén Jua n M artínez
de A niñón; don Diego de A guilar; don Jerónim o L ópez, y
don Cebrián del R ío, dipu tados del R eino , y los señores
micer Antonio Labata, Jurado en cap, y el ciudadano don
V icencio A gustín, por la ciudad de Z aragoza.
Los Capítulos de ese pacto eran:
1.° Q ue se pidiese al R ey aceptara el arrend am iento y se
enviase persona que lo suplicara a S . M ., depositándose las
51.000 libras en la tabla de los depósitos de Zaragoza, de
biendo emplearse en la fábrica del edificio y cargar el so
bra nte en Censales sobre ciudades, villas y lugares tutos
del R eino, y aunque no se prev enía el réd ito de éstos, no
parece dudable que seria para conservación de la fábrica o
para salarios de maestros y ministros.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 92/494
— 52 —
2.° Q ue par a adm inistrar la fábrica nombrase S . M . una
persona que lo representara, otra los diputados y un tercero la
ciudad, y no haciéndose el nombramiento o no conviniéndose
los nombrados, perseverase depositarlo en la tabla del dinero.
3.° Q ue S . M . y sus sucesores hubiesen de ser los pro
tectores del E studio y U niversidad y nom brar el Canciller
que diese los grados.
4.° Q ue se suplicase al M onarca que se sirviera nom brar
pa ra tal cargo al A rzobispo de Zarag oza, debiendo sustituir
a su I lustr ís ima un dignidad y canónigo de L a S eo, que
por trienios sirviese cada uno y confiriera los grados, y que
pa ra ejercer la jurisdicción hub iera tamb ién Jue z del E stu
dio que fuera designado en tre los dignidad es y ca nónigos
de La Seo, al ternativamente y por tr ienios.
5.° Q ue el prim er nom bram iento de lectores y maestros
debieran hacerlo cinco perso nas, designad as por el R ey , los
Diputados del R eino, el A rzobispo, el P r ior y Cabildo de
L a Seo y la ciudad de Zara goz a, siendo después por oposi
ción las Cátedras.
6.° Q ue se hicieran Constituciones o E statu tos pa ra el
régim en y gobierno de la U niversidad a semejanza de otras,
pero especialmente S alamanca, por cinco personas nom
bradas como en el pacto anterior.
7.° Q ue la ciudad de Zarago za debía asig nar pa ra ay uda
de salarios 21.000 sueldos anuales, y dar, desde luego, los
patio s del E stu dio viejo pa ra el edificio, como efe ctivam ente
los dió por este pacto (1).
8.° Y que si era necesario añad ir o aum enta r esta capi
tulación y concordia pu dieran hacerlo cinco personas desig
nadas en la forma señalada en los pactos 5.° y 6.°
T an seria y formal conco rdia causó serias y eficaces re
presentaciones de los que llevaban a mal la erección de esta
(1) . . . y para que m ás válidamente fuesse la don ación de dicha Ciudad, aquélla com issó
dichos patios, que los tenía dados a treudo al Maestro mayor que era y a los otros Maestros
de Gramática y Artes, por diez sueldos de treudo cada un año... (Frailla: Lucidario, folio 11).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 93/494
— 53 —
U niversidad, especialmente H uesca, el conde de M orata,
diputad o del R eino y el Fisca l de S . M ., los cuales hicieron
elección de firma por haberse puesto en el arren dam iento
aquel pacto del pago de las 51.000 libras jaquesas.
De todo esto se ocupó la ciudad en el Capítulo y Concejo
que celebró el día 5 de junio de ese año, acordando env iar
a S . M . un correo de a pie, que fuese a P ortu ga l y trajera la
contestación del mo narca, y ya el 14 del mismo, le dieron
siete cartas que debía antregar a las altas personalidades a
quienes iban dirigid as: eran éstas el S oberano, V icecanciller
D . Bernardo de Bolea, Conde de Chinchón, R egen te D. Ju an
Cam pi, D. S ebastián S antoyo, D. P edro M orlanes, a gente
de la ciudad en la Corte y a D
.
Luis Juan de Escorigüela (1) .
Decíase en todas ellas que nunca habían entendido obrar en
este asunto de ta nt a trascenden cia sin el agrad o del M onar
ca, cuyo beneplácito e ra pacto expreso de la capitulación
que hemos mencionado.
E n el Capítulo y Concejo celebrado por los Jura do s el día
8 de octubre, se dió cuenta de la respuesta de S . M . dada en
L isboa a 18 de septiemb re por la cual m anda ba se acudiese
(1) Conocemo s estos datos tan interesantes por los Mss. de Camón, pero en el Archivo
Municipal de esta ciudad hemos encontrado la copia de una de esas cartas, que di ce así:
«Al Illustre Señor el Sr. D. Juan Cam pi, Regente del Con sejo Supremo de S. M .= Illu stre
Señor: En tiempo de la Magestad del Emperador Carlos Quinto obtubo esta Ciudad privilegio
de dicha Magestad y por medio suio de la Santidad de los Pontífices J ulio T ercio y Pau lo
Quarto para fundar en estta Ciudad una Univ ersidad, con ser cierto como v. m . bien sabe en
aquellos tiempos estaba esta plaza y la república de estte Reyno más poblado de mucho y más
abundante de hombres de toda facultad que no en los presentes, que cierto a los que tienen
naturaleza de estta Ciudad, y zelo del bien público como v. m. les ha de hacer grande lástima
ver la flaqueza que por hacá hay en todas sciencias, y según bemos las cosas encaminadas se
teme este daño ha de hir de aumento, y siendo verdad que para oficios ni veneficios no se
puede haiudar estta tierra de otras parttes, ni genttes por haver de ser provehido a uatturales,
es maior la necesidad y en los que tienen cargo de estta república ha de crezer la Ciudad de
proveher en estto; de manera que viendo el daño tan m anifiesto, pensamos que en no hazerlo
encarga mucho las conciencias todos los que en ello pueden dar la mano. E ste consistori o, te
niendo por ciertto que allende del grande beneficio que de helio ha de resultar a este Reyno,
se hará grande servicio a Dios y se dará a V. M. mucho contento, y sirviéndose S. M. de ello
ha determinado de dar principio para que en estta Ciudad se puedan fundar unas Escuelas que
por el buen aparejo de la tierra, con el tiempo se espera sería de grande authoridad y utilidad,
y para este efecto ha consignado por cargo del arrendamiento del general que ahora se ha
hecho, cincuenta y un mil libras. Y aunque a estte tan buen intento, como a cualquiere que
bueno sea no le faltan emulaciones, no por esto pensamos perder ánimo para esforzarlo
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 94/494
— 54 —
a repres entar en el R eal Consejo de A ragón sobre este nego
cio de la U nive rsidad. L os Jura do s acordaron, en vista de lo
expuesto por F elipe I I , comisionar a D . A ntonio L aba ta,
D .
Gregorio la Cabra, D. Pedro Sessé y D. Jerónimo Labrit
de S an Ju an , Jurad os de aquel año, juntam ente con M icer
I vand o de B ar daxi , M r . J ua n P ér ez de N ueros , D . J ua n
Francisco de la N aja, D . V icencio A gustín y D. Jerónim o
López, ciudadanos, para que redactasen las instrucciones ter
minantes y concretas que debían entregarse al comisionado
que se desig nara pa ra que fuera a M adrid a ne gociar este
asunto ; en 17 de octubre fué nombrado p ara ello D . A gustín
de V i l lanueva.
E n un p rincipio parecía que el éxito le acompañaba, por
cuanto en 7 de febrero de 1582 se dió cuenta en Capítulo y
Concejo de las cartas recibidas por los representantes de la
ciudad, sobre la erección de esta Escuela, y aunque en los
R egistros de actos comunes de ese año no se extrac tó su con
tenido, se resolvió en 21 del expresado mes que regresaran
aquéllos de la Corte, y en 16 de junio escribía A gustín de
V illanueva hab er enviado a f irmar a S . M . este asunto de la
confiados en la clemenzia de S. M. y en la buena intercesión de este Supremo Consejo y par
ticularmente de v. m. a quien como hijo de esta Ciudad y que sabe lo que importan las letras
y el egercicio de ellas. Así al universal como a los particulares toca maior obligación de dar
en esto la mano y tomar esta causa por propia. Suplicamos a v. m. lo haga, pues la calidad del
negoci o y la confianza que este Reyno en v. m. tiene lo merescen, que cierto será cosa digna
de su cristiandad y buen celo de v. m., quede por ahora memoria de haver tan principalmente
aiudado v. m. a poner a su patria en un tan buen esttado. Nuestro Señor la illustre persona
de v. m. guarde y prospere con aumento, magistrados, y goviernos como v. m. merece de Zara
goza y mayo diez y siette de mil quinientos ochenta y uno.=Servi dores de v. m. =E l abad de
San Juan de la Peña.—Juan Romero, chantre y canónigo.=El conde de Fuentes.=D. Luis de
Urrea.=Geróni mo Lóp ez.=D iego de Aguilar .=Cibrián del Río.—Diputtados del Reyno de
Aragón.=A su continuación se halla la lista siguiente—Otra semejante de la misma sustancia
fué despachada para el regente T erca .=O tra semejante para Sopena.=:Otra semejante para el
regente Ponz.—Otra para el proto-notario.=Otra para Diego Talayero.=Escrihibiendo a todos
al Illustre Señor.=Como Archivero por S. M. del R. Archivo general de la antigua Diputación
de este Reyno de Aragón,=C ertifi co que la antecedente copia corresponde a la letra que existte
al folio trescientos trece, dorso del registro o rigin al de Acttos Comunes y Deliberaci ones del
Consistorio de la misma Diputtación del año mil quinientos y ochenta que se contaba desde
primero de Junio de él hasta fin de maio del sigui ente 1581, que existe en el almario 18 de él y
la doy a pedimento del Señor Retor de la Universida d literaria de estta C iudad, y en virtud
de Decreto del Sr. Intendente general del Egército y del propio Reyno.=Zaragoza 4 de febrero
de 1784.=Pedro de Lezaun.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 95/494
- 55 -
U n i v e r s i d a d , n o s i e n d o p r e s u m i b l e e s t o , e n e l c a s o d e h a b e r
s i d o c o n t r a r i a l a d e c i s i ó n a l e s t a b l e c i m i e n t o p r o y e c t a d o ; p o r
ú l t i m o , e n 1 3 d e s e p t i e m b r e d e a q u e l m i s m o a ñ o , s e p a s ó y
a p r o b ó la c u e n t a d e V i l l a n u e v a e n C a p í t u l o y C o n c e j o .
E s t o d i c e C a m ó n e n u n o d e s u s M s s . ; p e r o l a U n i v e r s i d a d
d e Z a r a g o z a a u n t e n í a q u e s u f r i r l a r g a s p r u e b a s h a s t a l l e g a r
a s u c o m p l e t o y t o t a l f u n c i o n a m i e n t o ; n i e l r e y , n i l a m i t r a ,
n i l o s n o b l e s , n i n a d i e h a b í a d a d o u n c é n t i m o p a r a l a f u n d a
c i ó n d e l c e n t r o d o c e n t e ; t a n s ó lo l a s 5 1 . 0 0 0 l i b r a s j a q u e s a s
q u e e l a r r e n d a t a r i o F u n e s d e b í a p a g a r e n t r e s v e c e s , e r a l a
c a n t i d a d s e g u r a y p o s i t i v a c o n l a q u e c o n t a b a n l o s J u r a d o s
p a r a r e h a c e r e l e d i f i c i o m a t e r i a l , d o t a r l a s c á t e d r a s y p o d e r
p o n e r e n e j e c u c ió n l a s b u l a s y p r i v i l e g i o s q u e t e n í a n c o n c e
d i d o s ; p e r o e l p r e s u p u e s t o d e l a r r e n d a m i e n t o s e c o n s i d e r ó
m o n s t r u o s o . ¿ A d ó n d e i b a n a p a r a r l os D i p u t a d o s d e l R e i n o
d e A r a g ó n q u e c o n s i g n a b a n t a n t o s m i l e s y m i l e s d e l i b r a s
p a r a i n s t r u c c i ó n p ú b l i c a ? ¡ ¡ C i n c u e n t a y u n m i l l i b r a s p a r a
f u n d a r u n a U n i v e r s i d a d ¿ Q u é d i s p a r a t e e r a e se ? Y e l P r o
c u r a d o r f is ca l, c o m o e n c a r g a d o d e l a h a c i e n d a d e l E s t a d o , y
e l C o nd e d e M o r a t a y D . F r a n c é s d e A r i ñ o , p r o t e s t a ro n y p u
s i e r o n e l g r i t o e n e l c i e l o , a y u d a d o s y s e c u n d a d o s p o r H u e s
c a , q u e s e m o s t r ó m á s i m p e t u o s a y m á s e n é r g i c a q u e t o d o s
e l l os ,
m a n d a n d o u n m e m o r i a l a F e l i p e I I , e n e l c u a l a p u n
t a b a u n a r g u m e n t o p a r a q u e e l c a p í t u l o d e l a s u b v e n c i ó n a
Z a r a g o z a f u e se d e r o g a d o y q u e a l m o n a r c a l e d e c i d i ó c o m
p l e t a m e n t e ; l a s 5 1 . 0 0 0 l i b r a s d e b í a n s e r n o p a r a e l f i n c u l t u
r a l q u e s e p e r s e g u í a , s i n o p a r a l a s a r c a s r e a l e s ; e l m e m o r i a l
decía así (1):
« E l o b is p o , c a b i ld o y c i u d a d d e H u e s c a d e l r e in o d e A r a
g ó n , h u m i l d e m e n t e a d v i e r t e n a V . M . q u e lo s d i p u t a d o s d e l
a ñ o p a s a d o , p o r s e r l o s m á s d e e l l o s d e Z a r a g o z a e n e l a r r e n
d a m i e n t o q u e h i c i e r o n a p r i m e r o s d e m a y o p a r a e l t r i e n i o
(1) Lo reproducimos del interesante libro Estudios de Historia aragonesa. Siglos XVI
y
XVII
debido a la pluma del culto historiador y catedrático de esta Universidad D. Andrés
Jiménez Soler, págs. 24 y 25.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 96/494
- 56 -
v e n i d e r o , o r d e n a r o n a l a r r e n d a d o r q u e d e n t r o d e s e is d í a s
l es di es e t res mi l qui ni ent as l i bras para l os gas t os que a e l l os
l e s p a r e c i e s e , y l a s c o b r a r o n . . . ; q u e d e m á s d e s t o d i c h o s d i p u
t a d o s p u s i e r o n e n e l a r r e n d a m i e n t o m u c h a s c a r g a s q u e e n
e l t r i e n i o l l e g a n a c i e n t o y s e t e n t a m i l l i b r a s , e n q u e c o n s u
m e n c u a s i d o s t e r c i o s d e l p r e c i o d e l a r r e n d a m i e n t o d e l g e n e
r a l , q u e e s t á a r r e n d a d o e n o c h e n t a y s e is m i l y q u i n i e n t a s
l i b r a s c a d a a ñ o , y e n t r e o t r a s p a r t i d a s h a n c o n s i g n a d o a l a
c i u d a d d e Z a r a g o z a p a r a f á b r i c a d e U n i v e r s i d a d c i n c u e n t a
y u n l i b r a s e n e l t r i e n i o ,
» A n t e t o d a s c o s a s s e r e p a r e el a g r a v i o q u e l a c i u d a d d e
Z a r a g o z a y d i p u t a d o s d e l a ñ o p a s a d o l e s h i c i e r o n e n l a c o n
s i g n a c i ó n d e l a s d i c h a s c i n c u e n t a u n m i l l i b r a s p a r a f á b r i c a
d e U n i v e r s i d a d . . . p a r a q u e . . . n o v e n g a a m e n o s U n i v e r s i d a d
t a n a n t i g u a y d e t a n t o r e n o m b r e c o m o l a d e H u e s c a , d e
d o n d e h a n s a l i d o t a n t o s y t a n e x c e l e n t e s l e t r a d o s , y a l l e n d e
q u e l a d i c h a U n i v e r s i d a d n o p u e d e i n s t i t u i r s e s i n o e s h a
c i e n d o a d j u d i c a r a Z a r a g o z a p o r e l m e d i o q u e h a c o m e n z a d o
e l d i n e r o c o m ú n d e l a s g e n e r a l i d a d e s q u e e n f i n h a d e p e r -
v e n i r a l a r e a l m a n o y t e s o r e r í a d e V . M . . . . , y s i e s j u s t o
q u e e n A r a g ó n h a y a U n i v e r s i d a d fa m o s a p a r a q u e l o s d e l
R e i n o p u e d a n e s t u d i a r c o n m e n o s g a s t o y m á s c o m o d i d a d
d i c e n , m á s r a z ó n e s q u e e s t e c o m o e s t á e n H u e s c a , p u e s t i e
ne e l i l us t r e no m br e y au t or i da d que s e s abe y ha s i do y es
t a n c e l e b r a d a p o r s u a n t i g ü e d a d , q u e s e i s c i e n t o s a ñ o s a n t e s
d e l n a c i m i e n t o d e N u e s t r o R e d e n t o r f lo re sc ió e n e l m u n d o
h a s t a q u e c o n a q u e l l a p é r d i d a g e n e r a l d e E s p a ñ a o c u p a r o n
l os m o r o s H u e s c a . = D e l o b i s p o , c a b i ld o y c i u d a d d e H u e s c a .
A X X X d e e n e r o d e 1 5 8 2 » .
N o t e n i e n d o c o n e s t o b a s t a n t e , lo s d e H u e s c a e n v i a r o n a
a M a d r i d u n a e m b a j a d a p a r a qu e h a b l a r a al R e y e x p o n i é n
d o l e s u s q u e j a s ; p e r o e n t e r a d o s d e q u e F e l i p e I I e s t a b a e n
L i s b o a , a l l á s e d e c i d i e r o n a m a r c h a r , n o h a c i é n d o l o p o r q u e
el V i c e c a n c i l l e r D . B e r n a r d o d e B o l e a d i s u a d i ó a l o s c o m i
s i o n a d o s d e t a l v i a j e , d i c i é n d o l e s q u e l a v o l u n t a d r e a l e r a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 97/494
— 5 7 —
n o d e j a r p a s a r e l a r r e n d a m i e n t o t a l c o m o e s t a b a , n i t r a t a r
p a r a n a d a d e U n i v e r s i d a d .
A s í e r a , p o r c u a n t o s e p i d i ó i n f o r m e a l o s a s e s o r e s d o n
J u a n y d o n J e r ó n i m o P é r e z d e N u e r o s , el c u al h e m o s t e n i d o
l a f o r t u n a d e h a l l a r e n e l A r c h i v o d e l a C o r o n a d e A r a g ó n ,
e n e l c u a l , d e s p u é s d e v a r i a s c o n s i d e r a c i o n e s , s e m a n i f i e s t a :
« . . . q u e r e p u g n a n l o s f u e r o s y a c t o s d e C o r t e e n q u e s i n v o
l u n t a d d e S . M . y d e l a C o r t e g e n e r a l y d i s p o s i c ió n d e f u e r o
p a r e c e q u e n o e s p e r m i t i d o d i s p o n e r d e l a s q u a n t i d a d e s q u e
p r o c e d e n d e l a s g e n e r a l i d a d e s d e l R e i n o . P o r to d o l o s o b r e
d i c h o n o s p a r e c e q u e c o n v i e n e a s u r e a l s e r v i c i o n o m b r a s s e
l u e g o J u e z p a r a d i c h a s c a u s a s y p r o c e s s o s e n l u g a r d e m i c e r
B a r t o l o m é L ó p e z , q u e n o c o n v i e n e e n t r e t e n e r e s t e n e g o c i o ,
s i n o d a r l e c o n c l u s i ó n p o r J u s t i c i a » .
Y el
acto
de
justicia
s e p e r p e t r ó ; e l R e g e n t e e n f u n c i o n e s ,
S o r a , h a l l ó e l m e d i o d e q u e e s a s 5 1 . 0 0 0 l i b r a s , q u e p a r a l a
U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a h a b í a n s id o a p l i c a d a s y p a r a s u
f u n d a c i ó n h a b í a n d e s e r v i r , p a s a r a n a l f i s c o c o n p r o m e s a d e
g a s t a r 2 . 0 0 0 e n la a c e q u i a i m p e r i a l , « q u e a l f in n o s e g a s t a
r o n p o r q u e e l E s t a d o e n t o n c e s y a c o n s i d e r a b a p r e f e r e n t e s
s us neces i dades a l as de l a naci ón» (1) .
Q u e d a b a , p u e s , l a U n i v e r s i d a d e n t e r r a d a p a r a s ie m p r e ;
l o s d e H u e s c a , c o n t e n t o s y s a t i s f e c h o s , y e l m o n a r c a , m á s
s at i s fecho aún que t odos e l l os .
P e r o d e p r o n t o , i n o p i n a d a m e n t e , s u r g e u n h o m b r e d e
t a l e n t o y d e c o r a z ó n q u e s e ll a m ó D . P e d r o C e r b u n a , u n
s a c e r d o t e e j e m p l a r , « b u e n p r e d i c a d o r , v i r t u o s í s i m o , a m i g o
d e l a s l e t r a s , q u e d e s e a n d o q u e h u b i e s e p e r s o n a s d o c t a s e n
l o s b e n e fi c io s p r i n c i p a l m e n t e c u r a t o s , h o m b r e p i a d o s o y l i
m o s n e r o , q u e t o d a s u v i d a y h a c i e n d a q u e t e n í a e m p l e ó e n
l i m o s n a s , e l q u a l , s e g ú n r e l a c i ó n d e p e r s o n a s d e c r é d i t o ,
h a l l á n d o s e q u e t e n í a r e c o g i d o s a l g u n o s m i l l a r e s d e d u c a d o s
d e l a s r e n t a s d e l P r i o r a t o y o fi cio s q u e t u v o d e s e r V i c a r i o
(1) Ji ménez Soler: obra citada, pág. 26.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 98/494
— 58 —
general , S ede vacante por mu erte de D . H ernand o de A ra
gón, A rzobispo de Zarago za de dicha ciudad y A rzobispado,
se puso en oración y suplicando a N uestro S eñor con oracio
nes, disciplinas y abstinencias, le encaminarían en qué obras
pías los emplearía que más necesidad y utilidad hubiese en
esta ciudad y R eyn o, y después de hab er continuado las ora
ciones, él por sí y por otros siervos de Dios, a quien le enco
men dó, deliberó que la má s necesaria y útil obra pía que
podía hacer era fundar la U niversidad en Zaragoza y em
plear su hacienda en ello, y assí, sabiendo que la ciudad te
nía los dichos p rivilegio s; pa ra ello puso medios pa ra que
aquélla le diese los patios de la U niversid ad vieja y lug ar
pa ra fund ar la U nive rsidad , que él a sus costas los rep ara ría
e funda ría Cátedras para que se leyessen en ellas todas las
sciencias. L a qual deliberación la ciudad recibió mu y bien
y lo tuvo en mucho y le dió los patios y poder para fundarla
y poner cathedráticos y cátedras, como parece por acto de
dicha deliberación de Capitol y Concejo hecho en Zaragoza
a tres del m es de setiemb re del año 15 82 .. . . . , y como en
estas obras pías siempre hay contrastes como los ha hab ido
y hay para impedil las como prude nte, antes de poner en
execución los privileg ios y la U niversida d g ene ral, no quiso
hacer de nuevo las Escuelas por que los émulos y contrarios
no diessen en la cuenta y le imp idiessen la entrad a, y prin
cipió porque después de hecha y estando con R ector, Cathe
drátic os y otros oficiales, sería dificultoso el imp edilla s y
quitallas, y assí aventuró de gastar como gastó en el edificio
viejo y los gen erale s del má s de dos mil duca dos, con dez ir
que lo hac ía par a que tuviessen gene rales los artista s y gra
máticos que fuessen convenientes y dexó que se leyesen artes
y latinidad como antes, sin mudar en ello cosa alguna hasta
que le pareciesse buena razón y en él entr etan to anduv o or
denando los Estatutos que convenían para el buen gobierno
de la U nive rsida d general y los escribió todos de su prop ia
mano».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 99/494
— 5 9 —
C l a r a m e n t e se d e s p r e n d e d e la s p a l a b r a s d e F r a i l l a e n s u
Lucidario,
f o l s . 1 1 y 1 1 v . , q u e d e j a m o s c o p i a d a s , q u e c o n v e
n i d o e n t r e C e r b u n a y l a C i u d a d , q u e el p r i m e r o p u s i e r a e n
e j ec u c ió n l a s b u l a s d e J u l i o I I I y P a u l o I V y el P r i v i l e g i o
d e C a r l o s I , d i s p u s i e r o n l a m a y o r r e s e r v a y s i g i l o a l o b j e to
d e q u e l os e n e m i g o s d e l a U n i v e r s i d a d n o p u d i e r a n i m p e d i r
s u f u n d a c i ó n y h a c e r é s t a p o r u n v e r d a d e r o a c t o d e a u d a c i a ,
p e s a r a a q u i e n p e s a r a ; e r a m u y d i f í c i l
suprimir
u n a U n i v e r
s i d a d q u e t e n í a s u R e c t o r , s u s C a t e d r á t i c o s , s u s M a e s t r o s ,
s u s a l u m n o s y h a s t a l as r e n t a s c o n l a s c u a l e s p o d í a s o s t e
n e r s e .
D i s p u e s t o y a t o d o , e l d í a 2 0 d e m a y o d e 1 5 8 3 , d í a m e
m o r a b l e e n n u e s t r o s f a s t o s u n i v e r s i t a r i o s , « d e n t r o l as c a s a s
c o m u n e s v u l g a r m e n t e l l a m a d a s d e l p u e n t e d e l a m i s m a c i u
d a d , e n p r e s e n c i a d e M i g u e l E s p a ñ o l , h i jo d e l m u y m a g n í f i
c o q u o n d a m M i g u e l E s p a ñ o l , c i u d a d a n o y n o t a r i o p ú b l ic o d e
l o s d e l n ú m e r o d e l a c i u d a d d e Z a r a g o z a y s e c r e t a r i o p r i n c i
p a l d e l o s m u y i l u s t r e s s e ñ o r e s J u r a d o s y r e g i m i e n t o d e l a
d i c h a c i u d a d y d e lo s t e s t i g o s i n f r a s c r i t o s , c o m p a r e c i e r o n y
f u e r o n p e r s o n a l m e n t e c o n s t i t u í d o s l os m u y i l u s t r e s s e ñ o r e s
D . F r a n c i s c o C a r n i , D . J e r ó n i m o L ó p e z , D . M a r t í n S á n c h e z
d e l C a s t e l l a r , D . G i l d e V l l e t a y D
.
D o m i n g o B u r c e s , J u r a
d o s d e la d i c h a c i u d a d d e Z a r a g o z a » , a p r o b a r o n c o n l a m a
y o r s o le m n i d a d l a s o r d i n a c i o n e s o E s t a t u t o s d e l n u e v o c e n t r o
d e e n s e ñ a n z a , d e c o n f o r m i d a d c o n l a s b u l a s d e J u l i o I I I y
P a u l o I V y P r i v i l e g i o d e l E m p e r a d o r C a r lo s V , q u e a u t o r i
z a b a n e r i g i r , c o n s t r u i r y e d if ic a r u n E s t u d i o y U n i v e r s i d a d
g e n e r a l c o n a q u e l l o s h o n o r e s , p r e e m i n e n c i a s y p r e r r o g a t i v a s
q u e a lo s e s t u d i o s y u n i v e r s i d a d e s d e S a l a m a n c a , V a l l a d o l i d ,
L é r i d a y o t r a s d e E s p a ñ a , e s t a b a n o t o r g a d a s y c o n c e d i d a s ;
p o r e s o s E s t a t u t o s q u e d a b a n o m b r a d o p r i m e r R e c t o r y V i c e
c a n c i l l e r e l a r c e d i a n o D . J u a n M a r c o , y C a n c e l a r i o , e l A r
z o b i s p o .
C o n f e c h a 2 3 d e l e x p r e s a d o m e s , l o s J u r a d o s s e c r e y e r o n
e n e l d e b e r d e m a n d a r a F e l i p e I I l a s i g u i e n t e c a r t a :
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 100/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 101/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 102/494
62
hacer bi en y f i e l ment e mi of i c i o de bedel s egún l os es t a t ut os
d e l a d i c h a U n i v e r s i d a d . . . »
A c o n t i n u a c i ó n , e l f u n d a d o r D . P e d r o C e r b u n a , e n v i r
t ud del pod er y de l a fac ul t ad que s e l e ha bí a con cedi d o po r
l os E s t a t u t o s d e e r e c ci ó n y f u n d a c i ó n , h i z o e l n o m b r a m i e n t o
d e c a t e d r á t i c o s y m a e s t r o s e n l a f o r m a s i g u i e n t e :
P a r a T e o l o g í a, a F r . J e r ó n i m o X a v i e r r e , P r i o r d e l M o
n a s t e r i o d e P r e d i c a d o r e s .
P a r a C á n o n e s , a l os d o c t o r e s M a e s t ro s D . J u a n d e R i b a s
y D . M a r t í n M i r a v e te .
P a r a M e d i c in a , a l os d o c to r e s D . J u a n T a b a r y D . J u a n
S a n z , m e n o r d e d í a s .
P a r a L ó g i c a y F i l o s o f í a , a l d o c t o r D . J u a n S a n c h o y a l
m a e s t r o D . P e d r o P o z .
P a r a l a t in i d a d , a D . M i g u el B e l e n g u e r , D . J u a n A r a c i e l ,
D . M i g u el V i l l a r y e l m a e s t r o D . J u a n L o b e r a .
S e g u i d a m e n t e t u v o l u g a r e l a c t o p ú b l i c o d e u n s e r m ó n o
l e cc i ó n q u e h i z o e l c a t e d r á t i c o d e T e o l o g í a P . X a v i e r r e , e n
e l g e n e r a l m a y o r , e n e l c u a l , a b r i e n d o u n l i b r o e n p r e s e n c i a
d e l P r i o r C e r b u n a , R e c t o r , J u r a d o s y d e m u c h o s c i u d a d a n o s
« y o t r a m u c h a g e n t e y e s t u d i a n t e s q u e a l l i e s t a b a n ( 1 ) ,
e x p l i c ó u n a l i c i o n d e t h e o l o g i a d e l a p r i m e r a p a r t e d e S a n t o
T h o m a s d e la m a t e r i a d e la e n c a r n a c i ó n d e l v e r b o d i v i n o s o
b r e e l a r t i c u l o q u e t r a t a , s i p o r e s t e n o m b r e d e e n c a r n a c i o n
e s t á b i e n d e c l a r a d o e l m i s t e r i o , y a c a b a d a d i c h a l i c i o n s e s a
l i e r o n t o d o s l o s s o b r e d i c h o s d e l a d i c h a a u l a m a y o r y s u b i e r o n
l o s d i c h o s s e ñ o r e s J u r a d o s , R e c t o r y P r i o r y a l g u n a s o t r a s
p e r s o n a s a u n o s a p o s e c t o s d e l d i c h o e s t u d i o l l a m a d o s e l C l a u s
t r o d e l o s d o c t o r e s y m a e s t r o s y e n o t r a s a u l a s d e a q u e l , e n
t r a n d o y s a l i e n d o e n e l l a s y a b r i e n d o y c e r r a n d o l a s p u e r t a s
(1) P rot. de M iguel E spañol , meno r. Lig. 10, T . 24, fols. 211 y siguientes. Sin emba rgo,
Frailla, en su Lucidario, dice que «... los dichos S S . Jurados con todo silencio por evitar
mayores males, se juntar on en el G eneral m ayor de las E scuelas viejas y fueron allí el dicho
P rior D . P edro Cerbun a y el dicho arcediano D. Juan M arco juró como Rector en poder del
dicho Prior», e tc . , e tc .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 103/494
— 63 —
d e a q u e l l a s e l d i c h o s e ñ o r R e c t o r y h a c i e n d o o t r o s a c t o s
d e n o t a n t e s p o s e s i o n d e l d i c h o e s t u d i o y u n i v e r s i d a d p a c i f i
c a m e n t e y q u i e t a p u b l i c a m e n t e y s i n c o n t r a d i c c i o n a l g u n a » .
H e c h o s l o s a c t o s p o s e s o r i o s d e s c r i t o s o s e a i n a u g u r a d a l a
U n i v e r s i d a d , c o n f e c h a 26 lo s J u r a d o s v o l v i e r o n a e s c r ib i r a l
R e y e n l a f o r m a s i g u i e n t e :
« S . C . R . M a g e s t a d . = L o s d i a s p a s a d o s e s c ri v im o s a
V . M a g d . c o m o e l P r i o r d e l A s e o d e s t a C i u d a d , m o v i d o c o n
t a n t o z e l o , s e h a v i a e n c a r g a d o d e l r e p a r o d e la s E s c u e l a s
d e s t a C i u d a d y d e p a g a r l o s l e c t o r e s d e l a s f a c u l t a d e s q u e e n
e l l a s h a n d e l e e r y q u e p o r n o d a r l u g a r a l o s i m p e d i m e n t o s
q u e p o d r í a n p o n e r l o s q u e p r o c u r a n e s t o r v a r e s t e n e g o c i o ,
d e t e r m i n a b a m o s p o n e r n o s e n p o s e s io n d e l , c o n p r e s u p u e s t o
q u e d e s p u e s e s t u v i e s e p o r e s t a v i a t o d o e s t e n e g o c i o e n n u e s
t r a m a n o s e g u i r i a m o s y o b e d e c e r i am o s e n t o d o l a v o l u n t a d
y o r d e n d e V . M a g d . = E l m a r t e s p a s a d o a 2 4 d e s t e s e t o m ó
l a p o s e s i o n y f u e n o m b r a d o p o r R e c t o r e l d o c t o r J o a n M a r c o ,
a r c e d i a n o d e s t a C i u d a d y s e l e y ó u n a l i c io n d e t h e o l o g i a y
despues se va continuando este exercitio y se continuará
p ar a
s e r b i c io d e D i o s y d e V . M a g d . y b e n e fi c io d e s t e R e y n o d e
b a x o d e l p a t r o c i n i o y o b e d i e n c i a d e V . M a g d . c on g r a n d e
c o n f i a n ç a q u e p u e s e s t a o b r a s i e m p r e h a v e m o s e n t e n d i d o
q u e e r a d e l g u s t o d e V . M a g d . e l m o d o q u e e n e l la se h a t e
n i d o , pues h a s i do s ol o po r fac i l i t a r l a ma s y es cu s ar a
V . M a g d . el d e s g u s t o q u e l a i m p o r t u n i d a d d e a l g u n o s y lo s
m o d o s q u e e n e s t a t i e r r a e n s e m e j a n t e s p r e t e n s i o n e s s e t i e n e n
p u d i e r a n d a r n o d e x a r a d e s e r a p r o b a d o p o r V . M a g d . =
R e s t a a o r a s u p l i c a r a V . M a g d . q u e c o m o S e ñ o r y P a t r o n y
P r i n c i p a l f u n d a d o r d e s t a u n i v e r s i d a d s e s i r v a d e f a b o r e
c e r l a p a r a q u e l l e g u e a p u n t o q u e n o s e a i n d i g n a d e t a n
g r a n d e P a t r o n . E n t e n d i e r a s e y a e n c o p i a r l os e s t a t u t o s d e l a
u n i v e r s i d a d p a r a i n i c i a r l o s a V . M a g d . , s i n o q u e n o s l o s
h a n l l eb a d o c o n u n a m a n i f e s t a c i o n a la A u d i e n c i a r e a l , d e l o
q u a l t e n e m o s g r a n d e s e n t i m i e n t o p o r q u e e s c o s a d e q u e p u e
d e n n a c e r i n c o n v e n i e n t e s p a r a e l s e r bi c io d e V . M a g d . , p o r
7
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 104/494
— 64 —
porque q u a l q u i e r e p r o v i s i o n d e s t a s , s i l a A u d i e n c i a r e a l l a h a z e ,
l a h a r á l u e g o l a C o r t e d e l J u s t i c i a d e A r a g o n y l o s a c t o s d e
l a C i u d a d p o r o r d i n a c i o n e s R e a l e s e s t a m o s o b l i g a d o s a m o s
t r a r l o s a q u i e n V . M a g d . m a n d a r e y s i e m p r e s e h a h e c h o y
s e h i z i e r a a o r a s i el l u g a r t e n i e n t e g e n e r a l d e V . M a g d . lo s
qu i s i era ve r por es a vi a y s e l e di xo y po r es t a ot ra a nu es
t r o p a r e c e r n o s e v e e n c o n t a n t a a u t o r i d a d d e l o s m i n i s t r o s
d e V . M a g d . y s e a b r e p u e r t a p a r a i n c o n v e n i e n t e s , e n co
b r a n d o l o s s e c o p i a r á n y e m b i a r á n a V . M a g d . , c u y a S . C . R .
p e r s o n a g u a r d e y p r o s p e r e n u e s t r o S e ñ o r D i o s c o n a u g m e n t o
d e n u e v o s R e y n o s y S e ñ o r i o s c o m o l a c h r i s t i a n d a d l o h a m e
n e s t e r d e Ç ara go ça a 2 6 d e m a y o d e 1 5 8 3 . = D e V . S . C . R .
M a g e s t a d . = H u m i l d e s s u b d i to s y fieles v a s al lo s q u e s u s R e a
l e s m a n o s b e s a n F r a n c i s c o C a r n i , J h e r .
o
L o p e z , M a r t in S a n
c h e z d e l C a s t e l l a r , G i l d e V l l e t a , D o m i n g o B u r c e s , J u r a d o s
d e l a c i u d a d d e Ç ar ag oç a. M i g u e l E s p a ñ o l , S e c r e t a r i o . =
( E n l a c a r p e t a ) : A l a S a c r a C a t h o li c a R e a l M a g d . e l R e y
n u e s t r o S e ñ o r » . (A . d e l a C . d e A . , L e g . 7 8 ) .
Y q u e r i e n d o t e n e r d e s u p a r t e a l C o n d e d e C h i n c h ó n , l e
m a n d a r o n la s i g u i e n t e c a r t a e x p l i c á n d o l e t o d o l o o c u r r i d o
e n e s t e a s u n t o y d á n d o l e c u e n t a d e l a s q u e s e h a b í a n r e m i
t i d o a l m o n a r c a ; e n l a m i s i v a lo s J u r a d o s d i c e n a l c o n d e lo
q u e s i g u e :
« I l m o . S e ñ o r : P o c o s d i a s h a e s c r i b i m o s a S u M a g d . d a n d o
r a z o n d e c o m o p e n s a b a m o s p o n e r e n e x e c u t i o n l a b u e n a
o b r a q u e a e s t a c i u d a d y R e y n o q u e r í a h a z e r e l P r i o r d e l a
S e o e n c a r g a n d o s e d e h a z e r t o d o e l g a s t o n e c e s s a r i o p a r a d a r
p r i n c i p i o a l a u n i v e r s i d a d d e s t a c i u d a d , a g o r a d a m o s r a z o n
a S u M a g d . d e c o m o y a e s t o s e h a h e c h o , s u p l i c a n d o l e q u e
p u e s l o q u e p r i n c i p a l m e n t e p r e t e n d e m o s e s e l s er v i c io d e
D i o s y d e S u M a g d . y e l b e n e fi c io c o m u n d e s t e R e y n o y y a
S u M a g d . h a b i a a p r o b a d o e s t a o b r a q u e s e s i r b a t a m b i e n d e
ap ro ba r e l mod o que en e l l a s e ha t en i do , pue s h a s i do por
n o h a l l a r o t ro m a s s e g u r o y d e m e n o s p e s a d u m b r e p a r a S u
M a g d . y q u e c o m o s e ñ o r y p a t r o n y p r i n c i p a l f u n d a d o r d e l l a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 105/494
— 6 5 —
la f a b o r e z c a p a r a q u e l l e g u e a p u n t o q u e n o s e a i n d i g n a d e
t a n g r a n d e p a t r o n , h a n o s p a r e c i d o e s c r i b i r e s t a a V . S . p a r a
s u p p l i c a r l e q u e p u e s t a n a c a r g o t i e n e e l m i r a r p o r e l b i e n y
a u m e n t o d e s t a c i u d a d y R e y n o n o s s e a V . S . p a t r o n e n e s t e
n e g o c i o p a r a e n c a m i n a r l o d e m a n e r a q u e S u M a g d . s e t e n g a
d e l p o r m u y s e r v i d o y lo f a v o r e z c a c o m o s e lo s u p p l i c a m o s
y a b u e l t a s d e s t o q u e r e m o s a c o r d a r a V . S . q u e e s t a u n i v e r
s i d a d p o d r i a s e r d e g r a n d e b e n e fi c io p a r a l a c e q u i a I m p e r i a l
y q u e n o s e r i a m a l o b u s c a r e n e s t a s a z o n a l g u n b u e n o r d e n
p a r a a c a b a r l a . = C o n e s t a b a u n a i n f o r m a c i o n d e l o q u e e n
e s t e n e g o c i o h a p a s s a d o h a s t a l l e g a r a l p u n t o e n q u e e s t á ,
s u p p l i c a m o s a V . S . q u e l a v e a y n o s h a g a t o d a l a m e r c e d
que hub i ere l u ga r en es t e neg oci o como lo confi amos y com o
s e r v i r e m o s n o s o t r o s a V . S . e n q u a n t o q u i s i e r e m a n d a r n o s
c u y a I lm a . p e r s o n a y e s t a d o g u a r d e y p r o s p e r e n u e s t r o S e
ñ o r c o m o p u e d e d e Ç ar ag oç a a 2 6 d e m a y o d e 1 5 8 3 . = B e s a n
l as m a n o s a V . S . I l m a. s u s m u y c i e r to s s e r v i d o r e s F r a n c i s c o
C arni , J her .
o
L o p e z , M a r t i n S a n c h e z d e l C a s t e ll a r , G i l d e
V l l e ta , D o m i n g o B u r z e s , J u r a d o s d e Ç ara go ça . M i g u el E s p a
ñ o l ,
S e c r e t a r i o . = ( E n l a c a r p e t a ) : A l I lm o . s e ñ o r el S e ñ o r
C o n d e [ d e C h i n c h o n ] t h e s o r e r o g e n e r a l d e lo s [ R e y n o s d e l a ]
c o r o n a d e A r a g o n y s u p p m o . d e s u m a g d . » ( A . d e la C o r o n a
d e A r a g ó n , L e g . 7 8 ) .
Y a e l C o n d e d e S á s t a g o h a b í a d a d o a v i s o a l R e y d e l o
h e c h o p o r lo s J u r a d o s d e Z a r a g o z a , f u n d a n d o l a U n i v e r s i d a d ,
g u a r d á n d o s e « d e t o d o s l o s m i n i s t r o s q u e a q u í t i e n e p a r a q u e
no lo ent e ndi é s em os a f in de que no l es es t orb as s em os » , y
n u e v a m e n t e se d i r i g e a l m o n a r c a , e n v i á n d o l e lo s E s t a t u t o s ,
para que l os conoci era y aprobara , en 15 de j uni o (1) .
P e r o F e l i p e I I i b a r e c i b i e n d o m i s i v a s y c a l l a n d o l a c o n
t es t ac i ón ; en vi s t a de s u s i l enci o, l os J u ra do s le es cr i b i eron
nu ev am en t e con fecha 8 de j ul i o de di cho año de 158 3, di
c i é n d o l e l o s i g u i e n t e :
(1) No fueron aprobados por Felipe II; los hemos encontrado en el A. de la C. de A.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 106/494
—
66
—
« S . C .
R . M a g d . = L o s d i as p a sa d o s e s cr iv i m o s a V . M a g d .
c o m o e l d o c t o r P e d r o C e r b u n a , p r i o r d e L a S e o d e s t a c i u d a d ,
h a v i a d a d o p r i n c i p i o al r e p a r o y r e e d if i c ac i o n d e l a s e s c u e
l a s d e s t a c i u d a d , t o m a n d o a s u c a r g o p a g a r lo s s a l a r i o s d e
l o s c a t h e d r a t i c o s q u e l e y e s e n e n e ll a s y q u e s e h a v i a y a c o
m e n ç a d o a l e e r e n e l l a t h e o l o g i a y o t r a s f a c u l t a d e s , y c o m o
el I n s t i t u t o ha si do y es t a n s ant o y pio y que s olo a t en di a
a l s e r b i c i o d e D i o s N . S . y d e V . M a g d . y al a u m e n t o d e s u
s a n t a fe c a t h o l i c a h a s id o s u d i v i n a M a g d . s o r b i d o m o v e r e l
a n i m o d e l d i c h o p r i o r p a r a q u e d i e s s e c o m o d e h e c h o h a d a d o
a es t a c i ud ad s i e t e m i l l i br as de con t ad o con l a s cua l es l a
d i c h a c i u d a d s e h a o b l i g a d o a d a r e n c a d a u n a ñ o s i e t e m i l
s u e l d o s e n c a d a u n a ñ o a l c l a u s t r o d e l a u n i v e r s i d a d p a r a
l o s s a l a r i o s d e o t r o s c a t h e d r a t i c o s l o q u a l h a d a d o g e n e r a l
m e n t e a t o d o s t a n g r a n d e c o n t e n t o y s a t i s f a c c i o n c o n t a n
b u e n p r i n c i p i o q u e t e n e m o s p o r m u y c i e r t o e l b u e n o y f e l i c e
s u c e so d e s t a i n s t i t u c i o n y q u e h a n d e r e d u n d a r d e l l a m u y
g r a n d e s b e n e f i c i o s a t o d a l a c h r i s t i a n d a d y q u e h a d e s e r e n
s e r v i c io d e V . M a g d . y q u e o tr o s m u c h o s c o n t a n b u e n e x e m
p l o h a n d e h a z e r lo m e s m o , d e m a n e r a q u e e n b r e v e t i e m p o
s e p u e d a n c r i a r e n e s t a u n i v e r s i d a d m u c h o s á r b o l e s y p l a n
t a s q u e d e n m a r a b i l l o s o f r u t o p a r a l a s a n t a Y g l e s i a n u e s t r a
m a d r e y q u e V . M a g d . s u s i n g u l a r p a t r o n y p r o t e c t o r n o s h a
d e h a z e r m d . d e t e n e r e s t a u n i v e r s i d a d d e b a x o d e s u s o m
b r a y a m p a r o y h a z e l l e t o d a m e r c e d c o m o lo s m u c h o s y
leales serv icio s y com o la fidelidad n at u ra l de lla lo m ere ce |
s u p l i c a m o s a V . M a g d . n o s h a g a m d . e n n o d a r l u g a r a l a s
s i n i e s t r a s i n f o r m a c i o n e s q u e a l g u n a s p e r s o n a s p o r s u s p a r
t i c u l a r e s i n t e r e s e s h a n h e c h o , y h a z e n y s e a s o r b i d o f a b o r e
c e r e s t a u n i v e r s i d a d c o m o p o r o t r a s lo t e n e m o s s u p l i c a d o a
V . M a g d . d e m a n e r a q u e n o s ea i n d i g n a d e t a n g r a n d e p a
t r o n q u e e n e l lo r e s c i v i r em o s d e V . M a g d . s i n g u l a r g r a c i a y
m e r c e d c u y a S . C . R . p e r s o n a g u a r d e N . S . c o n a u m e n t o d e
m a s r e y n o s y s e ñ o r í o s c o m o l a c h r i s t i a n d a d lo h a m e n e s t e r
d e Ç ar ag oç a a o c h o d e j u l i o d e 1 5 8 3 . = D . V . S . C . R . M a g d .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 107/494
— 67 —
H u m i l d e s s u b d i t o s y f ie le s v a s a l l o s q u e l a s r e a l e s m a n o s d e
V . M a g d . v e s s a n F r a n c i s c o C a r n i , Jh er.
o
L o p e z , M a r t in
S a n c h e z d e l C a s t e l l a r , G i l d e V l l e t a , D o m i n g o B u r z e s , J u r a
d o s d e Ç ara go ça . M i g u e l E s p a ñ o l , S e c r e t a r i o . = ( E n l a c a r
p e t a ) : A la S a c r a C a t h o l ic a R e a l M a g e s t ad e l R e y n u e s t r o
S e ñ o r » . ( A . d e l a C . d e A . , L e g . 7 8 ) .
L a c o n t e s t a c i ó n l a dió F e l i p e I I , d e s u p u ñ o y l e t r a , a l
C o n s e jo d e A r a g ó n , e n l a f o r m a s i g u i e n t e :
« A l a c o n s u l t a q u e l o s d i a s p a s a d o s s e m e e m b i ó s o b r e l a
l i c e n c i a q u e Ç ar ag oç a p e d i a p a r a f u n d a r u n i v e r s i d a d , c r e o
q u e r e s p o n d i , q u e r í a y r m i r a n d o u n p o c o m a s e n e ll o a n t e s
d e t o m a r r e s o l u c i o n , y h a v i e n d o p e n s a d o e n lo q u e m a s c o n
v i e n e m e h a p a r e c i d o q u e l o s e r a n o d a r l u g a r a q u e l a d i c h a
u n i v e r s i d a d s e f u n d e h asta que (placiendo a Dios) yo vaya
a aquellos reynos y oidas las partes mand e lo que entendiere
mas convenir, y p orq ue me di ze n que en Ç aragoça s e h an
d a d o m a s p r i e s s a a c o m e n ç a r a p o n e r e d i c t o s y c a t h e d r a s y
l eer en e l l as de l o que fuera razo n, no hav i end os e l es dad o
p a r a el l o l a l i c e n c i a q u e p i d i e r o n , s e r a b i e n q u e s e r e m e d i e
e s t o d e l a m a n e r a q u e s e m e r e c e s u a t r e v i m i e n t o , y q u e e n
C ons ej o s e vea l uego en l a forma que s e hazen y a qui enes y
q u e s e s c r i v i r a y se m e a v i s e d e lo q u e p a r e c e r a . = ( R ú b r i c a ) .
Al C onsejo de Aragon».
L a r e s p u e s t a d e F e l i p e I I e r a c a t e g ó r i c a y t e r m i n a n t e ;
has t a que é l vi ni era a Zaragoza y vi era l as cos as por s í mi s
m o ,
n a d a d e U n i v e r s i d a d y , e n t r e t a n t o , q u e s e p r o c u r a r a e l
m e d i o d e r e m e d i a r e l a t r e v i m i e n t o q u e h a b í a n t e n i d o l o s J u
r a d o s y C e r b u n a d e p o n e r e n m a r c h a e l E s t u d i o g e n e r a l ,
creado en 1542.
N o p r e t e n d í a o t r a c o sa e l m o n a r c a e sp a ñ o l q u e d a r l a r
g a s a l a s u n t o ; p r u é b a l o q u e e l a ñ o 1 5 8 5 v i n o a e s t a c i u d a d ,
y a p e s a r d e l a s t e r m i n a n t e s m a n i f e s t a c i o n e s h e c h a s a l C o n
s ej o d e A r a g ó n , n a d a h i z o y p a r a n a d a s e o c u p ó d e l a U n i
v e r s i d a d , n i r e s o l u c i ó n a l g u n a t o m ó e n e s t a c u e s t i ó n .
L a U n i v e r s i d a d z a r a g o z a n a s ó lo l e m e r e c e al c r o n i s t a d e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 108/494
68
a q u e l v i a j e ( 1 ) e s t a s p a l a b r a s : « A ñ o d e m i l q u i n i e n t o s o c h e n
t a y t r e s s e i n s t i t u y ó u n a A c a d e m i a , p e r o n o s é s i s e r á d u
r a d e r a , p o r l o s p e q u e ñ o s s a l a r i o s q u e c a d a a ñ o p a g a a l o s
m a e s t r o s d e l l a , m a y o r m e n t e te n i e n d o la s A c a d e m i a s d e
H u e s c a y L é r i d a t a n c e r c a , c a d a u n a d i e z y s i et e l e g u a s ,
p o c o m á s o m e n o s , d e s í . L é r i d a h a c i a e l l e v a n t e y H u e s c a
h a c i a e l s o l s t i c i o d e v e r a n o » .
L o s d e H u e s c a , a l s a b e r q u e l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a
e r a u n h e c h o y q u e l a c i u d a d h a b í a e n c o n t r a d o a l h o m b r e
g e n e r o s o q u e a p r o n t a b a l o s p r i m e r o s d i n e r o s p a r a s u f u n c i o
n a m i e n t o , s e d i s p u s i e r o n a l a l u c h a y c o n f e c h a 1 9 d e j u l i o
d e e se a ñ o m a n d a n u n m e m o r i a l al R e y c o n t r a la n u e v a I n s
t i t u ci ó n, qu e f irman el obi s p o, e l cabi l do , l a c i udad y l a
U n i v e r s i d a d .
E n e l d o c u m e n t o c o m i e n z a n l a m e n t á n d o s e de q u e s e l es
h i c i e r a c r e e r p o r e l V i c e c a n c i l l e r D. F e r n a n d o d e B o l e a
« q u e l a p r e t e n s i ó n d e Z a r a g o z a p a r a r í a » d e s d e e l m o m e n t o
q u e y a n o p o d í a n c o n t a r c o n l a s 5 1 . 0 0 0 l i b r a s d e l a r r e n d a
m i e n t o d e F u n e s , y q u e , c o n f i a d o s e n e l l o , s e h a b í a n v u e l t o
a s u c i u d a d t a n c o n t e n t o s y s a t i s fe c h o s ; r e p r e s e n t a n a l R e y
e l a g r a v i o q u e r e c i b e n l o s p r i v i l e g i o s q u e e l l o s t e n í a n c o n c e
d i d o s d e l o s s e r e n í s i m o s R e y e s d e A r a g ó n , y s i g u e n s u a l e
g a t o , l l e g a n d o h a s t a a f a l t a r a l a v e r d a d , p u e s d i c e n a l R e y
q u e h a n c o m e n z a d o l o s d e Z a r a g o z a a l e e r t o d a s l a s f a c u l t a
d e s s i n t e n e r e d if ic io n i r e n t a s p a r a c á t e d r a s , c o m o si b u e n o
o mal o, no di s pus i eran del vi e j o es t udi o y de l as 7. 000 l i bras
q u e h a b í a d a d o C e r b u n a , m á s l o q u e l a c i u d a d t e n í a p r o m e
t i do y cu m pl i ó f ie lmente . Y a en es e mem ori a l co m i enz a a
h a b l a r s e d e s i l o s e s t u d i a n t e s s o n g e n t e l i b r e e i n q u i e t a p o r
s u s p o c o s a ñ o s y d e l a s m u c h a s o c a s i o n e s q u e e n Z a r a g o z a
t e n d r á n p a r a d i s t r a e r s e y p r o m o v e r t u m u l t o s , p o r q u e e s t i e
(1) «Relación del viaje hecho por Felipe II, en 1585, a Zaragoza, Barceloua y Valencia»,
escrita por Henrique Cock... y publicada por Alfredo Morel-Fatio y Antonio Rodríguez Villa.
Madrid, imp. de Aribau y Compañía, 1876.—XVII más 314 págs.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 109/494
- 69 -
tierra «demasiadamente regalada y aparejada para vicios, cosa
tan contraria a virtud y letras» (1).
A todo esto contestó Cerbuna haciendo el día 15 de agos
to nuevo nombramiento de catedráticos, ampliando, por lo
t a n t o , las cátedra s que debían darse; en la fecha señalada
nombró el Pr ior de La Seo para Teología al maestro Fr. Fe
l ipe H ernánde z de M onreal, P r ior del M onasterio de S an
A gustín, de esta ciudad; pa ra Cánones, a micer L uis L ópez
y J uan Fr anci s co Tor r al ba; par a Leyes , a J uan de Ri bas y
L ópez G al bán, y par a l a cát edr a de G r amát i ca y L enguas ,
al gra n h um an ista P edro S imón A bril; y no siendo esto sufi
ciente, al día siguie nte se celebró el prim er claustro de R ec
tor, Catedráticos y Consiliarios, que era n: el p rim ero, como
ya hemos dicho, el Dr . M arco, y los dem ás, los doctores y
maes tr os H er nández de M onreal, L ópez, T or r al ba, L ópez
G al bán, V aler o T abar , J ua n S anz ( menor ), J uan S ancho,
P edro P onz , Jua n de L obera y A raciel; en esa reunión, el
S ecretario hizo solemne entrega de los E statutos de la U ni
versidad al Claustro, y este, a su vez, al Secretario, del libro
de la m atrícu la, pa ra que en él inscribiera a cuantos «que
rrá n ser ma triculados y del gremio de la U niversida d que
rrán goz ar de sus inm unidad es y privilegios conforme a los
dichos privilegios y estatutos della».
S eguid am ente, el Claustro nombró al notario causídico
de Zaragoza, D . A ntonio M irabete, procurador suyo y de la
U niversidad y estudio gen eral de la dicha ciudad, «absente
et a pleitos larg am ente , con facultad de jura r, sustituir una
y muchas veces et», y a D. P edro de L un a, escri tor apostóli
co,
residente en R om a, su rep rese ntan te en aquella Corte
con amplas facultades.
L a U niversidad, por el estatuto aprobado en 20 de mayo,
tenía B edel, pero no M aestro de Ceremonias; en este Claus
(1) En la obra del Sr. Jim énez Soler,
Las alteraciones de Arag ón en la época de Feli
pe II, se inserta este memorial y se estudia con gran competencia esta cuestión.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 110/494
— 70 —
Claustro f ué n o m b r a d o p a r a ta l c a r g o J u a n S a l l é n , b a c h i l l e r d e
C á n o n e s , n a t u r a l d e l a v i l l a d e T a u s t e , a l c u a l s e le d ió t o d o
e l p o d e r y a t r i b u c i o n e s n e c e s a r i a s p a r a e l b u e n d e s e m p e ñ o
d e s u c a r g o ; n o j u r ó e n e l a c t o p o r h a l l a r s e a u s e n t e .
A c t o s e g u i d o s e h i z o e l n o m b r a m i e n t o d e R e c e p t o r , c on
l a s f a c u l t a d e s q u e e l e s t a t u t o c o n c e d í a , el c u a l r e c a y ó e n el
m a e s t r o L ó p e z G a l b á n , e l c u a l , h a l l á n d o s e p r e s e n t e , a c e p t ó
y j u r ó . P o r ú l t i m o , el R e c t o r J u a n M a r c o , c o n a r r e g l o a l a s
f a c u l t a d e s q u e e l e s t a t u t o l e c o n c e d í a , n o m b r ó V i c e - r e c t o r
a l i l u s t r e D r . D i e g o F r a i l l a , p r e s b í t e r o , l ic e n c i ad o e n A r t e s
y b a c h i l l e r e n T e o l o g í a , e l c u a l j u r ó , e n m a n o s d e l R e c t o r ,
cumpl i r bi en y f i e l ment e s u comet i do.
E l d í a 2 7 d e s e p t i e m b r e , C e r b u n a h i z o u n n u e v o n o m b r a
m i e m t o d e c a t e d r á t i c o s , s i e n d o é s to s p a r a G r a m á t i c a , L a t i n i
d a d y L e n g u a s , a l m a e s t r o M e n d o z a (n o se c i t a el n o m b r e e n
e l p r o t . c o r r e s p o n d i e n t e d e M i g u e l E s p a ñ o l ) ; p a r a L e y e s , a l
f a m o s o D r . J u a n C o s t a , y p a r a M e d i c i n a , al n o m e n o s c é l e
b r e D r . J e r ó n i m o X i m é n e z ; e l c u a d r o d e p r o f e so r e s d e l a
n u e v a U n i v e r s i d a d q u e d a b a , p u e s , c o n s t i t u í d o e n l a f o r m a
s i g u i e n t e :
T e o l o g ía : F r . J e r ó n i m o X a v i e r r e y e l D r . F e l i p e H e r
n á n d e z d e M o n r e a l.
C á n o n e s : D r . J u a n d e R i b a s , D r . M a r t í n M i r a v e t e, d o c
t o r L u i s L ó p e z y D r . J u a n F r a n c i s c o T o r r a l b a .
L e y e s : D r . J u a n d e R i b a s , D r . L ó p e z G a l b á n y d o c to r
J u a n C o s t a .
M e d i c in a : D r . J u a n T a b a r , D r . J u a n S a n z y D r . J e r ó n i
m o X i m é n e z .
L ó g i c a y F i lo s o f ía : D r . J u a n S a n c h o y D r . P e d r o P o n z .
L a t e n i d a d : D . M i g ue l B e l e n g u e r , D . J u a n A r a c i e l , d o n
M i g u a l V i l l a r, D . J u a n L o b e r a , D . P e d r o S i m ó n A b r i l y
m a e s t r o M e n d o z a .
E s t o s fu e r o n l os p r i m e r o s c a t e d r á t i c o s d e l a U n i v e r s i d a d
d e Z a r a g o z a , s e g ú n c o n s t a d e l o s p r o t s . d e M i g u e l E s p a ñ o l
( m en o r) y c u y o s d o c u m e n t o s s e r á n p u b l i c a d o s o p o r t u n a m e n t e .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 111/494
- 71 -
H e c h o y a el n o m b r a m i e n t o d e c a t e d r á t i c o s , d e R e c t o r ,
V i c e - r e c t o r, C o n s i l i a ri o s , R e c e p t o r , P r o c u r a d o r e s , B e d e l y
M a e s t ro d e C e r e m o n i a s , e s d e c i r , c u a n t o l a U n i v e r s i d a d n e
c e s i t a b a p a r a s e r t a l U n i v e r s i d a d , l os J u r a d o s e n t e n d i e r o n
q u e e r a ll e g a d o e l m o m e n t o d e a n u n c i a r q u e e n Z a r a g o z a s e
e n s e ñ a b a n t o d a s l a s c i e n c i a s e n e l E s t u d i o n u e v a m e n t e
f u n d a d o , c o n a r r e g l o a l os p r i v i l e g i o s y b u l a s c o n c e d i d a s ,
q u e l e p o n í a n a l n i v e l d e l a s d e S a l a m a n c a , A l c a l á , L é r i d a
y d e m á s d e E s p a ñ a , a c u a l e f e c to h i c i e r o n e d i c t o s ( c e d u lo
n e s ) ,
q u e a m á s d e c i r c u l a r p o r t o d o e l R e i n o , d i s p u s i e r o n
l o s J u r a d o s p u s i é r a n s e e n l o s s i t i o s m á s v i s i b l e s d e l a c i u d a d ;
e s t o m o l e s t ó a l V i r r e y , C o n d e d e S á s t a g o ( o t r o e n e m i g o d e
la U n i v e r s i d a d ) , el c u a l q u i s o h a c e r l o s q u i t a r y p r o h i b i r s u
p u b l i c a c i ó n , p e r o e l R e g e n t e y e l C o n s ej o n o lo c o n s i n t i e r o n ,
s i e n d o d e o p i n i ó n q u e d e l h e c h o s e d i e r a c u e n t a a l R e y ; a s í
l o h i z o e l d e S á s t a g o e n c a r t a a F e l i p e I I d i r i g i d a y a l a
q u e a c o m p a ñ a b a u n o d e l o s c e d u l o n e s o e d i c t o s .
P o r c i e r t o q u e u n o d e l o s a l g u a c i l e s d e l V i r r e y , q u e e r a
n a t u r a l d e H u e s c a , m a n c h ó d e l od o , i n t e n c i o n a d a m e n t e , el
que s e ha bí a col ocado, por orden de l os J u ra d o s , con l as ar
m a s d e l a c i u d a d , e n u n a d e l a s p a r e d e s d e l a D i p u t a c i ó n ;
e l d i s g u s t o y l a e x c i t a c i ó n e n t r e l a s g e n t e s q u e l o p r e s e n
c i a r o n f u é t a n g r a n d e , q u e , s e g ú n d i c e F r a i l l a , « f a l tó p o co
n o l e e c h a r o n l a p u e n t e a b a x o » ; s e l e p u s o d e m a n d a c r i m i n a l
p o r l a C o r t e d e l J u s t i c i a d e A r a g ó n : Procesus Juratorum
Concilii et Vniuersitatis civitatis c æsa rau gustæ contra Fr an cis
cum Xordan , super criminali, « y lo h i c i e r o n p r o n u n c i a r y d i e
r o n g r a v e p e n a , s i n o q u e p o r i n t e r c e s s i o n d e p e r s o n a s e s t á
s obres ei do».
E n 3 0 d e e n e r o d e 1 5 8 4 , l o s J u r a d o s s e d i r i g e n n u e v a
m e n t e a l R e y , p i d i é n d o l e a m p a r o y f a v o r p a r a l a U n i v e r s i
d a d f u n d a d a , p o r e n t e n d e r q u e s e p r e s t a b a a D i o s , a l a C o
ron a y a l R ei n o un gr an benefi c io; en es a ca r t a s e l e di ce a l
m o n a r c a q u e h a b i e n d o c o m e n z a d o e n e s e a ñ o a l e e r , h a y
cerca de 200 t eól ogos , 70 u 80 j ur i s t as y de l as ot ras facul t a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 112/494
— 72 —
facultades más de 1.000, « y a s s i t e n e m o s p o r c i e r t o q n e s e r á s e m i
n a r i o ,
d e d o n d e s a l d r á n m u c h o s h o m b r e s d o c to s p a r a p o d e r
s e r e m p l e a d o s e n y g l e s i a s y d i g n i d a d e s y p a r t i c u l a r m e n t e e n
b e n ef ic io s c u r a d o s ; p o r n o h a l l a r s e h a s t a a h o r a , s e h a n p r o
v e y d o a p e r s o n a s q u e n o t e n í a n l as p a r t e s n e c e s s a r i a s y q u e
p o d r á n s e r u i r a V . M . e n l os t r i b u n a l e s y c o n s i s t o r i o s d e e s t e
R e i n o c o n l a s u f i c ie n c i a n e c e s s a r i a » .
R o b u s t e c i e n d o e st a s m a n i f e s t a c io n e s , e l R e c t o r y C l a u s
t ro de C ons i l i ar i os es cr i ben a F el i pe I I , con fecha 1. ° de
f e b r e r o , m a n i f e s t á n d o l e q u e c o n t o d a q u i e t u d y s o s ie g o e s t á
f u n c i o n a n d o l a n u e v a E s c u e l a , q u e s e h a n d a d o g r a d o s , s e
h a n h e c h o i n c o r p o r a c i o n e s d e B a c h i l l e r e s , L i c e n c i a d o s ,
M a e s t r o s y D o c t o r e s e n t o d a s l a s f a c u l t a d e s , « d e m a n e r a q u e
l a U n i v e r s i d a d e s t á y a f o r m a d a c o n s u R e c t o r , y C l a u s t r o
p l e n o d e D o c t o r e s , M a e s t r o s y C o n s i l i a r i o s , c o n m u c h o a p l a u
s o y c o n t e n t o d e s t a C i u d a d y R e i n o , p o r e l n o t a b l e p r o v e c h o
q u e r e s u l t a r á p a r a e s t o s v a s a l l o s » . E n l a m i s i v a s e l e d i c e a l
R e y q u e d e to d o se l e d a r a z ó n d e t a l l a d a , c o m o p r o t e c t o r q u e
e s d e l n u e v o E s t u d i o , y p a r a q u e s e a s e r v i d o , f a v o r e c e r l a y
a m p a r a r l a c o n s u r e a l p e r s o n a y , s o b r e t o d o , p a r a q u e s e
s i r v a
no dar crédito a contrarias informaciones.
C o m o s i t o d o e s t o n o f u e r a s u f i c i e n t e p a r a m o v e r e l á n i
m o r e a l y q u e F e l i p e I I d e m o s t r a r a s u g e n e r o s i d a d y s u a f e c
t o a l a n o b l e e m p r e s a q u e e n t r e m a n o s l l e v a b a n e l P r i o r d e
L a S e o y lo s J u r a d o s d e l a c i u d a d , é s t o s d i r í g e n s e o t r a v e z
a F e l i p e I I , c o n f e c h a 3 d e f e b r e r o ; e n s e n t i d a y r e s p e t u o s a
c a r t a l e p i d e n s u a y u d a y su p r o t e c c i ó n p a r a t a n n o b l e o b r a
« q u e h a c e n a s u s e x p e n s a s y c o n la a y u d a d e l P r i o r d e L a
S e o y a l g u n o s p a r t i c u l a r e s q u e l a h a n f a v o r e c i d o , n o o b s t a n
t e l o s c o n t r a r i o s q u e t e n e m o s e n a l g u n o s s e ñ o r e s y c a v a l l e
r o s d e s t e R e y n o , q u e p r o c u r a n p o r t o d a s l a s v í a s q u e p u e d e n
d a r a e n t e n d e r a V . M . l o c o n t r a r i o p a r a i m p e d i r u n a o b r a
t a n s a nt a como és t a , po r l o que es t a c i ud ad l es h a i do a l a
m a n o e n r e p r i m i r e l a b u s o y e x c e s o q u e p r e t e n d e n d e l l e v a r
p e d r e ñ a l e s y o t r a s a r m a s p r o h i b i d a s , s i n q u e lo s o f f ic i a le s
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 113/494
— 73 —
de V
.
M . se les pudiesen qu itar haviéndo se para ello de fir
mas de la Corte del Jus ticia de A ragó n». (A rch. de la Coro
na de A r ag. , L eg. 78).
M ientras la U niversidad de Zaragoza, como si alrededor
suyo nada pasara, funcionaba dentro de la mayor normali
dad y el nuevo estudio se iba granjeando el aplauso general,
sus enemigos iban apretan do el cerco pa ra rend irla; con fe
cha 27 de febrero, el Consejo de A ragón le daba al R ey el
siguiente informe:
«S acra C atóli ca R eal M ag es t ad . = E n el negocio de l a
universida d de Çaragoça es servido V . M . en que no se dé
lug ar a fundar d icha unive rsidad h asta que, plaziendo a
Dios,
vay a V . M . a aquéllos, y oydas las partes , mande lo
que enten diere mas conve nir, y por que en Çaragoça han
començado a poner edictos y cathedras y leer en ellas, dan
dose mas priessa de la que fuera razon, no haviendoles dado
V . M . la l icencia que pidian, manda V . M . que se remedie
esto y se vea en la forma que se ha rá y a quién es y que se
escrivirá y que se avise de todo a V . M .= H a parescido re
presen tar a V . M . que antes que la ciudad de Çaragoça vi
niesse a supp licar aV . M ., les hiziese merced de tom ar de
baxo su am paro y p rotection esta universidad, ya h av ian
fundado cathedras y comerçado a leer en ellas, en virtud del
P rivilegio de la M ajestad del E m perad or, y que lo que des
pués hicieron pocos dias antes de S anct L uca s, que es el
tiempo que acuden los estudiantes a las universidades y
comiença a leer en ellas, fue pub licar e dictos de lo que ha
vian de leer de alli adelante, que es muy ordinario que en
qualquier universidad y como esten en possession deste
exercicio de letras tan fundado en dicho Privilegio y confir
macion del papa Paulo I I I , pretenderán alguna manera de
agravio en ser despojados desta possession y lo tendrá aque
lla ciudad en disfavor en cosa que tanto entienden servir a
nuestro S eñor y a V . M . y benefficiar aquel R eyn o, no dan
doles lugar por lo menos a que por justicia se vean las pre
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 114/494
— 74 —
pretensiones de cad a un a de l as par t e s y c onfo rme a e l l a s e
h a g a d e c l a r a c i o n , q u e e s e l c a m i n o m a s l l a n o p a r a q u e n i n
g u n o p u e d a t e n e r q u e x a n i p r e t e n d e r a g r a v i o e n lo q u e s e
h i z i e r e , q u e p a r e s c e n o p u e d e n e g a r s e a n a d i e y m u c h o m e
n o s a l o s q u e i n t e n t a n o b r a d e s e m e j a n t e c a l i d a d . = P a r e s c e
a l C o n s e jo , d e s p u e s d e h a v e r l o m u c h o c o n s i d e r a d o , q u e a n
t e s d e r e s p o n d e r p a r t i c u l a r m e n t e a l o q u e V . M . m a n d a , se
t i e n e n p o r o b l i g a d o s e n c o n s c i e n c i a d e b o l v e r a r e p r e s e n t a r
e s to a V . M . , q u e m a n d a r á l o q u e m a s fu e re s e r v i d o . = E l
R e g e n t e, S o p e n a . = E l R t e . , C a m p i . = E l R t e. , T e r ç a . =
E l R t e . , F r i g o l a . = ( A la v u e lt a ): C on sejo d e A r a g o n . =
A X X d e H e b r e ro de 1 5 8 4 . = R e s p u e s t a a lo q u e V . M . m a n
dó s cr i vi r a l C ons ej o s obre l a un i ve rs i d ad de Ç aragoça».
( A . d e l a C . d e A . , L e g . 7 8 ) .
A e s t o c o n t e s t ó el R e y l o s i g u i e n t e :
« S e r á b i e n a c a b a r d e t o m a r r e s o l u c i o n d e u n a v e z s o b r e
e s t o ,
y a s s i c o n v e n d r á q u e c o n f r a y D i e g o d e C h a v e s s e j u n
t e n e l C o n d e d e C h i n c h o n y e l R e g e n t e C a m p i , y q u e a l lí s e
v e a n t o d a s l a s r a z o n e s y f u n d a m e n t o s q u e p o r p a r t e d e Ç a
r a g o ç a se d a n p a r a q u e a y a u n i v e r s i d a d y p o r l a d e H u e s c a
p a r a e s t o r v a l l o , y p o d r a s e h a l l a r p r e s e n t e e l q u e s t á a q u i p o r
H u e s c a y d e s p u e s s e m e a c u se d e lo q u e p a r e c e r á » . ( R ú b r i c a ) .
( A . d e l a C . d e A . , L e g . 7 8 ) .
L a U n i v e r s i d a d n o se d e s c u i d a b a , y c o m o v e í a i n d e c is o
a l R e y y a s u s e n e m i g o s m o s t r a r l a m a y o r a c t i v i d a d c o n t r a
e l l a, m a n d ó a M a d r i d , c o n c a r t a s p a r a e l c o n f es o r d e l R e y ,
e l C o n d e d e C h i n c h ó n y e l R e g e n t e C a m p i , a u n a p e r s o n a
d e l t a l e n t o y d e l p r e s t i g i o d e l P . X a v i e r r e ; p o r l a c a r t a q u e
h e m o s h a l l a d o e n el A r c h i v o d e l a M i t r a d e T a r a z o n a y
q u e e n v i ó a l o s J u r a d o s e n 2 2 d e m a y o , v e m o s q u e l e s d i c e
q u e e l a s u n t o l l e g ó a e s t a r e n t a n m a l e s t a d o q u e s e c o n s i d e
r a b a p e r d i d o p o r m u c h a s p e r s o n a s , p e r o q u e , g r a c i a s a s u s
e n t r e v i s t a s c o n e l c o n f e s o r d e l R e y , e l n e g o c i o h a b í a d a d o
u n a v u e l t a t a n g r a n d e ,
que espanta a los que antes le vieron.
« P u e d o e sc r i b i r — d i c e e l P . X a v i e r r e — c o s a s p a r t i c u l a r e s q u e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 115/494
- 75 -
h a h a b i d o , p e r o l o q u e e s c r i b o d o y p o r m u y c i e r t o y a s e g u
r a d o y a s s i t e n g o y v u e s t r a s m e r c e d e s p u e d e n t e n e r t a n t a
confi anza o m ás que j a m ás s e ha t eni do del bu en suces o de
e s t e n e g o c i o » .
M u y o p t i m i s t a s e m o s t r a b a e l P . X a v i e r r e ; i n d u d a b l e
m e n t e s u a l t o p r e s t i g i o e i n f l u e n c i a y s u a m i s t a d c o n f r a y
D i e g o d e C h a v e s , c o n f e s o r d e l R e y , a p l a z ó l a c u e s t i ó n , s o s
l a y á n d o l a , a p a r t á n d o l a d e la s v í a s l e g a l e s , q u e i n d u d a b l e
m e n t e a b a n d o n a b a n l os d e H u e s c a p a r a d a r o t r o g i r o a l
a s u n t o d e l a U n i v e r s i d a d , e l s o c i a l, « n o p r e t e n d i e r o n q u e s e
a n u l a s e lo h e c h o p o r v u l n e r a r t a l o c u a l f u e r o , s i n o p o r lo s
d a ñ o s q u e a l R e i n o t r a e r í a » ( 1) .
C u a n d o e l P . X a v i e r r e c r e í a , d e l a m e j o r b u e n a f e , q u e
e l a s u n t o t e r m i n a b a e n b i e n p a r a s u q u e r i d a U n i v e r s i d a d ,
e s c u a n d o l o s d e H u e s c a u t i l i z a n c u a n t o s m e d i o s p u e d e n y
e s t á n e n s u s m a n o s , p a r a a n u l a r c o m p l e t a m e n t e u n E s t u d i o
q u e c o m e n z a b a c o n e l b r í o y la p u j a n z a d e l n u e s t r o , t e n i e n
d o u n c u a d r o d e c a t e d r á t i c o s t a n i l u s t r e c o m o l o p u d i e r a t e
n e r l a m e j o r u n i v e r s i d a d e s p a ñ o l a ( 2 ) y u n a m a t r í c u l a q u e ,
c o m o e l c l a u s t r o l e h a b í a d i c h o a l R e y e n c a r t a q u e l e d i r i
g i ó , s e a p r o x i m a b a a lo s 2 . 0 0 0 a l u m n o s . D e t o d o s e e c h ó
mano, de l o l í c i t o y de l o i l í c i t o; para nada s e t uvo en cuen
t a q u e l a c i u d a d q u e t a n m a l p a r a d a s a l í a d e a q u e l l a d i s p u t a ,
e r a l a p r i m e r a d e A r a g ó n , l a c a p i t a l d e l R e i n o .
H a c e m o s g r a c i a a n u e s t r o s l e c to r e s d e a l g u n o s m e m o r i a
l e s q u e t e n e m o s c o p i a d o s d e H u e s c a c o n t r a Z a r a g o z a ; a l g o
(1) Jim énez Soler: obra citada, pág. 30.
(2) Para el Curso que debía comenzar el día de San Lucas de 1584, hi zo D . Pedro Cerbuna
el siguiente nombramiento de catedráticos:
Teología: Fr. Jerónimo Xavierre, Fr. Felipe de Monreal, F r. Pedro Malón de Chaide y
Fr .
Francisco Gayán.
Cánones: Dr. Juan Francisco T orralba, Dr. Juan de Miravete y Dr. Jerónimo Portolés.
Leyes: Dr: Andrés Aniny ón, Dr. Juan Gaspar O rtigas y Dr. Jerónimo Villanueva.
Medicina: Dr. Jerónimo Ximénez, Dr. Juan Valero Tabar, Dr. Juan Sanz y Dr. Jerónimo
Portolés.
Artes: Dr. Juan Sánchez, Mtro. Fr. Pedro López y Mtro. Jaime Lisbona.
Gramática: Mtro. Pedro Simón Abril, Mtro. Juan de Lobera y Mtro. Jusepe Salinas.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 116/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 117/494
C A P Í T U L O I I I
FUNDACIÓN DE LA UNIVERSIDAD
I I
EL «PROPUGNACULUM» DE MONTER DE LA CUEVA Y EL «PATROCINIUM» DE
GASPAR HORTIGAS.—EL «GREUGE» DE HUESCA EN LAS CORTES DE MON
ZÓN.—PROVISIÓN DE FELIPE II .—JUECES CATALANES ENTENDERÁN EN EL
P L E I T O . — P R O T E S T A D E Z A R A G O Z A . — S E N T E N C I A F A V O R A B L E A H U E S C A .
Z A R A G O Z A A C U D E A N T E L O S T R I B U N A L E S D E A R A G Ó N . — I N C I D E N T E S
D E L P L E I T O . — S E N T E N C I A D E F I N IT I V A A FA VO R D E Z A R A G O Z A . -N U E V O
«GREUGE» DE HUESCA EN LAS CORTES DE TARAZONA.—ES DESATENDIDA
S U P R E T E N S I Ó N . — R E P R O D Ú C E S E LA H O S T I L ID A D D E H U E S C A A LA
MUERTE DE CERBUNA.—VIAJE A MADRID DEL P. VEGA.—LOS DIPUTADOS
DEL REINO EN FAVOR DE LA UNIVERSIDAD DE ZARAGOZA.—INFORME AL
REY. — CONT ESTACIONES DEL CONDE DE CHINCH ÓN Y DE FELIPE II.—
C O N LA M U E R T E D E L M O N AR C A Q U E D A T E R M I NA D A E ST A C U E S T I Ó N . —
FELIPE III Y LA UNIVERSIDAD DE ZARAGOZA.
A D E M Á S de l os di vers os
memoriales
y c a r t a s q u e l o s
J u r a d o s y U n i v e r s i d a d d e H u e s c a d i e ro n c o n t r a
l a d e Z a r a g o z a , e n 1 5 8 5 , D . M a r t í n M o n t e r d e
l a C u eva es cr i be a fav or de aqu el l a s u
Propugnaculum pro
Gimnasio urbis oscensis adversus erectionem Universitatis Cæ-
sar au gu stæ pleno usu scientiarum,
y que vi ó la l uz pú bl i ca en
Z a r a g o z a , e n l a i m p r e n t a d e J u a n P é r e z de V a l d i v i e s o y e n
e l a ñ o y a c i t a d o , y a l q u e c o n t e st ó e l D r . J u a n G a s p a r H o r
t i g a s ,
R e c t o r q u e h a b í a s i do d e l a U n i v e r s i d a d d e H u e s c a e n
1 5 7 3 y g r a d u a d o d e D o c t o r e n e l l a , e n 2 9 d e j u n i o d e l m i s
mo año, con s u Patrocinium pro inclyto ac florentissimo Cæ sa
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 118/494
- 78 -
Cæsaraugustano
Gimnasio, i m p r e s o t a m b i é n e n Z a r a g o z a p o r S i
m ó n d e P o r t o n a r i s , e n e l e x p r e s a d o a ñ o d e 1 5 8 5 .
M o n t e r d e c ía e n s u
Propugnaculum,
e n t r e o t r a s c o s a s , q u e
e n l o s a c t o s h u m a n o s d e b e n c o n s i d e r a r s e la v o l u n t a d , l a p o
t e s t a d y l a j u s t a y h o n e s t a c a u s a i n t e r v i n i e n t e , l o c u a l n o s e
o b s e r v ó e n la e r e c c ió n d e l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a . Q u e
e l p r i v i l e g i o d e C a r l o s V e n f a v o r d e H u e s c a s i g n i fi c a d e r o
g a c i ó n d e l d e P e d r o I V ( l o c u a l n o p o d í a s e r ) , y q u e é s t e e r a
p r o h i b i t i v o ; c a li fi ca d e s u b r e p t i c io e l d e l E m p e r a d o r , p o r q u e
no ignoraba la existencia y las condiciones del Estudio os
cense y los privilegios de los reyes sus antecesores, confir
m a d o s p o r é l , y d e n u e v o , d a d a l a c o n c e s i ó n d e l a U n i v e r s i
d a d d e H u e s c a . Q u e e l p r i v i l e g i o d e f u n d a c i ó n d e é s t a l o
c o n c e d ió P e d r o I V p a r a p r e m i a r se r v i c io s p r e s t a d o s al R e y .
Q u e e l E s t u d i o d e Z a r a g o z a n o e r a ú t i l , d a d a l a i n m o r a l i d a d
e x i s t e n t e y l o s e s c á n d a l o s q u e p o d í a n s o b r e v e n i r c o n l a a g l o
m e r a c i ó n d e e s t u d i a n t e s . H a y c o n f u s i ó n d e j u r i s d i c c i ó n a l
a p r e c i a r l a s c o n v e n i e n c i a s e n f a v o r d e Z a r a g o z a . Q u e e l r e y
c o n c e d i ó e l p r i v i l e g i o a H u e s c a m o v i d o d e j u s t a s c a u s a s , y
a s í n o e s l ó g i c o q u e c o n c e d i e r a u n a m e r c e d p r i v i l e g i a d a ,
q u e p o d í a d a r s e l u e g o a o t r a c i u d a d e n i d é n t i c a s c o n d i c i o n e s ,
e n d e t r i m e n t o d e la p r i m e r a . A l e g a M o n t e r l a c l á u s u l a d e
F e l i p e I I e n s u p r i v i l e g i o d e c o n f i r m a c i ó n , d e q u e n o e s s u
i n t e n c i ó n e l c a u s a r p e r j u i c io a H u e s c a p o r c u a l q u i e r p r i v i
l e g i o c o n c e d i d o a Z a r a g o z a . Q u e l a u t i l i d a d p ú b l i c a a l e g a d a
p o r a q u e l l a c i u d a d n o e s b a s t a n t e p a r a i r c o n t r a u n p r i v i l e
g i o r e a l , y q u e l o s d e l o s p a p a s J u l i o I I I y P a u l o I V n o s o n
v á l i d o s p o r q u e fu e r o n c o n c e d i d o s e n p e r j u i c i o d e H u e s c a ,
a d o l e c i e n d o d e l v i c i o d e s u b r e p c i ó n .
A t o d o e s to r e p l ic ó H o r t i g a s e n s u
Patrocinum,
h a c i e n d o
c o n s t a r , p r i m e r o q u e e l j u r a m e n t o d e f id elid ad p r e s t a d o só lo
obl i ga en l as cos as j us t as y hones t as , y que por es t o no debe
e x t r a ñ a r a n a d i e q u e , a p e s a r d e s e r L i c e n c i a d o y D o c t o r
p o r l a U n i v e r s i d a d d e H u e s c a , s a l g a e n d e fe n s a d e l a d e Z a
r a g o z a , p o r c u a n t o l o s v a s a l l o s n o e s t á n o b l i g a d o s a d e f e n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 119/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 120/494
— 8 0 —
E n l a s e g u n d a p a r t e , a d u c e r a z o n e s p a r a p r o b a r q u e l a
e r e c c i ó n d e s u U n i v e r s i d a d f u é u t i l í s i m a y n e c e s a r i a , g e n e
r a l y p a r t i c u l a r m e n t e c o n s i d e r a d a ; s e e x t i e n d e e n a t i n a d a s
c o n s i d e r a c i o n e s a c e r c a d e l o s d o c to s v a r o n e s q u e h a y e n e l
E s t u d i o , d e l g r a n n ú m e r o d e e s c o l a r e s q u e e n é l a p r e n
d e n t o d a s l a s c i e n c i a s y d e l a s v e n t a j o s a s c o n d i c i o n e s d e Z a
r a g o z a p o r s u c l i m a , p o r l a a b u n d a n c i a e n a r t í c u l o s n e c e s a
r i o s p a r a l a v i d a y l a b a r a t u r a d e l o s m i s m o s . E s t u d i a l a
U n i v e r s i d a d S e r t o r i a n a , n e g a n d o q u e l a
Osca
de éste sea la
de l os i l erget es y s í l a de l a B ét i ca , donde s e fundó e l es t u
d i o d e j ó v e n e s r o m a n o s , y t e r m i n a e s t a s e g u n d a p a r t e m a n i
f e s t a n d o q u e l o q u e e l P a p a a p r u e b a n a d i e p u e d e c o n t r a
d e c i r l o , a l u d i e n d o a la c o n f i rm a c i ó n d e l a er e c c i ó n p o r
P a u l o I V .
E n l a t e r c e r a y ú l t i m a p a r t e , H o r t i g a s s e d e d i c a a e s t u
d i a r y a n a l i z a r d e t e n i d a m e n t e el p r i v i l e g i o d e H u e s c a d a d o
p o r P e d r o I V , h a c i e n d o a c e r c a d e é l m u y r a z o n a d a s c o n s id e
r a c i o n e s , i n t e r p r e t á n d o l o l i t e r a l m e n t e , p a r a c o n c l u i r m a n i
f e s t a n d o q u e l o q u e q u i s o p r o h i b i r e n A r a g ó n f u é s ó lo l o s
e s t u d i o s p a r t i c u l a r e s ; q u e l o s p r i v i l e g i o s d e s u s r e y e s n o
q u e d a n d e r o g a d o s p o r e l n o u s o o e l c o n t r a r i o u s o , a l u d i e n d o
a l d e C a r l o s V , q u e t a r d ó m u c h o t i e m p o e n p o n e r s e e n e je
c u c i ó n . H a c e n o t a r q u e e l r e y J u a n I I , c o n l a c i u d a d d e
H u e s c a , r o g ó a l P a p a e n 1 4 64 q u e i n s t a u r a s e el E s t u d i o f u n
d a d o p o r P e d r o I V , a ñ a d i e n d o e l m o n a r c a e n s u s p r e c e s q u e
Regum Petrum prohibuisse, ne legeretur, aut audiretur,
e t c é t e r a ,
s i n o p o r d e r e c h o , d i s p o s i c i ó n o e s p e c i a l p r i v i l e g i o c o m p e
t e n t e . Y d e s p u é s , c u a n d o e l p a p a S i x t o I V , e n 1 4 7 6 , f u n d ó
e n Z a r a g o z a E s t u d i o g e n e r a l a s ú p l i c a d e l i n f a n t e D . F e r
n a n d o , e l m i s m o r e y J u a n I I c o n f i r m ó y a p r o b ó e s t a e r e c c i ó n
e n 1 4 7 7 . D e d o n d e d e d u c e q u e s i e m p r e e s t u v o e n l a m e n t e
d e l os r e y e s e s t a i n t e r p r e t a c i ó n d e l p r i v i l e g i o d e P e d r o I V .
L a s p a l a b r a s d e é s t e s o n g e n e r a l e s y n i n g u n a h a c e r e f e r e n
ci a a l rey o a s us suces ore s ; C arl os V , en l a confi rmac i ón del
m i s m o p r i v i l e g i o , c i ta a s u p r i m o g é n i t o , m a n d á n d o l e q u e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 121/494
- 81 -
o b s e r v e e s t a c o n f i r m a c i ó n , y s e r í a i n j u s t o p e n s a r q u e e l r e y
o r d e n ó a s u h i j o q u e h i c i e r a l o q u e é l n o o b s e r v a b a .
De s er c i er t o l o que af i rman l os os cens es , e l pr i vi l egi o de
P e d r o I V s e r í a p r o h i b i t i v o y , p o r t a n t o , a t e n t a t o r i o a l a a u
t o r i d a d y p o t e s t a d d e l P a p a d e e r i g i r E s t u d i o s g e n e r a l e s .
S e e x t i e n d e e n l a r g a s c o n s i d e r a c i o n e s p a r a p r o b a r q u e n o
h u b o p r e s c r i p c i ó n d e l p r i v i l e g i o d e C a r l o s V , h a c i e n d o o t r a s
m u c h a s q u e n o c i t a m o s p o r n o d a r d e m a s i a d a e x t e n s i ó n a
e s t e r e s u m e n .
M o n t e r d e l a C u e v a p o r H u e s c a y H o r t i g a s p o r Z a r a g o z a ,
d e b i e r o n d i r i g i r e s t a c u e s t i ó n , p u e s m u c h o s d e s u s a l e g a t o s
figuran en los div ers os memoriales y d e f e n s a s q u e u n a y o t r a
c i u d a d h i c i e r o n d e s u s r e s p e c t i v a s U n i v e r s i d a d e s (1 ) .
A s í l as cos as , en es e m i s m o año de 1585 , y en l as C o r
t e s d e M o n z ó n , p r e s e n t a r o n l o s d e H u e s c a a F e l i p e I I s u f a
m o s o
greuge
( q u e j a ) c o n t r a n u e s t r a c i u d a d ; e l m o n a r c a d e s
p a c h ó , e n 2 d e d i c i e m b r e d e e s e m i s m o a ñ o , u n a p r o v i s i ó n ,
p o r l a c u a l , y a p e t i c i ó n d e l o s S í n d i c o s r e p r e s e n t a n t e s
d e H u e s c a , q u e a l a s m e n c i o n a d a s C o r t e s a c u d i e r o n , y d e
l o s J u r a d o s d e Z a r a g o z a , e n 2 0 d e n o v i e m b r e d e 1 5 8 5 y q u e
e n l a c é d u l a r e a l s e m e n c i o n a , e l r e y d e s i g n a p a r a J u e
c es y C o m i s a r io s e n e s t e p l e i t o a J e r ó n i m o M a n e g a t , C a n
c e ll e r d e C a t a l u ñ a ; a M i g u el C o r d e l le s , R e g e n t e d e d i c h a
C a n c i ll e rí a , y a P a u l o P l a , a b a d y c o m e n d a t a r i o p e r p e t u o
d e l M o n a s t er i o d e S a n P e d r o d e G a l l i g a u s , d e l a c i u d a d d e
G e r o n a ( 2 ).
E n 3 d e m a r z o d e l a ñ o s i g u i e n t e p r e s e n t ó el p r o c u r a d o r
(1) Este asunto lo estudia con extraordinaria competencia el culto historiador y cronista
de Huesca D. Ricardo del Arco, en su obra
Memorias de la Universidad de Huesca,
la cual
nos ha servido de mucho para completar los numerosos datos que p rocedentes del Archivo de
la Corona de Aragón teníamos de este célebre y ruidoso proceso.
(2) En el Archivo de la Corona de Aragón hemos visto una parte del pleito que tiene la
provisión real y las primeras diligencias de jura y aceptación de los Jueces nombrados por Fe
lipe II.—En la Biblioteca provincial de Huesca y procedente de la antigua Universidad, se
conserva una copia testificada de todo el pleito, sin omitir diligencia alguna, alcanzando hasta
la sentencia dada en Barcelona a favor de Huesca. Hemos podido estudiarlo con el mayor de
tenimiento, merced a la bondad de D. Ricardo del Arco, bibliotecario de aquel Instituto pro
vincial.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 122/494
82
d e H u e s c a l a c é d u l a d e r e p a r o s c o n t r a l a U n i v e r s i d a d d e
Z a r a g o z a , c o m p r e n s i v a d e 2 5 a r t í c u l o s . C o m i e n z a c o n l a
c o n s a b i d a e x p o s i c i ó n d e l a i n m e j o r a b l e s i t u a c i ó n d e l a c i u d a d
y l a b o n d a d d e s u c l i m a , q u e f a v o r e c í a n a l c u l t i v o d e l a s
l e t r a s .
H a b l a de l p r i v i l e g i o d e e r e c ci ó n d a d o p o r P e d r o I V ,
d e l a c o n f i r m a c i ó n d e l p a p a P a u l o I I , d e l a p r o h i c i ó n e x p r e s a
d e a q u e l r e y d e q u e n o h u b i e s e e n e l r e i n o m á s E s t u d i o g e
n e r a l q u e el d e H u e s c a ; q u e a e x p e n s a s d e l a c i u d a d s e s o s
t u v i e r o n l a s c á t e d r a s , d a n d o e n s e ñ a n z a d e l a s f a c u l t a d e s
h a s t a e l p r e s e n t e . E x p o n e l a i m p o s i b i l i d a d d e p o d e r m e d r a r
d o s
Estudios,
d i s t a n d o s o l a m e n t e Z a r a g o z a d e H u e s c a d i e z
l e g u a s ( n u e v e o d i e z h o r a s ) , a l p a s o q u e d e L é r i d a ( d o n d e
h a b í a U n i v e r s i d a d d e s d e h a c í a 2 5 0 a ñ o s ) d i s t a b a v e i n t e le
g u a s ,
q u e s e t a r d a b a e n r e c o r r e r d o s d í a s . Q u e e n v i r t u d d e l
p r i v i l e g i o d e C a r l o s V ( d a d o e n 1 0 d e s e p t i e m b r e d e 1 5 4 2 ) y
d e s u c o n f i rm a c i ó n y g r a c i a a p o s t ó l i c a d e l p a p a J u l i o I I I
( 6 d e a g o s t o d e 1 5 5 4 ) , e r i g i ó Z a r a g o z a u n l l a m a d o Estudio
general e n e l a ñ o 1 5 8 3 , d a n d o e n s e ñ a n z a s d e T e o l o g í a , D e r e
c h o c i v i l y c a n ó n i c o , M e d i c i n a , F i l o s o f í a y o t r a s a r t e s l i b e
r a l e s , c o n m a e s t r o s , p r o f e s o r e s , c o n s t i t u c i o n e s y s a l a r i o s , e n
c o n t r a d e l o e s t a b l e c i d o e n el p r i v i l e g i o d e P e d r o I V , d e l o s
f u e ro s y li b e r t a d e s de l r e i n o , y e n p e r j u i c i o d e H u e s c a , D e c l a
r a s u b r e p t i c i o s y o b r e p t i c i o s l o s i n d i c a d o s p r i v i l e g i o s . Q u e e s
e v i d e n t e y n o to r i o q u e l o s r e y e s d e A r a g ó n h a n j u r a d o e n p o
d e r d e l J u s t i c i a o b s e r v a r y d e f e n d e r l os f u e r o s d e l R e i n o , s u s
p r i v i l e g i o s , u s o s y c o s t u m b r e s , l o c u a l e f e c t u ó C a r l o s V a n t e s
d e l a f e c h a d e l d i s c u t i d o p r i v i l e g i o ; y p o r v i r t u d d e é s t e , v i n o
a f a l t a r a l d i c h o j u r a m e n t o , a l o s p r i v i l e g i o s g e n e r a l e s y a
l o s p a r t i c u l a r e s d e l a s v i l l a s y l u g a r e s a l i r c o n t r a e l d e l r e y
D . P e d r o , p o r e l a p r o b a d o y c o n f i r m a d o . Q u e e l r e y F e l i p e I I
p r e s t ó e s t e j u r a m e n t o d e o b s e r v a n c i a d e l o s f u e r o s , p r i v i l e
g i o s y l i b e r t a d e s , y d e s p u é s c o n f i r m ó e l p r i v i l e g i o d e e r e c c i ó n
d el Estudio o s c e n s e , d e c l a r a n d o q u e s u i n t e n c i ó n n o e r a , p o r
c u a l q u i e r m e r c e d o t o r g a d a a l a c i u d a d d e Z a r a g o z a , c a u s a r
p e r j u i c i o a l o s p r i v i l e g i o s c o n c e d i d o s a l a c i u d a d d e H u e s c a .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 123/494
— 8 3 —
Q u e d e s d e e l t i e m p o d e l a o b t e n c i ó n d e d i c h o a s e r t o p r i v i l e
g i o h a s t a e l t i e m p o e n q u e d e h e c h o y c o n t r a d e r e c h o d i c h o
E s t u d i o g e n e r a l f u é e r i g i d o , t r a n s c u r r i e r o n m á s d e c u a r e n t a
a ñ o s , p a s a d o c u y o p l a z o , l o m i s m o d e d e r e c h o q u e d e f u e r o ,
p r e s c r i b i ó d i c h o p r i v i l e g i o . Q u e d e s p u é s d e l a e r e c c i ó n p r o
t e s t ó H u e s c a , i n t e r p o n i e n d o q u e r e l l a a n t e S . M . y su C o n s ej o .
Q u e c o n v o c a d a s C o r t e s e n M o n z ó n , y d u r a n t e s u c e l e b r a c i ó n ,
p o r e l C o n s e jo d e H u e s c a , m e d i a n t e s u s S í n d i c o s ( a u s o y
c o s t u m b r e d e l R e i n o ) , f u é p r o p u e s t o u n g r a v a m e n a n t e e l
J u s t i c i a d e A r a g ó n y lo s C u a t r o B r a z o s d el R e i n o , c o n t r a la
c i u d a d d e Z a r a g o z a , p o r r a z ó n d e l a U n i v e r s i d a d , e r i g i d a e n
d a ñ o y p e r j u i c i o d e la d e H u s e c a , s u p l i c a n d o a n u l a r l a s u s o
d i c h a e r e c c i ó n ; d a d a s l a s c u a l e s q u e r e l l a s y a g r a v i o s p r e s e n
t a d o s e n l a s C o r t e s c o n t r a Z a r a g o z a , l a s p u s i e r o n l o s J u r a d o s
a d e c i s i ó n d e S . M . , e l c u a l d i s p u s o q u e l o s sí n d i c o s y p r o c u
r a d o r e s d e a m b a s c i u d a d e s c o m p a r e c i e r a n e n t e r m i n o d e u n
m e s e n B a r c e l o n a , a n t e l o s j u e c e s c o m i s i o n a d o s , p a r a a l e g a r
s u s d e r e c h o s , c u y a s e n t e n c i a a c e p t a r í a n c o m o s i f u e se p r o
n u n c i a d a p o r el m i s m o r e y . H a c e n m e n c i ó n d e l a r r i e n d o d e l a s
g e n e r a l i d a d e s y d e l a s 5 1 . 0 0 0 l i b r a s q u e d e b í a p a g a r F u n e s
p a r a f u n d a r l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a , p o r lo c u a l H u e s c a
i n t e r p u s o a p e l a c i ó n y j u r i s f i r m a a n t e l a C o r t e d e l J u s t i c i a d e
A r a g ó n , e l c u a l f a ll ó e n s u f a v o r . T e r m i n a b a e l p r o c u r a d o r
y s í n d i c o s u p l i c a n d o s e n t e n c i a f a v o r a b l e a d i c h a c i u d a d . A l
m i s m o t i e m p o p r e s e n t ó a l o s j u e c e s t r a s u n t o s n o t a r i a l e s d e
lo s p r i v i l e g i o s y b u l a s q u e a t e n t a b a n a a q u e l l a U n i v e r s i d a d .
A d m i t i e r o n l os J u e c e s l os a r tí c u l o s p r e s e n t a d o s p o r H u e s
c a y m a n d a r o n l l a m a r a l o s t e s t i g o s p r o p u e s t o s p a r a a p o y a r
l o s f u n d a m e n t o s y e x p e d i r l e t r a s c o m p u l s a t o r i a s p a r a e x t r a e r
l o s d o c u m e n t o s o i n s t r u m e n t o s e n u m e r a d o s .
E n 1 3 d e m a r z o c o m e n z a r o n a d e c l a r a r lo s t e s t i g o s , q u e
f u e r o n S a l v a d o r P i , D o c t o r e n a m b o s d e r e c h o s y d el R e a l
C o n se jo d el R e i n o d e M a ll o rc a , p r o p u e s t o p o r H u e s c a , y P e
d r o G a r r a s s a , n a t u r a l d e d i c h a c iu d a d : a m b o s d e p u s i e r e n e n
f a v o r d e l a m i s m a .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 124/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 125/494
- 85 -
privilegio de P edro IV no dañaba ni perjudicaba a Zaragoza, ni
aprovech aba a la ciudad de H uesca, porque dicho monarca no
abdicó por sí ni por sus sucesores de la facu ltad, derecho y
poder libre que les com petía, de erigir o dar licencia pa ra
fundar otra cualquier U niversidad en la Corona aragonesa.
Que la prohibición señalada en aquel privilegio se entendía
en aquellos lugares del R eino donde no estaba pe rm itida ,
por privilegios y concesiones reales y pontificias, la facultad
de ens eña r las cienc ias, no en el caso con trario , como Za ra
goza. N iega que la U niversidad de H uesca tom ara principio
de Q uinto S ertorio, pues éste tuvo su poderío en la L usit an ia,
y estas partes del Ebro fueron siempre de la facción de Lu
cio Sila; y así, habiendo como había, según Ptolomeo y otros
autores, otra ciudad en A ndaluc ía, de nom bre Osca, en ella
es donde Sertorio puso en rehenes a los hijos de los nobles y
principales, con pretexto de enseñar Letras griegas y lat i
n a s. Q ue el rey Felip e I I , lo mismo juró gua rdar los privi
legios de Zarag oza que los de H uesca, y era absurdo que re
vocase los de Carlos V y Julio I I I , impidiendo el funciona
miento de la U niversidad cesaraugustana, instituto santo, en
ocasión de que el princ ipad o de Be arne , limítrofe de A rag ón ,
estaba infestado de herejes. Por todo lo cual, concluían soli
citando fuera desestimado el greuge presentado por H uesca.
E n el día 1.° de abril continuó en Barcelona el ex am en
de testigos, según los artículos presentado s por H uesca.
Com parecieron F r. G asp ar de S ahon a, religioso del conven
to de S an A gustín de Barcelona; T omás Carrera, Doctor en
ambos derechos; Francisco Fort ,
mag nificus egregius vir,
Doctor en ambos derechos, de la R eal A udiencia de Catalu
ña; Esteban Corbera, notario de Barcelona; Francisco Calça,
vecino de Barcelon a, y A ntonio O liva, Doctor en ambos de
rechos, del Consejo de S . M . en lo civil y vecino de B arcelo
na ; todos, como es lógico supo ner, desde el m om ento que
eran presentados por H uesca, dep usieron a su favor; ha y
que hacer constar que Zaragoza no aportó testigos.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 126/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 127/494
— 87 —
S ant angel . Fr anci s co C ampi , M i guel S al azar, Jur ados de Z ar a
go za. = M ar t í n E s pañol , Secr etar io». ( A r ch. de l a M i tr a: T a
razona).
La carta de recomendación que el obispo entregó al Pa
dre X av ierr e pa ra el confesor del R ey , dice así:
«R vm o. S eñor: E l buen suceso que hasta aora t iene la
U niversid ad de Zarago za y los buenos effectos en letras que
della resu ltan en servicio de Dios y beneficio de todo este
R eyno; obli ga a V . [ues tr a] P . [ ater ni dad] R vm a. , como t an
buen patro n de las letras , y los que las professan, a favore
cella siempre con su magestad, como desde que se comenzó
lo ha hecho V . P . R vm a. , y cierto es de doler que ning un a
de quan tas universidades se han fundado en E spañ a y fuera
della ha tenido la contradiccion que esta, siendo tan necesa
ria como qu anta s ha y, por la mu cha ignora ncia que en este
Reyno ha havido y por el peligroso becindado de Francia,
y nadie sabe esto mejor que yo por la larga experiencia que
tengo de las cosas eclesiasticas de todos los obispados deste
Reyno, por que en Lér i da t uve l a cat hedr a de pr i ma de Theo
logia y fui provisor y visita do r de aque l obispado y comisa
rio del sancto officio, y despues en H uesca tam bien cathe
dratico de prim a de T heologia y V icario ge nera l, y esto fue
antes que los obispados de Barva stro y Jacca se dismenora
sen de H uesca y L érid a, y despues, en cinco año s de sede
vacante de Zaragoza, tuve el govierno de aquel arzobispado
antes que T eruel se hiciese obispado, y agora teng o este de
Tarazona, y assi he pasado por todo lo ecclesiastico deste
Reino, y tengo bien entendido y se hecha ya de ver que esta
U niversidad h a de ser unico remedio pa ra reme diar la igno
rancia de los ecclesiasticos y para la reformacion de costum
bres en ellos y en los legos; siendo esto assi, V . P . R vm a.
verá si sería algun cargo de la real conciencia de Su M ages
tad no favorecerla como se lo supplica la ciudad de Za ra
goza y lo mucho que S u M agestad merecerá de lante de Dios,
siendo causa que obra tan buena, de la cual resultará en to
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 128/494
- 88 -
todos los siglos venideros t an gra n fruto, pase adelan te, y
aunque yo como fundador della la a yu dare siem pre, pero
tengo de pension sobre este obispado quatro mil y doscientos
ducados y obligacion mas precisa de rem ediar prim ero las
necesidades de mi diocesis, que son muchas por ser de grande
y tener pueblos grande s en A ragon, Casti l la y N av arra, y
con darle Su M agestad algu na pension sobre el arzobispado
y cartas de fabor pa ra que S u S antidad supprim a algunos
beneficios, con comodidad se podrá perpetuar, del Padre
nuestro Xa bierre, cathedratico de prima de T heologia, que
par a est o ya podr á ent er ars e de t odo V . R vma. P at er ni dad,
cuya R vm a. persona Dios guarde con mucha felicidad m uy
a su sancto servicio en T arazona a 22 de abri l de 158 6. =
Los dias pasados aceptó el breve de Su Santidad sobre la ju
risdiccion de la Iglesia de Calahorra, siguiendo el orden que
V . M agd. por su carta me mandó y tengo representado a S u
Santidad los grandes inconvenientes que hay de que esté la
Iglesia sujeta a otro que a su Prelado propio, y según ella y
sus prebendados, tienen necesidad de reformacion han bien
me nester propio dueño y pastor y no ajeno, como yo que
tengo ha rto que hacer con el govierno deste obispado que
V . M . me ha encomendado». ( A , de la M . , T ar azona) .
E n 26 de abril los Juece s de B arcelona notificaban al
procu rador de H uesca que la sentencia era en un todo favo
rable a su ciudad y en contra, por lo tan to, de Zarag oza;
provisión que fué intim ada en el m ismo día al procu rador
de la última, el cual no fué hallado ni compareció al acto
de la lect ura y pub licación de la se nten cia, que se verificó
con toda solemnidad en la ciudad condal, el día 28 del ex
pre sad o mes (1).
(1 ) No la reproducimos íntegra porque se copia literalmente en la obra de D. Ricardo del
Arco, Mem orias de la Universidad de Huesca, tomo II, pág. 221. En las págs 180 y 202 de
ese mismo tomo, se publican tambi én, a más de varias cartas dirigida s po r el Concejo de
Huesca a Felipe II y a varios personajes solicitando su apoyo en defensa de sus pretensiones,
el memorial que en las Cortes de Monzón presentaron Pedro de Iriarte y Jaime Viota, procu
radores de Huesca, contra Zaragoza.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 129/494
— 89 —
Los principales fundamentos en que se apoyaba eran los
alegados por Huesca en su pretensión originaria del proce
so ,
esto es, que en virtu d de los fueros del reino de A ragó n,
publicados y aprobados por el rey D. Pedro IV en 1348, ju
rados por Carlos V en 9 de mayo de 1518 y por Felipe I I en
7 de septiemb re de 1563, en la iglesia de L a S eo de Za
rago za, el privilegio de erección de nue stra U niversid ad
iba contra los Fueros del R ei no. E l r ey P edr o I V f undó l a
U niversidad de H uesca, a la que l lama su Estudio en el pri
vilegio de erección, mandando que en el Reino no se pudiera
fundar otro Estudio donde se leyera Teología, Derecho civil
y canón ico, M edicina y Filosofía, bajo las pen as en el docu
mento contenidas, y las posteriores confirmaciones lo dejaron
en toda su validez. P or lo tan to, la fundación de la U nive r
sidad de Zaragoza venía contra dicho privilegio, claro y ter
minante, como lo daba a entender el rey Felipe I I en la con
firmación del mismo, en 1564, declarando que por cualquier
privilegio concedido a Zaragoza no era su intención causar
perjuicio alguno al de Pedro IV y a los demás en el suyo in
sertos,
concedidos a la ciudad y U niversid ad de H uesca.
A sí, pues, debían de clararse y se declarab an subrepticios
e inválidos los privilegios de Carlos V (10 de septiem
bre de 1542) y Julio I I I , pa pa (5 de agosto de 1544), con
firmando el del E m pe rado r y por los cuales se establecía
en la c apital de A ragón un Estudio General para T eolo
gía, Derecho civil y canónico, M edicina, Filosofía y A r
tes, con otras ciencias y facultades, y que, por lo tan to,
E R A N N U L O S L O S G R A D O S D E D O C T O R , L I C E N C I A D O Y B A C H I
L L E R , CO N FE R I DO S E N Z A R A G O Z A O Q U E E N L O FU T U R O S E
C O N F I R I E S E N .
Como pueden ver nuestros lectores, la sentencia era
apla stan te para Zaragoza; la U niversidad no podía subsistir
y hasta se declaraba la nulidad completa y total de los gra
dos en ella conferidos.
L os de H uesca se apresu raron , todo alborozados, a hace r
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 130/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 131/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 132/494
— 92 —
sentencia
de Barcelona, incoándose nuevo proceso por la R eal
A udiencia de A ragón (1) .
E n ese nuevo
Proceso
ante esta R eal A udiencia, podrá
verse, en su d ía, si Za rag oza supo o no supo d efenderse
y si tenía o no tenía razó n, H uesca invocó siempre y fué la
clave de todos sus argumentos contra su hermana Zaragoza,
el privilegio de P edro I V , como si no hub iera existido el
de Jaim e I I a favor de L érida, que
prohibía
fundar otra
U niversidad en la Corona de A ragón; la ciudad del S e
gre,
ni lo invocó jam ás ni se opuso al funcion am iento de
los diversos
Estudios
que se fueron estableciendo en este
R e i n o .
H uesca quería ser sola y persegu ía con saña todo aquello
relacionado con la enseñanza, que ella creía poder perjudi
carla; dígalo si no ese proceso que incoó contra el reputado
hum anista y gramático S imón A bril y del que nos habla el
S r . del A rco en su l ibro. M ientras el Estudio de Zaragoza no
tuvo preponderancia, Huesca no se opuso a su funciona
mien to; entre tan to que aquí no se hicieron gestiones serias
para poner en vigor el privilegio de Carlos I , a Huesca no le
pasa por las mientes el impugnarlo; pero cuando ve la marcha
prósp era de nue stra U niversid ad, cuan do tiene noticias cier
tas de su brillan te profesorado y de su num erosa m atrícula ,
es cuando, denodadamente, cierra contra la Escuela zarago
zana, valiéndose de todo su poder y de toda su influencia...;
pero s igamos nuestra narración.
E n 15 de noviemb re de 1586, el Consejo de A ragón infor
maba al Rey lo s iguiente:
(1) *Procesus Illustrissimum Dom inorum Juratorum Consilii et Universitatis Civi
tatis Cessaraugustæ Super Jurisfirma
(1586). Contra los executoriales dados por los Juezes
y Comisarios de Barcelona, en virtud de su sentencia dada contra la Universidad de Çaragoça
y está presentada a los Jurados de Huesca y al Rector de su Universi dad». Una copia de este
proceso, autorizada por el notario de Zaragoza D. Juan de Aro, se conserva en el Archivo
Municipal de nuestra ciudad y allí hemos podido estudiarla y copiarla íntegramente, merced a
la bondad de los ilustrados archiveros de aquella casa Sres. Ximénez de Embún y Abizanda.
En el tomo de documentos que acompañará a esta obra, podrán verla, en su día, nuestros
lectores.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 133/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 134/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 135/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 136/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 137/494
— 9 7 —
« M u y p r e s t o h a v r á t r e s m e s e s q u e n o h e r e c i b i d o c a r t a
d e l a c i u d a d y a V u e s t r a s M e r c e d e s t e n g o e s c r i t a s a lo m e n o s
c u a t r o c a r t a s s i n t e n e r r e s p u e s t a d e n i n g u n a d e l l a s . E n e l
n e g o c io d e l a U n i v e r i d a d h a h e c h o S u M a g e s t a d lo q u e p o
d i a ; r e s o l v io s e e n e l C o n s e jo d e A r a g o n e n n u e s t r o f a v o r ,
t a n t o ,
que uno de l os que mej or es t an en e l negoci o, me di xo
q u e l o q u e h a y h a c i a Z a r a g o z a , e n c o n t r a b a a l a r e s o l u c i o n
d e a q u i , r e s o l v i e s e e n o t r o C o n s e jo , a q u i e n s e m a n d ó v e r
e n n u e s t r o f a v o r e l a u g m e n t o q u e s e e n t i e n d e h a y , p a r a n o
s e d e c l a r a r m a s S u M a g e s t a d , e s e s t a r e s se n e g o c i o e n e s s a
c i u d a d , p u e s t o p o r t e r m i n o d e j u s t i c i a a n t e e l m e s m o T r i b u
n a l d e l R e y , y c o m o s e v e l o q u e p r o n u n c i a r o n e n B a r c e l o
n a , p u e d e h a b e r m o t i v o d e d u d a s s i s e r a l o m e s m o e n Z a r a
g o z a , a l o m e n o s es b a s t a n t e m o t i v o p a r a q u e e l R e y a g u a r
d e e n q u e p a r a r á e s e p l e y t o s i n d e c l a r a r s e , h a r t o d e c l a r a s e r
s u v o t o q u e p a s s e a d e l a n t e l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a , p u e s
en la Furia d e l a i n s t a n c i a d e H u e s c a c o n l o s m u c h o s s i n d i c o s
y fav ore s , no s olo con c on des c end er con s u pe t i c i o n de qu e
c e se l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a , a n t e s el C o n d e y e l V i c e
c a n c i l l e r l e s h a n d i c h o q u e s e v a y a n y a m i m e h a n d i c h o
l o s m i s m o s q u e y a m i p r e s e n c i a e n e s t a C o r t e n o e s d e i m
p o r t a n c i a y a s s i m e h u b i e r a i d o s i t u b i e r a o r d e n d e V u e s t r a s
M e r c e d e s; l os d e H u e s c a h a n i n v i a d o u n h o m b r e a l a v e z a
l o s J u r a d o s p a r a q u e l e s d e n e l o r d e n q u e h a n d e t e n e r , y
n u e s t r o S e ñ o r g u a r d e a V u e s t r a s M e r c e d e s, a 1 1 d e e n e r o y
M a d r id , 1 5 8 7 . = F r . J e r o n i m o X a b i e r r e » . ( A . d e l a M . d e
T a r a z o n a ) ( 1 ) .
E n v i r t u d d e l o e x p u e s t o p o r e l P . X a v i e r r e , l os J u r a d o s
s e d i r i g e n a C e r b u n a c o n l a s i g u i e n t e m i s i v a :
« A g u a r d a n d o c a d a d i a c a r t a s d e f r a y X a b i e r r e c o n e l
a v i s o d e la r e s o l u c i ó n q u e e s p e r a b a d e S u M a g e s t a d , s e g u n
e s c r i b i ó l o s d i a s p a s a d o s , n o h a v e m o s e s c r i t o a V . ª S . ª h a s t a
(1) Intercalamos en el texto toda esta documentación y correspondencia porque es de
tanto interés, que ella dice mucho más que lo que nosotros podríamos comentar sobre este
pleito famoso.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 138/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 139/494
- 99 -
A e s t e r e q u e r i m e n t o d e lo s J u r a d o s , c o n t e s t ó a c t o s e g u i
do , e l S r . C e r b u n a , e n l a s i g u i e n t e f o r m a :
« M u y i l l u s t re s s e ñ o r e s : C o n l a c a r t a d e V u e s t r a s M e r c e
d e s h e r e c i b i d o m u c h a m e r c e d y e l c o n t e n t o d o b l a d o p o r e n
t e n d e r l a b u e n a e s p e r a n ç a q u e e l m a e s t r o f r a y X a b i e r r e
es cr i v e de l as cos as de es s a uni v ers i da d y e l buen des eo
q u e V u e s t r a s M e r c ed e s t i e n e n d e d e f e n d e r l a y a c r e s c e n t a r l a ,
d e l o q u e y o e s t o i b i e n c o n f ia d o p o r t e n e r t a n p a r t i c u l a r
n o t i c i a d e l o m u c h o q u e c a d a u n o d e V u e s t r a s M e r c ed e s
v a l e y h a p r o c u r a d o s i e m p r e l a h o n r a y b i e n p ú b l i c o d e e s s a
i n s i g n e c i u d a d , y s i e n d o l o t a n t o l a u n i v e r s i d a d q u e e n e l l a
s e h a f u n d a d o , c o m o s e e c h a b i e n d e v e r y p o r t o d a E s p a ñ a
y f u e r a d e l l a s e p u b l i c a , y c o r r e s p o n d e r a n b i e n V u e s t r a s
M e r c e d e s c o n l a o b l i g a c i o n d e s u s p e r s o n a s y o f fi ci o e n a d e
l a n t a r l a q u a n t o p u d i e r e n , s i e m p r e y p a r t i c u l a r m e n t e e n e s t e
a ñ o q u e t a n b u e n a s u e r t e h a c a i d o a e s s a r e p u b l i c a d e t e n e r
V u e s t r a s M e r c ed e s s u g o v i e r n o , y y o t o d a la v i d a p r o c u r a r é
p o r m i p a r t e l a m e j o r a y a u t h o r i d a d d e l l a , c o m o m e o b l i g a
el s er t a n en s ervi c i o de Di o s y benefi c io des t e R ey no y e l
h a v e r s i d o p r o m o t o r p a r a d a l l e p r i n c i p i o . = P i e n s o s e r a b i e n
q u e e l m a e s t r o X a b i e r r e n o s e v e n g a d e M a d r i d h a s t a q u e
l o s s i n d i c o s d e H u e s c a s e b u e l v a n , p o r q u e m i e n t r a s e ll o s
q u e d a r e n a l l a n o h a y s e g u r i d a d p o r e l f a v o r q u e t i e n e n y
l os me di os y ar t i f i c ios s ecret os que h an us a do , y t o da vi a
i m p o r t a r á m u c h o q u e e n C o r t e s e h u b i e r a d e c l a r a d o , a l o
m e n o s p r o c u r e n V u e s t r a s M e r c ed e s q u e a y s e d e c l a r e , s i
s e r p u d i e r e , a n t e s q u e v e n g a e l s e ñ o r a r ç o b i s p o , q u e e n
t ie n d o c o n v i en e m u c h o . = N u e s t r o S e ñ o r l a s m u y i ll u s tr e s
p e r s o n a s d e V u e s t r a s M e r c e d es c o n m u c h a p r o s p e r i d a d
g u a r d e . E n T a r a ç o n a a 3 1 d e e n e r o d e 1 5 8 7 . = M u y i ll u s
t r e s s e ñ o r e s . = B e s a l as m a n o s a V u e s t r a s M e r ce d e es s u s e r
v i d o r = E l o b is p o d e T a r a ç o n a » . ( A r c h i v o d e l a M i t r a d e
T a r a z o n a ) .
T o d a s e s t a s g e s t i o n e s d i e r o n l u g a r a q u e f r a c a s a r a n l a s
p r e t e n s i o n e s d e l l e v a r e l a s u n t o p o r v í a s e x t r a l e g a l e s y q u e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 140/494
— l00 —
el Conde de Chinch ón le dijera al Consejo S upre m o, contes
tando a su informe, favorable a nu estra U nive rsidad, que
«comunicase con el P . F r. D iego de Chaves en presencia del
Conde y que fué del mismo pa rec er. Con curre en que se
dé lugar para que estas dos ciudades sigan en justicia
ante el Lugarteniente y Real Audiencia». (Museo Británico,
ad. 28.382, fol. 16). (1).
E n 1.° de junio , nue vam ente se dirige n a su pro tector
los Jurados con esta carta:
«I lmo, y R mo. S r . : L as cosas de esta U niuersidad van
por la misericordia de Dios tan bien encaminadas, de bien en
mejor, con la merced y favor que V .ª S .ª ha hecho y hace,
que tenemos por muy cierto el buen suceso della de la mane
ra que V.ª S.ª lo pretendio en su principio y aunque por di
versas vias lo hubiera ya V.ª S.ª entendido, como pastor vi
gilantisimo que con tanto cuidado atiende a la feliz conser
vacion deste su ganado, nos ha parecido por nuestra satis
faccion y contento dar razon a V .ª S.ª dello y suplicar como
suplicamos nos haga merced acordarse de mandar señalar
el orden que se sirve hay a el año que viene en dicha U niver
sidad, asi en respecto de los cated ráticos que ha n de leer,
como en asignarles las ma terias y todo lo demás que V .ª S .ª
fuese servido como hasta ahora lo ha hecho, porque de esa
ma nera esperamos en la P rovidencia Divina y en su gra n
providencia de V.ª S.ª que floreceran tanto estas nuevas
plan tas de su ma no, que resulte de ellas tan gran de fruto
que parezcan dignas de tal hortelano y autor, y Dios nuestro
Señor, quede muy servido y glorificado, a quien suplicamos
que guarde y prospere la I lma, y Rma. persona de V. ª S. ª
muchos años en su santo servicio y m ayor dign idad como
(1) De la obra El Consejo Supremo de Aragón en el reinado de Felipe II. Estudio y
transcripción de los documentos originales e inéditos de este Consejo, existentes en el Museo
Británico. Por Carlos Ribas; Valencia, T ip . Moderna a cargo de Miguel J imeno, 1914.—XCIX
x 386 págs. x una hoja, con láminas; 4.° en pta.; B. U . de Z.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 141/494
— 1 0 1 —
e s t a c i u d a d d e s e a d e Z a r a g o z a a p r i m e r o d e j u n i o , a ñ o 1 5 8 7 .
I l m o , y R m o . S e ñ o r . = B e s a n l a s m a n o s a V .ª S .ª su s m a s
c ie rt os s e r v i d o r e s = M i g u e l d e A l m a z a n , G e r o n im o A n d r e s ,
M i g u e l D u n c a s t i l lo , J o a n D o n y a t i , J u r a d o s . = = M i g u e l E s p a
ñ o l , S e c r e t a r i o » . ( A . d e la M . d e T . ) .
A d i c h a c a r t a c o n t e s t ó e l o b i s p o d e T a r a z o n a co n l a s i
g u i e n t e :
« M u y I l t r e s . S r e s . : T o d a s l a s v e c e s q u e e n t i e n d o s u c e d e n
b i e n l a s c o s a s d e e s a U n i v e r s i d a d d e V .ª m . ; r e c ib o n u e v o
c o n t e n t o y l o t e n g o c o n l a q u e d e V . ª m . h e r e c i b i d o d e l p r i
m e r o d e s t e , y a u n q u e s i e m p r e p e r s e v e r a la c o n t r a d i c c i o n n o
s o l o d e l o s q u e l a p e r s i g u e n , p e r o d e q u i e n d e b e r i a d e f a v o
r e c e r t o d a v i a c o n l a b u e n a d i l i g e n c i a y a m p a r o d e V .ª m .
e s p e r o e n D i o s p e r m a n e c e r é e i r á c r e c i e n d o , y y o , p o r m i
p a r t e , n o f a l t a r é c u a n t o a l o r d e n p a r a e l a ñ o v e n i d e r o q u e
V . ª m . m e e s c r i b e n e l q u e p a r e c e r á a V . ª m . , t e n d r é p o r a c e r
t a d o ,
y c u a n t o m e n o s m u d a n z a y n o v e d a d s e h i c i e s e e n e l l a
s e r á m e j o r p o r s u n u e v a p l a n t a y n o e s t a r s u s c o sa s a u n
a s e g u r a d a s y a s e n t a d a s , y a c e r c a d e e s t o e s c r i b o e n p a r t i c u
l a r a l g o a l D o c t o r F r a y l l a p o r n o c a n s a r c o n l a r g a c a r t a
y l o r e f e r i r á a V . ª m . y m e e s c r i b i r á y a d v e r t i r á d e p a r t e
d e V .ª m . s i a l g o s e o f r e c i e r e . = = N u e s t r o S e ñ o r la s m u y i l u s
t r e s p e r s o n a s d e V .ª m . c on m u c h a p r o s p e r i d a d y a c r e c e n
t a m i e n t o g u a r d e ; e n P a r a c u e l l o s » . ( A r c h i v o d e l a M i t r a d e
T a r a z o n a ) .
P e r o e s t e n e g o c i o d e l a U n i v e r s i d a d t e n í a s u s a l t a s y s u s
b a j a s , s u s h o r a s b u e n a s y m a l a s ; h a b í a n d e p a s a r m u c h a s
c o s a s a n t e s d e q u e l o s z a r a g o z a n o s p u d i e r a n g o z a r q u i e t a y
t r a n q u i l a m e n t e d e s u E s t u d i o .
M a l v e r í a n l o n u e v a m e n t e l os J u r a d o s c u a n d o e n a g o s t o
d e e s e m i s m o a ñ o s e d i r i g e n a C e r b u n a y l e d i c e n :
« I l m o . y R m o . S r . : S i e n t e t a n t o e l d e m o n i o e l b e n e fi c io
g e n e r a l q u e t i e n e p o r c i e r t o s e h a d e s e g u i r a t o d a I g l e s i a
C a t ó l i c a c o n l a e r e c c i o n d e e s t a U n i v e r s i d a d d e V . S .
a
, que
j a m á s c a n s a d e h a c e r l e e l m a l q u e p u e d e , s e m b r a n d o c a d a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 142/494
- 102 -
d i a c i z a ñ a en l o s á n i m o s d e lo s m i n i s t r o s d e S u M a g e s t a d ,
p a r a q u e s e a n p a r t e c o m o n o t e n g a e f e c to s u c r i s t i a n í s i m o
á n i m o d e V . S . , p e r o co m o e l p r i n c i p a l v a l ed o r y g u a r d a
d e s t a f u e r z a e s e l E s p í r i t u S a n t o c u y a g l o r i a y s e r v i c io s e
p r e t e n d e , l u e g o s e d e s c u b r e e l fu e g o s e c r e t o q u e p r o c u r a n
e n c e n d e r p a r a q u e m a r e s te s a n t o e d i f i c i o . = A n t e s d e h a y e r
e n v i ó a l l a m a r el S r . V i r r e y a l S r . J u r a d o e n C a p . y l e d i j o
q u e S u M a g e s t a d e s t a b a m u y s e n t id o d e s a b e r q u e e s t a c i u
d a d h a c í a a h o r a d i l i g e n c i a s en R o m a p a r a h a c e r u n a c o n s e r
v a t o r i a d e l a U n i v e r s i d a d y c o n f i r m a c i o n d e s u s b u l a s y p r i
v i l e g i o s ; e s t a n d o e l n e g o c i o d e l a U n i v e r s i d a d e n m a n o s d e
S u M a g e s t a d , h á s e le sa ti sf e ch o a l S r . V i r r e y m u y l a r g a m e n
t e d e l a f a l s a i n f o r m a c i o n q u e h a n d a d o a S u M a g e s t a d y l e
h a b e m o s e s c r i t o c o n c o r r e o p r o p i o t o d o l o q u e p a s a y a s i
m e s m o a l V i c e c a n c i l l e r C o n d e d e C h i n c h o n y a l os d e l C o n
s ej o d e A r a g o n , co m o e n r e a l i d a d d e v e r d a d p o r p a r t e d e s t a
c i u d a d n o s e h a i n n o v a d o c o s a a l g u n a , y a u n q u e s e h u b i e r a
h e c h o , n o s e f a l t a b a u n p u n t o a l s e r v ic i o d e S u M a g e s t a d ;
t e n e m o s p o r m u y c i e r t o q u e , s a b i d a l a v e r d a d , n o s e t r a t a r á
m a s d e s s o a u n q u e l o p r o c u r e n lo s d e H u e s c a q u e r e s i d e n e n
l a C o r t e c o n l a e m b a j a d a d e l R e y n o , s o b r e lo c u a l h a b e m o s
h a b l a d o d o s v e c e s c o n l o s d i p u t a d o s , d i c i e n d o l e s l a q u e j a q u e
t e n e m o s d e l l o q u e s u s e m b a j a d o r e s h a y a n p u e s t o y s o l i c i te n
d i c h o n e g o c i o c o n t r a e s t a c i u d a d , y a u n q u e y a e s c r i b i e r o n
s obre es t o a l obi s p o l a s e m an a p as ad a d i c i end ol e l a quej a
q u e e s t a c i u d a d te n i a y q u e e n n i n g u n a m a n e r a c o n s i n t i e se
q u e l a s p e r s o n a s d e s u c a s a t r a t a s e n d e l n e g a c i o d e l a U n i
v e r s i d a d ( q u e d e l n o l o c r e y a n ) ; a h o r a h a n v u e l t o a e s c r i b i r l e
c o n p a r t i c u l a r c o r r e o y s e n t i m i e n t o , p o r l o q u e s e e n t i e n d e
h a r e s u l t a d o e s t a n o v e d a d d e l a s d i l i g e n c i a s q u e h a n h e c h o
e l d i c h o o b i s p o o l o s d e s u c a s a . S u p l i c a m o s a V . S . n o r e c i
b a p e n a d e s s o , p u e s p a r a q u e d e s p u e s se g o z e m a s d e l a p a z
y g l o r i a d e s t a o b r a , e s n e c e s a r i o q u e h a y a a h o r a c o n t r a d i c
c i o n , y s i n e m b a r g o d e s s o e s p e r a m o s e n l a P r o v i d e n c i a D i
v i n a y e n l a s o r a c i o n e s d e V . S . , q u e t e n d r a n s u s d e s e o s e l
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 143/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 144/494
— 1 0 4 —
que para es s o l e fabores ci es en V . ª m. , no s er i a hacer cos a en
d e s e r v i c i o d e S u M a g e s t a d , p u e s l a c o n s e r v a t o r i a n o e s p e d i r
nuevos pr i vi l egi os , s i no s u cons ervaci on de l os apos t ol i cos y
r e a l e s q u e l a U n i v e r s i d a d t i e n e , c u y a e x e c u c i o n h a s t a a o r a
S u M a g e s t a d n o i m p i d e , a n t e s la p e r m i t e , p e r o co m o v e n l os
q u e h a n s i d o y so n c o n t r a r i o s a e s s a U n i v e r s i d a d q u e c u a n t o
m a s l a p e r s i g u e n m a s v a c r e c i e n d o s u f a m a y e l b i e n q u e
d e l l a r e s u l t a y q u e s u c c e d e a l r e v e s d e l o q u e i n f o r m a r o n a
S u M a g e s t a d , b u s c a n s i e m p r e o c c a si o n e s p a r a r e f r e s c a r s u s
i n f o r m a c i o n e s , a l a s c u a l e s V . M . p u e d e n s a t i s f fa c e r c o n s o lo
r e p r e s e n t a r el b u e n s u ce s o y a p r o v e c h a m i e n t o d e lo s e s t u
d i a n t e s y l a q u i e t u d y p a z d e e l l o s , s i n a l t e r a c i o n e s e i n c o n
v e n i e n t e s q u e s i n s e r p r o p h e t a s c o n s u c e lo y d e s i g n i o s l e
p r o p o n í a n a S u M a g e s t a d y d e l f r u t o p o d r í a n l o s o t r o s s e ñ o
r e s p r e l a d o s d e s t e R e y n o d a r b u e n a i n f o r m a c i o n , p u e s lo d e
be n de he ch ar de ve r en l os de s us di oces i s como yo en l os
de l a mi a en t an poco t i empo; pero en f i n, es dol enci a y pe
c a d o p a r t i c u l a r o r i g i n a l d e l o s a r a g o n e s e s a y u d a r n o s p o c o
p a r a e l b i e n c o m u n , y p a r a q u e e s s e t a n u n i v e r s a l n o s e i m
p i d i e s e , h a p r o v e y d o D i o s a V . ª m . p a r a e l g o b i e r n o d e s s a
i n s i g n e r e p u b l i c a e s t e a ñ o p a r a d e f e n s i o n y c o n s e r v a c i o n d e
l a U n i v e r s i d a d , c o n t r a la q u a l , s i e s t a n d o a l l á e l s e ñ o r o b is
p o d e H u e s c a n o s e h a c e a l g o , d e s p u e s d e b u e l t o c r e o n o se
h a b l a r á m a s , p r o v é a l o D i o s c o m o V .ª m . y y o l o d e s e a m o s
y g u a r d e l as m u y i l l u s t re s p e r s o n a s d e V . M . c o n m u c h a
p r o s p e r i d a d ; e n C a l a t a y u d a 1 2 d e a g o s t o d e 1 5 8 7 » . ( A . d e
l a M . d e T . ) .
C o n f e c h a 1 4 d e l m i s m o , l os J u r a d o s s e d i r i g e n n u e v a
m e n t e a C e r b u n a e n l a f o r m a q u e s i g u e :
« I l m o , y R m o . S r . : E s t a c i u d a d t i e n e t a n t a s a t is f a c c io n
y c o n f i a n z a d e l b u e n s u c e so d e l a U n i v e r s i d a d q u e l o s a ñ o s
p a s a d o s i n s t i t u y ó , c o n e l f a v o r d e V . S . p o r se r d e t a n t o s e r
vi ci o de Di os y de s u I gl es i a y benefi c i o general de t odo e l
R e y n o y d e l os d e f u e r a d e l , q u e n o s e r a n p a r t e t o d o s l o s
c o n t r a r i o s q u e a h o r a d e n u e v o s e h a n l e v a n t a d o p a r a h a c e r
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 145/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 146/494
- 106 -
Martinez ( 1) lo q u e m e r e c e s u r u i n t é r m i n o » ( 2 ) . ( R i b a : o b r a
c i t a d a ) .
A l f inali zar e l año 1587, l as cos as de l a U ni ve rs i da d co
m i e n z a n n u e v a m e n t e a m a r c h a r p o r b u e n c a m i n o , c o m o lo
p r u e b a l a s i g u i e n t e c a r t a q u e l o s J u r a d o s d i r i g e n a C e r b u n a
y e n l a q u e l e p r o p o n e n e l n o m b r a m i e n t o d e l C a r d e n a l C o
l o n a p a r a P r o t e c t o r d e e s ta U n i v e r s i d a d :
« Ilm o . y R m o . S r . : L a s c o s as d e s t a U n i v e r s i d a d v a n t a n
b i e n c o n l a m e r c e d y f a v o r d e V . S . , q u e n o s o b l i g a a t e n e r
m a s p a r t i c u l a r m e m o r i a d e ll a s y p r o c u r a r s u a u g m e n t o y
p r o s p e r i d a d , y c o m o u n o d e l o s m a s y p r i n c i p a l e s m e d i o s
s e a t e n e r e n R o m a a l g u n a p e r s o n a d e a u t o r i d a d q u e l e
h a g a s o m b r a y d e f i en d a d e l o s q u e q u i s i e r e n d e s g r a d u a r l a ,
h a v e m o s a c o r d a d o d e e s c r i v i r a l C a r d e n a l C o l o n a y s u p l i c a l l e
l a r e c i v a d e b a j o d e s u p a t r o c i n i o y a l a s , c o m o l o h a h e c h o
p o c o s d i a s h a a l a d e S a l a m a n c a y c r e e m o s q u e l o h a r á c o n
m u c h a v o l u n t a d , s e g u n l a q u e m u e s t r a t e r n e r d e h a c e r n o s
merced a es t a c i udad en t odo l o que a l l á s e l e ofrezca por l a
p a r t e q u e t i e n e d e l a c a s a d e A r a g o n , d e l a q u a l , s e g u n d i c e
(1) Disti nguid o jurisconsulto aragonés que había dado algunos memoriales a favor de la
Universidad.
(2) D. Die go Fernández de Cabrera y Bobadilla, Conde de Chinchón, era hijo de D. Pedro,
que formó parte del Consejo de Estado hasta su muerte, ocurrida en 19 de agosto de 1575,
siendo reemplazado por su hijo D. Diego. A éste dice el Conde de Luna en su obra Comen
tarios de los fueros de Aragón en los años 1591 y 1592, escritos por D. Francisco de Gu
rrea y Aragón, Conde de Luna, y publicado s por D. Marcelino de Aragón y Azlor, Duque de
Villahermosa: «el Rey le tuvo por despertador y truximan, que sabía todo lo malo y algo de lo
bueno y tenía agudeza para advertir, y así, donde los otros no inclinaban, en él se hallaba apa
rejo para resolver las cucharas. Di óle toda la Corona de Aragón e Italia y parte de la de Cas
tilla, porque allí, como cosa grande, el que no alcanza un bocado no es privado ni nada».
Según Argensola en su obra Información de los sucesos de Aragón en los años 1590 y
1591,
escritos en 1664 y publicados en M adrid en 1808, el Conde de Chinchón «era poco grato
a los aragoneses, porque temían que no corespondiera a sus voluntades».
Otro bosquejo de este personaje nos lo hace el embajador Simón Contarini en su relación
a la República de Venecia (*): «El Conde de Chinchón (que fué uno de los favorecidos de
Felipe II) es hombre sutilísi mo, ambi cioso de las cosas suyas; el camino de ganalle es hablán
dole de lo pasado; es libre de interés, pero tan amigo de sus fábricas y materia de hacienda, que
quien se metiere con él en esta práctica, facilitará mucho para otras; si alabasen los pintores
que V. E. tiene en nuestra ciudad, encomendara alguna pintura, piedra o otra cosa. No convie
ne resistirle, a que se le traera por su dinero; pero después, si se le hace comodidad, lo paga;
es rico».
(*) «Relación que hizo a la República de Venecia Simón Contarini, al final del año 1605,
de la Embajada que avía hecho la España y de todo lo que entendía de las cosas della».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 147/494
- 107 -
e n u n a c a r t a q u o n o s h a e s c r i t o e n r e s p u e s t a d e o t r a q u e l e
e s c r i b i e r o n n u e s t r o s p r e d e c e s o r e s , c e r t i f i c a n d o n o s q u e s e p r e
c i a m u c h o y t i e n e p a r t i c u l a r m e m o r i a d e l a s c o s a s d e s t e
R e y n o , y n o s l o h a a s e g u r a d o e l p a d r e L u i s d e M e n d o z a , d e
l a C o m p a ñ i a d e J e s u s , q u e f u e s u a y o y v a a o r a a R o m a a
t e n e r c o m p a ñ i a a l m i s m o C a r d e n a l l l a m a d o p o r é l , y n o s
ha ofreci do de hacer t an buen off i c i o de s ol i c i t ador en
l a s c o s a s d e d i c h a U n i v e r s i d a d c o n e l s e ñ o r C a r d e n a l y c o n
t o d o s l o s d e m a s q u e c o n v e n g a , q u e h a r a n p o c a f a l t a l o s m a s
aficionados.
A s i m e s m o q u e r r í a m o s e n c o m e n d a r a D . P e d r o
d e L u n a q u e
recomend ara los negocios
d e l a s u p r e s i o n d e V i
l i l l a y d e l a c o n s e r b a t o r i a d e l a U n i v e r s i d a d . . . ( 1 ) , p o r q u e
n o n o s s e a c o n t r a r i o y h a g a d a ñ o , p u e s lo s t r a t a c o n tanto
cuidado. S u p l i c a m o s a V . S . n o s h a g a m e r c e d m a n d a r n o s
a v i s a r d e s u v o l u n t a d y p a r e c e r , p o r q u e s i n é l n o p e n s a m o s
hac el l o ni o t ra cos a que re s p et e e l bi e n y benefi c io des t a
U n i v e r s i d a d , l a q u a l h a p u e s t o e st a c i u d a d e n m a n o s d e
V . S . q u e c o m o f u n d a d o r d e l la g o b i e r n e y o r d e n e , t e n i e n d o
p o r c i e r t o q u e h a r a l a m e r c e d q u e m e r e c e l a v o l u n t a d y d e
s eo q u e t i e n e e s t a c i u d a d d e s e r v i r a Y . S . , p a r t i c u l a r m e n t e
e s t e a ñ o t e n i e n d o a n u e s t r o c a r g o e l g o b i e r n o d e l l a , q u e e n
g e n e r a l y p a r t i c u l a r s o m o s t a n a f f i c io n a d o s a l s e r v i c i o d e
V . S . , q u e s o lo p o r r e p u t a l l o h a c e m o s e s t e p e o n y le s u p p l i
c a m o s q u e c o m o a s e r v i d o r e s d e V . S . n o s m a n d e l o q u e f u e
r e d e s u s e r v i c i o , c u y a I l l m a . y R m a . p e r s o n a n u e s t r o S e ñ o r
g u a r d e , a 2 0 d e d i c ie m b r e y Z a r a g o z a , 1 5 8 7 . = I l l m o . y
R m o . S e ñ o r . = B e s a n l a s m a n o s a V . S . s u s m a s s e r v id o r e s
A g u s t i n V i ll a n u e va , G e r o n im o A n d r e s , D o m i n g o M o n t a n e r,
J u r a d o s . = M a r t i n E s p a ñ o l , S e c re t ar io » . (A . d e la M . d e
T a r a z o n a ) .
A e s ta c a r t a c o n t e s t ó C e r b u n a a l d í a s i g u i e n t e , h a c i é n
d o l e s a l o s J u r a d o s a t i n a d a s c o n s i d e r a c i o n e s ; d í c e l e s , e n t r e
o t r a s c o s a s , e l o b i s p o d e T a r a z o n a :
(1) Gastado el pap el.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 148/494
- 108 -
« H o l g é m u c h o c u a n d o e n t e n d í l a b u e n a s u e r t e q u e l e h a
s a l li d o a Z a r a g o z a y s u r e p ú b l i c a e n t e n e r a V u e s t r a s M e r
c e d e s p a r a s u g o b i e r n o , q u e s e r á m u y b u e n o y c i r c u n s p e c t o
e n t o d o c o m o V u e s t r a s M e r c e d e s lo s on y s e m u e s t r a b i e n e n
e l c u i d a d o q u e V .ª m . m u e s t r a n t e n e r d e s u U n i v e r s i d a d ,
p u e s e s d e t a n t a i m p o r t a n c i a s u c o n s e r b a c i o n y a c r e c e n t a
m i e n t o p a r a e s s a c i u d a d y t o d o e s t e R e y n o , y a s s i m e p a r e c e
b i e n q u e V . ª m . p r o c u r e n l a t o m e b a x o s u p r o t e c t i o n e l C a r
d e n a l C o l o n a , a u n q u e q u i z a n o a c e p t a r á l a p r o t e c t i o n s i n s a
b e r la v o l u n t a d d e l R e y n u e s t r o S e ñ o r , m a y o r m e n t e s i h a
e n t e n d i d o l a c o n t r a d i c t i o n q u e t o d a b i a t i e n e y q u e S u M a
g e s t a d n o h a d e c l a r a d o s u a n i m o y v o l u n t a d , p e r o p a r e c e
q u e p u e d e a p r o v e c h a r y n o d a ñ a r m a y o r m e n t e , c o n e l b u e n
o ff ic io q u e h a p r o m e t i d o h a r á el P a d r e M e n d o z a y D . P e d r o
d e L u n a , a u n q u e t i e n e m u c h o s n e g o c i o s t o d a b i a ; c o m o e s
a n t i g u o y a c r e d i t a d o , si q u i e r e e n c a r g a r s e d e lo s d e l a U n i
v s r s i d a d , l o h a r á m e j o r q u e el o t r o q u e os n u e v o y n o t i e n e
l a d o s ,
c o m o lo h a m o s t r a d o e n n o a v e r h e c h o n a d a ; n o s é s i
D .
P e d r o q u e r r á a t a r s e a t r a t a r l o s c o n r u d i l l a si e l r u d i l l a n o
l e reconoc e e l re s pe t o que deb e, y s i no h ay con form i dad ,
s e r á e n b a l d e ; t a m b i e n s e a v r á d e a d v e r t i r a l D . P e d r o d e
L u n a , q u e e s m u y a m i g o d e D . P e d r o d e A r a u s , q u e h a c e
l a s c o s a s d e H u e s c a , s e r e c a t e d e é l, p o r q u e p o r p a r t e d e
H u e s c a c o n t r a s t a q u e e n R o m a n o s e d é c o n s e r v a t o r i a n i s e
p a s e n s u p p r e s i o n e s p a r a e s sa U n i v e r s i d a d » .
P o r f in l a A u d i e n c i a d ió s e n t e n c i a d e f i n i ti v a e n e l f a m o
s o p r o c e so e n t r e l a s U n i v e r s i d a d e s d e Z a r a g o z a y H u e s c a , a
f a v o r d e l a p r i m e r a , s i e n d o p r o m u l g a d a e l d í a 1 2 d e f e b r e r o
d e 1 5 8 8 . P o r e l l a s e d e c l a r a b a q u e e l p r i v i l e g i o d e C a r l o s V
e r a v á l i d o e n t o d a s s u s p a r t e s y q u e p a r a n a d a se o p o n í a a l
E s t u d i o q u e f u n c i o n a b a e n H u e s c a ( 1 ) .
A l d í a s i g u i e n t e , y c o n u n c o r r e o e s p e c i a l , l o s J u r a d o s d e
(1) No la publicamos aquí porque en el tomo dedicado a Documentos figurará todo el
proceso seguido en esta Real Audiencia.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 149/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 150/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 151/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 152/494
— 1 1 0 —
N o se c o n f o rm a r o n l os d e H u e s c a e i n t e n t a r o n h a c e r e le c
c i ó n d e f ir m a a n t e l a C o r t e d e l J u s t i c i a d e A r a g ó n , p e r o é s t e
l e s r e p e l i ó l a d e m a n d a .
P o r ú l t i m o , e n la s C o r t e s d e T a r a z o n a d e 1 5 9 2 , v o l v i e r o n
l o s d e a q u e l l a c i u d a d , c o n u n a t e n a c i d a d s i n e j e m p l o , a p o r
fiar en sus
greuges,
t r a t a n d o , n u e v a m e n t e , d e q u e l a s d i f e r e n
c i a s e n t r e a m b a s c i u d a d e s f u e se n a l C o n s ej o S u p r e m o d e
A r a g ó n ; a a q u e l l a s C o r t e s a s i s t i ó e l o b i s p o d e T a r a z o n a , a l
c u a l «l e p a r e s c i o q u e c o n v e n i a , q u e p u e s l a U n i v e r s i d a d d e
Ç a r a g o ç a e s t a b a f u n d a d a y a c o n p r i v i l e g i o d e S . M . y d e l
P a p a , e l
greuge
n o t e n i a s u b s i s t e n c i a , p o r q u e s i a l g o p r e t e n
d í a n , l a c i u d a d d e Ç a r a g o ç a p o r fu e r a t e n i a s u s f u e r z a s y l a
U n i v e r s i d a d t a m b i e n , q u e e r a e l P a p a q u e l a h a b i a e r i g i d o
y as s i l o p i d i e s s e n a n t e e l lo s q u e S . M . n o l e s h a b i a h e c h o
a g r a v i o , p u e s e l n o h a b i a c o n c e d i d o e l p r i v i l e g i o a l o s d e
Ç a r a g o ç a , s i n o l a m a g e s t a d d e C a r l o s q u i n t o e m p e r a d o r , s u
p a d r e , y q u e s i S . M . h a b í a co n f i r m á d o l e s y ju r á d o l e s d i c h o s
s u s p r i v i l e g i o s a l o s d e H u e s c a , t a m b i e n h a b i a h e c h o lo p r o
pi o a los de Ç aragoça y ot r as raz on es m uc ha s po r do nd e
s e dexó co m pro m et er y s e quedó as i e l neg oci o en es t e
p u n t o y t o d o e s t á m u e r t o , s e g u n d i c h o e s » . ( F r a i l l a : Luc i
dario, f. 84).
J u d i c i a l m e n t e t e r m i n ó e s t e e n o j o s o p l e i t o e n t r e l a s c i u d a
d e s h e r m a n a s , a l e n t a d o y s o s te n i d o p o r e l e v a d a s p e r s o n a
l i d ad e s q u e a m p a r a r o n e n s u s p r e t e n s i o n e s a H u e s c a ; t a m
b i é n Z a r a g o z a , a m á s d e l a r a z ó n y d e l d e r e c h o , l os t u v o y
l a s u p i e r o n d e f e n d e r y p r o t e g e r , a p o y a n d o s u s j u s t a s d e
m a n d a s .
N o c e j a b a n e n s u s m a n e j o s lo s e n e m i g o s d e n u e s t r a U n i
v e r s i d a d , y , p a r a p e t a d o s e n l a s o m b r a , e s p e r a b a n e l m o m e n
t o y l a o c a s i ó n p r o p i c i a p a r a a s e s t a r l a e l g o l p e d e f i n i t i v o .
M u e r t o el a ñ o 1 59 7 D . P e d r o C e r b u n a , c r e y e r o n l os c o n
t r a r i o s q u e , f a l ta n u e s t r a U n i v e r s i d a d d e a y u d a y p r o t e c c ió n
t an val i os a , e l l a s ol a s e vendrí a abaj o por carecer de medi os
p a r a s o s t e n e r s e .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 153/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 154/494
- 112 -
obi s po, que acavas e e l edi f i c i o y di es e para é l s uf i c i ent e rent a
a l a U n i v e r s i d a d y p a g a s e u n o s p a t i o s d e l a s c a s s a s d e
S e r e n a , q u e s e t a s a r o n , c o m o e s t á d i c h o , e n 1 .1 0 0 l i b r a s y
2 0 0 s . q u e s e d e v i a n a P e d r o M o n t e r d e p o r l a s c a s s a s q u e
s e t o m a r o n y c o m p r a r o n d e l R e c t o r M o n t e r d e , c o n o r d e n
s u y a y a s u c u e n t a , y 1 8 0 l i b r a s q u e s e d e v i a n a M a r c o M a
n a r i a y T o m a s O b o n , O b r e r o s d e V i l l a , d e su s t r a b a j o s ,
p a r a lo q u a l i m b i a r o n a l P . M a e s tr o F r . P e d r o d e l a V e g a ,
d e l a O r d e n d e S a n t o D o m i n g o , C a t e d r a t i c o d e T h e o l o g i a
e n d i c h a U n i v e r s i d a d , q u e s i e m p r e h a n a y u d a d o m u c h o l o s
d e e s t a O r d e n a l a U n i v e r s i d a d , y e s to fu e e l i m b i a l l e a c o s t a
d e l l a , y l l e v ó o r d e n p a r a q u e , j u n t a m e n t e c o n e s so c o n p a
r e c e r d e a l g u n o s d o c t o s , p i d i e s e a l a C á m a r a l o a r r i v a d i c h o
y s e h i c i e s e P r o c e s o , y t a m b i e n , s i s e l e s p a r e s c i a , s u p l i c a s e n
a S u M a g e s t a d el R e y n u e s t r o S e ñ o r p a r a q u e e n t e n d i e s e e l
N u n c i o , e r a d e s u s e r v i c i o q u e a l a U n i v e r s i d a d s e l es h i c i e se
j u s t i c i a y t o d a g r a c i a y m e r c e d q u e h u v i e s e l u g a r , y t a m b i e n
p a r a q u e d i es e c a r t a s p a r a R o m a a S u S a n t i d a d , y a l E m
b a l a d o r p a r a q u e s e p a s a s e n c i e r t a s s u p r e s i o n e s d e R e t o r i a s
r i t ra l es y benefi c i os s i mpl es , y para es t o l l evó car t as del
R e y n o , d e l a C i u d a d y d e l V i r r e y , d e l A r z o b i s p o , p a r a S u
M a g e s t a d , C o n d e d e C h i n c h o n y R e g e n t e , y l e h i c i e r o n p r o
c u r a lo s s e ñ o r e s J u r a d o s y l a U n i v e r s i d a d a é l , y a A d r i a n o
B a y a r t e , a g e n t e d e l a c i u d a d ad lites, c o n p o d e r d e s u s t i t u i r ,
l l e g a d o a l l á c o n p o d e r d e l o s q u e l l e v a v a e n l a i n s t r u c i o n ,
d ió a l N u n c i o l a s c a r t a s q u e a r r i b a s e d i c e n p a r a e s c u s a r l a s
6. 000 l i bras y l as 2. 100 l i bras , y mas di ó pet i c i on cont ra e l
F i s c o d e l a C á m a r a p i d i e n d o 2 4 . 0 0 0 l i b r a s o e s c u d o s p a r a l a
o b r a y C á t e d r a s y p a g a r d e u d a s , y d e s p u e s d e h a v e r r e s p o n
d i d o e l F i s c o , f ué a d m i t i d o a p r u e v a y l e d i e r o n c o m i s i o n
p a r a r e c i b i r t e s t i g o s a c á e n Z a r a g o z a , h a c i e n d o c o m i s a r i o a l
D o c t o r Y r r o t u n c i , A r c i d i a n o d e B e l c h i t e , su b c o l l ec t o r a p p o s
t o l i c o , y c o m p u l s a p a r a c o m p u l s a r e s c r i p t u r a s , l a q u a l , p r e
s e n t a d a a q u í , s e h i z o y i m b i ó e l P r o c c e s o , q u e e r a N o t a r i o
d é l L u i s d e C a b d e v i l a , a la C o r t e , y s e p r e s e n t ó a n t e e l N u n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 155/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 156/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 157/494
— 1 1 5 —
que a l l i no s e l ea l a facul t ad de l eyes , como en l a anexi on de
l os benefi c i os rural es y s u cal i dad y val or , y des pues de j unt o
t odo y vi s t o po r e l C ons ej o, s e m e t orn e a em bi a r con l o que
p a r e c i e r e » .
E s d e c i r , l a tá c t i c a o b s e r v a d a s i e m p r e ; a l a r g a r e l a s u n t o ,
e n r e d á n d o l o t o d o l o p o s i b l e , y s i n o s e l o g r a b a m a t a r l a
U n i v e r s i d a d , p o r lo m e n o s q u i t a r l e l a f a c u l t a d d e L e y e s .
L o s b e ne fi ci os r u r a l e s q u e l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a
p e d í a f u e r a n s u p r i m i d o s , e r a n : l a R e c t o r í a d e M a r e c a , q u e
v a l í a 3 0 0 d u c a d o s ; l a d e A l c a ñ i c e j o s y M e r c a d a l , q u e v a l í a n
2 0 0 í d . ; u n b e n e fi c io e n l a P a r d i n a d e C a b a ñ a s , j u n t o a l a
A l m u n i a , q u e r e n t a b a 4 0 c a h i c e s d e t r i g o , y o t r o j u n t o a l a
v i l l a d e E p i l a q u e s e l l a m a b a S u ñ é n ; t o d o s e r a n b e n e f ic i o s
r u r a l e s s i m p l e s y n o t e n í a n c u r a d e a l m a s , n i r e s i d e n c i a , n i
o t r a o b l i g a c i ó n , s i n o a l g u n a s m i s a s l o s d í a s f e s t i v o s ; e n t o
t a l , s e pedí an unos 1. 500 ducados de rent a , que era l o que s e
c o n s i d e r a b a n e c e s a r i o p a r a s o s te n e r l a U n i v e r s i d a d .
P o r f i n , t r a s l a r g a s t r a m i t a c i o n e s y m u c h a s c o n f e r e n c i a s
q u e e l P . V e g a t u v o c o n l o s p e r s o n a j e s d e la C o r t e , l a U n i
v e r s i d a d d e Z a r a g o z a p u d o s a l i r a d e l a n t e tolerada, pero no
autorizada.
M u r i ó F e l i p e I I e n 1 5 9 8 ( 1) y s u h i j o y s u c e s o r F e l i p e I I I
s a n c i o n ó y a u t o r i z ó c o n s u p r e s e n c i a l a E s c u e l a t a n d i s c u t i
d a y z a r a n d e a d a ; m e m o r a b l e s d e b i e r o n s e r p a r a a q u e l l o s
u n i v e r s i t a r i o s e l 1 8 y el 1 9 d e s e p t i e m b r e d e 1 5 9 9 : e l Paseo
cel ebrado e l pr i mero de l os dí as s eñal ados revi s t i ó t odos l os
c a r a c t e r e s d e u n a fiesta g r a n d i o s a e i n e n a r r a b l e ; m á s d e n o-
(1) L a ciudad honró su memoria con grandes exequias; en ellas intervino la U niversidad
con un gran Certamen poético, en el cual tomaron parte Juan Francisco de L ezar, V alerio
Fortuño de Agreda, Juan R ipol, M iguel de M oncayo, Juan V alero de las A lobas y otros;
fueron descritas por el V ice-R ector de la Escuela y R acionero de L a S eo, D r. D. Juan M artí
nez, en la siguiente obra: «Relacion de las exequias que la muy insigne ciudad de Çaragoça
a celebrado por el Rey Don Phelipe nuestro Señor, I deste nombre; dilatada con varias cosas
de antigüedad y curiosidad Con el certamen que la U niversidad propuso Dir igido a la
muy insigne y nobilissima ciudad de Çaragoça (E. de la C.). Con licencia y privilegio. En Ça-
ragoça, por L orenço de R obles , Impressor del R eyno de A ragon y de la U niversidad.
M DXCIX (1599)». (B. U . de Z).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 158/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 159/494
C A P Í T U L O I V
DON PEDRO CERBUNA
S U P A T R I A . — S U N A C I M I E N T O . — P R I M E R O S E S T U D I O S . — U N I V E R S I D A D E S D O N
D E C U R S Ó. — C A R G O S Q U E D E S E M P E Ñ Ó . — S U M U E R T E . — M A R A V I L L O S O S
S U C E S O S A C A EC I DO S A L O C U R R IR É S T A . -S U E X P E D I EN T E E C L ES IÁ S T I C O .
R ET R A T O S D E C E R B U N A . — S U T E S T A M E N T O . — S O L E M N I D A DE S E N Z AR A
GOZA Y TARAZONA EL AÑO 1893.—CERBUNA COMO FUNDADOR DE NUES
T R A U N I V E R S I D A D .
todas las glorias que ha ya n podido resu ltar a
la R eligión, a la Ciencia y a la P at ria , por la
fundación de esta U nive rsidad, de todas son deu
dores los aragoneses en general y los hijos de Zaragoza en
pa rticu lar, al S r. Cerbun a, ya que él fundó este cen tro de
enseñanza, de donde han salido, antes y ahora, tantos y tan
esclarecidos varones por su piedad y su saber. E s m uy justo,
pues,
que nosotros rindamos el debido homenaje al que por
su sabiduría, humildad, prudencia y celo merece considerar
se como modelo de hombres buenos y virtuosos. Sus relevan
tes prendas le colocaron en la diócesis de Tarazona, que él
supo regir pate rnalm ente , poniéndose a la altura de los G au
diosos y P rudenc ios de antig uas edades y ser un digno e
ilustre predecesor de Yepes, Castejón y Escartín.
M ucho se ha hablado por sus historiadores del lugar don
de nac ió: unos le ha n hecho hijo de M onzón o de Binéfar (1);
(1) Fuente (Vicente de la): España Sagrada, tomo LXIX, pág. 248, col. 1.ª
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 160/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 161/494
— 1 1 9 —
Cerbunas e s l a q u e h o y p o s e e ( p o r h a b e r l a h e r e d a d o d e C a s a
P u e n t e q u e l a c o m p r ó ) D . A l b e r t o L o r e n z o d e B a r d a j i , c e r c a
d e l P o r t a l q u e m i r a h a c i a el S a n t o H o s p i t a l , y s i e m p r e h e
o i d o — d i c e s u b i ó g r a f o — a l o s a n t i g u o s y q u e é s t o s l o o y e r o n
a lo s d e s u t i e m p o q u e e l v e n e r a b l e S r . D . P e d r o C e r b u n a
h a b i a n a c i d o y c r i á d o s e e n d i c h a c a s a , e n l a h a b i t a c i o n d e
l a T o r r e t a , q u e t o d a v i a h e a l c a n z a d o d e m u c h a c h o , y l o
p r u e b a e l e s c u d o d e a r m a s d e l a c a s a y f a m i l i a d e C e r b u n a
q u e a c t u a l m e n t e s e g u a r d a e n d i c h a c a s a B a r d a j i y c o n s i s t e
e n u n a p i e d r a y e n e l l a e l c i e r v o , m o r r i o n , e t c . , q u e q u i t a r o n
d e l a f r o n t e r a q u a n d o o b r ó d i c h o D . A l b e r t o L o r e n z o s u c a s a ,
y c o n v i e n e n q u e n a c i ó d ic h o v e n e r a b l e O b i sp o e n d o n d e h o y
e s t á l a c a p i l l a d e d i c h a c a s a , y p o r v o z c o m u n y f a m a p ú b l i
ca s e s abe en l a vi l l a de F o n z (1). M as en e l l i bro ant i g uo l l a
m a d o l a C e n t u r i a , q u e e s t á e n e l A r c h i v o d e l a C a s a A y u n
t a m i e n t o d e l a v i l l a d e F o n z , e n t r e o t r a s c o s a s s e h a l l a l a
c a s a d e N a d a l J u a n C e r b u n a c o n f r o n t a d a , c o n e x p r e s i ó n d e
l os c a m p o s , v i ñ a s , o l i v a r e s , c a ñ a m o r e s y d e m a s h a c i e n d a
q u e t e n i a d i c h a c a s a ; y s e s a b e q u e e l h e r m a n o h e r e d e r o d e
l a f a m i l i a d e C e r b u n a l o m a t a r o n e n l a p l a z a d e F o n z , a ñ o
1 5 4 0 , p o r l a s t r o p a s e n e m i g a s , p o r c u y a r a z o n s u c e d i o e n l o s
b i e n e s d i c h o s e ñ o r D . P e d r o C e r b u n a , e l q u e s i e n d o y a o b i s
p o d e T a r a z o n a o t o r g ó p o d e r p a r a v e n d e r d i c h a c a s a y h a
ci enda que t eni a en F onz, y de l o que s acó de e l l a fundó e l
S e m i n a r i o d e S a n G a u d i o s o e n l a c i u d a d d e T a r a z o n a . T e n g o
e n m i p o d e r t e s t i m o n i o d e l a s p o s e s i o n e s y c a s a d e C e r b u n a ,
s acado del l i bro de l a C ent uri a» (fol s . 150 v. a l 153 (2) .
D e s d e n i ñ o d ió m u e s t r a s d e s u p i e d a d y d e u n a g r a n d e
i n c l i n a c i ó n a l r e t i r o y a l a p r o f e s i ó n e c l e s i á s ti c a . S u m a y o r
(1) Por enlace de D.ª Angela de Bardaji, con D. C arlos Ramón de Moner, pasó esta casa
a ser propiedad del historiador D. Joaquín Manuel de Moner; siendo su dueño, en la actuali
dad, D. Ramón de Alós.
(2) Además, en el Archivo de la Iglesia parroquial de aquella villa existen unos poderes
otorgados por el Sr. Cerbuna a favor de su hermana D.ª Ana, para vender a Antón Gómez,
vecino de Fonz, unos pajares, era y perrenales sitos en las Estanyas del dicho lugar, por precio
de 1.300 sueldos jaqueses. Está hecho a 20 de junio de 1595.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 162/494
- 120 -
a l egrí a era as i s t i r a l a I gl es i a y hacer en e l l a of i c i o de ángel
a y u d a n d o l a m i s a . B i e n i n s t r u í d o e n l a D o c t r i n a c r i s t i a n a ,
a l os s i e t e año s com enz ó l as pr i m er as l e t r as y a l os ocho e l
e s t u d io d e la G r a m á t i c a e n s u p a t r i a n a t i v a , p a s a n d o l u e g o
a M o n z ó n a c o n t i n u a r l o s , d e m o s t r a n d o e n e llo s s i n g u l a r a p r o
v e c h a m i e n t o .
A l os doce años , y ya bi en i ns t ruí do en l a l engua l a t i na ,
c o m e n z ó l os e s t u d i o s d e A r t e s e n l a U n i v e r s i d a d d e H u e s
c a , y d e s p u é s d e c u r s a r e n e l l a u n a ñ o d e L ó g i c a , p a r t i ó ,
c o n e l b e n e p l á c i t o d e s u s p a d r e s , a l a d e V a l e n c i a , e n l a c u a l
c u r só F í s i c a , M e ta f ís ic a y S a g r a d a T e o l o g ía , g r a d u á n d o
s e d e B a c h i l l e r e n A r t e s , a l o s c a t o r c e a ñ o s , c o n g e n e r a l
a p l a u s o .
E n l a e x p r e s a d a U n i v e r s i d a d , j u n t o c o n l os e s t u d i o s y a
m e n c i o n a d o s , s e p er f e c ci o n ó e n l a G r a m á t i c a , L a t i n i d a d y
R e t ó r i c a , p a s a n d o a la d e S a l a m a n c a , e n la c u a l t e r m i n ó l os
c u r s o s q u e l e f a l t a b a n d e T e o l o g í a . E n a q u e l l a c iu d a d a l t e r
nó l os e j erci c i os l i t e rar i os con l os d e dev oci ón , s i endo di l i
g e n t e e n e l e s t u d i o , a f a b l e , h u m i l d e , p ac í fi c o ; c o m p o n í a
discordias e n t r e e s t u d i a n t e s y e r a e n t r e e l l o s m o d e l o d e s a b e r
y d e v i r t u d .
T e r m i n a d o s s u s e s t u d io s d e T e o l o g í a e n S a l a m a n c a e l
a ñ o 1 5 5 6 , r e g r e s ó a F o n z c u a n d o a p e n a s c o n t a b a d i e c i o c h o
a ñ o s .
E n e s t a s a z ón , D . M i g u e l d e E s p u y , O b i sp o d e L é r i d a ,
f u n d ó u n C o l e g i o e n a q u e l l a c i u d a d , b a j o l a i n v o c a c i ó n d e l a
« P u r í s i m a C o n c e pc i ón d e N u e s t r a S e ñ o r a » , y t e n i e n d o n o t i
c i a d e l a s v i r t u d e s y l e t r a s d e e s t e a v e n t a j a d o e s t u d i a n t e , l e
l l a m ó y l e d i ó u n a b e c a e n e l e x p r e s a d o c o l e g i o . S i e t e a ñ o s
e s t u v o e n é l , d e s e m p e ñ a n d o l a c á t e d r a d e T e o l o g í a ; t u v o n u
m e r o s o s d i s c í p u l o s q u e s a l i e r o n m u y a v e n t a j a d o s e n v i r t u d e s
y l e t ras .
A lo s d i e c i n u e v e a ñ o s , y h a b i e n d o h e c h o l u c i d o s a c t o s y
e j e r ci c io s l i t e r a r i o s d e « C o n c l u s i o n e s » , r e s p o n d i e n d o a l o s
a r g u m e n t o s c o n l a v i v e z a c o r r e s p o n d i e n t e a s u g r a n d e i n g e
n i o ,
r ec i b ió el g r a d o d e M a e s t r o e n A r t e s e n l a U n i v e r s i d a d
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 163/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 164/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 165/494
— 1 2 3 —
e l a r z o b i s p o D . F e r n a n d o l e n o m b r ó P r i o r , c o n f ir m a n d o
e st e n o m b r a m i e n t o e l P a p a G r e g o r i o X I I I , h a b i e n d o p r e
c e d id o s ú p l i c a d e l R e y F e l i p e I I d el t e n o r s i g u i e n t e : « M u y
S a n t o P a d r e : A D . J u a n Z u ñ i g a , m i E m b a x a d o r , e sc ri vo
h a b l e a V u e s t r a S a n t i d a d a c e r c a d e l a p r o v i s i o n d e l P r i o r a t o
d e L a S e o d e Z a r a g o z a , q u e h a b i e n d o v a c a d o e n e l m e s d e l
A r z o b i s p o , l e h a p r o v e h i d o e n el D r . D . P e d r o C e r b u n a , C a
n o n i g o d e a q u e l l a I g l e s i a , T h e o l o g o d e s i n g u l a r v i d a y e x e m
p l o y m u y b u e n P r e d i c a d o r . A V .ª S a n t i d a d s u p li c o l e d é
c r e d i t o y t e n g a p o r b i e n c o n d e s c e n d e r a lo q u e d e m i p a r t e
l e p i d i e r e y s u p l i c a r e , q u e e n e l l o r e c i b i r é p a r t i c u l a r g r a c i a
y f a v o r d e V .ª S a n t i d a d , c u y a m u y S a n t a p e r s o n a N u e s t r o
S e ñ o r g u a r d e p a r a e l b u e n o y p r ó s p e r o r e g i m i e n t o d e l a
u n i v e r s a l I g l e s i a ; d e M a d r i d , e t c. » (M s . d e C a m ó n , n ú m . 1 4 8 ;
B . U . d e Z a r a g o z a ) .
I g u a l m e n t e e s c ri b i ó F e l i p e I I a s u e m b a j a d o r en R o m a ,
D . J u a n d e Z ú ñ i g a , e n l a f o r m a s i g u i e n t e : « E m b a x a d o r :
E s t o s d i a s p a s a d o s h a v a c a d o e n l a S e o d e Z a r a g o z a e l P r i o
r a t o d e e l l a p o r m u e r t e d e L u p e r c i o O r t a l , e l a r z o b i s p o , h a
bi en do fa l l eci do en s u mes e l d i cho O rt a l con e l bu en zel o
q u e s i e m p r e h a t e n i d o y t i e n e a l s e r v i c i o d e N u e s t r o S e ñ o r
y b u e n r e g i m i e n t o d e s u I g l e s i a , h a p r o v e h i d o d i c h o P r i o
r a t o e n l a p e r s o n a d e l D r . P e d r o C e r b u n a , C a n o n i g o d e l a
d i c h a I g l e s i a , q u e d e m á s d e c o n c u r r i r e n é l t o d a s l a s p a r t e s
y q u a l i d a d e s q u e p a r a l a d i c h a D i g n i d a d s e r e q u i e r e n c o n
f o r m e a l C o n c i l io , e s t h e o l o g o d e s i n g u l a r v i d a y e x e m p l o ,
y p r e d i c a d o r . Y c o m o a c á s e h a y a d i c h o q u e S u S a n t i d a d h a
p r o v e h i d o e l P r i o r a t o a o t r a p e r s o n a v i e j a d e m a s d e s e s e n t a
a ñ o s ,
s i n l e t r a s n i o t r a s p a r t e s q u e p a r a h e n c h i r la d i c h a D i g
n i d a d s o n n e c e s a r i a s . P a r e c i é n d o n o s q u e p o r c u a l q u i e r c o n
t r a d i c c i o n q u e s e le p u s i e r e a l d i c h o C e r b u n a , s e r í a e n g r a n d e
y n o t o r i o p e r j u i c i o s u y o y m e n o s c a b o d e a q u e l l a d i g n i d a d .
N o s h a p a r e c i d o a d v e r t i r d e e l lo y e s c r i b ir a S u S a n t i d a d
l a q u e c o n e s t a v a e n v u e s t r a c r e e n c i a . E n c a r g a m o s y m a n
d a m o s q u e s e la d e i s , y d e n u e s t r a p a r t e l e p i d a i s y s u p l i
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 166/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 167/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 168/494
- 126 -
B r e v e d e S . S . s o b r e l a j u r i s d i c c i ó n d e e s e C a b i l d o y P r e
v e n d a d o s d e e s a I g l e s i a , m u y c o n f i a d o , q u e m i i n s u f i c i e n c i a
y p o c a s f u e r z a s l a s h a n d e s u p l i r V u e s t r a s M e r c e d e s , s i e n d o
p e r s o n a s t a n g r a v e s . D e s e o q u e V u e s t r a s M e r c e d es m e a y u
d e n , a d v i e r t a n y g u í e n s i a l g o c o n v e n d r á p r o v e e r e n b e n e f i
c i o d e e s a S a n t a I g l e s i a » .
O t r a d e s u s g r a n d e s v i r t u d e s f u é l a c a s t i d a d ; e n l a l á p i d a
q u e c i e r r a s u s e p u l c r o e n l a C o l e g i a t a d e C a l a t a y u d , e l p r i
m er e logi o que s e l e di r i ge es t á con den s ad o en es t as dos pa
l a b r a s ,
«Fuit virgo»;
y e n l a i n f o r m a c i ó n h e c h a e n V a l e n c i a ,
v a r i o s s a c e r d o t e s q u e e n e l l a d e p o n e n , r e f i ri é n d o s e a e s t a
v i r t u d , m a n i f i e s t a n q u e e n e s t a m a t e r i a e r a r e c a t a d í s i m o y
m u y c a s t o , a s í e n e l m i r a r c o m o e n t o d a s s u s a c c i o n e s .
A p e s a r d e s u s h a b i t u a l e s a c h a q u e s y d e s u s p a d e c i m i e n
t o s ( 1 ), c u m p l i ó u n a d e l a s m á s p e n o s a s o b l i g a c i o n e s d e s u
m i n i s t e r i o p a s t o r i l : r e a l i z a r l a v i s i t a a s u d i ó c e s i s, e x a c e r
b á n d o s e l e h a s t a t a l p u n t o s u s d o l e n c i a s , q u e t u v o n e c e s i d a d
d e r e t i r a r s e a C a l a t a y u d , e n d o n d e a l p o c o t i e m p o m u r i ó , c o n
l a t r a n q u i l i d a d d e l j u s t o , e l d í a 5 d e m a r z o d e 1 5 9 7 , r e c i
b i e n d o c r i s t i a n a s e p u l t u r a e n l a I g l e s i a d e S a n t a M a r í a l a
M a y o r de d i c h a c i u d a d .
M u e r t o e l O b i s p o , l a c i u d a d y U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a
m o s t r a r o n m u y g r a n d e s e n t i m i e n t o , y e n c l a u s tr o d e t e r m i
n a r o n h a c e r l e s u n t u o s a s e x e q u i a s , q u e s e c e l e b r a r o n p o c o s
d í a s d e s p u é s d e o c u r r i d o e l f a l l e c i m i e n t o .
D e j e m o s a l a p l u m a d e s u q u e r i d o a m i g o F r a i l l a d e s c r i
b i r l a s :
« P r i m o , e n l a I g l e s i a d e la M a g d a l e n a d e la p r e s e n t e c i u
d a d , d e n t r o c u y a p a r r o c h i a e s t á n l a s E s c u e l a s p o r n o e s t a r
a ú n h e c h a l a I g l e s i a d e l l a , l a q u a l s e h a h e c h o y a m u y s u n p
t u o s a , s e p a r ó u n C a p e l l a r d e n t e c o m o a l o s p r i n c i p e s y r e y e s
s e a c o s t u m b r a h a c e r e n e l A s e u d e Z a r a g o z a , t o d o c u v i e r t o
(1) «El Dr. Cerbuna fué siempre de complexión delicada; m as en los últimos años de su
vida, a causa de un a grave afección al estóm ago, se vió mortificado constantemente por las
molestias y dolores que lleva consigo esta enfermedad», (Jardiel: obra citada):
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 169/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 170/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 171/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 172/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 173/494
R
r
a
o
d
D
P
D
R
C
R
N
A
q
s
c
o
a
n
e
n
a
U
n
v
s
d
d
d
Z
a
g
y
e
n
e
P
a
o
e
p
s
c
o
d
T
a
o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 174/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 175/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 176/494
- 132 -
medianas; tenia el rostro muy flaco y ma cilento, pero m uy vene
rable y autorizado; la frente, ancha y desarrugada; los ojos,
mu y claros y de buen tam año , mu y compuestos y honestos;
las cejas, algo morenas; las orejas, medianas, y la nariz, de
recha y delgada; el color, templado, pero muy mortificado y
pen itente ; el sem blante del rostro era mu y modesto y ale
gremente grave y gravemente alegre, de manera que con su
serenidad alegraba a los que le miraban y con su gravedad
los componía».
Cua ntas gestiones hemos practicad o pa ra en con trar el
testam ento hecho por el fundador de la U niversida d de Za
rago za, ha n resultado infructuosas; con todo deten imien to
hemos investigado en el A rchivo N otarial de Calatayud ,
estudiando los protocolos correspondientes al año 1597; nues
tra labor resultó infructuosa. Sin embargo, la suerte adversa
con nosotros en Cala tayud , nos favoreció en T araz ona , en
cuyo A rchivo de la Catedral en contram os, si no la últim a vo
luntad del Dr. Cerbuna, una interesantís ima carta dir igida
por A gustín Ju an M ores, s índico de Calatayud, y fechada en
dicha ciudad a 2 de abril de 1597 y dirigid a a D . A gu stín
E spañ ol, señor de Za nu y, en la cual se da cuenta de la dis
posición testamentaria del ilustre Obispo de Tarazona, con
todo detalle (1). T an intere san te documento dice así:
«Por haverme hallado en la disposicion y muerte del
Sr. Obispo de Taraçona, que Dios tiene en la gloria, y ver
que algunos interesados hazian diligencias para cobrar lo que
les pertene cia por dicha disposicion, y p artic ular m ente el
Concejo desta ciudad de Calatayud, que haviendo echado
(1) S abido es, y en otra ocasión hemos hablado de este asunto, que la Cámara apostólica
invalidó el testamento de Cerbuna, publicando censuras contra los que tuviesen
o supiesen
bienes que hubieran pertenecido a dicho Sr. O bispo, y tal vez en ello esté la causa de no ha
berlo encontrado nosotros en Calatayud.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 177/494
— 133 —
mano la Cam ara A postolica al dinero que S u S eñoria illus
trisima tenia y a los demas sus bienes, la ciudad, porque no
quisieron los oficiales de la Ca ma ra A postolica da r qu atro
mil escudos que dexa, como abaxo diré, hizo y probeyó de
un imben tario, y como yo vi que tam bien interesav a mi se
ñora A nna E spañol en dicha disposicion y que por pa rte de
de su merced no ha via qu ien pidiesse , y ofreciendoseme
haver de ir a Çaragoça y estar en una posada P edro M ongay
de Be nab arre y yo, le preg untó si conoscia a v. m . y me
dixo era muy su servidor, y assi, porque estava el negocio
en punto que se podian escusar mas trabajosas diligencias,
le rogué a dicho M ongay diesse aviso a v. m . dello, y me
pesa mucho que el aviso se diesse tan tarde que por cierto no
ha hecho poco daño, pues lo que pudieramos hacer aqui ante
un Collector A postolico que vino de M adrid solo a esto, se
ha vrá haze r en M adrid por haberse ido desta ciudad y en
ella hav er acabado y averigu ado cosas hoy haze tres dias
y assi sera muy necessario que v. m. dé orden que se despa
che a la Corte antes que passen vacaciones, y para esto po
dría v. m . am prase del S r. O bispo de Barb astro, pues le
tiene muy propicio, que es la persona mas importante y que
más puede en la Corte deste R eyn o y conoce mucho al R e
gente Batista, que es el Juez acompañado que se ha nombra
do pa ra la decision destos negocios del S r. O bispo de T ara
çona, y tambien importará mucho otra carta para Jayme de
P uey o, que está en M adrid, sindico desta ciudad y es gra n-
disimo negociante y de quien se hace mucho caso y a quien
han hecho procurador todos los criados del Sr. Obispo acerca
deste negocio, y podría escrivirle Jayme de Pueyo de Bar
bastro, que es muy deudo suyo y sé yo que se tratan mucho,
y para que v. m. en lo que se me manda yo he tenido cui
dado,
he sacado del propio instrumento publico de disposi
cion todo lo que dispone el Sr. Obispo, que es lo siguiente:=
«P rimeram ente dexa a la ciudad de Calatayud ochenta m il
»sueldos pa ra que los carg uen a Censal y el usufructo sea
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 178/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 179/494
- 135 -
yo me tenia m uy pa rticu lar cuidado por lo que se merece
v. m., a quien suplico me tenga por muy servidor y guarde
nues tr o S eñor . D e C al at ayud y abr i l 2 de 159 7. = A gus t i n
J ua n M ores ( Fi r mado ) . = S obr es cr i t o , A gus t í n E s pañol , s e
ñor de Çan uy» . (A . C. T . , A rma rio y caja núm . 1, L ig, 8,
papel núm. 9).
Cerbuna mu rió en olor de santid ad; era tan querido y
amado por sus diocesanos, fueron tan grandes y tan paten
tes las maravillas que se obraron ya durante su vida, ya al
tiempo de su muerte, que el pueblo acudió a visitar su cada
ver, expuesto en la sala principal de su palacio de Calata
yud, arremolinándose tumultuariamente, volcando el féretro
y derribando el cadaver al suelo.
Y aquí los historiadores hablan de un asunto de trascen
dencia suma que nosotros vamos a tratar con algnna exten
sión; tanto A rgáiz como Blasco de L anu za, en épocas pasadas,
como Borao, Ja rdi el y el anónimo biografiador de Cerbu
na (1) X , en las m odern as, han hecho mención del expe
diente eclesiástico incoado pa ra dar validez jurídica a las
testificaciones de numerosas personas que vieron u oye
ron enumerar los milagros y sucesos maravillosos acaecidos
a la mue rte del insigne fundador de la U niversidad de Za
ragoza.
Por casi todos los historiadores se ha dado por extraviado
en la destrucción de la U nive rsidad , por las m inas francesas,
el año 1809, el mencionado expediente (2).
N ada hay m ás lejos de la verdad ; el famoso expediente,
ese m anuscrito precioso e interesantísimo, no se ha perdido
y en la U niversid ad de Zaragoza existe; salvado, casual
(1) Mono grafía del Obispo de Tarazona D . Pedro Cerbuna, por X; T arazona, T ip. de
J. Ferrández y Comp.ª, 1894.
(2) «Instruyóse proceso de beatificación luego de su muerte, cuyas di ligencias pasaron al
Archivo de la Universidad Cesaraugustana, y se perdieron entre las ruinas del edificio... en
1809». (Jardiel: sermón citado, pág. 15).—«A poco de su muerte se hi cieron informaciones en
Valencia, Calatayud, Zaragoza y Tarazona, para incoar proceso de beatificación; informaciones
que perecieron, según se cree, entre las ruinas de la Universi dad.. .» (X: Monografía citada,
pág. 29).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 180/494
— 136 —
casualm ente, como algunos libros de Gestis y otros documentos in
teresan tes, debió ex travia rse por los cambios sucesivos de
local que de ntro del edificio sufrieron el A rchiv o y la Biblio
teca de nuestro primer centro docente; durante más de quince
o veinte años ese manuscrito permaneció entre grandes mon
tones de legajos y libros que existía n, por falta de sitio ade
cuado y conv enie nte pa ra su colocación, en la Biblioteca
universitaria. Pero al hacerse los años 1915 y 1916 grandes
reformas en ella por la construcción de diversos cuerpos de
estantería, al ordenar y revisar todos aquellos fondos biblio
gráficos, encontró el Jefe de la mism a, señor Jimén ez
Catalán, el Expediente eclesiástico de la vida y virtudes
del Obispo de Tarazona D. Pedro Cerbuna, que abarca tres
informaciones: la primera, hecha en Calatayud, y en la cual,
ante el N otario P edro H ernand o de M oros, informaron di
versas personas que bajo juramento declararon los sucesos
maravillosos que vieron u oyeron reseñar, acaecidos a la
m uerte del O bispo; la segund a, tamb ién en C alatayu d, se
refiere a la integ ridad del cuerpo de D . P edro Cerbuna; la
terc era , hecha en V alencia, es complemento de la de Calata
yud y en ella depusieron varios jesuitas que conocieron y
trata ron al mencionado obispo.
N ada ha y de cierto en lo que dice Borao, de que ese
expediente fué formado por cartas reales; la iniciativa de él
se debe al ilustre Dr. D. José de P alafox , V icario gen eral del
O bispado de T araz ona , secundado después por el O bispo de
aquella diócesis F r. D iego de Yepe s, que mandó a V alencia
letras requisitorias, que, ya muerto dicho Obispo, presentó
a su nombre D. A ntonio Fe rrer , N otario público de la men
tada ciudad, a 13 del mes de mayo de 1613.
E l expe diente de Calatay ud se comenzó a 8 de diciembre
de 1599 y terminó con la declaración del testigo 27, hecha
a 17 de noviembre de 1600.
El manuscrito que hemos tenido a la vista, cosido y en
cuadernado en pergamino, abarca las tres informaciones de
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 181/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 182/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 183/494
- 139 -
queriendo s e r m e n o s q u e a q u e l l o s u n i v e r s i t a r i o s d e l s i g l o X V I I I ,
c o n g e n e r o s a e s p l e n d i d e z , m a n d ó c o n s t r u i r u n a a r t í s t i c a
caj a de ro bl e con h err aj e s d e pl a t a , pa ra que en e l l a s e
g u a r d e l a I n f o r m a c i ó n h e c h a a f a v o r d e l D r . C e r b u n a , j u n t o
c o n u n a h e r m o s a r e p r o d u c c i ó n f o t o g r á fi c a d e lo s p r i m e r o s
e s t a t u t o s d e e s t a U n i v e r s i d a d . D e t o d o h i z o e n t r e g a a l o s
C l a u s t r o s e l 1 7 d e e n e r o d e l a ñ o 1 9 2 1 , a c o m p a ñ á n d o l o d e
s e n t i d a y p a t r i ó t i c a c a r t a .
R e p r o d u c i m o s a c o n t i n u a c i ó n a l g u n a s d e l as m á s i n t e r e
s a n t e s y s e n s a c i o n a l e s d e c l a r a c i o n e s h e c h a s p o r d i v e r s a s p e r
s o n a s :
Testigo 1.°:
P R U D E N C I O O C H O Z C E B E R I O , d e q u i n c e a ñ o s y
o c h o m e s e s , d i c e : « q u e e s t a n d o e l c u e r p o m u e r t o d e D . P e d r o
C e r b u n a , o b i s p o d e T a r a z o n a , e n u n f er e t r o s o b r e u n c a d a h a l
s o e n la s a l a p r i n c i p a l d e la C a s a E p i s c o p a l d e l a d i c h a c i u
d a d d e C a l a t a y u d , v e s t i d o d e P o n t i f i c a l , e l d i a q u e l o e n t e
r r a r o n d e p a r d e m a ñ a n a , a n t e s q u e l o l l e v a se n a e n t e r r a r ,
q u e s e r i a e n t r e l a s n u e v e y la s d i e z h o r a s , f u e e l d e p o s a n t e
c o n M a t e o d e A l g o r a a b e s a r l a m a n o , y a l t i e m p o q u e e l
d e p o s a n t e l e f u e a b e s a r l a m a n o , n o p u d i e n d o a l c a n z a r p a r a
b e s a r l a p o r a v e r a l l i g r a n d e m u l t i t u d d e g e n t e p a r a b e s a r
s e l a, e l d i c h o M a t e o d e A l g o r a a s i ó a l d e p o s a n t e d e s u c u e r
p o y e n p e s o l e a c e r c ó p a r a p o d e r a l c a n z a r a b e s a r l e a l d i c h o
o b i s p o l a m a n o . Y al t i e m p o q u e s e l a f u e a b e s a r , v i o m u y
b i e n e l d e p o s a n t e q u e t e n i e n d o e l d i c h o o b i s p o l a s d o s m a n o s
p u e s t a s e n c r u z s o b r e e l p e c h o , e l d i c h o o b i s p o a l z ó y l e v a n t ó
l a m a n o d e r e c h a , l l a n a p a r a a r r i b a , e n d i s t a n c i a y a l t u r a d e
u n p a l m o , d e m a n e r a q u e s e j u z g ó y v ió m u y b i e n p o r e l
d e p o s a n t e , c o n l o s d e d o s m a y o r e s j u n t o s y e x t e n d i d o s y lo s
o t r o s d o s d e d o s b a x e r o s d e l a d i c h a m a n o e n c o g i d o s . Y t e
n i e n d o e l d i c h o o b i s p o l a d i c h a m a n o d e r e c h a a l z a d a y d e s t a
m a n e r a , s e l a b e s ó e l d e p o s a n t e y a l c a n z ó a b e s a r l o s d i c h o s
d o s d e d o s m a y o r e s q u e l e v a n t ó m a s y n o a l c a n z ó a b e s a r l o s
d o s d e d o s m e n o r e s , a u n q u e l o s t e n i a m a s c e r c a d e l d e p o s a n t e
p o r e s t a r m a s b a x o s . Y v i o e l d e p o s a n t e q u e d i c h a m a n o d e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 184/494
— 1 4 0 —
derecha del di cho obi s po no s e l a t ocó ni l evant ó a l di cho obi s
p o p e r s o n a a l g u n a , s i n o q u e e l l a m i s m a d e s u y o s e a l z ó y
l e v a n t ó e n l a f o r m a y m a n e r a s o b r e d i c h a . Y c o m o v i e r a n l o
s o b r e d i c h o F r . G a s p a r d e M o n r e a l y o t r o r e l i g i o s o , d e l a
O r d e n d e N .ª S . ª d e l a M e r c e d , y o t r a s p e r s o n a s q u e a l l i s e
h a l l a r o n p r e s e n t e s , t e n i e n d o - l o a g r a n d e m i l a g r o y m a r a v i
l l a , o y ó e l d e p o s a n t e d i x e r o n ¡ M i l a g r o ¡ M i l a g ro c o n v o c e s
a l t a s y c l a r a s y s i n t i ó e l d e p o s a n t e e n s í u n a a l e g r i a e x t r a
o r d i n a r i a , y l e m i r ó a l d i c h o o b i s p o a l r o s t r o y h e c h o d e v e r
l o t e n i a r i s u e ñ o y m a s a l e g r e q u e e n v i d a y t a m b i e n s i n t i o
qu e proce di a del cuerp o del di ch o obi s po un ol or y f lagranci a
m u y s u a v e c o m o d e a l m i z c l e , y q u e e n l a d i c h a s a l a , n i c a b e
e l d i c h o c u e r p o , n o a v i a o l o r e s n i p e r f u m e s ; p o r q u e e l d e p o
s a n t e l o m i r ó c o n a c u e r d o , s í l o h a b i a . . . »
R a t i f i c a n e n e l p r o c e s o l a s m a n i f e s t a c i o n e s d e e s t e m u
c h a c h o , a d e m á s d e M a t e o d e A l g o r a , h o m b r e d e c i n c u e n t a
a ñ o s , q u e l e a c o m p a ñ a b a , o t r a s v a r i a s p e r s o n a s .
Testigo 6.°:
A L O N S O R A M Í R E Z , c i u d a d a n o d e C a l a t a y u d ,
d i c e :
« q u e s e r i a a l a s q u a t r o h o r a s po c o m a s o m e n o s e s t a n
do e l cue rpo di ffu nt o del di ch o obi s po ho ras av i a en l a
a l c o b a d o n d e m u r i ó , e s t u v o e l d e p o s a n t e , c o m o J u e z q u e
e n t o n c e s e r a d e l a d i c h a c i u d a d , p a r a v e r d e i n v e n t a r i a r
l o s b i e n e s d e l d i c h o o b i s p o e n s u c a s a E p i s c o p a l e s t a n t e s ,
d o n d e e l d e p o s a n t e e s t u v o a l g u n a s h o r a s p a r a d i c h o e f e c to ,
y l l e g ó e l d e p o s a n t e a b e s a r y b e s ó a l d i c h o c n e r p o l a m a n o ,
p u e s t o d e r o d i l l a s , y a l t i e m p o q u e s e l e v a n t ó , v i o e l d e p o
s a n t e c l a r a m e n t e q u e e l d i c h o c u e r p o a b r i ó l a b o c a , l e v a n
t a n d o e l l a b io a l t o p a r a a r r i b a y b a x a n d o e l l a b io b a x e r o
p a r a a b a x o , l o c u a l v i o b i e n p o r e s t a r c l a r a l a d i c h a a l c o b a
y h a b i a l u m b r e s y v e l a s e n c e n d i d a s j u n t o a l d i c h o c u e r p o , y
v i e n d o e s t o , p i d i ó u n a d e l a s v e l a s e n c e n d i d a s q u e a l l i e s t a b a n
a u n c r i a d o d e l d i c h o o b i s p o , c u y o n o m b r e n o s a b e , y a c e r
c a n d o l a v e l a , vió e l d e s p o s a n t e c l a r a m e n t e q u e v o l v i ó a b a x a r
el l abi o çomero y s ubi ó e l l abi o baxero, como ant es de abri r l a
b o c a lo s t e n i a . Y d e v e r e s t o , a l d e p o s a n t e s e l e h e r i z a r o n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 185/494
- 141 -
l os cabel los y di xo a l di ch o cr i ad o del obi s p o: ¿A vei s vi s t o
ab ri r y ce rr ar l os l abi os a l obi s po? Y el di ch o cr i ad o le di xo
q u e l o m i s m o l e q u e r í a é l d e z i r a l d e p o s a n t e , q u e r i e n d o d e z i r
q u e t a m b i e n é l l o h a b i a v i s t o . Y c o m o d i c h a t a r d e , p o c o d e s
p u e s d e a b r i r y c e r r a r l o s d i c h o s l a b i o s , c o m o d i c h o e s , h u b o
g r a n d e s v o c e s y r u i d o e n t r e l o s d e l a c i u d a d , y e l d e p o s a n t e ,
p o r o r d e n d e l l a y e l S u b c o l l e c t o r A p o s t o l i c o y o t r o s d e s u
p a r t e a c e r c a d e l j u r a m e n t o q u e e l d e p o s a n t e f u e a h a z e r d e
l o s d i c h o s b i e n e s p o r o r d e n d e l a d i c h a c i u d a d , s o s p e c h ó y
a u n d i x o e n t r e s í s i h a b i a p e r m i t i d o D i o s q u e e l d i c h o c u e r
p o d i f u n t o h i c i e s e e l d i c h o m o v i m i e n t o , m u e s t r a y s e ñ a l c o n
l o s d i c h o s l a b i o s , m o s t r a n d o q u e r e r h a b l a r a c e r c a d e l o q u e
al l í s e hi zo y l o que a l l i s e habl ó y voceó con a l gun es cán
d a l o . . . »
Testigo 9.°:
M O S É N A L O N S O M A R C O , p r e s b í t e r o , v e c i n o d e
C e r v e r a . . . , d i c e q u e c o n o c i ó y t r a t ó a l S r . C e r b u n a , a l q u e
t u v o s i e m p r e c o m o u n P r e l a d o v i r t u o s í s i m o y u n s a c e r d o t e
e j e m p l a r . . . ; a f i r m a q u e al d í a s i g u i e n t e d e l a m u e r t e d e l
o b i s p o f u é a C a l a t a y u d p a r a v i s i t a r s u c u e r p o , e x p u e s t o e n
l a s a l a p r i n c i p a l d e s u p a l a c i o d e C a l a t a y u d , q u e v e l á n d o l e
e s t u v o d e s d e m e d i o d í a h a s t a l a n o c h e , s i n a p a r t a r s e d e é l
n i u n m o m e n t o . . . , q u e a l o t r o d í a d e m a ñ a n a v o l v i ó , q u e e n
e l a p o s e n t o s e h a l l a b a c o n é l F r . V i s i e d o , m e r c e d a r i o , y
q u e v i o c l a r a m e n t e « q u e u n h o m b r e n o m u y a l z a d o p r o c u r ó
y p o r f i ó m u c h a s v e z e s l l e g a r a l d i c h o c u e r p o p a r a b e s a r l e l a
m a n o . Y n o p u d i e n d o a l c a n z a r a b e s á r s e l a , v i ó e l d e p o s a n t e
q u e e l d i c h o c u e r p o d e l d i c h o o b i s p o a l a r g ó y l e v a n t ó e l
b r a z o y m a n o d e r e c h a y s e l a d ió a b e s a r a l d i c h o h o m b r e
s i n que na di e s e l a m ovi es e ni t oc as e . . . Y como vi er on e l
d e p o s a n t e y o t r o s q u e e s t a b a n c o n é l q u e a l d i c h o F r . V i s i e
d o s e l e m u d a v a e l c o l o r d e l r o s t r o q u e p a r e c i ó h a v e r l e v e
n i d o a l g u n a c o n g o x a , l e p r e g u n t a r o n q u é e s l a c a u s a q u e a s i
s e l e h a b i a m u d a d o el c o l o r d e l r o s t r o , c o n t e s t a n d o F r . V i
s i e d o « q u e s e h a b i a a l t e r a d o p o r h a b e r v i s t o q u e e l o b i s p o
d i f u n t o a l a r g ó y l e v a n t ó s u m a n o y b r a z o h a c i a e l d i c h o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 186/494
- 142 -
hombre, sin que el hombre ni otra persona alguna hubiese
movido dicha m an o., . Causando en todos los presentes la
sensacion y asombro consiguiente y teniéndolo todos como
cosa verdaderamente maravil losa».
F ig ur an en el proceso la declaración de F r. V isiedo y la
de otras personas que vieron el milagro.
Testigo 17 : P E D R O DE L
R Í O ,
criado del obispo Cerbuna,
vecino de Cala tayu d, dice: «que estando mu y enfermo en la
cam a el dicho obispo tres dias ante s de su fallecimiento,
una noche, entre tanto que cenaban los demas de casa, entró
en el aposento donde el dicho obispo estaba enfermo, y vió
claram ente que todo el pa bellon o para m ento de dicha su
cama estaba cerrado alrededor con las cortinas corridas, de
ma nera que no podia entr ar por ning una par te luz alguna
de fuera dentro del dicho pabellon o paramento y cama; y
llegó el deposante a la primera esquina de la dicha cama y
con la mano entreabrió la cortina del dicho paramento para
ver al dicho obispo D . P edro Cerbuna . Y vio mu y bien y
claram ente el deposan te que dentro del dicho para m ento ,
por toda la cama y paramento, habia y hubo una claridad y
resplandor muy grand e, sobrenatural y extraordinario y di
ferentísimo del que las velas encendidas o fuego natural sue
len hec har. Y el dicho obispo ten ia su rostro y cara mu y
resplande ciente y clara.. .» Dice, adem ás, que el día del fa
llecimiento de su S eñor, ayud ó, con otros criados, a subir el
cuerpo a la sala principa l, «sintiendo un olor y fragancia
como de rosas, que echava de sí el cuerpo del obispo, de lo
cual se ma ravilló, porque sabía que por sus enfermedades
le hacían de ordinario unctiones con aceites y otros ungüen
tos en su cuerpo, por los cuales, na tura lm en te, habia de
oler mal.. .>
Testigo 20: F R . A N T O N I O M A R T Í N E Z , religioso, mercedario
del Convento de S an A gustín de la ciudad de Calatayud .
E ste religioso, en su declaración , a más de afirmar que oyó
decir a otro religioso que vio por dos veces unos resplando
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 187/494
— 1 4 3 —
res pl andores grandes y ext raordi nari os en l a s a l a , donde es t aba e l obi s
p o d i f u n t o l a p r i m e r a n o c h e ; d i c e q u e e s o s r e s p l a n d o r e s v i ó l o s
n u e v a m e n t e l a s e g u n d a n o c h e y a m á s q u e l a s h a c h a s e n c e n
d i d a s n o s e d e r r i t i e r o n n i h i c i e r o n p a v e s a d u r a n t e l a m e d i a
h o r a q u e l o s r e s p l a n d o r e s d u r a r o n , s i n t i e n d o s u a v í s i m o o l o r
q u e s e d e s p r e n d í a d e l c u e r p o m u e r t o . A ñ a d e , a d e m á s , « q u e
t o d o e l d i c h o c u e r p o e s t u v o y e s t a b a m u y t r a c t a b l e y a g i l e n
s u s m i e m b r o s , p i e s , m a n o s , b r a z o s , c u e l l o , o j os y c a b e z a ,
q u e t o d o s e s t a b a n m u y b l a n d o s , s u a v e s y t r a c t a b l e s , q u e p a
r e c í a n s e r m a s d e c u e r p o v i v o q u e d e m u e r t o , s i n q u e j a m a s
n i e n m a n e r a a l g u n a , e n t o d o e l d i c h o t i e m p o q u e e s t u v o
m u e r t o h a s t a q u e l o s e p u l t a r o n , e s t u v i e s e , c o m o n o e s t u v o
e n m a n e r a a l g u n a h e l a d o n i y e r t o , c o n h a z e r , c o m o h i c i e r o n
e n e l d i c h o t i e m p o d e t r e s d i a s q u e e s t u v o m u e r t o , m u y g r a n
des hi e l o s , como de or di n ari o lo s uel en es t a r los cuer pos dif
f u n t o s e n s e m e j a n t e t i e m p o » .
Testigo 21:
F R . G A S P A R M O N R E A L , r e l i g i o s o m e r c e d a r i o ,
r e s i d e n t e e n e l M o n a s t e r i o d e S a n A g u s t í n d e C a l a t a y u d .
E s t e t e s t i g o , e n t r e o t r a s m a n i f e s t a c i o n e s q u e c o n f i r m a n la
d e c l a r a c i ó n a n t e r i o r , d i c e q u e e n v a r i a s o c a s i o n e s q u e h a b í a
t e n i d o e l h o n o r d e h a b l a r c o n e l S r . C e r b u n a , é s t e s e l e m o s
t r ó m u y e n c a r i ñ a d o c o n C a l a t a y u d , a la q u e p r o f e s a b a g r a n
a f e c t o d e s d e q u e v i n i e n d o d e S a l a m a n c a p a s ó p o r e l l a , y q u e
t e n í a p o r c i e r t o q u e e n l a e x p r e s a d a c i u d a d h a b í a d e m o r i r ,
como s ucedi ó.
Testigo 24:
M O S É N J E R Ó N I N O CA L V O , p r e s b í t e r o y V i c a r i o
d e la I g l e s i a p a r r o q u i a l d e O l v e s , i n f o r m a lo s i g u i e n t e :
« q u e u n d i a d e l m e s d e s e p t i e m b r e d e l a ñ o 1 5 9 5 , e s t a n d o
e n v i s i t a e n e l d i c h o l u g a r d e O l v e s D . P e d r o C e r b u n a , o b i s
p o d e T a r a z o n a , d i x o e l d i c h o s e ñ o r o b i s p o a l d e p o s a n t e
en s u apos ent o, que l e l l evas e e l l i bro del C oro. Y as s i , fue
po r é l a l a I gl e s i a , y vol v i end o con é l, a l t i em po qu e e l
d e p o s a n t e l l e g ó a l a p u e r t a d e l d i c h o a p o s e n t o d o n d e e s t a b a
r e c o g i d o e l d i c h o o b i s p o , y h a l l a n d o a l p a g e d e g u a r d a q u e
e s t a b a d u r m i e n d o , s e e n t r ó e l d e p o s a n t e e n e l d i c h o a p o s e n t o
12
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 188/494
- 144 -
y vió y halló al Sr. Cerbuna rodillado, con las manos junto
al peeho, ante un Cristo que estaba sobre su bufete, muy ab
sorto y elevado . Y como le vió y halló desta m an era , el de
posante se estuvo cerca del dicho obispo de pies, por espacio
de media hora , antes mas que menos, a parta do del dicho
obispo por distancia de dos pasos poco mas o menos hacia el
l a d o . . . ,
y vió muy clara y manifiestamente con mucha adver
tencia que todo el cuerpo del dicho obispo, estando de rodi
llas, estaba alzado y levantado de tierra en distancia de dos
palmos en alto poco mas o menos, estando en el aire siempre,
sin tocar en tierra ni en el suelo, aunque hechó de ver y vió
que las faldas de sus vestidos llegaba n a tierr a, pero clara
mente vió que los pies no llegaban a ella, y le vio arrobado,
sin mo ver ojos, pie s, ma nos ni otra casa algu na de su cuer
po,
estando como yerto y con el rostro mortificado, vertiendo
m uch as lágrim as de sus ojos y mucho sudor de su rostro de
gota en gota, que le caian y corrían por su rostro en m ucha
abundancia. Y se le figuró al deposante estar el dicho obispo
como un S an Fra ncisc o, elevado. Y quedó y estuvo el depo
sante de ver lo sobredicho con grande admiracion y edifica
cion. Y al fin deste rapto y elevacion recordó el dicho obispo
volviendo en sí, y estando de rodillas vió el deposan te mu y
bien que el cuerpo del dicho Sr. Cerbuna, estando levantado
en el aire, segun dicho es, inclinando la cabeza hacia baxo
e hiriendose tres veces con la mano en los pechos y diciendo
Qui vivis et regnas Deus in sæcula sæculorum, la abaxó para
abajo y fijó en tierra de rodillas y luego se levantó en pies
y entró el dicho paje en el aposento con alguna turbacion de
ha llar alli al depo sante. Y dixo el dicho D . P edro Cerbuna
al deposante en secreto y con mucho encarecimiento: No diga,
por amor de mi, ninguna cosa de lo que aqui ha visto, y
guarde secreto della.. .»
A dem ás, este mismo testigo depone en el proceso, que en
una ocasión, hablando con el Sr. Cerbuna, entonces Prior de
L a
S e o ,
de un litigio que sostenía con M osén Bartolomé Fe rre r
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 189/494
— 1 4 5 —
acerc a de un benefic i o en l a I gl e s i a de O l ves , dí jol o qu e d e
s i s t i e r a d e l p l e i t o y s e r i n d i e r a , p o r q u e t e n í a g r a n d e s c o n t r a
r i o s q u e l e e m b a r a z a r í a n s u j u s t i c i a p o r m u c h o t i e m p o , p e r o
q u e N u e s t r o S e ñ o r l e d a r í a e l b e n e fi c io y r e n t a q u e p l e i t e a b a ,
p o r q u e M o s é n F e r r e r m o r i r í a , d e u n m a l e n l a p i e r n a , a l o s
q u i n c e o v e i n t e d í a s , d e s p u é s d e a d m i t i d o . Q u e s i g u i ó e l c o n
sejo, que des i s t i ó del pl e i t o , que s e l e dió e l benefi c io a M o
s é n F e r r e r y q u e d e n t r o d e l p l a z o m a r c a d o p o r e l S r . C e r
b u n a , s u c e d i ó « q u e c o r t a n d o s e u n a u ñ a d e l p i e e l d i c h o M o
s e n B a r t o l o m e F e r r e r , s e h i r i o e n e l p i e y s e l e e n c e n d i o d e
fuego l a pi erna y muri o de e l l o, s ucedi endol e en e l benefi c i o
a l q u e f u e a d m i t i d o » .
Testigo 26:
M I G U E L P L A Z A , c l é r i g o e n l a s c u a t r o ó r d e n e s
m e n o r e s , s a c r i s t á n e n l a I g l e s i a d e S a n t i a g o d e C a l a t a y u d ,
d i c e :
« q u e e s t a n d o m u e r t o D . P e d r o C e r b u n a , o b i sp o d e
T a r a z o n a ( al c u a l b i e n c o n o c i ó ) , e n l a s a l a p r i n c i p a l d e s u
c a s a p a l a c i o , e n e l f e r e t r o v e s t i d o d e P o n t i f i c a l , v i o q u e
e l g r a n d e t r o p e l y c o n c u r s o d e g e n t e s q u e l e b e s a b a n l a
m a n o , d e r r i b a r o n e l f é r e t r o y v o l c a r o n e l c u e r p o d e l o b i s p o ,
q u e d a n d o t e n d i d o y l l a n o s o b r e e l c a d a h a l s o . Y c o n e s t e m o
vi m i en t o s e des cu bri o l a ro di l l a del di ch o obi s p o debaj o de
l a a l b a y v e s t i d u r a s q u e t e n i a , d e m a n e r a q u e e l d e p o s a n
t e l e v i o l a c a r n e d e s n u d a p o r q u e la c a l z a q u e t e n i a p u e s t a
e r a c o r t a . Y p o r q u e a l d e p o s a n t e l e e s t a b a e n c o m e n d a d o
y t e n i a p o r o f i c i o e l g u a r d a r d i c h o c u e r p o , a c u d i ó l u e g o q u e
l o v i o , s i n p e r d e r l o d e v i s t a , p a r a h a b e r l o d e c u b r i r , y v i o
c l a r a y p a t e n t e m e n t e q u e l a s m i s m a s v e s t i d u r a s c o m u n e s y
s a c e r d o t a l e s q u e t e n i a p u e s t a s , s i n q u e n a d i e l a s t o c a s e n i
m o v i e s e n i s e ll e g a s e p e r s o n a a l g u n a a e l l a s , c u b r i e r o n l a
r o d i l l a y c a r n e s d e l d i c h o o b i s p o , d e m a n e r a q u e c u a n d o e l
d e p o s a n t e , p o r m u c h a d i l i g e n c i a q u e s e d i o , q u i s o e c h a r
m a n o a c u b r i r l a , l e h a l l ó y a c u b i e r t o , d e l o q u e s e m a r a v i l l ó
e x t r a o r d i n a r i a m e n t e » .
H a y o t r a s i n fo r m a c io n e s v e r d a d e r a m e n t e i n t e r e s a n t e s
e n t r e e l la s t e s t i m o n i o s d e p e r s o n a s q u e j u r a n h a b e r s a n a d o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 190/494
— 1 4 6 —
d e d i v e r s a s e n f e r m e d a d e s p o r i n t e r c e s i ó n d e e s t e s i e r v o d e
D i o s .
L a i n f o r m a c i ó n s u p l e m e n t a r i a d e V a l e n c i a e s m u y c u
r i o s a y e d i f i c a n t e ; v a r i o s r e l i g i o s o s , j e s u í t a s , q u e l e t r a t a r o n
c o n m á s o m e n o s i n t i m i d a d , d a n e x t r e m o s d e s u v i d a y d e
s u s v i r t u d e s , s e ñ a l a n d o t a m b i é n h e c h o s e x t r a o r d i n a r i o s y
m a r a v i l l o s o s .
C e r r a r e m o s e s t a C O R O N A d e v i r t u d y s a n t i d a d , c e ñ i d a a
l a s s i e n e s d e n u e s t r o f u n d a d o r , c o n a l g u n o s f r a g m e n t o s d e l
a c t a l e v a n t a d a e n C a l a t a y u d e l 1 3 d e e n e r o d e 1 6 0 0 y q u e s e
r e f i e r e a l a i n t e g r i d a d d e l c u e r p o d e l S r . C e r b u n a :
« Y d e s c u b i e r t a u n a b o b e d a d e l a d r i l l o y y e s s o , c o n q u e
es t av a cub i er t o e l di ch o s ep ul c hro , s e vió y ha l l ó e l di ch o
c u e r p o d e n t r o d e u n a a r c a d e m a d e r a , d e d o n d e e n t r e d o s
p e r s o n a s f u é s a c a d o y t e n d i d o s o b r e u n a a l f o m b r a . Y p a r e
c i e r o n y s e v i e r o n c a s i t o d a s l a s v e s t i d u r a s a s s i s a c e r d o t a l e s
c o m o l a s c o m u n e s q u e d e b a x o t e n i a c o n s u m i d a s d e l a m u c h a
h u m e d a d , y e s t a v a n a p e g a d a s l a s s a c e r d o t a l e s a l a s c o m u n e s
y é s t a s a l a p i e l d e l d i c h o c u e r p o , d e m a n e r a q u e , q u i t á n d o
l a s , se h a z i a n p e d a ç o s y d e s h i l a v a n . Y p o c o a p o c o s e f u e
d e s c u b r i e n d o t o d o e l c u e r p o d e s n u d o , e l c u a l t e n i a y t i e n e
t o d a la t r a v a z o n , c o n e x i o n y a r m a d u r a d e t o d o s l o s h u e s s o s
y n e r v i o s c o m o s i e s t u v i e r a v i v o . P e r o n o s e p u e d e n d o b l a r
n i j u g a r ; a n t e s b i e n , e s t a n t a n a p e g a d o s u n o s c o n o t r o s , q u e
n o p a r e ç e n e s t a r c o n t i g u o s , s i n o c o n t i n u o s , p o r q u e m o v i e n d o
u n o ,
s e m u e v e n t o d o s . Y e s t a n t a n f u e r t e m e n t e a s i d o s , q u e
con muchos movi mi ent os y fuerça que s e l es hi zo, no s e des
a p e g ó n i b l a n d e ó n i n g u n o , a v i e n d o m o v i d o m u c h a s y d i v e r
s a s v e z e s y d e d i v e r s o s m o d o s e l d i c h o c u e r p o , a s s i p a r a q u i
t a l l e l a s d i c h a s v e s t i d u r a s q u e t e n i a g a s t a d a s ( l as q u a l e s s e
q u i t a r o n a p e d a z o s c o n a l g u n a f u e r ç a ) , c o m o p a r a v e s t i l l e
lo s v e s t i d o s s a c e r d o t a l e s d e n u e v o , p a r a l o q u a l se h i z i e r o n
d i v e r s o s m o v i m i e n t o s y f u e r c a , p a r t i c u l a r m e n t e p a r a q u i t a l l e
c o m o s e l e q u i t a r o n u n a s c a l ç a s P o n t i f i c a l e s , q u e e s t a v a n e n
t e r a s ,
y p a r a c a l ç a l l e o t r a s y p a r a m e t e l l e e n l a c a b e ç a s o b r e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 191/494
- 147 -
el amicto una mitra, que por ser muy angosta entró premio
sa y con mucha fuerça. Y tambien, queriendo uno de los que
alli se hallaro n, por su devoción, tomar un artículo del pul
gar del pie derecho, que estava descoyuntado, asido y col
gando del nervio, tuvo necesidad de retorcello y tirar dos o
tres vezes fuertemente con amba s ma nos, y assi lo arran có.
Y por ninguno de estos movimientos y fuerça, no se deshizo
ni apa rtó un miembro de otro, sino que quedaron en todo y
por todo como a ntes estav an. Y la piel de todo el cuerpo,
desde la punta de los pies hasta la corona de la cabeça, estava
toda ente ra y sana , sin corrupcion, quiebra, rom pimien to,
agujero ni ruga, sino asida y apegada a toda la armadura de
los huesos, como un pergamino o cuero apegado a una tabla.
Y dicha piel estava con todo el cabello de la cabeça y pelos
de la barb a y otras pa rtes como estava n cuando vivia , sin
que dicha humedad externa que deshizo tan tas vestiduras
huviesse gastado y consumido pa rte algu na de la dicha piel
y pelos. De todo lo cual se collige ser cosa de gr an de m ara
villa el estar dicho cuerpo sin corrupcion alg un a. De modo
que no solo la hum edad exte rna que gastó las dichas vesti
d u r a s;
pero ni aun la interna y contrariedad de humores que
necessariamente avia en las venas, estomago y otras partes,
ni excrementos ni urina hubiessen causado corrupcion ni mal
olor, ni criado gusanos que royessen, agujerassen o rompies
sen alguna parte, siquiera de las mas carnosas y flacas del
dicho cuerpo, sino que todo ha quedado y está entero, de la
misma manera que un higo o grano de huva soleados, que,
exhalándose la humedad interior, quedan en la misma figura
secos y pansid os con menos peso y sin corrup cion. Y lo se
gundo, tambien es de maravillar que aviéndose reconocido el
dicho cuerpo tres años menos cinquenta y un dias después
de aver fallecido y aver sido persona flaca, fuesse hallado el
dicho cuerpo con la connexion, atad ura y continuid ad na tu ra l.
Y esto se vio claramente por la fuerça y muchos movimien
tos que se le hizieron, como arriba se dize, con los cuales no
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 192/494
- 148 -
se desasió ni deshizo un miembro de otro ni parte alguna del,
sino que en todo y por todo quedó tan entero el dicho cuerpo
como an tes esta va . Con que se confirma que no solam ente
estavan las partes y miembros deste cuerpo contiguas (como
en otros cuerpos muertos se ha visto y ve, los cuales, en
siendo movidos, se deshazen y separan unas partes de otras),
pero continuas, como se ha dicho, lo que es cosa maravillosa
y indicio pa ra poder piame nte creer que Dios nuestro S eñor
ha dado al alma deste su siervo grandes y extraordinarios
grados de gloria, pues de su cuerpo, por haber sido compañe
ro, instru m en to y órgan o de dicha alma , le comunica tan
extra ord inar io privileg io, favor y gracia de incorrupcion y
entereza».
E l año 1893, Zaragoza y T arazona celebraron, con ex.
trao rdin aria solemnidad, las fundaciones de su U niversidad
y de su S emina rio Conciliar; en la prim era, el día 17 de oc
tubre, además del tercer centenario de la apertura de estos
estudios, tenía lug ar la in augu ración del hermoso edificio
que pa ra les facultades de M edicina y Ciencias había cons
truído el Estado, con asistencia del Excmo. Cardenal Bena
vides y de los S res. M inistro de Fom ento D . S egismundo
M oret y S enador por la U niversida d Dr . Calleja, con todas
las autoridades civiles, m ilitares, eclesiásticas y académ icas
y rep resen tante s de corporaciones y fuerzas vivas de la ciu
dad, se celebraron en la Santa Iglesia del Salvador solemnes
ho nras fúnebres en sufragio del alma de D . P edro Cerbu na,
en las cuales, el elocuente orador sagrado y canónigo Doctor
D .
Florencio Jardiel pronunció un bri l lantís imo panegírico
que mereció los mayores elogios.
E n la tarde de ese mismo día, y en el P aranin fo, tuvo
lug ar una solemne sesión literaria , a la cual concu rrieron
también las distinguidas y eminentes personalidades que a
los actos religiosos ha bía n asistido , y en la cua l, entr e otros
elocuentes discursos, leyó uno el Dr. D . M iguel A sín y P ala
cios,
dedicado a la enseñ anza teológica en la U niversida d de
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 193/494
— 149 —
Zarag oza, fundada por D . P edro Cerbuna (1). A lma de esos
actos fué el entonces R ector S r . H ernánd ez Fajarn és, más
tarde catedrático de la Central.
P or su parte , T arazona solemnizaba el tercer centenario
de la fundación de su Seminario Conciliar, el 4 de noviembre
del expresado año, con suntuosas exequias, en la Iglesia Ca
tedral, a las que asistieron los obispos de la diócesis y de la
de H uesca, el gobernad or de la prov incia , la Dip utació n,
los A yunt ami ent os de Z ar agoza, T ar azona y H ues ca, e l
R ector de la U niversidad cesaraugustana, con comisiones de
los Claustros, el Fiscal del T ribun al de la R ota y otras au
toridades civiles y eclesiásticas. E n dichas exequias pronun
ció un a elocuente oración fúnebre el ca nónigo de T araz ona
D . Ig nacio A lbericio.
E n la tard e de ese día, en el salón de actos del palacio
episcopal, se celebró una gran velada literaria y musical,
pronunciando el obispo de la diócesis un brillante discurso
enalteciendo las virtudes y filantropía del finado (2).
Y vamos a t ra tar ahora de un pun to m uy interesante
relacionado con la fundación de nues tra U nive rsidad : A r
gáiz (3) y L a Fu en te (4) atribu yen a Cerbuna el propósito
de fundar en T arazona una U niversidad, habiéndose opues
to, según el segundo de los historiadores citados, los mismos
que debían haber aceptado tan gran favor a la ciudad.
Copiándolo de ellos X , el anónim o biografiador de Cer
buna, acoge estas manifestaciones, suponiendo que pudo ser
(1) Se conserva Ms. en el Archivo de esta Universidad. El periódico La Derecha, que di
rigía el culto y malogrado periodista D. Joaquín Gimeno y Fernández Vizarra, publicó con
este motivo un número extraordinario, con excelente información literaria y gráfica.
(2) En la
M onografía
del Sr. X, ya citada, se reseñan extensamente estos actos.
(3) La soledad laureada por San Benito y sus hijos en las Iglesias de España,
tomo VII .— Teatro Monástico de Tarazona: Madrid, Antonio de Zafra, año 1675.
(4) España Sagrada, tomo XLIX.—T ratado LXXXVII de La Santa Iglesia de Tarazona
en sus estados antiguo y moderno,
pág. 252.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 194/494
— 150 —
muy posible que esto ocurriera cuando Cerbuna
rompió total
mente
s us
relaciones con Zaragoza,
y aun añade (4): «Y no se
diga que en el tiempo a que nos referimos haya fundado el
S r. Cerbuna la U niversida d de Zarag oza, conforme lo reco
nocen los Jurados desde sus primeras cartas; pues si se le
dió título de fundador, fué tan sólo por haber mejorado aque
lla U nive rsidad (que de tal tenía sólo el nomb re) con su di
rección y sabios consejos, má s el edificio, sin el cual, jam ás
aquélla hubiera salido de su estado rudimentario.. .»
De m anera que pa ra este anónimo historiador, Cerbuna
no hizo otra cosa que dar buenos consejos y reformar, más o
me nos, el edificio y reco nstruirlo desp ués; y lo dice quien
copia en su obra toda la correspondencia cruzada entre los
Jurados de Zaragoza y el obispo de Tarazona. Que hicieran
determina das manifestaciones A rgáiz y L a Fu en te, que in
dudablemente no conocieron esos documentos, puede pasar;
pero X, que los transcribe y que al hacerlo los estudiaría, es
verdaderam ente inverosímil . L os que ha ya n leído los capí
tulos referentes a la fundación de esta Escuela, habrán podi
do ver el celo, el interés vivísimo que tuvo siempre Cerbuna
por este centro de enseña nza, y com prende rán cuán equi
vocados se hallab an esos historiadores al hace r las m anifes
taciones contenidas en sus obras sobre este asunto.
El rompimiento—si puede llamarse tal a lo ocurrido en
tre los Jurados y Cerbuna—duró escasamente un año; lo mo
tivó ciertas reformas introducidas en los Estatutos—aquellas
consti tuciones prime ras que dió al E studio el P r ior de L a
Seo y en las que puso su alma toda y todo su entusiasmo por
la noble empresa comenzada—sin consentimiento suyo, y la
elección del D r. T orrellas; pero los repre senta ntes de la ciu
dad comprendieron muy pronto el mal camino que seguían,
y se apresuraron a dar toda clase de satisfacciones al ilustre
obispo; y fueron a visitarle en nom bre de la ciudad M ignel
(4) Obra ya citada. Nota a las págs. 102 y siguientes.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 195/494
— 1 5 1 —
d e S a n t á n g e l y J e r ó n i m o A n d r é s , p a r a p o n e r e n m a n o s d e
C e r b u n a n u e v a m e n t e el g o b i e r n o d e l a U n i v e r s i d a d . ¿ C óm o
c o n t e s t ó a e s t o e l o b i s p o d e T a r a z o n a ? P o n i e n d o e n l a
Tabla
de los Depósitos
d e Z a r a g o z a
8.000
l i b r a s j a q u e s a s p a r a l a
f á b r i c a d e l a s E s c u e l a s ( 1 ) ; p o r q u e e n a q u e l l a a l m a n o b l e
y s e n c i l l a n o p o d í a c a b e r l a m a l q u e r e n c i a n i e l r e n c o r . ¿ Y e n
e s e b r e v e e s p a c i o d e t i e m p o s e q u i e r e s u p o n e r q u e C e r b u n a
p e n s ó e n f u n d a r u n a U n i v e r s i d a d e n T a r a z o n a , p a r a v e n g a r
s e d e l o s z a r a g o z a n o s ? E s d e s c o n o c e r c o m p l e t a m e n t e a q u e l
c a r á c t e r n o b l e , s e n c i l l o y b o n d a d o s o , r e f l e j a d o e n t o d a l a h i s
t o r i a d e s u v i d a y d e s u s o b r a s .
T é n g a s e e n c u e n t a q u e u n a U n i v e r s i d a d n o s e i n s t i t u í a
d e c u a l q u i e r m o d o , n i c o n l a r a p i d e z q u e q u i e r e n s u p o n e r
e so s h i s t o r i a d o r e s . P a r a f u n d a r l a s e r a n p r e c i s a s b u l a s d e
l o s p a p a s y p r i v i l e g i o s d e l o s r e y e s ; p o r e s o t o d a s o c a s i
t o d a s l a s U n i v e r s i d a d e s e s p a ñ o l a s s o n r e a l e s y p o n t i f i c i a s .
L a E s c u e l a d e Z a r a g o z a fu é l a o b s es ió n c o n s t a n t e d e D . P e
d r o C e r b u n a , y e s a i d e a l e a t o r m e n t ó h a s t a e n s u s ú l t i m o s
m o m e n t o s , a l c o n s i d e r a r e l d e s a m p a r o e n q u e l a d e j a b a y l o s
p o d e r o s o s e n e m i g o s q u e l a c e r c a b a n ( 2 ) .
E l p r o y e c t o d e f u n d a r l a , d e p o n e r e n v i g o r l a s b u l a s
y p r i v i l e g i o s q u e l a c i u d a d t e n í a , l o l l e v a b a C e r b u n a e n s u
a l m a m u c h o s a ñ o s a n t e s d e r e a l i z a r l o ; d e s d e a q u e l l o s q u e
p a s ó a l l a d o d e a q u e l a r z o b i s p o c e s a r a u g u s t a n o , d e l m a g n í f i
c o ,
d e l p i a d o s í s i m o D . H e r n a n d o d e A r a g ó n , d el q u e m e r e
(1) Miguel Luis de Santángel, en 18 de octubre de 1589, escribía al Obispo dándole cuenta
de su llegada a Zaragoza, después de la visita que en nombre de la ciudad le había hecho con
Hieroni mo Andrés, y la satisfacción causada en el ánimo de todos de que de nuevo aceptara el
gobierno de la Universidad durante su vida y de la inversión que se daban a las 5.000 libras
que el Obispo tenía en la tabla, 2.000 para la compra de casas y fábrica y obra de escuelas y
3.000 para gastar en dicha obra.—En 20 de octubre de dicho año, los Jurados escriben a Cer
buna cariñosamente, poniendo nuevamente en sus manos el gobierno de la Universi dad, y se
obligaron, según acta notarial hecha ante Pablo de Gurrea, del número de Zaragoza y Secre
tario de los Jurados, en 17 de octubre de 1589, de dar y restituir realmente y con efecto al dicho
Sr. D. Pedro Cerbuna, toda cantidad que no se hubiese gastado y empleado en la obra y fábrica
de la Universidad. (A. de la M. de T .).
(2) «¡Oh, Uni versidad, U niversidad »; estas palabras dicen testigos presenciales que sali e
ron de sus labios momentos antes de morir; también las consigna el Sr. Jardiel en su Elogio
fúnebre,
pág. 15.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 196/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 197/494
— 153 —
Por todo lo expuesto, nuestros lectores podrán compren
der que en nada sólido se a poy an las afirmaciones hech as
por los citados h istoriad ores ; ante s de reg ir la diócesis de
Tarazona, hay pruebas sobradas para demostrar que el Pr ior
de L a S eo no pensó en fundar en la ciudad dicha un cen
tro de enseñanza, y después, cuando dejó, p or un corto
tiempo, de am pa rar y proteg er a su que rida escuela, am ar
gada su alma por la condu cta—bien pronto rectificada—de
los Ju rad os , no sólo es inverosímil, sino que pu gn a con el
carácter de nuestro fundador.
H ay historiado r que por dar may or lustre a la villa de
Fonz—como si ya no tuviera bastante con haber nacido en
ella tan esclarecido varón—dice que fué A rzobispo electo de
Zaragoz a y Cardenal, nombrado por P aulo I V (1) . N o es
extraño que por un espíritu, mal entendido, de amor a la
patria chica, quiera hacérsele hasta fundador de otras uni
versida des, si h ay quien nos le prese nta elevado a las má s
altas dignidades de la Iglesia, cargos que no constan en do
cum ento algu no ni los historiadores de su época los m en
cionan.
T al es , t razad a a gran des rasgos, la biografía de D. P e
P edro Cerbuna, de aquel varón de conocida santida d y le
t r a s , gra n predicador, gra n l imosnero, gran letrado, gra n
santo y grande en cuanto se pueda desear en persona ecle
siástica y religiosa; que al fundar, con gran altruismo, nues
tra insign e U nive rsidad , «más que el d inero, que dió con
larga ma no pa ra esta emp resa giga ntesca , aportó a ella la
luz de su talento privilegiado, la entereza de su carácter y
tome a su cargo el tratar con los provinciales de la Compañía la institución de este Colegio,
«pues aunque son instruidos aquellos moradores, tienen mala vecindad de los hereges de
Francia». También existen del Conde de Chinchón, que da para aquella obra toda clase de
facilidades, que contrastan con la oposición tenaz que hizo a la Universidad de Zaragoza.
(1) D. Joaquín Manuel de Moner, en la obra Aragón histórico, pintoresco y monu
mental, tomo I, Huesca, pág. 258. Dicho señor, que por ser hijo de Fonz pudo hacer de Cer
buna una buena biografía, le dedica sólo unas líneas y sin decir qué fuentes históricas ha
consultado o qué documentos por él han sido revisados, le adjudica las dignidades de Arzobis
po de Zaragoza y Cardenal.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 198/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 199/494
C A P Í T U L O V
E S T A T U T O S
P R IM E R OS E S T A T U T O S . - L O S D E 1537 y 1 5 8 9 . - RE FO R MA H E CH A E N 1 5 9 8 . -
N U E V O S E S T A T U T O S E N 1 6 1 8 . - L O S D E 1625 Y 1 6 45 . - E S T A T U T O S A P RO B A
DOS POR CARLOS II EN 1684. - LOS DE 1722 y 1728, CIT ADOS POR BORAO .
Ú L T I M O S E S T A T U T O S E N 1 7 5 3 .
E L
20 de m ayo de 1583 y den tro de las cosas co
munes, vulgarmente l lamadas del puente, de la
ciudad de Zarag oza, en presencia del N otario
M iguel E spaño l («hijo del m uy magnifico quondam M iguel
Español»), Secretario principal de los muy ilustres señores
Jurados y regimiento de la expresada ciudad, comparecieron
y fueron personalmente constituídos los muy ilustres señores
D . Francisco Carni, D. J e r ó n i m o L ó p e z , D. M ar tí n S ánchez
del Castellar, D. G il de V illeta y D. Domingo Burzes, Ju
rados de la misma, los cuales, atendiendo y considerando que
así por privilegio apostólico dado por el papa Julio I I I , el
cual, po r su m uerte , fué después despa chad o por su sucesor
P aulo I V , mediante sus letras apostólicas, y por privilegio
real otorgado por el E m pera dor Carlos V , se autorizab a a la
ciudad de Zaragoza para erigir, construir y edificar un Es
tudio y U niversidad gen eral, con aquellos hono res, preem i
nencias y pre rrog ativa s que a los estudios y universida des
de Salamanca, Valladolid, Lérida y otras de España estaban
otorgadas, «que para el gobierno, regimiento y adm inistra
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 200/494
- 156 -
administración del dicho estudio y universidad y cosas conven ientes
a él, se pudiesen hacer por los Jura do s de esta ciudad las
constituciones, ordinaciones y estatutos convenientes y ne
cesarios, lícitos y honestos, no contrarios a los sacros cáno
nes»,
deseando poner en ejecución tan santa obra e instituto,
«de lo qual se espera ha de resulta r gra nde servicio a nues
tro Señor Dios, por ser como es utilísima para el beneficio
universal desta ciudad y de todo el presen te reino de A ragó n» ,
con madura deliberación y consejo hicieron Estatutos para
el régimen y gobierno de la naciente U niversidad.
Frailla, en su
Lucidario,
al folio 11 v., dice que esos
E sta tuto s, los primero s de ella, los escribió de su prop ia
ma no el fundador D . P ed ro Cerbuna y que, después de or
den arlos, trat ó con los Ju ra do s de la ciudad ya menciona
dos y con el Capítulo y Concejo, de su aprobación y publi
cación (1).
L a supresión del M aestro M ayor, las amp lias facultades
que se concedian al R ector, como Jefe absoluto de la U nive r
sidad, y el papel secundario a que quedaba reducido el Can
celario, cargo que venía desde el viejo estudio desempeñando
el A rzobispo, mo tivaron la protesta de éste y la carta d irigi
da al R ey , que sin fecha, pero segu ram ente de 1583, hemos
hallado en el A rchivo de la Corona de A ragón y que publi
caremos oportunamente.
Frail la, en su Lucidario, al fol. 38 v., habla de este asun
to ,
pero ni es m uy claro ni mu y explícito, y en un c apítulo
que titul a «De la pretensión que el A rzobispo tuvo quando
se fundó la U nive rsidad y después acá», dice: «E n esto ten
dre muy poco que decir, pues por un una cedula que el señor
(1) Esos Estatutos origi nales se conservaban en el Archivo de nuestra Uni versidad y des.
aparecierou al ser destruído el edificio en el segundo sitio; el Archivo de la Corona de Aragón
posee la copia testificada que debió aprobar Felipe II y que pasaron al Consejo Supremo de
Aragon; de ese Ms., el ilustre Rector de esta Universid ad, Sr. Royo Villanova, mandó al fotó
grafo zaragozano Sr. Mora que hiciera una reproducción en su tamaño natural, la cu al, rica
mente encuadernada y encerrada en una artística arquilla, ha sido cedida generosamente a
nuestro primer centro docente, el cual posee hoy, por este medio, sus primeros Estatutos:
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 201/494
— 1 5 7 —
O b i sp o d e T a r a z o n a i m b i ó , e s t á r e s p o n d i d o , l o c u a l e s t á e n
e l A r c a d e l a s E s c r i p t u r a s d e l a U n i v e r s i d a d , q u e p o r el l a s e
v e r á lo q u e p r e t e n d e e l S r . A r z o b i s p o d e Z a r a g o z a y l o q u e
l e res pondi ó, que fue hecha en e l año 1585 y es cr i pt o de l a
p r o p i a m a n o d e l S r . O b i s p o , y d e s p u e s a c á e l M a e s t r o m a y o r
n u n c a h a t e n i d o j u r i s d i c c io n , m a n d o n i g o b i e r n o , s i n o q u e
p o r lo s E s t a t u t o s h e c h o s e n e l a ñ o d e 1 5 8 3 a 2 0 d e m a y o , s e
l e d a , y e n e s t a p o s e s s i o n h a e s t a d o y d e s p u e s d e m u e r t o e l
M a e s tr o L o b e r a , a u n q u e e l S r . A r z o bi sp o n o m b r ó e n M a e s tr o
m a y o r a l M a e s t r o R a m e l l o r i , p e r o n o h a e s t a d o n i h e c h o
c o sa e n l a U n i v e r s i d a d n i s e h a a d m i t i d o , p o r q u e n o h a j u
r a d o l o s E s t a t u t o s n i h e c h o - lo q u e h a b i a o b l i g a c i o n , a u n q u e
p a r a a d m i t i l l o q u e h i c i e s s e l o q u e p o r d i c h o s E s t a t u t o s d e
1 5 8 3 s e l e s d a , a n t e s b i e n el R e c t o r d e l a U n i v e r s i d a d h a t e
n i d o y t i e n e l a j u r i s d i c c i o n r e a l y c a r c e l y a l g u a c i l s u y o , y
p r e n d e y c a s t i g a , y el g o v i e r n o d e l a U n i v e r s i d a d , lo s C o n .
s i l i a r io s y C l a u s t r o , c o n f o r m e a lo s E s t a t u t o s , p a c i f i c a m e n t e ,
y n o e l A r z o b i s p o y e l M a e s t r o m a y o r , q u e n o l o t i e n e n , l e
h a n p e r d i d o , p r i n c i p a l m e n t e q u e l a U n i v e r s i d a d y l a s p e r
s o n a s d e e l l a , p o r l o s p r i v i l e g i o s q u e t i e n e n y p o r e l s a c r o
C o n c i li o d e T r e n t o , e s t a n e x i m i d o s y s o n e x e m p t o s . . . »
P o r l a s m a n i f e s t a c i o n e s d e F r a i l l a v i e n e a d e s p r e n d e r s e
q u e l a s u p r e s i ó n d e l M a e s t r o m a y o r , q u e e r a n o m b r a d o , a l t e r
n a t i v a m e n t e p o r el A r z o b i s p o y e l C a b i l d o , y l a c r e a c i ó n d e l
R e c t o r a d o e l e g i d o p o r lo s C l a u s t r o s , s in l a i n t e r v e n c i ó n ,
p a r a n a d a , d e l C a n c i l l e r , e r a l a c a u s a q u e m o t i v a b a l a s g e s
t i o n e s d e l A r z o b i s p o d e Z a r a g o z a , p o r c o n s i d e r a r q u e l os
n u e v o s E s t a t u t o s e r a n a t e n t a t o r i o s a s u s p r e r r o g a t i v a s y d e
r e c h o s .
E s o s E s t a t u t o s , p r i m e r o s d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d , n o s e
p a r e c e n e n n a d a a l o s d e l a s d e m á s u n i v e r s i d a d e s e s p a ñ o l a s :
n i e n e l n o m b r a m i e n t o o e l ec c ió n d e R e c t o r , n i e n la p r o v i
s i ó n d e c á t e d r a s . T o d a s l as a t r i b u c i a n e s l a s t e n í a e l f u n d a
dor y por e l las no m br ab a a l J ef e de l a E s cu el a y a l os ca t e
d r á t i c o s , c u y o s s u e ld o s e r a n p a g a d o s p o r él . L a i n t e r v e n c i ó n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 202/494
- 158 -
de la ciudad en el gobierno de la Escuela, comienza, como ya
diremos, el año 1618, con las ordinaciones que en ese año se
hicieron.
De otros E statu tos hechos el año 1587 se hace mención
en la
Bibliografía aragonesa
de D . J uan M . Sánchez, a l nú
mero 668, y que cita como impresos en esta ciudad con el
título de «
Constitutiones et Bulla pro erecttione U niversitatis
cæsaraugustanæ
»
, Cæsaraugustæ, 1587.
H ab lan do de ellos, dice el me nciona do bibliófilo lo si
gu ien te: «S egún las noticias que nos comunicó el erudito
franciscano P . Fr . Ja im e Sola, había, y acaso hay a, un ejem
pla r de este impreso zarago zano en la Biblioteca E piscop al
de Teruel; nosotros, cuando visitamos la mencionada biblio
teca, se hallaba en reparación y no logramos verlo».
Por nuestra parte hemos de añadir que recientemente
hemos hecho gestiones en T eruel p ara la busca de dichos E s
tatuto s en esa Biblioteca, que n os han dado un resultado
negat i vo.
E l D r. Frai lla dice en su obra, al folio 19: «E ste mismo
año (1585), dichos Jurados hicieron algunos Estatutos en di
versos dias, que fueron a 29 de julio, a 17 de oc tubr e, a 6 y
17 de noviem bre, acerca de casos que en pa rticu lar se ofre
cían . . .», y en el A rchivo de la M itra de T arazona ha y una
carta de los Jurados a Cerbuna y que lleva la fecha de 8 de
julio de 1586, pidiéndole la reforma de los Estatutos en lo
que a grados e incorporaciones hace referencia, y otras dos,
un a de 30 de septiem bre de 1588, solicitando su parecer so
bre los E stat uto s «que hab ían ordenado él y las dem ás per
sonas nom bradas por el claustro de la U niversid ad» , y otra,
de 7 de octubre de 1589, anu ncian do a Cerbuna el envío de
comisionados por la ciudad para mostrarle los «Estatutos y
cosas conve nientes pa ra su beneficio (el de la E scue la), de
los quales, ocupados en otros negocios graves, no se ha dado
antes razón a V . S.» S abido es que estas reformas de E sta
tutos, hech as alg un as a espaldas del fundador, enojaron al
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 203/494
— 159 —
obispo de T arazon a, que duran te algún t iempo se desenten
dió de todos los asuntos de la U niversida d y dejó de amp a
rarla y protegerla.
Nuevos Estatutos se hicieron el año 1597, sin que tam
poco hayamos podido verlos, ni tener otras noticias que las
que da Frail la en su Lucidario, a los folios 30 y 31, que dice
lo siguiente: «Este mismo año de 1597, los señores Jurados
quisieron hacer E statutos como al principio de la U niversi
dad, revocando todos los otros que se huviesen hecho, y para
ello nombraron personas Doctores de todas las facultades, a
saver: es de T heologia al Dr. Diego Frailla, que era R ector
de la U nive rsidad este año y el ante rior y tenia noticia de
todas las cosas de la U nive rsidad , porque las h abia trata do
desde su princ ipio, y con él al Dr . Blasco A bad, que era
P rior de N . ª S . ª del P i lar; al Dr. Joa n L opez, Canonigo de
L a Seo de Z ar agoza; a l D r . J ay m e A yer be, que er a V i ce
R ector aquel año, en L eyes y Canones; al D r. Joa n de M i
rabete, Consejero en la R eal A udiencia de lo crimina l, y
habia sido Catedratico de P rim a en Canones en la U niversi
dad; al Dr. Gabriel Sora, Canonigo de La Seo de Zaragoza;
al Dr. Pedro Cenedo, Canonigo de N. ª S. ª del Pi lar de Za
ragoza; al Dr. M . M iguel S antán gel; al Dr. M . Diego M or
lanes, en M edicina; al Dr. Jo an S anz, Catedratico de prim a,
que desde su principio leya en la U niversidad; al Dr. Joa n
S e l a s ,
y todos, en presencia de los señores Jurados, se jun
taron muchas veces y, en suma, deliberaron algunas cosas;
despues, paresciendoles a los señores Jurados que tantos jun
tarse cada dia nunca se acabañan, deliberaron de remitillo
a tres perso nas, que fueron al D r. Diego Frailla, al Dr. G a
briel S ora y al Dr. Blas A bad, los quales, con asistencia de
Joa n de M ozarabi, Ju rad o, se juntaro n en las cassas de la
ciudad muchos dias y ordenaren los Estatutos y el Dr. Die
go Frailla los puso en orden , y estando ya dispu estos, los
tres y el Jurado los volvieron a ver, y vistos, los entregaron
a los señores Jur ad os, los quales los remitieron y llam aron
13
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 204/494
- 160 -
todos los que al principio havian nombrado, y hecha relacion
de ellos y algun as cossas, añad iendo que parescieron conve
nir todos los que alli se halla ron , que fueron qua tro Ju rad os:
Pedr o H i er oni mo Lapor t a , J oan Es t evan C as t el l on, Lor enzo
de Berges y Joa n de M ozaravi, el Dr. Diego Fra il la, S ec
tor , los Doctores G abriel S ora, P edro Cenedo, Joan de M ira-
v e t e ,
J o a n L o p e z, J a y m e d e A y e r b e , J o a n S a n z , J o a n S a la s
y el D r. Joa n M orera, Canonigo del A seu, que era R ector
ya , deliberaron que se hiciessen y deliberassen, y assi, di
chos señores Jurados, rebocando otros qualquiere Estatutos
ha sta alli hechos, hicieron E stat uto s con acto publico, el
qual testificó M artin E spa ñol a 6 de diciembre de 1598 y a
7 del mismo mes Capitol y Consejo, el dia que sacaron los
oficios, los loó y aprovó y los tuvo por su beneplacito y hizo
el acto el mismo Español. . .»
E n esos E statu tos figuraban ya las siguientes cáte dras:
E n T eología, cinco cáted ras con dotación de 110 a 70 libras;
en Cánones, cuatro, con dotación de 120 a 50 libras; en Le
yes,
cuatro, dotadas una s con 120 libras y otras con 70; en
M edicina, seis, más la de Cirugía , su dotación de 100 libras
a 40, y en A rtes tres, con 10 libras de sueldo; a má s, las cá
tedras de Latinidad de mayores y menores.
L os cargos que f iguran en este E statuto , son: R ector,
V ice-rector, S ecretario, Bedel, A lguac il (éste no figura en los
anteriores E statutos) , M aestro de Ceremonias, Im presor
(tampoco se hace mención en los de 1583), S índico, R ecep
tor y Consiliarios.
El curso comenzaba en San Lucas, y el Rector debía po
ner edictos para la matrícula, todos dentro de treinta días,
a partir de dicha fiesta; para matricularse en cualquiera fa
cultad había antes que exam inarse de G ram ática.
Por San Juan debían saber los cateráticos si leerían o no
el año siguiente, debiendo celebrarse Claustro para designar
las m ateria s que cada uno debía en señ ar, así como designar
horas y conclusiones.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 205/494
— 161 —
E n el año 1618 se hicieron nuevos E stat uto s, comisio
nando la ciudad para ello al D r. P edro Calixto R am írez,
Catedrático que era de la U niversidad zarago zana.
E l D r. R am írez y a dice en el prólogo, hablan do de los
enemigos que la U nive rsidad había tenido desde su funda
ción: «P rocuró, por otro camino, destruyrla y arruy narla ,
introdux endo se gob ernasse con un caos de E statu tos que
no merecian nomb re de leyes, pues como E dictos A nuales,
pen dian de la volun tad de los que sorteaban en Ju rad os ,
mud ándolos, declarándolos y dispensándolos a su albedrio.
Con lo que esta U niversidad ha estado en pun to de tan gra n
de ruyna, que del todo cayera a no aver tenido suerte ca
yesse este año la del govierno desta ciudad en personas que
la ha n procurado conservar y susten tar, con haze r estos E s
tatuto s de la U niversid ad, inviolables y no sugetos al arbi
trio de qualqu iera que ac ertase a sortear en Ju rad o como
hasta aora; obra, por cierto, digna de tan nobles pechos y
que ha de re dun dar en gra nd e utilidad de esta ciudad y
hon ra y gloria de V . S . , aunqu e la retard e la pasion, con
propio interes de unos y la embidia de otros».
Estos Estatutos fueron confirmados por el Concejo gene
ral de la ciudad el año de 1618 y en el mismo fueron impre
sos en la oficina tipográfica de Ju an de L anaja y Q uarta net,
Im presor del R eino de A ragón y de la U niversidad, y van
dedicados a los muy ilustres señores Dr . Ba ltasar A ndré s,
J uan H er menegi ldo de H er bas , D r . J i us epe T r i ll o , Jer óni mo
L upercio V il lalpando y Jerónimo M ipanas, Jurad os de la
ciudad de Zaragoza.
V ienen a ser una recopilación de todos los hechos con
anterioridad, aunque atendiendo en ellos al mejor gobierno
de la U niversidad y a todo cuanto había de redu nda r en be
neficio de la enseñanza, así como a la provisión de las cá
tedras. Estas son las siguientes: en Teología, cinco; en Cá
nones, cinco; en L eyes, cinco; en M edicina, seis, más un a d e
Cirugía, y en A rtes, tres. T odas estas cátedras ha n de pro
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 206/494
- 162 -
proveerse p o r o p o s i c i ó n ; l a s l e c c i o n e s d u r a b a n u n a h o r a p o r
m a ñ a n a o t a r d e , s e g ú n fu e r a d e P r i m a o V í s p e r a s .
P o c o d u r ó l a r e f o r m a e s t a t u t a r i a p o r c u a n t o e n 1 6 2 5 s e
h i c i e r o n n u e v a s o r d i n a c i o n e s , a u n q u e p u e d e d e c i r s e q u e v i e
nen a s er una gl os a de l os de 1618, s i n que en e l l os s e i nt ro
d u z c a n a d a s a l i e n t e , c o m o n o s e a l a r e f o r m a e n e l n ú m e r o
d e l a s c á t e d r a s e n l a s d i v e r s a s f a c u l t a d e s y d e l a c u a l d a m o s
c u e n t a e n e l c a p í t u l o c o r r e s p o n d i e n t e , a s í c o m o t o d o l o c o n
c e r n i e n t e a l a p r o v i s i ó n d e l a s m i s m a s p o r v o t o s d e e s t u
d i a n t e s .
E l e j e m p l a r d e e s to s E s t a t u t o s q u e t e n e m o s a l a v i s t a y
q u e p o se e la B i b l i o t e c a d e l a U n i v e r s i d a d , c a r e c e d e p o r t a d a
y d e l a s ú l t i m a s h o j a s ; n o l l e v a p r ó l o g o a l g u n o e i n s e r t a e l
p r i v i l e g i o d e C a r l o s V y l a b u l a d e P a u l o I V .
E n 1 .° d e m a r z o d e 1 6 4 2 , lo s J u r a d o s , c o m u n i c a d a l a
m a t e r i a y e l d e s e o d e r e f o r m a r l os E s t a t u t o s al C l a u s t r o d e
l a U n i v e r s i d a d , r e c o p i l a r o n t o d o s l os h e c h o s a n t e r i o r m e n t e
p o r s u s a n t e c e s o r e s y l o s o t o r g a r o n d e n u e v o .
T o m a r o n p a r t e e n l a r e f o r m a l os J u r a d o s D . G a l a c i á n
C e r d á n d e E s c a t r ó n , D . F r a n c i s c o G ó m e z d e M e n d o z a , d o n
J u a n d e E x e a y D . H e r n a n d o S á n c h e z , lo s c u a le s d i c e n q u e
« a t e n d i d o f in alm e nte , q u e c u m p l i e n d o co n n u e s t r a o b l i g a c i o n
d e p a t r o n o s d e d i c h a U n i v e r s i d a d , y m i r a n d o p o r e l m a y o r
aci e r t o y au t or i da d de e l l a y de s u go vi e rno y benefi c io de
l o s e s t u d i a n t e s q u e v i e n e n y v e n d r a n a e s t u d i a r a a q u é l l a ,
y q u e a q u é l l o s s e e m p l e e n e n s e r v i c i o d e D i o s n u e s t r o S e ñ o r ,
b e n e f i c i o y u t i l i d a d s u y a , a v e m o s t r a t a d o y c o n f a b u l a d o n o s
o t r o s c o m o c o n d i v e r s o s D o c t o r e s d e l a U n i v e r s i d a d ; d a m o s
y c o n c e d e m o s lo s E s t a t u t o s y o r d i n a c i o n e s e n p o d e r y m a n o s
d e F r a n c i s c o A n t o n i o E s p a ñ o l , N o t a r i o y S e c r e t ar i o s o br e
d i c h o » .
E n 1 6 4 4 , a 1 3 d e d i c i e m b r e , e l R e c t o r y C l a u s t r o d e l a
U n i v e r s i d a d s e d i r i g í a a D . P e d r o V i l l a n u e v a , P r o t o n o t a r i o ,
r e c o m e n d a n d o el p r o n t o e n v í o d e l a c o n f o r m i d a d d e l o q u e
e l C o n s e jo h u b i e r a d e c r e t a d o y l as c a r t a s d e S . M . s o b r e l o s
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 207/494
— 163 —
dos mem oriales elevados por la m isma al R ey , el uno pidien
do la confirmación de sus E sta tut os , y en el otro, que se or
denase al Dr. Gascón no lea la cátedra de prima de Leyes
por ser incompatible con el cargo de Juez de E nqu estas.
Con anterio ridad (25 de marzo) los Jur ad os se hab ían diri
gido al M onarca en súplica de la confirmación de sus nuevos
E statuto s. E n ese mem orial se le dice a F elipe IV por los
Jurados, que «se han experimentado grandes inconvenientes
y abusos en provisiones de cathedras por conducta y en otras
cosas,
con daños irrepa rables de la U niversidad y pérdida
de los más lucidos ingenios».
E n 26 de enero confirmó el M onarca las nuev as ordina
ciones, pero las diferencias que existían e ntre Ciudad y U ni
versidad se pusieron de manifiesto con la aplicación de los
mismos, pues en 28 de marzo de ese mismo año, la segu nda
se dirige al R ey en queja de que los Jura do s no aca tan la s
nuevas ordinaciones por él confirmadas y que las «han re
vocado por acto y hacen instanc ias y diligencias pa ra que
no se executen»; por el otro lado, el Jur ad o en Cap D . M ar
tín de P om ar y Cerdán, le dice al M onarca, en carta de 4 de
septiem bre, «que la Ciudad recibe ag rav io con la confirma
ción de los E statu tos, quedando perjudicada a no poder es
tatu ir como siempre lo había hecho». A dem ás de esto, las
R eligiones—seg ún los documentos inéditos que pub licare
mos— cerraron tam bién contra la reforma estatu taria, por
creerse preteridas en ellos en las personas de los catedráti
cos y mae stros grad uad os, que de los claustros formaban
par t e .
Fu ero n, p or fin, confirmados por Fe lipe I V , el año 1645,
y admitidos y mandados publicar por los Sres. Diego Serra
Fonc il las , D. Juan A gustín S oriano, D . José A ltarr iba, don
P edr o Fr ag o de L ozano y D . J uan A gus t ín L anaj a , J ur ados
en el año 1647. De estos Estatutos se hizo una segunda im
presión el año 1659 por los herederos de Pedro Lanaja, sien
do R ector D. S ebastián P orter y Casanate, canónigo de la
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 208/494
- 164 -
S . I . M ., y consiliarios, los doctores D . Be rnard o M ancebo
y Cisneros, D. P edro G audioso H ernánde z de L ara , canóni
gos de l a M et ropol it ana; D r . V i cent e N avar r et e , D r . J ua n
M auleón, D r. Carlos S ervás y Dr . N icolás S obradiel , fami
liar y médico del secreto del Santo Oficio.
E n estos E statuto s hay un prólogo del R ector y Consil ia
rios, dedicado a los Sres. Dr. D. Diego Serra de Foncil las ,
Fi s cal del S upr emo C onsejo de A r agón; D . J u an A gus t í n
S or i ano, D . J os é A l t ar r i ba, D . P edr o Fr ag o de L ozano y
D .
Ju an A gustín de L anaja, Jurad os de la Ciudad; en él se
dice:
«L eyes y E statutos recibe de V . S . autorizados con el
Decreto R ea l. . . pa ra que con firmeza se observen, sin que
pu ed an con la facilidad que ha sta aquí alterars e, sujetándo
se el legislador a la observan cia. . . L egislador es V . S . de la
U niversidad, compétele el darle E statuto s, pero ha querido
aunque Legislador supremo, como Cónsul, atendiendo al be
neficio público, asegurar su observancia voluntariamente pi
diendo a Su M ajestad su R eal De creto. . . Y ha s ido s ingular
prov idencia de Dios, que en estos tiempo s V . S . atendiese
tan to al lustre y beneficio de la U nive rsidad , cuando uni
versidades vecinas tienen empañado, si no perdido, su res
plan do r, y pued a con luces desta suplirse la falta de aque
llos luzimientos y que este muro de la Iglesia se fortifique
cuando otros faltan y los enemigos más se acercan.»
E n estos E statu tos la reforma prin cip al de ellos se refiere
a la provisión de cátedras, quedando todas sujetas a la opo
sición, unas por votos de estudiantes y otras por el de cinco
jurados y cinco doctores.
L as graves diferencias que entre la Ciudad y U niversi
dad había y que dieron lugar a los famosos procesos de apre
hensión de Ju an V ila y G abriel T errad a, de los cuales nos
ocupamos con la extensión d ebida en otros capítulos de esta
obra, tuvieron feliz término el año 1646, llegándose a una
concordia entre ambas partes, renunciando la Ciudad la
facultad que tenía de hacer y deshacer Estatutos por tantos
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 209/494
— 165 —
años como pa trona de la U niversida d y acordándose que en
adelante los harían juntos y de común acuerdo.
El documento es el siguiente:
«A viendose confirmado los E statutos de la U niversidad
por S u M agestad, se aprehen dio la U niversidad por la R eal
A udiencia y E scrivania de M artinez, a instancia de G abriel
T errad a, en el cual processo dieron sus proposiciones la ciu
dad y U niversidad, exhibiendo cada parte los drechos que
prete nd ia tene r, como por dichas proposiciones con sta. Y
deseando el ma yor beneficio público de la U nive rsidad , y
ajustar las diferencias que avia entre ella y la ciudad, los
señores Jurad os del año mil seiscientos quarenta y seis, que
entonces eran los señores Doctor Don M iguel Castellot, R e
gente del S upremo Consejo de A ragon; Don Diego G omez y
M endoza, D on J u an C ampi , D on Eus ebi o de V al y D on J ay
me M ezquita, que con gran de zelo y cuidado asistieron al
beneficio de la U nive rsidad , ajustaron las diferencias de am
bas pa rtes , y de consen timiento de ellas, se dio entonces
sentencia, adm itiendo los E statu tos presen tes confirmados
por S u M agestad , con las modificaciones y declarac iones si
gu iente s:=Q ue se pronuncie y declare definit ivamente iux ta
consensum partium, y que se reciba la proposicion de los
R ector, Claustro y U nive rsidad, y que en todo y por todo se
observen y gua rden perpetu a e inviolableme nte los E statu
tos ultim am ente hechos por la ciudad y aceptados por el
Claustro de la U nive rsidad , certificados po r Fran cisco A nto
nio E spañol, su S ecretario, y N otario público del número de
Zaragoza en el primero dia del mes de mayo o en otro mas
verdadero dia del año mil seiscientos quarenta y dos, y con
firmados por la M agestad del R ey nuestro S eñor, me diante
su R eal P rivilegio, cuya concesion y da ta fue en la V illa de
M adrid a vein te y seis de enero del año de mil seiscientos
quarenta y cinco, de tal manera, que ninguno de dichos Es
tatu tos pueda en tiempo alguno altera rse, mu darse ni dis
pensa rse en todo ni en pa rte por la ciudad a solas, sino por
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 210/494
— 166 —
la ciudad y U niversidad jun tas, y concurriendo a mas de es
to el assenso, confirmación y Decreto de S u M agestad, y se
ñaladamente aya de concurrir todo lo dicho respecto de los
E statutos que trat an de que todas las catedras se provean
siemp re por oposicion, unas por señores Jura do s y Doctores
y otras por estudiantes, añadiendo empero, modificando, co
rr igiendo y declarando los dichos Estatutos que tratan de la
provision de las cátedras en la forma sigu ien te:= P rim era
mente, que en las cátedras que voten señores Jurados y Doc
tores, se vote con cedulas, sin rubrica algu na, ni diferencia,
y el que tuviese mayo r pa rte de votos gane la c a te d ra .=
Item , que en caso de p arida d de v otos, siem pre y q uando
esto aconteciere, tanto en los primeros escrutinios y exclusi
vas de los que tuv ieren menos votos, como en el ultimo es
crutinio para ult imamente proveer la cátedra, aya de decla
rar su voto el señor Ju ra do en Cap o Ju rad o que presidiere,
y tenga su voto calidad preheminente, y sea la cátedra de
aquel por quien declarase su voto.=I tem, que s i acaso algun
señor Jura do o Jurad os por algún impedime nto, cualquiera
que sea, no pud iere asistir a la provision de la cáted ra, en
tonces aya de ser voto, aviendo oido las liciones, el ciudada
no o ciudada nos que uviesen sido Jura do s de aquella bolsa
en el año proximo passado; y si estos no pudiesen asistir por
algun impedimento, se aya de sacar por suerte de la bolsa
de donde fueren el señor Jura do o Jurad os que avian de
asist ir a la prov ision, aviend o em pero oydo las liciones co
mo dicho e s. = I te m , que la provision de la cátedra en que
asistieren los señores Jura do s y Doctores, se aya de azer
luego en acabando la ultima licion, como lo disponen los Es
tatutos, y no puedan salir del claustro sin que quede la cá
tedra pro ve id a.= I tem , que en las cátedras de T eologia, que
se votan por Doctores, ayan de ser votos tres Doctores bone
tes E clesiasticos y dos R eligiosos, como no sean de la R eli
gion o Religiones en que uviese opuestos.=I tem, que en to
do lo dem as se aya de estar a los E statu tos sobredichos con
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 211/494
— 167 —
confirmados por S u M agestad, como se dixo al p rincip io, de
suerte que sean leyes fixas, conque se govierne la U nive rsi
dad, sino en caso que pa ra correg ir, enm end ar, añ ad ir o
quitar alguna cosa, que la experiencia y el tiempo des
cubrieren ser conve niente, concu rrieren la ciudad, esto es
los señores Jurad os , Cap itulo y Consejo, y la U nive rsi
dad, esto es, R ector, Con siliarios y Claustro plen o: y a m as
de esto el assenso, confirmacion y decreto de S u M a
gestad».
E n claustro de R ector, Consiliarios y Catedráticos de 26
de ma yo de 1672 ya se dió cuenta por el R ector de que S u
M ajestad, «a suplicación desta U niversida d ha sido serbido
someter a S. A , el S r . D. Jua n de A ustr ia el que se trate de
la reformacion de los E statu tos. . . para lo qual ha mandad o
despachar su R eal Carta la qual tenia en su poder y asi da
va razon della pa ra que se deliberase si se e ntre ga rla a S u
A lteza dicha carta o lo que se devia haz er, y por el dicho
Claustro fué deliverado se pa rticip e prim ero a la ciudad lo
sobredicho y se le suplique en nom bre de la U niversida d que
como madre y patrona suya se sirva aplicar los medios que
conbiniesen para tratar de la reformacion de los Estatutos y
hecha esta dil igencia se entregue la carta a Su Alteza dispo
niendo lo en la forma que mejor pareciese conbenir al R ec
tor»
(Gestis,
núm., I I , fol. 470).
E n 1677 la U niversidad acuerda, en claustro de 25 de
septiembre, que se suplique a la ciuda d se adm itan los E sta
tutos que de común acuerdo con ella se hab ían hecho «y de
creten aquellos por su Capitulo y Consejo con los cabos y
modificaciones y de forma y m ane ra que están en pod er de
dicha ciudad sin innovacion algun a de ellos, sino es como
se pide y suplica en el memorial que se entrega a dicha ciu
dad que es del tenor siguiente:
«I l ust rí si mo S eñ or : = E l R ect or, C l aus tr o y U ni vers idad
dizen a V . S . I . que en el año pasado de 1676, presen tó a
V . S . I . la U niversidad el volumen de los E statutos , que le
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 212/494
- 168 -
pareció convenientes para su mejor govierno, los quales
aviendose reconocido por las personas destinadas por Capi
tulo y Consejo, se aprob aron por V . S . I . y solamente se hizo
reparo respecto del estatuto, que dispone las cathedras, que
han de proveer estudiantes. De que se ha originado no aver
podido conseguir la U nive rsidad el logro de todos los otros
E statu tos calificados con la a utoridad y consentim iento de
V . S . I . reconociendo grav es daños en suspender la execu
cion de lo dispuesto en los E statutos que entregó a V . S . I . ,
considerando que el principal motivo, que se le ofreció a
V . S . I . p ara no adm itir dicho E statu to, fué los disturbios,
que eu la provisión de las Cathe dras de A rtes se ha n exp eri
m entad o en estos tiemp os; y en ellas, como a V , S . I . es no
torio no se puede inn ov ar sin ben eplacito apostolico, que
dispense la voluntad del S eñor A rzobispo Don P edro A pao
laza, que las dotó, y fundó, y que en el interin, que no ob
tiene de Su Santidad dicha dispensación, se han de padezer
los mismos inconvenientes, que la U niversidad ha experi
me ntado en sus provisiones los quales entiende se excluye n,
y atajan con lo preven ido en los E statu tos concernientes a
la provisión de las ca thed ras, por votos de estudian tes. =
H a parecido a la U niversidad, sería muy de la conveniencia
púb lica y servicio de Dios, suplicar a V . S . I . se sirva de
pe rm itir, y apro bar el sobredicho E sta tuto , conforme lo en
trego a V . S . I . con todos los otros, que concedió y aprobó
V . S . I . dexando prevenido, por disposición especial , pueda
hazerse en adelante innovacion de dicho E statu to, concu
rriendo en ella V . S . I . y la U niversid ad; si se reconociere
no ser bas tante s medios los que la U niversid ad por muchos
años de conferencias ha juzgad o proporcionados al remedio
de los abusos experimen tados y V . S . I . t iene autorizados
con su aprobación, y dec reto. Y consiguiendo la U niversida d
de la grandeza de V . S . I . la confirmacion de los E statuto s,
que suplica, queda rá con mayo r lustre, y aumento, y V . S . I .
con la gloria de averla, como M adre y P atron a, establecien
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 213/494
- 169 -
estableciendo nuev as L eyes que conducen a su más cierta conservacion
y utilidad, etc.»
Gestis,
núm . IV , fol. 101).
A ccedió la ciudad y los E statuto s fueron aprobados por
ella, dirigiend o la U niversida d al monarca en 2 de agosto de
1678, rendida ca rta en suplica de su real aprobac ión y con
firmación, acordándose en claustro de 11 de noviembre de
ese año se copia ran con todo esmero y cuidado par a rem itir
los al monarca, entregándolos al G obernador p ara que se de
cretara lo que se creyera más conveniente.
E n vista de que la confirmación real se retrasa ba, en
Claustro pleno celebrado el 13 de julio de 1681 se nombraron
nuevos Dip utad os, para otra rem isión de los E statu tos y con
seguir la aprobación del R ey .
E n 1682 ya se p resentó la lucha de las diversas escue
las teológicas y el Claustro , en sesión del 27 de junio de
ese año, atendiendo que en el estatuto 37 que trata de los
catedrá ticos de artes se había dejado, por olvido, de adver
tir o señalar las ense ñan zas que debían darse, a prop uesta
del R ector se acordó la enm ienda del mismo en la forma si
guiente;
Tit. 37.
—«Por quanto la opinión de las doctrinas es muy
necesaria para el maior exercicio y aprovechamiento de los
estudiantes para que esta oposicion y contrariedad de doctri
nas se conserve y assi mismo para que cesen los inconvenien
tes que se han experimentado y que se desean evitar en
quan to se est atu ye y dispone que de aqui en adela nte per
petu am en te y sin que en esto se pued a dispen sar dichas
tres cath edr as de artes desta U niversidad y los catedra
ticos que fuesen dellas avran de leer y enseñar.. . una To
mista, otra S uarista y otra T omista, S uarista o E scotista o
de otra qualquier doctrina a eleccion y arbitrio del cate
dratico.. .»
E n 5 de diciembre de ese mismo año la U niversidad vol
vía a solicitar del R ey la más pronta ap robación de los nue
vos Estatutos «por acercarse las Pascuas, que es el término
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 214/494
— 170 —
que dieron los estudian tes en ella p ara su determ inacion .
Y si no la t ienen—dice la U niversidad— antes p ueden inquie
tarse de nuevo y incu rrir en los excesos y escándalos que
huv o.. .» y el mon arca, en 22 del mismo mes y año, escribía
al Capitán ge neral de A ragón, duque de H íjar , manifes
tándo le que estaba resuelto a que en la Fa cu ltad de arte s
las cáted ras fueran un a tom ista, otra antito m ista y la ter
cera indiferente, quitando del todo, los votos a los estu
di ant es .
T amb ién la ciudad hab ía interesado del M onarca en 29
de diciembre de ese año la más pronta aprobación de los
Estatutos, que a pesar de todo no tuvo lugar hasta 1684 en
10 de agosto: fueron imp resos, ese mismo año , por los H ere
deros de D iego l a P uya da, I m pr es ores del R eyno de A r agón
y de la U niversidad y van dedicados a los S res. D . M artín
de A ltarr iba y T orrellas , del Consejo de S . M . y su B aile
gener al del R ei no de A r agón; D . D omi ngo A nt onio M onta
ner , D . J u an A gus t í n M alo y M ateo, S eñor de V i l la l va y
Comatillones; D . Ju an Francisco A rcame, A rchivero de los
papeles de la Corte del S r . Justic ia de A ragón y de la ge
neral gobernación del presente R eino de A ragón y D . Ja
cinto R alla, Jurad os de la ciudad de Zaragoza; se publicaron
siendo R ector el Dr. D . A ntonio P érez de R úa, canónigo de
la S . I . M . y Consiliarios los Doctores D . Blas S errato, don
A ntonio S oriano, D. M artín Cortes, D. Ju an Baquero, don
Ju an A gustín S oriano y D. P edro A rbona; en su confección
intervinieron los señores D . M iguel S alas, D . Jos é L eiza y
E r as o, D . L ui s E xea y E s car t í n , J ur ados , y por la U ni ver
sidad los Doctores y Catedráticos D . A ntonio S egovia, don
V i cent e N avar r et e , F r . L or enzo S egovia, F r . J os é V i daní a,
D . Jua n A ntonio P iedrafita y A lvis , D . Ign acio Ciprés, don
Cristóbal N ogueras, D . José L ucas Casalete y D. G regorio
V i d a l .
Contra estos Estatutos y en lo que hacía referencia el tí
tulo 27 acerca de los cursos de T eología y las m ateria s que
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 215/494
— 1 7 1 —
d e b í a n l e e r s e , e l C o l e g i o d e J e s u í t a s d e e s t a c i u d a d e l e v ó m e
m o r i a l a l R e y e l a ñ o 1 6 8 5 m a n i f e s t a n d o q u e se o p o n í a lo e s
t a t u í d o , a b i e r t a m e n t e , a lo c o n c o r d a d o e n t r e é l y l a U n i v e r
s i d a d e n 3 d e d i c i e m b r e d e 1 6 3 3 y c o n f i r m a d o p o r e l R e y
e n 1 6 3 8 .
E l M o n a r c a , e n c a r t a d i r i g i d a a l a U n i v e r s i d a d e n 2 2 d e
s e p t i e m b r e d e l m i s m o , d e c l a r a b a , t e r m i n a n t e m e n t e , q u e a l
c o n f i r m a r l o s E s t a t u t o s n o h a b í a si d o s u r e a l á n i m o d e r o g a r
l o c o n c o r d a d o , q u e d e c l a r a b a s u b s i s t e n t e ; f u é u n a b a t a l l a
m á s q u e e l C o l e g io d e J e s u í t a s s u p o g a n a r a l a U n i v e r s i d a d .
L a s d i f e r e n c i a s e n t r e l a s E s c u e l a s t e o l ó g i c a s , d e q u e e n
o t r o l u g a r d a m o s c u e n t a , p o r q u e l a t e r c e r a c á t e d r a d e a r t e s ,
o se a l a i n d i f e r e n t e , f u e r a p a r a l a d o c t r i n a d e l s u t i l m a e s t r o
E s c o t o y q u e t a n e n c o n a d a s l u c h a s p r o v o c ó e n n u e s t r a U n i
v e r s i d a d , m o t i v ó u n a n u e v a r e f o r m a d e e s to s E s t a t u t o s , e n
l o q u e a e s t a s c á t e d r a s h a c e r e f e r e n c i a , e n e l a ñ o 1 6 9 1 d e
c l a r a n d o , a p e r p e t u i d a d , l a c á t e d r a i n d i f e r e n t e p a r a la d o c
t r i n a d e E s c o t o .
D e u n o s n u e v o s E s t a t u t o s h e c h o s e n 1 7 2 2 h a b l a B o r a o e n
s u H i s t o r i a , E s t a t u t o s q u e n o h e m o s p o d i d o v e r ; n o lo s p o
s e e la B i b l i o t e c a d e e s t a U n i v e r s i d a d n i s e h a l l a n e n l a N a
ci onal .
E n lo s Gestis d e l a ñ o 1 7 2 1 e n c o n t r a m o s q u e e n e l C l a u s
t r o c e l e b r a d o e n 6 d e d i c i e m b r e se d ió c u e n t a d e u n a R e a l
p r o v i s i ó n e n l a c u a l s e m a n d a b a i n f o r m a r l a s ú p l i c a h e
c h a p o r p a r t e d e l a c i u d a d d e Z a r a g o z a a S . M . d e s i s e
o b s e r v a b a n l os E s t a t u t o s d e 1 6 9 1 ( la r e f o r m a d e q u e y a
h e m o s d a d o c u e n t a ) y c o m o e n 1 4 d e a g o s t o d e e s e m i s m o
a ñ o , e l R e y a p r o b a b a l a r e s o l u c ió n d e l C l a u s t r o p l e n o d e
1 . ° d e a g o s t o d e 1 6 9 1 s e ñ a l a n d o p a r a l a s e n s e ñ a n z a s d e E s c o
t o l a c á t e d r a i n d i f e r e n t e d e a r t e s , y a d e m á s , e n u n a R e a l
pro vi s i ó n de fech a 7 de ma rzo de 172 2, s e dan reg l as f ij as
y s e r e f o r m a n lo s E s t a t u t o s e n l o q u e a l a p r o v i s i ó n d e l a s
c á t e d r a s d e a r t e s h a c e r e f e r e n c i a , s u p o n e m o s q u e h a h a b i d o
u n e r r o r o c o n f u s ió n e n e l d i s t i n g u i d o h i s t o r i a d o r y q u e t a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 216/494
- 172 -
tales E statu tos no han existido y sí sólo la reforma de pa rte
de ellos ya mencionada (1).
A mayor abundam iento encontramos que en Claustro
pleno celebrado en 15 de septiem bre de 1724 y después de
leerse la resolución tom ada por el de R ector y Consiliarios
«y habien do m uy seria y difícilmente sobre su contenido,
se acordo que se ha ga a la ciudad y al S r. A rzobispo N U E V A
repr esen tació n con todos los motivos de la resolucion, au
mentando si sera conveniente hacer N U E V O E ST A T U T O en vir
tud de la resolución del Cabildo o una sencilla represe nta
ción a S . M . de todos los hechos pasad os», y así se acord ó.
E n 10 de oc tubre de ese mismo a ño vemos la aprobación
por el Claustro del E statu to de V icerrector, rogando a la
ciudad en 28 del mismo su más pronta aprobación.
P ero nos encon tramos en 19 de junio de 1728 con un
Claustro de Consiliarios en el cual el R ecto r pide la obser
vancia más extr icta de los «E statutos nu evam ente aproba
dos por el R ey porque asi conviene al m ayor lustre y pros
peridad de la U niversidad» lo cual parece razonar la man i
festación de Borao hecha en la pá g. 41 de su obra de que
fueran los E statu tos de que hab la vigorizados en ese año,
pero como en los Gestis no hemos e ncon trado Carta real o
R eal cédula o provisión del Consejo de S . M ., creemos que
todo hace referencia a la reforma ya citada de las cátedras
de artes y su provisión hecha en 1722.
E n 1747, en Claustro de 17 de noviem bre se tra tó de la
conven iencia de reformar los E stat uto s «por reconocerse en
ellos muchas cosas dignas de enmienda, segun el estado ac
t ual de l a U ni ver s i dad».
Ya con anteriorida d se había escrito al P . G all inero,
(1) En el prólogo de los Esta tutos de 1753 se dice: «Año 1722, Felipe V confirmó en forma
específica todos los priv ilegi os de la Uni versidad , como los tenían confirmados en los años
1645 y 1684, los Señores Reyes Felip e IV y Carlos II, y en el mismo año se sirvi ó mandar que
los graduados de Doctores de Canones y L eyes pudiesen exercer el honroso mini sterio de abo
gados en sus tribunales, sin mas examen que el de la Universidad».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 217/494
— 1 7 3 —
S í n d i c o d e l a U n i v e r s i d a d e n l a C o r t e , s o b r e e s t e a s u n t o , e l
cual mani fes t ó «que s er í a cos a de poco s egún l a pers ona que
s e e l ij a p a r a el lo » , a c o r d a n d o la U n i v e r s i d a d q u e d i c h o P a
d r e y el S r . D . B l a s N a s a r r e p o d í a n e n t e n d e r e n e s t o , p e r o
q u e s e l e m a n i f e s t a r a a l ú l t i m o « l os c o r t o s m e d i o s d e l a E s
c u e l a » p a r a s a t i s f a c e r l o s g a s t o s q u e p u d i e r a n o f r e c e r s e .
E n 6 d e m a r z o d e 1 7 48 l a U n i v e r s i d a d n o m b r ó p a r a l a
r e d a c c i ó n d e lo s n u e v o s E s t a t u t o s , p o r la F a c u l t a d d e T e o l o
g í a a l os d o c t o r e s D . M i g u e l G ó m e z , F r . M a n u e l G a l l i n e r o y
D .
J o s é D o m í n g u e z ; p o r l a d e C á n o n e s a l O b i s p o d e U t i n a ,
D r . R o d r í g u e z C a s ta ñ o s , D . F e r n a n d o d e L i s sa y D . P e d r o
A z p u r u ; p o r la d e L e y e s a D . J o s é L e r í n , D . J o s é la C r u z y
D .
M i g ue l A r a m b u r u ; p o r la d e M e d i c in a a D . C l e m e n te A l
p u e n t e , D . J o s é A m a t y D . J o s é V i l l a l v a y p o r l a d e A r t e s ,
a D . F r a n c i s c o L o r i e r i , F r . P e d r o M i r a v e t e y D . J o s é B e r
n a d , t o d o s b a j o l a p r e s i d e n c i a d e l R e c t o r . S e c o n c e d í a a lo s
n o m b r a d o s l a s m á s a m p l i a s f a c u l t a d e s p a r a l a a d a p t a c i ó n o
r e f o r m a , d e s i g n á n d o s e e n e s e m i s m o c l a u s t r o a lo s d o c t o r e s
A i z p u r u y A m a t , p a r a q u e v i s i t a s e n a l a C i u d a d , p o n i e n d o
e n s u c o n o c i m i e n t o l o r e s u e lt o p o r l a U u i v e r s i d a d .
(Gestis,
núm. 7, fol . 360) .
E n 2 2 d e m a r z o d e e s e m i s m o a ñ o l a J u n t a d e E s t a t u t o s
s e re un e y en e l l a s e da cu en t a de qu e l a C i uda d ac ep t a l a
r e f o r m a y n o m b r a p a r a i n t e r v e n i r e n e l l a a s u s c a p i t u l a r e s
lo s S r e s . D . J u a n Z a l ó n , D . L a m b e r t o V i d a l , D . B e r n a r d o
O d ó n y B a r ó n d e C e t o s a s , c o n a s i s t e n c i a d e s u s a s e s o r e s .
E n 2 9 d e m a r z o d e e se m i s m o a ñ o , e n l a J u n t a d e E s t a
t u t o s d a s e c u e n t a d e q u e la C i u d a d h a m a n i f e s t a d o q u e p u e
d e n p r o p o n e r s e l o s n u e v o s q u e l a U n i v e r s i d a d t u v i e r e p o r
c o n v e n i e n t e , y q u e h e c h o s , l o s c o m u n i q u e a l o s y a n o m b r a d o s
d e s u s e n o p a r a s u e s t u d i o y e n c a s o d e c o n f o r m i d a d p e d i r
l a a p r o b a c i ó n d e l o s m i s m o s .
D o s a ñ o s t a r d a r o n lo s E s t a t u t o s e n e s t a r c o n f e c c io n a d o s ,
pue s en C l a us t ro pl en o de 11 de j ul i o de 1750 s e acu erd a s e
p o n g a n a l a d i s p o s i c i ó n d e l p u b l i c o p o r 1 5 d í a s , a n t e s d e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 218/494
- 174 -
enviarlos a la Corte pa ra la aprobación de S . M .; ésta no lle
gó hasta 19 de agosto de 1753, imprimiéndose por D. Luis
de Cueto, en su oficina tipográ fica; la edición que de los
mismos hizo fué esm eradísim a, llevando una artística ante
portada grabada en cobre y un interesantís imo prólogo, ha
ciéndose historia , desde los m ás rem otos tiem pos, de esta
U niversidad; se insertan , tamb ién, el privilegio de Carlos V
y la Bula de Paulo IV (1) .
E n Claustro de 7 de octubre de 1714 se aprobó un a dis
posición adicional a estos E statu tos en lo que al abono de
propinas en la provisión de las cátedras hacía referencia: en
ella se ordena que éstas se rep art an por igu al en tre los opo
sitores que obtuvieren cátedra y el arancel sea de 60 reales
por cada una y se distr ibuya n en la forma siguiente: R ec
tor, 8 rs.; al Consiliario. 4 rs.; al arca, 24 rs.; al Bedel, 8 rs.;
al A lguacil, 4 rs. ; al M aestro de Cerem onias, 4 rs.
E n 22 de M ayo de 1769 dióse cuen ta en Claustro de una
carta de D. Ju an de P eñu elas, man dando el Consejo que
ning una U niversidad, ni Colegio acuda a la Curia R om ana
por dispensa de sus C onstituciones, sin expreso consenti
miento del mismo, obtenido por medio de su Director; y en
1795 vemos que en Claustro de 9 de marzo se acuerda hac er
un a reimpresión de estos E statu tos por no h abe r ya ejem
plares para repart ir entre los directores y graduados.
Y sin otras reformas estatutarias siguió su vida oficial
esta Escuela, hasta que por las leyes generales de Instrucción
pública perdió su régimen autonómico (2).
(1) En la Impresión de estos Estatutos la Uuiversidad gastó, según la cuenta que hemos
hallado en el Gestis correspondiente, 920 rs. , aplicando 695 de nueve grados, y el resto,
del Arca.
(2) Como en varios capítulo s de este libro tenemos que hacer estudio amplio y analítico
de los Estatutos de esta Uni versid ad, por eso en éste nos limitam os a la enumeración y cau
sas que los motivaron, con objeto de no incurrir en repeticiones, molestas siempre.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 219/494
C A P Í T U L O V I
PATRONATOS DE LA UNIVERSIDAD
J U R A D O S : S U J U R I S D I C C IÓ N . — P R O T E C T O R E S .
DIRECTORES DE UNIVERSIDAD.
E N
los E statu tos de fundación hechos el año 1583,
se nombra a Felipe I I Patrono y protector de la
U niversid ad, «y despues de sus largos y felices
dias, que lo sean, perpetuamente, los Serenisimos Reyes que
le sucedan en este R eyno de A ragon» .
Frailla dice, sobre este asunto, lo que sigue, que es muy
interesante: «P or parte de la ciudad y U niversidad, por mu
chas veces se le dieron memo riales para que S . M . lo acep
tasse, y nunca m ientra s vivió lo hizo; fueron causa las pre
tensiones que H uesca tenia y algunos emulos que deseaban
no pasasse adelante la U niversidad, M uerto S u M agestad
despues que estuvo en esta ciudad el R ey D . Felipe I I I nues
tro Señor, que hoy felicisimamente reina y hizo merced de
autoriçar la U nive rsidad con su R eal presen cia, como está
dicho, la ciudad y U nivers idad imbiaro n a la Corte al P ad re
M aestro fray P edro la V ega, catedratico de T heologia, para
suplicar a Su M agestad diesse favor y cartas para R oma pa
ra supressiones de rectorías rurales y otros beneficios simples
y le aplicasse otras renta s pa ra la U niversid ad; dió memo
rial de ello y le dixeron ¿que cómo no pedia aceptase el patro
nado S u M agestad, que mu chas veces lo habían suplicado?
14
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 220/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 221/494
— 1 7 7 —
varias o c a s i o n e s , e n q u e p o r d i f e r e n c i a s s u r g i d a s c o n l a U n i v e r
s i dad dej ó de as i s t i r , no pu do cel e bra rs e , y es t o s uced i ó de
1 7 2 5 a 1 7 2 8 y e n 1 7 8 3 , p o r l o q u e t u v i e r o n q u e c o n t i n u a r e n
s u s p u e s t o s l o s r e c t o r e s C o m e n g e , B l a n c a s y P i g n a t e l l i .
E n 1 7 6 8 , la U n i v e r s i d a d , p o r m e d i o d e C a m ó n , r e p r e s e n t ó
a l R e y q u e l a C i u d a d d e b í a c e s a r e n e l p a t r o n a t o q u e v e n í a
e j e r c ie n d o y q u e l a c a l i d a d d e R e g i d o r e r a c o n t r a r i a a l a r e
g l a d e a n t i g ü e d a d d e C e r b u n a , c o n f i rm a d a p o r e l R e y d e s d e
C e r v e r a .
B o r a o , e n s u Historia, p á g . 4 5 , d i c e : « J u s t o s a n t e t o d o , y
a u n q u e n o s p e s e m u c h o i m p u g n a r e n p o c o n i e n m u c h o a la
c i u d a d q u e f u é n u e s t r a c u n a , d e b e m o s d e c i r , e n d e s e m p e ñ o
d e n u e s t r o s e v e r o c a r g o d e h i s t o r i a d o r e s , q u e c o n f r e c u e n c i a
c o n t r a r i ó l o s i n t e r e s e s d e l a U n i v e r s i d a d , y a p o r c u e s t i o n e s
d e r i d í c u l a e t i q u e t a , y a r e t a r d a n d o e l p a g o d e s u s o b l i g a c i o
n e s , y a f a v o r e c i e n d o a l o s J e s u í t a s , y a c o m b a t i e n d o ( a u n q u e
e s t a v e z a n u e s t r o g u s t o ) l a v o t a c i ó n e s c o l a r , y a d e o t r o s
m o d o s . . . »
I n d u d a b l e m e n t e B o r a o v ió t o d a s e s a s c u e s t i o n e s c o n s u
a m o r p r o p i o d e u n i v e r s i t a r i o ; n o s o t r o s , m a s d e s a p a s i o n a d o s
q u e e l i l u s t r e h i s t o r i a d o r , h e m o s d e h a c e r c o n s t a r q u e , g r a
c i a s a l a C i u d a d y a s u s J u r a d o s , e x i s t i ó l a U n i v e r s i d a d d e
Z a r a g o z a ; m u e r t o C e r b u n a , l a U n i v e r s i d a d se h u b i e r a h u n
d i d o : t a n t o s y t a n p o d e r o s o s e r a n l o s e n e m i g o s q u e l a c e r c a
b a n , l a C i u d a d l a s a l v ó ; a u n e n s u f u n d a c i ó n , y a p e s a r d e l
d i n e r o d e l P r i o r d e L a S e o , s i n el v a l o r c í v i c o d e a q u e l l o s
m e m o r a b l e s J u r a d o s , l a U n i v e r s i d a d n o h u b i e r a s id o t a l ,
s i n o q u e h u b i e r a q u e d a d o r e d u c i d a a l o q u e f u é , a u n m o
d e s t o e s t u d i o d e A r t e s .
C i e r t o e s q u e e n a l g u n a s o c a s i o n e s t u v o q u e p o n e r s e e n
f r e n t e d e l o s u n i v e r s i t a r i o s , p e r o f u é o p o r c a r e n c i a d e d i n e
r o o p o r c u e s t i o n e s d e e t i q u e t a q u e e l l a , m u c h a s v e c e s , n o
p r o v o c ó .
Q u e d ó s i e m p r e l a C i u d a d c o m o p a t r o n a y a s í f u é r e c o n o
c i d a c o n s t a n t e m e n t e p o r e l l a , y a s í v e m o s q u e e n e l a ñ o 1 8 0 8 ,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 222/494
- 178 -
en claustro de 12 de enero, se dió una orden de S . M . pi
diendo informe sobre el recurso hecho por el A yu ntam iento
de esta ciudad en solicitud de que se le conserven ilesos to
dos los hono res, derechos y pre rrog ativ as, como patro no de
la Escuela, y se sujete a su examen el Plan que remitió la
misma, declarándose por S . M . que se conserven al A yun ta
miento los derechos del patronato en lo honorífico absoluta
m ente y en lo demá s en lo que sea com patible con el nuevo
P la n , acordándose su cum plimien to y dándose comisión
para el arreglo del informe.
(Gestis,
núm. 44, fol. 112).
E n cuanto a protectores, muchos y buenos, aunque sin
cará cter oficial, tuvo en todo tiem po nu estra E scuela: hijos
ilustres de ella que ocuparon elevados cargos, debidos a su
valer y a su talento, y que en todo momento se pusieron a su
l ado par a ampar ar l a y pr ot eger l a .
Como P rotec tor oficial señalaremos el nom bram iento de
t a l ,
hecho por Fer nan do V I I a f avor de s u her mano el I n
fante D. Carlos M .ª Is idro, por R eal Cédula de 17 de julio
de 1815, nom bramiento acogido por nuestra U niversidad
con extra ordin ario regocijo y satisfacción, celebrándose un
solemne
Te-Deum
en acción de gracias, al que asistieron to
dos los doctores y gradu ados con insig nias y vestidos de
ceremonia; volteando, alegres, las campan as de la M agdalena
durante tres días (1).
P e r o ,
como hem os dicho con ante rioridad , los tuvo sin
cará cter oficial, como A paolaza, que aum entó el salario de
sus cáted ras, como el D r. I pe nz a y los Condes de A taré s,
el de Fu en tes y el M arqués de M ora, que ofrecieron siem
p r e ,
y en los libros de
Gestis
del año 1773 constan sus cartas,
(1) En el libro de Receptoría que se conserva en el Archivo de la Universi dad, vem os, en
el año 1815-1816, la siguiente partida:
«En la Escribanía de Santisteban, por los derechos de la Cédula del nombramiento que hizo
S. M. al Infante D. Carlos, de Protector de esta Escuela, consta de id ., 100 rs.»
Y en ese mismo libro, en las cuentas de 1815-1816, figura la siguiente partida:
«Por la Misa y
Te-Deum
que se celebró en acción de gracias por haber admitido la protec
ció n de esta Escuela el Srmo. Sr, Infante D. Carlos (consta de recibo núm. 1), 850 rv., 2 ms.»
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 223/494
— 179 —
todo ese apoyo e influencia cerca de la Corte, en cua ntos
asuntos de im portancia pudiera tener la U niversidad; y en
aquellos calamitosos tiempos de la guerra de la Independen
cia, cuando nuestra U niversidad puede decirse que no tenía
ni locales donde dar sus enseñ anza s, tuvo tam bién hom bres
de va ler que pusieron toda su influencia al servicio de ella.
L ent am en te el llamado Consejo de Castilla se hab ía ido
entrom etiendo , cada vez m ás, en los asuntos universita rios,
arrogándose facultades nuevas, proponiendo variaciones en
la enseña nza y nom brando o aprobando la designación de
cated ráticos. E n tr e las varias disposiciones dictadas po r el
tiempo a que nos referimos—segunda mitad del siglo
XVIII—,
está la creación de los Directores de U nive rsidad , d ecretada
en 14 de marzo de 1767 (1).
P rom oviero n esta medida los fiscales del Consejo, que lo
eran a la sazón D. Pedro Rodríguez Campomanes y el
Conde de Florida blanc a. E l cargo debía recaer en M inistros
del Consejo que no hubieran estudiado en la U niversid ad pa ra
la cual fueran nombrados; las facultades que se les concedían
eran muy amplias.
Estas eran: entrega al Director de una colección de todos
los E statu tos, Capítulos de visita, reforma y demás disposi
ciones relativas a la U nive rsidad , así como un índice de
cuantos papeles contuviese el archivo y el de las causas que
hubiera pendientes en el Juzga do A cadémico. N ota mensual
de todos los acuerdos del Claustro, que debía rem itir el R ec
tor, pudiendo el Director pedir todos aquellos documentos
que le con vinie ran pa ra form ar juicio de lo que en ellos se
tratara y dar cuenta al Consejo.
Debía el Director enterarse del estado de la U niversidad
(1) «Real Cedula | de su Magestad | y Señores del Consejo, | en que estan insertos | dos
autos-acordados, | que tratan de la creación de | Directores de las Universidad es Literarias y
de la instruc- | cion de lo que deben promover a beneficio de | la enseñanza pública en los
Estu-
| dios generales | año (E . de A. R.) 1769. | En Zaragoza. | (filete). En la Imprenta del
Rey nuestro Señor y de su Real Acuerdo | y de la Universidad».—19 págs. y 1 en b.—Dada en
el Pardo a 14 de marzo de 1769.—B. U. Z.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 224/494
— 180 —
a fin de conocer su progreso o decadencia y las causas de que
provenía, para aplicar los remedios que le parecieran más
pertinentes; debía velar sobre el nombramiento de rectores,
para evitar los abusos que en tal cargo se cometiesen; debía
inform arse, con toda exa ctitud, de las ren tas que sus uni
versidades ten ían , cuidando de su m ás exacto manejo y re
caudación, proponiendo los medios de estudiar el aumento
de sus fondos, así como la mejora de sus edificios y el fo
me nto de las bibliotecas, estimu lando con premios a los
escolares. Finalmente se le concedían otras muchas faculta
des que ten ían por objeto aseg urar «el orden y la verdad en
los estud ios, la exa cta exped ición de las certificaciones de
curso, el rigor en los actos y grados y la más perfecta obser
vancia de cuanto tiene relación con el régimen académico;
de forma que , de haberse cumplido exac tame nte lo preveni
do en aqu ella real Cédula, hub iera quedado establecido un
sistema completo de centralización y aniquilada la inde
pendencia de las universidades, pasando toda la autoridad
al Consejo» (1).
E n la prác tica, escaso o nulo resultado dió el n omb ra
miento de estos Directores; quedó la institución como uno de
tantos cargos honoríficos, como un título de escasa autori
dad, pero que sirvió p ara conc entrar en manos de la autori
dad suprem a el gobierno de las U niversidades e ir prepa
rando, poco a poco, los medios de verificar en ellas reformas
de más consideración.
E l prim er Director que tuvo nuestra U niversidad fué
D .
Francisco José de las Infantas, a quien por muerte suce
dió, en 1770, el M arqués de M ontenuevo, y a éste, por la
misma causa, en el año siguiente, D . P edro de A vila y S oto.
Por los libros de
Gestis
vemos que en años sucesivos desem
peñ aron tal cargo D . José de V itórica, Conde de Balazote,
D . M anuel D oz, D . B eni to P uent e y D . M i guel O t al.
(1) Gil de Zárate (An toni o): De la Instrucción pública en España, tomo I, cap. IV.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 225/494
C A P I T U L O V I I
CANCELARIOS
SU ORIGEN. — SU NOMBRAMIENT O EN ZARAGOZA. — LA BULA DE SIXTO IV.
PEDRO DE LA CABRA Y SUS DIFERENCIAS CON EL CABILDO CESARAUGUS-
T A N O . -N U E V A B U L A D E S I XT O I V .— E L P R I V IL E G IO D E J U A N I I. — P E D R O
DE LA CABRA, PRIMER VICE-CANCELARIO.—CANCELARIOS Q UE HA T ENI DO
NUEST RA UNIVERSIDAD . — SUPRESIÓN DEL CANCELARIATO EN LAS UNI
VERSIDADES ESPAÑOLAS. — LA BULA DE GREGORIO XVI. — GESTIONES DE
N U E S T R A U N I V E R S ID A D P A RA C O N SE R VA R S U C A N C I L L E R . — R E S U L T A D O
NEGATIVO DE LA PETICIÓN.—VICECANCILLERES.
EN l os ant i guos
Maestrescuelas
está n los oríge nes
de los Cancelarios de las U niversida des españo
las; en la de S alam anca el M aestrescuela fué in
vestido con las atribuciones de Canciller, emancipándose
gradualmente del Obispo y Cabildo y llegando a representar
la autoridad pontificia.
Fué la de L érida la U niversidad más antigu a de la Co
rona de A ragón y en ella era Cancelario un eclesiástico cons
tituído en dignidad, disponiéndose que para honor de la
Iglesia y del Estado obtuviera siempre este cargo un canó
nigo de aquella catedral y que a él estuvieran subordinados
todos los doctores, maestros y escolares, con jurisdicción ci
vil y criminal sobre los mismos.
E n la de V alladolid, Clemente X I , por su bula fechada
en A viñón en julio de 1346, establece que en adelante fuese
Canciller el abad de su Santa Iglesia Colegial, y en la de
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 226/494
- 182 -
H uesca tam bién ex istía el Can celariato que luego se llamó
M aestrescuela y cuyo nom bram iento, que pretendió al prin
cipio la corte romana, fué cedido por ésta a la corona.
E n la de Barcelona vemos que ejercía las funciones de
Canciller el O bispo y en casi todas las demás U niversidad es
españolas, la suprema jerarquía en ellas se le confiaba a un
eclesiástico. Tenían para esto varias e importantes razones:
la primera y principal era la supremacía, que desde antiguo,
tenía la Iglesia sobre la dirección intelectual de los pueblos
cristianos y por la cual era necesario acudir al Pontífice
siempre que se trataba de establecer una enseñanza cual
quie ra. T an gra nd e llegó a ser este poder en los países ex
tranjeros, que la U niversidad de P arís , por ejemplo—la más
célebre de todas—nada hacía sin la aprobación o mandato
de la S illa A postólica: «E sta le dió el fuero eclesiástico y
arregló su disciplina; ésta modificaba, según le convenía,
sus estudios, y ésta creaba o suprimía asignaturas a tal pun
to , que H onorio I I I le prohibió enseñ ar el Derecho Civil,
disposición que se observó hasta el reinado de L uis XIV » (1).
E nt re nosotros no alcanzó a tanto este poder en un p rin
cipio,
por las particulares circunstancias de la península y
sólo a contar desde el siglo XII empezó a prevalecer, hacien
do rápidos progresos.
S e go bern aba la de Zara goza concediendo el grado de
Bac hiller y acaso el de L icenciado, has ta 1474, en el cual
advirtiéndo se la pericia que adqu irían en ella los cursan tes
y para que fuesen más autorizados los grados que en lo su
cesivo se habían de conceder, pensó en establecerla o confir
marla con gracia pontificia el político D. Fernando el Cató
lico, en ocasión en que era R ey de S icil ia y P ríncipe de
A r a g ó n .
Dirigió formal súplica al P ap a S ixto IV , pidiendo lo
mismo, el Cabildo, los Jurados de la Ciudad y Pedro de la Ca
(1) Gi l de Zárate: La Instrucción pública en Espa ña. Cap. I, Sec. 4,ª, tomo II.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 227/494
— 183 —
Ca bra, el joven, ciudadano de Zara goz a, que era M aestro ma
yor del antiguo E studio y que estaba gradua do de M aestro
en A rtes y de Dr. en M edicina.
P ensóse, pues, al er igir el que había en E studio gen eral
de A rtes, en crear un Cancelario o Canciller perpetuo; pudo
ser causa, para lo primero, el aprovechamiento de los escola
res que en él se formaban, y para lo segundo, la erección de
U niversidad general , cuya perpetuidad de establecimiento
exigía igua l perm ane ncia del que obtuviese el cargo que se
t r at aba de i mpl ant ar .
L a opo rtunidad de poseer la Cabra el M agisterio ma yor
del antig uo E studio (que era una p rebend a o ración en la
S anta Iglesia de L a S eo, de provisión al terna tiva entre el
A rzobispo y su Cabildo, como ya hemos dicho), inclinó a
pen sar en hacerlo Canciller y R ector pe rpetuo en calidad de
tal M aestro m ayor y a que se pidiese que obtuv ieran tan alto
cargo los que en lo sucesivo fuesen M aestros mayores y R ec
toros de la U niversid ad de A rtes, que en este concepto llam a
remos moderna.
E n efecto, el S umo P ontífice defirió a estas súplica s y la
erigió como se pedía en ellas, expidiendo en 13 de diciembre
de 1474 la Bula correspondiente, manifestando en ella haber
enriquecido la D ivina M ajestad a esta ciudad con fecundidad
de bienes y muchedumbre de gracias; que de t iempo antiguo
existía en Z aragoza un vigoroso E studio de A rtes y que con
tinua m ente sa lían de ella homb res peritos en las A rtes y en
la Filosofía, ten iendo pa ra su gob ierno un M aestro que lla
mab a M ayor y que era R ector del citado estudio.
Esto era la narrativa de las preces o súplicas, y para ala
banza del Santísimo nombre de Dios, propagación de la fe
católica y exaltación de la S anta Iglesia R om ana, erigió la
vieja escuela en E stud io ge ne ral con oficio de Can celario
perpetuo, l imitándolo a la Facultad de A rtes.
A unque S u S antidad quería que P edro de la Cabra, en ca
lidad de M aestro M ayor perpe tuo, fuese R ector y Canciller
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 228/494
— 184 —
y usase los privile gios de ta l en dar los grad os y todo lo de
m á s,
y que gozasen de esta prerro gativ a los que en lo suce
sivo le sucediesen en estos cargos, esto no obstante no pode
mos contar a la Cabra como el primer Canciller de nuestra
U niversidad, p ues dejó de serlo apenas nom brado.
H abiéndose originado va rias discusiones en tre el Cabildo
cesaraugustano y el nuevo Cancelario, no llegó a tener éste
efecto, según se infiere de las nuevas súplicas dirigidas al
mi s mo S i xto I V por par t e de D . Fer nan do de A r agón, del
Cabildo de la Santa Iglesia y de la misma ciudad de Za
ragoza.
Por éstas se pretendía que para mayor lustre del nuevo
Estudio nombrase Su Santidad al Arzobispo que lo fuere de
Zaragoza, con tal que no pudiera instituir, para ejercer su ofi
cio, a otro que al mismo P edro de la Cabra, R ector y M aes
tro M ayor del citado E stud io, y a los que le sucediesen en
este empleo, debiendo valer las letras apostólicas de la erec
ción, del mismo modo que si en ellas no estuviese nom brado
Canciller el dicho la Cabra, y lo estuviera el A rzobispo; de
firió,
nuevamente, a estos ruegos Su Santidad, despachando
letras apostólicas de esta gracia en 1.° de diciembre de 1475,
conforme se pedía en aquéllas , y el R ey D. Ju an I I m andó
obedecer entram bas bulas, m ediante P rivilegio de 25 enero
de 1477, que contiene un Exequatur Regio de los más anti
guos y famosos de A ragó n.
De aquí es, que a Pedro de la Cabra se le debe colocar en
tre los M aestros M ayores como R ector y V icecancil ler del
E studio viejo y nueva U niversidad de A rtes; pues esos t í tu
los le da la gracia pontificia y únicamente han de contarse
como tales cancelarios los A rzobispos de Zara goz a, hasta la
extinción del cargo.
Fué el canceliarato en nuestra U niversidad, y con arre
glo a los Estatutos de 1583, un cargo que los Arzobispos te
nían, pero puramente honorífico; su intervención era limita
dísima, pues ya en esos Estatutos claramente se dice «que el
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 229/494
— 185 —
dicho señor A rzobispo, por el título dicho de Canceller, no
pueda entrom eterse en cosa algu na de la d icha U nive rsi
dad, ni pretender que haya de ser llamado ni consultado por
ellas,
ni haya de entrebenir en las cosas tocantes a los gra
dos, ni a lo demas tocante al gobierno, regim iento y estado
de la U nive rsidad . . , , y en interin se guarde esto s in que sea
men ester aceptacion del dicho señor A rzobispo, ni loacion
ni aprobación alguna de lo en este E statu to ordenado, y
cuando lo contradixere y no quisiere ni lo consintiere que el
R ector como R ector ha ya de dar los grados sin título de Can
celler; en la sede vac an te, los dé como procancellario del A r
zobispo, sin nombrar nombre, pues no lo haurá sino la dig
nidad».
M ás toda vía: en ese mismo E statu to se dispone que los
grados los dé el Rector sin pasar aviso «ni razon alguna» al
A rzobispo, haciendo todo lo que deba hacer en casos tales
y en su ausencia (la del R ector) el V ice-rector, sin que pue
da entrometerse en nom brar P rocancelerio alguno, ni su V i
cario gen eral, «ni que otra person a algu na por el dicho A r
zobispo pueda dar grados ni pretender darlos», firmando el
Rector en las actas de éstos: T A L Rector et procancellarius uni
versitatis et studii generalis cæsarau gustani predictus; y en el
principio: T A L Rector universitatis et studii generalis civitatis
cæsaraugustæ et eiusdem universitatis et studii generalis cance
llarius pro Ilmo. et Rmo. Domino Domino TAL Archiepiscopo
cesaraugustano, etc.
H ast a los E statu tos de 1753, en cuantos se hicieron en
nue stra U niversidad, p ara nada se menciona el cargo de
Cancelario. E n éstos se le señala el T í tulo X L I X , que viene
a confirmar lo que se hizo en 1583, pue s se dice: «Quién ha
de dar los Gra dos ;==Primeramente estatuyo y ordeno que ten
ga titulo de Canceller el M uy R do . en Cristo A rzobispo de
Zaragoza, que es o por tiempo fuese, si no pareciere a mi
R eal persona que se estatu ya otra cosa, y no sea me nester
aceptacion ni aprobacion de dicho A rzobispo, y el R ector sea
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 230/494
- 186 -
V ice-Canciller de el A rzobispo, de ma nera que, en siendo
Rector, tomando la posesion, y hecho juramento
ipso facto,
sea P ro-C ancelario, sin que pa ra esto sea men ester licencia
de el A rzobispo, y si este quiere ir a da r los G rados a la E s
cuela, pueda, yendo a ella por el orden dispuesto en estos
E statutos y no de otra m anera, y s i fuese a dar algun G rado
o asistir en Conclusiones o a otra funcion publica de la E s
cuela, tenga en el theatro por asiento la filia de el medio con
dos el . = I t em: es t at uyo que no t enga obl i gaci on el Rect or de
da r aviso al A rzobisp o de los que huviesen de grad uarse ;
antes bien, s in consulta alguna hag a el examen y dé los G ra
dos,
y el A rzobispo no pueda llevar prop ina, sino es que per
sonalmente los vaya a dar a la U niversidad, y el R ector se
ha de firmar N. Rector, & Procancellarius Universitatis, y en
el principio dirá Pro Illustrissimo & Reverendissimo Domino
Don N., Archiepiscopo cæsaraugustano, Cancellario, &; y el
dicho A rzobispo, por t i tulo de Canceller , no pueda entrome
terse en cosa algun a de el govierno de la U niversidad , y
cuando el A rzobispo no consintiese en lo ordenado por este
Estatuto, el Rector haya de dar los Grados s in el t i tulo de
Canceller, sino solo con el de R ecto r».
T al vez e stas limitaciones fueron causa de la escasa o
nula protección que la U nive rsidad recibió de sus Cancille
res; salvo A paola za, hijo de la E scuela, que dotó sus cáte
dras de A rtes— y no hablemos de lo que pensó hac er, pero
no hizo, D. Fe rnan do de A ragón— , ning ún otro dió mues
tras de proteger a la U niversidad; hubo algunos que incluso
fundaron , amp araro n y dotaro n Colegios que, a la sombra
de la U nive rsidad , vivieron y en a lgu nas ocasiones quisie
ran sobrepujarla, pero ning uno , salvo A paolaza, dió can
tidades para el fomento de sus cátedras; al contrario, al po
nerse por un monarca una pensión a la M itra de Zarago za,
hicieron cuanto pudieron para no pagarla, como en otro lu
gar diremos.
L os
Cancelarios
que ha tenido la U niversidad de Zarago
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 231/494
— 1 8 7 —
Z a r a g o z a d e s d e s u c r e a c i ó n p o r l a B u l a d e S i x t o I V y e l P r i v i l e g i o
d e J u a n I I , h a s t a s u s u p r e s i ó n e n 1 8 3 2 , h a n s i d o lo s s i
g u i e n t e s :
A l d a r s e l a n u e v a B u l a d e S i x t o I V y d e l a q u e y a h e m o s
] h e c h o m é r i t o , a s í c o m o d e l P r i v i l e g i o d e J u a n I I , s e h a l l a b a
v a c a n t e la s i ll a a r z o b i s p a l d e Z a r a g o z a , p o r m u e r t e d e D o n
J u a n de A r a g ó n , p r i m e r o d e e s te n o m b r e , y p e r m a n e c i ó la
U n i v e r s i d a d s i n C a n c e l a r i o h a s t a e l 1 4 d e a g o s t o d e 1 4 7 8 ,
e n q u e s e d ió e l a r z o b i s p a d o e n p e r p e t u a a d m i n i s t r a c i ó n a l
p r i m e r o d e l o s q u e l e h a n i l u s t r a d o ; f u é é s t e D . A l f o n s o d e
A r a g ó n , h ij o d e D . F e r n a n d o
el Católico
y d e D .ª A l d o n z a
R o c h d e I v o r r a , q u e , d e s p u é s , ca s ó c o n D . F r a n c i s c o G a l c e
r á n d e C a s t r o y d e P i n ó s , V i z c o n d e d e E t a l , y h a b í a n a c i d o
e n C e r v e r a e l a ñ o 1 4 7 0 ( 1 ) . T o m ó p o s e s i ó n d e l A r z o b i s p a d o
e n 2 7 d e m a r z o y t u v o s u S í n o d o e n d i c i e m b r e d e l m i s m o
a ñ o .
F ué L u g a r t e n i e n t e y C a p i t á n G e n e r a l d e A r a g ó n ; e n
l as C ort es de 1484 s e le h abi l i t ó p a ra que l as co nt i n ua s e y
a c a b a s e e n n o m b r e d e S . M . ; r e c i b i ó e l s a g r a d o o r d e n d e l
p r e s b i t e r a d o e n el M o n a s t e r i o d e S a n t a F e d e l O r d e n d e l
C i s t e r , e n 7 d e n o v i e m b r e d e 1 5 0 1 , y n u n c a d i jo o t r a m i s a
s i n o l a p r i m e r a e n q u e s e o r d e n ó . A d e m á s d e e s t o , re c i b i ó ,
e n 2 7 d e o c t u b r e d e 1 5 0 2 , e l j u r a m e n t o q u e h i c i e r o n n u e s
t r a s C o r t e s a l a S r a . D .ª J u a n a , A r c h i d u q u e s a d e A u s t r i a , y
a l P r í n c i p e A r c h i d u q u e , s u m a r i d o . M u r ió e n L é c e r a a 24 d e
f e b r e r o d e 1 5 2 0 y s e l e e n t e r r ó e n l a S a n t a I g l e s i a d e L a S e o
d e Z a r a g o z a , d e l a n t e d e l a l t a r m a y o r ( 2 ) .
L e s u c e d i ó e n e l o fic io d e C a n c i l l e r D . J u a n d e A r a g ó n ,
e l d í a 2 d e j u n i o d e 1 5 2 0 ; e r a h i j o d e l a n t e c e d e n t e y d e D o ñ a
A n a d e G u r r e a y n i e t o d e l r e y D . F e r n a n d o
el Católico;
p a r e c e q u e h a b í a n a c i d o e n 1 4 9 2 , p o r c u a n t o só l o t e n í a
(1) Zurita: Anales, tomo IV, L. 20, cap. 23, pág. 296.
(2) En tiempo de este Arzobi spo, el 17 de septiembre de 1516, concedió una Bula León X
para el Arzobispo de Zaragoza, como Canceller, para que se informase e hiciera lo que le pa
reciese, a fin de que los religiosos no leyesen Artes ni diesen Grados a los seglares, a súplicas
del Vicecanciller Rector, llamado Maestro Mayor, Bachilleres, Camareros; Cubicularios y
Universidad del Estudio de Zaragoza.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 232/494
— 188 —
veintiocho años al tiemp o de su promoción al A rzobis
pado (1).
N o se consagró y ú nicam ente se ordenó de Diácono . E n el
mismo año de su elección se celebró S ínodo y estableció va
rias Constituciones que incluye la Colección de Bernucio y
aseg uraba el Dr. Carrillo, «que aun se observaban en nues
tro t iempo».
E n el de este prelado se hizo la elección de A driano V I
en P ontíf ice R om ano, hallándose este Cardenal O bispo de
T ortosa y M aestro del E mbajador y R ey Carlos V ; en fuerza
de el lo part ió para Roma Su Santidad y de paso se detuvo
en esta Ciudad, desde el sábado 29 de marzo (2), que era a
mitad de Q uaresma y V íspera de su Dom inica cuarta, hasta
el día 11 de junio, en que se celebraba la P ascu a del E spír itu
S anto. M urió nuestro P relado y Cancil ler en M adrid, a 25
de noviemb re de 1530 y se le enterró en la S anta I glesia M e
tropoli tana de La Seo, ante el al tar mayor.
Le sucedió D. Fadrique de Portugal; era hijo segundo
de D. A lfonso, Conde de Fa ro , y de D.ª M aría, Condesa de
O dem ira. A l tiemp o de su promoción a esta silla y cancela
r iato se hallaba en B arcelona, V irrey del P r incipad o de Ca
taluña, y desde allí envió Procurador especial para que to
mase posesión en 12 de ab ril del año 1532. H ab ía sido obis
po de Calahorra y posteriormente de Sigüenza, y le distin
guió el m onarca y toda la corte general de A ragón con el
especial privileg io, jam ás concedido a otro prelado, de que
pudiera prov eer en extranjeros del reino de A ragón las dig
nidade s y beneficios que vacasen en su A rzobispado, sin em
bargo del Fuero del Reino inti tulado
De Prælaturis,
limitán
dole,
sin embargo, la gracia a los naturales de los reinos de
S u M ajes tad.
(1) Carrillo: Vida de San Valero, Catálogo de los O bispos y Arzobispos de Zaragoza,
pág. 277.
(2) Sayas: cap. 73 de sus Anales, junto con Marton, Santuario de Santa Engracia de Za
ragoza, cap. V, pág. 509.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 233/494
- 189 -
M urió en Barcelona el día 6 de enero de 1539 y se le en
terró en Sigüenza.
E l gran Cancil ler de nuestra U niversidad, superior a to
dos los elogios, fué D. Fe rna nd o de A ragó n, augusto pad re
de la U niversidad literaria «que la concibió, fundó y no lle
gó a sacarla al p úblico p ara dexa r aun esta gloria a uno
de sus favorecidos y que fué hech ura suya» (1). E ra nie
to de D. Fernando
el Católico,
hijo de D . A lonso y de
D.ª A na de G urrea, herm ano de D. Ju an , el segundo de
los Cancilleres (2), y nació el 25 de julio de 1498. R enu n
ciando al mundo y la E ncom ienda mayor de A lcañiz y
M aestrazgo m ayor de M ontesa, que le quiso dar su abuelo,
vistió el hábito de San Bernardo en el monasterio de Piedra,
después fué A bad de V eruela. P resentado últ im am ente al
obispado de Zara goz a en 30 de marzo de 1539, se aceptó
por S u S an tidad , en 21 de may o y tomó posesión en 17 de
junio, según las noticias que hay en la Cartuja de A ula
Dei, (3) aunque otras dicen, y éstas son de Blasco de L anu za,
que fué en 16 de julio; favoreció mucho a D. Pedro Cerbuna,
fundador que hab ía de ser de la U niversid ad de Zara goza ,
dándole, primeramente, una canongía en la Santa Iglesia de
L a Seo y po steriormente el P r iorato de la misma. S egún
Camón en sus M ss. y Frailla en su Lucidario, este Prelado
quiso fundar la U niversidad y pa ra ello intercedió con el
E mp erador Carlos V , su primo herm ano, y con los S umos
Pontífices Julio I I I y Paulo IV a fin de que se expidiesen las
bulas en forma que las trajo, por la posta, su mismo agen
te en la Curia R om ana, Diego H ernánd ez, natural de la vil la
de A rguedas, en N ava rra. N inguna dil igencia omitió pa ra
poner en plan ta la U niversidad literaria y estudiar cuanto
conviniera, hasta el punto que el año 1559 hizo traer de Sa
lamanca una puntual noticia de su antigüedad y privilegios.
(1) Camón, Ms. núm. 168, pág. 5, B U.Z.
(2) D. José Pellicer de Osau , en la
Prefación
a la
Aula de Dios
del P. Dicastillo.
(3) T abla que está en el cap. de la Cartuja sobredicha.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 234/494
— 190 —
Pero estos nobles propósitos se frustraron por haberse indis
puesto nuestro Canciller con la ciudad, aplicando los cauda
les que hab ía destinado a este objeto para la construcción y
dotación de la Cartuja de Aula Dei.
Lleno de virtudes y años, cuando cumplía los 76 murió
en Zaragoza en 29 de enero de 1575, y fué enterrado, el día
de S an Blas, en la capilla de S an Bernardo de la M etropoli
tana de La Seo, al lado del Evangelio, frente al sepulcro de
su madre.
F r. Bernardo A lvarado: Fu é el úl t imo Cancelario del E s
tudio viejo; de la O rden de M enores O bservantes, n atura l
de Fresneda en la diócesis de Calahorra y la Calzada en Cas
tilla la Vieja (1), casi no puede aumentar el número de nues
tros Cancilleres, pues no tomó posesión del arzobispado y
sin embargo se le nombra en los Episcopologios de esta Santa
Iglesia y debe, por ello, hacerse digna memoria de sus altos
empleos.
Fué confesor de Felipe I I y Obispo de Cuenca y Córdoba,
Comisario general de la Santa Cruzada y Consejero de Esta
do desde 1573; el M onarca le nombró pa ra la M itra de Zara
goza en ma rzo de 1577 y se le despacharon mu y pron to las
bulas apostólicas de su confirmación, pero, sin embargo, fa
lleció an tes de tom ar posesión, en 21 de diciem bre de ese
mismo año, en la Calzada y allí mismo se le enterró en un
convento de Religiosos de su Orden de San Francisco.
D . A ndr és S ant os : N at ur al de Q ui nt ana de la V ega, en
la diócesis de L eón ; fué nom brado por S . M . en 1579 y tomó
posesión por P rocu rado r en 4 de julio e hizo su en trad a en
Za rag oza el 5 del mismo me s, y aun que se le hizo el acos
tumbrado recibimiento, no juró en Cabildo hasta al 15 de di
cho mes de julio.
H abía sido In quisido r en m uchos tribu nale s de los que
tenía en E spa ña el S anto O ficio, y O bispo de T eruel; celebró
(1) D . Francisco Xavier Garma: T heatro Universal de España, tomo IV, cap. 5, pág. 59.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 235/494
- 191 -
S í n o d o e l m i s m o a ñ o d e s u p r o m o c i ó n y d ió p r i n c i p i o a é l
e n 2 0 d e s e p t i e m b r e . V i s i t ó p e r s o n a l m e n t e t o d a s u d i ó c e s is ;
c e l e b r ó l a m i s a n u p c i a l d e l D u q u e d e S a b o y a c o n l a I n f a n t a
Do ña C a t al i n a en 12 de m arz o de 1585 ; as i s t i ó a l as C o rt es
d e M o n z ó n d e a q u e l m i s m o a ñ o y e n e l l a s h i z o u n a e x c e l e n
t e l a b o r . M u r i ó e n M o n z ó n e n 1 3 d e n o v i e m b r e y s e le e n t e
r r ó e n Z a r a g o z a , e n L a S e o y c a p i l l a d e N u e s t r a S e ñ o r a d e
l a s N i e v e s .
E n e l s e g u n d o a ñ o d e s u p o n t i f i c a d o se c o n c i b i ó l a e r e c
c i ó n f o r m a l d e l a n t i g u o E s t u d i o d e A r t e s e n U n i v e r s i d a d l i
t e r a r i a d e t o d a s c i e n c i a s . E n 2 8 d e o c t u b r e d e 1 5 8 4 s e d i r i g í a
a l R e y p r o t e s t a n d o d e l os E s t a t u t o s h e c h o s y r o g a n d o a l m o
n a r c a i n t e r v i n i e r a c e r c a d e l o s J u r a d o s a l o b j e t o d e n o l l e v a r
e l a s u n t o « p o r t é r m i n o s d e j u s t i c i a » .
E l s é p t i m o C a n c i l l e r f u é D . A n d r é s d e B o b a d i l l a y C a
b r e r a , h i jo d e D . P e d r o F e r n á n d e z d e C a b r e r a y B o b a d i l l a ,
s e g u n d o C o n d e d e C h i n c h ó n , y d e D .ª E l e n a d e l a C e r d a ;
n a c i ó e n S e g o v i a e n 1 5 4 4 ( 1) . E s t u d i ó e n A l c a l á , G r a m á t i c a ,
D i a l é c t i c a , F i l o s o f í a y T e o l o g í a ; fu é a b a d d e A l c a l á l a R e a l ,
y co m o t a l , a s i s t i ó a l C o n c i li o p r o v i n c i a l q u e c e l e b r ó e n T o
l ed o s u A r z o b i s p o D . G a s p a r d e Q u i r o g a , p o r s e p t i e m b r e d e
1582, d o n d e t u v o l a C é d u l a r e a l d e l n o m b r a m i e n t o d e O b i s p o
d e S e g o v i a , y c o n f i r m a d o p o r e l P o n t í f i c e , l e c o n s a g r ó e l
m i s m o A r z o b i s p o Q u i r o g a e n 6 d e f e b r e r o d e 1 5 8 3 ; e n t r ó e n
s u p u e b l o n a t a l , e n 2 d e A b r i l d e 1 5 8 3 , a s e r s u P r e l a d o ,
t e n i e n d o t r e i n t a y n u e v e a ñ o s d e e d a d . E n 1 5 8 6 s e le n o m b r ó
p a r a e s t e a r z o b i s p a d o , p o r e l m e s d e j u l i o , y t o m ó p o s e s i ó n
p o r P r o c u r a d o r e n 1 8 d e m a r z o d e 1 5 8 7 , y a l d í a s i g u i e n t e
hi zo s u ent rada en l a capi t a l de s u di óces i s .
P a s ó a T a r a z o n a a l a s C o r t e s q u e c e l e b r ó a l l í S . M . , y e n
n o m b r e d e l R e y l a s p r e s i d i ó , c o s a q u e h a s t a e n t o n c e s s ólo s e
habí a concedi do a pers onas real es (2) .
(1) Colmenares: Historia de Segovia, cap. XXXXVI.
(2) Carrillo:
Historia de San Valero,
Cat.° de Obispos y Arzobispos de Zaragoza, p. 286.
15
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 236/494
— 192 —
M urió en T arazon a a 25 de agosto de 1592 y está ente
rrado en Chinch ón, en una Ig lesia que hab ía labrado y se
concluyó después de su muerte.
L e sucedió D . A lonso G regorio, natu ral de A ldea, dióce
sis de L eón . Fu é nom brado A rzobispo de esta diócesis en di
ciembre de 1592; tomó posesión mediante su Procurador don
D . M arco A ntonio R evés y entró en Zaragoza en 2 de marzo
de 1593.
H abía s ido V icario general de D. A ndrés S antos y, pos
teriormente, lo fué también del Sr. de Bobadilla, en cuyo
nombre tomó posesión de la Silla de Zaragoza y en la que le
hab ía de suceder de allí a seis años; después fué electo O bis
po de A lbarra cín en 1590, haciendo su solemne en trad a en
aquella ciudad a 6 de A bril de 1591. E n ella hizo las Consti
tuciones con que se regía en tiempos del Dr. Carrillo (1).
P residió las exequias que en la M agdalena se h icieron, en
abril de 1597, por el alma del fundador de nues tra U nive r
sidad D. Pedro Cerbuna (2) .
S iendo V icario general del señor D . A ndrés S antos, es
cribió una interesante obra en la cual daba noticias exactas
y curiosas de todas cuantas iglesias, capillas, beneficios,
instituciones y fundaciones de obras pías había en este arzo
bispado. Fué sumamente misericordioso y dedicaba gran
parte de sus rentas a ayudar y socorrer a los pobres, así como
a los estudian tes menesterosos, al objeto de que pud ieran
continuar sus estudios.
V isitó varia s veces su diócesis; man dó imp rim ir libros
de Coro y el manual para administrar los Santos Sacramen
tos;
con el fin de celebrar Sínodo, había acomodado todas las
Constituciones sinodales de este arzobispado y arreglado
otras nuevas. M urió, con gran opinión de santidad, en 27 de
octubre de 1602 y se le enterró en L a S eo, capilla de N ues
t r a S eñora, junt o al A r zobis po D . A ndr és S ant os .
(1) Carrillo: Obra ya citada, pág. 373.
(2) Frailla: Lucidario, pág. 25.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 237/494
— 193 —
L e sucedió D . T omás de Borja: hijo de D. Ju an , Duque
de G andía, y de D.ª Fran cisca de C astro P inós y A ragón ,
hija de los V izcondes de E vo l, nacido en G and ía, diócesis de
V alencia. Fué colegial de S an Bartolomé, en S alam anca ; de
allí pasó a Canónigo de la Santa Iglesia de Toledo y Abad de
la Santís ima Trinidad, dignidad de la Santa Iglesia de Oren
se ;
en Toledo le nombraron Consultor de aquella Inquisición
y ya lo era de la de R om a; tam bién fué en T oledo Juez de la
Cruzada, S ubsidio y E xcusado. E n 1594 fué nombrado P re
sidente del Consejo del S r . A rchiduque A lberto, A rzobispo
de la misma Santa Iglesia; también fué Consejero Presidente
del S upremo de la S anta In quisición, en M adrid, desde 1598
hasta 1599; después obtuvo el obispado de M álaga, tom ando
posesión de él en 14 de marzo de 1599 (1), y allí enfermó de
peste por haber administrado los Santos Sacramentos a los
contagiados de ella, socorriéndoles en lo temporal y espiri
tual; en 1602 fué presentado para el obispado de Córdoba,
pasando en el mismo año al arzobispado de Santiago, y an
tes de expedírsele las bulas se le dió el de Zaragoza por muer
te del S r. G regorio, tomand o posesión en 13 de agosto de
1603. Fué V irrey de A ragón desde el año de 1606. M urió en
esta ciudad a 7 de septiembre de 1610.
Le sucedió en el arzobispado y en el canceliarato de
nuestra U niversidad F r. P edro M anrique, paje que fué de
Felipe I I y después religioso de la O rden de S an A gustín;
había tomado el hábito en T alavera de la R eyn a. Fu é un
gran predicador, y en su Orden, Asistente general en Roma
y V icario general de E spañ a y de las In dias; S . M . le nom
bró O bispo de T ortosa en 1600 y lo confirmó S . S . en 1601,
a 13 de febrero; ejerció el im po rtante cargo de V irrey de
Cataluña, nombrado en 1610 (2), y desempeñándolo, fué ele
vado a la silla arzobispal de Zaragoza, tomando posesión en
(1) P. Martín de Roas: Fundación y Dignidades de Málaga.
(2) Jordán: T omo III de la Historia de la Provincia de Aragón, lib, II, cap. XI, núm. 8,
pág. 178, col, 2.ª
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 238/494
— 194 —
1.° de julio de 1611, aunqu e L an uz a dice que en junio (1).
Celebró S ínodo p rov inc ial en 1.° de octubre de 1614, que
duró ba sta el 1.° de ma rzo de 1615; tam bién Carrillo dice
que el Sínodo comenzó en 9 de noviembre.
M urió en 7 de junio de 1615, en Zarag oza, y fué e nte rra
do en la capil la de N uestra S eñora de la M etropoli tana de L a
S e o , al lado del Canciller Sr. Santos.
E l undécimo Cancil ler fué F r. P edro G onzález de M en
doza, hijo de D. R uiz G ómez de S i lva y de D.ª A na de M en
doza, P r í nci pes de E bol i y M eli to , D uques de P as t r an a y
Fran cav ila (2) , de la O rden de S an Francisco, en la cual
obtuvo los prov incialato s y Com isaría gen eral; fué electo
O bispo de O sma y A rzobispo de G ranad a, de cuya s il la fué
trasladado a ésta de Zaragoza, de la que tomó posesión en
18 de julio de 1616 (3), aunqu e otras noticias mu y segura s
dicen que fué en 18 de junio (4). Carrillo no dice que fué
O bispo de O sma, y por las licencias que dió pa ra im prim ir
algu nas ob ras del pa dre M urillo, en 16 de agosto de 1603 (5)
y 21 de diciembre de 1606, parece que obtuvo la Comisaría
general de su Orden en ese tiempo, y aunque todavía hay el
suficiente has ta su promoción pa ra obtener a más del O bis
pado de O sma, el A rzobispado de G ranad a, en la noticia que
escribió de sus ascensos este P relad o, con sta haberlo sido de
O sma. Q uiso ser O bispo de S igüenza , y con efecto, después
de haber tenido dos arzobispados, pasó a ese obispado en 6
de diciembre de 1623.
Le s i gue en es t e ar zobi s pado Fr ay J uan de Per al t a ,
natural de M endigorría, vi lla del reino de N ava rra, de
los linajes ilustres de P era lta y del de U rsúa ; sus pad res
(1) Lanuza: Historias Eclesiásticas y Seculares, lib. V , cap. XIII , pág. 432.—Carrillo,
pág. 295 del C atálogo.
(2)
Historia de Nuestra Señora de la Salceda,
lib. II, cap. XVIII, pág. 341, donde se
da noticia de la vida de este Prelado.
(3) Blasco: Historias Eclesiásticas y Secu lares, lib. V , cap. XV III, pág. 437.
(4) Catálogo de O bispos y Arzobispos de Zaragoza en la Historia de San Valero, p , 278.
(5) Sermones de Adviento.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 239/494
— 195 —
fueron don Ju an M artínez y doña U rsula de P eralta; per
teneció a la O rden de S an Jerónim o, y fué, duran te nue
ve años consecutivos, Pr ior de San Lorenzo el Real , del
E scorial (1). E l P . S antos dice que tomó el hábito de su
O rden en 13 de febrero de 1585 y que profesó en el siguien
te ; que había estudiado A rtes en A lcalá y G ramá tica en E s
tella y Pamplona; que leyó en su Religión Filosofía y Teolo
gía y fué nombrado Obispo de Tuy (2) y luego de Zamora, en
cuya Santa Iglesia ilustró, con nuevo adorno, los sepulcros
de Sa n I ldefonso y S an A ti lano; también añade que no quiso
aceptar la Comisaría general de Cruzada ni el gobierno del
arzobispado de Toledo. De Obispo de Zamora fué promovido
al arzobispado de Zaragoza, tomando posesión en 18 de mayo
de 1624. P residió en las Co rtes de Ba rbas tro y Calatay ud,
en el año 1626, el Brazo Eclesiástico, y visitó su diócesis
con mucha prudencia; en su visita le sorprendió la muerte
en el luga r de M ayn ar, en 5 de octubre de 1629; se le ente
rró en L a S eo, capil la de N uestra S eñora.
E l décimotercero Canciller ya se eligió del grem io y
claustro de nuestra U niversidad, y lo fué D. M artín Ferrer
de V alenzuela, natural de Daroca. S iendo Canónigo de L a
S e o ,
incorporó en esta U niversid ad los grados que tenía de
T eología y A rtes, en 1583. Fu é O bispo de A lbarracín, desde
el año 1593 hasta el de 1596, en que fué trasladado a Teruel
y de esta silla a T araz ona , en 1614, de donde vino a ocupar
la de Zaragoza en 18 de junio de 1630. A nterio rme nte hab ía
sido Colegial de los menores y M ayor de la U niversidad de
Alcalá, Catedrático de la misma, Canónigo de la Santa
Ig lesia de T erue l, Canc iller de Com petencias y Calificador
del Santo Oficio. También se le eligió Consejero de Estado
en 1626, y fundó el Colegio de A ragón en A lcalá. H izo cons
tru ir un a suntuosísim a cap illa en el Colegio de Daro ca, al
(1) P. Santos: Historia del Orden de San Jerónimo, Part. 4.ª, lib. IV, cap. VIII, fol. 738.
(2) Consagrado en la Capilla Real por D . Fernando de A cebedo, Arzobi spo de B urgos,
siendo Asistentes los obispos de Badajoz y Mérida.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 240/494
— 196 —
lado de la del S antísimo M isterio, en la que ga stó 20.000 du
cados.
M urió el 28 de noviembre de 1631, recibiendo cristia
na sepultura en su capilla de Daroca.
L e s ucedió F r . J u an de G uzmán , de l a O r den de S an
Francisco , el cual era A rzobispo de T arrag ona antes del 6
de septiembre de 1633, en cuyo día sucedió en este arzobis
pado y Cancil lería aneja al S r . Fe rrer . M urió en su palacio
arzobispal el 2 de M arzo de 1634; fué enterrado en L a S eo,
capilla de N uestra S eñora , de quien fué devotísimo.
D .
Pedro Apaolaza o Paulaza, según el l ibro de Incorpo
raciones d e nu estra U nive rsidad , que pudo ver Camón (1),
fué el A rzobispo y Cancelario que siguió al S r. de G uzm án.
E ra natur al de M oyuela, lugar de la diócesis de Zaragoza,
hijo del M aestro Domingo de P aulaz a y de M aría R am írez,
y nació en 13 de julio de 1567. H izo sus estudios en n ues tra
U nive rsidad y en ella recibió el grado de L icenciado en 8 de
agosto de 1590, y ya tenía el de Bac hiller en A rtes, desde
el 14 de mayo de 1588. Se graduó de Doctor teólogo en la
misma en 21 de octubre del año de 1612, y pasó, con comisión
de la U niversida d, a T eruel , para solicitar que el O bispo Fe
rre r fundase en Zarago za el Colegio que erigió en A lcalá, y
cobró 50 libras para los gastos de esta jornada.
Fu é electo abad de S an V ictorián en 20 de julio de 1612,
y como tal, acudió al Sínodo provincial de Zaragoza del año
1615;
en 19 de noviembre de 1622 fué promovido al obispado
de Ba rbastro y celebró un S ínodo en 29 de A bril de 1623;
en 2 de agosto de 1625 ya tomó posesión del obispado de A l
barracín, al que fué trasladado, y de éste, en 1632, al de Te
rue l, desde cuya silla vino a la de esta diócesis en 7 de ma r
zo de 1635.
A grade cido a la U niversida d en la cual hizo sus estudios,
y deseando ampararla y protegerla, cumpliendo con su car
go de Cancelario, au me ntó el salario a las cáted ras de A rtes
(1)
Ms.
núm. 168, fol. 5.-B. U. Z.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 241/494
— 1 9 7 —
o F i l o s o f í a e n 2 7 d e m a y o d e 1 6 4 2 , c o n c i e r t a s c o n d i c i o n e s ,
s i e n d o l a m á s f a v o r a b l e a l a U n i v e r s i d a d l a d e q u e n o p u
d i e r a n r e v o c a r s e n i a l t e r a r s e s u s E s t a t u t o s p o r é s t a a s o l a s ,
n i t a m p o c o p o r l a C i u d a d , n i a u n p o r e n t r a m b a s j u n t a s , s i n
e x p r e s o c o n s e n t i m i e n t o y a p r o b a c i ó n d e l S o b e r a n o , d e q u i e n
debí a s ol i c i t ars e l a confi rmaci ón de l os que ent onces s e
o t o r g a r o n . D e e st e m o d o lo g r ó q u e , d i g n á n d o s e c o n f ir m a r l o s
F e l i p e I V e n 2 6 d e e n e r o d e 1 6 4 5 , t u v i e r a l ey e s fija s l a U n i
v e r s i d a d y s e v o l v i e s e a lo s s o b e r a n o s P r o t e c t o r e s d e l E s t u
d i o e l r é g i m e n d el m i s m o . R e c o n o c i d a l a U n i v e r s i d a d a s u
m u n i f i c e n c i a , co lo c ó d o s r e t r a t o s d e e s t e P r e l a d o , u n o e n e l
T e a t r o o P a r a n i n f o y o t r o e n e l C l a u s t r i l l o , c o n l a s i g u i e n t e
i n s c r i p c i ó n :
I L L M U S . D . D . P E T R U S : A P A O L A Z A : A R A G O N E N S I S
O P P I D I : D E : M O Y U E L A :
Q U E M : N O S T R A : S C H O L A : P R I M I S : A L V I T : L I T T E R I S :
P R I M I O R I BU S : F A C U L T A T I B U S : E D U C A V I T :
C U I : M U L T O : F Æ N O R E : R E D I D I T : I N C R E M E N T A :
A C A D E M I A M : S I : N O N : I N V E N I S S E T : F E C I S S E T :
P H I L O S O P H I A M : E T : T H E O L O G I A M : I N D E L I T I I S
H A B U I T :
M A G N I F IC O C E N S U D O T A V I T E T DI T A V I T :
P Æ V E N T U S A P R I M O ,
H A N D P R I M U S A C A D E M I Æ F U N D A T O R ;
J U N I O R I L L A
N O N : S E C U N D U S :
E V A N G E L I C A I N O R A T I O N E
A U R E A CU M B A S I L I O L U S C I N I A :
I N P O N T I F I C I O S O L I O
M Y S T A G O G I Æ S A C R Æ C U M A M B R O S I O P H A R U S
V I R G E N I O , V I R T U T I ; I N G E N I O , L I T T E R A T U R Æ CO M P O S IT U S :
T O TU S I N F U L I S N A T U S ,
S E X I E S , E C Æ N O B I O S A N C T I V I C T O R I A N I ,
U S Q U E A D M E T T R O P O L I T A N U M A U G U S T A L E I N F U L A T U S ;
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 242/494
— 198 —
L U C E N S E T A R D E N S S U P R A C A N D E L A B R U M ,
M U N I A E P I S C O P A T U S E X P L E V I T M E R I T I S ;
F O R T U N Æ S U D A R T I F E X ,
F O R T U N Æ C O R O N I S L O N G E M A I O R .
M urió en las Casas de Don Ju a n el 21 de junio de 1643
y fué enterrado en L a S eo, en la capil la de N uestra S eñora,
colateral al altar mayor.
E l Cancelario decimosexto de nu estra U niversida d lo fué
Fr. Juan Cebrián, natural del lugar de Perales, de la dióce
sis de T eruel; pertenecía a la O rden de N uestra S eñora de la
M erced, y fué M aestro en la mism a desde el año de 1622 (1),
O bispo de A lbarrac ín desde el año de 1633, pasó a regir la
diócesis de Teruel en 1635, y desde ésta a la de Zaragoza en
1644.
Tuvo Sínodo en 5 de marzo de 1659, en la villa de Val
derrobles. E n su palacio arzobispal mu rió el año 1646 el
príncipe B altasar Carlos, hi jo de Felipe IV , y nuestro A rzo
bispo condujo sus restos al M onasterio del E scoria l. Fu é del
Consejo de E stado y V irrey de A ragon , M urió en Juslibol el
2 de diciembre de 1662 y recibió cristiana sepultura en el
Convento de Capuchinos de Zaragoza,
L e sucedió en esta diócesis F r. Fran cisco de G ambo a, natu
ral de O rio, diócesis de P am plona ; hijo del L icenciado M artín
de Segurola y de D.ª Juliana de Gamboa; del Orden de San
M artín, cuyo hábito vistió en S alam anca , y allí profesó, en
9 de abril de 1618. Fué Catedrático de E scoto, Duran do, P rim a
de E s cr i t ur a y de V í s peras y P r i ma de T eología en la U ni ver
sidad de Salamanca (2); Prior del Convento de la misma ciu
dad; Definidor y P rovin cial de Castilla, se le eligió en M a
drig al, en el año 1647, confesor de D . Ju an de A ustria, O bis
po de Doria, desde cuya silla fué promovido a la de Zarago
(1) Neila: Excelencias del Convento de San Lázaro de Zaragoza, cap. XXI, pág. 242.
(2) Jordán:
Historia de la Provincia de Aragón,
tomo III, l ib. II, núm. 9, pág. 179, co
lumna 1.
a
—Por cierto que en la obra Zaragoza, de los Sres. Gascón de Gotor, tomo II, pági
na 65, se dice que desempeñó estas cátedras en la Universidad de Zaragoza; si esto fuera así,
profesor de tal calidad no le hubiera pasado desapercibido a Camón.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 243/494
— 199 —
Zaragoza y a la dignida d de Canciller de nue stra U nive rsidad, en
27 de septiembre de 1663. Escribió una Carta Pastoral que
lleva la fecha de 22 de julio de 1665, in tim and o a todos sus
súbditos y especialmente a los eclesiásticos, regulares y se
glares, la providencia del S umo P ontífice A lejandro V I I ,
acerca de que evitasen las visitas de las monjas de este arzo
bispado. H onró la U niversidad con su presencia, presidiendo
unas Conclusiones.
M urió en esta ciudad a 24 de may o de 1674 y fué ente
rrado en el Convento de S an A gustín de Zaragoza , aunque
quiso que se le enterrase en el Colegio de Santo Tomás de
V i ll a n u e v a .
D . Diego de Castrillo, na tur al de L eón, fué el A rzobispo
que le sigue; a uditor de la S agra da R ota, Canónigo de la
Santa Igesia Catedral de Sevilla, Obispo de Cádiz: todas es
tas dignidades había tenido el Sr. Castrillo al ser promovido
al arzobispado de Zaragoza y cancelariato de nuestra U ni
versida d, en 18 de febrero de 1677. Fu é después electo A rzo
bispo de Santiago y no aceptó. Fundó y dotó en Zaragoza el
H ospital de Convalecientes en 1683, y murió en 9 de junio
de 1686; su cuerpo fué enterrad o en L a S eo, en la capilla de
l a V i r gen.
E n 31 de enero de 1678 honró la U niversida d con su pre
sencia, acudiendo, como Cancelario de la misma, a presidir
el acto de Conclusiones, pa ra el grad o de T eología, que ese
día defendió Sebastián Foz; en dicha ceremonia, el Rector y
la Ciudad—que también las honró con su presencia— salieron
a recibir al A rzobispo a la tercera g rad a de la pu erta alta (la
de la M agdalena) y la Ciudad antes de llegar a las grad as,
y habiéndose incorp orad o todos, el S r. A rzobispo se colocó
enmedio del R ector y del Jur ad o en Cap , y los demás Jur a
dos iban delan te, llevando al Ju rad o en Cap a la mano de
rech a, y en esta forma subieron a sus asientos y comenzó el
acto, y después, a la salida, acompañaron al S r. A rzobispo
en la misma forma que al recibimien to. «Y aunqu e se hizo
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 244/494
— 200 —
assi,
la ciudad se excedio en el acom paña mien to, porque no
debia salir al recibimiento hasta que el S r. A rzobispo estu
viese dentro del Teatro, asentados en sus puestos, y allí debia
salir a las gra das del T eatro y subir juntos en la forma de
arriba dicha, no debiendo servir de norma esto, sino otras
que hubo con el A rzobispo G amboa» (Gestis, n.° IV , fol. 123).
Por cierto que en este acto de Conclusiones hubo una gra
ve cuestión de etiqueta (de las muchas que se origin aba n en
nuestra U niversidad) con el Zalm edina: dejemos relatarla al
S ecretario de la U niversidad, al levantar acta de estas Con
clusiones. «E stand o en el acto de Conclusiones, llegó el Za l
medina D. Jerónim o A nton y quiso sentarse en su puesto
porque le habian convidado a las Conclusiones, y hubo un
grande altercado con el Jurado en Cap sobre el puesto, por
halla rse el S r. A rzobispo a su lado, y despues se sentó en tre
el Jura do en Cap y A rzobispo, y habiendo estado un rato en
las Conclusiones el Zalm edina , por no tene r puesto pa ra sa
lir de estas, se ma rchó ante s de acab ar, solo acom pañado d e
los M inistros de la U nive rsida d, y estuvieron sentados el
R ector al lado del A rzobispo, en el puesto que se acostumb ra
a sentar en los demas actos, el Sr. Arzobispo y Jurados. Y por
haber visto despues de la funcion el Ceremonial de la Ciudad
en la forma que está a dve rtido, excedió la Ciudad en el acom
pa ñam iento de la entrad a del A rzobispo, pero no a la salida,
porque se debe acom paña r has ta el puesto arriba señala
do». (Ibidem).
L e s ucedió D . A nt onio I báñez de l a R i va H er r er a, na t ur al
del lug ar de S olares, del arzobispado de Burgo s; hijo de
D . A nt oni o I báñez de A güer o. Fu é C at edr áti co en l a U ni
versidad de O viedo, Colegial en el M ayor de S an Ildefonso
en A lcalá, M agistral de las S antas Iglesias de O sma y M ála
ga , A rcediano de R onda y después O bispo de Ceuta, nom
brándosele para este arzobispado en 18 de junio de 1687.
F u é ,
tam bién , G obernad or del Consejo de Castilla desde
25 de junio de 1690 has ta 15 de diciembre de 1692; V irrey
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 245/494
— 201 —
y Cap itán genera l de A rsgón , nom brado en el año de 1693.
Tuvo el importante cargo de Inquisidor general (1) , s iendo,
por últim o, electo A rzobispo de T oledo en 1709, aunqu e no
quiso S. S. despacharle las bulas por el disgusto que le causó
lo que se ejecutó con tra su N uncio en E spa ña (2). Celebró
Sínodo en Zaragoza en 20 de octubre de 1697 (3); anterior
mente había publicado una doctís ima Pastoral ensalzando la
dignid ad sacerdotal, y enca rgó a sus M inistros E clesiásticos
el desemp eño de sus oficios, con fecha 25 de julio de
1695;
otra
dió a luz en 10 de may o de 1708, inspiran do a sus feligre
ses la con stanc ia en la obediencia y fidelidad al soberano
Felipe V , y encargándoles rogasen a su Divina M ajestad
por los felices sucesos y victo rias de sus ar m as . M urió en
M adrid a 30 de septiembre de 1710.
E n el cancelariato y arzobispado le sucedió D. A ntonio
P ér ez de A r acil y R ada, nat ur al de A l far o, h ij o de D . A l va
ro P érez de A racil y de D.ª Bárbara de R ada; nació en 24 de
diciembre de 1647.
E studió Filosofía y T eología en S alama nca, fué Colegial
del M ayor de S an I ldefonso de A lcalá y Catedrático de A r
tes de aquella U niversidad, Canónigo M agistral , A rcediano
de A révalo, de la S anta Iglesia de A vila y O bispo de L eón,
electo en 1704. N ombrado p ara la S ede de Zaragoza , hizo su
entrada el 29 de septiembre de 1714 (4) y fué Prelado santí
simo.
E l año 1718 provid enció se recogiesen los pobres en el
H ospital de M isericordia, y pa ra sustenta rlos, a más de otras
limosnas y fábricas que hizo en el mismo, daba mensual
men te un a impo rtante cantidad de tr igo. Q uiso renunciar
esta M itra en 1721 y retirarse a un desierto de religiosos,
pero la Santa Iglesia y Ciudad de Zaragoza mediaron con
S . M . ta n eficazmente, que no se le admitió la renu ncia .
(1) Sarma: Teatro Uuiversal, tomo IV, cap. XXI, pág. 226.
(2) Marqués de San Felipe: Com entarios de la guerra de España, tomo I, año 1709.
(3) Synodales del Sr. Ibáñez de 1697; impresas en Zaragoza por Pascual Bueno, 1698.
(4) Magdalena: Exequias del Sr. Aracil. Zaragoza, 1724; en 4.°
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 246/494
— 202 —
E n 1726 hizo su O bispo auxil iar al D r. D. G regorio G alin
do,
V icario de Belchite. L ogró que la inmu nidad del clero
secular y reg ula r de esta ciudad, en pu nto a exim irse de
impuestos para el abasto y ma ntenim iento de su consu
m o, se observase de forma que tuviera el Estado Eclesiás
tico carn icerías, nev erías y tejares propios y peculiares de
los exen tos. E sta em presa dificultosísima, allana da, por su
activo celo, de la inmunidad, le acreditó sobre lo mucho que
ya lo estaba , por un acérrimo defensor de su báculo pa s
t o r a l .
P or su muer t e t uvo nues t ra U ni ver s idad el cont r ati empo
de pretenderse fundar en la ermita de N uestra S eñora de los
Desamparados, cercana a la vil la de Belchite, un Seminario
donde, precisamente, debían residir, por mucho tiempo, los
que quisiesen recibir las Sagradas Ordenes, a fin de ser
instruídos en aquel centro en las ma terias morales. H ubo
de recurrir a S . M . la U nive rsidad y quedó sin efecto la fun
dación.
L e s i gui ó D . T omás C r es po de A güer o, nat ur al de R ucan
dio, en la diócesis de Burg os, y luego de S an tan de r. E ra hijo
de D. Ju an Crespo de H oyo y D.ª Franc isca de A güero y de
la S ierra, habiendo nacido el año 1668. E studió la S agrada
T eología en la U niversidad de A lcalá y fué Colegial del M a
yor de S an Ildefonso en la mism a, electo en 27 de may o de
1697; posteriormente, Canónigo Lectoral de las Santas Igle
sias de Cádiz (1698) y Sevilla (1706) y en ésta, por muchos
a ñ o s, G obernador de su arzobispado. P romovido al obispado
de Ceuta en 1721, fué trasladado a Zaragoza y entró en esta
ciudad en mayo de 1727.
H izo por el fomento de las letras , fuera de la U niversi
dad, cuanto pudo; protegió a los P P . de las E scuelas P ías,
dándoles su permiso para fundar en Zaragoza, el año de 1735
(25 de julio); el am pa ro que les dió nue stro Can celario, faci
litó que la Ciudad los recibiese bajo su protecc ión en 19 de
enero de 1736, y llevando adelante sus ideas, fundó, constru
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 247/494
203
construyó y d o t ó la I g l e s i a , C o l e g io y E s c u e la s P í a s , a p l i c a n d o a ello
c r e c i d a s s u m a s .
N u e s tr a U n i v e r s id a d le m e r e c i ó el h o n o r de h a b e r l e c o
m u n i c a d o p o r c a r t a , f e c h a d a e n I l l e s c a s a 8 de a bri l de 172 7,
l a p r e s e n t a c i ó n q u e S. M . h a b í a h e c h o a su f a v o r p a r a e s t a
M i tr a y C a n c i l l e r í a .
M u rió en Z a r a g o z a a 3 d e m a r z o de 1742 y fué e n t e r r a d o
e n el S a n t o T e m p l o M e t ro p o l it a n o de N u e s t r a S e ñ o r a d e l
P i l a r , en la c a p i l l a de S a n J u a n B a u t i s t a : su s e p u l c r o t i e n e
l a s i g u i e n t e i n s c r i p c i ó n :
H A C SUB
G E L I D A I A C E T U R N A T H O M A S
C R I S P U S DE A G U E R O : V I L L Æ DE
R U C A N D I O , D I Œ C E S I S B U R G E N S I S
: MA
I O R I S
I L D E F O N S I C O L L E G I I
ALUMNUS :
G A D I C E N S I S ,
ET HISPALENSIS
L E C T O R A L I S C A N O N I C U S : S E P T E N S I S
E P I S C F P U S : DE M U M H U I U S E C C L E S I Æ
A R C H I E P I S C O P U S O B I I T 3 M A R T I I A N N I 1742.
R E Q U I E S C A T
IN
P A C E .
S u c e d i ó al S r . C r e s p o , D . F r a n c i s c o d e A ñ o a y B u s t o , na
t u r a l de V i an a , en la di óces i s de C a l a h o r r a ; e r a h i jo de d o n
A n d r é s de A ñ o a y de D.ª I n é s B u s t o ; n a c i ó el 27 de f e b r e r o
d e 1 6 8 4 . E s t u d i ó j u r i s p r u d e n c i a en la U n i v e rs id a d de A l c a lá
y fué C o l e g i al d e l M a y o r de S a n t a C r u z d e V a l l a d o l i d , C a n ó
n i g o y d i g n i d a d d e la S a n t a I g l e s i a de C u e n c a e I n q u i s i d o r
a l l í m i s m o .
E l e c t o O b i s p o de P a m p l o n a d e s d e el a ñ o de 1736, hi zo
s u e n t r a d a
en
a q u e l l a c i u d a d
en 4 de
j u l i o , c o n s a g r a d o y a e n
l a de C u e n c a ; d e s d e a l l í fué t r a s l a d a d o a e s t a S a n t a I g l e s i a ,
h a c i e n d o su e n t r a d a p ú b l i c a en Z a r a g o z a en 7 de abri l de
1 7 4 3 ,
la q u e g o b e r n ó c o n s u m a p r u d e n c i a ; su c a r i d a d y m a g
n a n i m i d a d p u d i e r o n p o n e r en el e s t a d o en q u e se h a l l a el
t a b e r n á c u l o de N u e s t r a S e ñ o r a de l P i l a r , que cas i t odo hi zo
l a b r a r a s u s e x p e n s a s .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 248/494
204
E l 16 de abr il, o sea a los pocos días de hab er hecho su
entrada pública en Zaragoza, la U niversidad le dió embaja
da con las solemnidades de rúbrica; a las once de la mañana
se reunieron en la E scuela, vestidos de cerem onia, pero sin
insignias, los Doctores que a ella habían de concurrir; diri
giéndose en coches al palacio arzobispal, por el Coso, Calle
N ueva, San G i l y P l aza de La Seo. El or den de l a comi t i va
era el s iguiente: coche primero, M inistros de la U niversidad
(Bedel, A lguacil y M aestro de Cerem onias); segundo , el S e
cretario con dos catedrá ticos de los má s modernos de Ju ris
prudencia; los de Filosofía iban con los de Teología, por ser
del grem io, siguiendo los coches por facultades y an tigü e
dad; en el último iba el Rector con los Catedráticos de Prima
y V ísperas; en la plaza de la M agdalena se agregó con su
coche el Dr. D . Ba ltasar Du tarriz, Catedrático de V ísperas,
poniéndose inm ediato al segun do. L legados al palacio, su
bieron ha sta la pieza tercera , que era la llama da de los
arzobispos, saliendo S u I lma. ha sta la pu erta de dicha es
tanc ia a recibir a la U niv ersid ad, y habiéndose hecho los re
cíprocos cumplimientos, entraron todos al cuarto de Su I lus
tr ís ima , y tomando asiento, el R ector pronunció una «ele
ga nte expresion del gozo que la U niversida d hab ia recibido
con la venida de Su Ilma. y de tenerle por Canciller, siendo
por todos titulos tan ben em erito como era notorio a todos, a
que respondio con much as mu estras de ag radec imien to y se
ofrecio a servir a la Escuela en cuanto pudiese», con lo que
se despidieron, saliendo a acompañarles hasta la misma pie
za de los arzobispo s, y muy próximo al salir de ella, se p a .
saron todos a besarle la mano por su orden y les echó su ben
dición, y desde allí salieron acompañando los capellanes y
pajes ha sta la escalera prin cip al, en donde se tom aron los
coches con el mismo orden.
(Gestis,
nú m . V , fol . 235).
H onró a la U niversidad con su presencia en varias oca
siones, pues asistió a las R eales exequias celebrad as en 19 de
oc tub re de 1746 por el alma del difunto rey Felipe V , y como
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 249/494
— 2 0 5 —
C ancel ar i o, pres i di ó e l 6 de abri l de 1755 e l grado de Doct or
e n C á n o n e s d e D . R a m ó n P i g n a t e l l i A r a g ó n y M o n c a y o .
M u r i ó e n Z a r a g o z a a 2 6 d e f e b r e r o d e 1 7 6 4 y se l e e n t e
r r ó e n e l p a n t e ó n d e N u e s t r a S e ñ o r a d e l P i l a r .
L e s u c e d ió e n e l a r z o b i s p a d o y c a n c e l a r i a t o D o n L u i s
G a r c í a M a ñ e r o , n a t u r a l d e S o t i ll o , e n la d i ó ce s is d e O s m a ;
h ij o d e d o n G a b r i e l G a r c í a M a ñ e r o y d e d o ñ a A n a R u i z
d e l a C u e s t a , h a b i e n d o n a c i d o e n 2 6 d e s e p t i e m b r e d e
1 7 0 3 . E s t u d i ó l a J u r i s p r u d e n c i a e n l a U n i v e r s i d a d d e V a
l l a d o l i d ; fu é C o l e g i a l d e l M a y o r d e C u e n c a , e n S a l a m a n
c a , p o s t e r i o r m e n t e d o c t o r a l d e O v i e d o , d e s p u é s e l e c t o p o r
S . M . C a n ó n i g o d e S a n t i a g o y m á s t a r d e p r o m o v i d o a l
o b i s p a d o d e T o r t o s a e n 1 7 6 0 . T r a s l a d a d o a Z a r a g o z a e n
1765,
a 8 d e e n e r o , e n c u y o d í a t o m ó p o s e s ió n p o r p r o c u r a
d o r , h a b i é n d o l e p r e s e n t a d o S . M . en a g o s t o d e 1 7 6 4 y d e s p a
c h á d o l e s u s b u l a s S . S . e n 2 6 d e n o v i e m b r e d e l m i s m o a ñ o ;
h i z o s u e n t r a d a p ú b l i c a e n e s t a c i u d a d e l 1 7 d e m a r z o d e l
p r i m e r o d e d i c h o s a ñ o s .
F u é c e l o s í s i m o P r e l a d o e n e l c u m p l i m i e n t o d e s u m i n i s
t e r i o y d e q u e d e s e m p e ñ a s e n s u s s ú b d i t o s l o s p e c u l i a r e s d e
c a d a u n o . E n e l t u r b u l e n t o s u c e s o d e Z a r a g o z a d e l 6 d e a b r i l
d e 1 7 6 6 ( 1 ) , m o s t r ó su p i e d a d y e s p í r i t u c a r i t a t i v o , s a l i e n d o
p e r s o n a l m e n t e a s o s e g a r l o , y p o n i e n d o e n e l lo t o d o s u e s fu e r
z o p o r l a p e r s u a s i ó n y e l e j e m p l o d e m a n s e d u m b r e y e d i f i c a
c i ó n , q u e s u p o d a r .
M u r i ó e n 2 0 d e j u l i o d e 1 7 6 7 , s i e n d o e n t e r r a d o e n e l p a n
t e ó n d e N u e s t r a S e ñ o r a d e l P i l a r , d e b a j o d e l a o b r a d e l m a g
n í f i c o t a b e r n á c u l o d e l a S a n t a C a p i l l a .
E l A r z o b i s p o q u e l e s u c e d e f ué D o n J u a n S á e n z d e B u
r u a g a , n a t u r a l d e B e r r i c a n o , e n la d i ó c e s is d e C a l a h o
(1) Este alboroto o sublevación ocurrido en Zaragoza en la fecha señalada, es conocido en
la historia con el nombre de motín del pan; unos cuantos embaucadores soliviantaron al pue
blo,
que en actitud tumultuaria se echó a la calle, cometiendo toda clase de excesos. Las acer
tadas medidas de las autoridades militares de la plaza y los trabajos que el arzobispo realizó,
mandando sacar en procesión el Santísimo Sacramento y las Comunidades religiosas, para que
por calles y plazas exhortaran a la muchedumbre alborotada, aquietaron los ánimos.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 250/494
206
C a l a h o r r a ;
hijo de don Francisco S áenz de Buru aga y de O choa
y de doña M aría O rtiz de L anda luce, nació en 3 de febre
ro de 1707. Estudió la Sagrada Teología y fué Colegial del
M ayor de A lcalá, electo en 2 de junio de 1729, y Catedrá
t ico de A rtes en aquella U niversidad; posteriormente, Ca
nónigo M agistral de la S anta Iglesia de S egovia y después
promovido a la de Lugo en 14 de junio de 1762 y trasladado
a ésta de Zaragoza en octubre de 1767; se le despacharon las
bulas en enero de 1768. R egaló a la V irgen del P i lar , en
1775,
una artística corona y otra al N iño Jesú s que en sus
brazos sostiene la V rge n; am bas estaban valo radas en 35.000
duros (1).
L e s iguió D . Bernardo V elarde, que había nacido en S an
tillan a el 3 de enero de 1720. E studió G ram ática y Filosofía
y la Jurispru de nc ia civil en A lcalá, ingre sand o en el Colegio
M ayor de dicho arzobispado. Fu é doctoral de P alencia y S e
villa, desde donde pasó al obispado de Tortosa por elección
de Carlos I I I y desde esta silla a la de Zaragoza en 1779.
M odesto ha sta la exage ración, dice un escritor contem porá
neo (2) que hizo su entrada en Zaragoza «con la sotana llena
de costuras y remiendos». P rotec tor de las Bellas A rtes, dió
7.500 duros pa ra pa ga r los frescos de las bóvedas del T em
plo del P i lar , obra de los hermanos Bayeu y G oya. M urió el
12 de junio de 1782.
L e sucedió en el arzobispado y cancelariato Don A gus
t ín de L ezo y P alomeque: nació en L ima el 24 de agos
to de 1724. H izo sus estudios en P am plon a, teniendo
por maestros a los P P . Dom inicos; obtuvo el grado de Doc
tor en S alam anca ; fué A bad de la Ig lesia Colegial de la
villa de Cardona, Obispo de Pamplona, de donde fué tras
ladado a esta silla arzobispal, promovido por Carlos I I I , y
haciendo su e ntr ad a pública el 22 de febrero de 1783 con
(1) Gascón de Gotor: Zaragoza, tomo II, pág. 76.
(2) Gascón de Gotor: Obra ya citada, pág. 77 del tomo II.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 251/494
207
gran solemnidad y acom pañam iento. Dotó espléndidamen
te el H ospital de N uestra S eñora de G racia; decoró la fa
chada de su palacio que da al Ebro; donó 5.000 pesetas y
cien camas para el de Convalecientes; instituyó el Jubileo de
las Cua renta H oras en virtud de bula expedida el 6 de febre
ro de 1786; fundó el Seminario Sacerdotal en la casa-colegio
que ocuparon los jesuítas antes de su expulsión, abriéndose
las clases en 1.° de mayo de 1788 e invirtiendo en la fábrica
más de 10.000 pes etas, e hizo otras mu cha s obras de benefi
cencia, contribuyendo, además, con su propio peculio, a sos
tener la guerra contra Francia, hasta el extremo de quedarse
pobre, y redactando Pastorales a este fin encaminadas, como
la de 17 de ag osto de 1794, que fué leída en los pu lpito s. M u
rió el 10 de febrero de 1796, a los setenta y un años de edad.
Le sucedió Fr. Joaquín Company, franciscano. Tomó el
háb ito de esta O rden en V alenc ia, cuando sólo contaba qu ince
años de edad. H uérfano de pad res desde edad tem pra na y aco
gido en G and ía por un tío suy o, estudió la Filosofía y la T eo
logía, gana ndo por oposición el cargo de L ector en A rtes de
aquella U niversidad y más ta rde una de T eología. E legido
Definidor en 1775 en el Capítulo prov incial celebrado en A li
can te, proclamado M inistro provincia l en 1778 en S an Diego
de A liar a y Comisario gen eral, fué electo A rzobispo de Zara
goza en 1797 por el M onarca (1).
Desde M adrid mandó a nuestra U niversidad la s iguiente
carta:
«M . I l le. S r . = M u y señor mio y de mi mayor respeto: ha
biendome nombrado el R ey N . S r . (que Dios guarde) P rela
do de esa S anta M etropolitana I glesia, lo part icipo a V . S .
M . I lle. expresandole los gran des deseos que tengo de con
tribuir en cuanto penda de mi arbitrio para el adelantamien
to de los estudios de esa celebre U niv ers ida d.= E sto y per
suadido, que no puede haber empleo mas digno de un Prela
(1) Los Gascón de Goto r, en su obra Zaragoza, dicen que fué en 1798.
16
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 252/494
208
Prelado celoso, que prote xer la buen a instruccion de los jovenes,
como que pende de ella se hallen despues sugetos a proposito
para el gobierno espiritual y temporal de los pueblos, y ha
cerles felices. A nim ado Yo de estos justos sentimien tos esta
ré pronto para procurar por todos medios las mayores venta
j as de V . S . M . I l l e . = D i os guar de a V . S . M . I l l e. muchos
años. M adr id, 12 de j uli o de 179 7. = M . I ll e . S r . D e V . S .
M . I le. afectis imo seguro servidor, F r . Joaqu in C om pa ny .=
M . I l le. S r . R ector y Claustro de la U niversidad de Zarago
z a » .
(Gestis,
núm. 23, fol. 897).
L a U niversidad contestó con la s iguiente:
«E xmo. y R evmo. S r . = M uy s eñor mi o: H a recibido es ta
U niversidad la de V . E x. ª de 12 de los corrientes, en que la
part ic ipa haber nombrado el R ey N tro. S r . (que Dios guarde)
a V . E x. ª P relado de esta S ta. M etropolitana Iglesia, s ince
randola al mismo tiempo de sus grandes deseos en contribuir
en cuanto penda de su arbitrio para el adelantamiento de los
E studios. E n tan justa eleccion se toma las enhorabu enas, y
las repite a V . E x.ª con aquel debido gozo, y expresion de
grac ias correspondientes al honor que recibe de ser V . E x.ª su
Canceller, y a los singulares deseos y ofrecimientos para su
engrande cimiento, conque se s irve dist ingu irla. E n verdad,
las U niversida des son el taller donde se forman los mayo res
hombres a beneficio de la Religion y Estado, y en el dia apo
yada esta Escuela en tan benefico Protector toma ya aliento
pa ra que se realicen los indicados anelos de V . E x .
a
= D i o s
guard e a V . E x. ª muchos años, como la U niversidad ha me
ne ste r .= D el Claustro de la U niversidad de Zaragoza a 18 de
j uli o de 179 7. = I l l mo . S r . : B . L . M . de V . S . I l ma. , E l C l aus
t r o de l a U ni ver s idad L i t er ar i a». (
Gestis,
núm. 23, fol. 878).
H izo su en trad a pública y solemne en Zarag oza el 15 de
junio de 1798, y después de habe rle enviado un mensaje de
salutación y que señ alara hora pa ra recibir a la U niversidad,
ésta le dió
Embajada
el día 21 del expresado m es y año, a
las diez de su m aña na , en la forma siguien te: reunidos los
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 253/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 254/494
- 210 -
T a r t a n e d o ,
diócesis de S igüen za, habiendo nacido el 5 de octu
bre de 1759. Obtuvo y desempeñó las cátedras de Filosofía y
T eología en el Colegio U niversid ad de S igüenza y la canon
gía de P enite ncia rio en la Cated ral de la misma ciudad; fué
después M agistral de M urcia, O bispo de A storga, y, por úl
t i m o ,
A rzobispo de Zaragoz a, y elegido para el mismo car
go en G rana da. M urió en Zaragoza en 1823.
D . Bernardo Fran cés Caballero, nació en M adrid en 14
de octubre de 1774. Fu é O bispo de la Seo de U rge l en 28 de
julio de 1817, siendo nombrado arzobispo de Zaragoza en 27
de septiemb re de 1824. M uy afecto al régim en absolu tista,
se le designó pa ra formar parte de la R egenc ia del R eino
en aquella época y siendo O bispo de la S eo de U rgel, pero
no quiso a cep tar ta l carg o. A l llegar las épocas revueltas
de nuestra política, por el año 1835, se vio perseguido y ca
lumniado, huyendo de Zaragoza y refugiándose en Burdeos,
en donde falleció el 13 de diciembre de 1843.
A su solemne y pública entrad a en Zarago za, celebrada
el día 15 de enero de 1825, asistió la U niversida d en corpo
ración, dándole después
Embajada
con toda solemnidad.
Fu é el úl t imo Cancelario que tuvo nuestra U niversidad,
pues el 25 de mayo de 1832, la Inspección de Instrucción
pública comun icaba al R ector y Claustro de este Centro do
cente, el Breve de G r egori o X V I , dado en R oma a 27 de
marzo de 1831, suprim iendo el cargo en todas las U niversi
dades del R eino y confiriendo en los R ectores la autoridad y
representac ión que antes tenía n los designados para desem
peñarlo; la parte m ás importante del mismo dice así:
. . . . . . . . . . . . . .
«Bien persuadido de esto nuestro amado en Cristo Fer
nando , R ey Católico, habiendo visto claramente q ue mu chas
veces se originan disputas entre el Rector y el Cancelario de
una U nive rsidad sobre al ejercicio de la jurisdicción que a
cada uno corresponde; parecióle muy conveniente, al dar los
nuevos Estatutos a todas las universidades, extinguir el cargo
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 255/494
- 211 -
de Cance lario y confiar al R ecto r sólo todo el gob ierno de la
U nive rsidad , pues las más veces ejercían aquel cargo perso
nas que, distraídas por negocios enteramente contrarios a él,
no prestaba n asidua atención a sus obligaciones, como era
menester; lo cual creyó poderse conseguir, confiriéndole a los
M aestros que por razón de su oficio frecuentan las U nive rsi
dades,
y ocupados en inst ruir a los jóvenes, exp erim enta n
sus inclinaciones.
»P or lo cual, N os, queriendo condescender con los deseos
del R ey Católico y hace r un favor especial a todos y cada
un a de aquellos a q uienes estas le tras favorec en, y absol
viéndolos y declarándolos absueltos solamente para el objeto
de las presen tes de cual quiere excomunión y entredicho y
demás censuras, sentencias y pen as eclesiásticas fulminadas
de cualquier modo y por cua lquiera cau sa, si acaso se halla
ren incursos en algu nas ; con nue stra autoridad apostólica
aprobamos y confirmamos la sobredicha extinción del cargo
de Cancelario en todas las U niversidades del R eino de E spa
ña y l a declaram os vá lida y eficaz, y en su consec uencia, el
R ector de cada U niversidad represente la persona de Cance
lario y ha ga sus veces y ten ga el gobierno de la U nive r
sidad» (1).
La de Zaragoza, honrada y encariñada con la al ta repre
sentación conferida a los arzobispos de Za rag oza , quiso ser
una excepción en esta medida de carácter general: en Claus
tro de todos los doctores más antig uos de las dive rsas facul
tades,
celebrado en 15 de junio de 1832, se propuso por algu
nos que se dirigie ra al M onarca ate nta solicitud pa ra que en
esta U niversidad co ntin ua ra con el cargo de Cancelario el
A rzobispo y sus sucesores en la silla, aunq ue la ma yoría
convino «en que era ardua empresa y difícil el logro de una
orden particular que exceptue a esta Escuela de la regla ge
(1) Damos la traducción castellana, pues el texto del
Breve
está en latín.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 256/494
- 212 -
ge ne ral, pero considerando que, a pesar de esto, en el caso de
que represente sobre el particular el I lmo. Sr. Cabildo, con
quien la U niversidad t iene tantos motivos de gra ti tud , el
Claustro tam bien debe hacerlo por su pa rte , apoyad o en las
razones que ya se tuvieron p resentes en el a cta de cinco de
este mes y otras que podran aumentarse». (Gestis, núm. 62,
fol.
54).
L os deseos nobles de la U niversida d de Zara goz a queda
ron sin efecto; en septiembre de ese mismo año se confirma
ba en todas sus partes, por una orden de la Inspección, la
supresión del can celariato y se ma nifestaba que los R ecto
res asumieran sus funciones, incluso en las visitas de inspec
ción a los Colegios, visitas que anteriorm ente eran de la ex
clusiva competencia del Canciller.
E n cuanto al c argo de V icecanciller, queda ya de sobra
reseñado en el transc urso de este capítulo; en el E studio
viejo lo ejercían los M aestros ma yores, y en la nue va U ni
versidad los R ectores.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 257/494
C A P I T U L O V I I I
RECTOR
O R Í G E N E S D E E ST E C AR G O . - S U I M P LA N T A C I Ó N E N Z A R A G O Z A . -S U J U R I S
DICCIÓN Y AT RIBUCIONES. - DURACIÓN DEL CARGO. - FORMA DE ELEC
C I Ó N . - D I V E RS A S I N C I D E N C I A S . -E L P R O C ES O G A B RI EL T E R R A D A . -R E -
N U N C I A D E L O S C AP I T U L A R E S AL C A RG O D E R E C T O R . -L A C U E S T I Ó N
C O M E N G E . -E L R E C T O R A D O A L T R A V ÉS D E L O S D IV E R SO S P L AN E S D E
E S T U D I O S . - C U E S T I O N E S D E E T I Q U E T A C O N L A C I U D A D . - R E C T O R E S
QUE HA TENIDO LA UNIVERSIDAD DE ZARAGOZA.
L A
pal abr a
Rector,
que designa al Jefe de toda U ni
versidad, es antiquísima y se aplicaba en tiempo
de los romanos a algunos directores de corpora
ciones o establecimientos, del propio modo que aun sucede
hoy día; Rector universitatis vestræ, decía San Braulio, el fa
moso obispo de Zaragoza en el siglo vi, dirigiéndose a un
Cabildo y hablando de la Corporación y de su Jefe, sin que
en esto hiciera relación a ninguna clase de estudio. Captal se
llamó en un principio el de la U niversidad de P arís ; Mayoral
l lama, también, D. Alfonso
el Sabio,
al de los estudios gene
rales.
A caso en el orige n de las escuelas tuvo otros diferen
tes nombres: pero el de Rector se generalizó muy luego y se
conserva todavía (1).
E n Zarag oza se crea el cargo al po nerse en ma rcha la
U niversidad por los Ju rado s en 1583; en sus E statutos ya
(1) Gi l de Zárate;
De la Instrucción pública en España,
tomo II, sec. 4.ª cap. I .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 258/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 259/494
D
D
J
U
M
A
R
C
O
D
D
R
I
C
A
R
D
O
R
O
Y
O
V
I
L
N
O
V
A
P
m
R
o
d
a
U
v
s
d
d
R
o
a
u
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 260/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 261/494
-
215 -
ARTES Y OTRAS FACULTADES ALGUNAS, LO QUAL LE FUE QUITADO
P O R LOS ESTATUTOS DEL DICHO AÑO DE 1583 A 20 DE MAYO».
Y t e n e m o s
por
i n d i s c u t i b l e
a
F r a i l l a
en
e s t o s a s u n t o s ,
p o r c u a n t o
fué
t e s t i g o p r e s e n c i a l
de
e ll o s, R e c t o r
de
n u e s t r a
U n i v er si d a d
y su
p r i m e r h i s t o r i a d o r .
L o
que
o c u r r i ó ,
y
B o r a o
no
p u s o b i e n
en
c l a r o ,
es lo
s i g u i e n t e : c o m o
ya
t e n e m o s d i c h o
en
o t r o l u g a r ,
el
c a r
g o
de
M a e st ro m a y o r
del
v i e j o E s t u d i o
era una
p r e b e n
d a
de
p r o v i s ió n a l t e r n a t i v a e n t r e
el
A r z o b i s p o
y el Ca
b i l d o ;
al
f u n d a r s e
la
U n i v e r s i d a d
y
a p r o b a r s e
sus
p r i m e
r o s E s t a t u t o s
en
1 5 8 3 , q u e d a r o n m e r m a d a s
las
f u n c i o n e s
del
C a n c e l a r i o ,
o sea del
A r z o b is p o ,
y
s u p r i m i d o
de
h e c h o
el Ma
g i s t e r io m a y o r , s u s t i t u y é n d o l e
el
R e c t o r ,
que
p a s a b a
a ser
u n c a r g o p u r a m e n t e u n i v e r s i t a r i o
y de
e l e c c ió n e n t r e
los
c l a u s t r a l e s ,
y no
q u e r i e n d o
ni el
A r z o b i s p o
ni el
C abi l do
re
n u n c i a r
a lo
q u e c r e í a n
un
d e r e c h o ,
a
p e s a r
de
t o d o
y
c o n t r a
t o d o s ,
n o m b r ó
el
s e g u n d o
en 1585
p a r a M a e st ro m a y o r
a
D. J u a n
de
L o b e ra ,
que
m u r i ó
en 3 de
O c tu b r e
de
1596
1).
E s e m i s m o a ñ o ,
en 5 de
o c t u b r e ,
el
A r z o bi sp o
D.
A l f o n s o
G r e g o r i o p r e s e n t ó p a r a
el
c a r g o d i c h o
a D.
D i e g o R a m i l l o r i ,
q u e
al día
s i g u i e n t e
lo
r e n u n c i a b a a n t e
el
N o t a r i o J u a n M o
l e s ; i g n o r a m o s
si se le
n o m b r ó s u s t i t u t o , p u e s h a s t a
1599
(31
de
m a r z o )
no
v e m o s
que se
h a g a n u e v a e l e c c i ó n
de
M a es
t r o m a y o r , n o m b r a d o
por el
C a b i l d o ,
a
s ú p l i c a s
del
A r z ob i s
p o ,
en la
p e r s o n a
de D.
G a s p a r B a ñ o l a s .
P e r o n i n g u n o de los t res e j erci ó el c a r g o , s i n o los r e c t o
r e s , h a s t a que en 27 de o c t u b r e de 1607 se s u p r i m i ó el Ma
g i s t e r i o m a y o r
a
f a v o r
de la
M e n sa c a n o n i c a l ,
por
B u l a
de
P a u l o V, que p r e s e n t a d a en 13 de a g o s t o de 1609 al C omi s a
r i o a p o s t ó l i c o , q u e d ó sin efecto por m u e r t e del Sr. D. T o m á s
d e B o r j a , p e r o en 11 de j ul i o de 1 6 1 1 la e j ecut ó el V i c a r i o
g e n e r a l del a r z o b i s p o Sr. M a n r i q u e.
(1) Falleció
en la
parroquia de San Pablo, calle
de
Barrio Curto, casa Garnica,
y
fué ente
rrado en Nuestra Señora del Pilar; había hecho testamento en 9 de marzo de 1595, ante el N o
tario Jerónimo Andrés.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 262/494
— 216 —
Como tendrem os ocasión de ver, no pasó en Zaragoza lo
que en otras universidades, entre el las S alamanc a, donde el
R ector quedó eclipsado por el Cancelario o M aestrescuela, y
en la cual, much as veces, no fué desem peñado con la d ignida d
que se reque ría (1). H ay que reconocer que en esta U niversi
dad se revist ió el cargo de Rector de gran importancia, dán
dosele toda la necesaria para el gobierno y dirección de la
misma, siendo siempre la suprema autoridad académica.
E n los prim eros E statu tos, al 3.°, se dice «que hay a siem
pre un R ecto r, el cual sea superior y cabeza de la dicha
U niversid ad y de todos los del grem io de ella»; ven ían obli
gado s a obedecerle todos los docto res, ma estros, licen ciados,
bachilleres, lectores, procuradores, bedeles y otros oficiales y
m inistros de la U nive rsidad , y los estudian tes de ella, en
cuan to estuvieren m atriculado s e inscritos, por lo ta nt o, en
el correspond iente libro al hac er la inscripción . Conforme a
los privilegio s concedidos, iguales a los de S alam anc a, L érid a
y ot ras , ejercía la jurisdicció n civil y crim ina l sobre todos
los universitarios.
Como asesores tenía a los Consiliarios y debía vestir con
«hábito eclesiástico, con bonete de clérigo, sotana y manteo
o otra ropa larg a con la honestidad y autoridad que seme
jante oficio requiere», viviendo con la virtud y reputación
«y con el recato que conviene, conservando el respeto que
los estudiantes le han de tener», cuidando mucho que éstos
no juegu en dineros, no estén ama ncebados, no blasfemen ni
vayan a casas sospechosas, que no anden de noche
como dis
traídos y viciados,
que no alteren el orden dentro ni fuera de
la U niversidad, evite las pendencias y r iñas, y a los que ten
gan estas u otras faltas, los amoneste y castigue, con arreglo
a la im por tanc ia del hecho delictivo; «y si enten diere que
(1) «La organizació n democrática de la Universidad de Salamanca, poco y mal arreglada
por los Estatutos de Pedro de Luna y Martino V, fué dando los resultados que no podía menos
de dar. Como Rector de la Universidad, debía regirla un estudiante que, por lo común, era un
botarate, tan botarate como todos los otros. Así que el Maestrescuela adquirió toda la impor
tancia que fué perdiendo el Rector...» (Lafuente: Historia de las Universidades, cap. XLVIII).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 263/494
— 217 —
alguno vive mal y no hay remedio de enm ienda, pr o
cure dar razon a los suyos, padre s o deudos, o pone r otro
remedio».
Deberá también procurar que los del gremio de la U ni
versida d no llevasen arm as, y «al qu e las llevas e, se las
quite»; «que vea y tenga cuidado si los catedráticos cumplen
con su obligacion y oficio en leer la hora entera las materias
señaladas, inspeccionando todo cuanto, con los libros de texto
ten ia relac ion, asi como con ejercicios, conclusiones y vela
das literarias; que si alguno fuese osado de hace r poner o
pub licar algu n libello difamatorio o pasquin en latin ni en
verso ni en prosa, el R ector lo teng a algunos dias en la car
cel y lo castigue con pena pecu niaria hecha la satisfaccion
de la infamia que haver se pudiere y le dé mas castigos si le
mereciere, aunque sea echarle de la U niverssdad».
Debía juzgar sumariamente, «sin estrépito,
nec figura ju
dici», así como vela r por el más exacto cum plimien to de los
E statuto s, exigiendo que el Bedel o el A lguacil , a más de
cumplirlo, exijan a los demás su mayor acatamiento a las
ordenanzas de la Escuela, y que puedan prender y l levar a
la cárcel de la U nive rsida d, «que está dentro della», a los
estudiantes y otros que fuesen de la jurisdicción del Rector,
siem pre que fuere m enester y donde quiera que los ha llare .
L a duración del cargo era anu al; el año del rectorado
comenzaba al día siguiente de San Lucas y se estableció que
no pud iera ser R ector «el que no fuese na tura l del R eino de
A ragó n», y si algu na vez pareciese al Claustro que pa ra el
bien de la U niversida d e ra conve niente lo desempeñara
«alguno de los otros reinos de E sp añ a, pueda ser electo si a
todo el Claustro pleno paresciere , sin que nadie lo contradi
ga y si conforme los fueros deste reyno lo podía ser»: no po
día desem peñar el cargo fraile algun o, «ni hom bre casado,
ni catedrático de alguna cátedra, ni juez de algunos de los
consistorios de esta ciudad, eclesiásticos ni seculares, ni me
nor de edad de vein ticua tro años cumplidos, ni el que estu
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 264/494
— 218 —
estuviere en servicio de otro o viv iera fuera de esta ciud ad al
tiempo de la elección, ni el que no estuviere matriculado en
tonces, ni el que no fuese a lo menos bachiller en alguna de
las facultades de T eología, C ánones, L eyes y M edicina o
A rtes por esta U niversidad o incorporado en el la, ni el que
no tuviera primera tonsura», debiendo ser persona de buena
fama, «de buen asiento, juicio y prudencia».
Como ya hemos dicho, comenzaba a correr el a ño del
rectorado al día s iguiente de San Lucas: quince días antes,
el Rector convocaba a los consiliarios y les proponía el asun
to de la elección de la persona que debía sucederle, dándoles
los nom bres de los can dida tos (una terna ); los consiliarios
tenía n el derecho de propo ner o de decir q uién o qu iénes
ace ptaría n el ca rgo, de ser elegidos; ocho días antes de la
fiesta señalad a y oída la misa del E spí ritu S anto , en la ca
pilla de la U nive rsidad , se reun ía el Consejo: tom aba jura
mento al Rector y éste a los componentes del mismo, para
que obra ran en justicia; la elección se h acía pública sino
había más que un candidato, y así se acordaba, y de lo con
t r a r i o , en votación secreta, con habas blancas o negras; si
hab ía terna , entonces era la elección con pap eletas, y si ha
bía empa te, la suerte la decidía. Dir igía la votación el N ota
rio S ecretario de la U niversidad , que «muy encubiertamente
y con cautela» prese ntab a a cada elector un talego o vaso,
pa ra que en él depo sitara su voto. H echa la elección, la vís
pera de San Lucas debían ir estudiantes, doctores y maestros
con el R ector s alie nte , a casa del en tran te, sin apa rato n i ce
rem onia oficial, el B edel detrá s d el R ector y con la m aza
bajada, acom pañando al nuevo a la U niversidad, procesio
nalmente, llevándole entre el Rector saliente y el catedrático
má s an tiguo y los estu dian tes delan te; ya en la capilla, ju
raba observar las leyes y privilegios de la Escuela y Estatu
tos de la misma.
L as obligaciones del R ector en los E statu tos de 1597,
hechos a 6 y 7 de diciembre de ese año , eran las siguientes,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 265/494
— 2 1 9 —
s e g ú n F r a i l l a e n s u Lucidario, p u e s n o h e m o s l o g r a d o h a l l a r
] o s , c o m o y a t e n e m o s d i c h o , c o n a n t e r i o r i d a d :
« P r i m o ; a l o t r o d i a d e S a n L u c a s , d e s p u e s d e h a b e r j u r a
do , h a d e i r a l a s e s c u e l a s , a la e n s e ñ a n z a , a l a s o c h o h o r a s ,
p a r a p o n e r e n o r d e n q u e l o s c a t e d r a t i c o s l e a n a s u s h o r a s
y c o n c e r t a l l o s e n l o s g e n e r a l e s y h o r a s y e n t o d o l o d e m a s .
» I t e m ; l u e g o , p a s a d o S a n L u c a s , h a d e h a c e r u n ed i c t o
p a r a q u e s e m a t r i c u l e n t o d o s d e n t r o d e t r e i n t a d i a s , y d e
o t r a s c o s a s c o m o e s y a o r d i n a r i o , y q u e n o p a s e n a o i r A r t e s ,
C a n o n e s , L e y e s , M e d i c i n a n i T h e o l o g i a s i n s e r e x a m i n a d o s
d e G r a m a t i c a .
» I t e m ; d e n t r o d e o t r o s o c h o d i a s d e s p u e s d e j u r a d o , h a d e
j u n t a r c l a u s t r o d e c a t e d r a t i c o s y c o n s i l i a r i o s y e n é l h a d e
h a c e r l a p r o f e s i o n d e l a f e c o n f o r m e a l C o n c i l i o y n o m b r a r
V i c e - r e c t o r , R e c e p t o r , C o n t a d o r e s , S i n d i c o y L i m o s n e r o
c o n f o r m e a d i c h o s e s t a t u t o s , y c o n f i r m a r o n o a l B e d e l ,
M a e s t r o d e C e r e m o n i a s , A l g u a c i l , y m a t r i c u l a r t o d o s lo s
c a t e d r a t i c o s y q u e j u r e n g u a r d a r l o s e s t a t u t o s , y e n l o q u e
l es t ocare , l eers el es a l l i a cada facul t ad y encargal l es e l cui
d a d o d e l e e r c o n t i n u o y p u n t u a l e s e n t o d o lo d e m á s d i c h o .
» I t e m ; d e n t r o d e q u i n c e d i a s d e s p u e s d e h a b e r j u r a d o , h a
d e p a s a r c u e n t a s c o n e l R e c e p t o r , l l a m a n d o l o s C o n t a d o r e s
y lo s q u e h a n d e a s i s t i r c o n f o r m e a d i c h o s e s t a t u t o s , y d e fi
n i r l a s h a c i e n d o q u e s e a s s i e n t e n p o r e l N o t a r i o e n e l l i b r o
q u e h a y p a r a e l l o .
» I t e m ; h a d e v i s i t a r lo s g e n e r a l e s a m e n o s d e d o s a d o s
m e s e s y v e r e i n f o r m a r s e s i l e e n b i e n y c o n t i n u a n y g u a r d a n
l o s e s t a t u t o s .
» I t e m ; h a d e t e n e r c u i d a d o q u e t o d o s l o s c a t h e d r a t i c o s
t e n g a n l o s a c t o s y c o n c l u s i o n e s q u e s o n o b l i g a d o s p o r d i c h o s
e s t a t u t o s y e x e c u t a r l e s l a s p e n a s y p r o c u r a r a s i s t i r a e l lo s
p o r q u e i m p o r t a m u c h o .
» I t e m : h a d e t e n e r c u i d a d o q u e e l B e d e l t e n g a e l l i b r o d e
l a s m u l t a s q u e h a c e a l o s c a t e d r a t i c o s q u e d e x a n d e l e e r y
e n c a r g a l l e q u e t e n g a m u c h a c u e n t a c o n e l l o s y q u e c a d a t e r
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 266/494
— 220 —
tercio
que el R ecep tor pa ga re le dé el Bedel en mem orial las
multas para que se las detenga de los que faltan a leer.
»Item; ha de tener mucha cuenta que en el probar de los
cursos el N otario gu arde lo que por los estatutos se dice que
no puede dispensar, y en el graduar de todos los grados por
lo mismo se guarde todo lo que por dichos estatutos se dice.
»I tem; se traig a mucha c uenta de que hay a quietud en
los estudiantes, no anden distrahidos, viciosos, reboltosos ni
inquie tos, y que no juegu en, y castigallos, y que no to
men pendencias con los justicias seculares y que no lleven
arm as en la escuela ni fuera, y hace r que el algu acil teng a
mucha cuenta con esto y tambien que en los meses de junio,
julio,
agosto y septiembre no naden los estudiantes, porque
se ahogan algunos y enferman.
»I tem ; se ten ga en cue nta que el Bede l y los dem as ofi
ciales hagan bien sus oficios conforme a los estatutos.
»I t em ; que los di as de S an L ucas , S ant a C at al ina, S an
N icolas y la Catedra de S an P edro , que por los estatuto s se
han de celebrar solemnemente con sermon y misa solemne,
ha de haber acom pañam iento al S r . R ector, el qual ha de pro
vehe r que los catedratico s por su turno o otros de la U nive r
sidad digan la misa y que en ella haya cantores y menestri
les y que le acompañen conforme a los estatutos los doctores
y estudiantes, exegutando (sic) las penas, y los menestriles
son obligados gratis tañer estos días, y a los cantores se les
pa ga y pa ra cera del A rca, y a los que predican no se les da
n a d a .
»Item; que en la vacación de las catedras y sus provisio
nes guarde los estatutos y los haga con consejo de los Consi
liarios como los estatutos lo ordenan y mandan.
»I tem; que por San Juan de junio sepan los catedraticos
si leeran o no el año siguie nte, y los jun te por facultades y
asigne materias, las quales cada uno haya de leer, y horas
y las conclusiones que hayan de tener, assentandolas en el
libro que hay para ello.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 267/494
— 221 —
»Item; que a los gramaticos les pase cuenta de los salarios
tres veces al año, por N atividad, por P ascua de R esurrección
y por N uestra S eñora de septiembre, y les vay a dando de
los salarios, de modo que si se van, ausentan o mueren, que
de dinero reservado para poner otro en su lugar, y al Bedel,
que tenga cuenta con lo que habra cobrado cada sitiada, y si
sobrase pagad os los ma estros, lo dé al R ector que lo gua rde
y tenga un libro conforme a los estatutos que sobre esto dis
ponen y hasta aqui se ha usado, y llame a estas quentas al
Rect or pas ado.
»I tem; haga que el V ice-rector tenga mucha cuenta con
los mae stros de latinid ad, griego y retorica que lean sus ho
ras continu as y no falten conforme a los estatuto s, que los
jun te algu nas veces y se les lea y sepa si los gua rdan y ten
ga cuenta que no pase ninguno de una clase menor a otra
mayo r s in examen, que impo rta mucho, y que ten gan sus
conclusiones y epístolas y declinaciones y algunas represen
taciones y que asista a ellas.
»Item; quince dias antes de San Lucas junte los Consilia
rios pa ra tra ta r de la eleccion del R ector, y en esto ha ga
todo lo que por los estatutos de dichos 6 y 7 de diciembre de
1597 está dispuesto.
»Item; que haga una cedula donde ponga los catedraticos,
las materias y horas que han de leer el año siguiente, y tam
bien qué años y en qué ha n de cursar los estud iantes, y las
misas que se diran y la limosna de los pobres estudiantes, la
qual, el dia de San Lucas, estando presente el Rector nuevo,
el que dijere la oracion del principio, la lea en la entrada.
»Item; que dos o tres meses antes de San Lucas, enco
miende a uno de los maestros de U nive rsidad, de los latinos,
haga la oracion el dia de San Lucas como es costumbre, y
esto ha de ir por turno entre ellos, aunque partic ularm ente
toca al M aestro que lee la R etorica ». Como si dijéramos el
discurso inaugural de nuestros días.
E n los E statuto s de 1618 se introduce la modificación de
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 268/494
— 222 —
que se ha ga la elección cada año la víspe ra de N uestra S eño
ra de Septiembre, o cinco o seis días antes o después; por lo
t a n t o , quince días an tes, el R ector debía reun ir a los Consi
liarios y con ellos hacer la prop uesta de las personas que
consideren más dignas para el desempeño de tan importante
cargo.
H ech a la elección en la forma ya d escrita, el N otario jus
tificaba como reunido el Claustro de R ector, Consiliarios y
electores, cumplieron este deber ineludible, comunicándoselo
al elegido, y «si estuviere en Zaragoza, aya de acceptar den
tro de tres dias o no, y sino aceptare, buelvan a elegir otro,
ha sta que aya quien acepte, y si estuviere enfermo o no pu
diere yr a jurar o estuviere absente de Zaragoza y sus ter
minos, tenga treynta dias para venir a jurar , del dia de la
eleccion contadores, y entretanto que no jurare, sirva el
R ector viejo».
A dem ás, se dispone en ese E statuto «que no pueda ser
electo en R ector, sino que pasen dos año s», así como que
siemp re que vac are el rectorado por mu erte o de otra cual
quier man era, se ha ga la elección como arrib a está dicho, y
lo ha ga el V ice-rector; «y si el V ice-rector estuviere absente
o enfermo en qualquier de dichos casos, la hag a el Consiliario
mas antiguo que sé halla rá en la U niversida d, y s i él no, el
que se sigue en antigüedad con los demas consiliarios y elec
tores, y sea valid a como si el R ecto r la hiciesse, y assi mismo
en lo que está dispuesto ha de preceder pa ra hacer dicha
eleccion».
T an to en este E sta tuto como en el ante rior, se establecía
que faltando el R ector en la U niversidad y ciudad y el
V ice-rector o po r estar los dos ausentes de la ciudad o en
fermos ambos o vac an te el cargo , en tales casos y otros se
mejantes pueda hacer y tratar y ejecutar el Doctor más anti
guo lo mismo «y todo lo que el dicho R ector y V ice-rector
en su caso pueden haz er y exec utar en las cosas de la U ni
versidad».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 269/494
— 223 —
La Ciudad debía ser invitada al acto de la jura, y si asis
t ía, un Jurado ir ía al lado derecho del R ector entran te, y al
lado izquierdo, el saliente; «y si llevaren ma ças, vay a la de
la U niversida d enm edio, pues esse dia es fiesta del R ector y
han de ser honrados, y si quisiessen llevar musica, sea como
en los passeos de Doctores, y llegados a la capilla de la U ni
versidad , se assiente el R ector despues del Ju rad o que pre
sidiere».
No hay en los Estatutos de 1625 más part icularidad sa
liente que la que hace referencia a las personas que debían
ser elegidas pa ra ocupar el R ectorad o; en ellos se establece
ya la terna, compuesta, a ser posible, de dignidades o canó
nigos de L a S eo o de N uestra S eñora del P i lar , o persona
benemérita.
E n los de 1642, las variaciones más notables que obser
vam os, son las siguien tes: que debía visi tar la capilla tres
veces al año «y reconocer las cosas y ornamentos de aquella,
e informarse si el sa cristan y los dema s cum plen con sus
obligaciones, y si se celebran las missas y aniversarios que
ay obligacion de celebrar, y que se haga inventario de las
jocalias den tro de ocho dias despues que el R ector ay a jura
do en cada un año», y otra de verdad era imp ortanc ia y que
daba a la Ciudad y, por lo tan to , a sus Ju rad os , una sup re
macía grande; el Estatuto de ese año dice:
«Se aya de comb idar a los Jur ad os, y en su presencia y
con su asistencia, y no sin ella sea tenido jur ar, y la jura
hec ha sin dich a asistencia sea nula , de ni ng un efecto, efica
cia ni valor, y como si fecha no fuesse; y para ella, acompa
ñará n al dicho R ector en la ma nera s iguiente: I rá un Jur a
do a la mano derecha del Rector y a la izquierda el que dexa
de ser R ector, y s i l levaren M azas, vay a la de la U niversidad
enmedio, pues es su fiesta esse dia, y llegados a la capilla de
la U niversidad, se asiente el R ector despues del Jurad o que
presidiere».
E sta disposición, reproducida literalmente en los E sta tu
17
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 270/494
— 224 —
Estatutos
de 1684, aprobados por Carlos I I , dió m argen a serios
disgustos entre la U niversidad y los Jurad os, condensados
en el famoso P rocesus Gabrielis Terrada , Cæsaraugustæ habi
tatores super apprehen sione, del edificio de la U nive rsidad y
Casas del Bedel, con respecto al derecho de entrar y andar
con M aza en el distrito de la E scuela como andado r de la
Ciudad, siempre que acudieren a ella los Jurados. Introduci
do en la R eal A udiencia de A ragón y oficio de M artínez, que
pasó a Barrera en el día 5 de septiembre de 1645, ante el
Rey nuestro Señor, que la proveyó.
Dió en él proposición la ciudad de Zaragoza respecto a
los derechos de patronato, formación de estatutos, provisión
de Cáted ras e inco rporación de Doctores; y la U nive rsidad
dió tam bién la suya , con los derechos de leer en ella todas
las facultades, gozar sus catedráticos, graduados y estu
dian tes, los privilegios de cualqu iera U niversidad aprobados,
gobernarse por su R ector ( llamado antigu am ente M aestro
M ayor, después Cancil ler y últ imam ente V ice-canciller) con
sus Consiliarios y Claustro, dar e inc orp ora r los grados pri
vativa m ente, jubilar los Catedráticos, leer G ramá tica en las
Escuelas destinadas para el lo, estar sus graduados, estu
diantes y ministros sujetos al fuero escolar a estilo de Sala
manca y A lcalá, con jurisdicción priv ativa civil y cr iminal
del R ector en sus causas, rigiéndose por los E statu tos apro
bados por S . M . en el mes de enero, el día 6, de aquel m ismo
año de 1645.
S e pronunció sentencia juxta conscensia partium, en el
día 20 de diciembre de 1646, recibiendo la proposición de la
U niversidad , y que se observasen, en todo, dichos E statutos,
s in que se pudiesen alterar ni dispensar en parte alguna por
Ciudad y U nive rsidad a solas, sino por las dos jun tas , con
curriend o asenso, conformación y Decreto R ea l.
E n el destruído archivo de la U niversidad exist ía origi
nal este proceso.
Estas cuestiones se reprodujeron el año 1670, con motivo
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 271/494
— 225 —
de la elección para Rector de D. Ramón de Azlor, Deán de
la Santa Iglesia del Salvador, elección que fué impugnada
a causa del pleito famoso en tre las iglesias de L a S eo y del
P ilar, y resuelto a favor de la últim a, y por lo cual se con
cedieron Executoriales, en forma, a favor de la misma, y los
cuales habían sido notificados al Cabildo del Salvador y, par
t i cular ment e, a D . R amón de A zlor y
D.
M iguel P érez de O li
ván y Bagüer, que tomó parte en la elección del primero; no
quisieron obedecerlos, po r lo cual fueron declarad os inc ur
sos en las censuras correspondientes, y entre ellas, la de ex
comunión mayor. Y aunque el año 1671, el Cabildo del Sal
vado r otorgó acto de reconocimiento de obediencia, en su
representación y en su nombre propio D. Ramón de Azlor,
se publicaron dos
Edictos,
muy curiosos e interesantes, man
dando no darle la posesión, sin la asistencia e interven ción
de los Jurados.
Por todas estas incidencias, en Claustro pleno celebrado
el día 13 de noviemb re de 1675, se designó al R ector y Con
siliarios, en unión de los Catedráticos de Leyes y Cánones,
el P . M . A nt onio S eyr a, T r i ni t ar io; D r . J os é Z amor a, don
B al t as ar de Y ang uas , D . M iguel M ar ta , D r . D . A nt onio
T ena, D r. Ju an A rnal, al objeto de que determinen y ejecu
ten decisivamente los medios que fueren necesarios para la
reintegración de los derechos de la jurisdicción del Rector y
U niversidad, p rocurando los m edios consiguientes para ata
jar los recursos y seguir todos los procesos civiles y crimina
les y firmas que h ubiere pen diente s, «para cu yas cosas y
qualquiere dellas quedan dichos señores autorizados para
gastar las cantidades que se ofrecieren de los bienes y rentas
de las U niversidad».
(Gestis,
núm. 7, fols. 95 v. y 96).
E n los E statu tos de que nos ocupamos (1684) se intro
duce una modificación m uy imp ortan te: la de que en trab a a
ocup ar el R ectorado el V ice-rector saliente:
«E statuimos y ordenamos que en la dicha U niversidad
aya un R ector, el qual sea un año, em pezando a exerccer su
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 272/494
226
oficio el día del Señor San Lucas, y fenezca en igual dia
del año sigu iente, y ay a de ser R ector el que acaba de
V ice-rector; de modo que la eleccion se ha rá en cada un año
de V ice-re ctor, como se dirá en el T itulo de la eleccion de
V ice-rector; y dicho V ice-rector, el año inmediatam ente será
R ector, solo con ha llarse V ice-rector, sin otra eleccion ni
ma s solemnidad que la del juram ento , en la forma que se
dispone en el Estatuto del juramento del Rector».
A hora b ien: en la elección de V ice-rector se disponía que
«el que huv iere sido V ice-rector no pu eda volverlo a ser, sin
que primero pasen tres años».
E l año 1724, por haber propuesto el R ector para la elec
ción de V ice-rector a tres canónigos de la S anta Ig lesia M e
tropolitana y los Consiliarios a tres prebendados, todos de la
Santa Iglesia, el primero dió cuenta al Cabildo y éste resol
vió que ningún capitular suyo administrase el Rectorado o
V ice-rectorado, como se ejecutó acto seguido, abando nando
el cargo ; no se atrev ió a toma r tal resolución el Dr. Comen
g e,
que desempeñaba las funciones del segundo, por no dejar
sin gobierno a la U nive rsidad ; pero al llega r la elección el
año siguien te de 1725, el electo no adm itió el V ice-rectorado,
por lo que no hallando la U niversidad para cumplir con el
E sta tut o person a de la dign idad y requisitos necesarios, soli
citó la interpo sición d e la Ciudad con el Cabildo, el cual se
mantuvo en su resolución.
E n vista de la gravedad del caso, la U niversidad acudió
al R ey , solicitando una urgente providencia que de momen
to resolviera la cuestión, sin perjuicio de la resolución defini
t iva que p udiera toma rse. E n 3 de n oviembre de 1725 el
Consejo decretaba que permaneciera en el Rectorado el Doc
tor y Canónigo penitenciario D. Clemente Comenge, en el
ínterin que se deliberaba lo más conveniente en el asunto.
Tal orden fué acatada y cumplida en 27 del expresado
mes y año , continuand o el D r. Comenge al frente de la U ni
versidad, hasta que en 1728 se dictó la Real provisión que
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 273/494
— 227 —
ponía termin o a esta enojosa cuestión, no sin que antes hu
biera sido consultado el Cabildo, en 14 de diciembre de 1726,
si la ace ptaría, y ante su contestación afirmativa se dictó
ésta en 25 de septiembre; por ella queda derogado el E stat uto
en lo que a la elección de R ector ha ce referencia, disponién
dose «que pa ra el m ayor lustre y govierno de dicha U nive r
sidad, enseña nza de sus individuos y ev itar toda discordia
en la eleccion de V ice-reotor de ella y que recaiga e n perso
na constituida en dignidad y de autoridad, se execute ésta
por sorteo entre todos los capitulares del mencionado Cabildo
eclesiástico que se hallen haviles y con las circunstancias pre
ven idas en el E sta tuto que tr ata de la eleccion de V ice-rector,
de forma que ha de qued ar y quede electo el que prim ero
salga en la sue rte, y que despues de ha ber servido los años
de V ice-rector y R ector, no pueda e ntrar en sorteo hasta que
hayan pasado tres años de hueco, con cuya declaracion,
usando de nuestra autoridad real, aprobamos la eleccion que
se execu tare de V ice-rector y R ector, dispen sando como dis
pensamos los E statutos de dicha U niversidad en quanto no
sean en lo aqui prevenido.. .»
E n Claustro de 8 de noviem bre de ese mismo año se tomó
el acuerdo de acusar recibo y cumplimiento de lo mandado
por el R ey , en la forma siguie nte:
«S eñor: L a U niversidad L iteraria de la ciudad de Zara
goza, a los pies de V . M ., dice que en 25 de septiembre deste
año se h a servido V . M ., por su R eal provision, derog ar el
Estatuto que disponía la forma de nombrar Rector de dicha
U niversidad, m andand o al mismo tiempo sirvan este empleo
los capitulares del Cabildo eclesiastico que se hallen habiles
y con las circun stancia s preven idas en el E stat uto , que tra ta
de la eleccion de buen R ecto r, y que se execu te por suerte,
para que asi se logre estar este empleo en persona constitui
da en dignidad y se eviten discordias. Siguiendo el Claustro
esta R eal disposicion, se forma un a bolsa con todos los pre
bendados habiles que se hallan con todos los requisitos, sur
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 274/494
— 228 —
surgiendo
la duda si el S r . D . N icolas E stau n, capellan de ho
nor de S . M ., puede en tra r en tal sorteo, por no ser ni dig
nidad, ni canonigo, ocupando el asiento inmediato en el coro
al del canonigo mas moderno, y se acuerda pedir a S . M .
aclare y puntualice acerca de este asunto».
Y llegamos a los últimos E statu tos, los de 1753: en él
quedan confirmadas anteriores disposiciones acerca de la du
ración del cargo (un año, desde S an L ucas a S an L ucas del
siguien te), co ntinuan do ocupándolo el V ice-rector saliente ,
debiendo hacerse el sorteo a los ocho días de quedar vacante,
«pues hav iend o de passa r el V ice-rector a exercer oficio de
R ec tor, es preciso que ni ng un o de los dos oficios esté va
cante».
«I tem; ordeno que si el R ector fuesse solamente Ba chiller
de dicha U niversid ad o de otra incorporado en esta, o siendo
Ba chiller de la de Zara goz a fuesse Doctor de otra he rm ana
da con esta, deba graduarse o incorporarse de Doctor dentro
de tres meses despues que huviese jurad o, pag and o las pro
pin as por m itad, excepto la del A rca, y la Colacion, que ha
de pagar por entero; y sino se graduase o incorporase dentro
de dicho tiempo, vaque el oficio
ipso facto
sin declaracion
algu na , y el V ice-rector entre a ser R ector y se passe al sor
teo de V ice-rector en la forma que abaxo se dirá , y el R ector
que no se hubiesse graduado o incorporado en el citado tiem
po,
no pueda sorte ar aquella vez en V ice-rector».
E n lo referente al juram ento, en este E statuto se dispone
que se ha ga con toda solem nidad; a la ciudad se la debía in
vitar por medio de los Catedráticos de Leyes y Cánones, de
biendo co nc urrir, avisado s por el Bedel, con céd ulas, a la
Iglesia M etropolitana del S alvador, todos los G raduados y
M aestros de todas las facultades en hábito de ceremon ia,
«y alli tom arán las ins ign ias, y teniendo el aviso de que la
Ciudad h a salido de las Casas del A yu ntam iento , saldrán
todos por la pue rta de S an Bartholome, acomp añando al
R ector que concluye, y al nuevo , e incorporándose con la
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 275/494
— 229 —
Ciudad, se enca m inarán a la U niversida d con el orden si
guiente: Irán delante los clarines y timbales de la Ciudad;
seguirán el M aestro de Ceremonias y A lguacil de la U niver
sidad; lueg o, en la ala dre cha , los M edicos, y despu es, los
T heologos, y en la ala izquierda, los M aestros en A rtes, y
despues, los Legistas y Canonistas; despues de estas dos alas
se segu irá la N obleza que concu rriere convidada por el nue
vo R ector; luego irán los M azeros y M inistros de la Ciudad,
y enm edio de estos, el Bedel de la U niversid ad con su M aza,
despues la Ciudad, y en tre el Corregidor o su T hen iente y
el R egido r Decan o, irán el R ector nuevo a la drecha, y el
que concluye, a la izquierda; y si por algun motivo no con
curriere el Corregidor ni alguno de sus T hen iente s, en tal
caso ocupe su lugar el R egido r D ecano y el de éste el segu n
do Decano; y lo mismo se observe en todas las funciones de
Escuela en que asistiere la Ciudad y faltaren el Corregidor y
sus T henien tes. E n l legando al patio de E scuelas se en trará
en el T hea tro, y toman do todos sus asientos en la forma
acostumbrada en los demas actos públicos, se pondrá de rodi
llas el Rector nuevo delante del que concluya, y jurará
que guardará y hará guardar, quanto en sí fuere, todos los Pri
vilegios, Libertades, Inmun idades, Usos, Costum bres y Estatu
tos de la nominada Universidad, y de no ir contra ellos y cum
plir bien y fielmente con su
oficio, de que ha rá acto el N otario;
hecho el Juram ento , se levan tará el R ector que concluye, y
le dará su assiento al nuevo Rector, y acompañado de qua
tro Doctores, los mas modernos, uno por cada Facultad, y de
uno de los M inistros, irá a la capilla de la E scuela a vestirse
pa ra celebrar la M issa, q ue indispensa blem ente será de su
car go , y con el avisso de esta r todo dispue sto, p assa rá a
la capilla todo el acompañamiento por el mismo orden con
que fue, y tomarán sus asientos en el Presbyterio, al lado
del Evangelio, la Ciudad con el Rector enmedio del Corre
gidor o su Theniente y el Regidor Decano. Luego, desde
la grada del Presbyterio, los Theologos, y seguidamente, los
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 276/494
— 230 —
M edicos; y en el lado de la E pisto la, desde la grad a del P res
byterio, los Cano nistas y L eg istas; y despue s, los M aestros
en A rtes; assi dispuesto todo, se dirá la M issa y S ermon
(en el que deberá el orador salud ar a la Ciudad), y le pred i
cará con insignias uno de los Cathedraticos de Theologia o
A r t e s ,
por turno, por la antigüedad de Cathedraticos, o de
P r edi cador G r aduado de di cha U ni ver s i dad, y en el S ermon
se dirá algo del E studio y P rofession de las L etras , y s i
el Cathedratico no predicare en su turno o no diesse P redi
cador, nomb re a sus costas el R ector, otro G radua do, y le po
drá castigar con Consulta del Claustro de Cathedraticos; fe
necida la función, bolverá todo el aco mp añam iento con el
mismo orden hasta la pue rta de S an Bartholome de la M e
tropo litana, y despidiendose allí de la Ciudad, la U niv ersi
dad entrará en la Iglesia y se disolverá el Congresso».
S i el R ector que term inaba su misión sin causa muy jus
tificada, puesta en conocimiento del entrante, de la Ciudad
y de los Consiliarios, no daba fiel y exacto cumplimiento a
la disposición anterior, quedaba inhábil para sortear en
V ice-rector de la U niversidad, y debía hacer la función en
su lug ar el Consiliario prim ero que fué R ector el año ante
cedente.
Como en el E sta tuto ante rior, la presencia de la ciudad
en el acto de la jura era necesaria e imp rescindible; sin ella
no podía celebrarse.
Y po r último , conforme con la R eal Cédula de 25 de sep
tiem bre ya citada , sólo podía ser insaculado en la Bolsa de
V ice-rector el q ue «fuese dign idad o Canonigo de la S an ta
Ig lesia M etropoli tana, y ordenado in sacris, y que tenga
veinticinco años y que sea Bachiller o incorporado al tiempo
de la insaculacion o Doctor por otra U niversida d de las que
tuviera n H erma ndad o correspondencia con Zaragoza , que
debia incorporar dentro de tres meses despues de su jura».
E n el año 1783 surgió entr e la ciudad y la U niversidad
una grave cuestión de etiqueta, originada por la fiesta de
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 277/494
- 231 -
S an L ucas y jura del R ector: según vemos p or las actas de
varios días del mes de octubre del mencionado año, en 11 del
mismo se acordó que los catedráticos más modernos, en cum
plimiento del E statu to, invita ran a la ciudad para el expre
sado acto, pero m anifestándole «que señale puesto mas de
cente desde el cual dichos señores Catedraticos hagan el
convite, por no serlo, como no lo es, el banco colocado fuera
del circo y tabla de A yun tam iento detras de una gran puer
ta de Caballeros Regidores que ocupan el lado derecho donde
existe dicho banco, desde el cual, a espaldas vueltas, oyen la
embajada de la ciudad, y no corresponde tampoco tal puesto
al obsequio rendidamente con que todo el Consistorio, puesto
de pie, los Caballeros Capitulares, y saliendo los más moder
nos has ta la pue rta de la S ala Consistorial, y los dos S ecre
tarios a la en trad a y los M inistros a la escalera, reciben a
los Catedraticos comisionados».
E n 14 del mismo mes y año, en Claustro, el R ector ma
nifestó haberse hecho a la ciudad la representación acordada
acerca del asien to que deb ía darse a los co misionados en el
acto del convite y haberse respondido por el Secretario del
A yuntam iento D. Ju an Campos, haber resuelto, la expresada
Corporación, dar a la U niversid ad el asiento después del S ín
dico Procurador general y antes de los Secretarios, pero que
habiéndose escusado de admitir de palabra la respuesta,
siendo así que la petición la U niversid ad la había hecho por
por escrito, encargó el Rector al dicho Secretario pasase al
Caballero R egidor D. M iguel L orenzo Fran co, Decano, que
era del A yu ntam iento , en solicitud de contestación por es
crito o, por lo menos, autorizada con la firma de dicho señor;
el S ecretario contestó que en el A yuntam iento no se daban
las respuestas por escrito, sino que los interesados acudían
por ellas a la Secretaría, y que sólo por respeto a la persona
del Rector se le había respondido por medio del expresado
funcionario municipal.
E n v ista de lo expue sto, se discutió el asunto , e nten dien
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 278/494
232
entendiendo la U niversida d que el puesto señalado, nue vam ente , no
era decoroso por ser el últim o lug ar y ha llars e fuera del
Cuerpo de la m isma ciud ad, siendo inferior al se ñalado a
otras entidades o corporaciones, y entre ellas, la Sociedad
E conómica, Cofradía de S an Jorg e, T esorero de la S anta
Cruzada y Cabildo M etropolitano, incorporándolos a todos
en el grem io de Caballeros R egid ores, siendo así que en el
que se destina ba a los comisionados de la U nive rsidad , ad
mitía, también, «personas súbditas del mismo, dependientes
subalternos o que tenían la administración de efectos de la
ciuda d». E l C laustro acordó que deseaban ha sta el último
mom ento mostrarse conciliadores al objeto de que no pudie
ra suponerse que la U nive rsidad faltaba a los E statu tos no
invitando a la ciudad, y que para ello, nuevamente, los dos
Catedráticos más modernos, sin ceremonia alguna, visitasen
al R egido r decano en su dom icilio, invitán dole como repre
sentante del A yun tam iento y expresándole que el Claustro
había resuelto no admitir el puesto que se le destinaba y, por
lo tan to, no h acer el convite en otra forma, ínte rin y has ta
tanto que la Corporación municipal no admita en su seno a
los consiliarios de la E scuela, como tiene resuelto S . M ., a no
ser que otra cosa se determina re por su R eal persona .
Cumplióse en un todo el acuerdo del Claustro; en el cele
brado el día 16 del expresado mes y año, se manifestó por el
R ector, que el R egidor Decano había respondido, no podía
ad m itir la invita ción en la forma que se le hacía , pero lo
pondría en conocimieuto de la ciudad, aunque entendía que
ésta no concu rrir ía a la Ju ra del nuevo R ector, por haberlo
así resuelto en su última reunión.
E stas manifestaciones promovieron, como era natu ral , la
consiguiente protesta de los universitarios, los cuales, en
tendiendo haber cumplido todo lo preceptuado en el Estatu
to ,
se acordó que, caso de no asistir el A yun tam iento al acto
de la Ju ra del R ector, y ésta, por lo tanto , no podía tener
efecto si no precedía recado escusando la concurrencia,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 279/494
— 233 —
«y haviendo advertido que no obstante hallarse el sitial para
el A yuntam iento en la capilla de la E scuela, conducido a la
misma por depen dientes de la c iudad, segun estilo; esto no
obsta nte, el mismo que lo hab ía conducido, comenzó a ex
traer sillas y almuadas, lo que indica que no queria concu
rrir ; se resolvió que en caso de ven ir el A yu ntam ient o, se
ha ga la Ju ra , segun costum bre, y en el de no acud ir, conti
nue en su exercicio de Rector el actual D. Ramon Pignatell i ,
respecto de haber jurado su oficio segun costumbre y Esta
tutos y de halla rse los exem plares de los años 1725-26-27 y
28,
en que continuó sus Rectorados
D.
Clemente Comenge,
y en los años de 1730-31-32-33-34-35-36 y 37, los exerció su
cesivamente D . Jacin to M ariano de Blancas, con los jura
mentos prestados en los ingresos de su primer año. Y que se
acuda a la U niversidad pa ra la dicha festividad y arregle
representacion al R ey nuestro S eñor, en razon del poco
aprecio con que por el A yuntam iento se m ira al represen
t ant e de la U ni ver s i dad». (Gestis, núm. 14, fols. 584 al 591).
O tra cuestión de etiqueta surgió el año 1799, con motivo
de la jura del R ector, por haberse dado a ado rar la P az en la
fiesta de S an L ucas, al S r . R egidor Decano del I lmo. A yun
tamiento de esta ciudad antes que al S r . R ector de la U ni
versidad. «Y se acuerda (Claustro de 23 de octubre) se abise
al S r . V ice-rector con t iempo y antes de entra r en el R ecto
rado, de que en virtud de un convenio que tiene esta U ni
versidad con dicho I lmo. A yuntam iento, no se dará a adorar
la P az en la referida funcion, y que en lo sucesivo se esté
igua lme nte a lo resuelto por el Claustro y a la prác tica de
estos ultimos años, constan tem ente observados sin queja y
con aprobacion de ambos cuerpos». (Gestis, núm. 26, folios
10 y 10 v.).
E n el Claustro de 17 de septiemb re de 1800 se vió un a
orden del Consejo S uprem o, por la que se mand aba a la U ni
versidad informara en la solicitud pres enta da por el V ice
rector D. M anuel L atorre, en solicitud de que el S r . R ector
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 280/494
— 234 —
D .
Jorg e del R ío continuara en este mismo destino por
otro año.
L a U niversidad estuvo cerrada a causa de la gue rra de
de 1808 a 1813; en 27 de octub re de este mism o añ o, y con
objeto de rea nu da r las clases, se hizo elección de R ect or, que
lo fué D. Joa qu ín Cistué, y de V ice, resultan do elegido don
J o sé M a r ía A z p i az u .
P or las circunstancias anorm ales en que la U niversidad
y la población se enco ntraba n, la ceremonia de la Ju ra , ve
rificada el día 30 de ese m ismo mes y año consign ado, n o
revistió solemnidad algun a; e n Claustro c elebrado ese día
tom aro n posesión los no mb rados y se verificó la elección de
los demás cargos.
E n 1837, y por los libros de Gestis de ese año, vemos im
ponerse por la superioridad un correctivo al R ector de esta
U niversidad S r . Cistué y a varios catedráticos. E n 30 de
junio se publicó una R . O . de la Inspección de E nseñ anz a,
desti tuyendo de su cargo al R ector mencionado, apercibien
do a varios cated ráticos, así como al S ecretario, por incum
plimiento de una R . O . sobre exámenes y acuerdos tomados
en un Claustro sobre la misma.
Con fecha de 2 de octubre de ese mismo año se dictó otra
por la cual se desestim aba la petició n del S r. Cistué, confir
ma ndo su destitución, y en lo único en que se le favorece es
que todo lo actuado no le sirva de perjuicio en su carrera,
levantando el apercibimiento a los varios catedráticos amo
nestados, no haciéndolo constar en sus hojas de servicios, y
al Secretario, en vez de seis meses de suspensión, se le re
duzcan a tres .
E l año 1825 se dicta el nuevo plan gene ral de enseñanz a
pa ra todas las U nive rsidade s del R eino, y en él se modifica
ya muy esencialmente cuanto con la elección y atribuciones
del Rector tenía referencia.
E n el T í t ulo X X V se di spone lo s i gui ente:
E l R ector es la cabeza de la U niversidad para su gobierno
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 281/494
— 235 —
literario, político, económico, contencioso y correccional, con
todas las restricciones expresadas en este arreglo.
Desde el presen te año, el R ey elegirá los R ectores (1) de
las U niversida des, a consulta del Consejo R eal, entre los
tres sujetos propuestos por el Claustro general.
R eun ido éste al ab rirse el curso en este año y al concluir
se el término el primero de mayo en todos los trienios suce
sivos,
se sacarán por suerte siete individuos compromisarios,
quienes por mayoría de votos harán la terna con sujeción a
la ley, que dice: «Q ue las elecciones de R ectores reca igan en
hom bres de edad prove cta y P rofesores acreditados por su
talento, prudencia y doctrina». Si así no lo hicieren, el Con
sejo devolverá la propuesta para que hagan otra.
P odrán incluir en la terna Canónigos o Dignidades de la
respectiva Iglesia Catedral, con tal qne sean de excelentes
calidades y teng an el grado de Doctor en cualquiera U niver
sidad apro bad a. E l grad o les será incorporado en el hecho
mismo de que se les nom bre R ectore s.
L as propu estas se dirig irán al Consejo por el que presi
diere la elección.
El Rectorado durará tres años, y al fin de ellos podrá ser
incluído en la terna el Rector que loablemente hubiere des
em peñad o su carg o, si reu ne en su favor cinco votos de los
siete.
E l R ector, en el gobierno interior de la U niversidad, p ro
cederá con arreglo a las leyes publicadas o que se publiquen,
de las cuales será el ejecutor y el único responsable.
S ólo el R ector podrá convocar y presidir el Claustro ge
neral , el de Catedráticos, la Ju nt a de H acienda y las Jun tas
de Facul t ad.
N omb rará entre los individuos del Clanstro un V ice-rector
de acred itada condu cta, pa ra que le supla y auxilie en el
desempeño de sus obligaciones.
(1) Borao equivoca la fecha: señala la de 1823.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 282/494
236
Celará sobre los estudiantes, sobre los Catedráticos y so
bre todos los individuos del Claustro y del gremio, quienes
al matricularse jurarán obedecerle
in licitis et honestis.
V isitará, cuando lo juzgue oportuno, las aulas, acompa
ñado de uno o más Catedráticos de la respec tiva facultad y
de los M inistros y Depen dientes de estilo, y prec isam ente lo
ha rá antes de las vacaciones de N avidad, de S emana S anta
y de verano.
O irá o ha rá que comisionados de su confianza oigan las
explicaciones de los M aestros, celando sobre la pureza de las
doctrinas religiosas y monárquicas.
No podrá alterar las leyes, pero resolverá las dudas, o por
sí u oyendo el parec er del Claustro gen eral o del pa rticu lar
de los Catedráticos en negocios de su competencia, quedando
siempre responsable de la resolución que adopte.
No podrá suspender a ningún Catedrático, a no ser por
delito que m erezca formación de causa crim inal, en cuyo
caso lo hará dando cuenta al Consejo con los motivos justifi
cados,
sin perjuicio de continuar la causa.
Ejercerá la jurisdicción contenciosa sobre los individuos
que gozasen del fuero académico.
E n el pla n de 1845 sólo se dice, acerca del R ector, que
será nom brado d irectam ente por el R ey , con exclusión de
todo Cated rático en activo servicio, y que el cargo debía
recaer en persona de conocida ilustración y carac terizada
por su posición social o por el destino que ocupase.
E n 26 de septiembre de ese mismo año se dictó una dis
posición por la cual se ordenab a a los R ectores de las U ni
versidades españolas hicieran entrega de sus respectivos es
tablecimientos a los Jefes políticos de la provincia, cesando
consiguientemente en el desempeño de sus funciones; éstos,
en calidad de visitadores y comisionados regios, queda ban
encargados de la reorganización de sus respectivas U niver
sidades conforme al nuevo plan, y a este efecto resum irán
las facultades de R ector; hasta que dicha reorganizac ión se
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 283/494
— 237 —
l levara a cabo, nombrará S . M . persona pa ra ejercer el
cargo.
L os mismos Jefes políticos debían d ar posesión a los Ca
tedráticos de sus destinos respectivos, reuniendo e instalando
los Claustros particulares de las varias facultades que debían
componer la U niversidad, nombrando para ejercer interi
namente el cargo de Decano, al Catedrático que tuviera
por conveniente, dando par te al G obierno de este nombra
miento.
Debía hacer una visi ta inme diatamen te a la U niversi
dad , que sería todo lo gen eral y escrupulosa que fuera posi
ble, a fin de que, según lo que de ella resultase, así como del
expediente que se formara, pudiera procederse, con cabal
conocimiento do causa, a la reorganización definitiva del es
tablecimiento.
Si les concedían atribuciones, por las cuales, si no les era
posible a les jefes políticos desempeñar en todo o en parte
los varios cargo s que por la R eal o rden se les confiaban, po
drían nombrar persona caracterizada o de su completa con
fianza, que los desempeñasen, con sujeción a las órdenes e
instrucciones que se les diesen, y poniéndolo en conocimien
to del G obierno.
A l año siguien te, o sea el de 1846, po r un Decreto de
1.° de abril se asign a sueldo a los R ectores de las U niversi
dades:
al de M adrid, 40.000 reales; a los de Barcelona, S an
t iago,
S evilla y V alencia, 30.000, y a los de G ranad a, O vie
do,
Salamanca, Valladolid y Zaragoza, 26.000 reales.
E n 1848 se nom bra R ector con a rreglo al plan de 1845,
ya ci tado.
E n 1868, y con arreglo al Decreto de 21 de octubre, que
firmó R uiz Zorrilla, como M inistro de Fom ento, en su ar
tículo 20, se dispone que el cargo de R ecto r se ejercerá po r
un Catedrático de la U niversidad respectiva, nom brado por
el G obierno, disposición que rige en la a ctualid ad.
E n otro Decreto de 26 del mismo mes y añ o se señala la
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 284/494
— 238 —
gratificación que han de percibir los Catedráticos nombrados
para el cargo de R ector de las U niversidad es. Consta de dos
artículos:
1.° L os Catedráticos que en virtud de lo dispuesto en el
art . 20 del Decreto de 21 del actu al, sean nom brados pa ra
ejercer el c argo de R ectores de las U niversid ades, percibi
rán, durante su desempeño, sobre el sueldo que como tales
Ca tedrá ticos disfru ten, la gra tificación a nu al de 1.000 escu
dos el de la U niversidad Central y 600 los de las U niversi
dades de distrito.
E l ar t. 2.° hac e referencia a la pa rtid a con carg o a la
cual deben satisfacerse estas gratificaciones.
Y creemos haber dicho cuanto está relacionado con este
importante cargo, creyéndonos relevados de hacer otras con
sideraciones que no son propias de este estudio.
R E C T O R E S D E L A U N I V E R S I D A D
D E Z A R A G O Z A :
S r . D . J u an M arco, 1583- 1584.— S r . D . P as cual M andu
r a
;
1585-1590-1593.—S r. D. A gustín P érez de H echo, 1586.
Sr . D. Pedro Torrellas Perellós, 1587-1588.—Sr. D. Gabriel
Sora, 1589-1594-1599.—Sr. D. Juan López de Hecho, 1591-
1 5 92 , - S r . D . D iego Fr ai l l a , 1595- 1596.— S r . D . J ua n M o
r er a, 1597- 1600.— S r . D . P edr o C enedo, 1598- 1601 . - S eñor
D . G as par A r i as R ei nos o, 1602 a 1606.— S r . D . P edr o I r i ar
te P eral ta, 1608-1622-1626-1629.—S r. D. L uis de S arabia,
1609.— S r . D . J uan M i guel de B or dalba, 1610.— S r . D . E n
rique de Castro Cerbellón, 1611-1623.—S r. D. A ntonio T im
bor (a) Xavierre, 1612-1634-1640-1643.—Sr. D. Jerónimo
Fern ánd ez de H eredia, 1613-1617-1627. — S r. D. M artín
Carril lo, 1614.—S r. D. P edro H errero G uzm án. 1615.—
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 285/494
— 239 —
S r. D. Jaim e Jimén ez de A yerbe, 1616-1619.—S r. D. P edro
J er óni mo de H er vás , 1618.— S r . D . A gus t í n de V i ll anueva
Díez, 1620-1628.—S r. D. Domingo M iravete, 1621.—S eñor
D . V i ncenci o Sel l án, 1624. — Sr . D . Fer nando de Sada A z
cona, 1630.—S r. D. Jac into M inuarte, 1631.—S r. D. M iguel
A ntonio Fra ncé s de U rri t igo it i , 1632-1649.—S r. D. Diego
Jerónimo de S ala, 1633-1641.—S r. D . Diego Calixto R am í
r ez, 1635.— S r . D . P edr o de A gui l ar , 1636.— S r . D . J ua n
Jimé nez M uril lo, 1637-1647.—S r. D . Francisco O rtiz, 1644.
S r . D . J er óni mo I penza , 1642- 1645.— S r . D . P edr o de A bo
lla, 1646.—S r. D . S ebastián A guilera, 1648.—S r. D. Diego
A nt onio Fr ancés de U r r i t igoi t i , 1648. — S r . D . Jos é T or r er o
E mb ún, 1650- 1653.— S r . D . M iguel Jos é P ér ez de O l ivan,
1651. — S r . D . P edr o T ur l án, 1652.— S r . D . M iguel J er óni
mo M artell, 1654-1659.—S r. D. Dom ingo S anz de Cortés,
1655-1663.—S r. D . A ntonio de S egovia, 1656.—S r. D. Ber
nardo M ancebo Cisneros, 1657.—S r. D. S ebastián P orter y
Casanate, 1658-1665.—S r. D . José A legre, 1660.—S eñor
D . Lui s J aci nt o Es mi r C as anat e, 1661. — Sr . D . Pedr o G au-
dioso H er nández de L ar a, 1662. — S r . D . J or ge M ateo L ui s
de A ux, 1664-1691-1705.—S r. D. Francisco S oriano L ópez,
1666-1679.—Sr. D. Alonso Escarate Ramírez, 1667.—Señor
D . G r egor i o Lei za de Er as o V i zcar r et a , 1668. — Sr . D . J ai me
de P alafox Cardona, 1669.—S r. D . R amó n de A zlor, 1670.
S r . D. P edro de A zlor, 1671-1675.—S r. D. M iguel M arta y
M endoza, 1672-1673.—S r. D . M iguel de E jea D escartín, 1674-
1678-1681-1700.—S r. D. Ju an de A guas, 1676.—S r. D. F ra n
ci s co A zl or , 1676. — Sr . D . J uan Lei za de Er as o A r r óni z Pan
zano,
1677. — Sr . D . A nt oni o J os é Sor i ano,
1 68 0.— S r .D .
Blas
S errate, 1682.—S r. D. A ntonio P érez de R úa, 1683-1684.—
S r . D . J osé U l zur run de A s anza, 1685. — S r . D . M iguel E s t e
ban Colas, 1686-1694-1698.—S r. D. A ndrés V alanza tegui,
1687— S r . D . J ai me N avar r o, 1688. — S r . D . J os é Fer nández
de H eredia J imén ez Cerdán, 1689.—S r. D. Jerónimo Dolz de
E spejo N ava rra, 1690-1704-1718.—S r.D. P edro Fe rrer , 1692.
18
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 286/494
240
S r . D . J os é M ar tí nez A r is co, 1693. — S r . D . J os é M ar tí nez
Saldaña, 1695-1712-1719.—Sr. D. Juan Félix Amad Cardiel ,
1696-1701.—S r. D .J u an José M ateo Diez A ngüés, 1697-1703.
S r . D . J u an G il A nón, 1699- 1714- 1720. - S r . D . B r aul io S al
vador, 1702.—S r. D . Felipe M ateo S ánchez del Castellar ,
1706-1715.—S r. D. A ntonio G onzález P ique ras, 1707-1710-
1717.—S r. D. M iguel A bio Costa, 1711-1716.—S r. D . Fra n
cisco U rquiola, 1713.—S r. D . M iguel Domingo Coloma, 1721.
S r . D. Jai m e A ntonio M uniesa, 1722-1738-1742-1762-1763.—
S r . D . M i guel A nt oni o S anz, 1723. — S r . D . C l emente C o
men ge, 1724-1727.—S r. D . José M artín G ómez, 1728-1746-
1761.—S r. D. Jac into M ariano Blancas, 1729 a 1736-1760-
1760-1768.—S r. D . Ju an Dom ingo M anzano, 1737.—S eñor
D . P edro Comenge, 1739-1743-1747.—S r. D . A ntonio L eiza
de E r as o, 1740- 1748.— S r . D . M anuel de P om ar T udel a,
1741-1745-1756.—S r. D . M anuel G ómez Cabello, 1744-1749.
S r . D . Francisco L orieri Cuenca, 1753.—S r. D . P ablo Cas
t i l lo L aroy , 1754-1759-1770-1781.—S r. D. Ig nacio M artínez
de V i ll e la , 1755.— S r . D . A nt on i o J or ge G ar bán, 1757.—
S r . D . J ua n Fr anci s co de G r aci a , 1758- 1766.— S r . D . P abl o
Felices, 1761.—Sr. D. Ramón de Pignatell i , 1762-1782-1783-
1792. — S r . D . M ar t ín M onter de M endiet a, 1764.— S eñor
D.I gn acio A zpuru Forn er, 1765-1769-1775.—S r. D . S i lvestre
L ario S ebastián, 1767-1779.—S r. D . E ugen io R oselló, 1771.
S r . D . M at ías A l lué, 1772- 1777.— S r . D . J oaquí n G ar ay,
1773- 1778- 1784- 1790- 1797. - Sr . D . Fel i pe A nt oni o Fer nán
dez V allejo, 1774.— S r. D . José Bern é, 1776-1785.—S eñor
D .
B las M at ías de S an J ua n, 1780. — S r . D . J ua n de L ei za
de Eraso, 1786.—Sr. D. Pedro Espinosa Fuertes, 1787-1788-
1789.—S r. D . Fau stino de A c ta D escart ín, 1791.—S eñor
D . M iguel del P uey o, 1793-1794-1803.—S r. D . A ntonio L a
sala G il , 1795.—S r. D. T omás M uñoz S alvador, 1796.—
S r. D. M iguel M areca, 1798-1804.—S r. D . Jorg e del R ío V i-
l lanova, 1799-1800.—S r. D . M iguel L atorre , 1801.—S eñor
D . Joaq uín Be nito Cistué, 1802-1826-1828-1829.—S r. D. A n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 287/494
- 2 4 1 -
Antonio V il lagrasa, 1805-1806.—S r. D. Ju an P ascual G ascué,
1807 a 1813.—S r. D . Benito F ernán dez N avarrete, 1814-
182 3- 182 4. - S r . D . J oaquí n O t al, 1815- 1820.— S r . D . J os é
A ntonio M arco, 1816-1821.—S r. D. V icente Barta, 1817-
18 27 . - S r . D . J os é A s ens io O cón, 1818- 1825.— S r . D . J osé
Foncil las , 1819.—S r. D. G regorio P eña , 1822.—S r. D . Jua n
P érez A llué, 1830 a 1832.—S r. D. M anuel Castejón, 1833-
1834.—S eñor B arón de la M engla na, 1835 a 1837.—S eñor
D .
José G aya n, 1838 a 1845.—S r. D. E usebio L era, 1848 a
1854.—Sr. D. Jerónimo Borao Clemente, 1855-1856-1868 a
1872-1874 a 1879.—S r. D. S imón M artín S anz, 1857-1860 a
18 6 4. - S r . D . J acobo de O l leta , 1858- 1859- 1866- 1867.-
S r . D . P ablo G onzál ez H uebr a, 1865. — S r . D . E nr i que S án
chez M uñoz Bassiero, Barón de la L inde , 1868.—S r. D . José
N ieto A lvarez, 1872 a 1874.—S r. D. José N adal E scudero,
1879 a 1 88 4. - S r . D . M ar t ín V i l lar y G ar cía , 1884- 1885-
1890 a 1892.—S r. D . A ntonio H ernández Fajarn és, 1890-
1893 a 1900.—S r. D. M ariano R epolles Ba rand a, 1900 a
1907.—S r. D. H ipóli to Casas y G ómez de A ndino, 1907 a
1910.—S r. D . A ndrés J imén ez S oler, 1911 a 1913.—S eñor
D . R icardo R oyo V il lanova, 1918 a la fecha.
Como pueden ver n uestros lectores, en tre las personas
que ocuparon el cargo de R ector de nuestra U niversidad,
figuran los más prestigiosos nombres de la cultura zarago
zana: los M arco, M andura, T orrellas , Fra il la, Carril lo, Ce
nedo y R am írez, de los pasados tiemp os, se e nlaza n a los
Borao, V il lar , Fajarn és, J im énez S oler y R oyo V il lanova,
de los actuales, llevando todos a la U nive rsidad cesaraugus
ta na , que rigieron, su cu ltura, su saber y su deseo vivísimo
de enaltecerla siempre que les fué posible.
N o hacemos sus b iografías porque dar ía a este capítulo
extr ao rdin aria extensión y porqu e ellos figuran en la obra
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 288/494
— 242 —
laureada por el Patronato, en este mismo Concurso,
Memorias
para la Historia de la Universidad Literaria de Zaragoza;
allí, en su día, podrán nuestros lectores encontrar curiosos
datos bio-bibliográficos.
E l cargo de R ecto r, como ya hemos dicho en el corres
pon diente c apítulo , fué siempre honrado y enaltecido por
los que lo ocupa ron, no ocurriendo en ésta lo que en otras
U niversida des españo las, que cayó tan bajo, que los Cance
larios o M aestrescuelas tuviero n que asum ir todas sus fun
ciones.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 289/494
C A P Í T U L O I X
CARGOS UNIVERSITARIOS
VI CE- RECT O R.- DECANO .— CO NS I LI ARI O S .— LI M O S NERO .— NO T ARI O Y SECRE
T A R I O . - A B O G A D O S Y P RO CURADO RES .— F I S CAL.— RECEP T O R.— CO NT ADO
RES .— S Í NDI CO .— J UNT AS DE HACIENDA.
V I C E - R E C T O R . — H a s t a e l e s t a t u t o d e 1 6 8 4 , e l V i c e
r e c t o r e r a n o m b r a d o p o r el R e c t o r , e n p r e s e n c i a
d e l o s C o n s i l i a r i o s , y j u r a n d o e l c a r g o e n m a n o s
d el J e f e d e la U n i v e r s i d a d ; e n o m b r a m i e n t o d e b í a h a c e r l o
ocho o qu i nce dí a s , a l o m ás , de s pu és de l a fi es ta de S an L u
c a s , y a u n e j e r c i e n d o e l R e c t o r , p o d í a e l V i c e , « d e n o c h e ,
r o n d a r y v i s i t a r l a s c a s a s d e e s t u d i a n t e s . . . y d o n d e y c u a n d o
s e o f r e c i er e e l c a s o d e p r e n d e r a l g u n e s t u d i a n t e u o t r a p e r
s o n a d e l o s s u j e to s a j u r i s d i c c i o n d e e l R e c t o r , l o p u e d a p r e n
d e r c o n t a l q u e e l R e c t o r n o e s t u v i e r a p r e s e n t e a l l i m i s m o . . . »
S i d e n t r o d el p l a z o s e ñ a l a d o p o r lo s E s t a t u t o s el n o m b r a
m i e n t o n o q u e d a b a h e c h o , l o s j u r a d o s h a c í a n l a d e s i g n a c i ó n ;
s u s t i t u í a a l R e c t o r e n a u s e n c i a , e n f e r m e d a d e s o v a c a n t e s ;
e l q u e t u v i e r a a l g ú n i m p e d i m e n t o p a r a s e r R e c t o r , t a m p o c o
p o d í a se r V i c e n i e le g i d o p a r a e l p r i m e r c a r g o s i n o d e s p u é s
d e d o s a ñ o s d e h a b e r v a c a d o .
E n l os E s t a t u t o s de 1646, como en l os de 1659, ya s e i n
d i c a q u e e l n o m b r a d o p a r a e s t e c a r g o s e a p e r s o n a e c l e s i á s
t i c a y d o c t o r d e l a U n i v e r s i d a d .
E l a ñ o 1 6 7 1 , e l R e c t o r D . I g n a c i o C i p r é s d e s i g n ó p a r a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 290/494
244
V i c e
a
D. José Ballabriga; pero habiendo hecho el nombra
mien to (por halla rse ausente este señor) fuera del tiem po
marcado por el estatuto, la ciudad, por medio de su Secreta
r io D. A ntonio M artín E spañol, manifestó que la elección del
Sr . Ballabriga debía ser cancelada por haberse hecho contra
E statu to. E l nom bram iento quedó anulado por la Ciudad,
pero el D r. Balla brig a lo jurab a en 18 de noviem bre de ese
a ñ o , por haber sido nombrado por la misma, con acto hecho
ante el la el día anterior , por D. A ntonio Dom ingo E spañ ol,
S ecr etar i o del R ey. (Gestis, núm. I I , fol . 93 a 98 v.) .
E n los E statu tos de 1684 se ordena que la elección se hag a
cada año la víspera de N uestra S eñora de S eptiembre, en la
forma siguiente: «Q ue quince dias antes, junte el R ector a los
Con siliarios y con ellos delibere qué perso nas se con sideran
mas aptas para desempeñar el cargo. Los quales o la mayor
parte de ellos hayan de resolver las personas que se han de
proponer, como no sean menos de tres, con tal que sean dig
nidades o canonigos de la Iglesia de Çaragoça, u otra perso
na eclesiastica constituida en dignidad, y todos han de estar
ordenados
in sacris,
que se tenga probabil idad de que hayan
de a cep tar el dicho oficio de V ice- rector».
»Item; estatuimos y ordenamos que en el tiempo de los
dichos quince dias antes de Nuestra Señora de Septiembre,
se jun ten los dichos R ector y Consiliarios y M aestros de to
das las U nive rsidad es, y en ellas se pon gan todos los gra
duados, y los redolinos sean igua les; y reco nocidas dich as
bolsas y puestas en la forma dicha, se pongan en el archivo,
y en el entretanto no se concluyere el archivo, se pongan en
el A rca con las tres llaves, que previen e el E sta tuto del
A r ca, T i tul o doze.
»I tem ; estatuimos que el dia antes de la víspera de
N uestra S eñora de S etiembre (dia en que se hace dicha
eleccion) se jun ten por la m añ an a, a las ocho, el R ector y
Consiliarios, y en su presen cia se ha ga extraccion de elec
tore s de dicho oficio de V ice- rector, en esta forma: dos
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 291/494
- 245 -
Doctores de la Facultad de Theologia, de los quales el uno
sea religioso y el otro bo ne te; y de la bolsa de los Do cto
res de Canones y Leyes sorteen quatro, dos por Canones y
dos por L eye s; y de la bolsa de los Doctores de M edicina,
otros dos Do ctores; y de la bolsa de M aestros, uno que sea
de edad de v eintidos años cu mplidos; y que los saque un
muchacho menor de diez años; y que el que hubiere sorteado
un año no pueda tener cabimiento el siguiente. A los quales
que fueren extractos, m and ará el R etor al V edel les intime
el mismo dia cómo han sorteado en electores, y que el dia
siguien te, que será la vispera de N uestra S eñora, a las ocho
de la ma ñana , asis ta en el Claustro de la U niversidad pa ra
haz er eleccion. Y si entre los que sortearen fuere alguno de
los que se ha n de propo ner para ser elegido en V ice-rector,
no sea admitido pa ra elector, antes bien, se saque otro de la
misma bolsa. Y si alguno sorteare que estuviere enfermo o
ausente de la Ciudad, se haya de sacar otro en su lugar, de la
misma bolsa que fuere el ausente o enfermo. Y si algun o de
los Consiliarios fuere de las personas que se han de proponer
pa ra ser electo en V ice-rector, no sea llamado ni adm itido
para la eleccion, y se haga con los demas Consiliarios y elec
tores. Y tambien sean inhabiles para electores los Cathedra
ticos actuales; y que en paridad de votos, tenga calidad el
Rect or .
»I tem ; estatuimos y determinamos que dicha vispera de
N uestra Señora de S eptiembre, se junten los dichos R ector,
Consiliarios y electores en el Claustro de la U niversidad , a
las ocho de la m añ an a, y de alli, todos ju nto s, irán a la ca
pilla de la E scuela, donde se dirá una M issa rezada del E s
píri tu S anto y despues bolveran al Claustro con el V edel,
N otario y dos testigos, y los Consiliarios y electores jura rán
en poder del Rector, y el Rector en poder del Consiliario pri
mero,
en puesto que alli se ha llará a Dios y a los S antos
qu atro E van gelios, que pospuesta toda aficion y odio, elegi
ran el que les pareciere mas aproposito para dicho oficio, se
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 292/494
— 246 —
segun
Dios y sus conciencias, y despues propondra el Rector
las tres personas que estuviere resuelto haverse de proponer,
y propuestas, las votarán con cedulas secretas, y el que
tuviere la mayor parte de los votos, será Vice-rector, y si
acaeciere de los tres propuestos, no tener alguno la mayor
parte, quede excluido el que tuviere menos votos, y se vuelva
a votar segunda vez, de la misma forma, entre los dos que
hubieren tenido más votos, hasta que haya eleccion canonica,
y en caso que uno tuvie re mas votos, pero no tuviere la ma
yor pa rte y los otros dos tuviere n iguales votos, se po ndra n
en suertes, y el que primero saliere, concurra con el que tuvo
mas votos en el pr im er escrutinio; y el N otario lleva rá la
bolsa donde han de echar las cedulillas los que votaren, y en
acabando de votar, sacará de la dicha bolsa las cedulillas el
N otario, en presencia de dicho R ector, Consiliarios y electo
res, y se reg ula rán los votos; y el que tuviere la may or par
te ,
como está dicho, quede electo V ice-rector, y en pa rida d,
que el que huviere electo el R ector, y en este caso ha de decla
ra r el R ector po r quién ha votado, y la eleccion ha ya de estar
secreta ha sta que el que fuere electo V ice-rector ha ya acep
tad o el oficio, y en nin gu n caso se dig a los votos que ha te
nido;
y luego, despues de hecha dicha eleccion, y aceptan
dola, se dé razon a los Jurados de esta Ciudad».
E l N otario, por medio de instrum ento p úblico, testificaba
la elección y el elegido debía aceptar en termino de tres días;
en caso contrario, se repetía a favor de nueva persona.
Si vacaba el cargo por muerte «o de otra qualquiere manera»,
se hac ía nue va elección en la persona pre scrita, y faltando
el Rector, la presidía el Consiliario primero.
N o podía ser V ice-rector el que no fuere natu ral del R ei
no de A ragón y no estuviese ordenado
in sacris,
ni ser Reli
gioso, ni Catedrático, ni Juez eclesiástico, ni menor de vein
ticuatro años cumplidos, ni el que estuviese en servicio de
otro, ni el que a lo menos no fuese bachiller en alguna de
las facultades de T eología, Cánones o L eyes por esta U niver
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 293/494
247
Universidad o incorporado en ella, debiendo grad uarse de Doctor
o incorporarse dentro de tres meses después que hubiese ju
rado, pagando la mitad de los derechos y propinas, excepto
el del A rca, que lo ha de pa ga r por en tero; «y sino se gra
duase dentro de dicho tiempo, vaque el oficio
ipso facto,
sin
declaración algun a, y el V ice-rector entre a ser R ector y
passe a la provission en la forma arriba dicha del oficio de
Vice-rector».
E l que lo h ubiere sido un a vez no podía volverlo a ser
sin que primero pasaren tres años; duraba un año, desde San
Lucas a igual fiesta del siguiente.
S i vacab a el cargo de R ector y le sustituía el V ice, esto
no era obstáculo para desempeñarlo con arreglo a E statu to,
el año que le correspondía.
E n cuanto a su jurisdicción, se establece «que teng a las
mismas vozes y vezes y el mismo poder y jurisdiccion que el
R ector; y en fal ta del R ector y V ice-rector, teng a el mismo
poder el Consiliario prim ero en puesto; y aunque el R ector
no esté ausen te ni impedido , pueda el V ice-rector rondar de
noche y visitar las casas de los estudiantes, y pueda pren
der a qualquiera estudiante u otra persona de los sujetos a
la jurisdiccion del R ector, como no sea en presencia de
dicho R ector; el qual V ice-rector no ha de tene r assiento ni
precedencia sino quando actualmente hiziese el oficio de
Rect or ».
Los Estatutos de 1753 no introducen modificaciones esen
ciales en el nom bram iento, elección y jurisdicción de V ice
rector.
Con arreglo a la R eal Cédula de 25 de septiem bre ya
men cionada al hab lar del R ector y de las causas a que dió
origen, sólo podía ser insaculado el que fuese Dignidad
o Canónigo de la S anta Iglesia M etropoli tana, ordenado
in sacris y tuviera veinticuatro años cumplidos.
P or el plan de estudios de 1825, el V ice-rector era nom
brado por el Rector de entre los individuos del Claustro.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 294/494
— 248 —
E n el E sta tuto de 1618 se le seña lan de sueldo quince
escudos; en los de 1645, 1684 y 1753, quince libras.
D E C A N O . — E n
el p rim er E sta tuto , o sea el de 1583, se
crea el Deca nato en todas las facultade s, cargo que desem
peñaba el Doctor o M aestro más an tiguo de ellos, el cual po
día «hazer llam ar y ajuntar a todos los Doctores o M aestros
de la facultad quand o se ofreciere hab erse de tr at ar y pro
beher algo concerniente a la Facultad y a los de ella y esten
obligados a congregarse a su llamamiento, y el ajuntamiento
se haga en el general de cada facultad o donde mas comoda
m ente pud iesen .. . y en su absencia, el que le sucede por su
antigüedad y assi por su orden».
E l Decanato se omitió en los E statu tos de 1597 y en to
dos los sucesivos que se fueron haciendo para el gobierno de
nues t r a U ni ver si dad.
Cam ón, en sus M anuscritos, dice que sospecha continuó
por lo menos en la facultad teológica, porque el año 1619, al
aprobar la fórmula del juramento a favor de la Purísima
Concepción, figuran el Decano y Catedráticos de P rim a y
V ísperas de T eología y P rim a, con ta l calidad, el Dr . Ja im e
de A yerbe, Canónigo y Capellán mayor del P i lar .
T amb ién en t iempos menos remotos hace m ención del
D ecanato de nues t r a U ni ver s idad el D r . D . J ua n L ui s L ó
pez y M artínez, design ando como a tal, de la facultad teoló
g i c a , a l R . P . F r . L o r e n z o A n g e l o E s p í n .
P ero lo cierto es que el cargo desaparece de nuestros E s
tatu tos y reapa rece en los tiempo s modernos en la mism a
forma que en los primeros.
C O N S I L I A R I O S . — E r a el cuerpo de Consejeros del R ecto r;
el Claustro de Consiliarios lo formab an, a má s del R ector
saliente, cinco Doctores que no fueran C atedráticos ni R eli
giosos, ni menores de veintidós años, que por sorteo se reno
vaban cada año y prestaban juramento en manos del Jefe de
la U niversida d y el mismo día en que éste lo hac ía; de cada
facultad se elegía uno, y en caso de ausencia o muerte u otro
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 295/494
- 249 -
imp edim ento legítimo , se hacía nuevo sorteo de la bolsa co
rrespo ndien te a la facultad en que hub iese ocurrido la va
cante. Entendían con el Rector en el gobierno y régimen de
la U nive rsidad , en las provisiones de Cátedras y elección de
R ector o V ice-rector, y acordaban las convocatorias de Claus
tros de catedráticos o plenos.
E n Claustro de R ector, Consiliarios y Catedráticos de 25
de abril de 1672 se acordó «que en las combocatorias y ajun
tamientos de Claustros plenos preceda el Consiliario por la
facultad de M edicina, assi en el asiento como en el vota r al
Consiliario por la facultad de A rtes, aunqu e éste se halle con
la calidad de Doctor de qu alquiere otra facultad». (Gestis,
núm. I I , fol . 33).
E ste acuerdo promovió la consiguien te pro testa de los
artistas en el prim er Claustro pleno que celebró la U nive r
sidad.
E n el E statuto de 1753 se establece que hay a en la U ni
versidad ocho Bolsas: una de Doctores en T eología, otra
para Cánones y L eyes, otra de M edicina y otra de M aestros
en A rtes, y otras cuatro pa ra Catedráticos de las mismas
facultades.
E n el Claustro de R ector y Consiliarios que debía cele
brarse cada año el día 7 de septiembre, debía sacarse de las
bolsas de los catedráticos por el orden y turno de las facul
tades, comenzando el primer año de la confirmación y apro
bación de dichos Estatutos por la de Teología, siguiendo por
la de Cánones y así sucesivamente ha sta la de A rtes o Filo
sofía, repitiéndose el turno sucesivamente en adelante y en
la misma forma; hecho este sorteo, se procedía al de las fa
cultades en la forma acostumbrada.
Debían jur ar y hace r la profesión de la fe en el prim er
Claustro después de San Lucas, y el que no escusara legíti
mamente su ausencia en ese día, perdía el cargo, precedién
dose al sorteo de otro en su lugar.
L I M O S N E R O . — T e n í a a su cargo la limosna para los estu
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 296/494
- 260 -
estudiantes
pobres y el cuidado de socorrerlos y atend erlos en
sus posadas con el M édico de la U nive rsidad , facilitándoles
la asistencia de Cirujano si la necesitab an, así como med ici
nas y otras cosas que pudieran convenirles.
In speccion aba las casas donde los escolares se alojaban,
par a que estudiaran, vivieran honrad ame nte y observaran
buena conducta, reprendiéndoles si se hacían merecedores de
ello y dan do cuenta al R ector de las faltas com etidas, para
que él, en tal caso, aplicara los debidos correctivos con arre
glo a las leyes de la escuela.
S e le elegía en el prim er C laustro de R ecto r, Consiliarios
y Catedráticos que se celebraba anualmente, y era general
mente eclesiástico secular o regular, pero debiendo ser Doc
tor o M aestro por la U niversidad.
T an sólo él podía solicitar limosnas par a los escolares, y
dentro de la U niversidad no podía autorizar a nadie para
hacerlo, a no ser al H ospital ge neral de N uestra S eñora de
G racia y niños y niñas desamparados, los cuales podían
hacerlo una sola vez al año.
N O T A R I O
Y S E C R E T A R I O .— D ice
el prim er E statu to «que la
U niversidad tenga un N otario y S ecretario part icu lar dipu
tado para hazer y testificar los actos y instrumentos que se
ofrezcan haz er concernientes a la U nive rsidad , y que escriva
las actas que se ha vra n de escrivir a nom bre del R ector y
Consiliarios, y aya de ser de los del numero de casa de la
prese nte Ciudad de Zara goz a, habil y suficiente para haz er
los actos y instrumentos en latin y en romance, segun con
ve nd ra, de las elecciones de R ector y de las otras person as,
min istros y officiales de la U nive rsidad , de las provisiones
de los Cathedraticos, de las causas judiciales tocantes al fue
ro y jurisdiccion del R ecto r, de los grados de Bac hiller, L i
cenciado, M aestro y Doctor, en qualquiera de las facultades,
y de todas las otra s cosas tocantes a la U niversid ad que se
huvieren de hazer con acto de N otario».
Debía llevar el
Libro de Gestis Claustri Universitatis Studii
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 297/494
— 251 —
generalis cæsaraugustani,
en el cual « asiente todas las con
gregaciones y claustros y lo que en ella se determinare, por
el orden y forma que en el E sta tu to de los Claustros se d is
pone».
Ju ra ba en manos del R ector cum plir bien y fielmente su
com etido y obedecerle en todo lo lícito y honesto, así como
no podía pub licar los secretos de la U nive rsidad , y de no
«venir ni haz er contra ella en qua nto su officio de N otario
le permitiese».
No podía tener de salario más de lo marcado en los Esta
tutos por los derechos que le correspond ían; no podía poner
sustituto sino con licencia de los Jura do s, R ector y Consilia
r ios de la U niversidad.
E n el E sta tut o de 1625 se le señalan de sueldo veinte es
cudos y a más sus pro pin as y derechos conforme con la
Curia Eclesiástica de Zaragoza, y se nombraba para el cargo
a Francisco A ntonio E spañ ol, y después de mu erto, a Fr an
cisco A ntonio E spaño l menor.
E n el de 1684 se consigna que el R eceptor de la U niver
sidad no podía pagar el salario al Secretario sin que primero
«le conste por relacion en escrito del R ecto r y Con siliario
primero en puesto, de que ha continuado todos los actos, de
terminaciones y escrituras que tiene obligacion. Y porque el
salario se pagu e en la U niversida d por tercios, pa ra fin de
dar dicha relacion y con ella cobre el Secretario su salario,
se hay a de tener y tenga un Claustro antes de N avidad y
otro antes de San Juan de Junio, para averiguar s i ha conti
nuado todas las escrituras, determinaciones y actos que deve
con tinua r. Y assi mismo no se le dé la prop ina de los gr a
duados sin aver entregado las cartillas de dichos grados».
E n el de 1753 se establece que sea perp etuam ente S ecre
tario de la U niversida d uno de los de la Ciudad, ind istinta
ment e.
E n estos E statutos, y con arreglo al
Arancel
que en ellos
se inserta, se le señalan los siguientes honorarios:
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 298/494
— 252 —
P rop ina s de los Claustros: de R ector y Consiliarios, dos
reales;
de Rector, Consiliarios y Catedráticos, un real; Claus
tro pleno , medio real; de R ecto r, Consiliarios y exam inado
res, dos reales.
P rovisión de Cáted ras y que debían pag arse por el que
obtuviese la Cáte dra, vein te reales por todos sus derechos;
por la justificación de los méritos de los opositores y ordenar
la relación de ellos, cuatro reales; quedando un solo opositor
que no sea Cated rático de la misma facultad, veinte reales;
queda ndo único opositor el poseyen te o Catedrático de la
misma facultad, vein te reales. P or derechos de m atrícu la,
pruebas de curso y examen de latinidad, si diere testimonio,
cinco reales.
E n Claustro de 4 de febrero de 1808 se señalaron al S e
cretario derechos por las incorporaciones y las conmutaciones
de curso que pidieran los estudiantes, así como por las acor
dadas que dirija para la comprobación de los documentos.
E n 5 de agosto de 1815 se dicta un a R eal provisión p ara
que,
en observancia del E statu to 6.°, T í t . 10, en tre a servir
la S ecretaría el del A yuntam iento de esta ciudad.
E l pr imer S ecr etar io de nues t r a U ni ver si dad fué M ar t ín
E spa ño l; tenía de salario, a más de sus derechos, diez libras
jaquesas.
E n el E statu to de 1618 f iguran veinte y la misma canti
dad en todos los que siguieron, incluso en los de 1753.
A B O G A D O S Y P R O C U R A D O R E S . — L o eran de la U niversidad
todos los Catedráticos de Leyes y de Cánones, mientras las
desemp eñaban; ve nían obligados por los E statutos a «advo
gar, patrocinar y aconsejar en todos los pleytos y cosas que
se ofrecieren a la U nive rsida d, siempre que por el R ector
fueren requeridos, y esto gra tis, sin que por ello la U nive r
sidad les haya de dar salario, y si necessario fuesse, haver de
tomar parecer en algun negocio de otros letrados y advoga
dos, pareciendoles al R ecto r y Consiliarios, que conve ndra
lo podran hazer».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 299/494
— 2 5 3 —
« Y t e n g a t a m b i e n la U n i v e r s i d a d d o s P r o c u r a d o r e s c a u
s í d i co s p a r a l o s p l e y t o s q u e s e o f r e c e r á n , d á n d o l e s e l s a l a r i o
q u e a l R e c t o r y C o n s i l i a r i o s p a r e c i e r e , a c u y a p r o v i s i o n y
n o m i n a c i o n s e r á » .
E n l o s E s t a t u t o s d e 1 6 8 4 y 1 7 5 3 s e e s t a b l e c e q u e n o p u e
d a n d e f e n d e r o p a t r o c i n a r p l e i t o s c o n t r a la U n i v e r s i d a d , y s i
l o h i c i e r a n , q u e d a b a n s u s p e n d i d o s p o r u n m e s d e e m p l e o y
s u e l d o , e l c u a l s e d i v i d í a e n t r e e l A r c a y e l s u s t i t u t o . S e e x
c e p t u a b a a l o s q u e e s t a b a n a s a l a r i a d o s p o r l a C i u d a d e n n e
g o c i o s d e e l l a ; « y q u a n d o d i c h o s C h a t e d r a t i c o s a c o n s e j e n a
l a U n i v e r s i d a d e n p l e y t o s d e p a r t e s , t e n g a n e l s a l a r i o q u e
p a r e c i e r e a l R e c t o r y C o n s i l i a r i o s ; s e g u n el t r a b a j o » .
F I S C A L . — H a s t a
l o s E s t a t u t o s d e 1 7 5 3 n o v e m o s f ig ur ar
e l c a r g o d e F i s c a l d e l a U n i v e r s i d a d , y s i n e m b a r g o , d e s u
e x i s t e n c i a t e n e m o s n o t i c i a s c o n b a s t a n t e a n t e r i o r i d a d . E n l a s
r u i d o s a s c u e s ti o n e s d e p r o v i s i ó n d e c á t e d r a s d e A r t e s , y q u e
a l t r a t a r e s t e a s u n t o e s t u d i a r e m o s c o n e l d e t e n i m i e n t o q u e
m e r e c e , y a v e m o s f i g u r a r a l F i s c a l c o m o m a n t e n e d o r d e l o s
d e r e c h o s y p r e e m i n e n c i a s d e la U n i v e r s i d a d .
P o r l os l i b r o s d e
Gestis
a p a r e c e n o m b r a d o , e n 1 .° d e s e p
t i e m b r e d e 1 6 7 2 , D . A n t o n i o G a b í n , y e n 2 1 d e i g u a l m e s
d e 1 6 7 3 s e e l i g e P r o c u r a d o r f is ca l al D r . D . B a l t a s a r Y a n
g u a s ,
« s i n r e b o c a c i o n d e l o s d e m a s » .
E l n o m b r a m i e n t o s e h a c í a e n C l a u s t r o p o r m a y o r í a d e
v o t o s ,
y a c e p t a d o p o r e l i n t e r e s a d o , j u r a b a d e s e m p e ñ a r l o
bi e n y f ie lmente , p ar a l o cua l l a U ni ve rs i da d l e co nfer í a
t o d o e l p o d e r n e c e s a r i o c o n a r r e g l o a f u e r o s y E s t a t u t o s .
S e g ú n e l E s t a t u t o d e 1 7 5 3 , d e b í a t e n e r l a U n i v e r s i d a d
u n F i s c a l , el c u a l e r a e l e g i d o e n el p r i m e r C l a u s t r o d e R e c
t o r , C o n s i l i a r i o s y C a t e d r á t i c o s q u e s e c e l e b r a s e d e s p u é s d e
S a n L u c a s , d e b i e n d o h a c e r la p r o p u e s t a el R e c t o r p o r t e r n a
e n t r e D o c t o r e s d e l a f a c u l t a d d e L e y e s o C á n o n e s , q u e n o
p o d í a n s e r C a t e d r á t i c o s , n i E c l e s i á s t i c o s s e c u l a r e s o r e g u l a
res , n i C o n s i l i a r i o s , v o t á n d o s e p o r c é d u l a s y r e s u l t a n d o e le
g i d o e l q u e t u v i e s e m a y o r í a d e v o t o s .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 300/494
— 254 —
Debía jurar en manos del Rector, «guardar los Estatutos
de la U niversid ad, celar sobre su ob servancia y vela r que
cum plan con sus obligaciones el R ector, V ice-rector, Consi
l iarios, Cathedraticos, L ectores extraordinarios, G raduados,
E studiante s, M inistros y, especialis imam ente, de que se
gua rde lo prevenid o y dispuesto baxo el Título de las Aca
demias».
A sistía con voz pero sin v oto a los C laustros de Consilia
rios y Cated ráticos, percibiendo igual pr op ina que éstos y
ocupand o el últim o lug ar; en los plenos podía vo tar y ad e
má s se sentab a en el puesto que por su grad o le corres
pondiera.
E l tiemp o de duración del cargo era el de un año, pero
podía ser reelegido por otro, concurriendo las dos terceras
partes de los votos; pero después tenían que pasar dos años
para que el mismo pudiera ocupar nuevamente el cargo.
R E C E P T O R . — E r a el administrador de las rentas y bienes
de la U nive rsidad ; ejercía el cargo por turno de cada facul
tad, el Catedrático de mayor antigüedad, con excepción de los
religiosos. S i a juicio del R ector y Consiliarios, el que lo
desempeñaba demostraba grandes apti tudes, se le podía pro
rrogar el tiempo de la receptoría; en cambio, si era inepto
o poco conveniente al que pudiera corresponderle, pasa
ba a otro el cargo. Debía llevar un libro registro de entrada
y salida de caudales y no podía pagar cantidad alguna
sin previo m and ato; de hacerlo, era responsable pe rsonal
ment e.
P ar a la custodia de sus fondos, la U niversidad tenía la
l lamada A rca de tres l laves, que generalmente se custodiaba
en el archivo, y una de las cuales estaba en poder del
Recept or .
E n los E statu tos de 1618 se le señalan de sueldo vein te
l ibras,
y la elección debía hacerse por escrutinio secreto a
propuesta del R ector, que presentaba una terna , en Claustro
de Consiliarios y Catedráticos; la duración del cargo se seña
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 301/494
- 255 -
señalaba en dos años, debiendo j ura r en mano s del R ector ocho
días después de San Lucas.
Se le hacían procuras para pagos y cobros, así como para
pleitos u otros incidentes.
E n el de 1625 se señala que el cargo recaiga en uno de
los doctores gradu ados o incorporados en dicha U niversida d
de las cu atro facu ltades de ella, que no sea eclesiástico ni
religioso, la cual nom inación o elección se ha ya de hace r
por escrutinio secreto.
No hay diferencias esenciales en los Estatutos de 1645,
1684 y 1753.
E n el C laustro de 8 de febrero de 1796, el R ector dió
cuenta de los desagradables incidentes ocurridos con el que
fué R eceptor de la U niversidad D . A lejandro O rtiz, el cua l ,
a pesar de haber transcurrido cuatro años, no ha presentado
las cuentas de su receptoría, hasta el punto de que la Ciudad,
extrañada de esto, quiere intervenir en tan lamentable asun
to ; el nuevo R eceptor, S r. S alcedo, pide que se le presente n
por su antecesor las oportun as liquidaciones. E l Claustro
acordó que no debía perderse tiempo en el arreglo de esta
cuestión tan importante, dando un plazo de quince días
al S r. O rtiz pa ra que liquide, y en caso con trario, le ma nde
llamar el Rector a su casa y le manifieste, terminantemente,
que de no cu m plir como se ordena, se tomará n contra él
las providencias a que haya lugar.
(Gestis,
núm. 22, folios
279 y 282).
E n 12 de abril de ese mismo año, el R ector dió cuen ta
en Claustro que el asunto O rtiz toma ba peor aspecto, por
cuan to dicho señor se neg aba resueltamen te a pres enta r las
cuentas de su receptoría, siempre y cuando no se le desagra
viara antes, del acuerdo tomado y cumplido en el Claustro
anterior .
E l nuevo fué de que no hubiera tal desag ravio y que se
llevara adelante este asunto «con la actividad y nervio que
e x ig e s u im p o r t a n c i a s
(Gestis,
núm. 23, fol. 519).
19
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 302/494
- 256 -
E s t e d e s a g r a d a b l e i n c i d e n t e , q u e l le g ó h a s t a l a R e a l A u
d i e n c i a , t u v o h o n r o s a s o l u c i ó n p a r a a m b a s p a r t e s .
E l p r i m e r R e c e p t o r d e q u e t e n e m o s n o t i c i a p o r F r a i l l a
f u é e l D r . C a r r i l l o ; t e n í a d e s a l a r i o d i e z l i b r a s j a q u e s a s . E n
e l E s t a t u t o d e 1 6 1 8 fi gu ra n v e i n t e e s c u d o s , y e n lo s s i g u i e n
t e s , v e i n t e l i b r a s j a q u e s a s .
C O N T A D O R E S . — E r a n l a s p e r s o n a s d e s i g n a d a s p a r a i n s p e c
c i o n a r l a s c u e n t a s d e R e c e p t o r í a ; f o r m a b a n e s a J u n t a u n
J u r a d o d e s i g n a d o p o r l a C i u d a d , l o s r e c t o r e s s a l i e n t e y n u e
v o y e l C o n s i l i a r i o m á s a n t i g u o d e u n a d e l a s c u a t r o f a c u l t a
d e s m a y o r e s .
T e n í a n a m p l i o s p o d e r e s « p a r a t o m a r , p a s s a r , a d m i t i r o
n o a d m i t i r l a s d i c h a s c u e n t a s d e r e c e p t a s o g a s t o s d e l R e
c e p t o r y q u a l e s q u i e r e o t r a s p e r s o n a s , y e x a m i n a d a s b i e n y
f ie lm e nte l a s d i c h a s c u e n t a s y a d m i t i d a s p o r e l lo s , p u e d a n
h a z e r d e e l l a s d e f i n i m i e n t o , f in y q u i t o e n p o d e r d e l N o t a r i o
d e l a U n i v e r s i d a d » . J u r a b a n el c a r g o e n m a n o s d e l R e c t o r
p r e s e n t e y é s t e e n l a s d e l a n t e r i o r .
E x a m i n a d a s l as c u e n t a s y d á d o l e s s u a s e n t i m i e n t o , fir
m a b a n p r i m e r o e l R e c t o r , l u e g o el J u r a d o , a c o n t i n u a c i ó n
e l R e c t o r s a l i e n t e y , p o r ú l t i m o , e l C o n s i l i a r io .
E n l o s E s t a t u t o s d e 16 2 5 s e d a i n t e r v e n c i ó n g r a n d e a l o s
J u r a d o s p a r a el e x a m e n y a p r o b a c i ó n d e c u e n t a s , h a s t a e l
p u n t o q u e e n c a s o d e e m p a t e e n l a s d i s c u s i o n e s , h a b í a q u e
a t e n e r s e a l p a r e c e r d e l r e p r e s e n t a n t e d e l a C i u d a d .
E s t a d i s p o s i c i ó n s e c o n f ir m a e n t o d o s l o s E s t a t u t o s h e
c h o s c o n p o s t e r i o r i d a d , i n c l u s o e n 1 7 5 3 ; e n é l s e e s t a b l e c e n
l a s l l a m a d a s
J U N T A S D E H A C I E N D A , con l os mi s mos deberes que l os
C o n t a d o r e s , y q u e , a s e m e j a n z a d e é s t o s , s u s c o m p o n e n
t e s t e n í a n l a m i s i ó n d e v e l a r p o r l a r e c t a y h o n r a d a a d m i
n i s t r a c ió n d e l a U n i v e r s i d a d , e x a m i n a n d o d e t e n i d a m e n t e
l a s c u e n t a s d e R e c e p t o r i a , y p r o p o n e r t o d o c u a n t o a s u f o
m e n t o p u d i e r a c o n v e n i r .
E n e l p r i m e r C l a u s t r o d e s p u é s d e S a n L u c a s s e s a c a b a n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 303/494
— 257 —
las bolsas de Catedráticos y se sorteaban cinco, uno por cada
facultad; éstos, con los rectores saliente y en tran te y el Fi s
cal de la U niversidad, componían la J un ta de H acienda.
A hora bien; para adm itir o desechar las cuentas de R e
ceptoría o de cualquier otra persona que hubiese adminis
trado la hacienda de la U niversidad, debían intervenir , ade
más de los nom brados, un R egid or, el que determ inase la
Ciudad, el Rector que hubiera desempeñado el cargo en la
época de la cue nta, y un Canónigo o Dig nida d de la S an ta
Iglesia M etropoli tana, Doctor graduado más antiguo o incor
porado por dicha U niversidad .
E n el plan de estudios de 1825 subsisten las Ju nt as de
H acienda con los mismos fines que las anteriore s; forma ban
de ella pa rte el R ector, el S índico fiscal, cua tro individuos
del Claustro, dos Catedráticos y dos Doctores pertene cientes
a dis tint as facu ltades, y el C ontad or, que llevaba los libros
de cargo y data y extendía los acuerdos, pero no tenía voto.
E sta Ju nt a tenía atr ibuciones para nom brar un S índico
fiscal, al cual autorizaba, con los correspondientes poderes
pa ra poder promov er los intereses de la U nive rsidad , la rí
gida observancia de todas las leyes académ icas y cuan to
fuere encaminado al florecimiento de las letras y buenas
costumbres.
Este cargo duraba cuatro años.
S Í N D I C O S .
— « . . . Estatuyo y ordeno que quando se huviere
de embiar por negocios de la U niversidad algun S índico
fuera de Zaragoza, haya de ser con determinacion del Claus
tro pleno, y en respecto a las dietas, se haya de tassar por
el mismo Claustro o p or la Ju n ta que éste podra destina r
para tratar de aquel negocio, y en cuanto se pudiere, se pro
cure que no sea Cathedratico, por la falta que ha de hacer
en sus lecciones, y si huviere de embiar Cathedraticos por
el mayor beneficio del mismo negocio o si huviere de embiar
ma s de un S índico, en uno y otro caso d eberan con currir,
de las tres partes, las dos.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 304/494
- 258 -
»I tem; mando que ninguno pueda ser nombrado en Sín
dico de la U nive rsidad , si tuvie re negocios propios en la
parte o lugar a donde le embiaran, en pena de que no pueda
ga na r dieta s, y si fuere Cath edratico , que sea tenido por
ausente.
»Item; ordeno que el que fuere Síndico lleve tiempo limi
tado,
dentro del qual ha ya de tra ta r los negocios que se le
cometieren, y no se pueda detener sino con expressa prorro
gación del Claustro pleno, de la que conste por carta firmada
del Rector y Secretario; y si el Claustro pleno huviesse nom
brado Ju n ta , con prorroga cion de ésta, de la que conste por
carta firmada del Doctor mas antiguo de la dicha Junta y
del Comissionado para la corresponden cia con el S índico, y
no guarda ndo esta forma, no pueda gan ar dietas, aunque el
negocio suceda en utilidad de la U nive rsidad y se ten ga por
a u s e n t o . (Estatutos d e 1 7 5 3 , T í t . X I X ) .
A ntes de esta disposición ya la U niversidad, en diversas
ocasiones, había hecho el nombramiento de individuos de su
seno,
con amplios poderes para la gestión de sus asuntos.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 305/494
C A P I T U L O X
MINISTROS DE LA UNIVERSIDAD
BEDEL.—ALGUACIL.—MAESTRO DE CEREMONIAS
B E D E L . — E r a cargo de verdadera impo rtancia en
las antigu as U niversidades; en nuestro p rimer
E stat uto , al nú m . 14, se dice que el Bedel «sea
hombre honrado, de buena fama y de buena edad para poder
hacer bien su oficio, el qual irá vestido de lego corto, con
capa y gorra , bien trata do , y tenga cargo de llevar la ma za
de pla ta de la U niversid ad delan te del R ector en todos los
actos y ajuntamientos.. .»
Estaba a su cargo la custodia y guarda de las escuelas,
de su limpieza y aseo, cerrarlas y abrirlas a sus horas, lla
ma r a Claustros y a Consejo por man dato del R ector, notifi
car, llevando la maza, las fiestas, a los Catedráticos y oyen
tes en las lecciones de Prima, la víspera y día antes de la
fiesta; y siemp re que fuere m ene ster y se lo ordena se el R ec
tor, prender y poner en la cárcel a quien se le designase de
los sujetos a la jurisdicción y fuero un ive rsita rio, tenien do
las llaves y guard a de la cárcel; pun tua r a los Catedráticos
las faltas que cometieren e imponer silencio y hacer guardar
la debida compostura a los escolares.
Ju ra ba en manos del R ector de obedecerle in licitis et ho
nestis, y si ponía sustituto, debía hacer la jura en la misma
forma.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 306/494
— 260 —
S u salario era de cuare nta escudos, del A rca, más las pro
pina s o derechos que le c orrespond ían conforme a los E sta
tutos; en los de 1618 se le aumentan hasta 125 escudos.
A su cargo estaba la cobran za de los salarios de los estu
dian tes de G ram ática y de otros a quienes se les hubiese
de cobrar en la U nive rsidad ; por su trabajo se le debían
da r de cada ducado que cobrada, 18 dineros, d ebiendo, al
comenzar el desempeño de su cargo, imponer la fianza de
600 ducados.
P a ra mejor gu ard ar, la cárcel, el archivo y el edificio
todo,
debía vivir en la U niversida d.
E n los E statu tos de 1625 se le señala de sueldo 85 escu
dos, más las propinas.
E n los de 1645, en atención a los muchos y buenos servi
cios prestados po r Ju an M uñoz, el cual, en su vejez, fué cui
dado y asis t ido por su hijo Berna rdo, la U niversidad nomb ra
a éste Bedel para después de la muerte de su padre; se seña
la en ese E sta tut o al Bedel un salario de 85 libras .
E n los de 1684 se impo ne la obligación al Bede l, de que,
un cuarto de hora antes de la lección de Prima y otro cuarto
de hora antes de la de V ísperas, toque la cam pana que a di
cho f in tenía señalada la U niversidad; y también debía ta
ñerla las vísperas de Claustro pleno, a las siete en invierno
y a las ocho en veran o y el mismo día señalado p ara éste,
media hora antes de su celebración.
Debía, en co mp añía del A lguacil, ir todos los días a bus
car al R ector a su casa y acom pañarle a la U niversidad,
bajo la mu lta de 30 reales cada vez que faltase. E n ese E sta
tuto y en el de 1753 figura un salario de 125 libras jaquesas.
R ecibía, bajo inv en tario , y custodiaba las alhajas de la
U niversidad y los ornam entos de su capil la.
E l prim er Bedel de nuestra U niversidad, según se hace
constar en la escritura de erección y fundación de la misma,
fué P edro Ballester; después lo fué M arcos de A lberuela, que,
según Frailla, a más de sus propinas y collecta de salarios
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 307/494
- 261 -
y lo que le dan los estu dia ntes del signo y la ración de tres
días que le dan en el A seo, percibía del A rca 40 libras ja
quesas (1).
A L G U A C I L . — L a
U niversidad tenía A lguacil con va ra;
Frailla dice que al princ ipio llevó va ra blanca y después ne
gra , con las arm as de la U nive rsidad; y en v irtud de los
privilegios que tenía, podía prender a los estudiantes y
a otras personas que estaban sujetas al fuero universitario,
«y execu tar y qu itar arm as y visita r las casas de los estu
dia nte s, y todo aquel pod er que los algua ziles de las un iver
s idades de S al amanca, A l calá y L ér i da y ot r as de E s pañ a
tienen y pueden tener en qualquier manera; el qual haya de
estar obediente en su caso al R ector y V ice-rector de sta
U niversidad, y hazer lo que le ma ndaren en cosas tocantes
a la U nive rsidad , y de cita r y llamar e intim ar a los que
fuessen men ester, y exe cuta r las prov isiones dellos, y hay a
de asistir en las escuelas cada dia lectivo, no teniendo justo
imp edim ento, a conocimiento del R ector y Consiliarios, tres
horas a la m añan a y tres a la tarde; de S an L ucas a S anta
Cruz de M ayo, de ocho a onze, y de S anta Cruz de M ayo a
San Lucas, de siete a diez por la mañana, y de dos a cinco
de San L ucas has t a S ant a C r uz de M ayo; y de all í a S an L u
cas, de tres a seys; y el dia que dexare de asistir en las horas
que el presente Estatuto dispone, se le multe en la parte y
porcion que por su salario le cabrá en aquel dia, y mas dos
propinas del primer doctoramiento o licenciamiento, y esto
sea el tercio pa ra el am para dor y las dos parte s p ara el A rca,
y tenga tambien obligacion el Vedel de punctarlo el dia que
faltare, pa ra que el R ector se lo reten ga, y esto se entien da
no estando ocupado en cosas del servicio de la U nive rsidad
u otro justo y legitimo im pedim ento, a conocimiento del
R ector. Y esté a su cargo que en la U niversidad no haya al
(1) La Universid ad no tuvo maceros, como se hace constar en algunos trabajos literarios
recientemente publicados, hasta los tiempos modernos; el Bedel era el encargado de llevar la
maza en los actos oficiales.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 308/494
— 262 —
alborotos, ruidos, tumu ltos ni corrillos, ni juegu en ni sean
descomedidos los estud iante s. Q ue no nad en, por el peligro
gran de que de esso se ha visto por experienc ia resulta, aho
gandose muchos. Y si tuviese cuenta del relox, o al que la
tuviese, den quatroc ientos sueldos, y esto del A rca; y a mas
desto, tengan las propinas en todos los grados, incorporacio
nes y de cada bac hiller, como abaxo se señ alar án. Y ma s
por prend er, ten ga un real de cada uno si fuere por correc
cion, y por otra cosa y otros actos que hiziere, ten ga lo que
un Nuncio del Señor Arzobispo de Zaragoza. Y el Rector,
para ayudarle, pueda tener un Tiniente y susti tuto suyo que
tenga sus vozes y sus vezes en todo y haya de jurar y jure en
pod er del R ecto r, que se ha vr á bien fielmente en sus officios.
Y el V edel, A lguacil y M aestro de Ceremonias estén a pro
vision de R ector, C onsiliarios y C laustro de Cathed raticos
cuando vacaren, y antes no se pueden proveer».
E n Claustro de R ector y Consiliarios celebrado el 27 de
Julio de 1681 dióse cuenta de que Jerónim o S anz, A lguacil
de la U nive rsidad , hab ía hecho renuncia formal de su cargo
el día 8 del mismo mes y año, an te el N otario de la Ciudad
M iguel Jeró nim o M olinos, con el fin de que dicho Claustro
hiciera la gracia del mismo a Teresa Sanz, su hija, con el
motivo de haber servido bien y fielmente toda su vida a la
U nive rsidad «con la pun tualid ad que a todos era notorio».
S e votó y se acordó «se hicie ra la gra cia d e dicho oficio a la
dicha Teresa Sanz, con pacto y condicion que dicho Claustro
se reserbó la facultad de nombrar y disputar persona idonea
a su arbitrio y libre voluntad para el servicio de dicho oficio
en el Ínterin que aquella no tome estado».
También se acordó que «a la dicha Teresa Sanz se le ha
bían de da r todos los años 40 libra s jaquesas, 35 pag ade
ras en N avidad y las cinco restantes el dia de S an L ucas, y
que al sustituto liquiden las 30 libras jaquesas restantes del
salario y todos los emolumentos utiles y pertinentes al dicho
oficio de A lgua zil».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 309/494
263
E n 1.° de julio de 1688 se nom bró a A ntonio V iñes con
todos los emolumentos para siempre y cuando llegase el caso
de que contrajera matrimonio con la T eresa S anz y no antes.
(Gestis, núm. I I I , fol . 30).
E n el E statuto de 1753 se le condena, s iempre que no
lleve la var a, a la mu lta de 30 reales de plata , 10 pa ra el
acusador y 20 pa ra el A rca.
También se disponía «que qualquiera persona eclesiasti
ca o secular de qualquier estado, preheminencia y condicion
que sea, que hiciere resistencia al algu acil de la U nive rsidad ,
exerciendo su oficio segun el tenor de los presen tes E sta tu
tos, pueda ser acusado ante el R ector de la U niversidad y
ser castigado segun mereciere el delito de la resistencia, y lo
mismo si hiciere resistencia a los otros min istros de la U ni
vers ida d, exerciendo sus oficios conforme a lo prev enid o en
es t os Es t at ut os ».
E n la época de Fr ai l l a er a A l guacil M at ías P i edr a, y a
más de sus pro pin as, tenía el sueldo de 45 libras jaquesa s,
que se aum entaro n en el E sta tuto de 1618 has ta 90 escudos,
figurando en todos los demás un salario de 70 libras ja
quesas.
M A E S T R O D E C E R E M O N I A S . — S e le nombraba en Claustro
de Rector, Consiliarios y Catedráticos y debía ser «persona
honrada, de buen aspecto, persona circunspecta y reportada,
y que ten ga noticias de las cosas de la E scuela y U niversi
dad o quan mejor se pudiere hallar».
Tenía el deber en todos los actos que se celebraban, así
públicos como solemnes, que tanto los Doctores como las
personas inv itada s ocup aran los sitios que con arreglo al ce
remonial y a la etiqueta prescrita les correspondía, vigilando
y tom ando nota de si los M aestros y Doctores lucían sus in
signias cuando estaban obligados a llevarlas.
«Y assi mesmo esta rán a su cargo otras cerem onias y
cosas semejantes, como se lo encargaren por el Rector y Con
siliarios, y ten dra en los dichos actos algun junco, va ra o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 310/494
— 264 —
bastoncillo con remate guarnecido de plata, con las armas
de la U niversidad, y teng a m emoria de los Doctores y M aes
tros de la U niversidad, por su antigüed ad».
E n el E sta tuto de 1753 se dispone que debe tene r un libro
«en el qual esc riva las cosas m as notables que sucedieren
en ella».
E n 18 de julio de 1675 vemo s por los libros de Gestis que
se nom bra M aestro de Ceremonias a M iguel Calbillo, dura nte
la menor edad de Jerónimo Sanz, que era el que tenía el ofi
cio en propied ad, e hijo de otro Jeró nim o S anz que fué du
ran te muchos años A lguacil y que consiguió para su hija
Teresa el mencionado cargo.
E l prime r M aestro de Ceremonias fué P edro P ortafax,
P resb ítero, y su sueldo, a más de las pro pin as, era de 10 li
bras jaqu esas. E n el E stat uto de 1618 se le asignan de sueldo
40 escudos; en los de 1645, 40 libras jaquesas; en los de 1684,
60 libras, y la misma cantidad en los de 1753.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 311/494
C A P I T U L O X I
S E L L O Y A R M A S D E L A U N I V E R S I D A D
E N
los primeros E statutos se dispone que la U ni
versidad tenga un sello, y por armas esculpidas,
en el medio, la imag en del biena ventu rado S an
Pedro, con su t iara y l laves, y a una parte una S que quiera
decir Sanctus, y una P a la otra que quiera decir Petrus, y a
la otra parte derecha, las armas del R eino de A ragón, la
cruz y cuatro cabezas; y a la pa rte izquierda, las arm as de
la ciudad de Zaragoza, que es un león con su corona real.
De este sello debía usar el R ector en las carta s misivas
en nom bre de la U niversid ad y en todos los privileg ios, pa
t e n t e s ,
testimonios, despachos y escrituras que se hicieren y
desp acha ren a nom bre del R ector, como tal y a nom bre de
los diversos Clau stros que se celeb rasen; en las ca rtillas de
los G rados debía p onerse el sello, que era pend iente, en cera,
encerrado en un a cajita de hojadelata, y aunque los diera el
A rzobispo, como Cancelario, no podía utiliza r el suyo, sino
el de la U niversidad.
E ste sello y estas arm as no podía mud arlas el R ector, ni
los Consiliarios, ni el Claustro pleno, debiendo estar en poder
del primero.
H abía dos sellos, uno gra nd e y otro pequeño; el R ecto r,
por ponerlos, tenía de derechos dos reales por el prim ero y
uno por el segundo.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 312/494
266
P or los E statu tos de 1645 se modifican las arm as de la
U niversid ad, pues quedan en el sello en la forma s iguien te:
en el centro, San P edro; a la derecha, las arma s de A ragón;
a la izquierda, las de Zaragoza; se suprimen la
S
y la
P.
E n esta forma le vemos figurar incluso en los E statu tos
de 1713.
E n 1836 se varió co mp letamente, poniéndose una Minerva
con una antorcha y un l ibro en la mano derecha, un ramo
de oliva en la izquierda, y a sus pies, un mochuelo a la de
recha , un libro y un tinte ro a la izquierd a, y por debajo de
todo,
la palabra Madere. A los diez o doce años se compuso
un escudo que en 1751 se grab ó en P arí s par a sello seco, el
cual tiene los cua tro cua rteles de A ragó n, sobre el todo el es
cudo cortado del protector Cerbuna , con la tia ra y llaves
arrib a y el ciervo abajo, y cortinado con el león de Zara
goza.
L a U niversidad usa actualmen te dos sellos: uno en t inta
y otro en seco, para los títulos de bachiller que expide;
ambos idénticos al de los E stat uto s de 1645, varia nd o las
leyen das; el sello en tin ta lleva la siguien te: Vniversidad de
Zaragoza, y el seco, Sigilvm • Stvdii • Generalis • Ciuitatis •
Cæsaravgvstam.
Dispue sto por los prime ros E statu tos y por cuantos se
establecieron después que esta U nive rsidad tu vie ra su Bedel
con maz a, a esti lo de las demás que funcionaban en E spa ña ,
el Dr. Torrellas, prescindiendo de la antigua que usó el
viejo E studio de A rtes, y de la que ya hemos dado cuen ta,
ma ndó con struir, en 1588, una que se conserva en la ac
tualid ad: es de pla ta sobredorada; en el rema te superior,
de estilo ojival, influenciado ya por el ren acim iento, cam
pean las arm as con arreglo al E sta tut o, pero s in la
S
y
P,
y en la co ntera, esta leyenda:
Esta maça hizo hacer
el doctor Pedro Torrellas y Perillos, siendo Rector en el
año 1588.
Frail la, en su
Lucidario,
dice: «E l año 1588, que fue el
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 313/494
E S C U D O D E L A U N I V E R S I D A D
e s c u l p i d o e n l a m a z a d e l D r . T o r r e l l a s .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 314/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 315/494
— 267 —
Dr. P edro T orrellas , Canonigo del A seo, R ector de la U ni
versidad, él mismo, a sus costas, hizo una maza muy buena
de plata sobredorada, con las armas de la U niversidad , que
son un San Pedro con su tiara de pontifical y las tres llaves,
assentado en una silla, y a la mano drecha, las armas del
O bispo de A rag on, que son las qua tro cabezas, y a la izquier
da, las de Zaragoz a, que son un león con una corona real, y
no pusieron las armas del Sr. Obispo D. Pedro Cerbuna, que
son un ciervo y un cordero, porque en los Estatutos que se
hicie ron en 1583, a 20 de m ayo , que fue la fundac ion, los
señores Jur ad os m and ava n se pusiessen, y el mismo señor
Obispo no quiso, y puso en los Estatutos, de su mano, escrip-
tas estas palabras: «Esto no ha querido poner el Prior en el sello
porque en el cielo quede el nombre, y por esto quiza otros par
ticulares no se retirasen de hazer bien a la Universidad; y a este
proposito, a mi, el Dr. Diego Frailla, escribió tratando de
poner sus arm as en las escuelas, que él de m uy buena ga na
daria lugar a que quien quisiesse meter sus armas y escudos
en ellas las puesiesse, y quitaría las suyas solamente hubiese
quien hiciese bien en ella».
E n efecto: en lo único que hoy se conserva de la vieja
U nive rsidad , la cap illa, conv ertida en depósito de libros de
la Biblioteca U niv ersita ria, están las arm as de Cerbuna so
bre la puerta de la entrada y en los arranques de la bóveda,
a ambos lados de lo que debió ser el presbiterio.
Con la modestia que le era peculiar al fundador de nues
tra U nive rsidad , hizo quita r del sello sus arm as, puestas por
los Jurad os; así consta en el prime r E statu to: « . . . en el re
mate del sello, un ciervo pequeño con una P a la parte dre
cha y una C a la izquierda, por memoria del Dr. Pedro Cer
buna».
E n el año 1875, y siendo R ector D . Jerónim o Borao, se
construyó otra maza idéntica a la de Torrellas, con la ins
cripción:
Bajo el Rectorado del Excmo. Sr. D. Jerónimo Borao
hizo esta maza el platero M . Mainar, en Zaragoza, 1875 .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 316/494
— 268 —
Indudablemente y desde entonces son dos los maceros de
la U nive rsidad , por cuanto ya con arreglo a los nuevos pla
nes de enseñanza y a las reorganizaciones que por ellos tu
vieron las U niversid ades españolas, desaparecieron los anti
guos bedeles con la autoridad que tenían en las antiguas.
Cuando la guerra con los franceses y efecto de los sitios
se perdieron gran parte de las alhajas de la U niversidad y
efectos de la m isma , pu es vem os qu e en Clau stro de 3 de
marzo de 1814 se pone de manifiesto, nuevamente, que los
sellos no parecían y que a los graduandos no se le daban car
tilla s por falta de ellos y su im presión, y sí sólo una m era
certificación. Se acuerda que no encontrándose los sellos, se
hagan nuevos, así como impresión de cartillas.
E n 1816 vemos que la U niversid ad extrav ió el sello pe
queño, pues en Claustro de 9 de mayo de ese m ismo año
dase cuenta de ello y de la necesidad de hacer uno nuevo,
por cua nto era el que se utiliza ba pa ra las ca rtillas de los
bachilleres; se acuerda hacerlo y que éstas se den en per
gami no.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 317/494
C A P I T U L O X I I
EDIFICIO DE LA U N IV ER SID A D
R E SE Ñ A H I ST Ó R I CA . - P R IM E R E D IF I C IO C O N S T R U Í D O . - S U D E S C P I P C I Ó N . -
V I C I S I T U D E S P O R L A S Q U E P A S Ó . -É P O C A D E L O S S I T I O S : S U D E S T R U C
CIÓ N. -PR OY EC T OS DE RECON ST RUCCIÓN DE LOS AÑOS 1839, 1845 Y 1846,
Ú L T I M A S C O N S T R U C C I O N E S Y R E FO R M A S. - J A R D ÍN B O T Á N I C O . -F A C U L
TAD DE MEDICINA Y CIENCIAS.
YA a n t e r i o r m e n t e a l a d o t a c i ó n C e r b u n a , e n e l m i s
m o s i t i o q u e o c u p ó y a c t u a l m e n t e o c u p a e l e d i f i
c io d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d , s e h a l l ó i n s t a l a d o e l
v i ej o E s t u d i o d e A r t e s .
. H e a q u í l o s l í m i t e s c o n q u e c o n f r o n t a b a e l v i e j o E s t u d i o
e n 1 6 8 3 ( 1 ) . « . . . D e n t r o el E s t u d i o m a y o r d e la c i u d a d d e
Ç ar ag oç a y d e n t r o d e l g e n e r a l m a y o r d e d i c h o E s t u d i o , q u e
e s t á s i t u a d o e n la m e s m a c i u d a d , e n la p a r r o c h i a d e l a M a g
d a l e n a y a f r o n t a d o c o n c a s a s d e C a t h a l i n a L o p e z , v i u d a d e l
q u o n d a m M i g u e l d e P a l a c i o , y c on c a s a d e J u a n d e G a r n i c a ,
c i r u j a n o , y c o n c a s a s d e J u a n P a t e r n o y y c o n l a p l a c e t a y
c á m a r a s d e S e r e n a y c o n q u a t r o v i a s p u b l i c a s » .
L o s p a t i o s y g e n e r a l e s d e e s t e m i s m o e s t u d i o v i e jo q u e
s e c i t a e n e l a c t a n o t a r i a l , p r o p i e d a d d e l a c i u d a d , f u e r o n
l os que l a m i s m a don ó, o, m ej or d i cho , cedi ó a l P r i o r de
L a S e o , c o n o b j e to d e q u e l o s r e f o r m a r a y r e e d i f ic a r a c o n
(1) Actos posesorios de la Universidad , hechos el 24 de mayo de 1583, ante el Notario y
Secretario Miguel Español, menor.—A. N. Z.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 318/494
— 270 —
arreglo a las necesidades nuev as de la U niversid ad cesarau
gustana.
No son muchos los testimonios que nos han quedado para
recon struir el antig uo edificio; alguno s dictám enes, sin em
bargo, nos dan la luz suficiente para evocar su traza.
Frailla, en su tantas veces citado
Lucidario,
nos dice que
en 1580 y 1581 se pensó en eng rand ecer y da r más suntuo
sidad al edificio, y para ello prometieron cantidades la Dipu
tación del R eino y el Cabildo cate dra l.
E n 1581 y a 29 de mayo , se autorizó a V incencio A gustín
y a M . L aba r t a , J ur ad o en C ap, par a t r at a r acer ca de l as
51.000 libra s jaquesas que ofrecía la Dipu tación del R eino
para este efecto. Así pasó el tiempo hasta que, en 1583, se
fundó de hecho la U nive rsida d y tomó sobre su cap ital, el
S r. Cerbun a, la carg a de 50.000 lib ras pa ra su creación y
erección.
No tardó mucho t iempo en que se tuvieron que venti lar
ciertas diferencias surgidas entre el Sr. Obispo y la Ciudad,
hasta que, una vez arregladas éstas, en 1587 se puso solem
nem ente la prim era piedra por D . A ntonio G arcía, obispo
de Útica.
Desde aquella fecha principió el antiguo Prior de La Seo
a girar dinero a la tabla de los Jurados, «y porque los patios
que hab ia no vasta ban para las escuelas que se hac ian, se
tom aron las casas que se decian de S erena s, el año 1593,
tasándose, por orden de los Jurad os, por M aestros de V il la,
y las tasaron en mil y cien escudos» (Frailla,
Lucidario,
fo
lio 19 r.) « . . . y assi mismo se c om praron las casas del
R ector M onterde, que confrontaban con dichas casas de S e
ren a y corral del E studio y calle pública hacia L a S eo, en
82.000 sueldos. L os 28.000 y 4.000 quedaron cargado s con
200 libras de pension y carta de gracia en favor de la Cofra
día de San Leonardo, fundada en el Aseo de Zaragoza et con
cargo de diez sueldos perpetuo s a un beneficio de S an F elipe ».
« . . . se hizo la vendicion por P edro M onterde, que era señor
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 319/494
- 271 -
d e e l l a s , e n f a b o r d e la U n i v e r s i d a d y E s t u d i o g e n e r a l d e l a
c i u d a d d e Z a r a g o z a , e l c u a l t e n i a d r e c h o d e e l l a s d e u n J u a n
d e R i b a s , h e r e d e r o q u e f u e d e d i c h o R e c t o r M o n t e r d e , c u y o
t e s t a m e n t o c e rt if ic ó el N o t a r i o C r i st o b a l N a v a r r o . . . . . »
« D e s p u e s , c o n l a s i n c l u s i o n e s v e n d i c i o n y d r e c h o s q u e t e n i a
P e d r o M o n t e r d e y co n l a l u i c i o n q u e h i z o d e l c e n s a l , se d e
r r i b a r o n l os p a t i o s d e l E s t u d i o b i e jo y d i c h a s c a s a s d e S e r e
n a y R e c t o r M o n t e r d e , y e n t r e l a p a r e d d e l a s e s c u e l a s y
c a l l e q u e e s t á h a c i a l a M a g d a l e n a , t o d o e l p a t i o q u e e s t á
e n t r e d i c h a s p a r e d e s y e l e m p e d r a d o d e d i c h a c a l l e , e s d e l a
U n i v e r s i d a d , y l a p l a c e t a q u e a l l i h a q u e d a d o , p o r q u e e r a d e
d i c h o s p a t i o s y c a s a s , h i c i e r o n s e l as e s c u e l a s m a y o r e s c o n
s us corredores baxos , t odos l os general es a un s uel o, que s on
o c h o m u y s u n t u o s o s , l o s f u n d a m e n t o s y h o n d o s d e c a l y
c a n t o ,
l as pa red es de l adri l l os y cu bi e r t a s de los t e j ado s con
m u c h o a r t i f i c i o , y s e h i z o u n t e a t r o y p u s i e r o n l a s a r m a s d e l
d i c h o S r . O b i s p o e n l a s p u e r t a s p r i n c i p a l e s y e n l a s q u e e s t á n
h a c i a l a p o r t a z a ; h i c i e r o n s e m a s c o r r e d o r e s y u n a t o r r e p a r a
e l r e l o x y s e p u s o c o n s u s c u a t r o c u a r t o s m u y s u n t u o s a m e n t e ,
lo q u a l t o d o s e p r o s i g u i o s i e m p r e c o n d i n e r o d e l S r . O b i s p o .
Y q u e r i e n d o c u m p l i r co n r e n t a y o b r a , d e t e r m i n ó l o q u e
q u e d a b a c a r g a r l o e n c e n s a l e s y q u e l a r e n t a s i r v i e s e p a r a l a
o b r a y d e s p u e s p a r a l a s c a t e d r a s » .
E s t e r e l a t o d e F r a i l l a n o s m u e s t r a e l p e r í m e t r o q u e e l
edi f i c i o ocupó y que era l a l ongi t ud de l a fachada act ual que
da a l a pl a za de l a M ag da l en a, t od a l a del C oso (ent o nces s e
l l a m a b a , e n a q u e l l a p a r t e , c a l l e d e l a P u e r t a d e l S o l ) , d a n d o
la v u e l t a p o r l o q u e e s h o y c a l l e d e l a T r i n i d a d , y c o n f r o n
t a n d o c o n e l C o l e g i o d e l m i s m o n o m b r e , q u e e r a l o q u e h o y
o c u p a e l I n s t i t u t o G e n e r a l y T é c n i c o , y e n l a p a r t e d e l a h o y
c al le d e la U n i v e r s i d a d e s t a b a n l a s c a s a s d e S e r e n a y d e M o n
t e r d e .
A h o r a a p o r t a m o s a q u í u n o s f r a g m e n t o s d e c a r t a s q u e e l
C a n ó n i g o T o r r e l l a s e n v i ó a l S r . O b i s po d e T a r a z o n a , c o m u
ni cándol e cómo i ba l a cues t i ón del edi f i c i o.
20
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 320/494
272
Dice así la primera, fechada en 1.° de octubre de 1589:
«N o sabré encarecer ba stan te el comun contento que todos
han tenido y yo en part icu lar , con la merced que N uestra
Señora ha hecho en tomarla debajo de su proteccion y am
paro,
pues ha d e ser en ta nto aug me nto suyo y servicio
de Dios y beneficio del R eino y desta Ciudad. De Dios a V . S .
larga vida como todos se lo suplicam os, y me ma nde V . S .
en su servicio, porque lo hace con gr an v oluntad y como lo
etc. ..................
»Con ocasión de la merced que V . S . ha hecho a la Ciudad
y U niversid ad de d ar tan buen princ ipio al edificio della,
se ha trabajado en considerar la traza que micer Santangel
mo stró a V . S . , que a juicio de muchos está m uy bu ena, solo
se hallan algunos inconvenientes en razon de hacer la puerta
a la plaza de la M agdalena, lo primero que se ha de com prar
toda aquella acera de casas, que son seis hasta la puerta Va
lencia, y valdran por lo menos quatro mil escudos, y pudien
dose aho rrar habiend o bas tante paso en lo dem as, es de mu
cha consideracion; lo segund o, que dejando aquella acera de
casas,
serviran de reparo para el aire del invierno y para el
sol de verano; lo tercero, que con el tiempo se podria ofrecer
algun motin con los labradores y no dejará de ser inconve
nien te el tener la pu erta a la plaz a, m ayo rme nte que si se
saca a la plaza la puerta habiendo de caer enmedio del patio
de las escuelas, vien e a caer casi arr im ad a a la tor re de la
pue rta de V alencia, enfrente a casa el E rrero , quan to mas
que como V . S . verá por la tra za que con esta va a donde
ante s se sacaba la pu erta se hace la escalera del claustro y
queda n qu aren ta palmos de corral en tre las pare des de la
U nive rsidad y en tre las paredes de las casas que salen a la
pla za ; de m an era que si acaba do el edificio pare ciere sacar
la puerta a la plaza, no será menester sino derribar la esca
lera y hacer alli la pu erta , y la escalera mud arla a un gene
ral de los pequeños y tom ar un pedazo dél y entonc es se sa
caría con ma yor autoridad la pu erta hacia la plaz a, porque
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 321/494
— 273 —
los qua ren ta palmos que quedan entre las escuelas y casas y
el patio de las casas serviría de lonja y de plaza pa ra la U ni
versidad, y prosiguiendo la obra conforme a la traza que
aho ra se ha hech o, se ha rá la me tad de las escuelas ma yores
por la parte del corral y la metad de las escuelas menores
sin que se ha ya de de rrib ar cosa de lo viejo, y con poco di
nero se hará mucha obra que sea de provecho, para que den
tro de un año las facultad es superio res pue dan leer en los
nuevos, ensánchase la calle, a donde sale ahora la puerta de
la U niversid ad casi otro tan to de lo que es aho ra, y alli se
saca la puerta principal y la calle quedará muy ancha y con
igualda d otra puerta se saca enfrente desta. L o demas de la
tra za es lo mesmo que la que V . S . ha visto, los patio s son
muy grandes o muy poco menos que los de Salamanca, por
que han enviado de Salamanca todas las medidas; el general
de T eologia y Canones son tan gran des como el de T eologia
de S alam anca , el que se am plió en mi tiemp o, que se creció
un tercio mas que como V . S. la dejó; tengo por cierto que
en la obra y edificio será de lo bueno que habrá.=De Dios a
V . S . vida pa ra que lo vea en la perfeccion que desea y el
mesmo guarde la persona de V . S . y estado en mayor dign i
dad acrec iente como este servidor de V . S . lo desea de Zara
goza y a 21 de octubre de 1589. = E l Canonigo, T orre
llas».
(A . M . T . ) .
A juzgar por los elogios que hace el Canónigo, de gran
suntuosidad debía ser el plano, pues lo compara con el edifi
cio de la que pudiéramos l lamar U niversidad príncipe de
E s p a ñ a : S a l a m a n c a .
E n una segunda carta los Jurad os dan cuenta del co
mienzo de las obras en 1589 (pasaron dos años desde la
colocación de la primera priedra), y en la que son de dife
rente parece r que el Canónigo T orrellas, acerca de tom ar
las casas de la plaza de la M agdalena y hacer a ella fa
chada «con pu erta que pue dan en trar los coches» y obvian
do el inco nve nien te que aqué l pon ía por «posibles choques
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 322/494
274
e n t r e l o s e s t u d i a n t e s y l a b r a d o r e s » , t e n i e n d o c e r r a d a l a
p u e r t a q u e c o m u n i c a r a c o n l a m e n c i o n a d a p l a z a , s i e m p r e
q u e n o h u b i e r a s o l e m n i d a d e s ( 1 ) .
E n e l l a ( e n l a c a r t a ) a b o g a n lo s J u r a d o s p o r q u e se h a g a n
l os m uro s de l adri l l os y yes o y no de t a p i a l , como pa rec e s e
h a b í a a c o r d a d o e n u n p r i n c i p i o .
E n dos e t a pa s s e h i zo e l edi f i ci o, con obj et o de qu e l as
t a r e a s d o c e n t e s n o s e i n t e r r u m p i e r a n y p u d i e r a n « l e e rs e l as
l i c i o n e s e n l a m i t a d v i e j a h a s t a q u e l a n u e v a s e e n j u g a r a ,
p a r a q u e d e s p u é s p a s a r a n a é s t a y d e r r i b a r l o v i e j o » .
E n 1 6 46 c o n s t a q u e y a h a b í a t e a t r o ( 2 ) . A p e s a r d e l a
s u n t u o s i d a d c o n q u e p a r e c e s e h a b í a h e c h o l a o b r a d e l e d i f i
c i o, l a l l e v a r o n é s t a r á p i d a m e n t e , p u e s p r i n c i p i a d a e n 1 5 8 6,
e n 1 5 96 y a s e o t o r g a r o n g r a d o s e n l a p a r t e n u e v a . A 1 0 d e
n o v i e m b r e d e 1 5 9 3 , e l C a b i l d o d e L a S e o d ió a l a U n i v e r s i
dad e l re l oj de s u i gl es i a , a s úpl i c a del V i ce- rect o r y del Doc
t o r D . J u a n G a r c é s , p a r a c o l o c a r lo e n l a t o r r e e n e l a ñ o 1 5 9 6 ,
en que se dió fin a la misma.
L o s p r i m e r o s M a e s t r o s d e V i l l a q u e i n t e r v i n i e r o n en la s
o b r a s d e l a U n i v e r s i d a d f u e r o n M a r t í n d e M a n a r í a ( 3 ) , q u e
h i z o l a s t r a z a s o p l a n o s , y T o m á s O b ó n , q u e e n 1 5 9 7 ( a ñ o d e
l a m u e r t e d e C e r b u n a ) « l l e v a b a n a d e l a n t e l a o b r a d e c a p i l l a
y c l a u s t r o s » . E s t o n o s co n f ir m a lo q u e a n t e r i o r m e n t e a p u n t á
b a m o s : s e e s t a b a h a c i e n d o e n e s t e a ñ o l a s e g u n d a m i t a d c o n
f r o n t a n t e c o n e l C o l e g i o d e l a T r i n i d a d .
N o p a s a r o n m u c h o s a ñ o s s i n t e n e r q u e h a c e r r e p a r a c i o
n e s , s obre t odo en e l t eat ro, que debi ó s er l a obra menos con
s i s t e n t e . Y a s í , e n 2 7 d e o c t n b r e d e 1 6 7 1 , a m e n a z a b a r u i n a ,
y e n J u n t a d e R e c t o r y C o n s i l i a r i o s s e t r a t ó d e l o s m e d i o s
m á s a d e c u a d o s d e q u e l a U n i v e r s i d a d p o d r í a v a l e r s e p a r a
a c u d i r p r o n t a m e n t e a l r e p a r o d e l a r u i n a d e q u e e s ta b a a m e
(1) La carta será publicada en el tomo de Docum entos.
(2) Seguramente serviría el viejo para los primeros actos universi tarios.
(3) Frailla le llama Marco. Pero en la carta de los Jurados a Cerbuna, que se encuentra
en el Archivo de la Mitra de Tarazona, dice Martín.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 323/494
— 275 —
amenazado el teatro de la U nive rsidad . S e acordó que la E scuela
se dirigiera a los arzobispos y obispos hijos de ella, en de
manda de donativos para la reparación del teatro que se ha
llaba en ruinas; y por si esto no diera el resultado apetecido,
se acordó aplicar para dichas obras la mitad de la propina
de ocho grados.
E n 23 de agosto de 1673, en Claustro de R ector y Consi
l iarios, el Dr. M arta y M endoza pide a la Ju nt a de obras de
la U niversidad, que la componían los Doctores E xea y E s
cart ín, Parras, Samper, Piedrafi ta y Serrano, para seguir las
obras en la U niversid ad y el teatro de la misma, se le auto
rice a que por el R eceptor Dr. D. Jerónimo P alacín se le
entre gue tres mil re ales, con devolución a las arcas de la
U niversid ad en un espacio de seis meses. Y en Claustro ple
no de 7 de octubre de 1673 se acordó se aplicaran el importe
de diez grados ma yores pa ra concluir las ob ras del teatro
y los «fundamentos de la iglesia, que estan muy derruidos y
hay en esas obras mucho gasto y necesitan por lo menos diez
grados para poder concluir la dicha fabrica y restituir a su
antiguo lustre el teatro de la U niversidad. P or aclamacion
se acordó dar las g racias al R ector por el interés que se to
maba por el mayor lustre de la U niversidad». (Gestis, nú
mero I V , fols. 145 y 146).
E n Claustro de 20 de diciembre de 1674 se deliberó y
acordó que el residuo que se halla re de los frutos perte ne
cientes a la U niversidad del E conomato de M oyuela, se des
tinen y apliquen como los destinan y aplican al reparo for
zoso que se ofrece en un estribo de una canal, se ha de hacer
para echar las agu as de un pila r de la dicha U nive rsidad,
que es estribo del te atro que am enaza ruina por no tener
«expediente las agu as» , y se echa a perd er la fábrica , como
lo manifiesta ella m ism a, qued ando todo lo sobredicho y la
cobranza de los frutos a la disposición del R ece pto r.
E n Claustro de 22 de octub re de 1678 se acordó «que las
dos vidrieras que se pusieron en el te atro se habian caido
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 324/494
— 276 —
muchos vidrios y estaban para caerse mas, es menester para
adreça rlas mucho gasto , y assi, si pa resciere, se saquen y
se aprovec hen lo que pudiessen dellas, vendiend olas se pon
gan clarabollas, y que se vendan los vidrios para poner las
clarabollas».
(Gestis,
núm . IV , fols. 157 y 160).
El coste de esta operación fué pagado con los 270 vidrios
que se vend ieron, y lo dem ás, de los recursos del arca de la
U n i v e rs i d ad .
E n 9 de junio de 1758 se p idió al A yun tam iento algun a
donación de tejas y ladrillos para las obras de reparación de
l a U n i v e r s i d a d . (Gestis, núm . IV , fol. 469).
E l S r. G arro, en 10 de febrero de 1795, hizo presente a la
U niversidad lo «incómodas e indecentes» que se hallaban las
aulas de la E scuela, y que supuesto se ha arreglado la cáte
dra pequeña de cánones y quedado con bastante comodidad
y decencia, pod ría tra tar se si co nven dría componer las de
más de la U niversidad. Y se acordó que G arro y L issa se
ente ndie ran en este asunto y pre sen tara n lo que ven dría a
costar poco más o menos.
(Gestis,
núm . 21, fol. 263). E n 10
de julio presentaron los S res. G arro y L issa el presupuesto
aproximado, que sería de unas 21 libras por aula.
P or dos veces Ciudad y U niversidad anduvieron en l i t i
gio sobre el mejor o peor derecho de un a y otra en lo que a
la propieda d del edificio de nue stro prim er centro docente
hace referencia; la primera fué el año 1639, a instancia de
Ju an V ila, presbítero, y con provisión de esta R eal A udien
cia fueron aprehend idos y encomen dados, es decir, em bar
gados los siguientes bienes: «las casas vulgarmente dichas de
la U niversid ad con todos los patios, a ulas, claustros y dem ás
edificios dentro de ellas estantes y consistentes, que confron
tan con casas de herederos de L eonor M ontornés, si quiere
de D.ª Josefa M uniel por la una part e, y por la otra pa rte ,
con casas de la misma U niversidad, vulga rme nte dichas las
casas del Bedel, y con calle del Coso por la una parte, y por
la otra , con la calle de la U nive rsidad . I ttem ; otras casas
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 325/494
277
dichas del Bedel, que confrontan con dichas casas de la U ni
versidad y con el Colegio de la T rini da d y con dicha calle
de la U niversidad».
E sa sentencia de aprehen sión se dió el 8 de febrero de
1639 y por ella se mandaba «restituir y entregar a los dichos
Jurados de dicha ciudad de Z arago za, como P atron os, los
sobredichos bienes aprehendidos arriba mencionados y abajo
confrontados, para que los tengan y usen debidamente y
segúu fuero en respecto de los usos y derechos a rrib a dedu
cidos y particulados o parte o derecho que mejor procediere
en todas las cláusulas salutares y necesarias».
E l pleito siguió, p ues hemos visto escritos de la U nive r
sidad que lleva n la fecha de 29 de julio de 1643 (1), alzá n
dose de la sentencia.
L a segund a fué en 1645 y con motivo del ruidoso proceso
l lamado de G abr iel T er r ada, super aprehensione, del edificio de
la U niv ersid ad y casas del Bede l; el proceso fué incoado por
la Ciudad sobre el derecho de entrar y andar con maza en el
distrito de la Escuela el Andador de los señores Jurados; fué
a la R eal A udiencia el 5 de diciembre del expresado año .
Dió en el proceso, como ya hemos dicho, proposición la
ciudad de Zaragoza respecto a los derechos de Patronato, for
mación de E statu tos, provisión de Cátedras e incorporaciones
de doctores y la U niversid ad la dió tam bién con sus derechos
de leer en ella todas las facultades, gozar sus catedráticos,
graduados y estudiantes los privilegios de otras universida
des,
gobernarse por su Rector, Consiliarios, etc., etc.
S e pronunció sentencia juxta consensin partium, el 20 de
diciembre de 1646, recibiendo la proposición de la U nive r
sidad, y que se observasen en todo los E statuto s aprobados
por S. M . el año 1645, sin que se pudiesen a lterar ni en p ar
te alguna por Ciudad y U niversid ad a solas, sino por las dos
juntas, concurriendo asenso, confirmación y decreto real.
(1) Se halla en el A. de la C. de A., Le g. y consta de 29 foli os y cuatro hojas en blanc o, y
lo publicaremos en el tomo de Documentos.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 326/494
— 278 —
Y a h o r a l l e g a m o s y a al p e r í o d o n e f a s to d e n u e s t r a U n i
v e r s i d a d : l a é p o c a d e lo s s i t io s d e Z a r a g o z a , e n l a q n e s u f r ió
e l e d i f i c i o t a n t o , q u e q u e d ó s e m i - d e r r u í d o e i m p o s i b l e d e u t i
l i z a r .
Y a n t e s d e s u d e s t r u c c i ó n h a g a m o s l a d e s c r i p c i ó n d e l o
q u e f ué n u e s t r a U n i v e r s i d a d .
S e e x t e n d í a n l a s d o s f a c h a d a s p r i n c i p a l e s a l o l a r g o d e l a
p l a z a d e la M a g d a l e n a y d e l C o so B a j o ( e n t o n c e s c a l l e d e l a
P u e r t a d e l S o l ) , d e d o s c u e r p o s : p l a n t a b a ja y p r i n c i p a l c o n
v e n t a n a l e s .
L a e n t r a d a m a g n a l a t e n í a p o r la P u e r t a d e l S o l , q u e f u é
s u n t u o s a m e n t e a d o r n a d a e n d i f e r e n t e s o c a s i o n e s d u r a n t e r e
g i a s v i s i t a s .
A l a d e r e c h a d e l a p u e r t a p r i n c i p a l s e h a l l a b a la g r a n
e s c a l e r a q u e s u b í a a l p i s o s u p e r i o r , e n d o n d e e n o c h o e n o r
m e s s a l a s s e h a b í a i n s t a l a d o l a n u m e r o s a y n a d a d e s p r e c i a b l e
B i b l i o t e c a .
E l e d if ic io e r a u n t a n t o i r r e g u l a r ; e n c u a n t o a lo s d o s
p i s o s ,
s ól o l o s t e n í a e n l a p a r t e q u e d a b a a l a f a c h a d a p r i n
ci p al del ho y C os o B aj o; en l as ot r as dos pa rt e s no ex i s t í a
m á s q u e e l p i s o f ir m e. U n g r a n p a t i o o c u p a b a e l c e n t r o , ro
d e a d o d e u n a c o l u m n a t a j ó n i c a q u e s o s t e n í a l a s a r q u i t r a b e s
d e u n a t e j a r o z e n d e c l i v e a u n a v e r t i e n t e . E n l a p a r t e d e l a
d e r e c h a , e n t r a n d o p o r l a p u e r t a p r i n c i p a l , s e h a b í a n e r i g i d o
l a c a p i l l a y e l t e a t r o ( 1 ) . H e r m o s o r e c t á n g u l o ( d i ce e l a r q u i
t e c t o D e l C a s o , e n s u i n f o r m e ) c o n b ó v e d a e l í p t i c a d e c a ñ ó n
s e g u i d o e i l u m i n a d o p o r e s p a c i o s a s c l a r a b o y a s , d e c o r a d o t o d o
é l c o n l o s r e t r a t o s d e l f u n d a d o r y p r i n c i p a l e s p e r s o n a j e s s a l i
d o s a l a v i d a p ú b l i c a d e n u e s t r a s a u l a s u n i v e r s i t a r i a s ( 2 ) .
(1) Hoy se le da el pomposo nombre de Paraninfo.
(2) En un ejemplar de la Historia de la Universidad de Zaragoza, de D. Jerónimo Bo-
rao,
y que perteneció a él mism o y ahora a la Biblioteca de D. Hilarión Gim eno, nos describe
el Paraninfo anterior al actual, en las notas adicionales transcriptas que conti ene, en la si
guiente forma: «El salón es un rectángulo de 26 metros de longitud y 16 de latitud, no entrando
en ésta el fondo de las tribunas, que aumentaría en más de cinco metros la línea total de muro
o muros; la altura hasta el centro de la bóveda es de 11 metros... Al centro se alza, con ascenso
en el centro, una extensa plataforma a toda la latitud del salón , y al fin de ella, se sube a la
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 327/494
M
e
d
a
c
m
m
a
v
d
a
d
r
u
ó
d
e
d
f
c
o
d
a
U
v
s
d
d
y
r
e
g
a
d
p
o
C
a
u
r
o
a
F
n
n
V
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 328/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 329/494
— 279 —
P or fortuna aun nos queda la gra n capilla, cuya s bóve
das de tercelete s nos revela la época en que fué edificada
(fines del siglo XVI). E n sus cuatro ángulos, pues es tamb ién
un rectángulo, enormes veneras sostienen las bóvedas, que
si se tratara de cúpula, bien podrían llamarse trompas.
E l escudo del fundador camp eaba en capilla y teatro a ma
nera de homenaje perenne, rendido por sus hijos espirituales
al i lustre Cerbuna. E n la par te opuesta a la fachada princi
p a l , la que da a la calle hoy de la U nive rsidad , se e ncon traba
la casa del Bedel, lindante ésta y la capilla con el Colegio de
la Trinidad. Al corredor de la columnata daban nueve puer
tas que permitían el acceso a otros tantos generales o aulas
espaciosas, en donde nuestros estudiantes oían la autorizada
palabra de sus abnegados maestros. Debajo de la Bibliote
ca (1) había diversas salas destinadas a rectoral y en donde
los cursantes ten ían sus colegios, academias y repasos. L a to
rre de la cap illa, con el reloj cedido por el Cabildo c ate dra l,
dom inaba el edificio y sus campa nas sonab an lenta y pausa
damente en los funerales y en las fiestas religiosas, o voltea
ban alegres en los grados de pompa, llevando la animación
y el bullicio a aquella barriada esencialmente popular.
E ste era, a grand as rasgos, el edificio de nues tra U nive r
sidad autónoma y libre, cuya longitud—nos dice el arquitec
to ya mencionado—tenía más de ciento cincuenta varas (2).
E n el segundo asedio que sufrió esta cap ital aragon esa,
presidencia por dos gradas, desde la cual corren a derecha e izquierda los bancos de los profe
sores del Claustro. A los costados de la planta baja rompe por cada lado una gradería de cuatro
peldaños, y en ella se cruzan dos escalerillas en cada costado que conducen a una barandilla
corrida en sentido longitudinal, la cual permite dos filas de asientos y viene a ser continuación
del recinto de los profesores; desde este segundo alto se sube a las tribunas, que son cinco
útiles y seis a la vista en cada lado. Sobre ellas corre un friso y una cornisa dentada, de donde
arranca la bóveda rebajada de cañón que enlaza am bos costados del teatro y que determina en
los dos frentes principales sendos arcos o medios puentes, interrumpidos por un esbelto ajimez
en cada centro». Después sigue el Sr. Borao su interesante relato en cuanto a la lujosa decora
ción muy a tono con la seriedad de los actos que allí se celebraban. En el tomo de Documentos
daremos más detalles de este relato, ya que lo publicaremos íntegro.
(1) A lo largo del Coso.
(2) En la lámina que acompaña a este capítulo podrán ver nuestros lector es la traza del
viejo edificio, en la medalla que los universitarios dedicaron a Fernando VII.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 330/494
— 280 —
por estar situado en un extremo de la población este edificio
y por haberlo convertido P alafox en M aestranza de In gen ie
ros, los enemigos procu raron destru irle por todos los medios
más crueles que el arte de la guerra proporciona.
Así pasó el tiempo, y después del informe del arquitecto
S r. Del Caso, en 27 de agosto de 1813 pensóse en su recons
trucción.
E n 30 de junio de 1819 trat ó el Claustro de la difícil si
tuación económica de la U nive rsidad pa ra la reconstrucción
de su casa, pues los arreglos más principales de algunas cáte
dras y la puerta, costaría la cantidad de 65.000 reales. Se in
vestigó acerca del dinero disponible que ten ía la U nive rsi
dad, y vióse que eran 2.955 reales vellón, incluída la vein
teava parte de los 55.000 reales de pensión y los 4 reales para
matrícula que daban a la Biblioteca.
Los catedráticos zaragozanos, dando una prueba más de
su amor a la E scuela y abnegación poco común, ofrecieron
2.000 reales del fondo de su redo tación . Y por fin acordóse
inv itar al A yun tam iento a contribuir con alg una cantidad a
la reconstrucción del edificio universitario.
E n 13 de noviemb re de 1822 se pasó a reconocer el teja
do de las tribu nas del teatro m ayor y se adv irtió que la bó
veda amenazaba ruina y había que repararla a toda costa.
E n Claustro de 15 de noviem bre de 1837 se acuerda recu
rr ir nuevamente al Capitán general para que ordenase quitar
la pólvora del Colegio de la Trinidad.
Ya en 17 de octubre de 1814, la U niversida d dirigió un
oficio al R ecto r del expre sado Colegio con objeto de que ce
diera algunas habitaciones con que poder contar para la ins
talación de algunas aulas con destino a la enseñanza, para
prin cip iar las tarea s docentes interru m pid as en los sitios de
la ciudad, por haber contestado el Capitán general que no
podía desalojar casa alguna para la U niversidad, por el daño
que se les orig ina ría a los labradores en la época en que es
taban, que era la de la vendimia.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 331/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 332/494
- 282 -
E n 1885 se hicieron nueva s formas de ampliación y con
solidación de la U niversidad, alcanzando al P araninfo, a la
Biblioteca y escalera princip al y am pliación de cáted ras,
obras que exigieron una amp liación o presupue sto adicional
que fué ap robado p or R eal d ecreto de 28 de abril de 1887.
N uevas obras de reforma y de reconstrucción de un a
pa rte del edificio se hicieron en el año 1891 con un presu
puesto de 66.899 pesetas. Esas obras necesitaron también un
presupuesto adicional de 8.951 pesetas y 25 céntimos, apro
bado en 14 de junio de 1893 y fueron recibidas definitiva
mente en 17 de octubre de dicho año.
Fin alm en te, por R eal decreto de 20 de octubre de 1906,
se aprobó el proyecto de obras de reforma del edificio de esta
U niversidad, redactado por el arquitecto D. R icardo M agda
lena, con un presupuesto de 394.194 pesetas y 67 céntimos,
comenzan do las ob ras en 23 de abril de 1907. I gua lm ente
fué necesario un presupuesto adicional de 57.877 pesetas y
23 céntimos, siendo definitivamente recibidas en 17 de junio
de 1913.
Estas obras consistieron en la construcción nueva de la
fachada principa l , del P aran info, de la escalera monumen
ta l y del vestíbu lo con sus decorado s respec tivos y en la
nueva distribución de las aulas. El importe total de lo ejecu
tado ascendió a 292.453 pesetas y 98 céntimos.
E l jard ín botánico, ante rior al actua l, estaba situado en la
calle de S an M iguel y hue rta de S anta E ngra cia, habiendo per
tenecido a las R eligiosas de S anta Cata lina, las cuales ven
dieron a carta de gracia , el año 1820, a D . Fran cisco A rna l.
E l R egen te del R eino, en 30 de diciembre de 1842, lo con
cedió a la U niversidad como procedente de las mismas R eli
giosas, a quienes había v uelto; y fué inscr ipta la finca en el
R egistro a nombre del Claustro universi tario (Tomo 113,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 333/494
283
l i b . 9 , fo l. 1 0 1 ) . H a s i d o r e c i e n t e m e n t e p e r m u t a d a p o r l a
l l a m a d a t o r r e d e C a n t i , e n el p a s e o d e R u i s e ñ o r e s . P a r a p e r
m u t a r l a l a a d q u i r i ó l a C i u d a d p o r 9 0 . 3 3 3 p e s e t a s y 3 3 c é n t i
m o s , te n i e n d o l u g a r l a p e r m u t a , e n c u y a v i r t u d p a s ó a l E s
t a d o , a l M i n i s t e r i o d e I n s t r u c c i ó n P ú b l i c a , p o r e s c r i t u r a p ú
b l i c a o t o r g a d a p o r e l A l c a l d e D . C é s a r B a i l a r í n y e l R e c t o r
d e l a U n i v e r s i d a d D . A n d r é s J i m é n e z S o l e r, e n 2 8 d e f e b re
r o d e 1 9 1 3 , a n t e e l N o t a r i o D . C a s i m i r o R a m í r e z .
P o r R e a l o r d e n d e 2 0 d e m a r z o d e 1 8 8 6 se d i s p u s o l a
f o r m a c i ó n d e l p r o y e c t o , q u e f u é h e c h o p o r e l a r q u i t e c t o d o n
R i c a r d o M a g d a l e n a y q u e l e f ué a p r o b a d o en 19 d e n o v i e m
br e del mi s m o añ o, con de s t i n o a un edi fi c io es pe ci al p ar a
l a s F a c u l t a d e s d e M e d i c i n a y C i e n c i a s.
L a c o m p r a d e t e r r e n o s f ué h e c h a p o r la D i p u t a c i ó n y
A y u n t a m i e n t o d e Z a r a g o z a , q u e e n 1 8 0 .0 0 0 p e s e t a s a d q u i
r i e r o n a l o s S r e s . A r a n a l o s s i t u a d o s e n e l l l a m a d o « C a m p o
h o n d o d e L e z c a n o » , f r e n t e a la p u e r t a d e S a n t a E n g r a c i a .
E n d i c i e m b r e s e v e r i fi c ó l a s u b a s t a d e l a s o b r a s , c u y o
p r e s u p u e s t o a s c e n d í a a 2 . 3 4 5 . 1 2 1 ' 3 6 p e s e t a s ; s e a d j u d i c a r o n
p o r 2 . 3 2 1 . 2 0 1 ' 1 2 p e s e t a s a D . J u a n B r u n e d a , c o n t r a t i s t a d e
l as o b r a s d e l B a n c o d e M a d r i d y B i b l i o t e c a N a c i o n a l .
S e i n a u g u r ó l a c o n s t r u c c i ó n e l 2 1 d e m a r z o d e 1 8 8 7 ,
s i e n d o n e c e s a r i o u n p r e s u p u e s t o a d i c i o n a l p a r a n u e v a s o b r a s
d e c i m e n t a c i ó n y d e u n m a l e c ó n p a r a r e s g u a r d a r el e d if ic io
d e l as a v e n i d a s d e l r ío H u e r v a , q u e i m p o r t ó l a s u m a d e
3 6 2 . 2 6 1 ' 6 9 p e s e t a s , q u e f u é a p r o b a d o p o r l a S u p e r i o r i d a d e n
3 0 d e n o v i e m b r e d e 1 8 8 8 , t e r m i n a n d o l a s o b r a s e n l a p r i m a
v e r a d e 1 8 9 2 , y s u r e c e p c i ó n p r o v i s i o n a l t u v o l u g a r e n 2 1 d e
j u l i o d e d i c h o a ñ o . L a i n a u g u r a c i ó n d e l n u e v o ed i fi ci o se c e
l e b r ó c o n g r a n s o l e m n i d a d e n 1 8 d e o c t u b r e d e 1 8 9 3 .
C ons t a e l conj unt o del edi f i c i o que nos ocupa de t res edi
f icaciones , s e pa ra da s en t re s í po r l as ex i ge nc i as de s us res
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 334/494
— 284 -
respectivos
destinos, pero encerrad as todas d entro de la verja
que limita el terreno.
E ste tiene forma casi recta ng ular y mide 171 metros de
largo por 125 de ancho.
E l edificio tiene el cará cter, en su fachada prin cip al, del
gusto rena cen tista arag oné s, que ho nra rá la mem oria de su
arquitecto diseñador, D . R icardo M agdalena.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 335/494
P L A N O D E L A U N I V E R S I D A D E N 1 8 3 9 ,
m u y p a r e c i d o a l a n t i g u o .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 336/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 337/494
C A P Í T U L O X I I I
CAPILLA
DE LA
UNIVERSIDAD
D I S P O S I C I O N E S E S T A T U T A R I A S A C E R C A D E L A M I S M A . -O R N A M E N T O S . -D I F E
RENCIAS CON LOS VICARIOS Y BENEFICIADOS DE LA MAGDALENA.-
INVENTARIOS DE LA CAPILL A.-REL ACIÓN DE EFECT OS DE Q UE SE INCAU
T Ó L A U N I V E R S I D A D , P R O C E D E N T E S D E L O S S U P R I M I D O S C O N V E N T O S .
E N
e l p r i m e r E s t a t u t o s e d is p o n e q u e h a y a u n a
capi l l a dent ro del «ámbi t o y es paci o del edi f i c i o
d e l a e s c u e l a , c u y a i n v o c a c i o n s e a d e N u e s t r a
S e ñ o r a l a V i r g e n M a r i a y d e l b i e n a v e n t u r a d o S a n P e d r o , y
d e l o s d i n e r o s d e l a r c a d e l a U n i v e r s i d a d s e p r o v e a d e q u a n
t o s e r á m e n e s t e r y q u e e s t é a c a r g o d e l c a t e d r a t i c o t e o l o g o
m a s a n t i g u o » ; d e b í a t e n e r u n s a c r i s t á n , y e l b e d e l e r a e l e n
c a r g a d o d e l a c u s t o d i a d e l o s o r n a m e n t o s y d e m á s o b j e to s
del cul t o.
E n l os E s t a t u t o s d e 1 5 9 7 , q u e c o n o ce m o s p o r F r a i l l a , y a
s e d i s p o n e q u e l os d í a s « d e S a n L u c a s , S a n t a C a t a l i n a , S a n
N i c o l a s y l a C a t e d r a d e S a n P e d r o , s e h a n d e c e l e b r a r s o
l e m n e m e n t e c o n s e r m o n y m i s a s o l e m n e [ y ] h a d e h a b e r
a c o m p a ñ a m i e n t o a l S r . R e c t o r , e l q u a l h a d e p r o v e h e r q u e
l os c a t e d r a t i c o s p o r s u t u r n o o o t r o s d e l a U n i v e r s i d a d d i g a n
l a m i s a y q u e e n e l l a h a y a c a n t o r e s y m e n e s t r i l e s y q u e l e
a c o m p a ñ e n c o n f o r m e a l o s E s t a t u t o s l os d o c t o r e s y e s t u d i a n
tes, e x e c u t a n d o l a s p e n a s , y l o s m i n i s t r i l e s s o n o b l i g a d o s
g r a t i s t a ñ e r e s t o s d i a s , y a l o s q u e p r e d i c a n n o s e l e s d a n a d a » .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 338/494
— 286 —
E l m i s m o, a l fol io 99 de s u
Lucidario,
y a l h a b l a r d e l a s
c a r g a s q u e t i e n e la U n i v e r s i d a d , d i c e :
« P r i m o e s tá o b l i g a d a l a U n i v e r s i d a d a c e l e b r a r e n l a c a
p i l l a d e e ll a 8 0 m i s a s r e ç a d a s p o r e l c a n ó n i g o O l i v a n , q u e
fue del A s eo d e Ç aragoça, en cad a añ o; e s t as s e p ag an de
l o s 1 5 9 s u e ld o s j a q u e s e s q u e p a g a l a v i u d a d e B r i t o ; e s t a n
r e d u c i d a s a e s t e n u m e r o , q u e a n t e s e r a n 1 6 0 . . . . 7 L . 1 9 S .
» M a s e s t á o b l i g a d a a h a c e r c e l e b r a r p o r e l a l m a d e l m a e s
t r o P e d r o G o r r i z , m a e s t r o m a y o r q u e fu e d e l a U n i v e r s i d a d
v i e j a , 1 5 0 m i s a s e n d i c h a c a p i l l a c a d a a ñ o ; l a s 1 4 5 , r e z a d a s ,
y p o r c a d a u n a , 2 S . d e c a n t i d a d , y l a s c i n c o , c a n t a d a s e n
c a d a u n d i a d e la s f e s t i v i d a d e s d e N u e s t r a S e ñ o r a d e la
A n u n c i a c i o n , P u r i fi c a ci o n , A s u m p c i o n , N a t i v i d a d y C o n c e p
c i o n , c a n t a d a s c o n d i a c o n o , s u b d i a c o n o y c a n t o r e s , y p o r
c a d a u n a , p o r c a r i d a d , 1 5 S . ; e s t a s e r a n 3 0 0 m i s a s , c o m o
p a r e c e p o r i n s t i t u c i o n d e d i c h o m a e s t r o G o r r i z a 2 6 d e d i
c i e m b r e d e 1 5 1 1 ; n o t a r i o J a y m e R u i z d e A z a g r a , q u e e r a
d e l n u m e r o , c u y a s n o t a s t i e n e M a r t i n d e Á b r e g o o D i e g o
F e c e t , y e l V i c a r i o g e n e r a l l a s r e d u x o a 1 5 0 m i s a s , y s u m a n
1 8 L . 5 S .
» A v i e r t e s e q u e es t o p a g a l a U n i v e r s i d a d p o r q u e se t o m a
r o n l as c a m a r a s q u e d e c i a n d e S e r e n a p a r a l as e s c u e l a s , q u e
l a s t a s a r o n e n 1 .1 0 0 L . j . y q u e d ó a c a r g o d e l a U n i v e r s i
d a d p a g a r e s t a s m i s a s y m a s 2 0 0 S . a l o s h e r e d e r o s d e P e d r o
d e l a C a b r a , m a e s t r o m a y o r q u e f u e d e l E s t u d i o ; c o n s t a p o r
a c t o t e s ti f i c a d o p o r B a r t o l o m é R o c a , n o t a r i o d e c a x a , a ñ o
1 4 8 8 , a d e l m e s d e ( 1 ), c u y a s n o t a s t i e n e M a t h e o
V i l l a n u e v a , d é b e m e o c h o a ñ o s , y a u n q u e e l a c t o d i c e s o n
m a s d e 2 0 0 S . p o r q u e e s ta s c a m a r a s e r a n t r e u d e r a s a l a U n i
v e r s i d a d e n 2 5 S . y s e q u i t a r o n d e l a m i s m a t a s a 7 3 0 S . ,
q u e q u i t a d o s e s t o s c a r g o s , q u e d a r o n a p a g a r s e a l o s h e r e d e
r o s d e l m i s m o S e r e n a l o r e s t a n t e , q u e e s 4 9 8 S . 6 d .
s
d e r e n
t a , c o n c a r t a d e g r a c i a , y 9 . 9 7 0 S . d e p r o p i e d a d s e h a d e
(1) Está en blanco en el original.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 339/494
- 287 -
c a r g a l l e s a c e n s a l , q u e e s t a a s s i t r a c t a d o c o n l a v i u d a d e S e
r e n a , q u e e s l a h e r e d e r a ; t r a t o l o M a r t i n E s p a ñ o l , y e l l a h a
d e h a c e r v e n d i c i o n c o n d e c r e t o d e l V i c a r i o g e n e r a l y o f ic ia l
d e l S r . A r ç o b i s p o a l a U n i v e r s i d a d p o r d i c h o s 9 . 97 0 S . co n
d i c h o s c a r g o s y q u e lo s p u e d a l u i r l a U n i v e r s i d a d p o r
4 9 8 L . 1 0 S . , q u e s e p o n g a n e n o t r a p a r t e p a r a d i c h a s m i
sa s;
n o e s t a n h e c h o s e s t o s a c t o s , p e r o h a n s e d e h a c e r y s a c a r ,
q u e l os t i e n e M a r t i n E s p a ñ o l , a ñ o . . . . .
» M a s , s e p a g a e n c a d a u n a ñ o 1 0 S . a lo s c l e r i g o s d e l a
M a g d a l e n a d e Ç ar ag oç a p o r u n a n i v e r s a r i o d e l a n i m a d e
mo s en. . . .. vi e j o, L . » 10 S .
» M a s,
s e ha de cel ebrar por e l mes de abri l cada un año
u n a n i v e r s a r i o p o r J u a n O r t u b i a , m a r c h a n t e , q u e d e x ó 1 0 0 L .
a l a U n i v e r s i d a d , c o n e s t a c a r g a , c o m o a r r i b a e s t á d i c h o , y
l a U ni ve rs i da d es t á ob l i ga da en... .. del me s de... .. añ o
1 5 88 o 1 5 8 9 , e n p o d e r d e M a r t i n E s p a ñ o l o M i g ue l E s p a ñ o l ,
L . » 2 0 S . » .
T a m b i é n a l d í a s i g u i e n t e d e l a C á t e d r a d e S a n P e d r o s e
h a b í a d e c e l e b r a r u n a n i v e r s a r i o s o l e m n e p o r e l a l m a d e l
f u n d a d o r d e l a U n i v e r s i d a d , D . P e d r o C e r b u n a , y « p ó n e se
t u m b a c o n u n a d o c e n a d e a c h a s y t o d o a c o s t a d e la U n i v e r
s i d a d , t a m b i e n p o r e s t a t u t o d i c h o d i a , m e s y a ñ o » .
P o r u n b r e v e de C l e m e n t e V I I s e c o n c e d í a a l a U n i v e r s i
d a d d e S a l a m a n c a — c u y o s p r i v i l e g i o s t e n í a l a d e Z a r a g o z a —
q u e e n t i e m p o d e e n t r e d i c h o y c e s a c i ó n a divinis, en los día s
d e l o s c u a t r o D o c t o r e s d e l a I g l e s i a , S a n N i c o l á s , S a n t a C a t a
l i n a , S a n t o T o m á s d e A q u i n o , y o t r o s d o c e d í a s e n lo s v a r i o s
mes es del año , pu ed an cel e bra r l os of ic ios d i vi n os appertis
ianuis et altera voce.
A l d i s p o n e r s e p o r l os p r i m e r o s E s t a t u t o s q u e e n e l r e c i n
t o d e la U n i v e r s i d a d é s t a t u v i e r a su c a p i l l a , e n l a c u a l p u
d i e r a c e l e b r a r s u s a c t o s p r o p i o s , s e o p u s i e r o n l o s V i c a r i o s y
b e n ef ic ia d o s d e l a I g l e s i a d e l a M a g d a l e n a ; t r a t a n d o e s t e
a s u n t o F r a i l l a e n s u s m a n u s c r i t o s , d i c e :
21
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 340/494
— 288 —
« E l v i c a r i o y b en e f ic i ad o s d e l a M a g d a l e n a p r e t e n d e n q u e
l a U n i v e r s i d a d n o p u e d e t e n e r c a p i l l a c on c a m p a n e l a , n i
d e c i r m i s a s c a n t a d a s n i r e z a d a s s i n l i c e n c i a s u y a n i s i n p e r
m i s o s u y o , o a lo m e n o s q u e e ll o s l a s h a n d e d e c i r y c a n t a r
l a s c a n t a d a s p o r d o s m o t i v o s : e l p r i m e r o , q u e l a s e s c u e l a s
e s t á n d e n t r o d e l o s l í m i t e s d e l a p a r r o q u i a ; l o s e g u n d o , q u e
e l lo s h a n d i c h o s i e m p r e l a s m i s a s c a n t a d a s e n l a c a p i l l a d e
l a U n i v e r s i d a d . E s t a a s e g u r a q u e la p u e d e t e n e r y d e c i r y
c e l e b r a r m i s a s c a n t a d a s y r e z a d a s e n e l l a , s o l e m n e s y n o
s ol emnes , s i n l i cenci a de e l l os , por l os c l ér i gos que a e l l a l e
p a r e c e r á , q u e n o e s t á o b l i g a d a a q u e e l l o s l a s c a n t e n y
d i g a n » .
A p e s a r d e l a o p o s i c i ó n d e l o s c l é r i g o s d e l a M a g d a l e n a
d e q u e n o s h a b l a F r a i l l a , l a U n i v e r s i d a d c e l e b r ó t o d o s l os
a c t o s r e l i g i o s o s e n s u c a p i l l a p r o p i a , s a l v o e n a l g u n a o c a s i ó n
e n q u e p o r e s t a r e n o b r a s t u v i e r o n l u g a r e n l a i g l e s i a m e n
c i o n a d a .
E n l o s E s t a t u t o s d e 1 6 18 s e d i s p o n e :
« P r i m e r a m e n t e . . . q u e e n la s E s c u e la s d e l a U n i v e r s i d a d
h a y a u n a c a p i l l a , s o l a i n v o c a c i o n d e N u e s t r a S e ñ o r a y d e
S a n P e d r o a p o s t o l , c o n s u r e t a b l o y a l t a r , c o n t o d o l o n e c e s
s a r i o p a r a d e z i r m i s s a s ; y d e l a a r c a d e l a U n i v e r s i d a d se
p r o v e a l o q u e f u e r e m e n e s t e r p a r a e l o r n a t o d e l l a .
» I t e m , q u e h a y a u n s a c r i s t a n y q u e e s t e n a c a r g o d e l
b e d e l l o s o r n a m e n t o s y l a s d e m a s c o s a s d e l l a , y q u e p a g u e e l
di cho bedel , de s u s al ar i o, l o que a di cho s acr i s t an s e l e as i g
n a r e p o r el R e c t o r y C o n s i l i a r io s , y q u e v a y a e n h a v i t o d e
c e n t e . Y el R e c t o r d e la U n i v e r s i d a d h a y a d e v i s i t a r la c a
p i l l a d o s v e z e s c a d a a ñ o y r e c o n o c e r l o s o r n a m e n t o s y l a s
d e m a s c o s a s d e a q u e l l a , e i n f o r m a r s e s i e l s a c r i s t a n y l o s
d e m a s a c u y o c a r g o e s t á d i c h a c a p i l l a , c u m p l e n c o n s u s o b l i
g a c i o n e s , y s i s e c e l e b r a n l a s m i s s a s y a n i v e r s a r i o s q u e h a y
o b l i g a c i o n d e c e l e b r a r e n a q u é l l a .
» I t e m , q u e e n d i c h a c a p i l l a s e d i g a n y c e l e b r e n c a d a u n
a ñ o l a s m i s s a s in f r a s c r i p t a s . P r i m e r a m e n t e , p o r e l á n i m a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 341/494
— 289 —
del muy illustre y reverendissimo señor don Pedro Cerbuna,
obispo de T araç ona , fundador d esta U nive rsidad , el dia de
la Cathedra de San Pedro, a 22 de hebrero, cada un año una
missa solemne cantada, con diacono, subdiacono y sermon,
y a otro dia, una missa de Requiem assi mesmo cantada,
»Item, el dia de San Lucas, otra missa cantada con ser
mon, que ha de ser la jura del R ector. I tem , el dia de S anta
Catalina, otra missa cantada solemne con sermon, Y dia de
S an N icolas, de la mesma m ane ra; a las quales missas ha de
haber acompañamiento con el Rector, de su casa a las Escue
las,
y los Doctores, so pena de dos reales cada vez que falta
ren sin causa legitima, ha n de acom paña r y asistir, y los es
tudiantes, sub pæna præstitis.
»Item, por mestre G uil len G orriz, ciento y cinquenta
missas rezada s, y todos los dias princ ipales de N uestra S eño
ra la V irgen M aria, que son la P urif icacion, A nunciacion,
A ssumpcion, N atividad y Concepcion, una missa del mesmo
officio cantada, con diacono y subdiacono, que estan a cargo
de la U nive rsidad . Y por el canonigo O livan, del A sseo,
ochenta missas rezada s, que e stan tamb ien a cargo de la
U niversidad. P or Ju an de O rtubia, en un dia del mes de
abril, un a missa can tada , a que esta tam bien obligada la
U ni ver s idad.
»I tem , que las dichas ciento y cinqu enta missas y las
otras ochenta, se digan en dias letivos y a hora de onze a
doze en inviern o, y de verano , de diez a onze o otra hora
comoda, pa ra que los estudian tes oyg an missa, como par e
ciere al R ecto r.
»Item, que el Rector y Consiliarios nombren un Capellan
que diga dichas missas y tenga cuenta de traer clerigos para
que canten dichas missas cantadas, y provea lo demas que
será necessa rio, y todo se pa gu e del arca y la carida d de las
missas tambien.
»Item, que cuando mu riere algun Doctor o M aestro por
la U niversidad, los Doctores han de yr a su enter ram iento ,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 342/494
— 2 9 0 —
s o l a m e s m a p e n a , y l o s e s t u d i a n t e s ,
sub pæna præstiti.
Y assi
m e s m o s i m u r i e r e a l g u n e s t u d i a n t e , h a n d e y r l o s e s t u d i a n t e s
a r e z a r a l a I g l e s i a d o n d e s e e n t e r r a r e » .
E n l os E s t a t u t o s d e 1 6 2 5 n o se i n t r o d u c e m o d i fi c ac ió n
a l g u n a e n l o d i s p u e s t o r e f e r e n t e a e s t e p a r t i c u l a r , y e n l os
d e 1 6 4 5 , l o s s i g u i e n t e s :
Q u e s e a n 4 r e a l e s l o s q u e h a n d e p a g a r l o s M a e s t r o s y
D o c t o r e s d e t o d a s l a s f a c u l t a d e s q u e n o a c o m p a ñ a s e n , s i n
c a u s a l e g í t i m a , a l R e c t o r e n l a s m i s a s s e ñ a l a d a s ; e l n o s e ñ a l a r
h o r a f i j a e n l a s 1 5 0 y 8 0 r e s p e c t i v a m e n t e , s i n o l a m á s c ó m o
d a p a r a q u e a s i s t a n a e l l a s l o s e s t u d i a n t e s ; y « q u e e l R e c t o r
y C o n s i l ia r i o s n o m b r e n u n C a p e l l a n o R e l i g i o s o q u e d i g a
d i c h a s m i s s a s y t e n g a c u e n t a d e t r a e r s a c e r d o t e s q u e f u e r e n
D o c t o r e s d e l a U n i v e r s i d a d , p a r a q u e d i g a n l a s m i s s a s c a n
t a d a s ;
y p r o v e a l o d e m a s q u e s e r á n e c e s s a r i o , y t o d o l o p a g u e
del arc a y l a ca r i d ad de l as m i s s as , l a que fuere confo rm e a
l a f u n d a c i o n ; y s i h u b i e r e a l g u n s a c e r d o t e C a t h e d r a t i c o q u e
q u i s i e r e d e z i r l a s m i s s a s r e z a d a s , s e l e s h a y a n d e d a r s i p a
r e c i e r e a l R e c t o r y C a t h e d r a t i c o s » .
E n e l d e 1 6 4 5 , a la s m i s a s s e ñ a l a d a s p o r E s t a t u t o , s e
a ñ a d e u n a d e R e q u i e m p o r el S r . A r z o b i s p o A p a o l a z a , e n 1 8
d e e n e r o , c o n l a m i s m a s o l e m n i d a d q u e l a s o t r a s , A l o s M a e s
t r o s y D o c t o r e s q u e a c o m p a ñ a s e n a l R e c t o r a l as q u e s e c e
l e b r e n e n S a n L u c a s , S a n t a C a t a l i n a y S a n N i c o lá s , s e l es
d a r á m e d i o r e a l d e p r o p i n a , a p l i c a n d o p a r a e st o s g a s t o s y
o t r o s q u e e n a d e l a n t e s e p r e v e n d r á n , l a c a n t i d a d q u e p a r e
c i e r e n e c e s a r i a , d e l d i n e r o q u e s e h a d e c a r g a r d e l a p e n s i ó n
q u e s e c o b r a d e l S r . A r z o b i s p o , p o r m e r c e d d e S . M . ; q u e l a s
1 3 0 m i s a s y l a s 8 0 p o r e l a l m a d e G ó r r i z y d e l C a n ó n i g o
O l i v á n , s e d i g a n a l a s o n c e d e la m a ñ a n a p a r a q u e l o s e s t u
d i a n t e s l as o i g a n ; q u e a l o s D o c t o r e s o M a e s t r o s q u e v a y a n a
l o s e n t i e r r o s d e s u s c o m p a ñ e r o s , s e l e s d é a c a d a u n o d e p r o
p i n a m e d i o r e a l , y q u e p o r to d o el m e s d e o c t u b r e , el R e c t o r
c o n l o s C o n s i l i a r i o s d e p r i m a d e t o d a s l a s f a c u l t a d e s y l o s
C a t e d r á t i c o s d e A r t e s , n o m b r e n l a s p e r s o n a s q u e h a n d e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 343/494
D
a
e
d
a
a
n
g
C
p
a
h
B
b
o
e
u
v
s
a
a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 344/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 345/494
- 2 9 1 -
d e c i r l a s m i s a s r e z a d a s , r e p a r t i é n d o l a s e n p r i m e r l u g a r en
lo s e s t u d i a n t e s p o b r e s , l u e g o e n l o s c a t e d r á t i c o s d o c t o r e s y
d e s p u é s e n l a s p e r s o n a s q u e l e s p a r e c i e r e .
E n lo s d e 1 7 5 3 , a d e m á s d e l o s a n i v e r s a r i o s s e ñ a l a d o s e n
a n t e r i o r e s E s t a t u t o s , d i c e n : s e h a d e c e l e b r a r o t r o g e n e r a l p o r
t o d o s l o s g r a d u a d o s m u e r t o s , q u e d e b í a t e n e r l u g a r e l p r i m e r
d í a l e c t i v o d e s p u é s d e l d e l a c o n m e m o r a c i ó n d e l o s d i f u n t o s , a
l as once, para que no s e fa l t e a l as l ecci ones ; t odas l as mi s as
l a s h a b í a n d e c a n t a r lo s C a t e d r á t i c o s d e T e o l o g í a y F i l o s o f í a ,
p o r t u r n o d e m a y o r í a d e c á t e d r a s , y e s t o p o r s í o p o r u n g r a
d u a d o d e l a c i t a d a U n i v e r s i d a d , ba j o l a p e n a d e d o s r e a l e s
de pl a t a pa ra e l arc a , y de és t a s e s aq uen cu at r o real es de
p l a t a p a r a l a c a r i d a d d e l a m i s a ; a t o d o s l o s a n i v e r s a r i o s d e
b í a n c o n c u r r i r l o s c a t e d r á t i c o s d e t o d a s l as f a c u l t a d e s , e n
h á b i t o d e c e r e m o n i a , s i n i n s i g n i a s , p e n a d e d o s r e a l e s d e
p l a t a p o r c a d a v e z q u e f a l t a r e n , q u e s e a p l i c a n p a r a e l a r c a ,
y s e l es e x i g i r á d e s u s r e s p e c t i v o s s a l a r i o s . S e o r d e n a t a m
b i é n q u e c u a n d o m u r i e s e a l g ú n d o c t o r o m a e s t r o d e l a
U n i v e r s i d a d , lo s d o c t o r e s d e b a n a s i s t i r a su e n t i e r r o , d e
p a r t i c u l a r e s , b a j o l a p e n a d e d o s r e a l e s d e p l a t a , a p l i c a
d o s l a m i t a d a l a r c a y l a o t r a m i t a d a l d e n u n c i a d o r , y s e
e x i g i r á d e l a p r o p i n a d e l p r i m e r g r a d o ; y s i p o r l a p a r t e i n
t e r e s a d a s e i m p i d i e s e l a a s i s t e n c i a d e la U n i v e r s i d a d e n f o r
m a , d e b a c o n c u r r i r e l R e c t o r c o n t o d o s l o s g r a d u a d o s , e n
háb i t o de ce rem oni a , s i n i n s i g ni as , y con e l las s i fuere ca
t e d r á t i c o , a s í a c t u a l c o m o j u b i l a d o , b a j o l a p e n a a r r i b a d i c h a ,
p a g a n d o l a p a r t e i n t e r e s a d a a l A l g u a c i l y M a e s t r o d e c e r e
m o n i a s , a c a d a u n o d o s r e a l e s d e p l a t a , y a l B e d e l , c u a t r o
r e a l e s ,
e l cual deb í a av i s a r a t odos l os gr ad ua do s con cédu
l a s , e x p r e s a n d o e n e l l a s l a I g l e s i a , d í a y h o r a d e l a c o n c u
r r e n c i a .
E s t a s s o n t o d a s l a s d i s p o s i c i o n e s q u e e n l o s r e s p e c t i v o s
e s t a t u t o s e n c o n t r a m o s r e f e r e n t e a l a c a p i l l a ; o c u p a b a é s t a
l a p a r t e c e n t r a l d e l c o r r e d o r d e l l a d o m e r i d i o n a l , j u n t o a l
t ea t ro o pa ran i n fo , y fué lo ún i co que qued ó a s a l vo a l des
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 346/494
— 292 —
destruirse
el edificio en el segun do sitio; su e studio arq uitec
tónico lo hacemos en el capítulo «E dificio de la U nive r
sidad».
E n 1679 y en Claustro celebrado el 2 de octubre, vemos
que el R ector expuso la necesidad de adqu irir ornam entos
para la capilla, por la gran falta que había de ellos, pues
los que existían estaban deteriorados y era preciso renovar
los, siendo impresc indible adq uirir casullas, alba , misal y
otras cosas muy necesarias.
S e acordó: «Se ha ga un alba de R uan con un ámito y se
adereçe la vieja. Q ue se com pre un misal y un quad ernillo
pa ra las misas de R equiem. Y que se hag an dos casullas
un a colorada y otra neg ra, de tejido de lana , y que se com,
pren unas sacras y se pongan en tabla y se hagan sus puri
ficadores y seis paños de mano, y que se limpie un caliz y se
deshaga una paten a, y se buelva hacer la paten a añadien
dole mas plata, y se dore aquella y se hagan dos sobrecalices
de tafeta n, el uno blanco y el otro neg ro. Q uedando todo lo
sobredicho al cuidado del S r . D. Jua n T ulay , R eceptor, y la
paga de lo que importan dichos ornamentos, que todo se le
admitirá en su cuenta».
(Gestis,
núm . IV , fol. 205).
E n un in ven tario hecho el día 29 de octubre de 1671, con
arreglo a Estatuto, para que el bedel Jerónimo Sanz se hi
ciera cargo de ellos, aparecen los siguientes ornamentos de
la capil la:
«Un caliz de plata sobredorado, con su pie alto, con su
paten a; de peso 23 on za s.= O tro caliz de plata, con su pate
na a lo antiguo , que t iene 17 onzas y m ed ia .= U n a casulla
con su estola y manipulo, de damasco blanco, con las armas
de D . P edr o C e r bu na . = O t r a i d . con su est ol a y mani pulo,
de tafe tan m orado, se rvi da .=D os bolsas de C orporales con
sus hijuelas y paños de Cambrai.=Dos pañicos de mano
de R ua n. = D os P ur i f icador es . = D os t abl as de mant eles de
R uan par a e l a l t ar . = O t r o s mant eles p ar a la par t e de at r ás ,
muy traydos.=Dos candeleros de az of ar .=U n atr i l de hierro
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 347/494
- 2 9 3 -
p a r a el E v a n g e l i o , — O t r o i d . d e m a d e r a p a r a e l c o r o . = U n
m i s a l m u y s e r v i d o . = U n a c a ja d e p i n o p a r a p o n e r lo s o r n a
m e n t o s . = D i e z b a n c o s la r g o s d e p i n o d e l a i g l e s i a . = U n b a n
co y un t ab ur et e col chado s pa ra l os act os y un bufet e de no
g a l (f a l ta el b u f e t e ; s e h a c e c o n s t a r e n e l i n v e n t a r i o ) . = U n a
a l b a d e R u a n c o n s u c i n g u l o d e file te b l a n c o . = E n e l a l t a r
d e l a i g l e s i a , u n a p i e d r a l a p i d e g u a r n e c i d a e n p l a t a , y f in al
m e n t e , u n a s s a c r a s c o n s u c r u z » .
E n 1 6 7 8 s e h i z o o t r o i n v e n t a r i o , q u e r e s u l t a e n u n t o d o
con form e al a nt e r i o r , s a l vo que en vez de di ez s on di eci s éi s
l o s b a n c o s d e p i n o d e l a I g l e s i a , u n b o t a d o r d e p l a t a , l a j u r a
t o r i a c o n l a p r o f e s i ó n d e l a f e , d e p e r g a m i n o , y l a r o p a d e
d a m a s c o d e l b e d e l , y n o s s o r p r e n d e e s t o p o r c u a n t o , c o m o
y a h e m o s d i c h o , e n 1 6 7 6 s e a c o r d ó s e h i c i e r a n n u e v o s o r n a
m e n t o s q u e n o v e m o s f i g u r a r e n e s e i n v e n t a r i o d e l 7 8 .
E n 7 d e d i c i e m b r e d e 1 7 5 7 , e l S r . B e r n é d ió c u e n t a d e
q u e , e n v i r t u d d e lo r e s u e l to e n J u n t a d e 4 d e n o v i e m b r e ,
h a b í a m a n d a d o h a c e r u n a c a s u l l a d e d a m a s c o b l a n c o y u n o s
c o r p o r a l e s , p o r s e r l o m á s p r e c i s o p a r a l a c a p i l l a , y m a n i
f e s t ó l a n e c e s i d a d d e i r r e p a r a n d o l o s d e m á s o r n a m e n t o s .
E n 1 7 8 1 s e h i z o u n n u e v o i n v e n t a r i o d e l a p l a t a y o r n a
m e n t o s d e l a U n i v e r s i d a d y c a p i l l a , y s e g ú n él , v e m o s q u e
e x i s t í a n l o s s i g u i e n t e s :
« U n t e r n o n e g r o c o n c a p a y p a ñ o d e a l t a r . — D o s c a s u l l a s
d e d a m a s c o , n u e v a s , n e g r a y c o l o r a d a , c o n l a s r e s p e c t i v a s
e s t o l a s , m a n i p u l o s , c u b r e c a l i c e s y b o l s a s d e c o r p o r a l e s , t o d o
g u a r n e c i d o c o n g a l ó n d e s e d a c o lo r d e o r o . = U n a c a s u l l a d e
d a m a s c o b l a n c o , c o n c u b r e c a l i z , e s t o l a , m a n i p u l o y b o l s a . =
O t ra u s a d a , m o r a d a , d e s e d a , c o n c u b r e c a li z y b o l s a . = U n a
c a l d e r i l l a , h i s o p o y c a m p a n a d e a l j o f a r , c o n c a b o t o r n e a d o . =
D o s c a d e n a s p a r a r e s g u a r d o d e l c u b r e a l t a r . = D o s a l b a s n u e
v a s d e t r u c , c o n c o r p o r a l e s d e H o l a n d a , g u a r n e c i d o s c o n e n
caje fino, ám ito s, pu rific ad ore s y cord on es de hilo fino.=
C u a tr o a l b a s c o n á m i t o s y p u r i f i c a d o r e s . = D o s m a n t e l e s d e
al t ar , nu evo s , con encaj e f ino.=T res m an t el e s de a l t ar , s i n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 348/494
— 294 —
gu ar n ec er . = T r es mi sales con un cuader nil lo de Sant os , nue
vos. = U n atr i l de hierro para el terno; otro de madera par a
el a l t a r . = U n juego de sacras, lavabo con cruz y dos cande
leros de bronce . = O tr o con seis candeleros tornead os, todo
pl at eado, y una campan a de br on ce. = N uev e bancos y uno
de tres s il las pa ra la iglesia. = U n cáliz y patena de plata
d o r a d a . = D o s v i n a j e r a s . = U n a e s ta d a le r a ( ca n de la b ro g r a n
de para el cirio pascual)».
E n 1783, en C laustro de 11 de octubre, se vio la solicitud
del Colegio de P P . T rinita rios Calzados de esta ciudad sobre
aumento de caridad en las misas que se celebran en la capilla
de la E scue la, por ser corto el estipend io, a causa de no co
brarse las 12 libras, 10 sueldos jaqueses que deben percibir
del caudal de propinas de esta ciudad, por pensiones de los
censos que la misma debe a la U nive rsidad . S e acordó au
mentar la caridad de dichas misas hasta la de tres sueldos
por cada un a de las que se celebrase n, satisfaciéndose p or el
Receptor del caudal del arca, y obligarse la Comunidad de
dicho Colegio a cobrarlas todos los días lectivos.
L os P P . T rinitarios se excusaron de celebrar las misas
en la capil la de la U niversidad por la cantidad señalada.
(Gestis,
núm. 14, fol. 685 v.).
E n 1795 vemos un acuerdo verdaderam ente radical: que
cese la celebración de misas en la capilla de la U nive rsidad,
sin que en el Gestis correspond iente se diga la causa, indu
dablemente por falta de caudales para ello. (Gestis, núm. 21,
fol.
361).
Sin embargo, los cultos continuaron posteriormente, ce
lebrándose por la U niversidad en su capil la propia, según
vemos por actos y por los libros de R ecep toría; así hallamo s,
en el año 1814-15, la siguiente partida:
«P or siete anive rsarios cantados en la capilla de la E s
cuela, consta de la cuenta y dos recibos con el núm. 7,
366 rs . v . 12 m s.=18 15- 16 : M isa de rogativas por el parto
de la R eina, 26 1. 18 s . 9 d.=1 815 -1 6: P or lo gastado en la
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 349/494
O
n
m
n
o
o
e
o
d
c
u
o
d
a
a
n
g
C
p
a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 350/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 351/494
- 2 9 5 -
f u n c i o n d e l T e - D e u m p o r el f e li z p a r t o d e l a R e i n a N . S . ,
17 l . 5 s . 6d. ».
E n 1 81 7 v e m o s q u e v u e l v e a t r a t a r s e d e la m i s a d i a r i a
q u e p o r E s t a t u t o s s e c e l e b r a b a y q u e d e b í a n o i r l o s e s t u
d i a n t e s ; e n C l a u s t r o d e 1 3 d e e n e r o s e m a n i f i e s ta q u e p a r a l a
m i s m a n o h a y c a u d a l e s ; q u e a n t e s s e c o n t r i b u í a c o n 3 0 l i b r a s
j a q u e s a s d e l a r c a d e l a E s c u e l a y q u e p o r f a l t a d e d i n e r o
h u b o d e s u s p e n d e r s e . (Gestis, núm. 48, fol . 67 v. ) .
Y e n 1 8 1 9 h a y u n a c u e r d o , t o m a d o e n 5 d e n o v i e m b r e ,
p a r a q u e s e le d i g a a l R e c t o r s i l a c a p i l l a e s t á c o r r i e n t e ,
p a r a q u e a l a m a y o r b r e v e d a d p u e d a e s t a b l e c e r s e l a m i s a d e
l o s d í a s l e c t i v o s .
E n e l C u r s o d e 1 8 1 8 a 1 8 1 9 , p o r l o s l i b r o s d e R e c e p t o r í a ,
v e m o s q u e se c e l e b r a r o n e n e l l a l a s s i g u i e n t e s f u n c i o n e s r e l i
g i o s a s :
« P o r l o g a s t a d o e n l a r o g a t i v a p o r e l f e l i z p r e ñ a d o y p a r
t o d e R e i n a n u e s t r a S e ñ o r a : c o n s t a d e c u e n t a y r e c i b o s,
2 7 L . 1 1
S.=Por
lo g a s t a d o e n l a f u n c i o n d e e x e q u i a s p o r
m u e r t e d e la m i s m a R e i n a , c o n i n c l u s i o n d e b a y e t a s , t o q u e
d e c a m p a n a s , c e r a e i m p r e s i o n d e e s q u e l a s p a r a e l c o n v i t e :
c o n s t a d e c u e n t a d e l b e d e l y o t r a s s e p a r a d a s y r e c i b o s ,
3 0 L . 5 S . 5 d . = P o r l o g a s t a d o e n la f u n c io n d e e x e q u i a s d e
l os R e y e s p a d r e s : c o n s t a e n i g u a l f o r m a q u e l a a n t e c e d e n t e ,
3 0 L , 7 S . 6 d . = P o r l o g a s t a d o e n l os a n i v e r s a r i o s q u e a n u a l
m e n t e c e l e b r a l a E s c u e l a : c o n s t a d e c u e n t a y r e c i b o s , 1 7 L .
1 S . 8 d . = P o r lo g a s t a d o e n l a m i s a y T e - D e u m q u e s e c e
l e b r ó e n a c c i o n d e g r a c i a s d e l a p r o m o c i o n a C a m a r i s t a s d e
l os S r e s . P u i g y V i l le l a : c o n s t a 2 4 L . 9 S . 1 0 d . = P o r lo
g a s t a d o e n l a m i s a d e r o g a t i v a s p a r a i m p l o r a r d e D i o s e l b e
n e fi ci o d e q u e s e a t a j e l a e p i d e m i a d e A n d a l u c í a : c o n s t a d e
c u e n t a y r e c i b o , 1 9 L . 1 7 S . 1 1 d . » .
E n 1 8 2 0 , e n 8 d e e n e r o , v u e l v e a t r a t a r s e l a c u e n t a d e l a
m i s a d i a r i a ; e l D r . L a f u e n t e d i c e , e n C l a u s t r o d e e s a f e c h a , q u e
s e vea s i hay qui én l a di ga por 4 rs . v . y s i no que s e l e den 5.
A ú n , al t r a v é s d e lo s m u c h o s a ñ o s t r a n s c u r r i d o s , l a a c t u a l
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 352/494
- 296 -
U n i v e r s i d a d c o n s e r v a a l g o d e l a a n t i g u a , t a n t o d e a lh a j a s d e
p l a t a c o m o d e o r n a m e n t o s d e s u c a p i l l a ; c u i d a d o s y c u s t o d i a
d o s c o n e s m e r o h e m o s v i s t o v a r i o s j u e g o s d e c a n d e l e r o s , u n
cruci f i j o, t a l l ado en madera , de es t i l o baroco, de es cas o val or
a r t í s t i c o ; u n t e r n o n e g r o c o m p l e t o , d o s c a s u l l a s , u n a b l a n c a
y o t r a e n c a r n a d a , m o d e s t í s i m a s ; u n c á l i z , c o n s u p a t e n a , d e
p l a t a s o b r e d o r a d a , d o n a c i ó n h e c h a a l a c a p i l l a d e la U n i v e r
s i d a d p o r D . F r a n c i s c o V i l l a g r a s a ; l l e v a e s t a i n s c r i p c i ó n :
Este ca liz le dio D. Francisco Villagrasa, natural de la villa de
Amo lda, Santuario del Espiritu Santo, año 1787,
que en la
p a r t e i n t e r n a d e l p i e e s t á g r a b a d a ; v a r i o s d a m a s c o s r o j o s ,
u n g r a n p a ñ o d e b r o c a d o , c u y o u s o n o p o d e m o s d e f i n i r c l a r a
m e n t e , p u e s l o m i s m o p u d o s e r v i r p a r a c u b r i r el p ú l p i t o e n
g r a n d e s s o l e m n i d a d e s , c o m o p u d o s e r a d o r n o d e t r i b u n a o
d o s e l ; d e l a s a n t i g u a s a l h a j a s q u e c o n s t a n p o r l o s i n v e n t a r i o s ,
e x i s t e la m a z a d e T o r r e l l a s , q u e , c o n l a c o n s t r u í d a p o r B o
r a o ,
s e u s a a c t u a l m e n t e ; l a e s c r i b a n í a d e p l a t a y v a r i o s c a n
del eros del mi s mo met al ; pero l o más not abl e es un cruci f i j o,
t a l l a d o e n m a d e r a , q u e r e p u t a m o s d e l s i g l o
XV I
y q u e i n d u
d a b l e m e n t e f u é a n t e e l c u a l n u e s t r o s r e c t o r e s , c a t e d r á t i c o s y
g r a d u a d o s h i c i e r o n l a p r o f e s i ó n d e l a f e y j u r a r o n g u a r d a r y
c u m p l i r lo s E s t a t u t o s d e l a U n i v e r s i d a d . E s o b r a m u y a r t í s
t i c a y d i g n a d e q u e s e c o n s e r v e e n a l g u n a v i t r i n a p o r l o
q u e r e p r e s e n t a e n l os t e r r e n o s a r q u e o l ó g i co y u n i v e r s i t a r i o .
L a U n i v e r s i d a d s e h i z o c a r g o , e l a ñ o 1 8 4 8 , d e v a r i o s e f e c t o s
d e l o s c o n v e n t o s s u p r i m i d o s e n la r e g i ó n ; h e m o s p o d i d o h a
l l a r e l i n v e n t a r i o d e l os m i s m o s , q u e d a m o s a c o n t i n u a c i ó n ;
a l g u n o s d e e l l o s d e b i e r o n s e r v i r p a r a a d o r n a r l a c a p i l l a ; p o s
t e r i o r m e n t e i g n o r a m o s a d ó n d e h a n p o d i d o i r a p a r a r ; e n l o s
s ó t a n o s d e la U n i v e r s i d a d s ó lo h e m o s h a l l a d o u n o s c i n c u e n t a
l i enzos de es cas o val or ar t í s t i co; s on de as unt os re l i gi os os en
s u m a y o r í a , y l o s q u e n o t i e n e n e s t e c a r á c t e r , r e t r a t o s d e
S a n t o s o v e n e r a b l e s v a r o n e s d e d i v e r s a s ó r d e n e s r e l i g i o s a s ;
c a s i t o d o s s e e n c u e n t r a n e n t a n d e p l o r a b l e e s t a d o , q u e e n
a l g u n o s e s d i f i c i l í s i m o e s t u d i a r e l a s u n t o :
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 353/494
— 2 9 7 —
« R e l a c i o n d e l o s e f e c t o s t r a í d o s d e l o s c o n v e n t o s s u p r i m i
d o s ,
a l a U n i v e r s i d a d l i t e r a r i a d e Z a r a g o z a , p o r e l D o c t o r
D .
J u a n B e r n a r d o n , c o m i s i o n a d o d e o r n a t o d e l a m i s m a , e n
v i r t u d d e l a s c o n c e s i o n e s h e c h a s p o r e l G o b i e r n o y p o r m a n
d a t o d e l M . I . S r . R e c t o r y C l a u s t r o d e l a m i s m a . . . . : =
De l a C art uj a de l a C oncepci on, t oda l a s i l l er í a del coro, con
l os recl i n at o ri os y t ar i m as de los dos coros , del de l os sacer
dot es y l os l egos ; en es t e ul t i mo no habi a s i l l as , con l a puer
t a d e d o s h o j a s q u e l os d i v i d i a u n o d e o t r o . = D e l P a l a c i o
A r z o b i s p a l , u n a c a m p a n a g r a n d e q u e d i c e n p e r t e n e c i o a l
M o n a s t e r i o d e V e r u e l a y q u e s e h a l l a a c t u a l m e n t e p a r a la s
h o r a s e n el r e lo x d e l a m e n c i o n a d a U n i v e r s i d a d . = D e la m i s
m a C a r t u j a d e l a C o n c e p c i o n , l a m a q u i n a d e l r e l o x y u n a
c a m p a n a m e d i a n a c o n s u j u b o , q u e t a m b i e n s e h a l l a a c t u a l
m e n t e p a r a d a r lo s c u a r t o s , y s e h a c e p r e s e n t e q u e a l i r l o a
b u s c a r a l d i c h o M o n a s t e r i o , f a l ta b a la r u e d a c a t a l i n a . =
D e l M o n a s t e r i o d e P i e d r a , t o d a la l i b r e r í a c o n s u s e s t a n t e s y
l os l i bros de coro y ber j ado de bron ce del m i s mo y la b ar an
di l l a de bro nc e del pu l p i t o y cas i t odos los cua dro s de di cho
M o n a s t e r i o . — D e C a l a t a y u d y s u p a r t i d o , u n a p o r c i o n d e
cuadros , unos y ot ros mal os , y una Dol oros a s obre cobre de
u n o s t r e s p a l m o s d e l a r g o y d o s d e a n c h o , p o c o m a s o m e n o s ,
q u e s e e n c o n t r a b a e n e l d e s p a c h o d e l S r . G o b e r n a d o r , e n e l
f u e r t e . = D e l M o n a s te r io d e N u e s t r a S e ñ o r a d e V e r u e l a , to d a
l a s i l l er í a del coro con s us t ar i m as y e l ber j ado de bro nce
d e l m i s m o y el p e q u e ñ o d el c a m a r í n d e l a V i r g e n , y d o s c a n
c e l e s ,
el u n o g r a n d e y e l o t r o p e q u e ñ o , y la s p u e r t a s b e r ja -
d a s d e l a l i b r e r í a ; d o s m e d a l l o n e s , u n c u a d r o m a l o y e l t o r
n a v o z v ie j ís i m o d el p u l p i t o . = D e S a n P e d r o N o l a sc o d e e s t a
ci u dad , e l cance l que hab í a en l a pu er t a de l a i gl es i a del
m i s m o y e l a l t a r m a y o r y u n a t a b l a v i e j a q u e p a r e c i a f r o n
t a l . = D e l M o n a s te r io d e S a n t a F e , e x t r a m u r o s d e e s ta c iu
d a d , d o s h o j a s d e p u e r t a , q u e d i c e n s o n d e m u c h o m e r i t o ,
q u e h a b i a e n l a s a c r i s t i a d e d i c h a i g l e s i a . = C u y o s e f e c t o s e n
t regue f i e l ment e con l as cuent as del i mport e del gas t o, t odos
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 354/494
- 298 -
los que obran actualmen te en dicha U niversidad, y tam bien
hago presente que mi comision de ornato no se ha extendido
a mas que a traer los referidos efectos a la misma, y en aten
cion a que voy a residir en V alencia, pido se declare por
finada dicha mi comision, dandoseme por el M . I . Claustro
el correspondiente recibo de todos los mencionados efectos y
documentos.=Zaragoza, veinte y ocho de enero de mil ocho
ci ent os cuar ent a y cuat r o. =
Dr.
J u a n B e r n a r d o n . = R u b r i
ca d o. = L o s docum entos a que se refiere esta relación se en
cuentran en el legajo de papeles y documentos varios».
(Gestis,
núm. 74, fols. 20 y 21).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 355/494
C A S U L L A D E L A A N T I G U A C A P I L L AA S U L L A D E L A A N T I G U A C A P I L L A
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 356/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 357/494
C A P I T U L O X I V
ARCHIVO DE LA UNIVERSIDAD
DISPOSICIONES ESTAT UT ARIAS ACERCA DEL MISM O.— LA REAL CÉDULA DE
1769.—J UNT A DE CLASIFICACIÓN Y ARREGLO. — CLASIFICACIÓN ADOP
T ADA.— DEST RUCCIÓN DEL ARCHIVO EN EL SEGU NDO SITIO.—EL ARCHI
V O A C T U A L .
YA a l c o m i e n z o d e e s t a o b r a d i j i m o s q u e l a U n i v e r
s i d a d p o s e í a , a p r i n c i p i o s d e l s i g l o XIX, un r i co
a r c h i v o , e n el q u e s e h a l l a b a n , b i e n c u s t o d i a d o s
y c a t a l o g a d o s , i m p o r t a n t e s d o c u m e n t o s , n o s ól o d e c a r á c t e r
a d m i n i s t r a t i v o , s i n o h i s t ó r i c o .
A r r a n c a b a d e s d e e l a n t i g u o E s t u d i o d e A r t e s , p u es e n u n
i n v e n t a r i o q u e t u v i m o s la f o r t u n a d e e n c o n t r a r e n e l A r c h i v o
d e l a C o r o n a d e A r a g ó n , h e c h o p o r F r a i l l a , y d e l q u e h i z o
e n t r e g a a l o s C l a v a r i o s e n 1 6 0 4 , s e h a c e n c o n s t a r e n é l , o r i g i
n a l e s o c o p i a s t e s t i f i c a d a s , l o s m á s a n t i g u o s e i m p o r t a n t e s
d o c u m e n t o s , c o m o b u l a s y p r i v i l e g i o s , q u e a f e c t a b a n n o s ó l o
a la U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a , s i n o a l a v i e ja E s c u e l a d e
A r t e s .
P e r o l a m a y o r p a r t e d e e s a d o c u m e n t a c i ó n f ué d e s t r u í d a
e n e l s e g u n d o s i t io f r a n c é s , y a p e n a s s i h o y , e n e s a p a r t e
h i s t ó r i c a , q u e d a n a d a e n e l a c t u a l a r c h i v o d e n u e s t r o p r i m e r
c e n t r o d o c e n t e .
E n lo s E s t a t u t o s d e 1 5 8 3 , a l T í t . 1 6 , s e t r a t a « D e l a r c h i
v o d e l a U n i v e r s i d a d : D e n t r o d e l a E s c u e l a e s té u n a l m a r i o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 358/494
300
c o n s u s c a x o n e s , d o n d e e s t e n l o s p r i v i l e g i o s , l o s e s t a t u t o s ,
l o s l i b r o s d e c u e n t a s y o t r a s e s c r i t u r a s , y l a l l a v e d e l a p u e r
t a d e l d i c h o a r c h i v o l a t e n d r á e l S e c r e t a r i o , y l a l l a v e d e l
a l m a r i o , e l R e c t o r » .
E n el E s t a t u t o d e 1 6 1 8 , a l T í t . 1 4 , s e d i c e : « E s t a t u i m o s
y o r d e n a m o s q u e d e n t r o d e l a l m a r i o q u e e s t á h e c h o p a r a a r
c h i v o d e l os p a p e l e s y e s c r i p t u r a s d e l a U n i v e r s i d a d , s e p o n
g a u n a a r c a c o n t r e s l l a v e s , d o n d e a q u e l l a s e s t a n ; y j u n t a
m e n t e , l a s b o l s a s d e l o s d o c t o r e s y m a e s t r o s i n s e c u l a d o s q u e
h a n d e s o r t e a r p a r a e l e c t o r e s d e R e c t o r y C o n s i l i a r i o s , y
v o t o s d e p r o v i s s i o n e s d e c a t h e d r a s , d e l a s q u a l e s l a u n a h a y a
d e t e n e r u n J u r a d o d e l a d i c h a c i u d a d y la o t r a e l R e c t o r d e
l a U n i v e r s i d a d y l a t e r c e r a el C o n s i l i a r i o m a s a n t i g u o . Y d e
l a s l l a v e s d e l a l m a r i o d o n d e d i c h a a r c a h a d e e s t a r , l a u n a
t e n g a e l R e c t o r y l a o t r a e l S e c r e t a r i o d e d i c h a U n i v e r s i d a d ,
y todas las escripturas esten registradas por el Notario, y si se
sacare algun a, quede registrada quién la llevó y para que se dé
razon de ella y no se pierda y el Rector y Consiliarios la reco
nozcan alguna vez.
Y e l q u e l l e v a r e a l g u n a e s c r i p t u r a q u e
c o n v i n i e r e s a c a r p a r a b e ne fi ci o d e d i c h a U n i v e r s i d a d , h a y a
d e d e x a r a p o c a d e s u m a n o , d e c ó m o l a h a r e c i b i d o , y e s t a
a p o c a s e l e h a y a d e r e s t i t u i r q u a n d o l a v o l v i e r e » .
T o m á b a n s e , p u e s , t o d a s l a s p r e c a u c i o n e s d e b i d a s p a r a
q u e l a d o c u m e n t a c i c i ó n n o p u d i e r a p e r d e r s e p o r i n c u r i a o
p o r s u s t r a c c i ó n .
E n lo s E s t a t u t o s d e 1 6 2 4 , t a m b i é n a l T í t . 1 8 , s e d a n l a s
i n s t r u c c i o n e s n e c e s a r i a s r e f e r e n t e s a l a r c h i v o , e n t o d o i g u a
l es a l as de 1618, s ól o que no s e hace cons t ar que es t án t am
b i é n , c o n l a s b o l s a s d e d o c t o r e s y m a e s t r o s p a r a e l e c t o r e s d e
R e c t o r , l as d e p r o v i s i o n e s d e c á t e d r a s ; e s t a s ú l t i m a s n o
figuran.
P o r l o s E s t a t u t o s d e 1 6 4 5 y a n o s e n t e r a m o s d e l l o ca l q u e
o c u p a b a e l a r c h i v o y q u e d e b í a e s t a r « e n u n o d e l o s e s t r i v o s
d e l a c a p i l l a , h a c i a l a p a r t e d e l t e a t r o » , e s d e c i r , e n t r e l o q u e
e s h o y d e p ó s i t o d e l i b r o s d e la B i b l i o t e c a U n i v e r s i t a r i a y e l
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 359/494
— 3 0 1 —
P a r a n i n f o a c t u a l ; e s e l o c a l e r a d e p é s i m a s c o n d i c i o n e s , p o r
l o q u e h e m o s p o d i d o c o l e g i r , s e g ú n u n i n f o r m e d e l a J u n t a
d e B i b l i o t e c a d e l a ñ o 1 7 8 1 , r e l a c i o n a d o c o n u n a v e n t a d e
l i b r o s d u p l i c a d o s q u e s e h a l l a b a n d e p o s i t a d o s e n e l a r c h i v o
vi e j o , « q u e e s t á d e n t r o d e l a c a p i l l a d e l a m i s m a , b a x o l a
e s c a l e r a q u e s u b e a l a s t r i b u n a s d e l t h e a t r o , y e s u n a p i e z a
s i n v e n t i l a c i ó n , h u m e d a y t a n o s c u r a , q u e s i n l u z a r t i f ic i a l
n o s e p u e d e e n t r a r e n e l l a a l m e d i o d i a » .
E n e so s E s t a t u t o s s e d i s p o n e q u e l a s d o s l l a v e s e s t é n e n
p o d e r d e u n C o n s i l i a r io y d e l S e c r e t a r i o , y q u e e l R e c t o r
s a l i e n t e t e n g a l a o b l i g a c i ó n d e e n t r e g a r , d e n t r o d e o c h o d í a s
d e s p u é s d e S a n L u c a s , a l q u e l e s u s t i t u y a , t o d a s l as e s c r i t u
ra s y e l i nv en t ar i o de e l l as , f irmando és t e , u no y ot r o, en
p r e s e n c i a d e l S e c r e t a r i o y d o s c a n c e l a r i o s .
N a d a n u e v o h a y e n l os E s t a t u t o s d e 1 6 84 , T í t . 1 8 , r e fe
r e n t e a l a r c h i v o , s i n o e s e n t e r a r n o s d e q u e a u n n o e s t a b a
t e r m i n a d a s u i n s t a l a c i ó n , p o r c u a n t o e n é l s e d i c e : « E s t a t u i
m o s y o r d e n a m o s q u e s e c o n c l u y a e l a r c h i v o » , e s e m i s m o a r
chi v o de qu e s e h ab l a en l os de 1645 , pu es e l nu evo no s e
l l e v ó a c a b o h a s t a 1 7 6 6 , c o m o m á s a d e l a n t e d i r e m o s .
E l a ñ o 1 6 9 4 o c u r r i ó u n h e c h o v e r d a d e r a m e n t e i n s ó l it o
y q u e i n d i c a e l p o c o o n i n g ú n c u i d a d o q u e s e t e n í a c o n e l
a r c h i v o d e l a U n i v e r s i d a d : n e c e s i t a n d o e l e n t o n c e s R e c t o r
D .
J o s é M a r t í n e z b u s c a r e n é l a l g u n o s d o c u m e n t o s q u e n e c e
s i t a b a s o b r e u n a s u n t o d e j u r i s d i c c i ó n , s e e n c o n t r ó c o n l a
s o r p r e s a d e s a g r a d a b l e d e q u e f a l t a b a n t o d o s o c a s i t o d o s l o s
d o c u m e n t o s a n t i g u o s d e m á s v a l o r e i m p o r t a n c i a , r e u n i e n
d o ,
i n m e d i a t a m e n t e , a l C l a u s t r o d e c o n s i l i a r i o s y c a t e d r á
t i c o s p a r a d a r l e s c u e n t a d e l a s u s t r a c c i ó n , y p o n i e n d o e l
h e c h o e n c o n o c i m i e n t o d e l A r z o b i s p o , c o m o C a n c e l a r i o , e n
l a s i g u i e n t e c a r t a :
« E x c m o . S r . : = A l D r . J o s e p h M a r t ín e z , h a l la n d o se R e c
t o r d e e s t a U n i v e r s i d a d , s e l e h a n o f r e ci d o a l g u n o s l a n c e s
s obre j ur i s di cc i on y ot r as cos as , y des e and o ve r qué fo rm a
t e n i a p a r a d e f e n d e r l o s , p r o c u r ó v e r e l a r c h i v o q u e h a b i a ,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 360/494
— 302 —
y v i s t o e s t e , n o h a l l ó e s c r i t u r a n i n g u n a ; c o n q u e e n t r ó e n e s
c r u p u l o d e l c u m p l i m i e n t o d e s u o b l i g a c i o n , y e n v i r t u d d e
e s t e ,
j u n t ó C l a u s t r o d e c o n s i l i a r i o s y c a t h e d r a t i c o s ; h i z o s u
p r o p u e s t a d i c i e n d o lo q u e p a s a b a y c ó m o s e h a l l a b a la U n i
v e r s i d a d s i n e s c r i t u r a n i p r i v i l e g i o n i b u l a a l g u n a , s o lo l os
c e n s a l e s ; t e n i e n d o e n e s t e u n a m e m o r i a d e u n i n v e n t a r i o d e l
a ñ o 1604, q u e p u s o e n m i m a n o u n c el o so d o c t o r d e l a U n i
v e r s i d a d , c u y a c o p i a v a a d j u n t a co n e s t a s u p l i c a q u e r e v e
r e n t e p o n e e n m a n o s d e V . E x . ª p o r h a l l a r s e C a n c e l l e r d e
d i c h a U n i v e r s i d a d , a s s i p a r a q u e V . E x , ª s e p a l o q u e p a s a
c o m o p a r a l o q u e s e p u e d e o f r e c e r e n p r o c u r a r b u s c a r d i c h a s
e s c r i t u r a s , q u e d e m i p a r t e h a r é q u a n t o p u e d a b u e l v a n a l
a r c h i v o , c o m o d e d a r c u e n t a d e l o q u e s u c e d a , s u p l i c a n d o a
V . E x . ª m e p e r d o n e , q u e l o h a g o a s s i c o n e l d e s e o d e l a c i e r t o
c o m o p o r e n t e n d e r d e n o p o n e r l o e n n o t i c i a d e V . E x .
a
,
c o m o e n e s t o y e n t o d o s e g u i r é s u s o r d e n e s . = D i o s g u a r d e a
V . E x . ª a l os a ñ o s q u e e s t e s u C a p e l l a n d e s e a . = ( A l a v u e l
t a ) :
A l E x c m o . S e ñ o r e l S r . A r z o b is p o d e Z a r a g o z a . = P o r e l
R e c t o r d e l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a » . ( A . C . A . , L e g . 7 9 ).
P o r s u p a r t e , e l A r z o b i s p o d ió c u e n t a a l P r o t o n o t a r i o e n
e l s i g u i e n t e d o c u m e n t o , q u e e n t r a ñ a v e r d a d e r a g r a v e d a d p o r
l a s d e n u n c i a s q u e e n é l s e h a c e n :
« E l d o c to r D . J o s e p h M a r t í n e z , R e c t o r de e s t a U n i v e r s i
d a d y C a n o n i g o d e e s t a S a n t a I g l e s i a , m e v i n o a d a r n o t i c i a ,
c o m o C a n c e l a r i o , q u e h a b i e n d o s e l e o f r e c i d o a l g u n o s l a n c e s
s o b r e l a j u r i s d i c c i o n d e l a U n i v e r s i d a d y d e f e n s a d e s u s p r i
v i l e g i o s , a c u d i ó a l a r c h i v o d e e l l a p a r a r e c o n o c e r l as b u l a s ,
c é d u l a s r e a l e s , p r i v i l e g i o s y c o n c e s i o n e s d e l o s s e ñ o r e s r e y e s ,
c o n c o r d i a s c o n l a s r e l i g i o n e s s o b r e l a f o r m a , q u é t i e m p o d e
t e n e r l a s l e c t u r a s y a c t o s y o t r o s m u c h o s p a p e l e s p e r t e n e
c i e n t e s a l a m a n u t e n c i o n y c o n s e r v a c i o n d e l a U n i v e r s i d a d
c o b r a n z a d e s u s r e n t a s , y h a l ló y r e c o n o c i ó q u e s e h a b i a n
q u i t a d o y f a l t a b a n d e l d i c h o a r c h i v o t o d a s l a s b u l a s , p r i v i l e
g i o s e i n s t r u m e n t o s r e f e r i d o s , q u e p o r m e n o r s e e s p e c i f i c a n
e n n n a r e l a c i o n d e l a e n t r e g a q u e s e h i z o a l o s C l a v a r i o s e n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 361/494
— 303 —
el año 1694.=Y habiendo dado cuenta a la U niversidad y
hechose de su orden algunas diligencias, no han parecido
nin gu no de dichos pape les, no dudando se estan en poder de
algunas personas que por la mano que han tenido en el ar
chivo y motivos part iculares, los han quitado y ocultado.=
Dixele al R ector me refiriesse esto en un mem orial escrito
de su letra, y me diese copia de las bula s, privilegios, etce
tera, que debian estar y no estan en dicho archivo, para re
mitirle al Consejo; hizolo assi, y uno y otro pongo en manos
de V . S . pa ra que se sirva de dar c uenta en el y se reconozca
el mal cobro que ha habido en la U niversida d en lo que m as
le importa y cuanto necesita por este motivo de que se visite
y se recobren estos instrum ento s, tan im porta ntes a su con
servac ion.=D ixom e tambien el R ector que assi él como los
dem ás doctores de ma yor celo de la U niversid ad deseaban
mucho viniese visita y que la recibiran con gra nd e gusto ,
excepto los que conmueven las disensiones de las cathedras,
a fin de ade lanta r sus doc trinas, pero que ni unos ni otros
se atreveran a contradecir al visitador, y por lo que esta no
ticia puede conducir al fin que se preten de, se la doy a V . S . ,
a cuya disposicion quedo, deseando que nuestro Señor guar
de a V . S. muchos añ os.= Za rag oz a, a 11 de mayo de 1694.
B .
L . M . de V . S . , s u m ayor s ervi dor A nt onio, A r zobis po
d e Z a r a g o z a . = S r . D . J o s ep h d e V i ll a nu e v a F e r n a n d e z d e
H i x a r» .
No sabemos más de este asunto, pues no hemos hallado
otros documentos en el A rchivo de la Corona que los citados,
pero debieron aparecer todos los papeles sustraídos, por cuan
to los más imp ortantes para la U niversidad, como bulas,
privilegios, cartas reales, etc ., figuraban en el inv en tario
general que se mandó forma r por la S uperioridad el año
1769;
suponemos que la ardu a cuestión de las cátedras de
artes,
que por esa época tenía muy dividida a nuestra U ni
versidad, debía ser causa de la desaparición, momentánea,
de esos documentos; y nos lo hace sospechar el interés del
22
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 362/494
304
ar zobis po D . A nt onio I báñez de l a R i va y H er r er a, pat r oci
nad or de un a visita de inspección a nue stro primer centro
docente, de que ésta se hiciera, aprovec hand o la sustracción
de que da cuenta.
E n 22 de octubre de 1697 vemos que el C laustro toma el
importante acuerdo de pedir a las Cortes que los libros de la
U niversidad, tanto de ma trículas como de exámenes, así
como las cáted ras donde se vota , no pued an sacarse de la
E scuela por vía de inve nta rio ni recurso de justicia, comi
sionando al Dr. D. Ignacio Ciprés para que redacte el opor
tuno me mo rial que debía elevarse a las Cortes sobre este
asunto.
E n el E statuto de 1753, últ imo de los que se redactaron
para el régimen y gobierno de esta U niversidad, el T í t . X X
hace referencia al archivo y dice lo siguiente:
«P r i mer ament e, es t atuyo y ordeno que haya en l a U ni
versidad u n arch ivo, en el cual se pon gan todos los pap eles,
escrituras de la U nive rsidad y la bolsa de V ice-rector y las
de los cathedraticos, doctores y maestros, baxo tres llaves,
que ten dra n las personas que se previe nen en el T itulo del
arca (1), y assi mismo la puerta del archivo tenga otras tres
llaves, que esten en poder de las mismas tres personas.
»Item, mando que todas las escripturas que deben estar
en el dicho archivo se regis tren por el S ecretario de la U ni
versidad, y si sacare algu na, ha ya de dex ar apoca el que la
llevare y quedar noticia y memoria del fin para que la llevó,
y esta apoca se restitu ya quando se buelva la escriptu ra al
archivo.
»I tem, ordeno que el Rector que concluye tenga obliga
cion, dentro de ocho dias despues de San Lucas, de entregar,
al R ector que entre, todas las escripturas y el inven tario de
ellas, y firmarán el inventario uno y otro Rector en presen
cia del S ecreta rio y de dos consiliarios, y qu alqu iera de los
(1) El Rector entrante, el antecedente y el Receptor. Esa arca debía guardarse en el arch ivo.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 363/494
— 305 —
dos que faltare en ello teng a de pen a 100 reales de pla ta,
aplicados integramente al arca, por lo mucho que importa
este cuidado, cuya pena igualme nte se entien da en el caso
de entreg ar alguna escriptnra o pap el s in tomar el recibo
correspondiente».
E n 14 de agosto de 1754 se convocó por el R ector a
Claustro de consiliarios, con objeto de dar cuenta al mismo
de haberse recibido un ejemplar enviado por el M arqués de
la E nsen ada, del concordato entre el V aticano y E spañ a, y
haberse colocado en el archivo de la U niversida d, pa ra que
conste y se guarde.
E n 14 de septiembre de 1754, en Claustro celebrado ese
día , el Fisca l dijo que se ha bía hecho carg o de todos los pa
peles,
privilegios, procesos y escrituras que se hallab an en
el archivo, excepción de los ejem plares impresos de los nue
vos E statu tos, pa ra poder con todos ellos hac er un cabreo
y puntual descripción, y una vez tomada nota, se acordó se
copien en el libro de Gestis y se archiven nuevamente.
E l año 1755 ingresa en el arc hivo , según vemos por los
libros de Gestis, un ejemp lar, remitido por la Ig lesia Cole
gial del S acromon te de G ran ada , de una disposición referen
te a sus colegiales, y los cuales, con sus certificados, pod ían
gradua rse en las U niversidades.
E n marzo del año 1756, el Claustro comisiona a D . F ra n
cisco Calafa para que recoja y corrija todos los papeles que
había sacado del arch ivo el difunto D . Fran cisco de S oto,
haciendo un
cabreo
y al objeto de que estén con ven iente
mente custodiados, se haga un armario exprofeso para po
nerlos en ligámenes, y en 11 de diciembre de ese mismo año,
el S ecretario de la U nivers idad, que era a la vez N otario de
número de la presente ciudad y ejercía también las funcio
nes de S ecretario del A yun tam iento, dir ige al R ector una
instancia pidiendo el pago de sus haberes «por la coordina
cion de los papeles, procesos y escrituras que estan en el
arc hiv o, con inclusion de las copias autorizad as de las cédu
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 364/494
306
cédulas
de S . M ., provisiones y ordenes de su R eal Consejo de
Castilla, que ha puesto en los libros de
Gestis
y sus origina
les en el dicho archivo».
Ya ese mismo año, además de la construcción de un ar
mario para los papeles, escrituras y privilegios, de que he
mos hecho men ción, se acuerda cam biar de local el arm ario
por las malas condiciones del que había, y ponerlo en la sala
del Claustro, pues en esa época se «sacaron del mencionado
archivo viejo, por las sobredichas causas y razones, los pri
vilegios, escrituras, libros y papeles de la Escuela, y de que
para su seguridad y conservacion se colocaron en el archivo
nuevo que se hizo en aquel año».
A l crearse el año 1769 los Directores de U niversid ad, en
la R eal Cédula que con fecha 14 de marzo se expidió, se ha
cía con star, en los ar ts. 4.° y 8.° de la mism a, y entr e otras
cosas enca mina das a promo ver el fomento de la enseña nza
púb lica, que los R ectores y Claustros plenos de las U nive rsi
dades del R eino , debían design ar un gradu ado de Doctor o
L icenciado celoso y activo por cada una de las facultades
mayores, para que en el término de seis meses formaran,
donde ya no lo hubiera, un índice de todos los papeles del
archivo de la respectiva U niversid ad, dividido por clases de
materias y cada clase por orden de tiempos, en que se anoten
los asuntos y se exprese la decisión o estado en que quedaron
y del cual debía rem itirse un a copia al Director, cuidando
éste de la ejecución exa cta de estos a rtículos y de que si hu
biere índice ya formado, se revise, adicione y puntualice por
los que debían hacerlo de nuevo, si no lo hubiere.
E l Director de la U niversidad estaba obligado a mirar
los docum entos de que se hace me nción, como un depósito
que tiene a nombre del Consejo y cuantos papeles reciba y
escriba «en el asunto, y para la mayor claridad y permanen
cia de las noticias, dispon drá que se gua rden los borradores
de cartas con todo cuidado, formando libro o colección me
tódica de ellos, de suerte que el sucesor enc ue ntre bien a cla
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 365/494
307
aclaradas
las m ate rias y facilidad de alia r (sic) todos sus ante
cedentes».
N o todas las universidade s debieron cum plir bien y fiel
m ente estas disposiciones; algun os años después (1779), el
R eal Consejo dicta ba una orden, con fecha 5 de febrero, re
cordando lo dispuesto sobre esta m ateria , señalando , como
ejemplo digno de imitar , a la U niversidad de S alaman ca,
que había remitido al Consejo una copia del índice completo
metódico y claro que hab ía formado por orden alfabético, y
en el cual dab a deta llada razón de sus bulas, p rivilegios,
reales cédulas, provisiones, instrumentos y demás papeles
que existían en su a rchivo , «dando noticia— dice la orden
del Consejo—por mayor de su respectiva materia y conteni
do y un pron tuario fácil y expedito pa ra los asuntos y dere
chos de la U niversidad y varia s noticias curiosas y de im
po rtanc ia a otros fines y pa rticula res. E l Consejo dispone
que se hag a recuerdo a las U niversidades del R eino, ci tan
doles el exemplo de la de S alam anc a, de la formacion del
indice, para que promueban y cumplan por sí con el encargo
que se les tiene cometido por la referida real cédula de 14 de
ma rzo. Y a fin de que esa U niversid ad (la de Zara goz a), en
la parte que le toca, tenga entendida esta resolucion para su
cum plí miento». (Gestis, núm. 11, fols. 102 y 103).
Bien fuera por esta nuev a excitación del R eal Consejo,
bien porque esta U niversida d se apre sura ra a cum plir el auto
acordado de 14 de febrero de 1769, lo cierto es que el archivo
se clasificó y se ordenó en forma con ven iente ; el arre glo lo
llevaron a cabo, por comisión del Claustro pleno, los doctores
D .
José Berné y Fra ire, teólogo; D. José A spas y P érez,
canonista; D. Fau stino de A cha y Desca rt ín; D. Francisco
de L arra z y R ey, médico, y D . José de M endoza y P érez,
m aestro en A rtes, con asistencia del Dr. D . Inocencio de
Camón y T ram ullas, que lo era de L eyes, nombrado por
par te del S r . R ector D. Jacin to M ariano de Blancas y E z
peleta.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 366/494
— 308 —
Constaba el archivo de la U niversid ad de diez arm arios
distintos y en cada uno de ellos tres cajones (1), numerados
correlativam ente del 1 al 30; se formaron ligáme nes de los
diversos papeles, con numeración cada uno de aquéllos, así
como otros distintos a éstos, para facilitar la busca, colocán
dose los ligámenes en armarios distintos, advirtiendo, en un
índ ice que se formó, el núm ero del ligam en, después el del
cajón que el mismo ocupaba en el armario, y por último, el
número bajo del cual se encontraría el documento dentro del
legajo, es decir, el proc edim iento actua l en las secciones de
Varios de las Bibliotecas públicas; número de la caja o legajo,
número del documento y signatura tipográfica.
L a clasificación ado ptada fué la siguiente :
L ig . 1.°, cajón 1.°, arm ario 1.°: T ítulos de establecimien
tos y erección de la U nive rsidad , que consistía en bulas pon
tificias, privilegios reales y sentencias de los tribu nale s su
periores.
L ig . 2.°, cajón 2.°, arm ario 1.°: T ítulos de aprobación y
confirmación de la U nive rsidad, que consisten en bula, p ar a
que se enseñase a seglares en ella y no en otra parte, en eje
cutorias que la reconocen como tal y en las ordinaciones y
E statuto s de la misma E scuela pa ra su régimen y gobierno,
aprobadas por los señores monarcas, repetidas veces, en for
ma específica.
L ig . 3.°, cajón de los núm eros 1, 2 y 3 de dicho arm ario,
bajo el nú m . 3: T ítulos de las ren tas actuales y even tuales
de la U niversid ad, que consisten en los censales con que la
dotó el señor fundador, en los que aumentaron los hijos de
la E scuela, que son los actuales, en el cargo ordina rio de la
ciudad de Zaragoza, cargas que sufrió sobre ellas y ha redi
mido, en los llamamientos o esperanzas que tiene de otras y
en las que le proporcionó , alguna vez, el soberano, que son
eventuales.
(1) En todo o en parte fueron costeados el año 1766, por el entonces Rector D. Blas Ma
tías de San Juan.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 367/494
— 309 —
P ar te 2.ª del mismo ligamen: Como ren ta percibida y sa
tisfecha, se pone en este lugar la que ha entrado y salido por
el oficio de la R ecep toría de la U niversida d, y está en el ar
mario núm. 4.
L ig. 4.° , armarios nú ms. 7, 8 y 9: T í tulos de preeminen
cias u honoríficos de la U niversid ad litera ria de Zarag oza,
que consisten en actos positivos de haberla admitido a besa
manos a personas reales y en memorias que ha merecido a los
soberanos, de los casamientos de sus hijos y parientes, de las
muertes de personas reales, de sus exaltaciones al trono, con
quistas, victorias, paces y otros proyectos.—Cajón núm. 7.
L ig . 5.°, arm arios núme ros 7, 8 y 9, con el orden que se
especificará más adelante en cada lig. particularmente: Títu
los de gobierno. E conomía de la U niversidad, que consistirá
en cédulas reales, para el régimen particular de la misma,
en cu anto a las calidades de sus R ectores, modo de elegirlos,
provisiones de sus cátedras en general y particular, calida
des de sus graduados, método de sus estudios, libros de fe
chas de sus Claustros, m atrícu las, aprobaciones de Cursos y
otros que form an los ligám ene s 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 , 12, 13 ,
14 y 15 en esta forma.—Providencias del Rectorado, núme
ro 5, armarios núms. 7, 8 y 9, cajón núm. 7.
L ig . 6.°: Cátedras en gen eral, en los mismos arm arios
n ú m s .
7, 8 y 9, cajón núm. 8.
L ig . 7.°: Cátedras en pa rticul ar, provisiones; cajón del
núm. 8, en dicho armario 7, 8 y 9.
L ig . 8.°: Cátedras en cuanto a sus perpetu idades y jubi
laciones, en el mismo armario, cajón núm. 8.
L ig. 9.° : P rovidencias en cuanto a grados y graduado s,
cajón núm. 8.
L ig . 10: P rovisiones varias, cajón núm . 8.
L ig . 11: P apele s y libros sueltos, en el arm ario y cajón
núm. 9.
L ig . 12: L ibros de grados y hechos de los Claustros, ar
marios números 25, 26 y 27, cajones 25 y 26.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 368/494
- 310 -
L ig. 13: L ibros de ma trículas, armarios núm s. 2 8, 29 y
30,
cajón 28.
L ig . 14: L ibros de aprobaciones de Cursos, en el mismo
armario, cajón núm. 29.
L ig . 15: L ibros de exámenes de L atinidad , armario ídem,
cajón núm. 30.
L ig . 16, arm arios nú m . 22, 23 y 24: T ítulos que califican
el uso de la jurisdicción de la U niversid ad literaria de Za ra
geza, y con sisten en proceso de la R eal A udiencia que la ca
lificó por su sen tenc ia, y en distin tos procesos crim inales y
civiles actuados ante el R ector de la mism a, que es su Jue z
privativo.—Procesos civiles, cajón núm. 22.
L ig . 17: P rocesos criminales, en el cajón nú m . 23 .
Como se ve , la clasificación estaba bast an te bien he cha ,
pues se agrupaban por materias los documentos, siendo fácil
y sencilla su busca.
E n Claustro de 8 de noviemb re de 1780, de R ector y Con
siliarios, se acordó da r comisión a los Doctores A spás, L ato
rre y Fraire, para que se hiciera un nuevo inventario de los
libros y papeles del archivo, así como de las alhajas y demás
bienes de la U nive rsidad , «pues hacía mucho tiemp o que no
se había hecho», y en 29 de octubre del mismo año, el Claus
tro dispone que los que ten gan papeles del archivo los de
vue lvan a él, comisionando al D r. Camón pa ra ello, pues
falta el actuado en la causa de D. Francisco Xavier de Li
zana (Gestis, nú m . 13, fols. 34 y 102 v, ), y en 26 de agosto
de 1797 se acuerda que las llaves del archivo, en cumpli
mien to estricto de lo que dispone el E stat uto , las ten gan el
R ector, el V ice-rector y el R eceptor, pues hace algún t iempo
que están en poder del Bedel «y esto puede traer algún in
conveniente». (Gestis, núm. 23, fol. 994).
E ntrega dos a la U niversidad por los herederos del señor
M atías de S an J ua n, los documentos que componían el
Expediente eclesiástico de la vida y virtudes del fundador Don
Pedro Cerbuna, en 5 de abril de 1799, se acuerda su ingreso
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 369/494
- 311 -
e n e l a r c h i v o , e n c e r r a d o s e n u n a c a j a d e h o j a d e l a t a , c o n s
t r u í d a e x p r o f e s o y c u s t o d i a d o s e n e l a r c a d e t r e s l l a v e s , « q u e
e s e l p a r a j e d e m a y o r s e g u r i d a d » . (Gestis, núm. 25, fol . 143) .
Y y a n o e n c o n t r a m o s e n l os l ib r o s d e n u e s t r a U n i v e r s i
dad na da que s e ref i era a l arc hi v o, como no s ea un acu erd o
t o m a d o e n e l C l a u s t r o c e l e b r a d o e n 3 d e j u n i o d e 1 8 0 6 , y q u e
d i s p o n e , u n a v e z m á s , q u e l a l l a v e l a t e n g a e l R e c t o r , « p o r
l a faci l i dad con que s e ext raen papel es » de é l ; l o cual i ndi ca
q u e ,
a p e s a r d e e s t a t u t o s y d e a c u e r d o s , l o s c a t e d r á t i c o s s a
c a b a n c u a n t o p o d í a c o n v e n i r l e s , b i e n p a r a s u s e s t u d i o s o p a r a
c o m i s io n e s q u e l a U n i v e r s i d a d p u d i e r a c o n f e r ir l e s.
L l e g a l a g u e r r a d e l a i n d e p e n d e n c i a ; c o n e ll a , l a d e s t r u c
ci ón del edi fi c io de l a U ni ve rs i da d, l a p érd i da cas i t ot a l de
s u r i c a b i b l i o t e c a y e n g r a n p a r t e l a d el a r c h i v o t a m b i é n ,
p u e s d e t o d a e s a d o c u m e n t a c i ó n e s p l é n d i d a q u e e n c e r r a b a l a
h i s t o r i a d e n u e s t r o p r i m e r c e n t r o d o c e n t e , a p e n a s s i h a ll e
g a d o a n o s o t r o s n a d a : a l g u n o s l i b r o s d e
Gestis
(desde el año
1 6 7 5 ) ,
o t r o s d e m a t r í c u l a s y d e g r a d o s , u n o d e R e c e p t o r í a ,
e l e x p e d i e n t e d e C e r b u n a , s a l v a d o D i o s s a b e c ó m o , y v a r i o s
d o c u m e n t o s m u y i n t e r e s a n t e s p a r a l a f u n d a c i ó n d e l C o l e g i o
d e S a n V i c e n t e F e r r e r ; p e r o d e s u s b u l a s , p r i v i l e g i o s , p r o
c e sos,
p l e i t o s , l i b r o s d e R e c e p t o r í a ( q u e t a n t a l u z d a r í a n
a h o r a s o b r e l o s i n g r e s o s y g a s t o s d e l a U n i v e r s i d a d ) , n o h e
mos podi do hal l ar ni un s ol o papel (1) .
E n 2 de ene ro de 1822 s e dió cu en t a a l C l au s t ro , po r e l
R e c t o r q u e l o p r e s i d í a , q u e a l m o r i r e l C a t e d r á t i c o d e e s t a
U n i v e r s i d a d , D . M a n u e l B e r n é , s e h a b í a n h a l l a d o en s u d o
m i c i l i o i m p o r t a n t e s l i b r o s y p a p e l e s d e l a r c h i v o y b i b l i o t e c a
q u e h a b í a n s i d o e n t r e g a d o s p o r s u h e r m a n o y d e l o s c u a l e s
s e h a b í a f o r m a d o u n i n v e n t a r i o .
(1) La destrucción del archivo debió ser casi total, pues en el Gestis núm. 47, al fol. 87 v. ,
encontramos un acuerdo del Claustro celebrado en 10 de abril de 1816, disponiendo que se
custodie, como una joya en el archivo, un trozo que ha quedado del libro de cuentas, «para
que siempre conste haber quedado en la disposición que se encuentra, con motivo de las des
gracias pasadas de la guerra».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 370/494
- 312 -
De esa relación r esu lta q ue en pod er del señor Be rné
aun h abía, pertenecientes a esta U niversidad, algunos l i
bros y papeles muy importantes por su historia, pues figu
r aban:
U n tomo en folio, perg am ino , que se titula: «índice de
todos los pape les que se halla ban en la U niversida d y su ar
chivo», formado en cum plimien to del auto acordado del R eal
y S upremo Consejo de su M agestad, de febrero del año 1769,
con concisión del Claustro pleno de 28 de abril del mismo
a ñ o ,
a los doctores que suen an en el epígrafe o princ ipio de
dicho libro manuscrito.
U n tomo en folio, pergam ino m anuscrito, que com prende
tamb ién noticias relat ivas de colaciones de grados de la U ni
versidad l i teraria de Zaragoza, por D. Inocencio Camón, in
dividuo de ella.
O tro igua l, del mismo Camón, que com prende tam bién
noticias relat ivas al fundador de la U niversidad l i teraria de
Zaragoza, su edificio y otras curiosas.
O tro en 4.°, manu scrito por el mismo Camón, que titu la
«E xtracto antiguo de la U niversidad de Zaragoza», que com
prende las centurias de 500 y 600.
O tro bajo la misma clase, que t i tula «E xtracto moderno
de la U niversidad de Zaragoza», que comprende las centu
rias de 700.
U n volumen en folio, pergam ino, de los E statutos origi
nales formados por la U niversid ad en 3 de agosto de 1682,
escritos en vitela.
Información original suministrada por el Dr. D . Jo rge
H ernan do, Catedrático de A forismos y R eceptor de las ren
tas de esta U nive rsida d, ante el S r. V ice-rector, el doctor
D . Jorge A ntonio M arco, sobre ocho vales reales y demás
que contiene la dicha información, y acompañan unas cartas
del Dr. Barón de Castiel, relativas a aquélla, y vales reales
que dejó en poder del Sr. Camilo Lecha.
Expediente sobre la pris ión de Pedro Estevan, cursante,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 371/494
— 313 —
prim er año de M edicina, suponiéndolo prófugo del sorteo de
Q u i n ta s .
E xped iente en vir tud de una real resolución de S . M . so
bre que cese la enseñan za en las facultades de M edicina y
Cirugía en las U niversidades del R eino.
U n cuad erno com prensivo de copias y oficios que media
ron entre la U niversidad y el Capitán g enera l sobre las
Q uintas de 1807.
Borrador de la representación hecha por la U niversidad
de Zarag oza pa ra sostenerse contra la dirigida por H uesca
a S . M .
U nas notas a razón del treudo que paga la casa de S egu
ra y últim am ente fué de Dom ingo Cabañero, pastelero en
el A rco de V alencia.
V arias cartas que mediaron entre la U niversidad de esta
Ciudad y A udiencia de Barcelon a, con un a copia simple del
privileg io concedido a los doctores de aquélla para abo gar
sin más examen que la exhibición de la cartilla del grado.
Borrador del informe sobre arreglo de misas en la capilla
de la Escuela.
O tro borrador del informe sobre arreglo de la Biblioteca.
U n testimon io de un recurso sobre el cargo ordinario por
l a U ni ver si dad.
U n cuestionario o índice de pun tos teológicos rem itido
por el Consejo de la U niversida d de Z arago za.
R eal cédu la de 1775 sobre provisión de cáte dras.
R ea l provisión sobre los ejercicios que deben h acerse pre
viamente a la colación de grados, 25 de mayo de 1771.
De esa documentación de que se da cuenta en el año 1822,
sólo hemos visto en la U niversida d dos de los tres m anuscri
tos que en ella se citan, de Camón: el de G rados y el «E x
tracto antig uo de la U niversid ad» , c entu rias de 1500 y 1600,
que contiene interesantes datos tomados de E spés y de M an
dura, manuscritos que se custodian en el archivo del Cabildo
Catedral de La Seo.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 372/494
— 314 —
E l actual archivo de la U niversidad—después de va rias
vicisitudes y alternativas de local, efecto de las obras que en
diferentes ocasiones se han realizado en el edificio—está ins
talado conv enientem ente en dos salas espaciosas y ven tila
das, una en la plan ta baja, cuyo local da a la calle de la U ni
versidad y que contiene la documentación de uso menos fre
cue nte, y ot ra en el segun do piso, en tre las oficinas de la
Secretaría general y la Biblioteca, con amplios ventanales
al Coso Bajo,
S u custodia, arreglo y conservación corre a ca rgo del
Cuerpo facultativo de A rchive ros, Bibliotecarios y A rqueó
logos,
prestando en el servicio uno de los funcionarios facul
tativos de la Biblioteca universitaria, que designa el Jefe de
la misma y que desempeña las funciones de archivero de la
U niversidad; hasta primero de febrero del año actual , en que
fué trasladado a la Biblioteca popular, de reciente creación,
desempeñó este cargo D. Jesús Comín y Sagués, susti tuyén
dole D. Julio Vidal y Compaire.
L a clasificación ac tua l de sus fondos es por facu ltade s y
por distintos negociados en que está dividida la Secretaría
general de nuestro primer centro docente.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 373/494
C A P Í T U L O X V
BIBLIOTECA DELA UNIVERSIDAD
LA ANTIGUA LIBRERÍA.—LA DE LOS JESUÍTAS.—PLAN DEL DR. LISA PARA ABRIR
A L P Ú B L IC O LA B I B L I O T E C A . — P E R S O N A L . — D O T A C I Ó N . — A C R E C E N T A
M I E N T O S S U C E S I V O S . — D E S T R U C C I Ó N D E L A B I B L I O T E C A E N E L S E G U N
DO SITIO.—PLAUSIBLES GESTIONES DE LA UNIVERSIDAD PARA REPONER
SU BIBLIOTECA.—PLAN QUE PRESENTA A LA DIPUTACIÓN PROVINCIAL.—
J U N T A S D E B I B L I O T E C A . — R E N T A S C O N Q U E S E C O N T A B A . — M A T R Í C U L A
E S P E C I A L . — S U C E S I V O S A C R E C E N T A M I E N T O S . — L A B I B L I O T E C A A C T U A L .
H A S T A
1 7 4 2 , q u e e n c o n t r a m o s u n a c u e r d o d e l C l a u s
t r o c e l e b r a d o e n 2 5 d e o c t u b r e , n o h a l l a m o s n a d a
en l os l i bros de Gestis que nos de no t i c i a de l a
l i b r e r í a a n t i g u a d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d . E n é l s e d i c e q u e
«el que qui s i ere us ar de l os l i bros de l a Es cuel a para l os act os
d e C o n c l u s i o n e s y A c a d e m i a s , d e b e d a r d o s r e a l e s d e p l a t a
al B e de l , cad a vez , po r e l t rab aj o de s acarl o s , de bi en do s er
r e s p o n s a b l e d e e l l o s i a l g u n o o t o d o s s e p e r d i e r e n » .
E s e a c u e r d o e s t o d o u n R e g l a m e n t o ; e l q u e u s e l o s l i b r o s ,
a b o n e p o r e l l o u n a c a n t i d a d , y e l q u e e x t r a v í e a l g u n o , l o r e
p o n g a o p a g u e s u i m p o r t e .
I n d u d a b l e m e n t e l a U n i v e r s i d a d t e n í a u n a m o d e s ta c o
l e c c i ó n d e l i b r o s , a l a q u e n o p o d í a d a r s e e l n o m b r e d e l i b r e
r í a o de bi bl i ot ec a y que se enr i qu eci ó e l añ o 1772 a l expu l
s a r s e a l os J e s u í t a s d e E s p a ñ a .
E n 2 d e m a y o d e e se m i s m o a ñ o s e d i c t ó u n a R e a l P r o
v i s i ó n d i s p o n i e n d o q u e l a s l i b r e r í a s d e l o s R e g u l a r e s e x p u l
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 374/494
— 316 —
expulsos
de la Com pañía se entreg asen a las U niversida des espa
ñolas, y en su vista, la Junta municipal de esta población
recibió las oportunas órdenes a este fin encaminadas, la cual,
por conducto de su presid ente, se d irigió al R ector y Claus
t ro, con fecha 29 de dicho mes, para que designara personas
que, con los señores M iguel L orenzo Fra nco de V il lalva y
M arqués de A riño, pudiera verif icarse la entreg a.
E n Claustro celebrado en 19 de junio, fueron designado s
por la U niversidad los doctores A sso, Briz, G arro y R oyo.
(Gestis, núm. 7, fols. 258 y 264).
E n 7 de octubre de 1774 se recomendó a la comisión nom
brada formulara el presupuesto necesario para la «fábrica de
la librería» y los medios má s cond ucentes «pa ra afro nta r el
dinero necesario»; hay que advertir que en 30 de septiembre
de ese mismo año, la J u n ta municipal reclamó, insistente
mente, los recibos de la entrega hecha de las librerías de los
expulsos jesuítas; lo cual indica que nuestros univ ersitarios
aun no habían cum plido, al cabo de dos años, la misión que
se les confió de inventariar los fondos recibidos. (Gestis, n ú
meros 461 y 492).
E n 16 de agosto de 1775, el R eal Consejo comunica al
R ector de esta U nive rsidad que se accede a su petición y
q u e ,
por lo tan to, pa ra el sostenim iento y fomento de la li
brería de la U niv ersida d, se le a plican los cua tro censales
que tenía n de dotación, los que se han entrega do de los co
legios de la extinguida orden de la Compañía de Jesús, ma
nifestando que se le entregaran los Estatutos de pertenencia
bajo el correspond iente resg uard o, al objeto de que cuide de
su buena administración.
Ya tenía, pues, la U niversidad de Z aragoz a, libros para
su biblioteca y rentas para su sostenimiento, y justo es decir
que supo fomentar la primera y administrar bien las segun
das,
procu rando , por cuantos medios tuv o a su alcance, que
ta n rico cau dal bibliográfico fuera de util ida d, no sólo a la
clase escolar, sino al público en general.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 375/494
- 317 -
E n 6 de febrero de 1775 se da cuen ta, en Claustro, de que
el In fante D . G abriel había dado a la U niversidad un tomo
de la obra Salustra, y que juntamente con ocho tomos de
la obra Palacio de Caserta, habían sido puestos en la librería
por el bibliotecario y catedrático D . Ino cencio Camón, y en
7 de junio del mismo año, el D r. D. José A m ar remite pa ra
la librería de la U nive rsidad su obra Instrucción curativa de
las calenturas conocidas vulgarmente con el nom bre de «tabar
dillo», acordándose en Claustro darle las gracias por carta y
que del libro se haga cargo el bibliotecario D. Inocencio de
Camón. (Tomo 9 de
Gestis,
fol. 352).
E n 6 de junio de 1777, D. Francisco de P aula de R oa
dió cuenta al Claustro de que había gastado algunas cantida
des en la librería para estantes y colocar en lugar correspon
dien te los libros que se ha llab an en el suelo, en va rias rede s
y vid rieras, p uerta s, hierros y todo cuanto era nece sario
para la seguridad y uniformidad correspondiente; el Claustro
aprobó los gastos y se resolvió también que el Sr. Roa conti
nuara adelantando las cantidades que hicieran falta hasta que
la biblioteca tuvie ra caudal propio y fondos suficientes p ar a
que se reintegrara de sus adelantos.
Ya en noviem bre de 1780, la librería de la U niversid ad
debía estar arreg lada y catalo gad a, o por lo menos, en un
principio de clasificación de sus fondos bibliográficos, desde
el momento en que el R ector dió cuenta , en Claustro ce lebra
do el 8 de ese mes y año, de que había algunos libros y obras
duplicada s que se podían vend er, si parec ía co nven iente, y
con las cantidades que se recaudaran, adquirir algunas otras
obras,
y si había sobrante, destinarlo a lo que en la bibliote
ca se considerara de mayor urgencia.
S e dió comisión a los doctores A rpa s, Camón y Campos,
pa ra que exam inara n las obras duplicad as y estudiaran la
venta de las mismas en las mejores condiciones posibles.
E n 29 de diciembre de 1780, el S r. R oa com unica al
Claustro que el R eceptor había cobrado del repolio del señor
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 376/494
— 3 1 8 —
S á e n z d e B u r u a g a , a r z o b i s p o q u e f u é d e Z a r a g o z a , l o s 6 . 0 0 0
r e a l es c o r r e s p o n d i e n t e s , y q u e c o n e l lo s s e h a b í a n c o m p r a d o
r e d e s p a r a l a c o l o c a ci ó n d e l o s l i b r o s y a l g u n a s o t r a s c o s a s
n e c e s a r i a s p a r a e l m e j o r a r r e g l o d e l a b i b l i o t e c a .
S e a c o r d ó q u e lo s S r e s . A c h a , R o a y C a m ó n , q u e f o r m a
b a n la c o m i s i ó n o J u n t a d e b i b l i o t e c a , c o n t i n ú e n e n s u m i
s i ó n , q u e d e s e m p e ñ a n a c o n c i e n c i a y s a t i s f a c c i ó n d e t o d o e l
C l a u s t r o , y q u e se p o n g a n r e d e s h a s t a d o n d e a l c a n c e e l d i n e
r o r e c i b i d o . (Gestis, núm. 13, fol s . 34 y 102) .
E n 8 d e e n e r o d e 1 7 8 1 , l o s c o m i s i o n a d o s q u e a c a b a m o s
d e m e n c i o n a r p r e s e n t a n l a l i s ta d e l a s o b r a s d u p l i c a d a s q u e
d e b e n s e r d e s t i n a d a s a l c a m b i o o a l a v e n t a . S e a c u e r d a e n
C l a u s t r o d e q u e e n v i s t a d e q u e c o n l o s 6 . 0 0 0 r e a l e s c o b r a d o s
d e la M i t r a n o s e h a n p o d i d o c o lo c a r n a d a m á s q u e u n a s c i e n
r e d e s e n la b i b l i o t e c a y q u e e r a d e a b s o l u t a n e c e s i d a d a r b i
t r a r r e c u r s o s p a r a l a s v e i n t i s i e t e r e s t a n t e s , q u e s o n p r e c i s a s ,
a l o b j e to d e g u a r d a r o t r o s t a n t o s
Escrinios
de l a bi b l i ot ec a,
q u e s e v e n d a n y lo s f o n d o s s e e n t r e g u e n a l R e c e p t o r y s e
d e s t i n e n a l a l i b r e r í a .
E n 6 d e f e b r e r o d e d i c h o a ñ o , A s p a s y C a m ó n y a p r e
s e n t a n a l C l a u s t r o u n a m e m o r i a e x p o n i e n d o l a s c o n d i c i o n e s
e n q u e l a s o b r a s d u p l i c a d a s s e e n c o n t r a b a n , p u e s d e p o s i t a d a s
e n e l v i e j o a r c h i v o d e l a U n i v e r s i d a d , e r a n p a s t o d e la h u
m e d a d , d e l o s r a t o n e s y d e l a s s a b a n d i j a s ; i n ú t i l e s c o m p l e
t a m e n t e m u c h o s d e e l l o s , h a b í a n f o r m a d o u n i n v e n t a r i o c u y a
n o t a d e t a l l a d a p r e s e n t a r o n c o n a n t e r i o r i d a d , y q u e e l l i b r e r o
d e l a c a p i t a l D . J o s é M o n g e o f r e c ía p o r e l lo s 1 4 0 l i b r a s , y
n o h a b i e n d o e n c o n t r a d o m e j o r p o s t o r , h a b í a n s e l o s a d j u d i c a d o
a c o n d i c i ó n d e q u e a d e m á s h a b í a d e e n t r e g a r , a b e n e f ic i o d e
l a l i b r e r í a , o c h o t o m o s e n f o li o d e l a s o b r a s d e D . A n t o n i o
A g u s t í n , i m p r e s i ó n d e L u c a ; l os d o s t o m o s d e S a n I s i d r o ,
i m p r e s i ó n d e M a d r i d , y o t r o s q u e s e le s e ñ a l a r o n ; e l C l a u s t r o
a p r o b ó t o d o l o h e c h o p o r d i c h o s s e ñ o r e s . (Gestis, n ú m . 1 3 ,
fol. 1 2 1 v . ) .
E s t a v e n t a e n c o n t r ó s u p r o t e s t a e n el C l a u s t r o , l a d e l s e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 377/494
— 3 1 9 —
señor R o a , e l c u a l p r e s e n t ó u n m e m o r i a l e n 1 2 d e m a r z o a l
R e c t o r , o p o n i é n d o s e a lo a c t u a d o , c o n f ú t i le s p r e t e x t o s a
n u e s t r o e n t e n d e r ; s u p l i c a b a e l S r . R o a s e l e d i e r a t e s t i m o n i o
p a r a u s a r d e s u d e r e c h o a n t e l a s u p e r i o r i d a d . S i n e m b a r g o ,
e l C l a u s t r o s i g u i ó e s t e n e g o c i o a d e l a n t e , a p e s a r d e l a p r o t e s t a
del S r . R oa ; s e l e di ó e l t es t i m on i o que s o l i c i t aba, pero fue
r o n d e v u e l t o s a l l i b r e r o M o n g e l o s v a l e s y c o n t r a t o s d e l a s
140 l i bras , con l a f i rma y conformi dad de l os comi s i onados a l
p i e ,
y e l c o r r e s p o n d i e n t e r e c i b í c o n e x p r e s i ó n « d e l a s e s p e
ci es de di ne ro y l i bro s en que los s a t i s fi zo», pa s a nd o l as l i
b r a s j a q u e s a s a p o d e r d e l R e c e p t o r y l o s l i b r o s , q u e M o n g e
e n t r e g ó , a l o s c o m i s i o n a d o s b i b l i o t e c a r i o s , a l o b j e t o d e q u e d e
e l l o s s e h i c i e r a n c a r g o y l o s p u s i e r a n e n l a l i b r e r í a .
(Gestis,
n ú m . 1 3 , f o l . 3 8 8 v . ) .
E n t r e l o s Documentos d a r e m o s t o d o s l o s r e f e r e n t e s a e s t e
i n t e r e s a n t e a s u n t o , a s í c o m o l a n o t a d e l o s l i b r o s a d q u i r i d o s
p o r M o n g e , p o r q u e e l l a n o s d a u n a i d e a d e l o q u e e r a l a a n t i
g u a l i b r e r í a d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d y d e p a r t e d e s u s f o n
dos bi bl i ográf i cos .
C o m e n z ó l a U n i v e r s i d a d a e s t u d i a r l a m a n e r a d e a b r i r a l
p ú b l i c o s u b i b l i o t e c a , a c u y o e f e ct o d ió c o m i s i ó n a l D r . L i s s a
p a r a q u e r e d a c t a r a e l o p o r t u n o i n f o r m e .
D i c h o s e ñ o r , e n 5 d e n o v i e m b r e d e 1 7 9 5 , p r e s e n t ó e l s i
g u i e n t e :
Plan que presenta el Dr. D. Vicente Lissa, con el objeto de ve
rificar el uso publico de la Bibliotheca de la Universidad
Literaria:
« 1 . ° L a m a y o r d i f ic u l t ad q u e p u e d e o f re c e r s e p a r a v e r i
f ic ar e l u s o p u b l i c o d e l a b i b l i o t h e c a d e l a U n i v e r s i d a d l i t e r a
r i a , e s l a f a l t a d e c a u d a l e s p a r a l o s g a s t o s q u e n e c e s a r i a m e n t e
han de ocurr i r con es t e obj et o; en é l s e echa de ver e l benefi
c i o c o m ú n q u e h a d e e x p e r i m e n t a r t o d o c u r s a n t e , i g u a l p o r l o
m e n o s a l q u e d i s f ru t ó q u a n d o l a U n i v e r s i d a d l i te r a r i a p r e
s en t ó a l s ervi ci o de S . M . ocho ho m bre s , l o es cus ó del s or
t e o q u e l e a m e n a z a b a , p o r c u y a c a u s a p o d r á s u p e r a r s e e s t a
23
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 378/494
320
d i f i c u lt a d , e x i g i e n d o p o r a h o r a e l a u m e n t o d e la m a t r i c u l a
a c o r d a d o p o r e l C l a u s t r o e n p l e n o y e x p o n i e n d o l e l a n e c e s i
dad de que s ubs i s t a con e l preci s o des t i no a l os gas t os de l a
b i b l i o t h e c a , p u e s e n c o n f o r m i d a d d e lo q u e p i d e e l e x p l e n d o r
y e n s e ñ a n z a d e u n E s t u d i o g e n e r a l , q u i e r e S . M . , e n s u C e
d u l a d e 1 4 d e m a r z o d e 1 7 5 9 , s e p r o p o r c i o n e n m e d i o s a f i n
d e q u e l a s U n i v e r s i d a d e s l o g r e n e l b e n e fi c io d e u n a p ú b l i c a
b i b l i o t h e c a .
2 . ° E l t a n t o i m p u e s t o s o b r e l a m a t r i c u l a , d e b e r á e x i g i r
s e d e a q u e l l o s q u e n o h i c i e r e n c o n s t a r s u p o b r e z a c o n c e d u l a
d e s u c a t h e d r a t i c o , e n c o n f o r m i d a d e n l o s R e a l e s E s t a t u t o s ,
e n o r d e n a lo d i s p u e s t o s o b r e l a e x p r e s a d a m a t r i c u l a . S u a u
m e n t o p o d r á c o m p u t a r s e a n u a l m e n t e e n d o s c i e n to s d u r o s , y
des d e l uego, l os que s e co bra ren en es t e cur s o, s e de be rán
d e s t i n a r al a r r e g l o d e l a b i b l i o t h e c a , e n c u y o s in d i c e s g e n e
r a l e s n o s e c o m p r e h e n d e r a n l o s l ib r o s p r o h i b i d o s n i m a n u s
c r i t o s ,
p u e s n o h a n d e e s t a r e x p u e s t o s a l p u b l i c o s i n o e n u n a
s a l a s e p a r a d a , c o n s u i n d i c e p a r t i c u l a r , c u y a s l l a v e s t e n d r a n
e n s u p o d e r e l P r o t e c t o r y e l B i b l i o t h e c a r i o .
3 . ° S e p r o c u r a r á , a l t i e m p o d e l a r r e g l o , a n o t a r l a s o b r a s
d u p l i c a d a s y l as e d i c i o n e s , p a r a q u e p u e d a n c a m b i a r s e l a s
m e n o s u t i l e s p o r o t r a s q u e f u e r e n p r e c i s a s e n l a b i b l i o t h e c a ,
t e n i e n d o p r e s e n t e , p a r a e l m e j o r a c i e r t o , l a d e S a n I l d e f o n s o
u o t r a b i e n o r d e n a d a .
4 . ° P a r a e s t e f in d e b e r á n c o m i s i o n a r s e u n c a t h e d r a t i c o
y u n d o c t o r d e c a d a f a c u l t a d , q u e g r a t u i t a m e n t e q u i s i e r e n
e n c a r g a r s e , p a r a e l q u e s e o f r e c e d e s d e l u e g o e l q u e p r e s e n t a
e l p l a n a é s t o s , y q u a l e s q u i e r a o t r o c o m i s i o n a d o s e a g r e g a r á
e l D r . D . T h a d e o L a s a r t e , p o r el c o n o c i m i e n t o q u e t i e n e e n
l a b i b l i o t h e c a , q u i e n a s s i s t i r á a s u a r r e g l o q u a n d o b u e n a
m e n t e p u d i e r e y e n t o d a o c a s io n s u m i n i s t r a r á l a s n o t i c i a s
q u e s e l e p i d a n p o r l o s c o m i s i o n a d o s .
5 . ° V e r i f ic a d o e l a r r e g l o , s e a b r i r á l a b i b l i o t h e c a t a n
s o l am en t e en e l C u rs o , s us di as l ect i vo s y de opo s i ci ones a
C a t h e d r a s , d e n u e b e a o n c e p o r l a m a ñ a n a y d e d o s a q u a t r o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 379/494
E
C
ru
o
d
a
J
u
a
a
m
d
T
e
a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 380/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 381/494
— 3 2 1 —
p o r l a t a r d e , a e x c e p c i o n d e a q u e l l o s e n q u e h u b i e r e C l a u s
t r o ,
d e c r e t o u o t r a f u n c i o n d e E s c u e l a q u e l o i m p i d i e s s e , e n
l a s q u e s e c e r r a r á o l i m i t a r á n s u s h o r a s s e g u n p a r e c i e r e a l
p r o t e c t o r y b i b l i o t h e c a r i o s , l o s q u e d i s p o n d r a n q u e e n e l d i a
a n t e r i o r s e h a g a s a b e r a l p u b l i c o , e n u n p a p e l q u e a e s t e f i n
s e c o l o c a r á e n d i c h a b i b l i o t h e c a .
6 . ° P a r a e l c u i d a d o y g o v i e r n o d e e l l a s e n o m b r a r á u n
P r o t e c t o r , u n B i b l i o t h e c a r i o p e r p e t u o , do s Q u a d r i e n a l e s , u n
D e p o s i t a r i o y t r e s a s s i s t e n t e s , c o n l a s f a c u l t a d e s y h o n o r a
r i o s q u e s e e x p r e s a n e n l o s n u m e r o s c o r r e s p o n d i e n t e s .
P R O T E C T O R
7 .° E l e m p l e o d e P r o t e c t o r s e r á p e r p e t u o y d e v e r á s ie m
p r e c o n f e r i r s e p o r e l C l a u s t r o d e C o n s i l i a r io s y C a t h e d r a t i
c o s , s i n p r o p u e s t a a l g u n a a u n d o c t o r o m a e s t r o q u e f u e r e
m i n i s t r o t o g a d o , p r e b e n d a d o d e e s t a S a n t a I g l e s i a o s u j e t o
d e c o n o c i d a d i g n i d a d ; e n s u c o n s e q u e n c i a s e n o m b r a r á p o r
p r i m e r P r o t e c t o r a l D r . D . F a u s t i n o d e A c h a , c a t h e d r a t i c o
j u b i l a d o d e P r i m a e n C a n o n e s , c u y a m e m o r i a d e v e s e r g r a t a
a la E s cu el a p or l os benefi ci os que l e ha di s pe ns a do ,
8 .° S e r á d e l c a r g o d e P r o t e c t o r c o n t r i b u i r e n q u a n t o
e s t u b i e r e d e s u p a r t e , p a r a q u e lo s c u r s a n t e s l o g r e n e n l a
bi bl i ot heca e l benefi c i o comun a que s e as pi ra , as s i s t i r a e l l a
l os d i a s y h o r a s q u e l e p a r e c i e r e , y p r o v i d e n c i a r á c o n l o s
b i b l i o t h e c a r i o s l o m a s c o n v e n i e n t e , c e l e b r a n d o e n s u c a s a , a
l a h o r a q u e f u e r e d e s u a g r a d o , l a s J u n t a s q u e o c u r r i e r e n , y
t e n d r á v o t o y c a l i d a d e n t o d o s l o s a s u n t o s y n e g o c i o s q u e e n
e l l a s e t r a t a r e n .
9 .° S i el e le c t o p a r a P r o t e c t o r r e s i d i e r e f u e r a d e e s t a
C i u d a d , p o d r i a n o m b r a r s u V i c e - p r o t e c t o r a la p e r s o n a q u e
l e p a r e z c a , t e n i e n d o l a s c a l i d a d e s s o b r e d i c h a s p a r a q u e e n s u
l u g a r s i r v a e l e m p l e o c o n l o s m i s m o s d e r e c h o s , p r e h e m i n e n
c i a s y f a c u l t a d e s .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 382/494
— 322 —
B I B L I O T H E C A R I O P E R P E T U O
1 0 .
S e n o m b r a r á p a r a e s t e e m p l e o a l D r . D . T h a d e o
L a s a r t e , p o r e l a m o r q u e h a m a n i f e s t a d o c o n s t a n t e m e n t e a
l a E s c u e l a y e l p a r t i c u l a r c u i d a d o q u e l e h a m e r e c i d o la b i
bl i o t he ca, a l a que de ve rá as s i s t i r t odos l os di a s , s i n l a pr e
c i s i o n d e p e r m a n e c e r e n e l l a l a s h o r a s e n q u e e s t u b i e r e
a b i e r t a .
1 1 .
E s t e e m p l e o s e r á s i e m p r e p e r p e t u o , y q u a n d o v a c a
r e ,
se p r o c e d e r á a l a e l e c c i o n e n la m i s m a f o r m a q u e s e h a
d e e x e c u t a r l a d e lo s b i b l i o t h e c a r i o s q u a d r i e n a l e s l o s q u e
s e r a n a t e n d i d o s e n e l l a p a r a q u e c o n s i g a n p o r e s t e m e d i o
u n h o n o r í f i c o d e s c a n s o .
B I B L I O T E C A R I O S Q U A D R I E N A L E S
1 2 . P a r a l o s e m p l e o s d e l o s b i b l i o t h e c a r i o s q u a d r i e n a l e s
s e n o m b r a r á n d o s d o c t o r e s o m a e s t r o s ( s i n e x c l u i r a l o s ca
t h e d r a t i c o s ) , q u i e n e s s e o b l i g a r á n a l a a s s i s t e n c i a y r e s p o n
s a b i l i d a d , h e c h a l a e n t r e g a p o r m e d i o d e l o s i n d i c e s o e n o t r a
f o r m a , a f i a n z a n d o a s a t i s f a c c i o n d e l a J u n t a .
1 3 . E l C l a u s t r o d e c o n s i l i a r i o s y c a t h e d r a t i c o s , e n e l
p r i m e r o de l m e s d e o c t u b r e , e l e g i r á , e n v i r t u d d e p r o p u e s t a
d e l a J u n t a d e b i b l i o t h e c a , c o n v o t o s s e c r e t o s , u n o d e e s t o s
b i b l i o t h e c a r i o s c a d a d o s a ñ o s , y d u r a r á q u a t r o e l t i e m p o d e
s u e m p l e o , c o n t a n d o s e d e s d e e l d i a d e S a n L u c a s .
1 4 .
E l p r i m e r e l ec t o s e r v i r á t a n s o l a m e n t e d o s a ñ o s ,
p a r a q u e s e h a g a l u g a r el q u e h a y a s i e m p r e u n a v a c a n t e d e
d o s e n d o s a ñ o s y q u e d e u n a p e r s o n a i n s t r u í d a e n l a b i b l i o
t h e c a .
1 5 .
S i v a c a r e a l g u n o d e e s to s e m p l e o s a n t e s d e c u m
p l i r s e l o s q u a t r o a ñ o s , e l n u e b a m e n t e e l e c t o d e b e r a s e r l o t a n
s o l a m e n t e p o r e l t i e m p o q u e l e r e s t a b a a l q u e c a u s ó l a v a
c a n t e , p e r o a s s i e s t e c o m o l o s d e m a s q u e h u b i e r e n c o m p l e t a
d o l o s q u a t r o a ñ o s , p o d r a n s e r r e e l e g i d o s a n t e s d e e x a m i n a r
s e l a s p r o p u e s t a s , c o n l a s q u e c o n v e n g a n e n e l r e e l e c t o d o s
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 383/494
— 323 —
p a r t e s d e v o t o s d e l a s t r e s q u e c o m p u s i e r e n e l C l a u s t r o , s i n
q u e p u e d a d i s p e n s a r s e l a v o t a c i ó n s e c r e t a .
1 6 . E n l o s c a s o s d e g r a v e d a d q u e o c u r r i e r e n e n l a b i
b l i o t e c a , s e d a r á p a r t e a l P r o t e c t o r , q u i e n c o n v o c a r á a J u n t a
p a r a a c o r d a r l o q u e c o r r e s p o n d a , p a r t i c i p á n d o s e a l C l a u s t r o
s i e l a s u n t o lo e x i g i e s e , y e n l o s d e m e n o r g r a v e d a d , p r o v i
d e n c i a r á n lo s b i b l i o t e c a r i o s q u a d r i e n a l e s c o n a n u e n c i a d e l
p e r p e t u o l o m a s o p o r t u n o , e s t a n d o s i e m p r e a s u s ó r d e n e s l o s
m i n i s t r o s d e l a E s c u e l a y s i n v u l n e r a r l a j u r i s d i c c i o n a c a d e
m i c a , q u e r e s i d e e n su R e c t o r .
D E P O S I T A R I O
1 7 .
P a r a s a t is f a c e r l o s g a s t o s q u e o c u r r i e r e n e n e l a r r e
g l o , se d e p o s i t a r á e n e l D r . D . J o s e f G a r r o e l c a u d a l p r o c e
d e n t e d e l a u m e n t o d e l a m a t r i c u l a d e e s t e a ñ o , i n t e r v i n i e n d o
e n s u e x a c c i o n l o s q u e c o m i s i o n a r e e l C l a u s t r o d e c o n s i l i a r i o s
y c a t h e d r a t i c o s , y a g r e g a n d o e l r e f e r id o D . J o s e f G a r r o , a l
m i s m o c a u d a l , e l s o b r a n t e d e l q u e p e r t e n e c e a l a s m e n s u a l i
d a d e s d e lo s e s t u d i a n t e s q u e s i r v e n a S . M . e n n o m b r e d e l a
E s c u e l a , y e l q u e c o r r e s p o n d a e n e l d i a a l a b i b l i o t h e c a , s a
t i s f a r á l o q u e s e l e l i b r a r e p o r q u a l q u i e r a d e l o s c o m i s i o n a
d o s p a r a e l a r r e g l o , y f in ad o e s t e , d a r á s u s c u e n t a s a l a J u n t a
d e b i b l i o t h e c a , h a v i e n d o p r e s e n t a d o a n t e r i o r m e n t e l a s f ia n
z a s a s a t i s f a c c i o n d e l a m i s m a .
1 8 . E l c a u d a l p e r t e n e c i e n t e a la b i b l i o t h e c a se a d m i n i s
t r a r á e n a d e l a n t e p o r e l q u e o b t u v i e r e e s t e e m p l e o d e D e p o
s i t ar i o, confi r i éndos e de dos en dos año s en vi r t u d de pro
p u e s t a d e la J u n t a d e b i b l i o t h e c a ; f in ad o e l t i e m p o , d a r á
c u e n t a a l a m i s m a , a c u y a s s e s i o n e s a s s i s t i r á c o n v o t o y s e r á
a t e n d i d o p a r a e l e m p l e o d e b i b l i o t h e c a r i o q u a d r i e n a l .
A S S I S T E N T E S
1 9 . P a r a e l n o m b r a m i e n t o d e l o s t r e s a s s i s t e n t e s s e p o n
d r a n e d i c t o s d e a c u e r d o d e l C l a u s t r o e n e l p a t i o d e l a E s
c u e l a , l o s q u e e x p r e s a r á n s u o b l i g a c i o n , r e d u c i d a a a s s i s t i r a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 384/494
— 324 —
l a b i b l i o t h e c a l a s h o r a s y d i a s e n q u e e s t u b i e r e a b i e r t a , p o r
l o q u e s e l e s c o n t r i b u i r á a n u a l m e n t e c o n e l h o n o r a r i o e x p r e
s a d o e n el n ú m . 2 1 y s e l e s a t e n d e r á s i f u e r e n a p l i c a d o s p a r a
d i s p e n s a r l e s l os g r a d o s d e b a c h i l l e r g r a t u i t a m e n t e e n l a fa
c u l t a d q u e c u r s a r e n , d e v i e n d o s e a r r e g l a r a l a s i n s t r u c c i o n e s
q u e le s c o m u n i c a r e n e l P r o t e c t o r y b i b l i o t h e c a r i o s p o r l o
r e s p e c t i v o a l a b i b l i o t h e c a .
2 0 . L o s p r e t e n d i e n t e s p r e s e n t a r á n , d e n t r o d e l t i e m p o
s e ñ a l a d o e n l o s e d i c t o s , m e m o r i a l a l C l a u s t r o , c o n e x p r e s i o n
d e s u s e s t u d i o s ; t o d o s e r e m i t i r á a l a J u n t a d e b i b l i o t h e c a ,
p a r a q u e , t o m a n d o l as c o r r e s p o n d i e n t e s i n s t r u c c i o n e s , h a g a
u n a t e r n a p a r a c a d a u n o d e e st o s e m p l e o s , y e l C l a u s t r o e l ij a
d e e l l a e l q u e e n t e n d i e r e m a s d e l c a s o . E s t o s e m p l e o s d u r a
r á n e l t i e m p o q u e e s t i m a r e e l C l a u s t r o .
H O N O R A R I O S
2 1 .
L o s h o n o r a r i o s p o d r á n s e r p o r a h o r a , e n c a d a u n
a ñ o ,
l o s s i g u i e n t e s :
A l b i b l io t h e c a r io p e r p e t u o . . . . 4 0 d u r o s
A lo s d o s q u a d r i e n a l e s 6 0 »
A l o s t r e s a s s i s t e n t e s 6 0 »
Total
1 6 0 d u r o s
2 2 .
C o m p u t á n d o s e a n u a l m e n t e e l a u m e n t o d e m a t r i c u l a
c o n d o s c i e n t o s d u r o s y l o s h o n o r a r i o s e n c i e n t o s e s e n t a , c o m o
a p a r e c e d e l n u m e r o a n t e r i o r , q u e d a n e n b e n e f i c i o d e l a b i b l i o
t e c a q u a r e n t a , q u e p o d r a n i n v e r t i r s e e n l a d e c e n c i a d e l a
m i s m a, col ocan do s i p are ci e re en un a de s us s a l as , l os di a s
d e r i g u r o s o i m b i e r n o , u n o o d o s b r a s e r o s p a r a m a y o r co m o
d i d a d d e lo s b i b l i o t h e c a r i o s , r e s e r v á n d o s e , p a r a s a t i s f a c e r
q u a l q u i e r o t r o g a s t o , e l c e n s o q u e t i e n e e n s u f a v o r d i c h a
bi bl i ot heca, y s i a l gun año ( l o que no s e es pera) fues e menos
e l p r o d u c t o d e l a m a t r i c u l a , p o d r a e n t o n c e s el a r c a d e l a E s
c u e l a p r e s t a r a l a b i b l i o t h e c a l o q u e l e f a l t a r e c o n c a l i d a d
d e r e i n t e g r o .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 385/494
— 3 2 5 —
J U N T A D E B I B L I O T H E C A
2 3 . S e c o m p o n d r á e s t a J u n t a d e l P r o t e c t o r , B i b l i o t h e
c a r i o p e r p e t u o , Q u a d r i e n a l e s y D e p o s i t a r i o , s i r v i e n d o su S e
c r e t a r i a u n o d e l o s m i s m o s n o m b r a d o p o r e l l a , e n la q u e se
t r a t a r á d e lo s a s u n t o s c o n c e r n i e n t e s a l c u i d a d o , g o b i e r n o y
s e r v i c i o d e l a b i b l i o t h e c a y d e l o s m e d i o s q u e p u e d a n p r o
p o r c i o n a r s u d o t a c i o n .
2 4 .
L a J u n t a , p a r a e l C l a u s t r o p r i m e r o d e o c t u b r e , p r o
p o n d r a , c o n a r r e g l o a l n ú m . 1 2 , u n a t e r n a p a r a el e m p l e o d e
b i b l i o t h e c a r i o , c u a n d o c o r r e s p o n d i e r e su e l ec c io n o v a c a r e
f u e r a d e l t i e m p o o r d i n a r i o , t e n i e n d o p r e s e n t e e l q u e n o d e v e
i n c l u i r s e e n l a t e r n a a l c a t h e d r a t i c o q u e t u v i e s e l a e l e c c io n
r e s p e c t i v a a s u c a t h e d r a e n l a m i s m a h o r a e n q u e h a d e s e r
v i r l a e l q u e h u v i e r e d e s e r v i r e n c a l i d a d d e b i b l i o t h e c a r i o
a n t i g u o , p u e s n o d e v e r á f a l t a r j a m á s e n l a b i b l i o t h e c a u n o
d e l o s b i b l i o t h e c a r i o s q u a d r i e n a l e s .
2 5 .
T a m b i e n h a r a n t e r n a p a r a lo s e m p l e o s d e a s s i st e n
t e s c o n a r r e g l o a l n ú m . 2 0 , c u i d a n d o a s s i m i s m o q u e l o s p r o
p u e s t o s n o t e n g a n a u n a m i s m a h o r a l a d e s u s c a t h e d r a s ,
p u e s h a n d e a s s i s t i r d o s c o n t i n u a m e n t e e n l a b i b l i o t h e c a , y
n i n g u n o p o d r á s e p a r a r s e d e e l l a s i n p e r m i s o d e l o s b i b l i o t h e
c a r i o s , p r e f i r i e n d o s e p a r a e s t o s e m p l e o s , e n i g u a l d a d d e c i r
c u n s t a n c i a s , a l o s b a c h i l l e r e s .
E s t e p l a n t i e n e v a r i a s i m p e r f e c c i o n e s ; a p e s a r d e e l l a s ,
s e m a n i f i e s t a q u e , v e r i f ic á n d o s e e n t o d a s s u s p a r t e s , p o d r i a
s i n mu ch a di f icul t ad veri f i cars e e l us o pu bl i co de l a preci os a
b i b l i o t h e c a d e l a U n i v e r s i d a d l i t e r a r i a . E n t o n c e s , t a l v e z
s e l o g r a r í a a l g u n a d o t a c i o n y t e n d r í a n c u m p l i m i e n t o e s t a s
i d e a s ,
p u e s n o p u e d e d u d a r s e q u e n u e s t r o s a b i o m i n i s t r o
h a d e t o m a r u n g r a n d e e m p e ñ o e n s o s t e n e r e l u s o p u b l i c o d e
u n a a r r e g l a d a b i b l i o t h e c a , c u y a s v e n t a j a s l e s o n b i e n c o n o
c i d a s .
A c a s o s e l o g r a r í a c o n e l t i e m p o q u e s e a g r e g a r a n a
e s t a b i b l i o t h e c a l a s d e l o s P r e l a d o s e c c l e s ia s t ic o s d e l R e y n o ,
q u e , s e g u n l a R e a l C e d u l a d e 1 7 d e f e b r e r o d e 1 7 7 1 , d e v e n
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 386/494
326
reservarse perp etu am en te a favor de la M itra, con destino al
comun aprovechamiento, el que disfrutarian sin duda alguna
los estudiantes de cada una de las diocesis, trayendolas a la
U niversidad de la capital , s iendo constante por otra pa rte lo
difícil que es este establecimiento en sus respectivas ciudades,
como lo acredita la experiencia.
S i S . M . accediese a ello, te nia ya la bibliotheca de la
U niversid ad su correspon diente d otacion, pues en virtud de
otra R eal Cedula se deven regula r y assign ar pa ra este fin
de los frutos de las M itras, desde quatrocientos a ochocientos
ducados, segun las circunstancias. Por ultimo, podría espe
rarse que alguna otra preciosa bibliotheca se agrupasse igual
mente a la de la Escuela y que hubiesse cathedraticos y gra
duados que en señal de gra titud la dejassen las suya s, sa
biendo el buen uso que se haría de ellas, sin que pueda te
ners e po r vio lenta la exa ccion de los qu atro reales vellon
sobre el tanto con que acostumbra a contribuirse al tiempo
de la matricula, pues segun noticias, hay U niversidad en que
se paga por ella los referidos quatro reales vellon, y no falta
otra en estar o a lo menos han estado en prac tica igu ales
exacciones, dirigidas al beneficio de los concursantes; y cons
ta que en el R eal Colegio de S an V icente de la U niversidad
de H uesca, pa ga cada individu o, al tiempo de su ingreso, dos
cientos reales por el uso de la bibliotheca.=Zaragoza 6 de
noviembre de 179 5. =D r. V icente de L issa y de las Balsas».
(Gestis,
núm. 22, fols. 48 a 51).
E n 14 de noviem bre de 1796, en Claustro pleno, el R ec
tor dió cuen ta de que la Ju n ta de biblioteca le hab ía ma ni
festado estar ya todo dispuesto para abrirla al público el día
17 del mismo mes, presentando también el plan insertado con
anterioridad . E l Claustro aprobó unánimem ente todo lo ac
tuad o, así como la mem oria prese ntad a, agradec iendo a la
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 387/494
327
J u n t a d e b i b l i o t e c a s u í m p r o b a l a b o r y a n i m á n d o l a p a r a q u e
c o n t i n u a r a e n s u p u e s t o y h a g a a l R e y la
Representación
a c o r d a d a e n C l a u s t r o d e 1 2 d e n o v i e m b r e .
T a m b i é n e n e s e m i s m o C l a u s t r o s e d ió c u e n t a d e lo s d o
n a t i v o s q u e s e h a b í a n h e c h o c o n d e s t i n o a l a b i b l i o t e c a , a c o r
d a n d o se h i c i e r a n c o n s t a r e n a c t a s u s n o m b r e s y se l e s d i e
r a n l a s g r a c i a s . E r a n é s t o s : D . B a l t a s a r V o l d o , C o n d e d e
S á s t a g o ; D . S e v e r o A g u i r r e , D . J o s é E l i z o n d o , D . I g n a c i o
M u ñ o z , D . A l e j a n d r o O r t i z , D . V i c e n t e d e L i s s a , D . M a n u e l
B e r n é , D . P e d r o T o m á s , D . C i r i l o d e T u b o , D . J u a n B a r a n
c h á n , D . L o r e n z o F l e z , D . T a d e o L a s a r t e , D . F a u s t i n o d e
A c h a , D . J o a q u í n O t al , D . J o s é M a r ía P u i g , D . T o m á s L ó
p e z , D . F r a n c i s c o A m a r y e l C o l eg i o d e M é d ic o s .
E n t r e o t ro s d o n a t i v o s h u b o a l g u n o d e v e r d a d e r a i m p o r
t a n c i a , c o m o f u é e l d e l e x - R e c t o r y P r o t e c t o r d e l a U n i v e r
s i d a d D . F a u s t i n o d e A c h a , q u e m e r e c i ó l o s h o n o r e s d e q u e
e n C l a u s t r o c e l e b r a d o e l 2 4 d e o c t u b r e d e e s e m i s m o a ñ o d e
1 7 9 6 ,
s e a c o r d a r a , a m á s d e s i g n i f i c a r l e l a g r a t i t u d d e l a
U n i v e r s i d a d , c o m i s i o n a n d o a l os d o c to r e s L a s a r t e y M i g u e l
p a r a q u e e n n o m b r e d e l os C l a u s t r o s le v i s i t a r a n , c o l o c a r s u
re t ra t o en e l C l a us t r i l l o , a l l ado de l os hi j os i l us t res de l a
E s c u e l a o d e l o s m á s b e n e m é r i t o s . (Gestis, núm. 23, fol . 27) .
C u m p l i e n d o l o a c o r d a d o e n 2 2 d e n o v i e m b r e d e e s t e a ñ o ,
l a U n i v e r s i d a d d i r ig i ó a l R e y el memorial c o r r e s p o n d i e n t e ,
p a r t i c i p á n d o l e e l f u n c i o n a m i e n t o d e l a b i b l i o t e ca e i n t e r e
s á n d o l e p a r a s u s o s t e n i m i e n t o y f o m e n t o .
E n C l a u s t r o d e 2 7 d e f e b r e r o d e 1 7 9 7 , se d ió c u e n t a d e la
R e a l p r o v i s i ó n d e l C o n s e jo d e 1 3 d e l m i s m o , p a r a q u e a l a
m a y o r b r e v e d a d s e l e i n f o r m e de l n ú m e r o d e d e p e n d i e n t e s
q u e s e c o n s i d e r a n n e c e s a r i o s p a r a e l s e r v i c i o d e l a b i b l i o t e c a ,
q u e d o t a c i ó n p o d r í a s e ñ a l a r s e a c a d a u n o d e e l lo s , a c u á n t o
p o d í a a s c e n d e r e l p r o d u c t o d e l a p e s e t a c o n q u e h a n d e c o n
t r i b u i r l o s c u r s a n t e s a l t i e m p o d e m a t r i c u l a r s e , s i l e s s e r í a o
n o g r a v o s a e s t a c o n t r i b u c i ó n o p u e d e h a b e r o t r o a r b i t r i o m á s
e q u i t a t i v o p a r a f o r m a r u n f o n d o c o n q u e s u b v e n i r a l o s g a s
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 388/494
328
gastos
de este nuevo establecimiento y todo lo demás que estime
conducente para la instrucción del asunto.
La Universidad informó al Consejo haciendo constar lo
siguiente:
Personal: dos bibliotecarios, tres asistentes, un portero;
con la dotación de 4.000 reales a los primeros, 2.000 a los
segundos y 2.000 al tercero.
Para el sostenimiento: como compra de libros, encuader-
naciones, etc., 14.000 reales vellón. En total, 30.000 reales
vellón; que el producto de la peseta da unos 4 ó 5.000 reales
anuales, y que como con esta cantidad y la que puedan dar
los escasos bienes de la biblioteca, no son suficientes para su
sostenimiento, que no encuentra nada mejor ni más práctico
que las rentas de esta Mitra, la cual cree la Universidad, y
así lo hace constar, viene obligada a ello, porque debe ser la
primera en amparar y proteger la cultura, no ya porque el
Arzobispo sea Cancelario de la Universidad, sino para dar
así cumplimiento a lo ordenado por el Rey en su Cédula de
17 de febrero de 1771, que mandó reservar las librerías de
los prelados con destino al aprovechamiento público, asig-
nando de los fondos de la Mitra 800 ducados, disposición que
en Zaragoza ha quedado sin efecto, «ni para ella se ha dado
otro paso que encerrar y sepultar en el olvido las librerías
que dejaron los arzobispos D. Juan Sáenz de Buruaga y don
Bernardo Velarde».
Y sigue diciendo el Claustro en su informe: «Si los prela-
dos en general deben considerarse obligados por todos estos
respetos, en el Muy Rvdo. Arzobispo de Zaragoza concurre
otra superior recomendacion, porque se halla revestido del
caracter de Canceller de la Universidad, cuya dignidad le
autoriza en la Escuela con una representacion respetable, y
su propia dignidad parece que insta a que se interese en lo
que ha de ceder en un beneficio publico tan grande y ha de
condecorar tanto el cuerpo del qual es el superior de honor».
Gestis, núm. 23, fols. 281 a 289).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 389/494
— 3 2 9 —
E s t e i n f o r m e Jo d i e r o n l os d o c t o r e s A c h a , R o m a n i l l o s ,
L a t o r r e , B r o to , G o r r a iz , M u ñ o z, G a r r o , L a s a r t e , A m a t ,
B e r n é , L i s s a y O r t i z .
E n 8 d e j u n i o d e 1 7 9 7 y s e g ú n u n e s t a d o d e c u e n t a s q u e
s e p r e s e n t ó e n C l a u s t r o y q u e p o r lo c u r i o s o p u b l i c a m o s , l a
B i b l i o t e c a d e b í a a l a r c a d e l a U n i v e r s i d a d 6 0 0 li b r a s , 1 1 s u e l
d o s y 9 d i n e r o s , « a c o r d á n d o s e q u e p o r a h o r a s e r e i n t e g r e n a
l a c a j a 1 0 0 l i b r a s q u e s e t o m a r o n d e l c a u d a l p e r t e n e c i e n t e a l
a n i v e r s a r i o d e D .ª M a r i a T h e r e s a L o r i e r i y L a f i g u e r a , y q u e
v e r i f ic a d o d i c h o r e i n t e g r o , v e a e l C l a u s t r o d e q u e s e e m p l e e n
e n e l o b j e to p r i n c i p a l d e la f u n d a c i o n d e l c i t a d o a n i v e r
s a r i o » .
E n 2 4 d e j u l i o d e l m i s m o a ñ o , e l D r . L i s s a e x p o n e e n
C l a u s t r o q u e D . F é l i x N e b o t t i e n e u n c e n s o d e 1 0 0 l i b r as ja
qu es as de ca pi t a l a favo r de l a bi b l i ot ec a, del que es t á de
bi endo de c i nco a s e i s pens i ones , y que s i e l C l aus t ro qui ere
t o m a r l o e n v a l e s d e 1 5 0 p e s o s e n p a g o d e u n o y o t r o , l o l u i r á ,
y s i n o q u e p a g a r á l a s p e n s i o n e s ; e l a c u e r d o f u é d e q u e p a g u e
l a s p e n s i o n e s y d e q u e d e s p u é s r e d i m a e l c e n s o s i q u i e r e a l
e f e c t i v o , e n a t e n c i ó n a q u e e n e s t a c a n t i d a d n o c a b e v a l e .
(Gestis, n ú m . 2 3 , f o l . 9 2 6 ) .
E n 2 0 d e s e p t i e m b r e s e d a c u e n t a d e q u e e l C o n d e d e
S á s t a g o h a r e m i t i d o e l p r i m e r to m o d e s u Descripción de las
obras del Canal Imperial, al objeto de qu e se coloque en la
l i b r e r í a , y e n 9 d e f e b r e r o d e l s i g u i e n t e a ñ o d e 1 7 9 8 d a c u e n
t a e l R e c t o r d e q u e e l c a n ó n i g o d e e s t a I g l e s i a C a t e d r a l y
R e c t o r q u e h a b í a s i d o e l a ñ o a n t e r i o r , D . T o m á s M u ñ oz S a l
v a d o r l e h a b í a e n t r e g a d o 3 0 0 l i b r a s j a q u e s a s , a l o b j e to d e
q u e s e l e s d i e r a el d e s t i n o q u e s e c r e y e r a m á s c o n v e n i e n t e ;
a p l i c á n d o l a s a l f o m e n t o d e l a b i b l i o t e c a , e n v i s t a d e e s t a s
m a n i f e s t a c i o n e s .
E n 1 3 d e f e b r e r o d e e s e m i s m o a ñ o , e l D r . L i s s a h a c e
p r e s e n t e , e n C l a u s t r o , q u e l o s d o c t o r e s y c o m i s i o n a d o s d e l a
U n i v e r s i d a d h a b í a n t r a t a d o c o n l os e j ec u t or e s t e s t a m e n t a r i o s
d e D . A l e j a n d r o O r t i z , a l o b j e to d e q u e p a s a r a n a l a b i b l i o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 390/494
— 330 —
biblioteca
l o s 4 5 8 v o l ú m e n e s d e l a F a c u l t a d m é d i c a , d o n a d o s p o r
d i c h o s e ñ o r , y q u e e n e l c a s o d e v e n d e r a l g u n o s d e l o s d e m á s
q u e c o m p o n í a n l a l i b r e r í a d e l D r . O r t i z , s e r í a p r e f e r i d a l a
U n i v e r s i d a d , c o n t o d a a q u e l l a r e b a j a e n el p r e c i o q u e l a s f a
c u l t a d e s q u e t e n í a n l es p u d i e r a p e r m i t i r ; p o r lo c u a l , c r e í a
e l R e c t o r , y a s í l o p r o p o n í a , d e q u e se e s t a b a e n e l c a s o d e
d a r l a s g r a c i a s p o r s u n o b l e c o n d u c t a y h a c e r « a l g u n a d e
m o s t r a c i ó n p o r e l d i f u n t o » .
(Gestis,
n ú m . 2 4 , f o l . 5 3 ) .
E n 2 1 d e i g u a l m e s y a ñ o ,
D .
G r e g o ri o P e ñ a y G a r r o
r e m i t e , co n a t e n t a c a r t a , 5 0 e j e m p l a r e s d e l a
Oración latina,
q u e c o m p u s o a l a a p e r t u r a d e l a b i b l i o t e c a y a r c h i v o , y s e
r e p a r t a n l o s d e m a s p o r e l S r . L e c h a e n t r e l o s c l a u s t r a l e s ,
d á n d o s e l a s g r a c i a s a l d o n a n t e .
E n 7 d e f e b r e r o d e 1 7 9 9 , el R e c t o r d ió c u e n t a d e q u e l os
e j e c u t o r e s t e s t a m e n t a r i o s d e l c a n ó n i g o d o c t o r a l q u e f u é d e
e s t a C a t e d r a l , D . J o s é M a r t í n e z S a n J u a n , l e e n t r e g a r o n l os
p a p e l e s q u e e n v i d a s e l e h a b í a n d e j a d o e n d e p ó s i t o a d i c h o
s eñor acerca de l a
memoria
d e l D r . C e r b u n a , a c o r d a n d o e l
C l a u s t r o q u e p a s e n a l a J u n t a d e b i b l i o t e c a p a r a su e s t u d i o
e i n f o r m e . Y a h e m o s d i c h o c u a n t o h a c e a l c a s o e n e s t e a s u n
t o r e l a c i o n a d o c o n e l e x p e d i e n t e d e l a v i d a y v i r t u d e s d e l
f u n d a d o r d e l a U n i v e r s i d a d , q u e e s a l q u e s e r e f ie r e e l
a c u e r d o .
E n 1 8 00 l a U n i v e r s i d a d t r a t ó n u e v a m e n t e d e e n a g e n a r
l o s l i b ro s s o b r a n t e s q u e p o r d u p l i c a d o s o i n c o m p l e t o s t e n í a
e n s u b i b l i o t e c a , a c u a l o b j e t o o r g a n i z ó u n a r i f a d e l o s
m i s m o s , a u t o r i z a d a p o r e l S u p r e m o C o n se jo y c o n a r r e g l o
a u n a I n s t r u c c i ó n d a d a p o r é s t e ; e s a r i f a d e b i ó c e l e b r a r s e a
f ines d e ener o del exp res a do añ o (no en 1 799, como di ce
B o r a o ) , p u e s e l p l a z o c o n c e d i d o p a r a l a v e n t a d e b i l l e t e s e x
p i r a b a e l 2 0 d e l m e n c i o n a d o m e s ; p e r o n o h a b i é n d o s e v e n d i
d e n a d a m á s q u e u n o s 6 0 0 d e l o s 3 . 0 0 0 b i l l e t e s q u e s e h i c i e
r o n , s e s o l i c it ó y s e o b t u v o u n a a m p l i a c i ó n d e l p l a z o d e t r e s
m e s e s , a m p l i a c i ó n q u e e x p i r a b a e l 3 0 d e a b r i l . L o s l i b r o s q u e
h a b í a n d e r i f a r s e e s t a b a n t a s a d o s e n 1 8 . 0 0 0 r e a l e s v e l l ó n .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 391/494
— 3 3 1 —
B o r a o , e n s u o b r a ( p á g . 6 0 ) , d i c e q u e c o r r e s p o n d i e r o n a l
D u q u e d e l I n f a n t a d o 4 . 0 7 0 v o l ú m e n e s y q u e el p r e c i o d e l
bi l l e t e era de 6 real es vel l ón.
U n n u e v o d o n a t i v o t u v o la b i b l i o te c a d e l a U n i v e r s i d a d ,
pero en es t a ocas i ón e l C l aus t ro di ó más preferenci a a l di ne
ro que a l os l i bro s ; en ene ro de di ch o año s e di ó cu en t a de
u n a c a r t a d e l e j e c u to r t e s t a m e n t a r i o d e l S r . G a l i n d o , el c u a l
h a b í a m u e r t o d e e p i d e m i a e n M á l a g a y h a b í a d e j ad o s u
l i b r e r í a a l C o n v e n t o d e P r e d i c a d o r e s d e Z a r a g o z a y a s u
U n i v e r s i d a d ; p e r o co m o s u t r a s l a d o a q u í , p o r lo n u m e r o s a y
b u e n a q u e e s ( a sí d i c e l a c a r t a ) , h a d e c o s t a r m u c h o t i e m p o
a u n q u e se l l e v e p o r m a r h a s t a lo s A l f a q u e s , y el O b i s p o d e
M á l a g a o fr e ce q u e d á r s e l a a p r e c i o d e t a s a c i ó n , y c o n s i d e r a n
d o l a U n i v e r s i d a d q u e e s m e j o r a s í , s e a c u e r d a q u e l a c o m
p r e el S r . O b i s p o y e l d i n e r o s e r e p a r t a e n t r e l a s d o s e n t i d a
des favo reci d as por e l t es t ad or; l a ca r t a i ba f i rmada po r F e
l i c ia n o M o l i n a . (Gestis, núm. 30, fol . 53) .
E n 3 de j un i o de 1806 s e da cue nt a de que e l doct o r don
M a n u e l L a t o r r e d e jó t o d o s s u s l i b r o s a l a b i b l i o t e c a d e l a
U n i v e r s i d a d , a c o r d á n d o s e s e c a n t a r a u n a n i v e r s a r i o p o r s u
a l m a .
E n 5 d e o c t u b r e d e e se m i s m o a ñ o , el I n q u i s i d o r V i l l a
f a ñ e z o fi ci a a l a U n i v e r s i d a d , d i c i é n d o l a q u e d e l r e c o n o c i
m i e n t o p r a c t i c a d o e n s u b i b l i o t e c a h a r e s u l t a d o h a l l a r s e m u
c h o s l i b r o s p r o h i b i d o s s i n e l c o r r e s p o n d i e n t e p e r m i s o p a r a
r e t e n e r l o s , y q u e e l T r i b u n a l d e l S a n t o O f ic io h a c o n s i d e r a d o
c o m o m u y p r e c i s o e l q u e d i c h o s e ñ o r I n q u i s i d o r p r e v e n g a
a l R e c t o r y C l a u s t r o l a i n d i s p e n s a b l e n e c e s i d a d q u e t i e n e n
d e a c u d i r a l d i c h o S r . I n q u i s i d o r g e n e r a l y d e h a b i l i t a r s e
p o r e s t e m e d i o c o n l a l i c e n c i a q u e c o r r e s p o n d e , h a c i é n d o l o
c o n s t a r d e s p u é s a l S a n t o O f i c i o e n t é r m i n o d e d o s m e s e s .
E n 1 2 d e o c t u b r e d e i g u a l a ñ o s e dió c u e n t a , e n C l a u s t r o ,
d e u n a c a r t a d e l A r z o b i s p o A b a d d e S a n I n d e f o n s o , e n q u e ,
c o n t e s t a n d o a l a d e g r a c i a s q u e l e d i r i g i ó l a U n i v e r s i d a d c o n
m o t i v o d e h a b e r d o n a d o p a r a e s t a b i b l i o t e c a u n e j e m p l a r d e l
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 392/494
— 332 —
Resum en de la Historia eclesiástica
q u e h a b í a p u b l i c a d o , s e
o f re c e d e n u e v o a e s t a E s c u e l a .
P o r c u a n t o h e m o s v e n i d o e x p o n i e n d o , v e m o s q u e n u e s t r a
U n i v e r s i d a d s e h a b í a p r e o c u p a d o s i e m p r e d e l f o m e n t o d e l a
c u l t u r a p ú b l i c a , q u e a e s t e f in h a b í a p r o c u r a d o h a c e r s e c o n
u n a se l e c ta b i b l i o t e c a lo m e j o r d o t a d a y o r g a n i z a d a q u e f u e
r a p o s i b l e ; e l a ñ o 1 8 0 9 , a l s e r d e s t r u í d a p o r l a s m i n a s y b o m
b a s f r a n c e s a s , o c u p a b a s i e t e s a l a s q u e d a b a n a l a f a c h a d a
pr i n ci pa l , o sea a l a cal l e de l a P u er t a del S ol (hoy C oso B aj o)
y t e n í a u n o s 7 . 0 0 0 u
8.000
v o l ú m e n e s , p e r o s in d u p l i c a d o s
n i o b r a s i n c o m p l e t a s , q u e , c o m o y a h e m o s d i c h o , p o r d o s v e
c e s f u e r o n e n a g e n a d a s ; e s a s s i e t e s a l a s e s t a b a n m u y b i e n
d e c o r a d a s y a d o r n á b a n l a s l os r e t r a t o s d e lo s q u e h a b í a n s i d o
s u s b i e n h e c h o r e s o f o m e n t a d o r e s , e n t r e e ll o s, y p o r a c u e r d o
d el C l a u s t r o , e l d e D . F a u s t i n o A c h a y D e s c a r t í n . E s t a b a
s e r v i d a p o r t r e s b i b l i o t e c a r i o s y lo s a y u d a n t e s c o r r e s p o n
d i e n t e s .
« M a s l a g u e r r a , e n e m i g a d e l a s c i e n c i a s , a s e s t ó s u s t i r o s
d i r e c t a m e n t e c o n t r a t a n h e r m o s a f u e n t e d e s a b i d u r í a y n o
p e r d o n ó m e d i o p a r a d e r r o c a r h a s t a lo s c i m i e n t o s u n f u e r t e ,
q u e ,
o p u e s t o p o r
Minerva
a la i g n o r a n c i a , p r o t e g í a la j u v e n
t u d e s t u d i o s a e n o t r o t i e m p o y e n n u e s t r o s d í a s l a t e o r í a
d e m i l i t a r , b a l u a r t e c o n t r a l o s b á r b a r o s d e s t r u c t o r e s d e t o d o
lo b n e n o . S e r á p a r a s i e m p r e m e m o r a b l e e n l a H i s t o r i a l a d e
f e n s a d e l os z a r a g o z a n o s s i t u a d o s e n n u e s t r a b i b l i o t e c a , y
d i f í c il m e n t e p u d i é r a m o s i m a g i n a r ( a n o h a b e r l o v i st o ) q u e
n o b a s t a b a n u n a b r e c h a y u n a m i n a v o l a d a p a r a q u e s e
a b a n d o n a s e e s t a l i b r e r í a a l e n e m i g o , q u e c o n d e s t r u i r l a p o r
m e d i o d e o t r a s e g u n d a m i n a s e h i z o a l f in d u e ñ o d e s u s r e s
t os» (1) . D e en t re l os es co mb ros , di ce B ora o, con s t a qu e s e
s a c a r o n a l g u n o s l i b r o s , y l o s d e m á s s e r e c l a m a r o n e n 1 8 1 4
p o r m e d i o d e l Diario de Za ragoza , d i c i e n d o s e r p r o c e d e n t e s
d e j e s u í t a s y d e l os C a n ó n i g o s d e l R í o y D . F a u s t i n o A c h a .
(1) De un Memorial elevado al Rey por la Universidad en 1813. (Gestis, núm. 46, fol. 17).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 393/494
333
C o l o c ár o n se e n T r i n i t a r i o s p r o v i s i o n a l m e n t e l os q u e h a b í a n
p e r t e n e c i d o d e h e c h o a la U n i v e r s i d a d , q u e fu e r o n p o c o m á s
d e c i n c u e n t a v o l ú m e n e s .
P a s a d o s e s o s a ñ o s d e l u c h a y d e s o b r e s a l t o , a l r e a n u d a r
s u s t a r e a s l i t e r a r i a s n u e s t r a U n i v e r s i d a d , p e n s ó c o n c a r i ñ o
v e r d a d e r o e l r e c o n s t r u i r , f u e r a c o m o f u e r a , s u b i b l i o t e c a .
A s í y a v e m o s q u e e n C l a u s t r o d e 3 0 d e o c t u b r e d e 1 8 1 3 ,
e l D r . B e r n a d p r o p o n e q u e e n v i s t a d e l a s m a n i f e s t a c i o n e s
q u e , t a n t o e l J e f e p o l í t i c o c o m o e l I n t e n d e n t e , h a b í a n h e c h o
e n e l s e n t i d o d e q u e n u e s t r a U n i v e r s i d a d r e c o g i e s e c u a n t o s
l i bros le fuera pos i b l e p ar a vol v er a fo rm ar s u l i brer í a , de
l os con ven t os «que s e ha l l a ba n en l a cas a de l a s oci edad y
o t r a s p a r t e s » , s e a c u e r d a q u e l os d o c t o r e s V i l l a v a , B e r n a d y
T o m e o a r r e g l e n u n a Representación p a r a d i c h a s a u t o r i d a d e s ,
pi di endo t odos es t os l i bros .
F i r m e l a U n i v e r s i d a d e n s u n o b l e y p a t r i ó t i c o p r o p ó s i t o
d e h a c e r s e , c u a n t o a n t e s , c o n u n a b u e n a b i b l i o t e c a y a b r i r l a
a l p ú b l i c o , e n 7 d e d i c i e m b r e d e e s t e a ñ o p r e s e n t ó a l a E x
c e l e n t í s i m a D i p u t a c i ó n p r o v i n c i a l e l s i g u i e n t e
Plan que para la formacion de una biblioteca publica p ropone a
la Diputacion provincial de Aragon el C laustro de la Uni
versidad Literaria de Zaragoza:
« E n v i r t u d d e l a p r o p u e s t a q u e h i z o el C l a u s t r o d e l a U n i
v e r s i d a d d e Z a r a g o z a a l a D i p u t a c i o n p r o v i n c i a l d e A r a g o n
s o b r e q u e s e r e e m p l a z a s e l a p e r d i d a d e l a b i b l i o t e c a a n t i g u a
p u b l i c a d e l a E s c u e l a , c o n c e d i e n d o a l C l a u s t r o la f a c u l t a d d e
r e u n i r y c o o r d i n a r l o s i n m e n s o s v o l u m e n e s q u e e x i s t e n a
car go del G ob i ern o, s e pi d i o a l C l au s t ro, en ofi ci o de 18 de
n o v i e m b r e u l t i m o , q u e f o r m a s e u n p l a n r e l a t i v o a e s t e e x
t r e m o , m a n i f e s t a n d o l a D i p u t a c i o n h a b e r e s t i m a d o l a e x p r e
s a d a s o l i c i tu d . E n s u v i s t a s e p r o p o n e e l p r o y e c t o s i g u i e n t e ,
e n e l q u e , a g r e g a n d o l a s r e n t a s d e l a a n t i g u a b i b l i o t e c a y
o f r e c i e n d o g r a t u i t a m e n t e s u s t ra b a j o s l o s i n d i v i d u o s d e l a
E s c u e l a , s o lo s e p i d e n l a s r e n t a s n e c e s a r i a s p a r a e l p a g o d e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 394/494
334
l os g a s t o s q u e h a n d e a u m e n t a r s e , d e b i e n d o e s t a r l a n u e v a
ab i er t a t odo e l añ o, pu es a nt es s olo l o es t a ba en e l t i e m po
d e l c u r s o , c o m o q u e h a b i a o t r a s b i b l i o t e c a s . E l c a u d a l q u e s e
d e s i g n a p a r a e s t e a u m e n t o e s e l c o r r e s p o n d i e n t e a l a a n t i g u a
b i b l io t e c a p u b l i c a d e S a n I l d e f o n s o , q u e p o r n i n g u n t i t u l o
p u e d e e s t a r s e c u e s t r a d o , n o p e r t e n e c i e n d o a a q u e l l a C o m u n i
d a d , s i n o e x c l u s i v a m e n t e a l a i n s t r u c c i o n p u b l i c a . B a j o e s
t o s , s e h a n f o r m a d o l o s s i g u i e n t e s a r t i c u l o s :
1 .° E l G o b i e r n o d e l a U n i v e r s i d a d p e r t e n e c e r á a l C l a u s
t r o ,
q u i e n r e t e n d r á e n s í l a e c o n o m í a s u p e r i o r d e l e s t a b l e c i
m i e n t o y c o n t i n u a n d o e l m e t o d o e s t a b le c i d o a n t e r i o r m e n t e ,
c u y a u t i l i d a d a c r e d i t ó l a e x p e r i e n c i a , n o m b r a r á u n a J u n t a
d e C a t e d r a t i c o s y D o c t o r e s d e t o d a s l a s f a c u l t a d e s , a c u y o
c u i d a d o e s t a r á l a i n s p e c c i o n i n m e d i a t a d e l a l i b r e r i a , l a
q u a l s e l l a m a r á J u n t a d e B i b l i o t e c a .
2 . ° L a J u n t a d e b i b l io t e c a n o m b r a r á e n t r e s u s i n d i v i
d u o s u n S e c r e t a r i o y u n T e s o r e r o ; d a r á p o r s í l o s d e s t i n o s d e
a y u d a n t e s o s i r v i e n t e s , y p a r a l o s e m p l e o s d e B i b l i o t e c a r i o
m a y o r y B i b l i o t e c a r i o s s e g u n d o s , p r o p o n d r á , c o m o h a s t a
a q u i , t e r n a s a l C l a u s t r o .
3 .° H a b r á u n B i b l i o t e c a r i o m a y o r y d o s s e g u n d o s , c o n
f o r m e a l a R e a l C e d u l a d e 1 8 0 7 , y e n t r e l o s p r e t e n d i e n t e s
de be ran s er pre fer i d os los doc t ores a l i cen ci ad os , es t os a l os
b a c h i l l e r e s y e s t o s a l o s q u e n o t u v i e s e n g r a d o a l g u n o .
L o q u e c o n t r i b u y e n l os c u r s a n t e s y g r a d u a d o s p a r a el e s t a
b l e c i m i e n t o y l a i d o n e i d a d q u e e n e l lo s s e e n c u e n t r e p a r a
l os ca rg os , s on l a cau s a po r l a que de ben s er pre fer i d os .
S e n o m b r a r á n t a m b i e n t r e s a y u d a n t e s p a r a e l s e r v i c i o d e l
p u b l i c o , l i m p i e z a d e l o s l i b r o s y e s t a n t e s y d e m a s t r a b a j o s
m a t e r i a l e s q u e p u e d a n o c u r r i r .
4 . ° E l B i b l i o t e c a r i o m a y o r se c o n s i d e r a r á j e fe d e e s t e
e s t a b l e c i m i e n t o , p o d r á t o m a r p o r s í l a s p r o v i d e n c i a s i n t e r i
n a s q u e c r e a c o n v e n i e n t e s y c u i d a r á d e h a c e r o b s e r v a r la s
d e t e r m i n a c i o n e s d e l a J u n t a . D e b e r á a s i s t i r a l a b i b l i o t e c a a
c e l a r e l c u m p l i m i e n t o e x a c t o d e lo s d e m a s e m p l e a d o s , p u
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 395/494
— 335 —
pudiendo adv ertir a los bibliotecarios y repre nde r a los ayu
dantes, segun lo exigiesen las circunstancias.
6.° L os bibliotecarios segundos deberan asistir con pun
tualidad y atender al buen servicio del publico; deberan
hacer, bajo la direccion del mayor, las correcciones de los in
dices o catalogos respectivos, adquirir las noticias de las
obras d igna s que se publicasen y propo ner a la Ju n ta las
que creyesen necesario se compren.
6.° L os ayu dan tes deberan alcanz ar los libros de los es
t a n t e s ,
ent reg arlo s y recoge rlos, volviendolos a po ner en el
mismo lugar de donde los sacaron. Considerandose como
criados del p ublico, observa rán en su po rte y lenguaje la
m ayor atencion , debiendo pre gu nta r a los bibliotecarios si
existen o no las obras que ellos no conociesen o no hallasen
en los indices, quedandoles absolutamente prohibido el poder
despedir a ningun o bajo prete xto de que no ha y en la libre
ría la obra por que se pregunta, pues esta respuesta la debe
ran d ar precisam ente los bibliotecarios, a fin de evita r abu
sos conocidos. S erá de su obligac ion, igu alm ente , el compo
ner los tintero s, cortar plum as, lim piar y sacudir los libros,
estantes, mesas y asientos, quedando para el barrendero el
limpiar los vidrios, paredes, techos, pavimento y lo exterior
de los estantes.
7.° L as llaves de los estantes deberán tenerlas en sus
cajones los bibliotecarios, conservando en su poder las de las
salas los dos segundos, por meses alternativamente. Siempre
ha de hab er un bibliotecario pa ra abrir la biblioteca, y si
por justa causa faltaren los tres, han de enviar por sustituto
un individuo de la Junta, pasando antes noticia al Rector y
obteniendo su consentimiento, no pudiendo entrar solos
nunca los ayudantes.
8.° L a biblioteca deberá establecerse en la U niversidad
apenas lo permitan las circunstancias, pero por ahora podra
situarse en el Colegio de P P , T rinitario s, donde se em pezará
desde luego la division de libros por facultades.
24
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 396/494
— 336 —
9 . ° E s t a r á a b i e r t a a l p u b l i c o , d e s p u e s d e f o r m a d a , t o d o s
l os di as del añ o, exc ept o l os en qu e s e debe de oi r m i s a , y
a q u e l l a s c o r t a s v a c a c i o n e s q n e e l C l a u s t r o a c o r d a r e a p r o
p u e s t a d e l a J u n t a . L a s h o r a s s e r a n e n e n e r o , f e b r e r o , n o
v i e m b r e y d i e m b r e , d e n u e v e a o n c e y d e d o s a q u a t r o ; e n
m a r z o , a b r i l , s e t i e m b r e y o c t u b r e , d e n u e v e a o n c e y d e t r e s
a c i n c o , y e n m a y o , j u n i o , j u l i o y a g o s t o , d e o c h o a d i e z p o r
l a m a ñ a n a y d e q u a t r o a s e i s p o r l a t a r d e .
1 0 .
E l t r a s p o r t e y r e u n i o n d e li b r o s n o p u e d e la U n i
v e r s i d a d p o r s i s o l a d e s e m p e ñ a r l o , p u e s e n e l d i a n o t i e n e
f o n d o a l g u n o , y l o s p r o f e s o r e s t r a b a j a n s i n m a s r e t r i b u c i o n
q u e l a d e s e r u t i l e s a l a P a t r i a , p e r o l a D i p u t a c i o n p o d r í a ,
d e s t i n a n d o a l g u n o s p r e s i d i a r i o s o e x c i t a n d o a l g u n o t r o a u x i
l i o s e m e j a n t e , p r o p o r c i o n a r s i n d i s p e n d i o e s t a t r a s l a c i o n
h a l l a n d o s e t a n p r o x i m o s l o s e d i f i c i o s d o n d e e x i s t e n y h a n d e
l l evars e l os l i bros .
1 1 . R e u n i d o s y a l os v o l u m e n e s e n e l p a r a g e d e s t i n a d o ,
e l C l a u s t r o p r o p o r c i o n a r á , p o r m e d i o d e s u s c e lo s o s i n d i v i
d u o s ,
l a c o o r d i n a c i o n y s e p a r a c i o n d e v o l u m e n e s p o r e l m e
t o d o q u e p r e s c r i b i r á l a J u n t a d e b i b l i o t e c a , c u y o s i n d i v i d u o s
p r e s i d i r a n e s to s t r a b a j o s . = C o m o l os l ib r o s q u e e s t a n a l a o r
d e n d e l G o b i e r n o l e c o r r e s p o n d e n d i s t i n t o s t i t u l o s y c o m o l o s
d e a m b a s b i b l i o t e c a s a n t i g u a s so n d e l d o m i n i o d e l a n a c i o n ,
p o r e s t o d e b e n p r e f i x a r s e l a s r e g l a s s i g u i e n t e s : 1 .ª T o d o s l o s
l i b r o s q u e e r a n d e l a U n i v e r s i d a d y d e l a b i b l i o t e c a p u b l i c a d e
S a n I l d e f o n s o , d e b e n r e c l a m a r s e c o m o p r o p i o s d e l a n a c i o n
d o n d e q u i e r a q u e e x i s t a n , y d e s t i n a r s e e n p r o p i e d a d p a r a
e s t a n u e v a l i b r e r í a . 2 .ª L o s l i b r o s p r o p r i o s (s ic ) d e l a s p e r
s o n a s q u e h u y e r o n c on e l G o v i e r n o i n t r u s o o q u e p o r e s t a r
e n s u p o d e r s e h a n s e c u e s t r a d o , d e b e n i g u a l m e n t e a g r e g a r s e
c o m o l o s a n t e r i o r e s , s a l v o e l d e r e c h o q u e p u e d a n t e n e r a a l
g u n o s s u s v e r d a d e r o s d u e ñ o s . 3 .ª L o s l i b r o s d e c o n v e n t o s o
c o r p o r a c i o n e s y t a m b i e n l os d e p e r s o n a s p a r t i c u l a r e s q u e
e x i s t e n a l m a c e n a d o s o b a j o l a s o r d e n e s d e l a s a u t o r i d a d e s ,
d e b e r a n a g r e g a r s e a l a b i b l i o t e c a , p e r o t a n s o lo e n c l a s e d e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 397/494
— 337 —
d e p ó s i t o , l o g r a n d o a s i s u s d u e ñ o s l a v e n t a j a d e p o d e r e n c o n
t r a r l o s y e l p u b l i c o l a d e u s a r d e e l l o s , i n t e r i n n o l o s r e c l a m a
r a n c o n l e g i t i m o d e r e c h o . L a r e c l a m a c i o n d e e s t a s o b r a s d e
b e r a h a c e r s e a l a J u n t a , l a q u e m a n d a r á r e s t i t u i r l a s a l as
c o r p o r a c i o n e s q u a n d o s e h a l l e n r e s t a b l e c i d a s y r e p u e s t a s e n
s u s d e r e c h o s p o r l a a u t o r i d a d c o m p e t e n t e , y a l o s p a r t i c u l a
r e s s i e m p r e q u e a c r e d i t e n e n d e b i d a f o r m a s u d e r e c h o d e
p e r t e n e n c i a . 4 .ª F i n a l m e n t e , l a p r e c i o s a b i b l io t e c a q u e e l
d i f u n t o M a r q u e s d e R o d a c on fió a l S e m i n a r i o S a c e r d o t a l d e
e s t a c i u d a d y l e g ó a l p u b l i c o d e s t i n a n d o l a p a r a e l u so c o
m u n , n o e s t á a b i e r t a c o m o c o r r e s p o n d i a , d e f r a u d a n d o s e l a
i n t e n c i o n d e l t e s t a d o r y s u f r i e n d o l o s c i u d a d a n o s e s t e p e r
j u i c i o . C o m o l a u n i c a r a z o n q u e m o t i v a e l e s t a r c e r r a d a e s l a
f a l t a d e r e n t a s p a r a c u b r i r l o s g a s t o s i n h e r e n t e s a l a p u b l i
c i d a d , h a l l a n d o s e e s t o s y a s a t i s f e c h o s e n l a n u e v a b i b l i o t e c a ,
p a r e c e c o n f o r m e q u e s e a g r e g u e a é s t a a q u e l l a q u e s e d e s t i n ó
a l u s o d e l a n a c i o n , p o r l o q u e s u s r e p r e s e n t a n t e s d e b i a n
p r o p o r c i o n a r a l p u b l i c o l a u t i l i d a d q u e c o n d e r e c h o l e p e r
t e n e c e .
1 2 .
D e l o s l i b r o s a s i g n a d o s e n p r o p i e d a d p o d r a n lo s d u
pl i cado s ve nd ers e o r i fars e en benefi c io de l a b i bl i o t eca a
d i s p o s i c i o n d e l a J u n t a , l o q u e n o p o d r á h a c e r s e d e m o d o
a l g u n o c o n l o s q u e e v i d e n t e m e n t e n o s e c o n o z c a p e r t e n e n c i a
a es t a c l as e .
1 3 . L a U n i v e r s i d a d a p l i c a r á a l a b i b l io t e c a q u a n t o r e
d i t u e n l o s a r v i t r i o s q u e h a b i a a d o p t a d o p a r a l a m a n u t e n c i o n
d e l a p e r d i d a , y c o n s i s t i a n e n e l d e r e c h o d e q u a t r o r e a l e s
v e l lo n p o r c a d a c u r s a n t e q u e s e m a t r i c u l a b a , y e n l o q u e
p u e d a c o b r a r s e d e u n o s p e q u e ñ o s c e n s o s q u e c o n l a l i b r e r í a
d e l os J e s u i t a s a g r e g ó S . M . a l a d e l a E s c u e l a . P e r o c o m o
en el di a es t a n cort o e l nu m ero de m at r i cu l as como di f íc i l
e l c o b r o d e p e n s i o n e s , e l C l a u s t r o p r o p o n e a l a D i p u t a c i o n
que de c ada gr ad o m ay or o me no r que s e confi ri es e en l a
U n i v e r s i d a d , s e c o b r e u n a p r o p i n a r e g u l a r d e e x a m i n a d o r
p a r a l a b i b l i o t e c a . C o m o e l M a r q u e s d e l a C o m p u e s t a a s i g n ó
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 398/494
— 3 3 8 —
a l a b i b l i o t e c a p u b l i c a , c u y o s e r v i c i o e s t a b a e n c a r g a d o a l o s
R e l i g i o s o s d e S a n I l d e f o n s o , l a s r e n t a s s u f i c ie n t e s p a r a e l
p a g o d e b i b l io t e c a r io s s i r v i e n t e s y a u n p a r a c o m p r a a n u a l
d e l i b r o s , p a r e c e c l a r o q u e e s t e c a u d a l d e b e d e s t i n a r s e e n e l
d i a a l a b i b l i o t e c a q u e s e p r o y e c t a e r i g i r , e n l u g a r d e c o m
p r e n d e r l o e n e l s e q u e s t r o d e l o s b i e n e s d e l a c o m u n i d a d a
q u e p o r n i n g u n t i t u l o p e r t e n e c i a .
1 4 .
L o s b i b l i o t e c a r i o s g o z a r á n p o r a h o r a d e s o l a l a g r a
t if i c ac i o n q u e a n t e s t e n i a n , e s p e r a n d o se l es p r o p o r c i o n a r a
u n s i t u a d o c o r r e s p o n d i e n t e e n m e j o r a n d o l a s c i r c u n s t a n c i a s
d e l a n a c i o n . E l e s t a d o a d j u n t o , f o r m a d o c o n t o d a l a m o d e
r a c i o n p o s i b l e , d e m u e s t r a e l c a u d a l n e c e s a r i o p a r a m a n t e n e r
a b i e r t a l a b i b l i o t e c a , d e b i e n d o n o t a r s e q u e , h a s t a l l e g a r e l
d i a d e s u a p e r c i o n , n o s e c o b r a r á s a l a r i o a l g u n o , p a g a n d o s e
t a n sol o l os t rab aj os de l os mozo s ne ces ar i os pa ra s acud i r y
m a n e j a r l o s v o l u m e n e s , s i e n d o g r a t u i t o e l s e r v i c i o q u e p r e s
t a r á n a l p u b l i c o l o s i n d i v i d u o s d e l C l a u s t r o .
1 5. U l t i m a m e n t e , l a J u n t a d e b i b l io t e c a a r r e g l a r á t o d o
l o c o n c e r n i e n t e a l m e t o d o y c o o r d i n a c i o n d e l o s l i b r o s y a
p r o p o r c i o n a r c o n l a m a y o r b r e v e d a d a l p u b l i c o e l u s o d e u n
e s t a b l e c i m i e n t o t a n u t i l y n e c e s a r i o . P r e s c r i b i r á a c a d a e m
p l e a d o s u s f u n c i o n e s y c a r g a s y d a r á p a r t e a l C l a u s t r o e n e l
o r d i n a r i o d e c a d a m e s d e l o q u e s e f u e r e a d e l a n t a n d o e n e l
p r o y e c t o y d e l o q u e c r e y e s e d i g n o d e s u a t e n c i ó n » . (Gestis,
fols. 109 a 111 del núm. 45) .
«Estado del caudal necesario para pagar los gastos necesarios
en la biblioteca publica:
U n b i b l i o t e c a r io m a y o r t e n d r a a n u a l m e n t e . . 1 .0 0 0 r e a l e s .
L o s d o s s e g u n d o s , a 8 0 0 r e a l e s c a d a u n o . . . . 1 .6 00 »
A c a d a u n o d e l o s t r e s a y u d a n t e s , a r a z o n d e
6 r e a l e s d i a r i o s , s e l e s s e ñ a l a n 2 . 2 0 0 r e a
l e s , q u e h a c e n 6 . 6 0 0 »
A l b a r r e n d e r o , p o r g r a t if i c a c io n a n u a l 3 0 0 »
S U M A
9.500
r s . v n .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 399/494
— 339 —
Nota.—Estas asignaciones deberán empezar el dia que se
abriese al publico la biblioteca y considerarse como interinas
hasta que puedan proporcionarse los fondos competentes. =
Zaragoza y diciembre 7 de 1813.=Dr. de Castiel». (Gestis,
fol.
112, núm. 45).
E n 28 de octubre de 1814, la U niversidad dir ige al R ey
un sentido Memorial dándole cuenta de la total ruina de la
biblioteca y manifestándole que consideraba como de sus
«primeros deberes acudir y reparar esta tan notable falta de
depósitos de fe y de erudición», que trabaja con entusiasmo
para conseguirlo, pero que no «puede nada sin el auxilio del
soberan o, pues se ha lla sin útiles , sin libros, sin ca uda les»,
pidiendo , respetuosam ente, se le asig nar a «la colección de
libros forma da en esa Corte de los secuestrados a los p ar ti
darios del intruso R ey, puesto que, vendidos, han de rend ir
poco interés , y será m uy gran de el que resulte de orga niza r
de nuevo tan útil establecimiento».
(Gestis,
núm . 46, fol. 17).
E n 4 de abril de 1820 se p ide el restablecimiento de la
an tigu a Ju nt a de Catedráticos y Doctores, cubriéndose las
vacantes que pudieran ocurrir; en 1828, el Infante D. Car
los, pro tector de la U nive rsidad , hace un donativo de 10.000
reales vellón con destino a la biblioteca, y ese mismo año ,
en 6 de junio, se dicta la R eal orden siguien te:
«I ns pecci on G ener al de I ns t r ucci on Publ i ca. = Por e l
E xcmo. S r . S ecretario de E stado y del Despacho de G racia
y Justic ia, se ha dirigido a esta Inspe ccion G eneral, con fe
cha 22 de mayo proximo anterior , la Real orden que s igue:=
«Il lmo. S r . : A ccediendo el R ey N . S . a la instancia de don
»V icente L isa y las Balsas, M inistro jubilado de la R eal A u
»diencia de E xtrem adu ra, se ha dignado m andar que se res
»tablezca la biblioteca de la U niversida d literaria de Zara
»goza y se continue la exaccion de 4 reales vellon a todos
»los cursantes al tiempo de presentarse a la matricula, con
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 400/494
340
»excepcion de los pobres, con que antes con tribuían pa ra
»sostener y fomentar aquella, bajo las reglas y declaraciones
»que comprenden los ocho art ículos s ig ui en te s:= l.° Q ue se
»establezca una Junta que se denominará "Real Junta de
»Biblioteca de la U nive rsidad de Za rago za,, y se enten derá
»en todo directam ente con el M inisterio del Despacho de mi
»c arg o.= 2.° Q ue la referida Ju nt a se componga de s iete
»vocales, incluso el P reside nte y S ecretario, teniendo éste
»voto y aquél calidad en caso de empate, creando ademas un
»Tesorero, que lo sera uno de los individuos de aquella.=
»3.° Q ue el R ector de la U niversidad sea P residente de la
»Ju nta , eligiendose po r S . M . los vocales que devan forma rla
»entre los doctores m as condecorados o catedraticos an ti
»guos, y en caso de vac ante , se hag a tern a por la mism a
»Junta para proveerla, deviendo ser el Secretario, asi por su
»edad como por su expedicion, sugeto capaz de desempeñar
»las funciones prop ias de su carg o. = 4 . ° Q ue se celebren p or
»lo menos dos sesiones en cada sem ana , ocupand ose desde
»luego la Junta en separar el antiguo edificio de la biblioteca
»por lo menos en la pa rte que sea b astan te pa ra reun ir y
»colocar los libros que le huviesen quedado, los pertenecien
» t e s a los M M . R R . A rzobispos de Zaragoza, ya difuntos,
» D . J ua n Saenz de B ur uaga y D . V i cent e M ar ti nez y G i
»menez, y los que corresponden al E spolio en qualqu iera
»vacante de sus sucesores, quedando éstos exentos de la
»formacion de la biblioteca llamada episcopal. = 5.° Que para
»el servicio de la biblioteca de la U niversid ad quando estu
»v ie re
abierta , ha ya por aho ra un icam ente u n bibliotecario
»que deverá ser doctor o en su defecto bachiller en qualquie
»ra de las facultades, dos asistentes y un portero, todos
»tres estudiantes siempre que lo permitan sus ocupaciones
»literarias.=6.° Que respecto de que la biblioteca solo ha de
»estar ab ierta du ra nt e el Curso y en sus dias lectiv os, se
»asignan por dotacion al bibliotecario ochocientos reales
»vellon, y a los assistentes y portero, quatrocientos a cada
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 401/494
— 341 —
»uno, no satisfaciéndose esta asignacion a ninguno de ellos
»ha sta que finalize el año esc ol ar. =7 .° Q ue estos empleos
»sean trien ales y de provision de la J un ta , pudiendo esta
»reelegir a los que los sirvan siempre que lo estime conve
»nien te, y proceder a su sepa racion sï no cumpliesen sus
»respectivas obligaciones.=Y 8.° Que la Junta procure,
»por todos los medios que esten a su alcance, hacer una com
» p l e t a l iquidacion de las deudas que tenga a su favor el es
»ta ble cim ien to, proponiendo los m edios prudentes para su
»mas comodo y progresivo reintegro y las medidas utiles
»que facil i ten su mas pronto restablecimiento.=Y la comu
»nico
a V . S . pa ra su inteligen cia y que se disponga su
»puntual cumplimiento en todos los extremos que contiene,
»dándome aviso de su recivo y de queda r eje cu tad a.= D ios
»guarde a V . S . muchos años. M adrid 6 de junio de 1 8 2 8 .=
» Fr anci sco M ar i n . = S eñ or R ect or de l a U ni ver si dad de Z a
»ragoza».=Es
copia del original, que debolbí al S r. R ector,
según lo acordado en el Claustro general de este dia, de que
cer t i f i co. = J oaqui n Par do y V i cent e, Secr et ar i o». (Gestis,
núm. 59, fol. 101).
Pocos días después (29 de junio) se dictaba la siguiente
disposición:
«Por el Excmo. Sr . Secretario de Estado y del Despacho
de G racia y Justicia, se ha dir igido a esta Inspeccion gene
ral , con fecha del 9 del corrien te, la R eal orden que si g u e :=
«I l lmo. S r . : E l R ey N . S . se ha di gnado nombr ar par a com
»poner la Ju nt a de Biblioteca de la U niversidad de Zaragoza
»que se ma ndó establecer en el ar t. 1.° de la R ea l orden de
»22 de may o pro ximo , bajo la presiden cia del R ector de
»aquella E scuela, a los Doctores D. V icente L issa y las Bal
»asas, D . G r egor io P eña, P . M . F r . Fr ancis co G ar roverea,
»D . P edro T omeo y D. Florencio M arcellan con la calidad
»de S ec reta rio.= Y lo comunico a V . S . para su inteligencia
»y cum pl i mi ent o. = Fr anc i s co M ar in».
(Gestis,
núm. 59,
folio 106).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 402/494
342
E n 1836 (30 de marzo) se nom bran individuos de la J u n
ta de Biblioteca a los D octores D . Isidro Dolz, D . M iguel
L abor da, D . J oaquí n I ñi go, D . M arcos B er t r and, D . M ar ia
no Nougués y D. P edro N ava rro, solicitándose la sanción de
S . M . a estos nom bram ientos, aprobándose al año siguiente
un M emorial del D r. E spa ñol, síndico fiscal de la E scue la,
en el que se hace ver la conveniencia de que esta Junta no
fuera independiente del Claustro.
E n ese mismo año de 1837, la U nive rsidad recibe un ofi
cio de los ejecutores testam enta rios de D.ª R osa Berné, m a
nifesta ndo ha be r dejado ésta , en su últim o codicilo, a la
Junta de Biblioteca, una posesión de ocho cahíces de tierra
y toda la librería, que era im porta ntísim a y constaba de
unos 1.500 volúm enes, de su difunto herm ano D . M anuel.
E n 11 de septiembre se acuerda solicitar del Jefe político
le sea entre gad a a la U niversid ad la librería del A rzobispo
de Zara goz a, y en 1840 nos encontram os en los Gestis con
que en 2 de octubre se da cuenta de las gestiones practicadas
por la U nive rsidad , cerca del Jefe político de la prov incia,
para incautarse de la biblioteca pública del Seminario Sacer
dotal de San Carlos; que habiendo tenido completo éxito todo
lo en este sentido actuado , se presentó en dicho S em inario
una Comisión de Catedráticos con un dependiente, a encar
garse de las llaves del local destinado a librería y proceder a
todo lo demás que comprendiera al cumplimiento de lo man
dado por la superioridad; las llaves fueron entre gad as, pero
con la consiguiente protesta del presidente del Seminario.
Con posterioridad dicho presidente recurrió al Jefe polí
tico para que la incautación quedara sin efecto; éste envió la
solicitud al R ector de la U niversidad para que el Claustro
inform ara en el sentido que tuviera por conveniente. L a re
solución no se hizo esperar mucho: en 25 de octubre se decre
taba «que los libros propios del Colegio Sacerdotal de San
Carlos quedan a la absoluta y libre disposición del mismo»,
pero que se adjudican a la U niversidad , con todas sus perte-
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 403/494
— 343 —
pertenencias, los del E xcm o. S r . D. M anuel R oda y A r r i eta ( 1) ,
los de la biblioteca llam ada de S an Ildefonso y todos los de
los Conventos suprim idos, con facultades pa ra traslad arlos
a su edificio «para que los tenga y use de ellos conforme a la
R eal orden de 22 de septiembre de 1838, quedando en su
vir tud sin efecto la de 9 de diciem bre del mismo año , m as
sin perjuicio del derecho de patronado en la librería de San
Ilde fonso, que se re serva a los fideicomisarios o ha bie nte s,
derecho pa ra que lo ejerzan como lo han hecho hasta aqu í,
bajo las bases del convenio celebrado en 22 de junio de 1837
en tre los mismos y la Ju n ta cread a por el Jefe político don
Fe rm ín M oreno, o a la que adopten de nuevo con el Claus
tro general y sean conformes a dicha R eal orden de 22 de
septiembre y año citados». (Gestis, núm. 71, fol. 37).
E n 1.° de marzo de 1843 e ncontram os el nom bram iento
de bibliotecario hecho a favor del Dr. D . A ntonio G uzm án,
con la asign ació n de 3.000 reales, y en 29 de julio del si
guiente año vemos un oficio de la Jun ta de H acienda, ma ni
festando «que la comisión de ornato había dado su aproba
ción al modelo de los esta ntes de su bibliote ca», y condicio
nes para la subasta. Estas eran:
l.ª Q ue la construcc ión se ejecute en púb lica sub asta ,
mediante el pliego que se arreglará.
2.ª Q ue se ha ga la en treg a d e los estantes en ma dera
blanca o s in pintura.
3.ª Q ue se oculte el coste- presup uesto, a fin de ser la
Junta libre de admitir las proposiciones.
4.ª Q ue se reserve por un año, al menos, la entre ga de
cierta parte del valor en seguridad de la buena construcción
o de los vicios que se adviertan en la madera; y
5.ª Q ue de todo se dé cue nta en el in me diato Clau stro.
Por esta época contaba la biblioteca con unos 7.162 rea-
(1) Ignoramos las causas, pero estos libros de D. Manuel de Roda no llegaron a ser entre
gados tampoco a la biblioteca de la Universidad; siguen figurando en la del Seminario Sacer
dotal de San Carlos y son su principal riqueza bibliográfica.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 404/494
344
reales
vellón de rent a por sus fincas, y unos 3.570 de m a
trículas.
Después de un período durante el cual la biblioteca estu
vo clausu rada, vue lve a ab rirse al público en 1849 ya con
más de 12.000 volúmenes, en su mayor parte de Teología,
por haberse acrecido principalmente con obras proceden
tes de las librerías de los Conven tos. Q uedó instalad a en la
pa rte del edificio que es hoy I nst ituto provincial y que an
tes hab ía sido Colegio de T rinita rios; estaba distribuída en
varios grandes salones, con desahogadas dependencias que
se desalojaron de sus libros en 1862, viniendo éstos a llenar
algun as salas de la p lan ta baja y del piso prin cip al de la
U niversidad, sufriendo un nuevo traslado y quedando insta
lada en esta última parte la biblioteca.
E n e l Anuario del cuerpo de arch ivero s de 1881 se dice
que en aquella época aun estaba sin estucar la fachada co
rrespon diente a la calle de la U niversida d, a diferencia de la
principal del edificio, que ofrecía, ya concluída, más elegan
te aspecto. Los siete huecos de la galería de entrada que caen
al patio, estaban cerrados hasta el medio punto, que cubrían
ventanas de cristales, por donde penetraba luz bastante, per
mitiend o esto la colocación de nuevos estantes en la dicha
gale ría, prep ara da así pa ra ser, a poca costa, nueva sala de
lectura, en caso necesario. Pero ciertos y determidados des
perfectos que se notaron y hacían peligrosa la continuación
de aquel estado de cosas, motivaron el traslado de los libros,
aunq ue no en su totalidad, a un lug ar inadecuado, como era
la antigua capilla de la casa (1). Y decimos «aunque no en
(1) En oficio dirig ido por el bibliotecari o interino D. Eugenio Borao, al Director general
de Instrucción pública , con fecha 2 de juli o de 1867, pedía las cantidades necesarias para los
gastos que ocasion ara esta traslación, y al mismo tiempo, con un gran deseo en pro del arte
patrio, solicitaba la traslación defi nitiva, suponemos que a la llamada casa de la Infanta, pues
en la comunicació n (cuya minuta tenemos a la vista) se dice: «aquí debiera concluir si no hu
biese coincidido con el hundimiento próximo de la biblioteca y la dificultad de trasladarse a
otro siti o de la Universid ad, la ya acordada venta de una casa estimable cual pocas para el
arte por su magnífico y renombrado patio de estilo plateresco. .. ¿Qué mejor ocasión para
arrancar esa joya de las manos del extranjero que ya la acecha...?»
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 405/494
— 345 —
su totalid ad» , porqu e aun que daba n en la pa rte del edificio
no pocos volúmen es, que posteriormen te se reunieron con el
grueso de la biblioteca.
E l 3 de abril de 1886 recibía el Jef e de la biblioteca un
oficio del R ector, P residen te de la Jun ta de obras que se lle
vaba n a cabo en la U nive rsidad , ordenándole que con toda
rapidez desalojara, bajo la dirección del individuo de aquella
Ju nt a, D . P ablo G il y G il , el local de la galería que ocupaba
la biblioteca, «aunque sólo los estantes de la derecha, dejan
do los libros en el suelo del salón interior, debidamente orde
nados,
y colocando a los lectores en el despacho donde están
ahora los empleados de esa dependencia». De esta orden pro
testó el Jef e de la biblioteca, y prote stó porqu e con fecha
22 de diciembre del a ño anterio r, la Dirección general de
Instrucción pública ordenaba al R ector D. José N adal que
se pusiera de acuerdo con el arquitecto y el Jefe de la biblio
teca, pa ra «que, reunidos los tres con carácter de Comisión,
escogitaran los medios a su alcance, para que los citados li
bros se hallen en el indicado tiempo lo mejor acondicionados
que sea posible para su conservación y custodia», y resulta
ba que al S r . M artínez G ómez, director en aquella época,
de la biblioteca de la U nive rsidad, no se le hab ía convocado
ni una sola vez a reunión alguna y se había prescindido com
pletamente de su colaboración en asunto que tanto le afec
t a b a .
O tros varios trasla dos ha sufrido nu estra prim era biblio
teca, den tro de la U nive rsidad , por obras o por convenien
cias particulares de algún Rector, traslados que llevaron a
ella la consiguiente perturbación, desorganizándola casi com
pleta m ente ; el ú ltim o que sufrió fué por los años 1909 al
1910, a causa de la reform a ge ne ral del edificio. Du ran te
esas obras también prescindió, completamente, del personal
facultativo la Junta que las dirigía.
H oy sus fondos bibliográficos continúan , en gra n pa rte ,
en la an tigu a capilla, habiéndose hab ilitado en la p lanta
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 406/494
346
princ ipal la sala de lectura, con nue va estan tería pa ra las
obras más solicitadas por los lectores, último cambio de local
de los ocurridos. ¡Ojalá sea el último
Para que pueda apreciarse la progresión habida duran
te el pasado siglo, sólo haremos la siguiente considera
ción: Desp ués de la destrucc ión c asi to tal de la biblioteca
en la lucha napoleó nica, se reuniero n en los T rinita rios
poco más de 50 volúmenes; pues bien, en 1881 había
30.000, m ás luego hemos de añ adir las imp ortan tes dona
ciones hechas por el obispo de Palencia D. Juan Fran
cisco M artínez, D. Ju an S ánchez M uñoz, abad D. P edro
(sin que conste su apellido), D. M anuel T urmo y D . T omás
Fe rm ín de L ezaú n. Y en constante relación los biblioteca
rios con los literatos y periodistas de la capital de A rag ón ,
como se lee en el Anuario del Cuerpo de arch ivero s bibliote
carios de 1882, se h an ido recibiendo p aula tinam ente otros
dona tivos del poeta D. V alentín M arín y Carbonell, del ora
dor y crítico de art e D . Fa ustin o S ancho G il, del historiador
y filólogo Conde de la V iñaz a y de los catedráticos D . M ar
t ín V illar y D . Clemente Ib arra . Y p osteriormente, a más de
la parte que proporcionalmente correspondió de la rica bi
blioteca del Duqu e de O suna, han hecho donaciones D. T e o
doro R í os , D . I nocencio M aynar , D . S al us ti ano Fer nández
de la V ega, D. N icolás M ontells y los S res. U nceta y H er
nánd ez Fa jarn és, celosísimo senador este último por la U ni
versidad cesaraugustana y a quien nosotros no podemos por
menos de trib uta r un sentidísimo recuerdo por la gra titud
que merece como inspirador y patrocinador decidido del pro
yecto de instalación definitiva de esta biblioteca un ivers ita
ria, h aciend o las convenientes obras en la pa rte que da a la
calle de la U niversidad. A ñádanse a esos acrecentamientos
las partidas procedentes de los envíos anuales del Depósito
de libros y de la consignación de 1.500 pesetas que han figu
rado en los presupuestos para el pago de suscripciones y ad
quisición de obras nuevas, y se tendrá idea de los ingresos
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 407/494
347
c o n q u e s e h a e n r i q u e c i d o d e u n t i e m p o a e s t a p a r t e e l e s t a
bl eci mi ent o que es obj et o de es t e ar t í cul o.
P o r lo q u e t o c a a l a b i b l i o t e c a u n i v e r s i t a r i a a c t u a l , d i r e
mo s qu e s e hal l a di v i di da en dos s ecci one s : l a u na , l l am ada
de la Universidad,
en el edificio qu e ésta oc up a en la pl az a
d e la M a g d a l e n a , y l a o t r a , l l a m a d a
de Med icina y Ciencias,
p o r e s t a r f o r m a d a p o r l o s f o n d o s b i b l i o g r á f i c o s p e r t e n e c i e n
t es a l as refer i das facul t ades y hál l as e i ns t a l ada en l a s ober
b i a c o n s t r u c c i ó n d e n u e v a p l a n t a , e r i g i d a p r o p i a y e x c l u s i
v a m e n t e c o n t a l o b j e t o e n l a p l a z a d e P a r a í s o , d a n d o v i s t a a
la p l a z a d e A r a g ó n .
L a p r i m e r a d e a m b a s s e cc io n e s e s d e e s t r u c t u r a s u m a
m e n t e i r r e g u l a r y c o n s t a d e d o s d e p a r t a m e n t o s , a s a b e r : la
s al a de l ect ura y e l dep ós i t o de l i bros . L a s a l a de l ect ura es t á
s i t u a d a e n la p l a n t a p r i n c i p a l , h a b i é n d o s e t o m a d o c o n e s t e
f i n u n a p a r t e d e l a g a l e r í a d e l c l a u s t r o y u n a e s t a n c i a q u e d a
a l l l a m a d o Co so B a j o . E n t r e l a g a l e r í a y e s t a e s t a n c i a ( q u e
h a c e d o s a ñ o s h a s i d o d i v i d i d a e n d o s p o r u n e l e g a n t e t a b i
q u e d e m a d e r a , p a r a h a c e r u n d e s p a c h o a l J e f e d e l a b i b l i o
t e c a , c o n m e s a s p a r a q u e t r a b a j e n a i s l a d a m e n t e c a t e d r á t i c o s
o p e r s o n a s d i s t i n g u i d a s ) , d o n d e e s t á n c o l o c a d a s l a s m e s a s d e
l os bi bl i o t ecari o s y cedu l ar i os p ar a l os í nd i ces , s e ha n col o
c a d o h a s t a v e i n t i n u e v e e s t a n t e s , e n l o s c u a l e s s e h a n p r o c u
r a d o p o n e r a q u e l l a s o b r a s d e J u r i s p r u d e n c i a , H i s t o r i a y B e
l l a s L e t r a s q u e e l p ú b l i c o m á s s o l i c i t a , d e j a n d o a l g ú n e s p a
c i o p a r a l o q u e h a y a d e i n g r e s a r , s e g ú n c á l c u lo p r u d e n c i a l .
E n la s a l a d e l e c t u r a h a y u n a p e q u e ñ a p u e r t a d e c o m u n i c a
c i ó n , p o r la c u a l s e p a s a a l e s p a c i o s o y m o n u m e n t a l s a l ó n
que fué cap i l l a ( lo ún i co que qu eda del vi e j o edi fi c io que a l
b e r g ó l a U n i v e r s i d a d l i t e r a r i a d e Z a r a g o z a ) y q u e h a s id o
ha s t a ha ce pocos año s e l úni c o l ocal de que di s p on í a l a bi
bl i ot e ca. E n es e s a l ón , y a l i n s t a l ar l a , s e col ocaron dos
c u e r p o s d e e s t a n t e r í a s , q u e a p r i m e r a v i s t a s e d i f e r e n c i a n y
d i s t i n g u e n p o r s u c o n s t r u c c i ó n b i e n d i v e r s a , c o r r i e n d o a l o
l a r g o d e l s e g u n d o c u e r p o ( o c u e r p o a n t e r i o r ) u n a g a l e r í a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 408/494
— 348 —
b a s t a n t e a n c h a q u e p e r m i t e e l s e r v i c i o y m a n e j o d e l o s f o n
d o s e s t a n t e a d o s e n e l la . R e c i e n t e m e n t e , p u e s a p e s a r d e s u s
p r o p o r c i o n e s l a v i e j a c a p i l l a r e s u l t a b a i n s u f i c i e n t e p a r a e n
c e r r a r e l h e r m o s o y g r a n c a u d a l d e l i b r o s q u e h o y e x i s t e n e n
l a b i b l i o t e c a d e l a U n i v e r s i d a d , s e h a n c o n s t r u í d o t r e s c u e r
p o s d e e s t a n t e r í a , d o b l e s , e n e l c e n t r o y p a r a l e l o s , y o t r o
c u e r p o e n e l f r e n t e , c o n u n t o t a l d e o c h e n t a y c u a t r o a r m a
r i o s , en l os cual es han podi do s er col ocados l os 8.000 ó 10. 000
v o l ú m e n e s , q u e d u r a n t e m u c h o s a ñ o s p e r m a n e c í a n f o r m a n d o
u n a e n o r m e p i l a a u n o d e lo s l a d o s ; h o y n o h a y y a u n l i b r o
fuera de s us es t an t es , ni por l os s uel os s e ve e l m ás p eq ue ño
m o n t ó n d e e l lo s ; h a n p o d i d o h a c e r s e e s t a s i m p o r t a n t e s r e
f o r m a s m e r c e d a l c e lo y l a b o r i o s i d a d d e l a c t u a l p e r s o n a l f a
c u l t a t i v o y a l i n t e r é s v i v í s i m o c o n q u e a t i e n d e y c u i d a t o d o
c u a n t o c o n l a b i b l i o t e c a e s t á r e l a c i o n a d o , e l a c t u a l R e c t o r
d e e s t a U n i v e r s i d a d y S e n a d o r p o r e ll a, e l e x c e l e n t í s i m o e
i l u st r ís i m o S r . D . R i c a r d o R o y o y V i l la n o v a , f o m e n t a d o r
e n g r a d o s u m o d e l a c u l t u r a p ú b l i c a y a m p a r a d o r i l u s t r e d e
l o s f o n d o s b i b l i o g r á f i c o s q u e a t e s o r a l a U n i v e r s i d a d q u e c o n
t a n t o a c i e r t o r i g e . P o r é l s e c o n s i g u i ó q u e e n l o s p r e s u p u e s
t o s d e 1 9 1 5 y 1 9 1 6 s e c o n s i g n a r a l a c a n t i d a d d e 5.000 p e s e
t a s p a r a e l a r r e g l o d e f i n i t i v o d e d i c h o l o c a l , y c o n e s a s
1 0 . 0 0 0 p e s e t a s h a n p o d i d o l l e v a r s e a c a b o l a s i m p o r t a n t e s
r e f o r m a s e n e s o s a ñ o s v e r i f i c a d a s .
L o s f o n d o s b i b l i o g r á f i c o s q u e e x i s t e n e n d i c h o l o c a l , s o n
l os s i g u i e n t e s : G a l e r í a : M a n u s c r i t o s , i n c u n a b l e s , o b r a s d e
A r a g ó n e im p r e s a s e n A r a g ó n , le g a d o U n c e t a , o b r a s e n c u rs o
d e p u b l i c a c i ó n , la s d e l R e g i s t r o g e n e r a l d e e n t r a d a , l e g a d o
H e r n á n d e z F a j a r n é s , T e o l o g í a . — P a r t e b a ja , a r m a r i o s l at e
r a l e s :
J u r i s p r u d e n c i a , B e l l a s L e t r a s , H i s t o r i a , E n c i c l o p e d i a .
E s t a n t e r í a s c e n t r a l e s : s e c c io n e s d e d u p li c a d o s e in c o m p l e t o s ,
t o d a s l a s o b r a s q u e c o r r e s p o n d i e r o n d e l a b i b l i o t e c a d e O s u
n a , e n s u g r a n m a y o r í a d e H i s t o r i a y m u c h a s d e e l la s c o n
r i q u í s i m a s e n c u a d e r n a c i o n e s , y u n o s 5.000 v o l ú m e n e s s i n
c l a si f ic a c ió n t o d a v í a , p e r o e n s u m a y o r p a r t e T e o l o g í a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 409/494
— 3 4 9 —
d o g m á t i c a y m o r a l , S a n t o s P a d r e s y D o c t o r e s d e l a I g l e s i a ,
g r i e g o s y l a t i n o s , e t c . E n r e s u m e n , la s e c c ió n d e l a U n i v e r
s i d a d c o n s t a h o y d e u n o s 4 0 . 0 0 0 v o l ú m e n e s , e n t r e e l l o s m á s
d e 2 0 0 i n c u n a b l e s y u n o s 3 0 0 m a n u s c r i t o s .
L a n o c o r t a d i s t a n c i a q u e s e p a r a b a e l H o s p i t a l d e N u e s
t r a S e ñ o r a d e G r a c i a , d o n d e se h a l l a b a n in s t a l a d a s l a s c á t e
d r a s d e M e d i c i n a , d e l a U n i v e r s i d a d , d o n d e s i e m p r e h a e s
t a d o la b i b l i o t e c a u n i v e r s i t a r i a , y l a s m u c h a s h o r a s q u e l o s
a l u m n o s d e M e d i c i n a t e n í a n o c u p a d a s d i a r i a m e n t e e n c á t e
dr as y c l í ni ca s , i m pe dí a a és t os s u as i s t e nci a a l a bi bl i o t eca
p a r a c o n s a g r a r a l g u n o s r a t o s a l e s t u d i o , p a r a a d q u i r i r y
a m p l i a r l o s c o n o c i m i e n t o s p e c u l i a r e s d e s u c a r r e r a .
A f in d e r e m e d i a r e s t a d i f i cu l t a d q u e s e v e n í a s i n t i e n d o
h a c í a a l g ú n t i e m p o p o r p r o f e so r e s y a l u m n o s , y p a r a n o
d e s a t e n d e r u n a n e c e s i d a d t a n i m p o r t a n t e c om o e s e l p r o p o r
c i o n a r l i b r o s d e t e x t o y d e c o n s u l t a , e n u n a F a c u l t a d e n q u e
l a s p u b l i c a c i o n e s s o n t a n f r e c u e n t e s y c a r a s y e n q u e n o t o
d o s l o s q u e la s e s t u d i a n d i s p o n e n d e a b u n d a n t e s r e c u r s o s , el
C l a u s t r o d e P r o f e s o r e s d e l a F a c u l t a d m e n c i o n a d a d i s p u s o ,
e n e l m e s d e n o v i e m b r e d e 1 8 8 1 , l a a p e r t u r a d e s u e s p e c i a l
b i b l i o te c a i n s t a l a d a e n u n a s a l a p r ó x i m a a l a s A u l a s y f o r
m a d a p o r a l g u n a s o b r a s a d q u i r i d a s c o n e l i m p o r t e d e la
m i t a d d e l o s d e r e c h o s a c a d é m i c o s . P e r o f a l t a n d o p r o n t o l a
p e r s o n a q u e s e h a b í a b r i n d a d o a p r e s t a r g r a t u i t a m e n t e e l
s ervi ci o de l a bi bl i ot eca, e l s eñor Decano l i mi t ó e l us o de l os
l i b r o s a l o s s e ñ o r e s P r o f e s o r e s y p r a c t i c ó a l g u n a s g e s t i o n e s
e n c a m i n a d a s a c o n s e g u i r l a a p e r t u r a d e e s t a b i b l i o t e c a y e l
n o m b r a m i e n t o d e u n i n d i v i d u o d e l C u e r p o f a c u l t a t iv o d e
A r c h i v e r o s y B i b l i o t e c a r io s q u e s e e n c a r g a s e d e o r g a n i z a r y
s e r v i r e s t e C e n t r o d e e s t u d i o .
C o m o r e s u l t a d o d e e s t a s g e s t i o n e s , l a D i r e c c i ó n g e n e r a l
d e I n s t r u c c i ó n p ú b l i c a , d e c o n f o r m i d a d c o n l o i n f o r m a d o
p o r e l J e f e d e l a B i b l i o t e c a u n i v e r s i t a r i a d e Z a r a g o z a y c o n
lo d i c t a m i n a d o p o r l a J u n t a f a c u l t a t i v a d e A r c h i v o s , B i b l io
t ecas y M us eos , di c t ó un a O rde n, con fecha 18 de j ul i o de
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 410/494
— 3 5 0 —
1 8 8 3 ,
m a n d a n d o c o n s t i t u i r u n a s e c c ió n e sp e c i al d e M e d i c i n a ,
en un l ocal próxi mo a l as c l as es , con t odas l as obras re l a t i vas
a d i c h a c i e n c i a q u e p o s e í a l a F a c u l t a d e n s u e s p e c i a l b i b l i o
t e c a j u n t a m e n t e c o n l a s o b r a s d e M e d i c i n a e x i s t e n t e s e n la
u n i v e r s i t a r i a . S e d i s p o n í a a s í m i s m o q u e u n o d e l o s f u n c i o n a
r i o s a d s c r i p t o s a e s t a ú l t i m a , f u e s e e l e n c a r g a d o d e l s e r v i c i o
d e la n u e v a b i b l i o t e c a . A l l í s ig u i ó f u n c i o n a n d o , h a s t a q u e e n
e l m e s d e a g o s t o d e 1 8 9 3 , p o r o r d e n d e l s e ñ o r R e c t o r , s e t r a s
l adó a l l ocal qu e ho y ocu pa en e l edi f ic i o, qu e e n di ch o año
s e i n a u g u r ó , c o n d e s t i n o a l a s f a c u l t a d e s d e C i e n c i a s y M e
d i c i n a .
D e s d e e l a ñ o 1 8 5 9 , e n e l c u a l , p o r R e a l d e c r e t o d e 8 d e
m a y o , s e a p r o b a r o n l a s b a s e s p a r a l a o r g a n i z a c i ó n d e l o s
a r c h i v o s y b i b l i o t e c a s p ú b l i c a s , y s e c r e a b a e l C u e r p o f a c u l
t a t i v o d e A r c h i v e r o s , B i b l i o t e c a ri o s y A n t i c u a r i o s , l a s d o s
b i b l i o t e c a s u n i v e r s i t a r i a s e s t á n r e g i d a s p o r p e r s o n a l d e l
m i s m o .
L o s p r i n c i p a l e s a r t í c u l o s d e e s e R . D . s o n lo s s i g u i e n t e s :
« L a s b i b l i o t e c a s p ú b l i c a s q u e h o y e x i s t e n y l a s q u e c o n
e s t e c a r á c t e r s e f o r m e n e n l o s u c e s i v o , e s t a r á n b a j o l a d e p e n
d e n c i a i n m e d i a t a d e l a D i r e c c i ó n g e n e r a l d e I n s t r u c c i ó n
p ú b l i c a ( h o y D i r e c c i ó n g e n e r a l d e B e ll a s A r t e s ) .
» P a r a s u s e r v i ci o y o r g a n i z a c i ó n s e d i v i d i r á n e n b i b li o t e
ca s de 1.ª, 2.ª y 3.ª cla se .
» S e r á n d e 1 .ª l a N a c i o n a l y l a s q u e c o n s t e n d e m á s d e
1 0 0 . 0 0 0 v o l ú m e n e s ; d e 2 . ª , l a s q u e c o n s t e n d e m á s d e 2 0 . 0 0 0 ,
y d e 3 . ª , l a s q u e n o l l e g u e n a e s t e n ú m e r o .
» L a s b i b l io t e c a s q u e e n l a a c t u a l i d a d s e h a l l e n a g r e g a d a s
a l as U n i v e r s i d a d e s e I n s t i t u t o s , c o n t i n u a r á n p r e s t a n d o e l
m i s m o s e r v i c i o q u e h a s t a a q u í a l o s c i t a d o s e s t a b l e c i m i e n t o s
y a l p ú b l i c o , d e b i e n d o c o m u n i c a r s e c o n el G o b i e r n o p o r c o n
d u c t o d e l o s R e c t o r e s .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 411/494
— 3 5 1 —
»E n l as bi bl i o t ecas que s e h al l en a l s ervi ci o de l as U ni
v e r s i d a d e s e I n s t i t u t o s , s e f o r m a r á c o le c c ió n d e t o d o s lo s
l i b r o s d e t e x t o r e f e r e n t e s a l as m a t e r i a s q u e s e e n s e ñ e n e n
c a d a e s t a b l e c i m i e n t o , y se p r o c u r a r á a u m e n t a r l a s co n o b r a s
n a c i o n a l e s y e x t r a n j e r a s .
» S e c u i d a r á a s i m i s m o d e r e u n i r e n l a s b i b l i o t e c a s u n i v e r
s i t a r i a s o pro vi n ci al e s ot r a col ección es peci al d e l as o bras
h i s t ó r i c a s y l i t e r a r i a s q u e t r a t e n m á s p a r t i c u l a r m e n t e d e l o s
s u c e so s o i n s t i t u c i o n e s d e l a n t i g u o R e i n o o d i s t r i t o r e s p e c t i v o
e n q u e c a d a u n a r a d i c a . Y e n l a s p r o v i n c i a s q u e s e d i s t i n g a n
h o y p o r s u s a d e l a n t o s e n a l g ú n r a m o e s p e c i a l d e c o n o c i m i e n
t o s ,
i n d u s t r i a o a r t e s , s e p r o c u r a r á i g u a l m e n t e f o r m a r u n
r e p e r t o r i o c o m p l e t o , e n c u a n t o s e a p o s i b l e , d e o b r a s , a s í a n
t i g u a s c o m o m o d e r n a s , s o b r e c a d a u n o d e l o s i n d i c a d o s
r a m o s .
» L a s b i b li o t ec a s p r o v i n c i a l e s s e u n i r á n , s i e m p r e q u e l a s
c i r c u n s t a n c i a s l o p e r m i t a n , a l a s u n i v e r s i t a r i a s o d e I n s t i
t u t o .
E n t r e t a n t o , se s u j e t a r á n a l m i s m o r é g i m e n q u e la s d e
m á s b i b l i o t e c a s p ú b l i c a s .
» E n c a d a b i b l i o t e c a u n i v e r s i t a r i a s e i r á f o r m a n d o , s e g ú n
l o c o n s i e n t a n l o s r e c u r s o s , u n m o n e t a r i o , e s p e c i a l m e n t e d e
l a s m o n e d a s y m e d a l l a s g e o g r á f i c a s e h i s t ó r i c a s d e l d i s t r i t o a
q u e p e r t e n e z c a » .
A c t u a l m e n t e s e r i g e n p o r el « R e g l a m e n t o p a r a e l r é g i
m e n y g o b i e r n o d e l a s b i b l i o t e c a s p ú b l i c a s d e l E s t a d o » , a p r o
b a d o p o r S . M . e n 1 8 d e o c t u b r e d e 1 9 0 1 , s i e n d o m i n i s t r o d e
I n s t r u c c i ó n p ú b l ic a el C o n d e d e R o m a n o n e s ; e n e se R e g l a
m e n t o , y a c on m i r a s m á s a m p l i a s y m o d e r n a s , s e d i c t a n
r e g l a s p a r a e l p e r s o n a l f a c u l t a t i v o q u e d e b e r e g i r l a s b i b l i o
t e c a s , p e r s o n a l a d m i n i s t r a t i v o y s u b a l t e r n o , o r g a n i z a c i ó n
f a c u l t a t i v a , o r g a n i z a c i ó n a d m i n i s t r a t i v a , l e c t u r a p ú b l i c a y
d i s p o s i c i o n e s p a r t i c u l a r e s r e f e r e n t e s a i m p r e s o s y m a n u s c r i
t o s , así como en lo que se refiere a los concursos bibliográfi
c o s d e l a N a c i o n a l .
A n t i g u a m e n t e , l a b i b l io t e c a d e l a U n i v e r s i d a d , c o m o t o -
25
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 412/494
— 352 —
todas las regidas por el Cuerpo facultativo de A rchiveros y
Bibliotecarios, estab a cata log ada siguien do la clasificación
bibliográfica de Br un et, q ue la divid ía en es tas secciones:
T eología, Ju risprude ncia, Ciencias y A rtes, Bellas L etras,
H istoria y E nciclopedias o periódicos. H oy está ordenada
con arreglo a las «Instrucciones» dadas por R eal orden de
31 de julio de 1902, que ha suprimido las secciones bi
bliográficas, y coloca los libros por tam añ os, con arreglo a
una escala consignada en ellas, y numerados correlativa
ment e.
Los catálogos son: uno alfabético de autores, otro de ma
terias y otro topográfico, más los de incunables, manuscritos
y obras raras y curiosas.
Hemos de hacer constar que los Decanatos tienen en la
U niversidad sus bibliotecas part iculares, menos el de M edi
cina, que dió todos sus libros a la de aquella facultad, a pesar
de la orden de la Subsecretaría de Instrucción pública y Be
llas A rtes de 19 de mayo de 1906, que rogaba a los Decanos
de todas las facultades españolas con tribuy eran con todos
sus medios al fomento de las bibliotecas universitarias, apor
tando a ellas el caudal de libros reunidos en los Decanatos
y coa dyu van do con los bibliotec arios, bajo la dirección de
los señores R ectores, al empleo de los créditos de que pue
dan disponer.
Los bibliotecarios de que tenemos noticias, desde que
está servida po r el Cuerpo facultativo de A rchive ros, Biblio
tecarios y A rqueólogos, son los siguientes:
D .
Eugeni o B or ao ( i nt er i no) , D . J oaquí n Fer r az y A n
gl ada, D . B eni to G ut iér r ez S anz, D . E ugeni o E s cuder o y
Fr anc o, D . A l fr edo E s cobar , D . G r egor io M ar tí nez G ómez,
D . G regorio Callejo y Caballero, D . Ángel S omoza y Fer
nández, D . Fr anci sco M arzo y L ópez, D . J uan X i ménez de
E m b ú n , D . E n r iq u e G a rc é s y F e r r e r , D . M a ri an o G a r cí a
R epoll és , D . G r egori o G ar cía- A r i st a y R i ver a, D . T omás
G onzález M artín, D. José M .ª de V aldenebro y Cisneros,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 413/494
- 353 -
D . M i gu e l L a h o z y C a l v o , D . P e d r o S á n c h e z V i ej o , D . F r a n
c is co F e r r e r y R o d a , D . M a n u e l J i m é n e z C a t a l á n , D . J u a n
I r i g o y e n y G u e r r i c a b e i ti a , D . F a u s t i n o G i l A y u s o , D . J u a n
I b a r l u c e a y U r r i z , D . M a r i a n o B e r n a d y B a r d a x í ( i n te r i n o ) ,
D . M a n u e l A b i z a n d a y B r o t o ( í d .) , D . J u l i o V i d a l y C o m
p a i r é , D . J e s ú s C o m í n y S a g ü é s y D . J o s é J i m é n e z H e r r e r a .
E l p e r s o n a l a c t u a l e s e l s i g u i e n t e :
D . M a n u e l J i m é n e z C a t a l á n , J e f e d e la B i b l i o te c a y A r
c h i v o u n i v e r s i t a r i o .
S e c c ió n d e l a U n i v e r s i d a d : F a c u l t a t i v o s , D . F r a n c i s c o
F e r r e r y R o d a y D . J u l i o V i d a l y C o m p a i r é; S u b a l t e r n o ,
D . F r a n c i sc o A n d r e u M a i n a r .
S e c c ió n d e M e d i c i n a y C i e n c i a s : F a c u l t a t i v o , D . P e d r o
S á n c h e z V i e j o ; S u b a l t e r n o ,
D .
V i c e n t e L a r r a z .
C o n s i g n a c i o n e s p a r a a m b a s b i b l i o t e c a s: P a r a m a t e r i a l d e
o f i c i n a , 6 0 0 p e s e t a s ; p a r a m a t e r i a l c i e n t í f i c o , 1.500.
H o r a s d e s e r v i c i o p ú b l i c o : D e o c h o d e l a m a ñ a n a a d o s
d e l a t a r d e , d u r a n t e e l c u r s o ; d e n u e v e a u n a , e n l o s m e s e s
d e v e r a n o .
E l m o v i m i e n t o d e l e c t o r e s e n e s t o s ú l t i m o s a ñ o s , s e g ú n
l os dat os es t adí s t i cos que s e nos han faci l i t ado, vi ene a s er ,
p o r t é r m i n o m e d i o , d e 2 0 . 0 0 0 a 2 4 . 0 0 0 l e c t o r e s p o r a ñ o , e n
t r e a m b a s b i b l i o t e c a s .
C Ó D I C E S , M A N U S C R I T O S , I N C U N A B L E S
Y L I B R O S R A R O S O CU R I O S O S
L o s p r i n c i p a l e s s o n l o s s i g u i e n t e s :
Les Epistoles de Séneca a Lucil:
l e t r a d e l s i g l o x v , p r o c e
d e n t e d e l a r c h i v o d e l o s C o n d e s d e G u i m e r á , e n l a v i ll a d e
e s t e n o m b r e . E s t á n p u b l i c a d a s e s t a s e p í s t o l a s p o r e l c u l t í s i
mo bi bl i óf i l o cat a l án
D .
L u i s F a r a u d o d e S a i n t - G e r m a i n .
Crónica de D. Alvaro de Luna:
l e t r a d e l s i g l o x v . L l e v a
« e x - l ib r is » d e D . R a m ó n S a n t o c i l d e s . S e p u b l i c ó e s t a c r ó n i c a
l a p r i m e r a v e z e n M i l á n , e n 1 5 4 6 , y d i fi e re l i g e r a m e n t e d e
l a p u b l i c a d a p o r D . J o s é M i g u e l d e F l o r e s .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 414/494
— 3 5 4 —
Nobiliario de D. Pedro d e Portugal,
c o n n o t a s d e J e r ó n i m o
Z u r i t a : l e t r a d e l s i g l o
X V I .
L a o b r a o r i g i n a l f u é e s c r i t a e n
P o r t u g a l p o r D . P e d r o .
Ordinaciones del término de la Rom ared a de la ciudad de
Çaragoça:
l e t r a d e l m i s m o s i g l o q u e e l a n t e r i o r .
Cancionero catalán:
l e t r a d e l s i g lo x v , q u e fu é p r o p i e d a d
d e T u r m o . F u é p u b l i c a d o e n p a r t e p o r B a s e l g a ( Z a r a g o z a ,
1 8 9 6 ) ,
c o n u n i n d i c e d e p o e t a s .
Glossæ observantiarum Regni Aragonum compositæ a Micer
Joanne Antich de Bages:
d i f e r e n t e s l e t r a s d e l o s s i g l o s
XV I
y
X V I I . P r o c e d e d e l a d o n a c i ó n d e D . V i c e n t e L i s s a . H a y o t r o s
m a n u s c r i t o s d e e s t a s m i s m a s g l o s as d e A n t i c h d e B a g e s ,
t odo é l de l e t ra del s i g l o X V I , c o n « e x - l i b r i s» d e D . T o m á s
F e r m í n d e L e z a ú n , q u e d e b e s e r el q u e v ió L a t a s s a .
Don Clarisel de las Flores:
l i b r o d e c a b a l l e r í a s q u e c o m
p u s o D . G e r ó n i m o X i m é n e z d e U r r e a . D o s v o l ú m e n e s ; l e t r a
m u y c l a r a d e l s i g l o
X V I ,
y s e g ú n se a p u n t a e n el A n u a r i o d e
1882,
p á g . 2 1 3 , c r e í d a d el p r o p i o U r r e a .
Descripçao de Ceilao [do Constantino de Saa de Mirand a]:
l e t ra del s i gl o X V I I , e n p a p e l m u y e n c o l a d o , q u e l e d a u n
a s p e c t o e s p e c i a l . D e s c r i to e n e l A n u a r i o , p á g . 2 1 6 .
Apuntaciones de D. Agustín de Roda: l e t ra cas i i l egi bl e del
s i g lo x v . T a m b i é n d e s c r i to e n e l A n u a r i o d e 1 8 8 2, p á g . 2 0 1 .
Constitutiones synodales diæcesis Cæ saraugustanæ , c o n v a
r i a s l e t r a s d e l s i g l o x v .
Regula beati Benedicti abbatis: m a n u s c r i t o e n v i t e l a , d e
l e t r a g r u e s a d e l m i s m o s i g l o x v , c o m o e l a n t e r i o r .
Conq uestes e histories dels Reys de Aragó e cotes de Barce
lona, compilades per lo honorab le mossen pere
(sic)
Tomic:
l e t r a
del s iglo X V I . E s t r a s l a d o d el i n c u n a b l e d e R o s e m b a c h , p o r
m á s q u e n o c o i n c i d a la f e c h a d e l c o lo f ó n ( V . H a e b l e r : T i p o
g r a f í a i b é r i c a d e l s i g l o x v , n ú m . 6 4 1 ) .
Códice Villarense: i n d u d a b l e m e n t e u n o d e l os m á s i n t e r e
s ant es de l a bi bl i ot eca, con l e t ras de l os s i gl os XIII y X I V , en
v i t e l a y p a p e l c e b t í . L l e v a « e x - l i b r is » d e l D r . V i l l a r , d e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 415/494
- 355 -
d o n d e e l a p e l a t i v o c o n q u e s e le d e s i g n a , y e n l a m i s m a
g u a r d a d e l « e x - l i b r i s » l e p u s i e r o n u n t í t u l o f a c t i c i o q u e d i c e
a s í :
« L i b r o d e l a s a n t i g ü e d a d e s d e E s p a ñ a y d e lo s R e y e s
d e l l a » (s i c ) . E n r e a l i d a d , n o e s s ó lo i n t e r e s a n t e p a r a e l h i s
t o r i a d o r e n g e n e r a l , s i n o t a m b i é n p a r a lo s q u e c u l t i v e n l a
G r a m á t i c a , la P r e c e p t i v a l i t e r a r i a y o t r o s ó r d e n e s d e c o n o
c i m i e n t o s .
Regla d el bienaventurado padre ntro. sant Agustin, obpo. de
yponia ad monchos.:
del s i gl o x v , des cr i t o en l a p ág . 206 del
A n u a r i o .
Lucidario de la Universidad y Estudio general de la Ciudad
de Çaragoça, por Diego Frailla:
l e t ra del s i gl o X I X , d e d o n
I n o c e n c i o C a m ó n , q u i e n h i z o e s t a c o p i a , s e g ú n a f i r m a c i ó n
p r o p i a , e n 1 7 6 8 . Y d e b e s e r , a s u v e z , c o p i a d e l a r e v i s a d a
p o r N a s a r r e , p o r q u e el o r i g i n a l p a s ó a l a B i b l i o t e c a R e a l d e
M a d r i d , d i c e L a t a s s a . S e g ú n to d o s l os c a r a c t e r e s d e lo s t r a
t a d o s q u e c o m p r e n d e e s t e m a n u s c r i t o , s e t r a t a d e a u t ó g r a f o s
d e l a l u d i d o C a m ó n , a u t o r d e l a s « N o t i c ia s » q u e v a m o s a i n
d i c a r .
Noticias sobre la Universidad de Zaragoza ,
e s c r i t a s p o r
D. I n o c e n c i o C a m ó n y T r a m u l l a s : l e t r a d e l s i g l o X V I I I I , a u
t ó g r a f o o r i g i n a l . D . J e r ó n i m o B o r a o s e s i r v i ó d e e s t e m a n u s
c r i t o p a r a s u
Historia de la Universidad de Zarago za.
E s t e
m a n u s c r i t o d e b i ó s e r e l o r i g i n a l q u e d e e s t a o b r a h i z o e l a u t o r
en l a of i ci na t i pog ráf i ca de C al i xt o A ri ñ o (¿1868?).
Biografía de D. Faustino Casam ayor y noticias de sus años
políticos e históricos.
O b r a s i n é d i t a s q u e p o s ee l a U n i v e r s i d a d
d e Z a r a g o z a , p o r D . J e r ó n i m o B o r a o . ( Z a r a g o z a , 1 8 8 5 ) . F i r
m a y r ú b r i c a d e B o r a o .
Años políticos e históricos. De las cosas particulares sucedi
das en la Ciudad de Zaragoza
[ p or D . F a u s t i n o C a s a m a y o r ] .
A ñ o s 1 7 8 2 - 1 8 3 3 . L e t r a d e l os s i g l o s X V I I I y X I X , a u t ó g r a f o .
D e b i ó c o n s t a r d e 5 0 ó 5 1 t o m o s , h a b i é n d o s e p e r d i d o l o s s e ñ a
l a d o s c o n l o s n ú m e r o s 1 1 y 2 3 , c o r r e s p o n d i e n t e s a l os a ñ o s
d e 1 7 9 4 y 1 8 1 6 . E l A n u a r i o d e l C u e r p o d e 1 8 8 2 , p á g . 2 2 4 ,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 416/494
— 3 5 6 —
y a h a c e n o t a r e s t a f a l t a d e v o l ú m e n e s . E l t o m o 18 t r a e i n
t ercal ado, a l fol i o 8. ° , e l
Tratado de la peste de Zaragoza del
año 1652,
e s c r i t o p o r e l l i c e n c i a d o J o s e p h d e E s t i c h e , c i r u
j a n o .
A p e s a r d e l as a f i r m a c i o n e s d e L a t a s s a , B o r a o , e n s u
B i o g r a f í a , s o s t i e n e q u e t o d a l a o b r a p e r t e n e c e a C a s a m a y o r ,
p a d r e . E s t e p r e c i o s o m a n u s c r i t o d e v i d a l o c al f ué d e s c r i t o ,
s e g ú n se h a d i c h o y a , e n e l A n u a r i o d e l C u e r p o d e A r c h i v e
r o s , y e n t r e l o s t r a b a j o s q u e s e h i c i e r o n c o n m o t i v o y o c a s i ó n
d e l C e n t e n a r i o d e l o s S i t i o s , s e p u b l i c ó u n a p a r t e — l a m á s
p r ó x i m a a l a l u c h a q u e s e c o n m e m o r a b a — c o n u n n o t a b l e
e s t u d i o , d e b i d o a l a p l u m a d e l l i t e r a t o D . J o s é V a l e n z u e l a ,
a m é n d e v a r i o s a r t í c u l o s y o t r a s n o t i c i a s e n c a m i n a d a s a l l a
m a r l a a t e n c i ó n s o b r e e s t e c u r i o s o m a n u s c r i t o , e n e l c u a l
p u e d e n e s t u d i a r s e p a s o a p a s o t a n t o s a ñ o s s e g u i d o s d e h i s
t o r i a c e s a r a u g u s t a n a .
Tratado de la Chímica:
l e t r a d e l s i g l o X I X , d o n a c i ó n d e
D . ª R o s a B e r n é .
Discurso sobre Alfonso X «el Sabio»: l e t r a d e l m i s m o s i g l o
q u e e l a n t e r i o r , m a n u s c r i t o p r o c e d e n t e d e l l e g a d o U n c e t a .
L o s p r i n c i p a l e s i m p r e s o s d e l s i g lo x v s o n l o s q u e f ig ur an
a c o n t i n u a c i ó n :
M o n te R o t h e ri o , G u id o :
Manipulus curatorum.
—Zarago
z a : M a t e o F l a n d r o , 1 4 7 5 . — P r i m e r li b ro i m p r e s o e n Z a r a g o z a
c o n f e c h a c i e r t a y p r i m e r o e n E s p a ñ a c o n n o m b r e d e i m
p r e s o r .
Fragmentum arati phaenomenon: V e n e t i i s - A n t o n i u s d e
S t r a t a , 1 4 8 2 .
A r i s t ó t e l e s :
Physica et Metaph ysica:
L u g d u n i , S . i . , 1 4 8 6 .
Opera de naturali ph ilosophia: V e n e t i i s - P h i l i p u s V e n e
t u s , 1 4 8 2 .
De moribus seu Ethicorum: C e s a r a u g u s t a : P a u l u s H u r u s ,
1 4 9 2 . T e x t o r e g l e t e a d o . F a l t a n la I n t r o d u c c i ó n d e P h i l o s o
p h i a m o r a l d e A r e t i n o y e l R a z o n a m i e n t o d e M a r c e li n o y
L e o n a r d o .
D e C i c e r ó n :
Ciceronis opera, qui ad artem oratoriam perti-
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 417/494
— 3 5 7 —
pertinent. Orationes pro Cthesiphonte: V e n e t ii s - B a r t h o lo m e u s A l e
x a n d r i n u s e t A n d r e a A s u l a n u s , 1 4 8 5.
Tuullius (sic) de Officijs: S . l. i . n . a . — E s t e e j e m p l a r
p r e s e n t a a l g u n a s d i f e r e n c i a s c o n e l d e s c r i to p o r H a í n , n ú
m e r o 5 . 2 8 0 , s i b i e n e l o r d e n d e l o s t r a t a d o s y a u n l a r e d a c
c i ó n d e t í t u l o s y r ú b r i c a s e s i d é n t i c a . E l c i t a d o r e p e r t o r i o l e
a s i g n a e l a ñ o 1 4 9 6 .
Fori Aragonum:
C e s a r a u g u s t a : P a u l u s H u r u s , 1 4 9 6. —
L e s ig u e el
Acto del quitamiento perpetuo dela
(sic)
hermandat
y la Porrogacion
(sic)
delos fueros criminales,
c u y o s d o s ú l t i
m o s o p ú s c u l o s n o t i e n e n l u g a r , i m p r e s o r n i a ñ o , p e r o t i e n e n
l o s m i s m o s c a r a c t e r e s t i p o g r á f i c o s q u e l o s F u e r o s d e l as
p r e n s a s de P a b l o H u r u s .
H e n r i c u s d e G r o rr ic h e n: Conclusiones sententiarum: S . l. i .
n . a . — I n c u n a b l e q u e s ólo p r e s e n t a d i f e r e n c i a s m u y p e q u e
ñ a s c on el d e s c r i t o e n H a í n , n ú m . 7 . 8 1 1 , e l c u a l s u p o n e a n
t e r i o r a 1 4 8 9 . S e h a e n c u a d e r n a d o c o n e s t a o b r a u n a d e l a s
c u a t r o p a r t e s q u e c o r r e s p o n d e n a l a o b r a e n t e r a d e P e d r o
L o m b a r d o , e l M a e s t ro d e l a s S e n t e n c i a s , q u e fu é i m p r e s a p o r
J u a n d e C o lo n ia y N i c o lá s J e n s o n , e n V e n e c i a , e l a ñ o 1 4 8 1 .
E s t a e s la c u a r t a p a r t e , c o n el c o m e n t a r i o d e D u n s E s c o t o y
l a s c o r r ec c i o n e s d e l c e l e b re e s c r i to r i n g l e s T o m á s P e n k e t h ,
l e c to r e n l a U n i v e r s i d a d d e P a d u a .
J o h a n n e s : Comprehensorium: V a l en c i a. — S . i .: L a m b e r t o
P a l m a r t , 1 4 7 5 . P r i m e r i n c u n a b l e e s p a ñ o l c o n o ci d o c o n f e c h a .
Liber cronicarum: N u r e m b e r g : A n t o n i o K o b e r g e r , 1 4 9 3 .
C o n m u l t i t u d d e g r a b a d o s e n m a d e r a , r e p r e s e n t a n d o p e r s o
n a j e s c e l e b r e s y v i s t a s d e c i u d a d e s , r e p i t i é n d o s e a v e c e s
i d é n t i c o g r a b a d o p a r a c i u d a d e s d i f e r e n t e s . L o q u e e s t á t r a
t a d o c o n m á s e x t e n s i ó n e n e s t a o b r a e s e l c e n t r o d e E u r o p a
( d e la E u r o p a m e d i o e v a l ) .
F r a n c i s c u s M a i o ra n i s:
Sermon es de landibus sanctorum
[ A l fin : V e n e t i i s . — P e l l e g r i n u s d e P a s q u a l i b u s , 1 4 9 3 ].
Benedictus de Parentinis [ Z a r a g o z a : S . i . — S . a . , ¿ 1 4 78 ? ].
S a n V i c e n t e F e r r e r : Sermones [ A l fin : V e n e t i i s . — J a c o b u s
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 418/494
- 358 -
d e L e n c h o , 1 4 9 6 ] . C o n t i e n e se r m o n e s d e t é m p o r a s y d e s a n
t o s , y a d e m á s , c o n p o r t a d a p r o p i a , o t r a p a r t e m á s , l a t e r c e
r a ; y l a p r i m e r a p a r t e — « P a r s h y e m a l i s » — , f a l t a n d o l a v i d a
d e l i n m o r t a l p r e d i c a d o r , d e b i d a a l e s c r i t o r s i c i l i a n o P e d r o
R a u s a n o . P r o c e d e d e l d o n a t i v o d e D . J u a n F r a n c i s c o M a r
t í n e z , o b i s p o y c a t e d r á t i c o .
F r a n c i s c u s P h i l e l p h u s :
Orationes cumquibusdam aliis eius
dem operibus
(S . l : ¿M edi ol ani ? S . a . : ¿1481?). C on los S i nó ni
m o s d e J u a n d e G a r l a n d r í a ( si c) y l a s E p í s t o l a s d e J u a n M a r i o .
F r a n c i s c u s P h i l e l p l i u s :
Epistolae familiares
[ A l f in : V e n e
t i i s . — J o a n n e s d e C e r e t o , 1 4 9 8 ] . S e h a e n c u a d e r n a d o c o n
e s t e e p i s t o l a r i o l a e d i c i ó n d e C á t u l o d e V e n e c i a d e 1 4 9 6 , c o
m e n t a d a p o r e l e r u d i t o c a b a l l e r o p a d u a n o P a l a d i o F u s c o .
P t o l o m e u s : Epitoma Joannis de Monte Regio in almagestum
Ptolomei [A l fin: V e n e t i is . — J o h a n n e s H a m m a n d e L a n d o i a ,
1496].
C o n o t r a s o b r a s d el R e g i o m o n t a n o , m a t e m á t i c o .
P e t r u s R e g i n a l d e t u s :
Speculum finalis retributionis
(S. l .
n . i . ) . [A l f in: 149 6]. C on l a edi ci ón d e l a
Imitación de Cristo,
i m p r e s a e n V e n e c i a p o r D y o n i s i o y P e r e g r i n o e n 1 48 5 , y e l
Confesional
d e l O b i s p o m e g a r e n s e D . A n d r é s E s c o b a r , q u e
c a r e c e d e t o d o s l o s d a t o s d e i m p r e s i ó n .
S a l u s t i o : [Be]llum catilinarum (sic) cum commento Laurenti
valensis ( S . l . i . n . a. ) .
Stella clericorum ( S . l.: ¿ D a v e n t r i e ? — S . i . : ¿ R i c h a r d u s
P affraet ? ; S . a . : ¿1494?) .
J o h a n n e s d e T a m b a c o : Consolatorium theologicum: B a s i l e e :
J o h a n n e s d e A m e r b a c h o A v e r b a c h [ 14 ]. 92 .
J o a n n e s d e T u r r e c r e m a t a , C a r d i n a l i s S a n c t i S i x t i : E x p o
sitio brevis et utilis supe r psalterio [ A l f i n : C e s a r a u g u s t a . —
S . i . : 1 4 8 2 ] . E l p r i m e r i n c u n a b l e p u n t u a d o ( H a e b l e r d i c e i n
t e r p u n c i ó n ) . C u a d r u p l i c a d o .
T u r r e c r e m a t a :
Expositio brevis et utilis super toto psalterio:
R o m e . — U d a l r i c u s G a l l u s d e B i e n n a , 1 4 7 0 . U n o d e l os in c u
n a b l e s m á s i n t e r e s a n t e s d e e s t a b i b l i o t e c a , p o r s e r l a e d i c i ó n
p r í n c i p e d e l a o b r a .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 419/494
— 3 5 9 —
P a u l u s V e n e t u s : Lógica ( S . l.: ¿ B o n o n i a e ? S . i . : ¿ H e n r i c u s
d e H a e r l e m ? S . a .: ¿1 48 5? ). E n c u a d e r n a d a c on el c o m p e n d i o
d e l m a t e m á t i c o N i c o l á s d e O r b e ll is (o D o r b e l l i s ) , i m p r e s o e n
B o l o n i a p o r E n r i q u e d e H a r l e m e n 1 4 8 5 , c on c u y a o b r a o f re
ce pos i t i vas s emej anzas , y con l a expos i ci ón de l a Metafísica
del Estagirita, d el m i s m o a u t o r y d e la m i s m a i m p r e n t a .
P a u l us V e n e tu s :
Quadratura [seu Dubia]:
[ A l f in : V e n e
t i i s . — B o n e t u s L o c a t e l l u s , 1 4 9 3 ] . C o n l a l l a m a d a
Magna Ló
gica
d e l p r o p i o P a b l o V é n e t o o d e V e n e c i a , i m p r e s a e n e s t a
h e r m o s a c i u d a d p o r A l b e r t i n o V e r c e l e n s e , e n 1 4 9 9 .
J a c o b u s d e V o r a g i n e : Legenda sanctorum (S . l . n . i . ) . —
[ A l fin : 1 4 9 7 ] , E s t e i n c u n a b l e p r o c e d e d e l d o n a t i v o q u e r e c i
bi ó es t e es t ab l eci m i ent o en 1828 del cat ed rát i c o y obi s po de
P a l e n c i a , I l m o . S r . D . J u a n F r a n c i s c o M a r t í n e z .
G e r a r d u s d e Z u t p h a n i a :
De reformatione virium anime
[S . l .: B a s i l e a .— S . i .: J o a n n e s d e A m e r b a c h o A v e r b a c h ,
1 4 9 2 ] .
E n e l m i s m o v o l u m e n se h a n e n c u a d e r n a d o : u n e je m
p l a r d e l
Conso latorium theologicum
d e J o h a n n e s d e L a m b a c o
o T a m b a c o , c u y o p i e d e i m p r e n t a e s c o m o se h a p u e s t o e n el
a n t e r i o r i m p r e s o d e l a o b r a d e Z u t p h a n i a ; e l « L i b r o d e l a s
m e d i t a c i o n e s » , d e l D o c t o r M e lí fl uo , d e l m i s m o l u g a r y a ñ o ;
l a « I m i t a c i ó n d e C r i s t o » , e n s u e d i c i ó n d e V e n e c i a d e 1 4 8 6 ,
i m p r e s a p o r F r a n c i s c o M a d i i s , y lo s « S e r m o n e s a e r e m i t a s » ,
d e l a d m i r a b l e D o c t o r S a n A g u s t í n , q u e s a l ió d e l a o f ic in a d e
V i c e n t e B e n a l i o , e n V e n e c i a , p o r el a ñ o 1 4 9 2 .
Y c e r r a r e m o s e s t a r e l a c i ó n d e l o s p r i n c i p a l e s i m p r e s o s d e l
s i g lo x v q u e a t e s o r a n l o s e s t a n t e s d e a B i b l i o t e c a d e e s t a U n i
v e r s i d a d , c o n e l i n c u n a b l e m o n t s e r r a t i n o , t a m b i é n d e G e r a r d o
d e Z u t p h a n i a :
De spiritualibus ascensionibus
[ A l fin : M o n t e s e
r r a t o J o a n n e s L u s c h n e r , 1 4 9 9 ] , a l c u a l a c o m p a ñ a n , c o m o e s
p l é n d i d o c o r t e j o , d o s o p ú s c u l o s d e S a n B u e n a v e n t u r a :
Sanctus
Bonaven tura de instructione novitiorum et de quatuor virtutibus
cardinalibus,
y
Liber sancti Bonaven tura qui incendíum amoris
dicitur, alias regimen conscientie vel fons vite,
debi dos , en e l
p r o p i o l u g a r y a ñ o , a l m i s m o t i p ó g r a f o .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 420/494
- 360 -
E n cua nto a libros raros y preciosos, pueden señalarse el
bellísimo misal de Jorge Coci, o sea el oficio divino para la
Ig lesia Catedral de T araz ona , publicado en 1529 en nue stra
ciudad; el Graduale carthusiensis, en vitela, con bellísimas ca
pitales, impreso por Chandiere en 1578. Y después de otros
que citó el laborioso y culto bibliotecario D E uge nio Borao,
como la Introductio in oryctographiam et zoologiam Aragoniae
(1784),
el Psalterium hebraeum (1516) y las obra s del eximio
prelado F r. Bartolomé de las Casas, hab rá que ano tar el cu
riosísimo volumen avalorado por las siguientes obras del ge
nial D. Francisco de Quevedo: «Po lítica de Dios, Govierno de
Christo, T yranía de Satanás. Escrívelo con las plumas de los
Evangelistas» (aquí, el nombre y apellidos del autor): Zarago
za, P edro V erges, 1626; edición prim era. Y con la «P olít ica
de Dios» están encuadernadas las siguientes obras:
Historia
de la vida del Buscón,
cuyo pie de imprenta coincide con el
anterior;
Sueños y
discursos: Çaragoça, Pedro Cabarte, 1627;
El peor escondrixo de la
Muerte: Çaragoça, Juan de Larumbe,
1629 (la más antig ua que trae Fern ánd ez G uerra, si bien ad
vierte que se publicó modificada);
Mem orial por el Patronato
de Santiago:
Çaragoça: V erg es, 1629 (de la cual ha y un ejem
pla r en el M useo Britá nico , según el crítico citado);
D octrina
moral del conocimiento propio:
Ç aragoça, V erges, 1630, edición
pr i mer a;
El Chitón de las Tarab illas,
del mismo lugar, impre
sor y año que la obra precedente (también edición primera);
Cvento de eventos,
del mismo lug ar e im presor, año 1629
(edición que no conoció Fe rná nd ez G uerra , siquiera no sea
la prim era, que es de 1626);
El Entremetido Don Reymondo
(sic): B ar cel ona, Es t evan Li ber os , 1630. N o l a c i t a Fer nán
dez G uerra, ni la del
«Catecismo de vocablos para instruir a
las Damas hembrilatinas.
Dirigido a Doña Babilionia», de
Zaragoza, que dió a la estampa el ya repetido Pe dro V erges,
corriendo el año 1630.
H ay tamb ién ediciones muy notables de S antos P adres y
Doctores de la Iglesia.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 421/494
- 3 6 1 -
E n t r e lo s l i b ro s r a r o s y c u r i o s o s q u e s e c o n s e r v a n e n l a
S e c ci ón d e M e d i c i n a y C i e n c i a s , c i t a r e m o s :
[ A b u - l - A l h o ça in b e n A b d a l la h e b en ç i n a . Avicena]: Flores
Auicenne ( s i c ) . — [ L u g d u n i : C l a u d i u s D a v o s t , 1 5 0 8 ] .
[ A b u - l - A i h o ç a i n b en A b d a ll a h e b em ç i n a . Avicena]:
Auicene medicorum principis canonu liber.—[Venetiis: He
r e d u . . . D ñ i O c t a u i a n i S c o t i, 1 5 2 0 ].
C a r o l u s C l u s i u s : Exoticorvm libri decem... I t e m P e t r i B e l l o
n i . — O b s e r v a ti o n e s e o de m C a ro lo C l u si o , i n t e r p r e t e . — [ L u g
d u n i - B a t a v o r u m ] . O f f i c i n a P l a n t i n i a n a R a p h e l o n g i , 1 6 0 6 .
I g n a c i o J o r d á n d e A s s o :
Introductio in Oryctograph iam et
Zoologiam Aragonice...
—Amstelodami.—Sommer, 1784.
I g n a c i o J o r d á n d e A s so y d el R í o :
Mantissa stirpium ind i
genarum Aragonicae.
—S . l . [¿M assilæ?] n . i . , 17 81 .
I g n a c i o J o r d á n d e A s so y de l R í o : Synopsis stirpium ind i
genarum Aragoniae.—M assiliæ: s . i . , 177 9.
J u a n T h o m a s P o r c e l l S a r d o :
Informacion y cvracion de la
peste de Çaragoça y praeservacion contra peste en general.
—
Ç ar ag oç a: B a r t h o l o m e d e N a g e r a , 1 5 6 5 .
D a m i á n C a r b ó n : Libro d el arte de las comad res o madrinas
y del regimiento de las preñadas y paridas y de los niños.—
[ M a l lo r c a, H e r n a n d o d e C a n s o l e s] . 1 5 4 1 .
B e r n a r d i n o M o n t a ñ a d e M o n s e r ra t .
Libro de la Anatom ía
del hobre...
— V a lla do lid : S e b a s t i á n M a r t í n e z , 1 5 5 1 .
A l e x a n d r i n u s D i o p h a n t u s : Arithmeticorvm libri sex et de
nvmeris mvltangvlis liber vnvs, c v m c o m m e n t a r i i s C [ l a u d i ]
G [ a s p a r i ] B a c h e t i . . . e t o b s e r v a t io n i b u s D . P [ e t r i ] d e F e r
m a n t . . . — T o l o s a : B e r n a r d o s B o sc , 1 6 70 .
A d e m á s d e e s t a s o b r a s a n t i g u a s , t i e n e e s t a b i b l io t e c a p u
b l i c a c i o n e s d e t a n t a i m p o r t a n c i a c o m o l a s s i g u i e n t e s :
Annales de l Institut Pasteur ( J o u r n a l d e M i c r o b io l o g i e ),
p u b l i c a d o s b a j o la d i r e c c i ó n d e M r . P a s t e u r . E s t e e s u n o d e
lo s t r e s e j e m p l a r e s q u e e n E s p a ñ a se c o n s e r v a n c o m p l e t o s o
cas i com pl et o s ; a l que pos ee es t a bi bl i ot eca le fa l t a n l os t o
mos 1.° y 2.°
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 422/494
— 362 —
Archives de Medicine experimentale et Anatomie patholo
gique. P ublicados bajo la dirección de M r. Charco t.
Trabajos del Laboratorio de investigaciones biológicas de la
Universidad de Madrid. Continuación de la «Revista trimes
tral micrográfica», publicados por D. S antiago R amón y
Cajal, en la cual se contienen todos los interesantes y valio
sos trabajos debidos a tan eminente maestro.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 423/494
C A P Í T U L O XVI
IMPRESORES DE LA UNIVERSIDAD
TIPÓGRAFOS ZARAGOZANOS AL SERVICIO DE LA U N I V E R S I D A D . — D A T O S IN-
TERESANTES ACERCA DE LOS M I S M O S — -E L C A R G O DE IMPRESOR DE LA
UNIVERSIDAD EN LOS E S T A T U T O S DE 1753.—TARIFA PARA LAS IMPRESIO
NES.—DIVERSOS ACUERDOS ACERCA DE ESTE CARGO.
No t u v o la U n i v er s id a d de Z a r a g o z a , a s e m e j a n z a
d e o t r a s e s p a ñ o l a s , i m p r e n t a p r o p i a , p e r o sí im
p r e s o r e s c o n t r a t a d o s por e l l a p a r a t i r a r en sus
o f ic i n as t i p o g r á f i c a s c u a n t o s e n c a r g o s h a c í a n
el
R e c to r ,
los
C l a u s t r o s y los D o c t o r e s y g r a d u a d o s .
E n el E s t a t u t o de 1597 ya se c i t a el c a r g o de I m p r e s o r
c o m o uno de los u n i v e r s i t a r i o s ; p e r o ya no figura en n i n g ú n
o t r o h a s t a el de 1753, d e f i n ié n d o s e c l a r a m e n t e sus o b l i g a c i o
n e s al s e r v i c i o de la U n i v e r s i d a d .
Son varios los que en los siglos X V I , X V I I y X V I I I ponían en
l a s p o r t a d a s de las d i v e r s a s o b r a s que de sus t a l l eres s a l í an,
f u e r a n o no u n i v e r s i t a r i a s , e s t e t í t u l o .
E l p r i m e r o
del que
t e n e m o s n o t i c i a
fué
L O R E N Z O
DE
R O B L E S : E s t e i m p r e s o r h a b í a ya e j erci do su
a r t e en L é r i d a 1), d e s d e d o n d e t r a s l a d ó sus t a l l e r e s a la ca
p i t a l de A r a g ó n a fines del s i g lo X V I , d o n d e i m p r i m e en
u n i ó n de D i e g o de R o b l e s , h e r m a n o s u y o y a m b o s h i j o s , se
(1) Jiménez Catalán: Apuntes para una Bibliografía ilerdense de los siglos XV al
XVIII. Barcelona, «L'Avenc», 1912.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 424/494
— 364 —
s e g u r a m e n t e , d e P e d r o d e R o b l e s , h a b i l í s i m o e i n t e l i g e n t e t i p ó
g r a f o q u e , u n a s v e c e s s o lo , o t r a s e n u n i ó n d e J u a n d e V i ll a
n u e v a , h a b í a e j er c id o s u a r t e , c o n é x it o g r a n d e , e n G u a d a
l a j a r a , A l c a l á y L é r i d a , d u r a n t e u n a g r a n p a r t e d e l s ig l o
m e n c i o n a d o ,
L o r e n z o d e R o b l e s s e t i t u l a b a , a d e m á s d e impresor de la
Universidad, del Reino de Ara gón.
N u m e r o s a s f u e r o n l a s o b r a s q u e s a l i e r o n d e s u s p r e n s a s ;
l a p r i m e r a d e q u e t e n e m o s n o t i c i a , Relación de las exequias
que la mui insigne ciudad de Çara goça a celebrado por el Rey
Don Phelipe nuestro Señor, 1 deste nombre, p or e l D r . J u an
M a r t í n e z , R a c i o n e r o d e L a S e o y V i c e - r e c to r d e l a U n i v e r
s i d a d d e Z a r a g o z a e i m p r e s a e l a ñ o 1 6 9 9 . E n d i c h a o b r a h a y
u n « C e r t a m e n q u e l a U n i v e r s i d a d p r o p u s o , lo s v e r s o s , L e
t r a s y G e r o g lí f ic o s q u e s e h i z i e r o n » y u n a « R e l a c i o n d e l a
e n f e r m e d a d y m u e r t e d e s u M a g e s t a d » y el « S e r m o n d e d i c h a s
e x e q u i a s » . L a o b r a i b a d i r i g i d a «A l a m u y i n s i g n e y n o b i
l i s s i m a C i u d a d d e Ç a r a g o ç a » , d e l a c u a l e r a n e n t o n c e s J u r a
d o s l os s e ñ or e s M i gu e l d e A l m a z á n , D o m i n g o X i m e n o , A n
t o n i o J a v i e r , P e d r o M o li no s y J u a n M a u s á n .
A d e m á s d e l a m e n c i o n a d a , m e r e c e n c i t a r s e , e n t r e o t r a s ,
l a h e r m o s a e d i c ió n q u e e n u n i ó n d e J u a n d e L a n a j a h i z o d e
l os «A nal es » de Z u ri t a , en 1610, los Actos de Co rte del Reyno
de Aragon (1608) y El Libro de Almutazafes (1609).
E n 1 60 1 i m p r i m e l a o b r a d e C a s a n a t e Responsu m Juris;
en 1603, l as Alegaciones d e J e r ó n i m o A r d i t , y e n 1 6 0 6 , a l g u
n a s o b r a s d e M i g u e l B o r d a l v a y l a s Constituciones synodales
del Obispado de Barbastro.
A l a f e c h a d e 1 6 1 1 c o r r e s p o n d e l a Relacion verdadera de
las causas que su Ma gestad ha hecho averiguar para echar los
moriscos de España, d el M a r q u é s d e S a n G e r m á n .
F i g u r a c o n L o r e n z o d e R o b l e s , c o m o e d i t o r d e a l g u n a s
d e l a s o b r a s p o r é l i m p r e s a s , e l m e r c a d e r d e l i b r o s B a r t o
l o m é L o p e .
E s t e i m p r e s o r f u é d e s c o n o c i d o a B o r a o , q u e n o le m e n -
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 425/494
— 3 6 5 —
menciona e n s u o b r a , a s í c o m o a l S r . G u t i é r r e z d e l C a ñ o , q u e n o
l e c i t a en s us apunt es (1) .
J U A N D E L A N A J A Y Q U A R T A N E T e s e l s e g u n d o i m p r e s o r d e
l a U n i v e r s i d a d d e q u e t e n e m o s n o t ic i a s ; t a m b i é n s e t i t u l a b a
d e l R e i n o d e A r a g ó n . T u v o s u e s t ab l e c im i e n t o j u n t o a L a
S e o ,
s u p o n e m o s q u e e n la m i s m a p l a z a . D e b i ó , c o n L o r e n z o
d e R o b l e s , a r r e n d a r la i m p r e n t a de l C o l eg i o d e S a n V i c e n t e
F e r r e r , p u e s e n a l g u n a s o b r a s s e d e n o m i n a i m p r e s o r d e l
m i s m o , y e n e l l a , e n u n i ó n d e l t i p ó g r a f o c i t a d o , h i z o l a e d i
ción de los
Anales
d e Z u r i t a .
C o m o m e r c a d e r e s d e l i b r o s y c o s t e a n d o a l g u n a s d e l a s
e d i c i o n e s q u e s a l i e r o n d e s u s p r e n s a s , v e m o s f i g u r a r a J u a n
d e B o n i l l a , F e r r e r (o F e r r i z ) y M a t ía s d e L e z a ú n . L a s p r e n
s a s d e J u a n d e L a n a j a n o d e j a r o n d e f u n c i o n a r e n l o s a ñ o s
q u e d e é l t e n e m o s n o t i c i a ( 1 6 1 0 - 1 6 3 9 ) , d a n d o a l u z o b r a s t a n
i m p o r t a n t e s c o m o Universal método de construcción, d e M o l e s;
e l f a m o s o t r a t a d o d e Lege Regia, d el P . R a m í r e z , Espejo de
príncipes y caballeros; l a Cosmografía, de S es s e (1619); Histo
rias eclesiásticas y seculares del Reino de Aragón , de B l as co de
L a n u z a ( 1 6 1 9 - 2 2 ) ;
Historia de San Juan de la Peña,
d e B r i z
M a r t í n e z ( 1 6 20 ) ; Declaración sumaria de la Historia de Ara
gón para la inteligencia de su ma pa, p o r L . L e o n a r d o d e A r
g e n s o l a ; Historia apologética d e los sucesos del Reino de Aragón
y su ciudad de Zaragoza d e 1 5 9 1 y 9 2 , p o r G o n z a l o d e C é s p e
d e s y M e n e s e s, o b r a q u e e l R e y m a n d ó r e c o g e r ; Historia
de San Valero,
p o r M a r t í n C a r r i ll o ; e l
Fragm entum chronici,
d e D e x t r o , i n t r o d u c i e n d o i m p o r t a n t e s v a r i a c i o n e s e n l a p o r
t ad a de s u edi ci ón par a s u más fácil ve nt a en C a t al uñ a; e l
i n t e r e s a n t e l i b r o
Derecho de naturaleza que los naturales de
Merinda d de San Juan de Pie de Puerto tienen en los Reynos
de la Corona de Castilla,
d e M a r t í n d e V i z c a y (1 6 20 ); c u a r t a
p a r t e d e l a
Historia Pontifical general y católica,
d e F r . M a r co
(1) E l Sr. A bizanda y Broto, en su obra interesantísima Documentos para la Historia
artística y literaria del Arte aragonés,
tomo I, págs. 362 a 368, publica algunos documentos
muy curiosos referentes a este impresor.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 426/494
— 366 —
d e G u a d a l a x a r a ( 16 1 2) ; l a s
obras
d e D . J u a n d e T a r s i s , C o n d e
d e V i l l a m e d i a n a , q u e c o s te ó B o n i l l a ( 1 6 3 4 ); l a o b r a d e d o ñ a
L u i s a d e P a d i l l a , C o n d e sa d e A r a n d a , Noble perfecto y s e g u n
d a p a r t e d e Nobleza virtuosa; Med itaciones p ara los días de
Quaresma, d e F r . A n g e l M a n r i q u e ; l a Relación de la vida y
milagros de San Pedro Arbués, d e F r . T o m á s M a g d a l e n a , q u e
c o s te ó l a C o f r a d í a d e lo s C r u c e s i g n e r o s d e S a n P e d r o M á r t i r
( 1613) , y los Estatutos d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d , a ñ o s d e 1 6 1 8
y 1 6 2 5 .
T i k n o r d i c e q u e i m p r i m i ó t a m b i é n l a
Giganthomaquia
d e
F r a n c i s c o d e S a n d o v a l , q u e n o h e m o s l o g r a d o v e r . T a m b i é n
i m p r i m i ó d o s o b r a s m u y c u r io s a s d e L u i s D í e z d e A u x ,
Retrato de las fiestas a la beatificación de la Bienaventurada
Virgen y Madre Santa Teresa de Jesús y Compendio de las fies
tas que ha celebrado la Imperial Ciudad de Zaragoza por haber
promo vido Filipo III de Castilla, al Ilm o. Sr. D . Fr. Luis Alia
ga en el oficio y cargo supremo de Inquisidor General: l a pr i
m e r a , e n 1 6 1 5 , y l a s e g u n d a , e n 1 6 1 9 .
S i g u e a é s t o s
P E D R O CA B A R T E
( 1 6 1 4 - 1 6 3 2 ) , q u e t e n í a s u
i m p r e n t a en l a C u c h i l l e r í a ; t a m b i é n se t i t u l a e n l a s p o r t a
d a s d e l o s l i b r o s , a m á s d e i m p r e s o r d e l a U n i v e r s i d a d , d e l
R e i n o d e A r a g ó n . E j e r ci ó s u a r t e e n H u e s c a ; D . R i c a r d o
d e l A r c o ( 1) l e d a c o m o i m p r e s o r e n a q u e l l a c i u d a d e n l o s
a ñ o s 1 6 1 3 a l 1 6 1 9 ; e n e s t a ú l t i m a f e c h a i m p r i m i ó a l l í l a o b r a
Funda ción y excelencias, grandezas y cosas mem orables de la
antiquísima ciudad de Huesca;
p e r o c o m o n o s o t r o s h e m o s v i s t o
o b r a s s u y a s d a t a d a s e n Z a r a g o z a e n 1 6 1 4 , d e b i ó e j e r c e r s u
a r t e ,
s i m u l t á n e a m e n t e , e n a m b a s p o b l a c i o n e s , c o s a m u y f r e
c u e n t e , p u e s d a b a n a l a e s t a m p a l a s o b r a s e n Z a r a g o z a , p o r
e j e m p l o , y l e s p o n í a n e l p i e d e i m p r e n t a d e H u e s c a , c o n
o b j e t o d e a p a r e n t a r s u i m p r e s i ó n e n l a o t r a c i u d a d .
C o m o e d i t o r d e a l g u n a d e s u s o b r a s t u v o a J u a n d e B o
n i l l a .
(I) La Imprenta
en
Huesca.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 427/494
— 367 —
D e la s p r e n s a s d e P e d r o C a b a r t e s a l ie r o n a l g u n a s o b r a s
t a n a p r e c i a b l e s c o m o l a s s i g u i e n t e s :
Sermones para los Do
mingos y fiestas de Adviento, d e J u a n H u r t a d o ; u n a n u e v a
edi ci ón de l a Vida y excelencias de la Madre de Dios, d e F r a y
D i e g o M u r i ll o (1 6 1 4 ); Selva de aventuras, de C o nt re ras (1615),
c u y a e d i c i ó n c o s t e a e l l i b r e r o J u a n D a l m a u , y e n e s e m i s m o
a ñ o , los Libros d e la V. M. Teresa de Jesús, d e n u e v o c o r r e
g i d o s : Vía Sacra, del Dr. C arr i l l o (1619); Relación de las fies
tas que la Imperial Ciudad de Zaragoza ha hecho a su Rey y
Señor Felipe III en Aragón (1626); los Trabajos de Jesús, d e
F r . T o m é d e J e s ú s , t r a d u c i d o s d e l a l e n g u a p o r t u g u e s a p o r
F e r r e r a y L a m p a y o ( 1 6 2 2) . E n 1 6 2 7 h a c e u n a e d i ci ó n d e
lo s
Sueños
de Q ueve do, y de l a úl t i m a fech a (1632) es e l
Promptuario cronológico
d e l P . B o y l ; e n 16 1 7 y 1 6 2 3 i m p r i
m e l a s e g u n d a , t e r c e r a y c u a r t a p a r t e d e l
Espejo de príncipes
y caballeros.
S i g u e d e s p u é s , c r o n o l ó g i c a m e n t e , P E D R O L A N A J A Y L A
M A R C A , s o b r i n o d e J u a n d e L a n a j a y Q u a r t a n e t ; l e v e m o s
f ig ur ar c o m o i m p r e s o r z a r a g o z a n o d e s d e 1 6 3 9 a 1 6 4 8 , p o
n i e n d o e n l a s p o r t a d a s d e lo s l i b r o s « I m p r e s o r d e l R e i n o d e
A r a g ó n y d e l a U n i v e r s i d a d » .
E n l os E s t a t u t o s d e 1 6 4 5 fig ura y a n o m b r a d o I m p r e s o r
d e la U n i v e r s i d a d . « Y p o r q u e en m u c h a s o c a s io n e s a l g u n o s
s e h a n id o a i m p r i m i r a o t r a s p a r t e s , s e e s t a t u y e y o r d e n a :
Q u e n i n g ú n e s t u d i a n t e n i r e li g i o so q u e h u b i e r e d e t e n e r a l
g ú n a c t o d e c o n c l u s i o n e s e n l a U n i v e r s i d a d o f u e r a d e l l a ,
c o m o e s t é n f ir m ad as d i c h a s c o n c l u s i o n e s p o r m a n o s d e l R e c
t o r , n o s e p u e d a n i m p r i m i r si n o e n c a s a d e P e d r o L a n a j a y
L a m a r c a , a l q u a l n o m b r a m o s p o r I m p r e s s o r d e l a U n i v e r s i
d a d , e n c o n s i d e r a c i ó n d e s u h a b i l i d a d c o m o d e lo s m u c h o s
s e r v i c io s d e J u a n d e L a n a j a , s u t í o , s o p e n a d e c i e n r e a l e s ,
l a m i t a d p a r a e l I m p r e s s o r y l a o t r a m i t a d p a r a e l A r c a » .
L a T a s a e r a la s i g u i e n t e p a r a l a s C o n c l u s i o n e s :
« P a p e l d e m a r q u i l l a , d e l e t r a c i c e r o n i a n a , p o r d o s c i e n t a s
c o n c l u si o n e s , v e i n t e r e a l e s . = D e l e t r a B r e v i a r i o , v e i n t e y
26
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 428/494
— 368 —
quatro reales.=De papel de marca mayor, de letra cicero
niana, veinte y ocho re ale s.= D el mismo papel de ma rca
mayor , de B r evi ar i o , t r e i nt a y quat r o r eal e s . = S e advi er te
que el que quiera imprimir más de los números señalados,
pagará seis reales por cada ciento, y si llevaren armas de
estampa fina, se concierte con el impresor».
T ambién se ordenaba que el Im presor de la U niversidad
debía tene r un cartel impreso y firmado por el R ector, d on
de se con sign ab an los precios de las conclusione s, con los
modos y forma de letra señalada.
Dió a la estampa, entre otras notables obras, las siguien
tes:
Elogios de la
verdad:
invectiva contra la mentira,
de la
Condesa de A randa ;
Universidad de amor
(1.ª y 2.ª parte), de
A nt ol í nez de Pi edr abuena;
Sala de recreación,
de Castillo So
lórzano (todas en 1640);
La mogiganga del gusto en seis novelas,
de A ndrés S anz del Castillo (1641);
Excelencias de la castidad,
de la Condesa de A rand a (1642); otra ídem de
Universidad de
amor
(íd.);
Golosinas del ingenio ,
de D . M iguel Colodro V illa
lobos (íd.);
Rom ances varios de diversos autores
(1640);
Historia
de Santo Domingo de Val,
de A ndrés U starroz (1649); otra
edición de los
Rom ances varios
(íd.);
Pronóstico general del año,
de M asquera, y en el cual omite su prim er apellido (1645);
Presagios fatales del mando francés en Cataluña, interesantísi
ma obra de Dalma u de R ocab erti (1646); Fueros y actos de
Corte del Reino de Aragón, hechos por la S. C. Magestad del
Rey D. Felipe nuestro Señor, en las Cortes convocadas y feneci
das en la ciudad de Zaragoza, en los años 1645 y 1646 (1647);
Estatutos de la Universidad de Zaragoza
(íd.);
Ordinaciones de
Daroca (íd.); Constituciones Synodales del Obispado de Sigüenza
(íd.);
Fueros y actos de Corte del Reyno de Aragón (íd.); y en
este mismo año, las Ordinaciones de Tarazona y Borja; y en
1647,
algunas obras de carácter teológico y vidas de Santos,
apareciendo en 1649 sus Herederos, a pesar de que en 1650
hallamos la obra Corona eterna, del P . H ortigas, que ci ta L a
tassa y que aparece impresa por él.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 429/494
— 3 6 9 —
T e n í a s u i m p r e n t a a lo s S e ñ a l e s y f u e r o n e d i t o r e s s u y o s
e n a l g u n a s o b r a s q u e d i ó a l a e s t a m p a P e d r o E s c u e r y J u s e
p e A l f a y .
L o s H E R E D E R O S D E P E D R O L A N A J A f i guran t ambi én como
i m p r e s o r e s d e l a U n i v e r s i d a d y d e b ie r o n t e n e r s u e s t a b le c i
m i e n t o e n l a c a l l e M a y o r , c e r c a d e la I g l e s i a d e l a M a g d a
l e n a , p o r q u e e n a l g u n a s d e l a s p o r t a d a s d e s u s l i b r o s s e h a c e
c o n s t a r « f ro n t e r o a l a M a g d a l e n a » .
E n t r e l a s v a r i a s o b r a s q u e s a l i e r o n d e s u s t a l l e r e s h a y
a l g u n a s d e a m e n a l i t e r a t u r a , h o y d e e x t r e m a d a r a r e z a y
m uy bu s ca da s po r los bi bl ióf i los ; t a l es s on: Virtud militante
contra las quatro pestes del mundo, de Q ueved o (1.ª edi c i ón) ;
Parte 44 de las comedias de diferentes autores (1652); Parte
6.ª de las comedias escogidas de los mejores ingenios, q u e e d i t ó
R o b e r t o D u p o r t , c o n o c i d o m e r c a d e r d e l i b r o s , c o n l i c e n c i a y
p r i v i l e g i o a s u f a v o r ( 1 6 5 4 ) ; Jacinto Polo de Med ina a Lelio:
Gobierno moral (1667) (1); Silva de varios roman ces, que c i t a
D u r á n ( 1 6 7 5 ) ; La fortuna con seso, d e Q u e v e d o (1 6 5 0 ) ; Sala
de recreación, d e C a s t i l l o S o l ó r z a n o , a c o s t a d e J u s e p e A l f a y
( 1647) ; la i n t e r e s a n t í s i m a o b r a d e P a c h e c o , Modo fácil y nue
vo para examinarse los maestros en la destreza de las armas
( q ue e d i t a J u s e p e A l f a y e n 1 6 5 8 ); y a d e m á s , a l g u n a s t a n i m
p o r t a n t e s c o m o l a Segu nda parte de los Anales de la C orona
de Aragón, q u e p r o s i g u e n l o s d e l D r . B a r t o l o m é L e o n a r d o d e
A r g e n s o l a , p u b l i c a d o s p o r M i g u e l R a m ó n Z a p a t e r (1 6 6 4 );
l a hermos a edi ci ón de
Actos de Cortes del Reino de Aragón
( 1664) ; Vida de Numa Pompilio,
d e D . A n t o n i o C o s t a ; en
1 6 6 8 - 69 h a c e n c o n D o r m e r u n a e d ic i ó n d e lo s
Anales
d e Z u
r i t a , y e n 1 6 7 4 i m p r i m e n
Defensa histórica por la antigüedad
del Reino de Sobrarbe,
d el D r . L a R i p a .
E n 1 6 5 9 , y c o m o t a l e s i m p r e s o r e s d e l a U n i v e r s i d a d ,
di eron a l a es t ampa l os Estatutos, c o n f ir m a d o s p o r F e l i p e I V ,
d e l a m i s m a y q u e e r a n u n a r e i m p r e s i ó n d e l o s d e 1 6 4 5 .
(1) Que costea el librero T omás Cabezas.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 430/494
370
D e j a n
de
figurar entre
los
t i p ó g r a f o s z a r a g o z a n o s
por el
a ñ o
1684.
L e s s u s t i t u y e n
en su
c a r g o
de
i m p r e s o r e s
de la
U n i v e r s i
d a d
los
HEREDEROS DE DOMINGO LA PUYADA, i m p r e s o r z a r a
g o z a n o
que
d u r a n t e v a r i o s a ñ o s h a b í a e j e rc i d o
su
p r o f e s i ó n
e n e s t a c a p i t a l .
P o c a s n o t i c i a s t e n e m o s
de
e s t o s t i p ó g r a f o s ;
en
1 6 8 4
les
v e m o s f i g u r a r c o m o i m p r e s o r e s
de la
U n i v e rs i da d
en la
p o r
t a d a
de los
Estatutos
que se
d i e r o n
a luz ese año,
a p r o b a d o s
p o r C a r l o s
II.
A l
año
s i g u i e n t e
se da a la
e s t a m p a
la
o b r a Nueva idea
Physica natural demostrativa, origen
de las
materias
que
mue
ven
las
cosas,
de
J u a n B a u t i s t a J o a n i n i .
MANUEL ROMÁN
es el
i m p r e s o r
que
s u s t i t u y e
a los
H e re
d e r o s
de
D o m i n g o
la
P u y a d a
y que,
c r o n o l ó g i c a m e n t e ,
co
m i e n z a
a
d a r s e
a
c o n o c e r
en
e s t a c a p i t a l d e s p u é s
de los
m e n
c i o n a d o s ,
o,
m e j o r d i c h o ,
al
m i s m o t i e m p o
que
e l l os , pero
c u y o e s t a b l e c i m i e n t o t i p o g r á f i c o f u n c i o n ó b a s t a n t e s a ñ o s ,
p u e s
aun
figura
en los
p r i m e r o s
del
s i g l o
X V I I I .
B o r a o
le se
ñ a l a
la
f e c h a
de
1 6 6 8 c o m o i m p r e s o r
de una
e d i c i ó n
que
c i t a
L a t a s s a ,
de la
Lyra poética del Licenciado Sánchez;
tal
fecha
l a t e n e m o s
por
e q u i v o c a d a , p u e s
no es
v e r o s í m i l
que
es t e
t i p ó g r a f o d i e r a
a la
e s t a m p a
la
o b r a m e n c i o n a d a
y
p a s a r a
u n
tan
l a r g o l a p s o
de
t i e m p o
sin
i m p r i m i r l ib r o a l g u n o
1).
M a n u el R o m á n t e n ía
su
e s t a b l e c i m i e n t o t i p o g r á f i c o
muy
c e r c a
de la
U n i v e rs i da d ,
en la
c a l l e
del
S e p u lc r o ,
hoy
cal l e
d e
Don
T e o b a l d o .
E n 1 6 84
le
v e m o s i m p r i m i r a l g u n a s o b r a s
de F r.
A n t o n i o
I r i b a r r e n ,
y en
1 6 8 5 ,
las
Ordinaciones de Tarazona;
con
p o s
t e r i o r i d a d ,
los
Ocios morales,
de
E s p in o s a ;
las
Ordinaciones
de la Casa y Cofradía de Ganaderos de la ciudad de Zaragoza,
Lelio instruído de Jacinto Polo, Vida de Santa Agatochia,
y
Poesías de la única poetisa am ericana Sor Juana Inés de la
(1) La única edición
que
conocemos
de
esta obra,
fué
hecha
por
Manuel Román
en
1688;
hay error en Latassa.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 431/494
- 371 -
Cruz,
q u e c o s te ó e l l i b r e r o M a t í a s d e L e z a ú n , y o t r o s m u
c h o s l i b r o s , p u e s c o m o y a h e m o s d i c h o , s u i m p r e n t a a l c a n z a
l os pr i meros años del s i gl o X V I I I . E n é s t e d ió a l a e s t a m p a
o b r a s t a n r e c o m e n d a b l e s c o m o l a
Selectæ disputationes Sco las
ticæ, d e A r b i o l; Tyrocinium Ivrisprudentice, de C us t od i o de
L i s s a ; Lumen concionatorum, d e A r b i o l; Desengaños místicos
y Tercera Orden Seráfica, d e l m i s m o (e s t a ú l t i m a , s e g u n d a
e d i c i ó n ) ; Ram illete poético de las discretas flores, d e l D o c t o r
D . J o s é T a f a l l a y N e g r e t e , f ir m an do l a d e d i c a t o r i a e l s e ñ o r
d e C o n t a m i n a , d e q u i e n r e c o g i ó e l m a n u s c r i t o d e e s t a o b r a ;
Narración histórica de la milagrosa ven ida de Ma ría Santísima
a defender Zaragoza y su prodigiosa imagen que con la invoca
ción de el Portillo se venera en sus muros, d e F r . G r a c i a ; l a
s e g u n d a e d i c i ó n d e l o s Sermones de Cristo, d e l m i s m o a u t o r ,
y u n a s Constituciones Synodales del Obispado de Barbastro.
D . L u i s
D E C U E T O
s u s t i t u y e a M a n u e l R o m á n e n s u c a r g o
d e I m p r e s o r d e l a U n i v e r s i d a d ; es m á s , d e b i ó d e s u s t i t u i r l e
i ncl us o en s us t a l l eres y mat er i a l t i pográf i co, pues s u of i c i na
s e h a l l a b a s i t u a d a e n l a c a l l e d e l S e p u l c r o , y d e d u c i m o s , f u n
d a d a m e n t e , q u e d e b í a s e r l a d e R o m á n .
C u e t o , e n m u c h a s i m p r e s i o n e s z a r a g o z a n a s , a m á s d e
i m p r e s o r d e la U n i v e r s i d a d , s e t i t u l a b a d el R e y n u e s t r o S e
ñ o r , d e l a C i u d a d y d e l S a n t o T r i b u n a l d e l a I n q u i s i c i ó n .
D e m o d o q u e l a l l a m a d a « I m p r e n t a R e a l » e r a l a m i s m a d e
C u e t o , q u e t e n í a e s t e p r i v i l e g i o y q u e , s e g ú n l a s o b r a s q u e
s a l í a n d e e l la ( P r a g m á t i c a s , R e a l e s C é d u l a s , R e a l e s D e c r e
t o s , e t c . ) l a t i t u l a b a s ó l o d e e s t a m a n e r a , o m i t i e n d o s u
n o m b r e .
F ué D . L u i s d e C u e t o h o m b r e i n t e l i g e n t e y c u l t o p o s e e
d o r d e u n a c o p i o s a y s e l e c t a b i b l i o t e c a , i m p r i m i e n d o a m u
c h a s d e l a s o b r a s q u e s a l i e r o n d e s u s p r e n s a s a l g ú n m a y o r
s a b o r a r t í s t i c o q u e s u s a n t e c e s o r e s .
E n 21 de ago s t o de 1742 s e dió cu en t a , en C l au s t ro, de
un of ic io s uy o que j ánd os e de l o es t a t uí d o s obre i mp res i on es
u n i v e r s i t a r i a s e n s u o f i c i n a t i p o g r á f i c a , d e l a q u e t e n í a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 432/494
— 372 —
(según man ifiesta) la ex clusiva , pues se hab ía imp reso en
otra (la de José Fort) los méritos de los opositores a la Cáte
dra de S anto T omás. S u justa reclamación fué atendida,
acordándose que Cueto continúe imprimiendo para la U ni
versida d con arr eg lo a la resolución del Clau stro de fecha
23 de mayo de 1738 (1) y a la orden que el R ector le dió pa ra
hace r las impresion es, pa ra lo cual el S ecretario le rem itirá
los títulos e informes que se ofrecieren. (Gestis, núm. 5, fo
lios 111 v. y 112).
E n 5 de septiem bre del mismo año, el Claustro acuerda
se forme un aranc el m oderado, de forma que se pued an te
ner conclusiones con algún proporcionado gasto y que, for
mado, se l leve a D. L uis de Cueto, impresor de la U niversi
dad , y conven ido con él, se firme p or el señor R ector en la
forma prevenida por Estatuto, para que dicho impresor la
observe, «y si no conviniese, se traig a al C laustro pa ra re
solver lo que tuviere por conveniente».
(Gestis
núm. 5, fo
lio 112 v.).
E n 19 de octubre de ese mismo año presen tó el D r. A l
franca la Tassa de Conclusiones hecha por los Sres. Consilia
rios,
y se acordó comunicarla a D. Luis de Cueto, rogándole
la examine y manifieste su conformidad o reparos, para dar
cuenta al Claustro (2); fué aprobada definitivamente por éste
en 25 del mismo mes y año.
E n 10 de abri l de 1744 se tratar on en Claustro a lgunas
duda s ocurridas sobre la tarifa dada última m ente al im pre
sor de la U nive rsidad , acordándose que la lám ina de pliego,
de que no se habla en ella, se regule a diez reales por ciento
y no más, y que en cualquiera otra duda que pudiere ocurrir
resuelva el Rector lo que tuviere por conveniente y por más
justo,
oyendo al impresor y al catedrático que tenga que im
primir conclusiones o méritos. (Gestis nú m . 5, fol. 118).
(1) No la hemos podido encontrar en los Gestis de ese año; no se debió hacer constar.
(2) Dicha T asa no se inserta en el Gestis correspondiente.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 433/494
373
E n lo s E s t a t u t o s d e 1 7 5 3 , a l T í t u l o L I I I , se d i c e :
«De el Impressor de la U niversidad y tassacion a que debe
arreglarse:
P r i m e r a m e n t e , e s ta t u y o y o r d e n o q u e l a U n i v e r
s i d a d t e n g a u n i m p r e s s o r , e n c u y a o f i c i n a d e b a n i m p r i m i r s e
t o d a s l a s C o n c l u s i o n e s , r e l a c i o n e s d e l o s E x e r c i c i o s y M é r i
t os d e l os O p o s i t o r e s, q u e h u v i e r e d e r e m i t i r l a U n i v e r s i d a d
por s u of i c i o a l mi C ons ej o para l as provi s i ones de l as C at he
d r a s y d e m a s p a p e l e s d e la E s c u e l a , y s u n o m b r a m i e n t o
s e a d e e l C l a u s t r o d e R e c t o r , C o n s i l i a r i o s y C a t h e d r a t i c o s ,
q u a n d o s u c e d i e r e l a v a c a n t e d e d i c h o o f i c i o , y p o r q u e a c t u a l
m e n t e lo e s L u i s d e C u e t o y t i e n e a c r e d i t a d a s u h a b i l i d a d y
s e r v i c i o s a l a U n i v e r s i d a d , l o n o m b r o e n I m p r e s s o r d e e l l a ,
» I t e m , o r d e n o s e a d e l a o b l i g a c i ó n d e d i c h o i m p r e s s o r
d a r g r a t i s t o d a s l a s C e d u l a s i m p r e s s a s q u e s e n e c e s s i t a n e n
l a U n i v e r s i d a d p a r a a v i s a r a l o s D o c t o r e s y M a e s t ro s p a r a
l o s G r a d o s d e t o d a s l a s F a c u l t a d e s , y p a r a a v i s a r a to d o s lo s
C l a u s t r o s y J u n t a s q u e s e o f r e c ie r e n e n l a U n i v e r s i d a d , y
t e n g a q u a t r o r e a l e s d e p r o p i n a d e t o d o s l os G r a d o s d e D o c
t o r e n t o d a s l a s F a c u l t a d e s , c o m o q u e d a s e ñ a l a d o e n e l t í t u l o
a n t e c e d e n t e .
» I t e m , e s t a t u y o q u e e l E s t u d i a n t e , R e l i g io s o u o t r a
q u a l q u i e r p e r s o n a q u e h u v i e r e d e t e n e r a c t o d e C o n c l u s i o n e s
firm ad as p o r e l R e c t o r d e l a U n i v e r s i d a d , d e b a i m p r i m i r l a s
p r e c i s a m e n t e e n l a O f ic in a d e e l I m p r e s s o r d e l a U n i v e r s i
d a d y n o e n o t r a a l g u n a , e n p e n a d e c i e n r e a l e s , l a m i t a d
p a r a el i m p r e s s o r y l a o t r a m i t a d p a r a el A r c a .
» I t e m , p o r q u a n t o r e s p e c t o a l a r e g u l a c i o n d e l o s p r e c i o s
d e l a i m p r e s s i o n d e C o n c l u s i o n e s , h a h a v i d o a l g u n a v a r i e
d a d y u l t i m a m e n t e s e f o rm ó u n A r a n c e l o T a s s a c i o n , d e
c o n f o r m i d a d c o n e l i m p r e s s o r L u i s d e C u e t o , q u e a p r o b ó e l
C l a u s t r o d e R e c t o r , C o n s i l i a r io s y C a t h e d r a t i c o s , p o r s u r e
s o l u c i ó n d e v e i n t e y c i n c o d e o c t u b r e d e m i l s e t e c i e n t o s
q u a r e n t a y d o s , y a l l i s e h a l l a b i e n p r o v e í d o l o r e f e r e n t e a
e l l o;
c o n f o r m á n d o m e c o n d i c h o R e g l a m e n t o , e s t a t u y o y o r
d e n o l o o b s e r v e n y g u a r d e n , a s s i e l i m p r e s s o r d e l a U n i v e r -
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 434/494
— 374 —
Universidad
c o m o l os d e m a s a q u i e n e s r e s p e c t i v a m e n t e t o c a r e , e n
l a f o r m a s i g u i e n t e :
»Conclusiones en dos pliegos de marca mayor o marquilla:
P o r c o m p o n e r l a t a b l a c o n l e t r a de B r e v i a r i o , v e i n t e y q u a -
t r o r e a l e s ; c o n l e t r a d e L e c t u r a , v e i n t e r e a l e s ; c o n l e t r a
A t h a n a s i a , d i e z y s e is r e a l e s ; c o n l e t r a d e T e x t o , c a t o r c e
r e a l e s ;
c o n l e t r a P a r a n g o n a , d o c e r e a l e s . P o r c o m p o n e r l a
t a b l a d e l a D e d i c a t o r i a , q u a t r o r e a l e s ; p o r t i r a r o i m p r i m i r
c a d a c i e n C o n c l u s i o n e s c o n s u D e d i c a t o r i a , o c h o r e a l e s ; p o r
p e g a r c a d a c i e n t o , d o s r e a l e s .
»Con clusiones en dos pliegos de papel ordinario:
P o r c om
p o n e r l a t a b l a c o n l e t r a d e B r e v i a r i o , v e i n t e r e a l e s ; d e L e c
t u r a , d i e z y s e is ; d e A t h a n a s i a , d o c e ; d e T e x t o , d i e z ; d e P a
r a n g o n a , o c h o . P o r c o m p o n e r l a t a b l a d e l a D e d i c a t o r i a ,
q u a t r o r e a l e s ; p o r t i r a r c a d a c i e n t o c o n s u D e d i c a t o r i a , q u a
t r o r e a l e s ; p o r p e g a r c a d a c i e n t o , u n r e a l .
»
Conclusiones en un pliego de papel ordinario:
P o r c o m p o
n e r l a t a b l a c o n l e t r a d e B r e v i a r i o , d o c e r e a l e s ; d e L e c t u r a ,
d i e z ; d e A t h a n a s i a , o c h o ; d e T e x t o , si e t e ; d e P a r a n g o n a ,
se i s ;
y s i f u e r e n d e C a n o n e s o L e y e s q u e n o e x c e d a n d e q u a
t r o p a r r a f o s , d o s r e a l e s m e n o s d e e l t a n t o r e s p e c t i v o a c a d a
e s p e c i e d e l e t r a . P o r c o m p o n e r l a D e d i c a t o r i a , t r e s r e a l e s ;
p o r t i r a r c a d a c i e n t o , q u a t r o r e a l e s .
» L a s C o n c l u s i o n e s e n u n p l i e g o d e m a r c a m a y o r s e
c o m p u t e n p o r e l t a n t o q u e l o s d e d o s p l i e g o s d e p a p e l o r d i
n a r i o , b a x a d o e l c o s t e d e p e g a r ; y l a s d e u n p l i e g o d e p a p e l
d e m a r q u i l l a , p o r l a s d e u n p l i e g o d e p a p e l o r d i n a r i o .
» S i c o n u n a m i s m a t a b l a se i m p r i m i e r e m á s d e u n A c t o ,
s i n i n t e r m i s s i o n d e m a s t i e m p o q u e u n m e s , el p r e c i o d e
c o m p o n e r l a s o l o s e l e p a g u e u n a v e z .
» S i e n l a s C o n c l u s io n e s se h u v i e r e d e p o n e r L á m i n a , p o r
l a m i n a r c a d a c i e n t o se l e d e n q u a t r o r e a l e s , s i e n d o l a L á m i
n a e n q u a r t o ; y s i f u e r e d e m e d i o p l i e g o , s e i s r e a l e s p o r
c i e n t o ; y s i l a L á m i n a f u e r e d e el i m p r e s s o r , s e l e d e n a m a s
d o s r e a l e s p o r e l u s o d e e l l a e n c a d a A c t o .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 435/494
— 3 7 5 —
» P o r t i r a r o i m p r i m i r c a d a t a f e t a n o r a s o C o n c l u si o n e s
d e u n p l i e g o , s e p a g u e u n r e a l , y e n l a s d e m a s d e q u a l q u i e r a
e s p e c ie , p o r c a d a t a f e t a n o r a s o , t r e s s u e l d o s , a u n q u e u n a s
y o t r a s l l ev e n p u n t a s ; s i a l g u n A c t o t u v i e r e D e d i c a t o r i a d e
L a b e r i n t o , C o r o n a u o t r o a r t i f i c i o d e e s p e c i a l t r a b a j o y e x
q u i s i t a c o l o c a c i o n , s e a u m e n t e a l I m p r e s s o r l o q u e p a r e c i e r e
a l R e c t o r .
» E n t o d a s l a s C o n c l u s i o n e s s e a d e l a o b l i g a c i o n d e e l I m
p r e s s o r e l p o n e r l a o r l a y o r n a t o c o r r e s p o n d i e n t e , y e l p a p e l
d e b a p a g a r l o e l q u e t u v i e r e el A c t o .
» L o s E x e r c i c i o s y M e r i to s p a r a l a s p r o v i si o n e s d e l a s
C a t h e d r a s , s e i m p r i m a n e n f o l i o , c o n l e t r a d e T e x t o , d e x a n
d o c a b e z a , p i e y m a r g e n e s p r o p o r c i o n a d a s y n a d a e x c e s s i v a s ,
y s e i m p r i m a n v e i n t e y o c h o e x e m p l a r e s y s e l e p a g u e a
r a z o n d e d o c e r e a l e s p o r p l i e g o , i n c l u s o e l c o s t e d e e l p a p e l .
» E l I m p r e s s o r e s t e o b l i g a d o a i m p r i m i r l a s C o n c l u s i o n e s ,
M é r i to s y d e m a s p a p e l e s d e l a U n i v e r s i d a d , e n e l t i e m p o
p r e c i s o q u e l e s e ñ a l a r e e l R e c t o r .
» I t e m , e s t a t u y o q u e e l I m p r e s s o r d e b a t e n e r p u b l i c a m e n t e
e n s u o f ic i n a u n a c o p i a i m p r e s s a d e e l A r a n c e l y T a s s a c i o n ,
f irmada de e l R ec t o r y S ecr et ar i o, y a l f in de di c ha cop i a
d e b a p o n e r l a s e s p e c i e s d e l e t r a s d e q u e q u e d a h e c h a m e n
c i o n y l a e x p r e s s i o n d e c a d a u n a d e e l l a s , f o r m a d a c o n l o s
c a r a c t e r e s d e s u e s p e c i e e n l a f o r m a s i g u i e n t e : » ( S i g u e e l
model o de l as s e i s c l as es de l e t ra) .
E n t r e o t r a s v a r i a s o b r a s q u e s a l i e r o n d e s u s p r e n s a s e n
l o s m u c h o s a ñ o s q u e e j e rc i ó e l n o b l e a r t e d e l a t i p o g r a f í a ,
m e r e c e n c i t a r s e :
C opia de la Relación que el eminentísimo Car
denal Belluga ha remitido al Il m o . Sr. Arzobizpo de Zaragoza
de la acertada elección de Pontífice en el Carden al Ursino
(1720);
Un Certamen oratorio y poético
(1728);
Remedio universal de
todas las necesidades y trabajos
( d o s v o l ú m e n e s ) , d e J a i m e
B a r ó n , q u e c o s t e a e l l i b r e r o J o s é M e n d o z a y e n c u y a p o r t a
d a s e d i c e : « I m p r e n t a R e a l d e L u i s d e C u e t o» ( 1 7 32 ) ; l a
Gazeta de Zaragoza ; Con stituciones Synodales del Obispado de
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 436/494
— 376 —
Huesca;
el
Catálogo
d e s u B i b l i o t e c a , m u y c u r i o s o e i n t e r e
s a n t e ; u n a c u a r t a i m p r e s i ó n ( se h a b í a h e c h o o t r a e n 1 7 2 4
p o r P e d r o C a r r e r a s ) d e l a
Tercera Orden Seráfica,
d e A r b i o l ;
Noticia de los Reales Decretos y C édulas sobre el comercio libre
de Indias
(1778); l as
Constituciones de la Congregación de Nues
tra Señora de Gracia
(1780);
Reflexiones a la Instrucción po
pular sobre los saramp iones que se han padecido en Zaragoza en
el año 1771; M emorias de arquitectura hidráulica,
d e l i n g e
n i e r o D . L u i s C h i m i o n i ;
Com pendio de la predicación,
del
P .
F r . D i e g o J o s e p d e C á d i z , y e n l a I m p r e n t a d e l R e y
n u e s t r o S e ñ o r q u e é l d i r i g í a g r a n n ú m e r o d e
Pragmát icas ,
Reales Cédulas, Reales órdenes,
n u m e r o s a s
Relaciones,
a l g u
n a s m u y i n t e r e s a n t e s , y e n 1 7 5 3 , l os
Estatutos
d e l a R e a l y
P o n t i f i c ia U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a , e n l o s c u a l e s , a m á s d e
« I m p r e n t a de l R e y n u e s t ro S e ñ o r » , a ñ a d e « y d e l a U n i v e r
s i d a d » , c o m o s i l a t u v i e r a p r o p i a .
C u e t o d e b i ó f a l l e c e r e n l o s ú l t i m o s m e s e s d e l a ñ o 1 7 6 0 ,
p u e s e n o c t u b r e d e l m i s m o s u v i u d a , D . ª P a u l a B o t e l l o , d i r i
g i ó u n m e m o r i a l a l a U n i v e r s i d a d , a l e g a n d o l os m u c h o s
a ñ o s q u e s u e s p o s o y s u s a n t e c e s o r e s h a b í a n s e r v i d o c o m o
i m p r e s o r e s a l a E s c u e l a , q u e e n a t e n c i ó n a e l l o , e n l o s ú l t i
m o s
Estatutos
a p r o b a d o s p o r S . M . s e l e n o m b r ó c o m o t a l , y
q u e h a b i é n d o s e p u e s t o e l l a a l f r e n t e d e l a o f i c i n a t i p o g r á f i c a
d e s u e s p o s o , r e g e n t a d a p o r l o s m i s m o s o f i c i a l e s q u e e n v i d a
d e é s t e , s o l i c i ta b a la p l a z a d e I m p r e s o r a d e l a U n i v e r s i d a d ,
c o n l o s m i s m o s e m o l u m e n t o s q u e e s t a b a n c o n v e n i d o s .
E n C l a u s t r o d e 8 d e l m i s m o m e s y a ñ o s e a c o r d ó a c c e d e r
a l a p e t i c i ó n d e l a v i u d a d e C u e t o , q u e q u e d ó n o m b r a d a I m
p r e s o r a d e l a U n i v e r s i d a d e n s u s t i t u c i ó n d e s u e s p o so , c a r g o
que des empeñó bi en y f i e l ment e has t a 1771, en que fa l l eci ó,
p r e s e n t á n d o s e d i v e r s a s p r o p o s i c i o n e s p a r a d e s e m p e ñ a r l a
p l a z a q u e d e j a b a v a c a n t e D .ª P a u l a B o t e ll o , n o m b r á n d o s e ,
e n C l a u s t r o c e l e b r a d o e l 2 2 d e f e b r e r o , p a r a s u s t i t u i r l a , a l
i m p r e s o r F R A N C I S C O M O R E N O , a l que en e l mi s mo dí a l e fué
c o m u n i c a d o e l n o m b r a m i e n t o .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 437/494
— 377 —
F r a n c i s c o M o r e n o t e n í a u n e x c e l e n te e s t a b l e c i m i e n t o
t i p o g r á f i c o e n Z a r a g o z a d e s d e e l a ñ o 1 7 2 7 , p r i m e r o e n l a
p l a z a d e L a S e o , l u e g o e n l a c a l l e d e l a s D a n z a s y m á s t a r
de en l a C u ch i l l er í a ; en un mi s m o año (1745) l e vem os f igu
r a r e n l o s d o s ú l t i m o s d o m i c i l i o s . C i t a r l a s o b r a s q u e s a l i e r o n
d e l os p r e n s a s d e M o r e n o , se r í a l a r g o y p e s a d o ; m e n c i o n a r e
m o s s ól o a l g u n a s , l a s m á s i m p o r t a n t e s :
Propug naculo de las
tradiciones en general, contra la regla de los criticos severos
( 1734) ; Año evangélico,
d e F r . M a g d a l e n a , I y I I t o m o (1 7 3 5 );
Palestra crítico-médica,
d el P . R o d r í g u e z , to m o s I I I y I V
(1738 y 1741); e l t omo V de l a mi s ma (1744); e l not abl e l i bro
d e l P . A l d e a , q u e h a c e re f e r e n c i a a la Fundación de San Juan
de la Peña ( 1 7 4 8 ) ; e l t o m o V I d e l a Palestra crítica (1749);
Historia general de los Religiosos Descalzos del O rden de los
Herm itaños del Gran Pad re y Doctor de la Iglesia San Agustín
y de la C ongregación de España ( to m o I V ) ; Arte de Canto llano,
d e M o n t an o s ; Estatutos municipales de la provincia de Aragó n,
de la Regular observancia de nuestro Santo Padre San Fran
cisco; l a s M emorias literarias de la Universidad de Zaragoza ,
d e C a m ó n ;
Segunda ilustración a los quatro procesos forales d e
Aragón y al tratado de los Mo nitorios, d e l D r . L a r r i p a ; Medi
cinæ, compendium theorico-p racticum , d e G a s p a r R o m e o , y
o t r a s m u c h a s .
E n 7 d e n o v i e m b r e d e 1 7 8 0 , M o r e n o s e v i o o b l i g a d o a
p r e s e n t a r a l a U n i v e r s i d a d u n m e m o r i a l a c e r c a d e u n a u t o
d e l R e g e n t e q u e s e l e h a b í a c o m u n i c a d o y p o r e l c u a l s e l e
p e d í a n p u s i e r a e n m a n o s d e l E s c r i b a n o s e is e j e m p l a r e s d e
t o d a s y c a d a u n a d e l a s i m p r e s i o n e s q u e s e h i c i e r a n e n s u
o f ic in a t i p o g r á f i c a , a c o r d a n d o e l C l a u s t r o q u e l o s D o c t o r e s
C a m ó n y L a s a r t e v i s i t e n a l R e g e n t e d e l a R e a l A c a d e m i a
y v e a n l a f o r m a y m a n e r a d e s o l u c i o n a r e s t e a s u n t o . ( C l a u s
t r o d e 1 4 d e d i c i e m b r e d e d i c h o a ñ o ) . (Gestis n ú m . 1 3 ,
fol.
82) .
M o r e n o f a ll e c ió e n l o s p r i m e r o s m e s e s d e 1 7 8 1 , y s u v i u
d a D .ª F r a n c i s c a G a r c é s s o li c it ó l a p l a z a d e i m p r e s o r a d e l a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 438/494
- 378 -
U n i v e r s i d a d , a se m e j a n z a d e l o q u e h a b í a h e c h o la v i u d a d e
C u e t o .
E n C l a u s t r o d e 1 3 d e m a r z o d e e s e a ñ o s e a c c e d i ó a l a
p e t i c ió n d e D .ª F r a n c i s c a G a r c é s y q u e d ó n o m b r a d a i m p r e
s o r a d e l a U n i v e r s i d a d , c a r g o q u e d e s e m p e ñ ó h a s t a 1 7 9 4 ,
en que fa l l eci ó.
A s u m u e r t e s o l i c it a r o n l a p l a z a l o s s i g u i e n t e s i m p r e s o
r e s z a r a g o z a n o s :
M i g u e l A n t o n i o T o l o s a n a , e n c a l i d a d d e h e r e d e r o f id ei
c o m i s a r i o d e l a v i u d a d e M o r e n o , c o m o y e r n o , h e r e d e r o d e l a
m i s m a y r e g e n t e d e s u i m p r e n t a .
F r a n c i s c o M a g a l l ó n , a n t i g u o y r e p u t a d o t i p ó g r a f o d e l a
c a p i t a l , e l c u a l h a c e c o n s t a r , e n s u s o l i c i t u d , q u e h a c u r s a d o
e n e s t a U n i v e r s i d a d d o s a ñ o s F i l o s o f ía , q u e s a b e g r a b a r e n
m a d e r a y q u e a d e m á s d e o f r e c e r l a m a y o r e x a c t i t u d e n e l
c u m p l i m i e n t o d e s u d e b e r , t i e n e e n s u s t a l le r e s h e r m o s o s
t i p o s d e l e t r a .
J u a n I b á ñ e z h a c e c o n s t a r q u e s i r v e a l p ú b l i c o e n s u o fi
c i n a t i p o g r á f i c a h a c e m á s d e t r e c e a ñ o s y q u e h a i m p r e s o
C o n c l u s i o n e s , t e n i e n d o e n s u s t a l l e r e s b u e n o s t i p o s d e l e t r a
(s i n fecha) .
M e d a r d o H e r a s , t a m b i é n r e p u t a d o t i p ó g r a f o , e l c u a l , a
m á s d e l a s m a n i f e s t a c io n e s d e p r o n t i t u d , b u e n o s c a r a c t e r e s
d e l e t r a , e t c . , m a n i f i e s t a q u e r e b a j a r á d e l a T a s a c o n s i g n a d a
e n E s t a t u t o s , e n l a t a b l a d e C o n c l u s i o n e s, u n r e a l d e p l a t a
e n c a d a c i e n t o d e l á m i n a s f i n a s y o t r o r e a l d e p l a t a p o r c a d a
d e d i c a t o r i a , « y e n l a s d e m á s i m p r e s i o n e s , c o n f o r m e a e s
t i l o » ( 2 d e m a r z o d e 1 7 9 4 ) ; y p o r ú l t i m o ,
M a r i a n o M i e de s , a n t i g u o t i p ó g r a f o d e Z a r a g o z a , q u e l o
e r a d e l A r z o b i s p o , d e l a E c o n ó m i c a y d e l a A c a d e m i a d e
S a n L u i s ( 2 7 d e f e b r e r o d e 1 7 9 4 ) .
E l C l a u s t r o , p o r m a y o r í a d e v o t o s y a p e s a r d e q u e e n
e s t e C o n c u r s o s e p r e s e n t a r o n t a n r e p u t a d o s t i p ó g r a f o s c o m o
M a g a l ló n , H e r a s y M i ed e s, n o m b r ó a M i g ue l A n t o n i o T o lo
s a n a , d ur an t e s u f ideicomis o.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 439/494
— 3 7 9 —
E n C l a u s t r o d e 2 6 d e s e p t i e m b r e s e dió c u e n t a d e u n a
R e a l o r d e n , q u e c o m u n i c a C a b a l l e r o , c i t a n d o l a s o b r a s q u e
S . M . s e h a s e r v i d o r e s o l v e r p u e d a n i m p r i m i r s e e n l a s U n i
v e r s i d a d e s d e S a l a m a n c a , A l c a l á, V a l la d o l id , V a l e n c i a y
C e r v e r a , r e a l o r d e n q u e a q u í n o t e n í a a p l i c a c i ó n p o r c u a n t o
l a d e Z a r a g o z a n o t e n í a i m p r e n t a p r o p i a c o n r e a l e s p r i v i
l e g i o s .
E n 5 d e n o v i e m b r e d e 1 8 1 3 , M a r i a n o M i ed e s p r e s e n t a
u n n u e v o m e m o r i a l s u p l i c a n d o s e l e n o m b r e i m p r e s o r d e l a
U n i v e r s i d a d . Y e l C l a u s t r o a c u e r d a c o n t e s t a r l e en el s e n t i d o
d e q u e l a p l a z a e s t á p r o v i s t a y n o h a l u g a r a l o s o l i c i t a d o .
¿ E n q u i é n e s t a b a p r o v i s t a ? E s t o e s l o q u e n o h e m o s p o d i d o
po ne r en c l a ro, pu es en 1818 (6 de oct ub re) s e pr es e nt ó e l
s i g u i e n t e m e m o r i a l :
« I l u s t r ís i m o S e ñ o r : A n d r é s S e b a s t iá n y J o se f V a l , i m
p r e s o r e s d e e s t a c i u d a d , c o n e l d e b i d o r e s p e t o a V . S . I . e x
p o n e n : = Q u e d e s de 1.° d e e n e r o p r ó x i m o v i n i e n t e h a n a r r e n
d a d o el p r i v i l e g i o e i m p r e n t a q u e t i e n e el S a n t o H o s p i t a l d e
es t a c i udad, y con é l l a i mpres i ón de t odos l os ramos y cor
p o r a c i o n e s p a r a q u i e n e s t r a b a j a n e n d i c h a i m p r e n t a , y s i e n
d o u n a d e d i c h a s c o r p o r a c i o n e s e s t a R e a l y P o n t i fi c ia U n i
v e r s i d a d . = P o r t a n t o , = A V . S . I . s u p li c an s e s ir v a m a n d a r
a q u i e n c o r r e s p o n d a q u e d e s d e 1 .° d e e n e r o e n a d e l a n t e s e
l e s m a n d e i m p r i m i r c u a n t o s e a n e c e s a r i o e n d i c h a R e a l U n i
v e r s i d a d , p a r a c u y o e f ec to p r e s e n t a n e l a d j u n t o c u a d e r n i t o
d e m u e s t r a s d e le t r a s q u e ti e n e n e n s u i m p r e n t a a c t u a l ;
g r a c i a q u e e s p e r a n lo s s u p l i c a n t e s , d e l a b o n d a d d e V . S . I . =
Z a r a g o z a 6 d e d i c i e m b r e d e 1 8 1 8 . = = A n d r é s S e b a s t i á n y J o
s ef V a l , s u p l i c a n t e s » .
(Gestis
ni í m. 50, fol . 70) .
C l a r a m e n t e s e d e d u c e q u e p o r m u e r t e d e l a v i u d a d e M o
r e n o o p o r o t r a s c a u s a s , l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a d a b a
s u s i m p r e s i o n e s a l H o s p i t a l d e N u e s t r a S e ñ o r a d e G r a c i a ,
q u e d e s d e m a y a n t i g u o p o s e í a u n a e x c e l e n t e o f i c i n a t i p o g r á
f i ca , con pr i vi l egi os a e l l a concedi dos , y en l a cual s e di eron
a l a e s t a m p a m u c h a s y n o t a b l e s e d i c io n e s a r a g o n e s a s ; p e r o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 440/494
— 3 8 0 —
n o h e m o s h a l l a d o e n l o s
Gestis
d e es a époc a e l cam bi o de
i m p r e s o r u n i v e r s i t a r i o . L o c i e r t o e s q u e S e b a s t i á n y V a l ,
q u e d a r o n , p o r a c u e r d o d e l C l a u s t r o d e 1 9 d e d i c i e m b r e d e l
m e n t a d o a ñ o d e 1 8 1 8 , c o m o t a l e s i m p r e s o r e s , l o s c u a l e s , e n
1 6 d e s e p t i e m b r e d e l a ñ o s i g u i e n t e , s o l i c i t a n r e f o r m a d e l a
T a s a , e n e l s e n t i d o d e q u e l e s s e a n a u m e n t a d o s l o s p r e c i o s
d e e l l a , p o r n o e s t a r i n c l u í d o s , s e g ú n d i c e n , a l o s q u e s e h a n
d e a r r e g l a r l a s d e m á s i m p r e s i o n e s q u e s e o f r e z c a n , c o m o c a r
t i l l a s d e g r a d o s , m a t r í c u l a s y « o tr o s v a r i o s p a p e l e s » , m a n i
f e s t a n d o , a d e m á s , q u e e n l o s s e t e n t a y n u e v e a ñ o s t r a n s c u
r r i d o s d e s d e q u e e l a r a n c e l s e h i z o a l a é p o c a p r e s e n t e , e l
e n c a r e c i m i e n t o d e j o r n a l e s y m a t e r i a l t i p o g r á f i c o h a s i d o
g r a n d e ; l a r e f o r m a e r a l a s i g u i e n t e :
«Propu esta que hacen los impresores de la Real Universidad
sobre los precios de impresiones:
» P o r l a c o m p o s i c i ó n d e l m o l d e d e C o n c l u s i o n e s , s e a d e l a
f a c u l t a d q u e f u e s e , c o n d e d i c a t o r i a y a d o r n o c o r r e s p o n d i e n
t e ,
e n m a r c a m a y o r o m a r q u i l l a , d e l e t r a d e B r e v i a r i o o E n
t r e d ó s , a 7 0 r e a l e s v e l l ó n .
» P o r l a í d . e n p a p e l r e g u l a r , d e d i c h a s l e t r a s , a 5 0 r . v .
» P o r l a c o m p o s i c i ó n d e l a s d e m a r c a m a y o r , t a m b i é n c o n
d e d i c a t o r i a y a d o r n o , d e l as l e t ra s d e L e c t u r a y A t h a n a s i a ,
a 60 r. v.
» P o r l a í d . e n p a p e l r e g u l a r , a 5 0 r . v .
» P o r l a c o m p o s i c i ó n d e m a r c a m a y o r , d e l a s l e t r a s d e
T e x t o , P a r a n g o n a o M i sa l , a 4 0 r . v .
» P o r i m p r i m i r o t i r a r c a d a C o n c l u s i ó n e n p a p e l d e m a r c a
m a y o r o m a r q u i l l a , s e a d e l a l e t r a q u e f u e r e , a 1 2 m s .
» P o r íd . e n p a p e l r e g u l a r , c a d a u n a , a 8 m s .
» P o r i m p r i m i r o t i r a r c a d a t a f e t á n , s e a g r a n d e o p e q u e
ñ o , a 2 r . v.
» P o r l a c o m p o s i c i ó n d e l a s c a r t i l l a s d e g r a d o s d e B a
c h i l l e r o d e D o c t o r e n q u a l e s q u i e r e f a c u l t a d ; p o r c a d a v e z
q u e s e h a g a i m p r e s i ó n , 1 0 r . v . y 1 r e a l d e v e l l ó n p o r i m -
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 441/494
- 3 8 1 —
imprimir c a d a e j e m p l a r , i n c l u y e n d o e n é l e l i m p o r t e d e l p e r
g a m i n o .
» E n c u a n t o a l as d e m á s i m p r e s i o n e s q u e s e o f r e z c a n ,
c o m o s o n : r e c i b o s , c e r t i f i c a d o s , m a t r í c u l a s y d e m á s , a
6 r . v . l a m a n o d e 2 5 p l i e g o s , d e b u e n p a p e l q u e s e p u e d a
e s c r i b i r , y s i f u e s e d e m a r q u i l l a o m a r c a m a y o r , l a i m p r e s i ó n
s e r á a l m i s m o p r e c i o q u e l a s C o n c l u s i o n e s , t a n t o c o m p o s i c i ó n
c o m o l a t i r a d a , a b o n á n d o l e s , a d e m á s , e l i m p o r t e d e p a p e l d e
m a r q u i l l a o m a r c a m a y o r .
» Z a r a g o z a , 2 1 d e s e p t ie m b r e d e 1 8 1 9 . = A n d r é s S e b a s
t i á n y J o s e f d e V a l (R u b r i c a d o ) » .
(Gestis
n.° 50, fol . 179).
P a r e c i ó a l o s c l a u s t r a l e s i n s ó l i t a t a l p r e t e n s i ó n , y s e d e
s i g n ó a l R e c e p t o r S r . L a f u e n t e p a r a q u e l a e s t u d i a r a y e m i
t i e r a i n f o r m e , e l c u a l , p o c o s d í a s d e s p u é s , l o s o m e t í a a l a
d e l i b e r a c i ó n d e l C l a u s t r o , d i c i e n d o e n é l , e n t r e o t r a s c o s a s ,
« q u e l a s o l i c i t u d d e l o s i m p r e s o r e s e s v i c i o s a y p r e m a t u r a ,
s i n a s o m o s s i q u i e r a d e u n a r e m o t a j u s t i c i a , y q u e e n s u c o n
s e c u e n c i a , s i n o q u i e r e n c o n t i n u a r a l o s p r e c i o s q u e s e ñ a l a
el r e f e r i d o E s t a t u t o y a l d e 5 r . v . p o r c a d a m a n o d e p a p e l
d e 2 5 p l i e g o s e n l a s i m p r e s i o n e s n o v a l u a d a s p o r a q u é l , h a y
p e r s o n a d e c o n f i a n z a q u e s e o b l i g a r á a e l l o » . S e a c o r d ó c o n
f o r m e lo p r o p u e s t o , c o m u n i c á n d o l o a l o s i m p r e s o r e s p a r a s i
l e s a c o m o d a c o n t i n u a r s u s s e r v i c i o s y l a o b l i g a c i ó n e n q u e
est án d e fi jar en s i t io vis ibl e de su oficina t ip og ráf ica el
a r a n c e l , f ir m ad o p o r e l R e c t o r y el S e c r e t a r i o . (Gestis n ú m e
ro 50, fols . 178 al 180).
Q u e d e b i e r o n c o n f o r m a r s e c o n l o d i s p u e s t o S e b a s t i á n y
V a l , l o d e m u e s t r a u n a c u e r d o t o m a d o p o r e l C l a u s t r o , e n 1 9
d e n o v i e m b r e d e 1 8 2 3 , a c e r c a d e u n a n u e v a t e n t a t i v a d e
M a r i a n o M i e d e s, p a r a s e r i m p r e s o r d e l a U n i v e r s i d a d , h e c h a
e n 3 0 d e o c t u b r e d e l e x p r e s a d o a ñ o , f u n d a m e n t á n d o l a e n
q u e e n s u i m p r e n t a s e h a b í a d a d o a l a e s t a m p a e l Memorial
q u e l a U n i v e r s i d a d h a b í a e l e v a d o a l a R e g e n c i a d e l R e i n o
p o r e s a é p o c a , p i d i e n d o e l r e s t a b l e c i m i e n t o d e l a I n q u i
sición.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 442/494
- 382 -
L a J u n t a d e H a c i e n d a p r o p u s o y e l C l a u s t r o lo a c o r d ó ,
e n f e c h a y a s e ñ a l a d a , q u e l a p r o p o s i c i ó n d e M i e d e s e r a i n
a d m i s i b l e p o r c u a n t o s e g u í a n s i e n d o i m p r e s o r e s d e l a U n i
v e r s id a d A n d r é s S e b a s t i á n y Jo s e f V a l ,
«contra quienes no
tiene ésta ningún motivo de queja;
l o s m o t i v o s q u e a l e g a M i e
d e s d e h a b e r i m p r e s o l a
Representación a la Regencia del Rei
no sobre restablecimiento de la Inquisición,
no fué con ord en
d e l C l a u s t r o , s in o c u e s t ió n p a r t i c u l a r d e l R e c t o r » .
(Gestis
n ú
mero 55, fol . 56) .
Y r o b u s t e c i e n d o e s t a s m a n i f e s t a c i o n e s , v e m o s q u e e n e s e
m i s m o C l a u s t r o , e l S r . V i l l a r m a n i f e s t ó h a b e r l e p r e s e n t a d o
M i e d e s l a f a c t u r a d e l a i m p r e s i ó n d e l e x p r e s a d o m e m o r i a l a
l a R e g e n c i a y q u e h a b í a s u s p e n d i d o e se p a g o , p r i m e r o p o r
q u e n o s e h a b í a i m p r e s o p o r l os t i p ó g r a f o s d e l a U n i v e r s i
d a d , c o n q u i e n e s t i e n e f o r m a l i z a d a c o n t r a t a y p r e c i o s c o n
v e n i d o s , y s e g u n d o , « p o r q u e n o s e i m p r i m i ó d e o r d e n d e l a
E s c u e l a » . E l a c u e r d o f u é q u e e s te a s u n t o p a s a r a a l a J u n t a
d e H a c i e n d a y q u e c o n a r r e g l o a l o s p r e c i o s e s t a b l e c i d o s e n
c o n t r a t a d i s p o n g a e l a b o n o a M i e d e s d e s u f a c t u r a , y q u e el
B e de l se pe rs on e en e l dom i ci l i o del R ec t or qu e fué y l e s ean
e n t r e g a d o s p o r d i c h o s e ñ o r l o s e j e m p l a r e s q u e t e n g a e n s u
p o d e r d e l e x p r e s a d o m e m o r i a l .
Y y a n o e n c o n t r a m o s e n lo s l i b r o s d e
Gestis
de l os úl t i
m o s a ñ o s n a d a q u e h a g a r e f e r e n c i a a i m p r e s o r e s de l a U n i
v e r s i d a d . S e g u r a m e n t e q u e c o n l a s n u e v a s r e f o r m a s d e e n s e
ñ a n z a y l o s p l a n e s d e e s t u d i o s q u e p a r a e l l a s e d i e r o n , d e s
a p a r e c i ó t a l c a r g o .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 443/494
C A P Í T U L O X V I I
HACIENDA DE LA UNIVERSIDAD
D O T A C IÓ N D E C E R B U NA Y D E LA C I U D A D . - C A R G O O R D I N A R I O . - L E G A D O S .
P E N S IO N E S D E M I T R A S . - C U E N T A S . - D É B I T O S . - C E N S O S . - P R O P I N A S . -
VICISITU DES. - FIN DE LA HACIENDA UNIVERSIT ARIA PROPIA, EN EL
AÑO 1845.
NUESTRA U n i v e r s i d a d n u n c a fu é r i c a ; s u v i d a e c o
nómi ca es t á l l ena de es col l os que t uvo que s al var
c o n e n e r g í a y h a b i l i d a d . L a p a c i e n c i a y l a h o m
b r í a d e b i e n f u e r o n l a s d o s v i r t u d e s q u e a b r i l l a n t a r o n a n u e s
t r o s c a t e d r á t i c o s , q u e e n v a r i a s o c a s i o n e s v i e r o n p a s a r l o s
a ñ o s s i n c o b r a r s u s s a l a r i o s : v i v o s e j e m p l o s d e h o n r a d o p r o
c e d e r , q u e c o n s t i t u y e e l p e c u l i a r t i m b r e d e g l o r i a d e a q u e l l o s
h o m b r e s d e c i e n c i a .
L a s r e n t a s p r i n c i p a l e s d e l a U n i v e r s i d a d z a r a g o z a n a
fueron las que l a c i udad co ns i g nó , con car go a s u t es o ro,
c o m o p a t r o n a d i g n í s i m a d e l p r i m e r c e n t r o d e e n s e ñ a n z a d e
A r a g ó n , y q u e c o n s t i t u y ó e l
cargo ordinario,
b a s e p r i m o r d i a l
e c o n ó m i c a a l a q u e e l C l a u s t r o t u v o q u e a j u s t a r s u s m e z q u i
n o s p r e s u p u e s t o s .
T a m b i é n e l f u n d a d o r i n s i g n e d e n u e s t r a E s c u e l a , D . P e
d r o C e r b u n a , l a d o t ó e s p l é n d i d a m e n t e d e s u p e c u l i o p a r t i c u
l a r , y e n e l a r z o b i s p o A p a o l a z a e n c o n t r ó el C l a u s t r o u n i v e r
s i t a r i o ( en t i e m p o s p o s t e r i o r e s ) u n d e c i d i d o a p o y o a l d o t a r
27
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 444/494
— 384 —
n u e v a s c á t e d r a s d e A r t e s , a b r i e n d o a s í m á s a m p l i o s h o r i
zont es a s us pl anes c i ent í f i cos .
A l g u n o s l e g a d o s m á s t u v o la U n i v e r s i d a d , p e r o d e e sc a s a
i m p o r t a n c i a , c o m o v e r á e l a m a b l e l e c t o r e n e l t r a n s c u r s o d e
e s t e c a p í t u l o .
O t r a s r e n t a s s o b r e d i f e r e n t e s M i t r a s d e l R e i n o a l c a n z a r o n
c o n s u c e l o l o s u n i v e r s i t a r i o s d e a q u e l e n t o n c e s : e n s u m a y o r
p a r t e n o s e p u d i e r o n c o b r a r , y , d e s d e l u e g o , n o f u e r o n f u e n
t e s d e i n g r e s o s p e r m a n e n t e s q u e a l i v i a r a n e n a l g o l a s i t u a
c i ó n p o b r í s i m a d e s u h a c i e n d a .
L o s d e r e c h o s d e m a t r í c u l a s y l a s p r o p i n a s d e g r a d o s c o m
p l e t a n e s t e c u a d r o e c o n ó m i c o .
P r o p i e d a d e s t u v o a l g u n a s n u e s t r a U n i v e r s i d a d , p e r o d e
e s c a s ís i m a i m p o r t a n c i a , y s e v e n d i e r o n , c o m o b i e n e s n a c i o
n a l e s ,
en e l año 1863.
H a s t a l o s m á s n i m i o s d e t a l l e s e n m a t e r i a e c o n ó m i c a t r a e
m o s a e s t e n u e s t r o e s t u d i o , d e j a n d o h a b l a r a l o s p r o p i o s a c
t o r e s c o e t á n e o s d e l o s a c a e c i m i e n t o s , c o m o m á s f i e l e s e x p o s i
t o r e s y t e s t i m o n i o s f e h a c i e n t e s .
P u n t o de p a r t i d a d e l a H a c i e n d a u n i v e r s i t a r i a f ué l a d o
t a c i ó n d e C e r b u n a , q u e , a l u n í s o n o c o n la c i u d a d , c o n s t i t u
y e r o n s u s f o n d o s p r o p i o s .
E s m u y e x t e n s o y c u ri o s o e l e s t a d o de la H a c i e n d a u n i v e r
s i t a r i a e n s u s p r i m e r o s t i e m p o s , q u e n o s r e l a t a e l D r . F r a i l l a
e n s u m a n u s c r i t o i n é d i t o , y p o r e l lo h e m o s o p t a d o p o r t r a s
l a d a r l o a q u í í n t e g r a m e n t e ( 1 ) . D i c e a s í :
« L a s r e n t a s q u e l a U n i v e r s i d a d h a s t a e l p r e s e n t e a ñ o
1 6 0 3 t i e n e p a r a c a t h e d r a s y o t r a s c o sa s d e e l l a : = P r i m o ,
1 5 9 L . c o n 3 . 1 8 0 S . d e p r o p i e d a d s o b r e c a s a s en Z a r a g o z a ,
a l a C e d a c e r i a q u e p o s e í a l a v i u d a d e B r i t o c o n c a r t a d e g r a
c i a p a g a d e r a e n c a d a u n a ñ o e l d i a d e l s e ñ o r S a n J u a n B a p
t i s t a y e l d e T o d o s l o s S a n t o s p o r i g u a l e s p a g a s , c o n s t a p o r
(1) A pesar de que el Sr. Borao, al redactar su «Memoria histórica de la Universidad »,
casi no tuvo más fuente documental que el Lucidario de Frailla, en este punto no lo aprovecha
mucho, resultando por ello muy flojo el relato que se hace de las rentas de la Universidad.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 445/494
— 3 8 5 —
a u t o t e s t i f i c a d o p o r J u a n C a m p i , n o t a r i o p ú b l i c o d e
Zarago
za
a 3 0 d e l m e s d e m a r z o a ñ o d e 1 5 4 3 . E s t o s e s t a b a n y a c a r
g a d o s e n t i e m p o s d e l E s t u d i o v i e jo y s o n p a r a l a c e l e b r a c i o n
d e 8 0 m i s a s q u e e n l a c a p i l l a d e l a U n i v e r s i d a d se h a n d e
c e l e b r a r c a d a u n a ñ o p o r e l a n i m a d e l c a n o n i g o O l i v a n , d e l
A s e o d e Z a r a g o z a ; e l a c t o d e e s t o e s t á e n e l a r q u i l l a d e l a
U n i v e r s i d a d c o n l a s d e m a s e s c r i t u r a s , y h a y u n a lo a c io n e n
e l d e u n a c o f r a d ia d e S a n M i g u e l y S a n M a r t i n d e l A s e o d e
Z a r a g o z a , h e c h a a 1 2 d e n o v i e m b r e d e d i c h o a ñ o , t e s t i f i c a d a
p o r el m i s m o N o t a r i o , y u n r e c o n o c i m i e n t o m a y o r y l o s d e
m a s m a e s t r o s d e l E s t u d i o v i e j o .
» I t e m , l a c iu d a d d e Z a r a g o z a h a c e a la U n i v e r s i d a d
7 . 0 0 0 S . c e n s a l e s c a d a u n a ñ o , p a g a d e r o s p o r e l n o v e n o d e
j u n i o co n 1 .4 0 0 L . d e p r o p i e d a d s o n p e r p e t u o s s i n o e n c i e r t o
cas o que en e l ac t o m i s m o s e ex pre s a , l os qua l es e l s eño r
O b i s p o d e s u d i n e r o c a r g ó p a r a o c h o c a t h e d r a s , d o s d e T e o
l o g í a , d o s d e C a n o n e s , d o s d e L e y e s y d o s d e M e d i c i n a , y l o s
d i v i d e e n t r e e l l a s , t a n t o d e l o s d i c h o s s u e l d o s y l i b r a s , a s i g
n a n d o r e n t a s d e e l l o s, q u e e s t a s s o n l a s p r i m e r a s c a t h e d r a s
y r e n t a s q u e l a U n i v e r s i d a d t i e n e ; c o n s t a p o r a c t o t e st i f ic a d o
d e M i g u el E s p a ñ o l , N o t a r i o d e l os s e ñ o r e s J u r a d o s d e Z a r a
goza, en e l 1 . ° del mes de agos t o de 1583; es t á s acado en pu
b l i c a f o r m a e n l a a r q u i l l a d e la U n i v e r s i d a d .
» I t e m , l a c i u d a d d e Z a r a g o z a h a c e o t r o s 7 . 0 0 0 S . c e n s a
l es c o n 1 .4 0 0 L . , p a g a d e r o s e l d e c e n o d i a d e l m e s d e a b r i l
c a d a u n a ñ o y s o n p e r p e t u o s , e x c e p t a d o s e n c i e r t o c a s o e n
el mi s m o act o con t en i do ; es t as s on l as 1.400 L . qu e e l doc t or
D i e g o F r a i l l a , R e c t o r q u e e r a d e l a U n i v e r s i d a d , c o n p r o c u
r a e s p e c i a l d e l S r . O b i s p o , g i r ó e n l a t a b l a d e lo s S r e s . J u r a
dos que los ca rg as en a cen s al , y es t os s i e t e mi l s uel dos ha n
d e c o m b e r t i r s e c a d a u n a ñ o e n l a o b r a y f a b r i c a d e l a s E s c u e
l a s , e n t a n t o q u e n o s e a c a v a r e n , y a c a v a d a l a f a b r i c a , h a n
d e s e r v i r p a r a l os s a l a r i o s d e l a s c a t h e d r a s d e l E s t u d i o , q u e
s o n p o r l as m i s m a s s o b r e d i c h a s t o d o i n c l u s o e n d i c h o a c t o
t e st if i ca d o p o r M a r t i n E s p a ñ o l , N o t a r i o p u b l i c o , e l d i a 2 .°
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 446/494
- 386 -
d el m e s d e a b r i l a ñ o 1 5 9 6 : e s t á e n s u s n o t a s o e n e l R e g i s t r o
d e l a C i u d a d d e d i c h o a ñ o y s a c a d o e n p u b l i c a f o r m a e n e l
a r c a d e l a U n i v e r s i d a d . A d v i é r t e s e q u e e l d i c h o a ñ o d e 1 5 96
l a C i u d a d d i s t r a j o d o s p e n s i o n e s d e e s t e c e n s a l p a r a l a o b r a
d e l o s a ñ o s d e 1 5 9 6 y 1 5 9 8 , y c o n e l l a s s e p a g a r o n r e c a r g a s
q u e s e d e v i a n y s e h i z o l a t o r r e p a r a e l r e l o x .
» I t e m , l a c i u d a d d e Z a r a g o z a h a c e 6 . 0 0 0 s u e l d o s c e n s a l e s
d e p e n s i o n , p a g a d e r o s e n c a d a u n a ñ o c o n 1 .2 0 0 L . d e p r o
p i e d a d q u e e l d i c h o d o c t o r D i e g o F r a i l l a , c o n p r o c u r a d e l
S r . O b i s p o , g i r ó e n l a t a b l a d e lo s S r e s . J u r a d o s p a r a l a U n i
v e r s i d a d , lo s q u a l e s h a n d e s e r v i r c a d a u n a ñ o p a r a l a o b r a
d e l a s E s c u e l a s e n t a n t o q u e n o s e a c a b a n y p a r a s a l a r i o s d e
c a t h e d r a s d e s p u e s d e a c a b a d a s , y s i f u e r e m e n e s t e r , p a r a r e
p a r o s d e l a s E s c u e l a s , c o m o e s t á e n el a c t o y e l S r . O b i s p o l o
e s c r i b i o a s s i a l d o c t o r F r a i l l a ; e s p e r p e t u a , e x c e p t o e n c i e r t o
c a s o e n e l a c t o c o n t e n i d o ; c o n s t a p o r a c t o te s t if i c a d o d e M a r
t i n E s p a ñ o l , N o t a r i o y S e c r e t a r i o d e la C i u d a d , e n 3 1 d e l
m e s d e e n e r o d e 1 5 9 8 , y la p r i m e r a p a g a f u e e l a ñ o 1 5 9 8 ;
e s t o s 3 0 0 S . d e l a p e n s i o n p r i m e r a d e d i c h o a ñ o se c o b r a r o n
y de e l l as s e acavó de pagar e l s a l ar i o que s e di ó a f ray P e
d r o d e V e g a p a r a l a j o r n a d a q u e h i z o a M a d r i d s o b re e l n e
g o c i o c o n l a C a m a r a A p o s t o l i c a y q u e a b a jo s e d i r á , y m o n t ó
2 0 0 S . , y l o s 1 0 0 S . r e s t a n t e s se d i e r o n a l d o c t o r M a r t i n C a
r r i l l o ,
R e c e p t o r d e la U n i v e r s i d a d , p a r a g a s t o s d e e l a r c a , d e
q u e h a d e d a r c u e n t a , y p á g a n s e e s t o s 6 . 0 0 0 S . : l o s m i l , e n
23 de ma rzo , y los c i nco mi l res t a nt es , en l os 11 , 12, 13, 14,
1 6 d e j u n i o . A d v i e r t e s e q u e e l a ñ o 1 5 9 7 , a 2 d e m a r z o , c on
p r o c u r a d e l s e ñ o r O b i s p o
D .
P e d r o C e r b u n a , s e g i r a r o n a l o s
S r e s .
J u r a d o s d e Z a r a g o z a 2 . 1 0 0 S . p a r a l a f a b r i c a d e l a
U n i v e r s i d a d , q u e s e c a r g a s e n c o m o l o s o t r o s 6 . 0 0 0 S . , y l a
C a m a r a A p o s t o l ic a p r e t e n d i o q u e n o p o d i a n ; i m b i o s e a l
m a e s t r o F r . P e d r o d e V e g a a M a d r i d ; h í z o s e p r o c e s o , a i n s
t a n c i a d e la U n i v e r s i d a d , c o n t r a e l fisc o d e l a C a m a r a A p o s
t o l i c a , y p a r a e s c u s a r e s t o , p i d i ó l a U n i v e r s i d a d q u e d e l
e s p o l i o d e l s e ñ o r O b i s p o se l e h a b i a n d e p a g a r v e i n t i q u a t r o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 447/494
— 387 —
mil ducados para acabar la fabrica y tambien para las cathe-
dras,
porque al señor O bispo la ciudad le dio la U niversida d
para reedificarla y cathedras; hízose provanza con remisoria
del Nuncio general del Papa y se imbió; está el proceso allá
sin averiguarse que convendria se decidiese y acavase para
excusa r los 2.100 S . como por si se pud iese sacar algo de la
Camara, y esto combiene mucho que de estas pensiones de
los 6.000 S . se puede con presto titulo tom ar, p ues este pro
ceso es para veneficio de la obra y de la U nive rsidad .
»Tambien en el año 1597, a los señores Jurados, Rector
y Claustro parecio que era bien se pasase adelante la obra de
la capilla y Claustro, y asi, con deliberacion del R ector y
Claustro, hecha en julio de 1597 mediante M artin E spañol,
se tomaron estos 2.100 S . pa ra este efecto, y los gira ron ,
como dicho es, a P edro V il lanueba, ciudadano de Zarago za,
que tubiese como antes cargo de hacello y dar cuenta a los
señores Jurados, y dieron por colateral al doctor Diego Frai
lla, con esto que de las pensiones de los dos censales ultimos
de 7.000 S . y de 6.000 S . se detuviesen has ta 2.100 L ., pa ra
que deten idas, se cargase n tam bien a censal pa ra el mismo
efecto como las 6.000 L ., y que no pudiesen tom ar de ellas
sino en caso que a los seño res Ju rad os pareciese que fuese
necesario y con vinien te p ara cosas de la U niversid ad, la
qual hizo indem nidad a los señores Jura do s en caso que la
Cam ara alcanzase estas 2.000 L ., cuyas 100 L . gastaron los
señores Jurad os en el salario que se dió al maestro V ega por
la ida a M adrid.
»Despues Capitol y Consejo, en el año 1598, en el mes de
junio o julio, deliveraron que Zaragoza distrajese quatro
pensiones de los censales de 7.000 S. ultimos y 6.000 que
car ga ron a censal al señor O bispo, de los año s 1599, 1600,
1601 y 1602, para que se pasase la obra adelante y acavase
la capilla, casa y claustro . . . . y la casa del bedel, y que se
paga sen recarg as (sic) que se debian a ma estre M anaria y
O bon, a P edro M onterde y G regorio de C abra, por razon de
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 448/494
- 388 -
la obra y fabrica de la U nive rsidad . P arece por deliberacion
que está en R egistro de la Ciudad dicho año 1598 y assi la
U niversidad hizo procura al doctor Carrillo para oto rgar
apoca de dichas pensiones en poder de Francisco de A rcayn a
dichos mes de junio o julio de 1598, y él otorgó apoca en po
der de M artin E spañ ol, en un dia de dichos meses, y el di
nero lo giró, a P edro V illanueba, Ju an Crisostomo de S anta
Cruz y M orales, ministro de las C arnicerías, en julio de 1598;
ha de dar quenta de ellos P edro V il lanueba,
»De spues de uno de los meses de junio, julio o agosto de
1584,
Capitol y Consejo de Zaragoza deliveró que se tomasen
20.000 S . y se carga sen a censal sobre otras U niversida des
del R eino a n om bre de Z arago za, y que la ren ta de ellas
fuese para u ti l idad de la U niversidad; las 500 L . j . que sir
viesen para gastos de impresiones y otras cosas en bien de
la U nive rsidad (1); consta todo esto por el R egis tro de la
Ciudad de dicho año. Despues se carg aron dichas 20.000 L .,
que ren tan dichos 20.000 S . cada un año, sobre dichas U ni
versidades del R eino ; a nom bre de Zarag oza están estos car
gam ientos (en las notas de M iguel E spañ ol, en el protocolo
de 1584). E n agosto y septiem bre, estos los cobra el M ayor
domo de la Ciudad cada un año, aunqu e ha n luido algun os,
pero hanlos vuelto a cargar sobre Ixar y otras partes.
De estos 20.000 S. dan cada un año 1.000 S. para los Cathe
draticos y el M ayordomo de la Ciudad, con cedula de los seño
res Jurados, y otros 1.000 S., los quales ha cobrado la Ciudad
y h a unos años que no ha gastado en cosas de la U niversida d
de ellos y assi se estan en su poder.
»En 20 de octubre de 1586, Capitol y Consejo deliveró y
dió poder a los señores Jura do s que entonces eran , que pu
diesen dar a la U niversid ad pa ra cathed ras y otras cosas ne
cessarias de los bienes de la U niversid ad, pues no fuese de
su patrimonio 20.000 S. a beneplacito de dicha Ciudad y que
(1) Notario Miguel Español, Secretario de la Ciudad.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 449/494
— 389 —
los distribuyesen dichos señores Jurados como les pareciese
a su voluntad. Y en 4 de noviembre de 1586, los señores Ju
rados deliveraron y dieron de la adm inistracion de las Car
nicerias para la U niversidad 20.000 S . cada un año duran te
su beneplacito, y los aplicaron y dividieron en las cathedras
que hab ia e hicieron otras de nuevo y en otras cosas (como
todo esto consta por actos hechos y dichos en 4 de octubre
y 20 de noviem bre de dicho año, testificados por M iguel
E spaño l, y estan en el R egis tro de la Ciudad de dicho año
1584).
»Despues, porque en la aplicacion de otros 20.000 S. pa
reció que los aplicaban a los Cathedraticos y otros oficiales
que entonces eran dicho mes de noviembre, declararon y los
aplic aron no solo a los p rese nte s, sino tam bien a los suceso
res a las cath ed ras de ellos, y en cua nto necesa rio fuese los
aplic ava n, assi como consta por acto hecho dicho mes y año
(está en el R eg istro de 1586).
»E stos 20.000 sueldos cobra cada un año el R ecep tor de
la U niversidad del A dm inistrador de C arnicerías de Zara
goza por el mes de abril, y los distribu ye en pa ga r las ca
the dra s. L a ciudad, de tres en tre s años, consigna 200 S .
j .
cada un año pa ra un retorico que la lea en la U niv ersid ad .
L a ultima consignacion se cumplio en el año 1598; hase de
volver a hacer antes de S an L ucas; cóbralos el R eceptor de
la U niversidad con man dato de los señores Ju ra d o s. . . del
M ayordomo de la Ciudad.
»T iene tamb ien la U niversidad las propinas que de los
grados se dan a la arca, que un año con otro se sacan cien
l ibras. L a ma tricula y mu ltas de los cathed raticos es del
arca, quitand o que por E statu to se da al S ecretario de la
U niversidad por la m atricula y al bedel por las mu ltas, esto
monta poco al año.
»T ambien cobra el R eceptor de la U niversidad si dexan
algun os legados, aun que ahora , quita do el señor obispo don
Pedro Cerbuna lo que ha dado y gastado, no ha dejado per-
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 450/494
- 390 -
persona
legado alguno a la U niversidad, escepto un m archa nte
que se decia Ju an de O rtubia, que dejó cien libras con que le
dijeren un aniv ersario en la cap illa del E studio , y assi está
la U niversida d a hacello celebrar en el mes de abril (1),
y este se celebra en el Colegio de la T rinid ad , en tan to
que no se acaba la capilla.
Tambien el l imosnero acostumbra
a coger para la limosna de los estudiantes pobres enfermos,
muchas veces al año, de esta limosna. L as cathedras que
ha y y los salarios que se pa ga n has ta hoy 12 de m arzo de
1603,
a cada una de las renta s de arrib a. A esto se adv ierte
que por E statu tos hechos en 6 y 7 de diciembre de 1597, las
c a th e d ra s i nf ra s cr ip t as , e tc . . . . . . »
E n 5 de diciembre de 1642, la Ciudad cargó 9.000 suel
dos de pensión , pag adero s en los días 23 de ma rzo, 11, 12,
13 y 14 de junio de cada un año, con 18.000 sueldos de pro
piedad impuestos por la ciudad de Zaragoza en favor de la
U niversidad, con las 9.000 l ibras que donó A paolaza para
fundar tres cátedras de A rtes. L a escri tura de aprehensión
de dicha cantidad por la Ciudad fué hecha en la fecha arriba
menci onada, por e l N ot ari o Fr anci ss o A nt onio E s pañol .
Y en 26 de mayo del mismo a ño 1642 otorgó el N otario nom
brado la escritura de aceptación de dicho legado por la U ni
versidad (2). L a dotación de las nuev as cáted ras era de 150
libras cada una.
E n 1658, Fel i pe I V dió a l a U ni ver si dad de Z ar agoza una
pensión de 1.000 ducados por diez años. S e situa ron sola
mente 3.666 reales, y hasta 1672, como veremos, no se situa
ron los restantes.
E n 10 de junio de 1664, p or fallecimiento de D.ª Clara
Ygnés Descart ín, viuda de D. Felipe de Pomar, por no ha
ber herederos forzosos, se dió una sentencia: Executorum ulti-
(1) T estificado por Martín Español, 1598.
(2) En el arca de la Uni versidad se guardaban dos testificaciones de la escritura, una
hecha por Blas Francisco Español, nieto del testificante, y la otra, por Miguel Ros, ambos No
tarios del número de la Ciudad. Había además dos extractos auténticos de este censal: el uno,
hecho por Francisco Vierge, Notario, y el otro, por Francisco Antonio Español.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 451/494
- 391 -
mi te st a m en ti domne clare Agnetis Descartin super decreto con
mutandi,
h e c h a p o r e l J u e z e c l e s i á s ti c o y d e P í a s C a u s a s ,
p o r l a q u e p a s ó su p a t r i m o n i o a la U n i v e r s i d a d y a l H o s p i t a l
d e N u e s t r a S e ñ o r a de G r a c i a . E s t á r e f r e n d a d o p o r e l N o t a r i o
J a i m e V i c e n c i o B o r r u e l .
E n 2 0 d e o c t u b r e d e 1 6 6 5 se a p l i c ó u n c e n s a l d e 6 0 0 s u e l
d o s d e r e n t a y 6 0 0 l i b r a s d e p r o p i e d a d o c a p i t a l , c o n c a r g o
a l c a p í t u l o d el s e ñ o r S a n t i a g o . R e f r e n d a d o d i c h o a c t o p o r e l
N o t a ri o M i gu e l A n t o n i o V i l la n u e v a .
C l e m e n t e I X d i ó u n a B u l a e l 2 4 d e j u n i o d e 1 6 6 8 , p o r l a
q u e s e c o n c e d í a a l a U n i v e r s i d a d u n a p e n s i ó n d e 2 3 9 d u c a
d o s o r o , s o b r e e l A r z o b i s p a d o d e Z a r a g o z a , p o r t i e m p o d e
d i ez a ñ o s . E s t a p e n s i ó n l a o t o r g ó y a A l e j a n d ro V I I c u a n d o
f u é p r o m o v i d o a r z o b i s p o .
A 4 d e f e b r e r o d e 1 6 7 2 s e p u b l i c ó u n R e a l d e c r e t o p o r l a
R e i n a r e g e n t e , m a d r e d e D . C a r lo s I I , p a r a q u e s e s i t u a s e n
d e l o s m i l d u c a d o s q u e la M a j e s ta d d e D . F e l i p e I V c o n c e d ió
e n 1 6 5 8 s o b r e l a m i t r a d e Z a r a g o z a , y e n c u y a f e c h a so l a
m e n t e s e h a b í a n h e c h o e f e c t i v o s 3 . 6 6 6 r e a l e s d e p l a t a y f a l
t aban 7. 334 real es , que fué l o que s e concedi ó por e l men
c i o n a d o R e a l d e c r e t o p a r a l a p r i m e r a v a c a n t e d e a r z o b i s p o
q u e h u b i e r a , y a u n m á s , q u e s e a u m e n t a r a n a b a s e d e l o s
7 . 3 3 4 r e a l e s h a s t a m i l d u c a d o s , a d e m á s d e l os 3 . 6 6 6 r e a l e s d e
p l a t a p o r o t r o s d i e z a ñ o s .
S i n e m b a r g o , t o d a v í a e n 1 7 3 6 n a d a d e e s t o s e h a b í a e j e
c u t a d o , y e n 1 7 3 7 , c o m o m á s a d e l a n t e v e r e m o s , t u v o l a
U n i v e r s i d a d q u e d i r i g i r s e a C a r l o s I I I e n d e m a n d a d e q u e
e n l a v a c a n t e o c u r r i d a e n e l A r z o b i s p a d o s e s i t u a s e l o i n d i
c a d o a n t e r i o r m e n t e .
P o r C l a u s t r o p l e n o d e R e c t o r , C o n s i l ia r i o s y C a t e d r á t i c o s ,
t eni do e l 9 de agos t o de 1675, s e acordó «que como l a B ul a de
l a p e n s i ó n q u e l a U n i v e r s i d a d t i e n e s o b r e e s te A r z o b i s p a d o
e s t á e r r a d a , p u e s n o s e h a d e s p a c h a d o a ú n p o r e l S r . A r z o
b i s p o ,
h a l l á n d o s e D . L a m b e r t o L ó p e z e n M a d r i d , es f ác il
c o n s e g u i r . Y a a 7 d e a q u e l m e s s e h a b í a n o m b r a d o p a r a l a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 452/494
— 392 —
execución de este negocio al R . P . M ariano L orenzo S ego
bia, y que todos los gastos que se ofreciere se dará cuenta a
la U nive rsidad , en la conformidad de que el P . S egobia lo
dispusiere».
E l doctor D. Ju an L am berto L ópez, que fué Catedrático
de A rtes de esta U niversidad y luego R ector de M oyuela,
tenía reservado s, sobre los frutos de la mism a R ectoría , 200
libras jaquesas de pensión, por haber m uerto el úl t imo R ec
tor de aquélla. E l A rzobispo D. Francisco de G amboa hizo
gracia a esta U niversidad de las rentas del E conomato pa ra
ayu da de la fábrica de la U nive rsidad , y por muerte del se
ñor A rzobispo el señor doctor D. M iguel M arta y M endoza,
V icario gene ral , en su sede vaca nte, hizo gracia a d icha
U niversidad que continuara su economato pa ra dicha fábri
ca y por hab er cobrado la U nive rsidad p or entero los frutos
de dicha R ecto ría, y consum idos en la fábrica del teatro
y haberle faltado al dicho Dr. López su pensión, aquél pide
a la U niversid ad se le satisfaga lo que debía hab er percibi
do,
pues ha entrado en la disposición de la U nive rsidad los
frutos,
y en Claustro celebrado el día 26 de noviem bre de
1674,
se deliberó «si se debían a dicho D r. L ópez todos los
frutos que hubiese en ser de dicho economato, y para lo res
tante de su deuda se le señale del depósito de las pensiones
del A rzobispado que t iene la U niversidad depositadas en la
tabla de esta ciudad».
E n 30 de diciembre del mismo año se acordó ca rga r un
censal de 200 libras con doscientos sueldos de pensión. Tam
bien se acordó que la m itad del débito de los tres prime ros
grados mayores se entregu e al R eceptor para luir el censal ,
y que los frutos del economato se entregaran al Rector para
reparos del teatro.
E n esta misma fecha se le debía al Dr. E spaño l, S ecreta
rio, can tidades de varias prop inas de grados may ores. E n 18
de julio de 1675 se acordó abonárselas.
E n 1681 debía también la U niversidad algu na cantidad
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 453/494
- 3 9 3 -
m á s ,
y e n 1 2 d e a b r i l , e n C l a u s t r o , d ió c u e n t a el R e c t o r d e
u n m e m o r i a l q u e M i g u e l J u l i á n , h e r m a n o d e l D r . J u l i á n y
h e r e d e r o d e a q u é l , p i d e 9 5 l i b r a s a l a U n i v e r s i d a d d e la c a n
t i d a d d e 5 0 l i b r a s q u e l a m i s m a l e p a g a b a c a d a a ñ o « d u r a n
t e s u v i d a » . Y s e c o m i s i o n ó a l R e c t o r p a r a q u e z a n j a r a e s t e
a s u n t o c o m o b i e n l e p a r e c i e r a .
P o r t e s t a m e n t o d e D . L u i s E x e a T a l a y e r o , J u s t i c i a d e
A r a g ó n , o t o r g a d o e n 2 d e e n e r o d e 1 6 87 a n t e e l N o t a r i o
D . P e d r o S á n c h e z d e l C a s t e l l a r , s e d i s p u s o q u e se h i c i e r a
i n v e n t a r i o d e s u s b i e n e s , q u e d a n d o é s t e e n e l a r c h i v o d e l
C o n v e n t o d e P r e d i c a d o r e s d e Z a r a g o z a , d e l o s c u a l e s f o r m ó
u n m a y o r a z g o r e g u l a r l l a m a n d o a v a r i a s l í n e a s , y e n s u d e
f e c t o q u i s o s e t o m a r a n 2 . 0 0 0 l i b r a s p a r a f u n d a r c o n s u r e n t a
u n a c á t e d r a o l e c t u r a d e S a n t o T o m á s .
E n 9 d e f e b r e r o d e 1 6 8 8 o t o r g ó e l C l a u s t r o p l e n o d e l a
U n i v e r s i d a d p o d e r p a r a c a r g a r a c e n s al 5 4 5 s u e ld o s y 5 d i
n e r o s j a q u e s e s co n 1 2 . 0 0 0 s u e l d o s d e p r o p i e d a d , a n t e e l N o
t a r i o F r a n c i s c o A n t o n i o E s p a ñ o l . E s t e N o t a r i o p u s o u n a
not a a l pi e de haber s i do l oado por l a c i udad en 28 de febre
ro de 1687, con el que fué red i m i do el cens o de l a U ni ve rs i
d a d e n f a v o r de l c a p í t u l o d e S a n t i a g o . L a U n i v e r s i d a d c o n
s i g u i ó d e l R e y u n a c a r t a , f e c h a d a e n 5 d e j u n i o d e 1 6 8 8 ,
para que e l f i s cal cons i nt i era en s u real nombre que e l cens o
d e 6 0 0 s u e ld o s j a q u e s e s q u e l a U n i v e r s i d a d p a g a b a a l c a p í
t u l o d e S a n t i a g o , s e r e d i m i e s e a f a v o r d e p e r s o n a q u e l o
t o m ó . , .
E n 30 de j un i o de 1688 s e cancel ó e l cen s al del cap í t ul o
d e S a n t i a g o e n f a v o r d e l a U n i v e r s i d a d a n t e e l N o t a r i o D i e
g o M o n t a ñ és y L o p e .
L a c i u d a d im p u s o , e n 2 1 d e n o v i e m b r e d e 1 6 8 8 , u n c e n
s a l d e 1 . 11 3 s u e ld o s y 6 d i n e r o s j a q u e s e s d e p e n s i ó n a n u a l
p a g a d e r a e n 1 1 d e o c t u b r e d e c a d a a ñ o , c o n 2 7 . 1 3 3 su e l d o s
y 2 d i n e r o s c o n f a v o r d e l a U n i v e r s i d a d y E s t u d i o g e n e r a l .
R e f r e n d a d o d i c ho a c to p o r e l N o t a r io F r a n c i s c o A n t o n i o E s
p a ñ o l .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 454/494
— 394 —
E n 4 de noviem bre de 1689 se impuso sobre la ciudad un
censal de 6.000 sueldos jaq ueses con 12.000 de ca pita l en
favor de la U niversidad y E studio gen eral , refrendado di
cho acto por el anterior nota rio. E l a nterio r censal y éste
fueron con fondos d onados por el doctor D . G erónimo de
Ipenza, obispo que fué de Tarazona, para aumento de cáte
dr as de T eología: P r i m a, V í s peras y E s cr i t ur a ( 1).
Con la pensión de A paolaz a, el cargo ordin ario ascen día
a 1.165 libras anuales, las cuales pronto no fueron suficien
tes para subvenir a todos los gastos y tuvo que apelarse a
pedir rentas a manera de pensiones contra las mitras, sobre
todo con tra la de Zara goz a, por ser su arzobispo el Cance
lario de la E scuela. E n el t ranscu rso de este relato crono
lógico de las ren tas de la U nive rsidad , se ve rá cómo uno y
otra (cargo ordinario y pensión de la M itra) no se cum
plieron satisfactoriam ente todos los años, siendo éstos mo
tivos serios que pusieron a la U niversid ad en p reca ria si
tuación.
Ya hacía en 1726 dos anualidades del cargo ordina
rio que no eran percibidas por la U niversidad, y en Claus
tro de 18 de septiem bre de dicho año , manifestó el R e
ceptor «que de la ciudad sólo hab ía obtenido buen as razones
acerca del cargo o rdinario de pa rte de 1724-1725, y que
creía no se cobraría, acordando que como a los catedráticos
se les debe sus hab eres de esos año s, se ha ga n las visi tas de
cortesía a la ciudad, y que si no se obtiene resultado, se vea
de lograr por medio de la Justicia.
V olvieron los atrasos del cargo ordina rio en 1741, y en el
Claustro de 12 de enero, el R ecepto r dió cu enta de las difi
cultades con que tropieza para el cobro del libramiento co
rresp on dien te a la N avida d de 1739; que el mayordom o de la
ciudad había dicho no podía pagarlo por falta de caudales y
(1) T anto estos docum entos com o los del legado Apaolaza, figuran en el capítulo de
«Cátedras».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 455/494
— 3 9 5 —
q u e l os s e ñ o r e s V á z q u e z y A z p u r u a c u d a n a l a J u n t a d e d i
r e c c i ó n y s u p l i q u e e n n o m b r e d e l C l a u s t r o m a n d e a s u m a
y o r d o m o p a g u e d i c h o l i b r a m i e n t o p o r a q u e l lo s m e d i o s q u e
s e a n m á s e f e c t i v o s , « p o r s e r a l i m e n t o d e l o s m a e s t r o s » . E n
2 7 d e e n e r o , e l S r . N a v a s q u é s d i jo q u e h i z o l a s g e s t i o n e s q u e
s e l e e n c o m e n d a r o n , d e l a s q u e r e s u l t a q u e e l n o p a g a r e l
l i b r a m i e n t o o c a r g o o r d i n a r i o d e 1 7 3 9 , s e e n t e n d í a s ó l o e n e l
d e c a r n i c e r í a s , d e l c u a l s e h a b í a p a g a d o a n t e s . S e a c o r d ó ,
p o r l o e x p u e s t o e n e s t e C l a u s t r o , q u e e l R e c e p t o r S r . A z p u r u
v i e r a a l m a y o r d o m o , y s i s e n e g a s e a a c e p t a r d i c h o l i b r a
m i e n t o co m o R e c e p t o r d e C a r n i c e r í a s , s e h a g a r e p r e s e n t a
c i ó n d e e l l o a l S r . I n t e n d e n t e p a r a q u e l e o r d e n a r a l a a c e p
t a c i ó n y p a g o .
E n 2 9 d e a b r i l d e l m i s m o a ñ o n a d a s e h a b í a c o n s e g u i d o
d e l p a g o d e l c a r g o o r d i n a r i o d e 1 7 3 9 y m u c h o m e n o s d e lo s
d e 1 7 4 0 y 4 1 , p o r l o c u a l , n o v i é n d o s e p r o b a b i l i d a d d e c o n
s e g u i r e s t o s c o b r o s , s e a c o r d ó m a n d a r p e r s o n a a M a d r i d q u e
p r o c u r a r a c o n s e g u i r l o s y a l g ú n a u m e n t o d e r e n t a . E n 1 6
d e j u n i o e l R e c t o r d ió c u e n t a a l C l a u s t r o d e l a c a r t a - o r d e n
d e D . J o s é d e C a m p i l l o , G o b e r n a d o r d e l C o n se jo d e H a
c i e n d a , p a r a q u e l a c i u d a d p a g u e l a m i t a d d e l c a r g o d e l
a ñ o 1 7 39 e i n m e d i a t a m e n t e s e o r d e n ó a l R e c e p t o r a c u d a
c o n d i c h a o r d e n a l m a y o r d o m o d e l a c i u d a d p a r a q u e s e
c u m p l a .
D e n u e v o p u s o o b s t á c u l o s e l m a y o r d o m o , y e l C l a u s t r o ,
e n 2 3 d e J u n i o , a c o r d ó l l e v a r a d e l a n t e l a i n s t a n c i a y se c i t ó
a C l a u s t r o p l e n o p a r a e l 2 6 , a l a s d i e z d e la m a ñ a n a . E n e s e
d í a s e n o m b r ó u n a J u n t a c o m p u e s t a p o r l os s e ñ o r e s N a v a s
q u é s ,
G a l l i n e r o , D o r r e , L a C r u z , A z p u r u , C a n t a r i a y D u
b a r r i , p a r a e s t u d i a r t o d a s e s t a s c u e s ti o n e s . E s t a J u n t a s e
reu ni ó en 16 de j ul i o y acor dó p or l a R eal C éd ul a de 15 de
j u n i o ú l t i m o ( 1 7 4 1 ) , e n l a q u e s e d a r e g l a y p r o v i d e n c i a p a r a
l o s c a r g o s o r d i n a r i o s y s a l a r i o s q u e l a c i u d a d h a d e p a g a r d e
s u s r e n t a s , s e h a l l a c a l i f i c a d a l a p a g a d e l c a r g o o r d i n a r i o d e
e s t a U n i v e r s i d a d , p o r a h o r a , r e s e r v a n d o a l a c i u d a d y c e n -
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 456/494
- 396 -
c e n s a l i s t a s , d e r e c h o s p a r a q u e é s t e y o t r o s c a r g o s lo d e d u z c a n
c o m o l e s c o n v e n g a ; p e r o q u e l a J u n t a d e s e a b a o i r e l d i c t a
m e n d e l o s a s e s o r e s s o b r e s i s e r á c o n v e n i e n t e q u e e l m é d i c o
q u e e s t á p a r a p a s a r a M a d r i d s e l e e n c a r g u e p i d a e n j u s t i c i a
l a c a l if i ca c i ó n d e d i c h o c a r g o o r d i n a r i o . T o d o s l o s a s e s o r e s
d i e r o n v a r i a s r a z o n e s j u r í d i c a s s o b r e l a p r o p u e s t a y f u e r o n
u n i f o r m e m e n t e d e p a r e c e r q u e « p o r a h o r a la U n i v e r s i d a d n o
h a g a d i l i g e n c i a a l g u n a , p o r c o m p r e n d e r t i e n e b a s t a n t e m e n t e
r a d i c a d o su d e r e c h o , p a r a q u e la c i u d a d l e p a g u e d i c h o c a r
g o o r d i n a r i o » . Y c o n e s t e d i c t a m e n s e d ió l a J u n t a p o r s a
t i s f e c h a .
A c o r d ó , a d e m á s , « q u e se e n t r e g u e c o p i a d e l m e m o r i a l
d e l c a r g o o r d i n a r i o q u e h a y e n e l a r c h i v o y o t r a d e l a
« H i s to r i a d e l a U n i v e r s i d a d » ( F r a i l l a : Lucidario) a l P . G a
l l i n e r o . Q u e s e le d é p o d e r y c a r t a s d e c r e e n c i a y p a r a b i é n
c o n v e n i e n t e s . Q u e se s o l i c i te l a s i t u a c i ó n d e l a p a g a d e l
c a r g o o r d i n a r i o s o b r e e l ú t i l y p r o d u c t o d e l a s c a r n i c e r í a s
y r e b o l e r í a d e e s t a c i u d a d . Q u e s e s o l i c i t e a u m e n t o d e r e n t a s
p o r p e n s i o n e s e c l e s i á s t i c a s u o t r o m e d i o c o n v e n i e n t e . Q u e s e
e s c r i b a e n n o m b r e d e l a E s c u e l a a l S r . O b i s p o d e C a n a r i a s
h a c i é n d o l e p r e s e n t e l a c o n s t i t u c i ó n d e l a E s c u e l a . Q u e s e
s i g a p o r e l P . G a l l i n e r o e l p l e i t o co n l os P P . d e l a C o m p a ñ í a
( v o t a r o n e n c o n t r a d e e s to ú l t i m o l os S r e s . R e c t o r D . J u a n
C h r i s ó s t o m o N a v a s q u é s , q u e d i j e ro n n o t i e n e n p o r o c a s i ó n
o p o r t u n a d e e s t a c o m i s i ó n , p o r l o q u e s o n d e d i c t a m e n n o s e
h a b l e d e d i c h o p l e y t o y s e e s p e r e l a d e c i s i ó n d e l q u e t i e n e
p e n d i e n t e l a U n i v e r s i d a d d e H u e s c a , y se s u p l i q u e a l a ci u
d a d , s o l a m e n t e , n o c o n c e d a l i c e n c ia p a r a q u e e x p l i q u e n d i
c h o s P a d r e s F i lo s o f í a a s e g l a r e s ) . Q u e s e s u p l i q u e a S . M . l a
e x t i n c i ó n d e l a a d m i s i ó n d e l o s g r a d o s d e L e y e s y C á n o n e s
e n l os T r i b u n a l e s d e l a C o r o n a d e A r a g ó n , c o m o e s t á m a n
d a d o e n l a A u d i e n c i a d e Z a r a g o z a y c o m o l o t i e n e c o n c e d i d o
l a U n i v e r s i d a d d e H u e s c a » .
P o r f in s e a c o r d ó t a m b i é n r e c a b a r e l a p o y o d e e s t a s i n d i
c a c i o n e s a l A r z o b i s p o . E l P . G a l l i n e r o p i d i ó s e l e r e l e v a r a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 457/494
- 397 -
d e ir a M a d r i d , y n o m b r a r o n e n su d e f e ct o a l P . B r u n o B r u
s a u , m e r c e d a r i o , c a t e d r á t i c o d e V í s p e r a s d e T e o l o g í a . S e l e
h i c i e r o n p o d e r e s .
E n 3 d e e n e r o d e 1 7 42 y a e s t a b a e n M a d r i d e l P . B r u s a u
y e s c r i b i ó a l a U n i v e r s i d a d a c e r c a d e l a m a r c h a q u e l l e v a
b a n l o s a s u n t o s q u e h a b í a i d o a g e s t i o n a r , y d e c í a q u e
« p o n i e n d o 1. 00 0 p e s o s e n M a d r i d s e p o d r á f a c i l i t a r e l l o g r o
d e a l g u n a s p e n s i o n e s , c o m o s e l e t i e n e e n c a r g a d o » .
T r i s t e e s e l c u a d r o q u e h e m o s p i n t a d o , l l e v a d o s d e l a
m a n o p o r l a r e a l i d a d q u e m a n i f i e s t a n l o s d o c u m e n t o s e n
l o r e f e r e n t e a l c o b r o d e l o s c a r g o s o r d i n a r i o s p o r l a U n i
v e r s i d a d . L a s p r o m e s a s s i e m p r e so n f ác i le s , p e r o c u a n d o
l l e g a l a h o r a d e h a c e r l a s e f e c t i v a s e s c u a n d o s e t r o p i e z a
c o n v e r d a d e r o s e s co l lo s . R e a l m e n t e , c o n t r a s t a e l e n t u s i a s
m o q u e l a C i u d a d p u s o , f r e n t e a l a v o l u n t a d d e lo s p r i n
c i p a l e s d e l a N a c i ó n , h a s t a d e l p r o p i o R e y , e n u n p r i n
c i p i o ,
y c o m o n o s i n d i c a n e s t o s e f e c t o s , e l e n t i b i a m i e n t o d e
e s e e n t u s i a s m o q u e l l e g ó a d e j a r s i n v a r i a s a n u a l i d a d e s a l o s
m i s m o s m a e s t r o s d e l a E s c u e l a z a r a g o z a n a . L o p e o r e s q u e
n o t e r m i n a r o n a q u í t a l e s e s t a d o s d e c o s a s : s i g u i e r o n t a n m a l
o p e o r ; y v e r e m o s l o q u e n o s d i c e u n e m i n e n t e D o c t o r d e
n u e s t r a U n i v e r s i d a d , e n t u s i a s t a d e l a m i s m a , a c e r c a d e l d e
p l o r a b l e e s t a d o e n q u e s e e n c o n t r a b a r e s p e c t o a r e c u r s o s
n u e s t r a R e a l y P o n t if ic i a U n i v e r s i d a d .
E s t e in c i d e n t e l a r g u í s i m o d el c a r g o o r d i n a r i o t e r m i n ó
e n f e b r e r o d e 1 7 4 2 , p a g a n d o l a c i u d a d e n t r i g o l a s a n u a l i d a
des del 39, 40 y 41.
S e g u í a e l P . B r u s a u g e s t i o n a n d o e n M a d r i d l os o t ro s
p u n t o s q u e h e m o s c o n s i g n a d o , p e r o l l e g ó u n m o m e n t o e n
q u e t u v o q u e p e d i r m á s r e c u r s o s a l a U n i v e r s i d a d , p u e s co n
o c h o r e a l e s d e p l a t a q u e l e h a b í a n c o n s i g n a d o d i a r i a m e n t e ,
n o p o d í a v i v i r ( s i e m p r e l a c a r e s t í a d e l a v i d a f ué l a m i s m a
r e s p e c t o a c a d a é p o c a ) , y l e c o n s i g n a r o n d o s r e a l e s d e p l a
t a m á s .
S e g u r a m e n t e e l P . B r u s a u t e n í a g r a n p e r i c i a y n o e r a
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 458/494
— 3 9 8 —
p o c o p e r s p i c a z , p u e s p a r a g e s t i o n a r e l a u m e n t o d e r e n t a
p a r a l a U n i v e r s i d a d , l o g r ó i n t e r e s a r a l c o n f e so r d e l M o n a r
c a (1 ) , q u e a l a s a z ó n lo e r a G u i l l e r m o C l a r t r e , q u e h a b i e n d o
a g o t a d o t o d o s l o s r e c u r s o s d e l a s p e n s i o n e s q u e h a y a c t u a l
m e n t e , d i s c u r r a l a U n i v e r s i d a d a l g ú n o t r o a r t if i c io . S e a c o r
d ó t o m a r m o d e l o d e l a s r e n t a s q u e p o s e e l a U n i v e r s i d a d d e
V a l l a d o l i d y q u e t o m a r a n o t a d e e s to D . C r i s ó st o m o N a v a s
qués «y es cr i ba a s u vez a l confes or y a l P . B rus au». Y por
f i n s e f i j ó l a i dea de pedi r un di neri l l o por l i bra de carne que
s e v e n d i e r a e n l a c i u d a d , y c o n e s t o s e e s c r i b i ó t a m b i é n a l
M a r q u é s d e C o m p u e s t a , a l m i s m o t i e m p o q u e s e e l e v ó u n
m e m o r i a l a S . M .
E n 2 6 d e o c t u b r e d e 1 7 4 3 t r a t ó s e e n C l a u s t r o d e l a c o
b r a n z a d e l a s c o n s i g n a s q u e l a c i u d a d h a d a d o a l a E s c u e l a
e n p a g o d e l a s p e n s i o n e s d e u n o s c e n s o s v e n c i d o s e n e l a ñ o
1 7 0 4 ,
d e c u y o e s t a d o h i z o r e l a c i ó n e l D r . D . J o s e p h L a C r u z .
S e a c o r d ó d a r c o m i s i ó n a l o s s e ñ o r e s c a t e d r á t i c o s d e t o d a s
l a s f a c u l t a d e s p a r a a s i s t e n c i a d e l d i c h o D r . L a C r u z y d e l
R e c e p t o r a c t u a l y j u n t o s t o d o s d e l m e d i o y m o d o d e h a c e r
e f e c t i v a s d i c h a s c o n s i g n a s .
E n 4 d e e n e r o d e 1 7 4 4 s e dió c u e n t a q u e D . M a t e o P u e y o ,
C a b a l le r o R e g i d o r d e e s t a c i u d a d , d e b í a a l a U n i v e r s i d a d
1 7 p e n s i o n e s d e 1 5 9 s u e l d o s c a d a u n a , q u e p a g a b a a l a m i s
m a c o m o c e n s o ; y d e s e a n d o e l S r . P u e y o l u i r d i c h o c e n s o ,
p i d e s e l e c o n d o n e n y r e m i t a n a l g u n a s d e l a s p e n s i o n e s v e n
c i d a s , p a r a d e p o s i t a r e l c a p i t a l , y l a s d e m á s q u e r e s t a r e n .
Y s e acord ó que de po s i t e e l ca pi t a l y 10 pen s i on es y s e l es
e n v í e n l a s s i e t e r e s t a n t e s . S e c a n c e l ó l a l u i c i ó n d e e s t e t r e u
do en e l dí a 7 de enero de 1744 y s e pus o a l a cons i deraci ón
del C l aus t ro l o que s e i ba a hacer con e l capi t a l de 159 l i bras ,
s i c a r g a r l o p a r a o t r o c e n s o o q u i t a r a l g u n o d e lo s q u e l a U n i
v e r s i d a d t u v i e r a .
(1) No hay que ignorar que los confesores de los reyes en la época de los Austrias y pri
meros Borbones, tenían un gran ascendiente en el ánimo de ellos. Era el ambiente de la época.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 459/494
- 399 -
D . F e r n a n d o d e L i s s a d ió c u e n t a a l a U n i v e r s i d a d , e n
C l a u s t r o d e 1 0 d e a b r i l d e 1 7 7 4 , q u e , s e g ú n e n t e n d í a , e l c e n
s o q u e l a E s c u e l a p a g a b a a l C o n v e n t o d e l C a r m e n e s t a b a
d i v i d i d o e n t r e e l C o n v e n t o y l os h e r e d e r o s d e D . J o s é d e
T o r r e s , e l T e s o r e r o d e l P o r t i l l o ; y s e a c o r d ó , p a r a s a t i s f a c e r
l a p e n s i ó n d e d i c h o c e n s o , s e a s e g u r e e l R e c e p t o r d e s u p e r
t e n e n c i a .
Y a d e j a m o s c o n s i g n a d o m á s a r r i b a , a l t r a t a r d e l a s p e r i
p e c i a s q u e la U n i v e r s i d a d t u v o q u e a t r a v e s a r , q u e n o se t e r
m i n a b a a l l í , s i n o q u e l a s m i s m a s c a u s a s c o n t i n u a r o n p r o d u
c i e n d o l o s m i s m o s e f e c t o s d u r a n t e b a s t a n t e t i e m p o e n d i v e r
s a s é p o c a s d e l a h i s t o r i a u n i v e r s i t a r i a . Y e n 10 d e e n e r o d e
1 7 4 7 n o s e n c o n t r a m o s c o n q u e l o s c a r g o s o r d i n a r i o s d e l o s t r e s
a ñ o s v e n c i d o s h a s t a l a N a v i d a d d e 1 7 46 , e r a n d e b i d o s p o r l a
C i u d a d a la U n i v e r s i d a d , y s e a c u e r d a h a c e r u n a i n s t a n c i a a
l a C i u d a d e n d e m a n d a d e q u e h i c i e r a e f e c t i v o s t a l e s a t r a s o s ,
y u n a v e z q u e c o n t e s t a r a , v e r l o q u e s e h a c í a .
E l dí a 16 de ene ro de 1747, el D r. L a C ruz di ó cu en t a en
C l a u s t r o q u e p o r v i r t u d d e d i c h a s g e s t i o n e s c e r c a d e l a
C i u dad , ha bí a con s egu i do que s at i s f i c i era és t a l as 1. 165 l i
b r a s d e l v e n c i d o a ñ o e n l a N a v i d a d d e 1 7 4 4 , p a g a d e r a s e n
t r i g o d e m o n t e a p r e c i o d e 3 1 r e a l e s e l c a h í z , y q u e d a d o s
l o s a p u r o s e c o n ó m i c o s e n q u e l a C i u d a d s e h a l l a b a , e r a e s t o
t o d o c u a n t o p o d í a c o n s e g u i r s e a h o r a .
E l R e c e p t o r A z p u r u dió c u e n t a , e n 2 2 d e j u n i o d e 1 7 4 7 ,
d e l a s d i l i g e n c i a s p r a c t i c a d a s c e r c a d e l a C i u d a d p a r a q u e e l
c a r g o o r d i n a r i o l o t r a s p a s e a s u s c a r n i c e r í a s y t a m b i é n d e
q u e e l A y u n t a m i e n t o r e s p o n d i ó e x c u s á n d o s e q u e n o p o d í a
h a c e r l o , p u e s n o t e n í a p a r a el lo f a c u l t a d e s . E l P . G a l l i n e r o
a n u n c i ó q u e él i r í a a M a d r i d p a r a g e s t i o n a r c e r c a d e la C o r t e
di c ha res ol u ci ón , y que m ar ch a con l os recur s os de l os t res
año s de s u s uel do que se l e deb en y que s e l os ad el a nt a un a
p e r s o n a a m i g a s u y a . S e l e d a n l a s g r a c i a s a l P . G a l l i n e r o y
s e a c u e r d a s e l e d e n l a s c a r t a s c r e d e n c i a l e s , c o m o a l P . B r u
s a u , e x p e d i d a s e n 1 5 d e o c t u b r e d e 1 7 4 1 .
23
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 460/494
— 400 —
G r a n d e s a p u r o s p a s ó l a U n i v e r s i d a d p a r a s it u a r e n M a
d r i d , a d i s p o si c i ó n d e l P . G a l l i n e r o , 4 0 0 ' 5 0 li b r a s p a r a c u a n
d o l l e g a r a a l a C o r t e . A c u d i ó c o m o s i e m p r e e n e s t o s c a s o s a
d a r g r a d o s m a y o r e s , d e p r i s a y c o r r i e n d o , c o m o ú n i c o m e d i o
a s u a l c a n c e q u e t e n í a p a r a a r b i t r a r s e r e c u r s o s . Y a s í s e
a c o r d ó , e n C l a u s t r o t e n i d o e l 1 8 d e a g o s t o d e 1 7 4 7 : d a r u n
g r a d o p o r e l t u r n o d e l a s f a c u l t a d e s y c o n é l p a g a r 3 5 l i b r a s
j a q u e s a s q u e s e l e a d e u d a n a l R e c e p t o r , y e n v i a r a l P . G a l l i
n e r o a l g u n a c a n t i d a d , « p u e s a u n q u e e s t á a s u s e x p e n s a s , n o
p a r e c e r a z ó n q u e l o s u p l a t o d o d e s u p r o p i o p e c u l i o » .
D . J o s é D o m í n g u e z d i jo , e n 1 0 d e e n e r o d e 1 7 4 8 , q u e
p o r 1 a c a s a d e l C o n d e d e S á s t a g o s e p i d e a l g ú n a c o m o d a
m i e n t o e n l a s p e n s i o n e s q u e l a c i u d a d l e h a c o n s i g n a d o s o
b r e el l u g a r d e S á s t a g o , y q u e v i n i e n d o e n e l lo l a U n i v e r s i
d a d , e s t á p r o n t o su m a y o r d o m o a e n t r e g a r e l d i n e r o ; y t r a
t a n d o l o s o b r e d i c h o , s e a c o r d ó s e r e s p o n d a q u e la U n i v e r s i d a d
n o p u e d e r e m i t i r c o s a a l g u n a p o r s e r c a n t i d a d l í q u i d a q u e l a
c i u d a d l e h a c o n s i g n a d o , c o n q u i e n p u e d e s o l i c i t a r l a t r a n
s a c c i ó n .
E n 1 1 d e e n e r o d e 1 7 4 8 s e d ió u n a R e a l P r o v i s i ó n a c o n
s u l t a d e S . M . , p a r a q u e l a c i u d a d d e Z a r a g o z a s i t ú e y p a g u e
c o n l a m a y o r p u n t u a l i d a d a la U n i v e r s i d a d e l c a r g o o r d i
n a r i o d e 1 .1 6 5 l i b r a s e n c a d a u n a ñ o d e l p r o d u c t o d e l a s
c a r n i c e r í a s . E l R e c t o r d ió c u e n t a a l a U n i v e r s i d a d , e n 1 8
d e l m i s m o , h a b e r r e m i t i d o e l D e s p a c h o d e S . M . a l a C i u d a d
p o r m a n o s d e l os D o c t o r e s A z p u r u y A r a m b u r u , l os q u e a l
m i s m o t i e m p o h a b í a n s i n c e r a d o al A y u n t a m i e n t o d e l a b u e n a
a r m o n í a c o n q u e l a E s c u e l a q u e r í a s e g u i r l a s r e l a c i o n e s c o n
l a C i u d a d y n o s e p a r a r s e d e s u s a c e r t a d a s r e s o l u c i o n e s e n l a
s o l ic i tu d d e n o m b r a m i e n t o d e V i s i t a d o r p a r a f o r m a r n u e v o s
E s t a t u t o s y p r o c u r a r el m a y o r l u s t r e y a u t o r i d a d d e l a C i u
d a d y d e l a E s c u e l a , a u n q u e p o r a l g u n a s i n i e s t r a o e q u i v o
c a d a e x p r e s i ó n h u b i e r a c o m p r e n d i d o o t r a c o s a , p o r l a p r i m e
ra no t i c i a que s e l e di ó de p ar t e de l a E s cu el a , l a qu e s ól o
d e s e a b a a j u s t a r s e a lo m á s c o n f o r m e , s i n a m i n o r a r l a a u t o r i -
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 461/494
— 4 0 1 —
autoridad
d e s u p a t r o n a t o , c o n l o c u a l h a b í a n q u e d a d o s e r e n a d o s
l o s á n i m o s . E n c u a n t o a lo d e m á s ( el p a g o o r d i n a r i o d e l o s
a ñ o s 1 7 4 5 y 1 7 4 6 ) , m a n i f e s t ó e l R e c e p t o r D r . L a c r u z q u e
h a b í a r e a l i z a d o g e s t i o n e s p e r t i n e n t e s a l c a s o y q u e t e n í a a l
g u n a e s p e r a n z a .
D e n u e v o e l P . G a l l i n e r o , e n 2 3 d e a g o s t o d e 1 7 4 8 , d ij o
q u e p o r p a r t e d e l C o n d e d e S á s t a g o s e p i d e c o n d o n a c i ó n d e
a l g u n a s p e n s i o n e s , d e l a s q u e l a c i u d a d h a c o n s i g n a d o a l a
E s c u e l a s o b r e e l l u g a r d e C i n c o O l i v a s , y p r e v i e n d o q u e s e
l e s h a d e p e r d o n a r , p a g a r á l o r e s t a n t e a l c o n t a d o ; l o q u e p o
n í a e n n o t i c i a d e l C l a u s t r o p a r a q u e r e s u e l v a l o q u e f u e r e d e
s u a g r a d o . Y c o n f e r i d o l o s o b r e d i c h o , s e a c o r d ó s e r e s p o n d a a
d i c h o C o n d e d e S á s t a g o , q u e l a U n i v e r s i d a d ( c o m o y a s e d i jo
e n o t r a o c a s i ó n ) n o p o d í a c o n d o n a r n a d a y q u e l a s p e n s i o n e s
s e p e d i r í a n e n j u s t i c i a . Y e l C o n d e r e s p o n d i ó q u e n a d a le
i m p o r t a b a fu e r a el a s u n t o p o r l a J u s t i c i a . P e r o la U n i v e r s i
d a d s e e n c o n t r a b a y a u n t a n t o f a t i g a d a d e t e n e r s i e m p r e q u e
p e d i r l a s m á s e x i g u a s c a n t i d a d e s d e p e n s i o n e s y c e n s o s
p o r l as v í a s m á s e n o j o s a s , c u a l e s s o n l a J u s t i c i a y la A d m i
n i s t r a c i ó n , y c o m i s io n ó a l P . G a l l i n e r o p a r a q u e a r r e g l a r a
e s t e a s u n t o c o m o l e p a r e c i e r a , p r o c u r a n d o n o s a l i e r a d a ñ a d a
m u c h o la U n i v e r s i d a d .
E n 20 de abri l de 1754 s e abr i ó l a caj a de dos l l ave s que
es t á en l a me s a del C l a us t ro , y s e s acó e l di n ero del bi eni o
d el D r . D . M a n u e l d e A r a m b u r u , R e c e p t o r d e l a s r e n t a s d e
e l la , p e r t e n e c i e n t e a l a p e n s i ó n d e l H o s p i t a l d e M a d r i d , y
h a b i é n d o s e c o n t a d o e n p r e s e n c i a d e l o s q u e f o r m a b a n l a J u n
t a de H ac i en da , s e hal l ó h ab er 44 l i bras y s e dió a l nu ev o
R e c e p t o r p a r a q u e le s d i e s e e l d e s t i n o c o r r e s p o n d i e n t e .
L a J u n t a d e H a c i e n d a u n i v e r s i t a r i a s e r e u n i ó e n 3 0 d e
j u n i o d e 1 7 5 5 , t r a t a n d o d e l as r e n t a s , p r o p i o s y e f e ct o s d e
e s t a U n i v e r s i d a d y d e lo s m e d i o s q u e s e n e c e s i t a b a n p a r a
s ub ve ni r los ga s t os q ue s e ofrec í an en es t a C i ud ad y en la
C o r t e c o n e l m o t i v o d e s o l i c i t a r e l a u m e n t o d e r e n t a s . Y e n
2 d e f e b r e r o t u v o q u e d a r s e o r d e n p a r a q u e s e o t o r g a r a n d o s
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 462/494
— 402 —
g r a d o s p a r a c u b r i r g a s t o s m á s p e r e n t o r i o s . E n el m i s m o d í a
s e hi zo un re cue nt o de los cens os que s obre l os pro pi o s de la
C i udad t e ní a y l a pen s i ón de 1. 000 l i bras s obre l a M i t ra ce
s a r a u g u s t a n a , y s e r e so l vi ó q u e la J u n t a d e H a c i e n d a n o m
b r a r a u n a g e n t e e n la p e r s o n a d e D . M i g u e l C r e s p o , r e s i d e n
t e e n M a d r i d , y q u e lo s S r e s . A r a m b u r u y L a C r u z se p u s i e
r a n e n c o m u n i c a c i ó n c o n d i c h o s e ñ o r ( 1 ). S e l e y e r o n t a m b i é n
dos car t as de l os s eñores
D .
J o s é S u ñ o l y D . M i g u e l B o r b ó n ,
p a r a s u a p r o b a c i ó n , o f r e c i é n d o s e a l a E s c u e l a p a r a a p o y a r l a
e n s u s p e t i c i o n e s .
E l R e c e p t o r , e n 3 0 d e a g o s t o d e 1 7 5 5 , d ió c u e n t a d e l as
d i l i g e n c i a s q u e s e h a b í a n h e c h o p a r a c o b r a r la c o n s i g n a o
r e n t a s o b r e l a v i l l a d e P u e n t e s .
E n 2 d e d i c i e m b r e d e 1 7 5 6 s e p i d i e r o n a l R e c e p t o r l as
c u e n t a s y p r o m e t i ó d a r l a s e n 9 d e l m i s m o m e s .
E n la J u n t a d e H a c i e n d a d e 3 1 d e e n e r o d e 1 7 5 7 s e d ió
c u e n t a d e la r e p r e s e n t a c i ó n q u e se h i z o a S . M . p o r el s e ñ o r
N a v a s q u é s p a r a q u e la C i u d a d h i c i e r a e f e c ti v a s p e r p e t u a m e n
t e l as 1. 000 l i bras que dej ó de rent a e l obi s po C erbuna; y en
el C l au s t ro de 16 de febrero s e acord ó rem i t i r a M adri d , a l
a g e n t e d e la U n i v e r s i d a d D . M i g u e l C r e s p o , el m e m o r i a l q u e
s e c o m i s i o n ó al S r . N a v a s q u é s s o l i c i t a n d o lo a n t e d i c h o .
P o r f in la U n i v e r s i d a d g a n ó a la J u n t a d e c e n s a l i s t a s , e n
el R eal C ons ej o de C as t i l l a , s obre e l prec i o de s eis di nero s en
l i bra de car ne , y as í lo ma ni fes t ó e l R ect o r en el C l aus t ro de
4 de j ul i o de 1757, pa ra que en s u i nt e l i ge nc i a s e hi c i era n
l a s g e s t i o n e s a d e c u a d a s , j u n t a m e n t e c o n l a s q u e s e e s t á n h a
c i e n d o p a r a c o n s e g u i r l as r e n t a s s o b re l as v i l la s d e F u e n t e s
y S a n M a t e o.
E n l a J u n t a d e H a c i e n d a d e 3 0 d e a g o s t o d e 1 7 5 7 s e p r e
s e n t ó la o r d e n d e la R e a l A u d i e n c i a , p a r a q u e se p a g a r a a l a
U n i v e r s i d a d p u n t u a l m e n t e y e n el t é r m i n o d e o c h o d í a s
2 7 3 l i b ra s j a q u e s a s . I n m e d i a t a m e n t e v i n o a g e s t i o n a r d e l a
(1) Véase el tomo «Documentos».
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 463/494
403
U n i v e r s i d a d u n po c o d e c a l m a D . B r u n o L a g r a b a , r a c i o n e r o
d e a q u e l l a p a r r o q u i a , y e l a l c a l d e d e d i c h a v i l l a , d i c i e n d o
q u e p a g a r í a e n e l t é r m i n o d e u n m e s 5 0 l i b r a s j a q u e s a s d e l
p r o d u c t o d e u n a s h i e r b a s , a b o n a n d o 2 5 l i b r a s c a d a a ñ o h a s t a
s a l d a r e l d é b i t o . L a J u n t a n o a c ce d i ó y d e c i d i ó l l e v a r e l
a s u n t o a l o s T r i b u n a l e s .
E n 1 0 d e d i c i e m b r e d e 1 7 5 7 s e h i z o p r e s e n t e l a o b l i g a
c i ó n ( q u e e s t a b a r e g i s t r a d a e n e l a r c h i v o d e n o t a r i o s ) q u e t e
n í a e l H o s p i t a l d e N u e s t r a S e ñ o r a d e G r a c i a , d e t e n e r d o s
c a m a s p a r a e s t u d i a n t e s p o b r e s ; y s e d i ó c u e n t a d e l a c o n c o r
d i a h e c h a e n t r e e l H o s p i t a l y la U n i v e r s i d a d , p a r a q u e
a q u é l s o s t e n g a d o s c a m a s m á s p a r a e s t u d i a n t e s p o b r e s e n
f e r m o s .
E n e l C l a u s t r o d e 1 2 d e d i c i e m b r e d e 1 7 5 7 s e t u v o u n
c a m b i o d e i m p r e s i o n e s a c e r c a d e c ó m o h a b í a d e c o b r a r s e e l
c a r g o o r d i n a r i o . D o n M a n u e l V i c e n t e A r a m b u r u p r e s e n t ó ,
en 20 de febrero de 1758 , una cab reac i ón f irmada, de s u
m a n o , d e l o s c e n s o s , p o r l a q u e p a r e c e h a b e r s e a s i g n a d o e l
c e n s a l re f e r i d o a l n ú m . 1 3 , l a m i t a d e n f a v o r d e l a p e r s o n a
q u e d i j e re el m a y o r d o m o F r . L u i s P u e y o y A b a d í a , p o r
v e n t a h e c h a p o r D . J o s é d e T o r r e s y A r p a g ó n , d u e ñ o d e l
refer i d o cens al , en e l dí a 11 de j ul i o de 1688 , an t e e l N ot a
r i o F r a n c i s c o A n t o n i o S a l a n o v a , y l a o t r a m i t a d s e a s i g n ó
e n f a v o r d el c a p e l l á n T e s o r e r o d e N u e s t r a S e ñ o r a d e l P o r t i
l lo d e Z a r a g o z a , m e d i a n t e e s c r i t u r a d e 2 8 d e s e p t i e m b r e d e
1 7 0 6 a n t e e l N o t a r i o D . D i e g o J e r ó n i m o M o n t a n e r .
E l R e c e p t o r S r . R o a d ió c u e n t a a l a J u n t a d e H a c i e n d a ,
e l d í a 2 0 d e O c t u b r e d e 1 7 5 9 , d e l r e c u r s o i n t e r p u e s t o p o r l a
U n i v e r s i d a d a l R e a l C o n s ej o c o n o b je t o d e q u e se l e p a g u e a
c u e n t a d e l o s d é b i t o s a c o b r a r p o r l a U n i v e r s i d a d a l g o p a r a
s u b v e n i r a l o s g a s t o s q u e h a d e p r o p o r c i o n a r l a v e n i d a d e
C a r l o s I I I p a r a a r r e g l a r l a f a c h a d a d e l a U n i v e r s i d a d , p i n
t a r e l r e t r a t o d e l o s m o n a r c a s , b u s c a r c o c h e s , e t c . , y q u e s e
c a l c u l a n o b a j a r á n d e 1 0 0 e s c u d o s .
E n 1 0 d e n o v i e m b r e d e 1 7 5 9 s e d ió c u e n t a d e l m e m o r i a l
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 464/494
— 404 —
presentado al R ey con objeto de p edir su intercesión pa ra el
cobro del cargo ordinario.
A su paso por Zaragoza Carlos I I I , dió una Real Cédula,
fechada a 27 de noviembre de 1759, por la que mandó dispu
siera el M arqués de Fres ned a que la U niversida d fuese pu n
tualmente pagada de los 11.635 sueldos que tenía señalados
sobre las ren tas de esta ciudad, sin perm itir que se diera
atraso algu no. Fu é firmada esta R eal Cédula por el M arqués
de Squilache (1).
E n la Ju nt a de H acienda del 17 de diciembre de 1759 se
acordó nom brar una comisión pa ra que gestionase con Car
los I I I , además de lo resuelto que queda dicho, lo siguiente:
1.°, la solicitud de la certificación de la pensión que sobre
esta M itra se concedió a la U niversida d en 18 de octubre de
1755;
2.°, que se ha ga n las dilige ncia s pa ra el cobro de los
censales del S r. P au laz a (sic) (A paolaz a), y que se lleven al
archivo los papeles concernientes a la U niversid ad.
L a Ju nt a de H acienda universi taria, en 16 de noviembre
de 1760, se enteró de que el Doctor
D.
A ndr és de Laf uent e
quie re cancelar el censo de 3.200 sueldos jaqu eses que tiene
en su contra y en favor de la U nive rsidad; se acordó pa ga r
el crédito del H ospital de M adrid y el débito con intereses
del Convento del Carmen. Y se nombró una comisión para
que siguiera tratando de la cuestión de los vagos o solares
de al lado del edificio de la U niv ersid ad y de stin ar lo que
fuere necesario del crédito Lafuente para gastos de su eje
cución.
E n 18 de marzo de 1761 se dió u na certificación p or don
E ustaquio V idal L atorre (N otario) del N otario y S ecretario
del A yun tam iento, fechada en 14 de septiembre de 1761, por
la que resulta hab erse cancelado an te él dicho censal del nú
mero 13 bajo el día 18 del mes de marzo del referido año,
por la parte que cupo del mismo al Convento del Carmen.
(1) Véanse los Docum entos.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 465/494
— 4 0 5 —
L a J u n t a d e H a c i e n d a , e n s es ió n c e l e b ra d a e n 6 d e n o
vi e m bre de 17 61 , s e di ó cu en t a de cómo i b a l a cues t i ón de
lo s v a g o s y l a c o n v e r s a c i ó n c o n el A y u n t a m i e n t o . Y d e r e
s ul t as de l as mi s mas , en 5 de marzo de 1762, pus o l a C i udad
p a s q u i n e s e n l a s e s q u i n a s p r i n c i p a l e s , a n u n c i a n d o q u e t o d o
el q u e t u v i e r a c r é d i t o s c o n t r a el A y u n t a m i e n t o , q u e s e p r e
s e n t a r a , y se a c o r d ó p o r la U n i v e r s i d a d a c u d i r a l lí .
E l a ñ o 1 76 2 y 7 d e d i c i e m b r e , e n J u n t a , s e a c o r d ó s e c e
l e b r e n l as m i s a s q u e t e n g a o b l i g a c i ó n la U n i v e r s i d a d , y s e
d i s p u s o t a m b i é n h a c e r u n o s p a ñ o s d e c o r d e ll a te p a r a p o n e r
l os en l os ban co s del t e at r o y cap í t ul o , como l os t i e ne l a
c i u d a d .
E n 2 d e m a r z o d e 1 7 6 3 s e d ió c u e n t a e n l a J u n t a d e H a
c i e n d a , s e d i e r a c o m i s i ó n p a r a c o b r a r l a s p a r t e s c o r r e s p o n
d i e n t e s a l c a r g o o r d i n a r i o d e l o s c e n s o s d e S a n M a t e o y la
v i l l a d e F u e n t e s .
E n 6 d e j u l i o d e i g u a l a ñ o s e p r e s e n t ó a la J u n t a d e H a
ci en da la cab reac i ón de l os se i s act os cens al es ex pre s ad os a
l os nú m ero s 1. °, 2 . ° , 3 . ° , 4 . ° , 5 . ° , 14. ° y 15 . ° , qu e, un i do s ,
forman el capi t a l de 36. 356 l i bras , 13 s uel dos , 2 d. j aques es
e n f a v o r d e la U n i v e r s i d a d , h a b i l i t a d o s y p u e s t o s a s u n o m
b r e e n e l c a b r e o d e la M . I . J u n t a d e C e n s a l i s t a s d e Z a r a g o
za, baj o e l n ú m . 96 y fol. 385 , d ad a en di ch a c i ud ad en e l
r e f e r i d o m e s y a ñ o .
E n 9 d e f e b r e r o d e 1 7 6 3 s e v i o u n a c er t i fi c a c i ó n d e d o n
E u s t a q u i o V i d al y L a t o r r e , N o t a r io , d el n ú m e r o d e Z a r a g o
z a , d a d a e n la m i s m a f e c h a , p o r la q u e c o n s t a h a b e r c a n c e
l a d o lo s p a t r o n o s , m a y o r d o m o s y c a p e l l á n t e s o r e r o d e l P o r
t i l lo, 300 1. de cens al refer i d o a l n úm . 13, po r l a p ar t e que
c u p o d e l m i s m o a l c a p e l l á n t e s o r e r o d e l P o r t i l l o .
S e e l ev ó u n a e x p o s i c i ó n a S . M . , f e c h a d a e n 2 3 d e m a r z o
d e 1 7 6 7 , p a r a p e d i r u n a r e a l p r o v i s i ó n q u e o r d e n a r a a l a c i u
d a d a b o n a r l os c a r g o s o r d i n a r i o s r e t r a s a d o s y q u e y a e n
t i e m p o d e F e r n a n d o V I ( c om o d e ja m o s i n d i c a d o e n s u l u g a r )
h u b o n e c e s i d a d d e d i r i g i r l e c o n e l m i s m o o b j e t o , p a r a q u e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 466/494
— 406 —
pagase la ciudad puntualmente las 1.165 libras anuales del
producto de las carnicerías.
E n 3 de agosto de 1767 deliberó el Claustro si ped ir un a
pensión contra la M itra de Zarag oza, «pues ha y que rep ara r
notablemen te las A ulas de T heología y así se pod rían ha cer
otras en los vagos de al lado de la U nive rsidad ».
Y en 27 de mayo de ese mismo año, el G obierno de Car
los I I I respondió a la exposición de la U niversida d con una
R eal P rovisión, par a que la J un ta de P ropios de Zaragoza
info rm ara al R eal Consejo acerca de cómo iban los cargo s
ordinarios sacados del producto de la ven ta de carnes y que
se pag uen a la U nive rsidad los atrasos.
S e leyó, en el Claustro de 13 de agosto de 1772, un a
nota- circular de D . Ju an de P eñue las, en la que comunica
habe r ordenado el Consejo de las U niversidad es que todas
cuantas reclamaciones tengan que hacer, lo pongan en cono
cimiento de sus apoderados y agentes respectivos.
S e dió cuen ta a la U niversid ad, por el escribano de la
Comisión temporal, de haberse consignado subvención para
las E scuelas públicas de G ram ática y L etra s, el 6 de febrero
de 1775 (1).
E l R ecep tor, en 7 de junio de ese mismo año, dió cuenta
de hab er cobrado 25 libras por el treud o que pesaba sobre la
casa que fué de Segura y que luego pasó a ser propiedad de
D . R a m ó n M o y .
E n 6 de junio de 1777, el R ector m anifestó h aber otorga
do apoca de los cargos ordinarios correspondientes a los años
1769 atrasado y 1776 corriente, en fayor de la Junta de Cen
salistas, y que éstos le habían manifestado que por las ocu
rrencias del día sobre moneda, seisanes y ramillos, que para
el día de San Juan estará el todo de la cantidad, y que si al
guno nece sitaba lo que le correspondía, se le en treg aría m e
diante recibo en la forma acostumbrada.
(1) No se dice qué cantidad.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 467/494
407
D a s e c u e n t a , e n 2 3 d e j u n i o d e 1 7 7 7 , d e h a b e r s e e m b a r
ga do a la J u n t a de C e ns al i s t a s e l caud al de s e i s di nero s , en
l i b r a d e c a r n e , s o b r e lo q u e s e d e t e r m i n a , a d e m á s , r e p r e s e n
t a r a S . M . E l e m b a r g o lo h i z o el R e g e n t e p a r a la r e p a r a c i ó n
d e l p r e t i l d el E b r o e n p e r j u ic i o d e la U n i v e r s i d a d ( 1 ) .
L a U n i v e r s i d a d s e a l zó co n o b j e to d e q u e p a r a o t r a s n e c e
s i d a d e s d e l p r o c o m ú n s e e c h a r a m a n o d e l « a l i m e n t o d e l a
E s c u e l a » , p u e s e n t e n d í a n q u e e s t o e r a m á s i m p o r t a n t e , y
m a n i f e s t a r o n : « q ue el e x p e d i e n t e q u e i n c oó la U n i v e r s i d a d
c o n t r a t a l t r o p e l í a ( o b e d e c i e n d o a u n a o r d e n g e n e r a l d e l
C o n s ej o ) s e h a b r í a v i s t o e l 5 d e s e p t i e m b r e , y d e t e r m i n ó s e
e n d i c h o d í a q u e s e p a g a s e ( y p a r a e s t o e l R e g e n t e d i e r a
o p o r t u n a s ó r d e n e s ) p u n t u a l m e n t e e l c a r g o o r d i n a r i o a l a U n i
ve rs i d ad y en l o s uces i vo no s e m et i e ra con l os a l i m ent o s de
l a E s cue l a» (2) . L a res ol uci ón fav orab l e del C ons ej o es t ab a
f e c h a d a e n M a d r i d a 2 7 d e s e p t i e m b r e d e 1 7 7 7 .
E l R e c e p t o r G a r r o h i z o p r e s e n t e h a b e r o t o r g a d o á p o ca
d e l o s c e n s o s p e r t e n e c i e n t e s a l a U n i v e r s i d a d , c a r g a d o s s o
b r e p r o p i o s d e e s t a c i u d a d , d e l a p e n s i ó n c o r r e s p o n d i e n t e a
1 7 1 8 ,
y que en t ot a l ha bí a s i do de 276 l i b ras , 6 s ue l dos y
3 d i n e r o s ( 3 ) .
S e d ió c o m i s i ó n a l D r . L a s a r t e p a r a q u e o t o r g a r a á p o c a
c o r r e s p o n d i e n t e a l o s c e n s o s d e l a c i u d a d d e Z a r a g o z a , e n 6
d e n o v i e m b r e d e 1 7 9 0 . Y e n e l m i s m o d í a , e n C l a u s t r o d e
R e c t o r y C o n s i l i a r io s , s e a c o r d ó p e d i r a l R e y q u e l a s p e n s i o
n e s a t r a s a d a s d e l o s c e n s o s s e d e s t i n a r a n p a r a a u m e n t o s d e
s a l a r i o s a l o s C a t e d r á t i c o s .
E n 1 0 d e d i c i e m b r e d e 1 7 9 6 se a c o r d ó h a c e r u n p a r d e
j a r r a s d e p l a t a p a r a l a s v o t a c i o n e s d e g r a d o s y d e m á s q u e
o c u r r a n e n l a E s c u e l a y q u e s u v a l o r n o e x c e d i e r a d e 5 0 l i
b r a s j a q u e s a s .
(1) Véanse los Docu men tos.
(2) Estos informes oficiosos son del Sr. Roa, que los dió el 11 de septiembre. Véanse
los Documentos.
(3) En 19 de diciembre de 1778.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 468/494
408
S e g u r a m e n t e e l a ñ o d e 1 7 9 7 f u é u n o d e l o s m á s p r ó s p e
r o s d e l a H a c i e n d a u n i v e r s i t a r i a . E s e n e l ú n i c o q u e p o d e
m o s c o n s i g n a r q u e l a U n i v e r s i d a d t e n í a f o n d o s e n s u a r c a y
q u e t u v i e r o n l o s c l a u s t r a l e s l a f o r t u n a d e q u e l e s d i e r a c a v i
l a c i ó n e n d ó n d e y e n q u é h a b í a n d e p o n e r e l d i n e r o p a r a q u e
p r o d u j e r a .
S e h a b í a n h e c h o e f e c t i v a s l a s p e n s i o n e s a t r a s a d a s d e q u e
h a c e m o s r e f e r e n c i a , y el R e c t o r , e n 8 d e j u n i o d e 1 7 9 7 , m a
n i f e s tó q u e , s e g ú n a r r o j a b a n l a s c u e n t a s d e R e c e p t o r í a d e
l o s c i n c o a ñ o s ú l t i m o s , s e h a b í a d e p o s i t a d o e n e l a r c a l o s
a l c a n c e s c o n a r r e g l o a E s t a t u t o , q u e a s c e n d í a n a 4 . 4 6 8 l i b r a s ,
1 1 s u e l d o s y 1 0 d i n e r o s , « y c o n v e n d r í a c o l o c a r el d i n e r o d o n
d e d i e r a r é d i t o » . Y d e s p u é s d e d e t e n i d a d e l i b e r a c i ó n s e a c o r
d ó « r e v i s a r t o d o e l e d if ic io d e l a U n i v e r s i d a d y v e r s i a l g u n a
p a r t e o p a r t e s a m e n a z a r u i n a y r e q u i e r e n p r o n t a r e p a r a c i ó n ,
y s i as í fuera , que expr es e e l cos t e e l S r . L i s s a y s e con vo
q u e a C l a u s t r o » . E n e s te m i s m o C l a u s t r o , e l S e c r e t a r i o d ió
c u e n t a d e q u e e l A g e n t e d e M a d r i d h a b í a m a n i f e s t a d o q u e
e l S r . C o l e ct o r g e n e r a l d e E x p o l i o s h a b í a t o m a d o n o t a d e l
m e m o r i a l d e e st a U n i v e r s i d a d s o l i c it a n d o a l g u n a s c a n t i d a
d e s d e la a c t u a l v a c a n t e d e l A r z o b i s p a d o d e Z a r a g o z a .
D e t e r m i n ó s e d o s d í a s d e s p u é s , e n C l a u s t r o , i n v e r t i r l o s
f o n d o s q u e p o s e í a e l a r c a u n i v e r s i t a r i a e n v a l e s r e a l e s o e n
l a re n t a del t ab ac o o e n a l gu na f inca; y en 24 de j ul i o dió
c u e n t a e l D r . L i s s a d e h a b e r c o m p r a d o v a l e s r e a l e s .
E l 2 1 d e a g o s t o d e l m i s m o a ñ o d i jo e l S r . L i s s a q u e s e
h a b í a s a c a d o d e l a r c h i v o l a s e s c r i t u r a s q u e j u s t i f i c a n l a p e r
t e n e n c i a d e l t r e u d o l l a m a d o d e S e g u r a , y s e a c o r d ó s e p o n
g a n d e n u e v o e n e l a r c h i v o . A l m i s m o t i e m p o e l S r . O r t i z ,
q u e s e t r a t a b a d e v e n d e r l a c a s a d e S e g u r a , s e g ú n t e n í a e n
t e n d i d o y r e s p e c t o a e s t a r i n m e d i a t a y c o n f r o n t a r c o n e l e d i
f ic io d e l a E s c u e l a , q u e é s t a p o d r í a c o m p r a r l a , y s e c o m i s i o
n ó a l os S r e s . B e r n é y L i s s a p a r a q u e t o m a r a n n o t i c i a s d e
p r e c i o , c a r g a s y d e m á s c o s a s p e r t i n e n t e s .
E n 2 7 d e O c t u b r e d e 1 7 9 8 a c o r d ó l a U n i v e r s i d a d s u s c r i-
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 469/494
— 4 0 9 —
suscribirse a l p r é s t a m o q u e e m i t i ó e l G o b i e r n o d e S . M . , d e 4 0 0 m i
l l o n e s d e v e l l ó n , y s e c o m p r a r o n 3 7 a c c i o n e s d e l e m p r é s t i t o .
E l n o t a r i o D . M a n u e l G i l y B u r i l l o , e n 2 9 d e n o v i e m b r e ,
ot or gó y dió fe de l a ve nt a de l a cas a que hab í a s i do de don
P e d r o C e b a l l o s , s i t a e n l a p l a z a d e l a M a g d a l e n a co n e l n ú
m e r o 4 3 , e n f a v o r d e D . D o m i n g o C a ñ a v e r o y D . ª C l a r a B a
s e c a , c ó n y u g e s , c u y a c a s a p a g a b a d e t r e u d o p e r p e t u o a l a
U n i v e r s i d a d 4 0 s u e ld o s j a q u e s e s . S e o t o r g ó e n 9 d e n o v i e m
b r e d e 1 7 9 8 .
E n 2 4 d e o c t u b r e d e 1 8 0 3 s e d ió e l s i g u i e n t e e s t a d o d e
l as cuen t as de l os años 1799 y 1800, de l a de po s i t a r í a de
D .
M a n u el R o z e s.
«De el año 1799, en 1800, primero de mi R eceptoría, cargo
contra dicho Bedel:
D e 1 5 2 g r a d o s d e B a c h i l l e r d e t o d a s l a s
f a c u l t a d e s : 3 0 4 d u r o s 3 2 3 L .
D e 7 í d . d e L i c e n c i a d o y D o c t o r e n t o d a s
l a s f a c u l t a d e s , a r a z ó n d e 1 5 l i b r a s p o r
c a d a u n o 1 0 5 L .
D e 1 í d. d e L i c e n c i a d o y D o c t o r e n A r t e s . 8 L .
D e 3 d e L i c e n c i a d o s e n t o d a s l a s f a c u l t a
d e s ,
a 5 1. cad a un o 15 L .
D e 6 p o s e s i o n e s d e C a t h e d r á t i c o s , a 1 2 r e a
l e s d e p l a t a c a d a u n o 7 L . 4 s .
S u m a e l C a r g o
458 L . 4 s .
Datta:
E n r e c i b o s m í o s 1 6 4 L . 1 5 s .
26 reci bos de C l au s t ros 72 L . 7 s .
E n r e c i b o s d e i m p r e s o r , e m p e d r e a d o y c o n
t r i b u c i ó n 1 4 L . 1 6 s .
R e c i b o d e a r q u i t e c t o , c e r r o j e r o y p i n t o r . .... 1 9 L . 8 s . 4 d .
E n g a s t o s d e E s c u e l a , fie sta d e S a n L u c a s . . . 4 7 L . 1 3 s . 1 d .
E n m i s a s y a n i v e r s a r i o s 3 8 L . 1 8 s . 6 d .
S u m a l a D a t t a 3 5 7 L . 1 7 s . 1 1 d .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 470/494
- 4 1 0 -
De el año 1800, en 1801, seg undo de mi Receptoría, cargo con
tra el Bedel:
D e 9 g r a d o s d e b a c h i l l e r d e t o d a s l a s f a
cu l t ad es : 18 du ros 19 L . 2 s . 8 d.
D e l g r a d o d e D o c t o r e n C á n o n e s d e d o n
R a m ó n I c h a s o 1 0 L .
S u m a e l C a r g o 2 9 L . 2 s . 8 d .
Datta:
E n r e c ib o s m e e n t r e g ó t o d o e l c a r g o . . . . 2 9 L . 2 s . 8 d .
P a g ó e l C l a u s t r o e n 3 d i c i e m b r e d e 1 8 0 0 . 3 L . 6 s .
E n l a e q u i v o c a c i ó n q u e a s í p a d e c i ó e n lo s
C l a u s t r o s d e L i z u a í n p a r a la c á t e d r a
de F i l os ofí a 1 L . 4 s .
S e e q u i v o c ó a s í e n e l d e p ó s i t o d e D . V i
c e n t e P a u l L . s . 1 0 d .
Dej o s u s al a r i o de es t e año 62 L . 10 s .
S u m a l a D a t t a 9 6 L . 3 s . 1 0 d .
C a r g o e n e l p r i m e r a ñ o 4 5 8 L . 4 s .
I d e m d e l s e g u n d o 2 9 L . 2 s . 8 d .
S um an los dos carg os . . . 487 L . 6 s . 8 d.
D a t t a d e e l p r i m e r a ñ o 3 5 7 L . 1 7 s . 1 1 d .
I d e m e n e l s e g u n d o 9 6 L . 3 s . 2 d .
S u m a n l a s d o s d a t t a s . . . . 4 5 4 L . s . 1 3 d .
M e res t a que s at i s fa cerm e el B ede l . 33 L . 5 s . 11 d.
R e c i b í l a c a n t i d a d q u e e x p r e s a d e m a n o s d e l B e d e l d o n
M a n u e l R o z e s . = Z a r a g o z a 2 4 d e o c t ub r e d e 1 8 0 3 . = D o c t o r
P e d r o T h o m e o e I n s a u s t i ( f i r m a d o ) » .
(Gestis
n. ° 30, fol . 63) .
E n 7 d e j u n i o d e 1 8 0 0 , e l S r . D . V i c e n t e d e l C a m p o p r e
s e n t ó l a r a z ó n d e l o s b i e n e s y f in ca s q u e e s t a U n i v e r s i d a d
t i e n e p e d i d a p o r e l S r . C o r r e g i d o r e n 1 1 d e m a y o ú l t i m o .
E n d i c h o C l a u s t r o y co n m o t i v o d e u n a s o b r a s q u e p r o y e c t a -
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 471/494
- 4 1 1 -
p ro ye cta ba n e n u n a s a u l a s d e l a U n i v e r s i d a d , e l S r . L i s s a , c o m i s i o
n a d o p o r é s t a c o n e l S r . G a r r o , d i jo « h a b e r l l e g a d o a e n t e n
d e r q u e e l i n f o r m e d e l S r . S u b - c o l e c t o r d e E x p o l i o s , r e s p o n
d i e n d o a l a r e p r e s e n t a c i ó n q u e s e h a b í a h e c h o p o r l a E s c u e l a ,
p a r a q u e s e d i e s e a l g u n a c a n t i d a d p a r a e s t e y o t r o s o b j e t o s ,
d e l a v a c a n t e d e l I l m o . S r . D . A g u s t í n d e L e z o y P a l o m e
q u e ,
s e g r a d u a b a n a e s t e f in 3 0 . 0 0 0 r e a l e s d e v e l l ó n ; p e r o
r e s p e c t o d e q u e h a s t a a h o r a n o h a b í a s u r t i d o e f e ct o d i c h a
s o l i c i t u d n i i n f o r m e » .
P o r l a J u n t a d e H a c i e n d a s e v i o l a r e d o t a c i ó n y e l p a g o a
l os s ubs t i t ut os (1) , y s e acordó que l os s ubs t i t ut os de cát edra
v a c a n t e n o c o b r e n d e l f o n d o d e r e d o t a c i ó n
;
en 9 de j un i o de
1 8 0 4 ;
y en e l mi s mo dí a y s es i ón s e regul ó e l cargo ordi nari o
a raz ón de l os ocho mes es del curs o, y as í qu ed aro n ni v el a
d o s l o s r e p a r t o s d e l f o n d o d e r e d o t a c i ó n .
E l e s t a d o d e c u e n t a s q u e m a n i f i e st a n l a s r e n t a s d e l a U n i
v e r s i d a d , p e r t e n e c i e n t e s a l a d o t a c i ó n d e c á t e d r a s y a s u b i
bl i ot eca, s e vi o en 10 de di c i embre de 1805.
L o s c e n s o s s o n i m p u e s t o s to d o s s o b r e l a C i u d a d , c u y o c a
p i t a l a s c i e n d e a 4 9 . 1 5 6 l i b r a s , 3 9 s u e l d o s . S e c o b r a b a l a p e n
s i ó n u n a ñ o s í y o t r o n o , q u e e r a d e p a g o . L a b i b l i o t e c a t e n í a
u n c e n s a l , d e c a p i t a l 1 . 1 0 0 l i b r a s , i m p u e s t o p o r e l C a p í t u l o
y C oncej o de l a C i udad.
E n 1 8 d e d i c i e m b r e d e 1 8 0 5 h u b o C l a u s t r o e n e l q u e s e
e n t e r a r o n d e l a R e a l o r d e n d e S . M . , c a r g a n d o u n i m p u e s t o
d e 4 m a r a v e d i s e s p o r c u a r t i l l o d e v i n o , y a p e s a r q u e g r a v a
b a e s t o l o s i n t e r e s e s d e l a U n i v e r s i d a d , s e d e j ó p a s a r y n o
s e p a g ó , y e n c u a n t o a d a r c u e n t a a l c a t a s t r o ( s e g u n d a p a r t e
d e l a R . O .) d e l a s r e n t a s lí q u i d a s q u e t i e n e l a U n i v e r s i d a d ,
i n c l u y e n d o e l c a r g o o r d i n a r i o , c e n s o s , e t c . . . . , y t a m b i é n lo
q u e p e r c i b i e r o n lo s m a e s t r o s d e l a s e s c u e l a s p ú b l i c a s , n a d a
s e acord ó en con cret o . Y en 4 de e nero de 1806 s e vi o una
o r d e n c o n m i n a t o r i a d e D . I g n a c i o G a r c i n i , a l a U n i v e r -
(1) V éase el tomo de Documentos.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 472/494
- 412 -
Universidad p a r a q u e c o n t e s t a r a a la p a r t i c i p a c i ó n d e l i m p u e s t o d e
4 m a r a v e d i s e s p o r c u a r t i l l o d e v i n o . E n v i s t a d e e s t o , l a
U u i v e r s i d a d , el m i s m o a ñ o , e l ev ó a S . M . u n a i n s t a n c i a p a r a
q u e s e l a l i b r e d e d i c h o i m p u e s t o t e m p o r a l .
T r a s d e e st e p e rí o d o , l a h i s to r i a d e l a H a c i e n d a u n i v e r s i
t a r i a s e i n t e r r u m p e . L a g u e r r a d e l a I n d e p e n d e n c i a , c om o
y a d e c i m o s e n o t r a p a r t e d e e s t a h i s t o r i a , c o n v i r t i ó a n u e s t r a
E s c u e l a e n b a l u a r t e g u e r r e r o . F u é u n o d e l o s e d i f i c i o s p ú b l i
c o s q u e m á s s u f r i e r o n l a s c o n s e c u e n c i a s n e f a s t a s d e a q u e l l a
i n m o r t a l é p o c a d e n u e s t r a c i u d a d . Y a u n q u e , d a n d o p r u e b a s
d e v i t a l i d a d p o c o c o m ú n , p u j ó p o r a c t u a r e n s u f u n c i ó n d o
c e n t e , n a d a n u e v o s e in t r o d u j o r e s p e c t o a l o s i n g r e s o s y
g a s t o s .
E n 1 8 0 8 q u i s i e r o n l o s c a t e d r á t i c o s q u e h u b i e r a c u r s o ,
pe ro no fué pos i b l e . E l de 1813 fué e l año en que s e rea nu da
r o n l a s t a r e a s d o c e n te s d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d , y l os m a e s
t r o s ,
c o n s u f ir m a, p r o c u r a r o n u n p r é s t a m o d e 2 0 . 0 0 0 r e a l e s
de vel lón pa ra que fue ra posible ta l finalidad.
E l 8 d e f e b r e r o d e 1 8 1 4 , e l B a r ó n d e C a s t e l m a n i f e s t ó a l
C l a u s t r o q u e s e h a b í a c o m e n z a d o e l a b o n o d e l c a r g o o r d i n a
r i o y que l e pa re cí a s e e s t ab a en e l cas o de p ag ar a l os s i r
v i e n t e s l o q u e l e s c o r r e s p o n d í a . E n e s t e m i s m o m e s l a U n i
v e r s i d a d d i r i g i ó u n a r e p r e s e n t a c i ó n a l a R e g e n c i a p a r a q u e
s e h i c i e r a n e f e c t i v o s l o s 4 . 0 0 0 r e a l e s q u e s e i m p u s i e r o n a l a
M i t r a d e T a r a z o n a , p o r q u e e n t o n c e s s e h a l l a b a v a c a n t e (1 ) ,
y s e r e c i b i e r o n c a r t a s d e M a r t í n e z y A b e l l a , d i c i e n d o q u e
e l l o s t r a b a j a r í a n p o r c o n s e g u i r l o .
E l R e c e p t o r S r . B a r ó n d e C a s t e l h i z o p r e s e n t e a l C l a u s
t r o , r e u n i d o e n 1 8 d e a b r i l d e 1 8 1 4 , q u e e l G o b i e r n o h a b í a
p r e f i j a d o u n t é r m i n o b r e v e p a r a l a p r e s e n t a c i ó n d e l o s v a l e s
r e a l e s d e l a s e x e n c i o n e s d e e n e r o y m a y o a l a r e n o v a c i ó n , y
s i n e m b a r g o , d e l a s c o n t e s t a c i o n e s q u e h a b í a d a d o e l s e ñ o r
(1) Hay que advertir que aunque la Regencia había impuesto a las Mitras, en 14 de marzo
de 1814, una pensión en una tercera parte para pago de inváli dos de la guerra, lo hizo sin
perjuicio de las que ya estaban impuestas.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 473/494
- 4 1 3 —
D . A n t o n i o V i l l a g r a s a , R e c t o r q u e fu é d e e s ta U n i v e r
s i da d, s e los h ab í a l l eva do y no l os ha bí a pod i do reco ger ,
por l o que l e parecí a s e es t aba en e l cas o de pas ar e l of i c i o
c o r r e s p o n d i e n t e , a s í a l c o m i s i o n a d o d e e s t a c i u d a d c o m o
a M a d r i d , c o n u n a r a z ó n d e l o s n ú m e r o s d e e l lo s p a r a s u
d e t e n c i ó n y r e c l a m á n d o l o s e n d e b i d a f o r m a . Y e n 2 3 d e
a b r i l d e l m i s m o a ñ o c o n t e s t ó a d i c h o o fic io e l R e c a u d a d o r
d e l d e r e c h o p ú b l i c o s o b r e q u e r e t u v i e s e l o s v a l e s r e a l e s , q u e
s e h a r í a n l o s r e c u r s o s c o r r e s p o n d i e n t e s e n l a o f i c i n a d e r e n o
v a c i ó n .
T a m b i é n e l S e c r e t a r i o d e E s t a d o d e l a R e g e n c i a e s c r ib i ó
a l a U n i v e r s i d a d q u e a q u é l l a o r d e n a b a q u e s e h i c i e r a n e f e c
t i v o s lo s 4 . 0 0 0 r e a l e s d e l a M i t r a d e T a r a z o n a ; y el C o l e c t o r
g e n e r a l d e E x p o l i o s d ij o q u e , e n v i r t u d d e l a o r d e n a n t e r i o r ,
s e p o d í a p a s a r a c o b r a r l o s 4 . 0 0 0 r e a l e s d e T a r a z o n a s i n a v i
s a r l e d e n u e v o .
E n 1 9 d e a g o s t o d e 1 8 1 4 , e l R e c e p t o r B a r ó n d e C a s t e l
pro pu s o que s e es t a ba en e l cas o de pa s a r un of ic io a l a C i u
d a d p a r a q u e h i c i e r a e f e c t iv o s l o s 1 2 . 0 0 0 r e a l e s d e v e l l ó n
q u e r e s t a n d e l c a r g o o r d i n a r i o d e l a ñ o e s c o l a r q u e p r i n c i p i ó
e n S a n L u c a s d e 1 8 1 3 .
L a U n i v e r s i d a d , e n 8 d e o c t u b r e d e 1 8 1 4 , se d i r i g i ó a i
R e y p a r a q u e l e c o n c e d i e r a p e r m i s o p a r a s o l i c i t a r d e S . S . l o s
b r e v e s n e c e s a r i o s , a f i n d e p o d e r p e r c i b i r l a p e n s i ó n d e T a
r a z o n a , v a c a n t e a l a s a z ó n d i c h a d i ó c e s is p o r m u e r t e d e l
S r . O b i s p o , y l a s d e T e r u e l y J a c a , p o r t r a s l a c i ó n d e l o s p r e
l a d o s r e s p e c t i v o s .
P r e s e n t ó u n e s c r i to e l B a r ó n d e C a s t e l , e n e l q u e d e c í a
q u e l a M i t r a d e T e r u e l h a b í a m a n i f e s t a d o q u e t o d a l a c a n t i
d a d d e q u e d i s p o n í a p a r a p e n s i o n e s e s t a b a a g o t a d a p o r l o
q u e t e n í a y c o b r a b a el e s t a b l e c i m i e n t o d e M i s e r i c o r d i a ; y se
a c o r d ó q u e c o m o S . M . h a b í a r e p u e s t o a l o s C a t e d r á t i c o s
d e l a F a c u l t a d m é d i c a e n s u s p u e s t o s , d i e r a u n a p r o v i
d e n c i a , p u e s l a U n i v e r s i d a d n o p o d í a p r e s c i n d i r d e d i c h a
p e n s i ó n .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 474/494
- 4 1 4 -
E n C l a u s t r o d e 2 5 d e j u l i o d e 1 8 1 5 s e a c o r d ó q u e , p u e s t o
q u e l a p e n s i ó n d e T e r u e l h a b í a s a l id o f a l l i d a , s e g e s t i o n a r a
o t r a d e l O b i s p a d o d e C a l a h o r r a , p o r s e r m u c h o s e s t u d i a n t e s
q u e c o n c u r r e n a e s t a E s c u e l a d e d i c h a D i ó c e s i s .
E n 18 d e s e p t i e m b r e d e 1 8 1 5 s e r e c i b i ó e n l a U n i v e r s i
d a d u n a c a r t a d e l P r o t e c t o r d e e l l a , e n l a q u e d e s p u é s d e
h a c e r p r e s e n t e e l e s t a d o m i s e r a b l e e n q u e s e e n c o n t r a b a e l
H o s p i t a l d e l a C o r o n a d e A r a g ó n e n l a C o r t e , r e c l a m a l a s
p r o p i n a s d e l o s g r a d o s q u e s e h u b i e r a n d a d o d e s d e 1 8 0 8 h a s
t a e l d í a q u e s e h a l l a n d e s t i n a d a s , p a r a a q u e l p i a d o s o f in ,
y e x c i t a , a d e m á s , a q u e s e r e s t a b l e z c a e l m é t o d o a n t i g u o c o n
q u e s e r e c a u d a b a e s t a l i m o s n a , e n t r e g á n d o l a a l a p e r s o n a
q u e s e p r e s e n t e co n p o d e r e s . Y s e a c o r d ó se h i c i e r a n e f e c t i
v a s l a s p r o p i n a s d e s d e 1 8 1 3 , p o r s e r e l p r i m e r a ñ o , d e s p u é s
d e l a g u e r r a , e n q u e s e d i e r o n g r a d o s .
S e t r a t ó , e n 6 d e n o v i e m b r e d e 1 8 1 5 , s o b r e l a s a l h a j a s y
v a l e s q u e re c o g i ó e l S r . D . A n t o n i o V i l l a g r a s a ( q u e e r a
R e c t o r ) c u a n d o e n t r a r o n l o s f r a n c e s e s e n e s t a c i u d a d , p a r a
c u s t o d i a r l o s . M a n i f e s tó e l S r . C o n s i l i a ri o p r i m e r o , q u e h a b í a
e n t r e g a d o u n c á l i z , q u e a u n q u e e r a d e m e n o r p e s o q u e e l
q u e t e n í a l a U n i v e r s i d a d , s e h a b í a re c i b id o p o r h a b e r m a n i
f e s t a d o q u e a q u é l se lo h a b í a n r o b a d o , q u e i g u a l m e n t e h a b í a
e n t r e g a d o d o s b u j í a s , u n a d e l a s p r o p i a s d e l a E s c u e l a , l a s
c u a l e s s e h a b í a n v e n d i d o en l a a l m o n e d a d e l i l u s t r í s i m o s e
ñ o r D . P e d r o V a l e r a .
E l C l a u s t r o a c o r d ó q u e s e e s t é a l a v i s t a d e e s t e n e g o c i o
y s e p r a c t i q u e n c u a n t a s d i l i g e n c i a s s e a n o p o r t u n a s p a r a
r e c u p e r a r t o d o c u a n t o l e p e r t e n e c e .
S . M . d i ó , e n 5 d e d i c i e m b r e d e 1 8 1 5 , u n a R e a l o r d e n
p o r la q u e s e o r d e n a q u e la C o r o n a o s u E r a r i o s a t i s f a r á t o
d o s l o s g a s t o s p a r a o b t e n e r l a s b u l a s , c o n o b j e to d e p e r c i b i r
l a p e n s i ó n d e 9 . 0 0 0 r e a l e s so b r e l a M i t r a d e e st e A r z o b i s p a d o
p a r a l a r e d o t a c i ó n d e c á t e d r a s .
E n 7 d e j u n i o d e 1 8 1 6 s e a c u e r d a e n C l a u s t r o s e s i g a
d a n d o a l H o s p i t a l d e M a d r i d l os 8 r e a le s p o r c a d a g r a d o
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 475/494
— 415 —
como se viene practican do desde antig uo, a pesar de lo que
mar ca el Es t at ut o.
Vióse en el Claustro de 7 de septiembre de ese mismo año
un oficio del señor S ecretario de E stad o, D. Pedro Ceballos,
de 31 de agosto último, en que dice que con la misma fecha
dirige a la Secretaría de Cámara las bulas de S. S. , que en
ca rta del 15 del mismo le incluye el encarg ado de negocios en
Berna, por las cuales se concede al Claustro el goce por ca
torce años de la pensión asignada perpetuamente por la can
tidad anual de 90.000 reales sobre la parte pensionable de la
M itra arzobispal de Zaragoza, en R eal orden de 24 de octu
bre de 1807; y que los gastos de expedición serán satisfechos
por S u M ajestad conforme a la gra cia que le hizo en 1.° de
diciembre de 1815.
P oco después se dió cuenta de una R eal P rovisión del
Supremo Consejo, obtenida por la «Junta de Cinco» de acree
dores censalistas, para que informe sobre su pretensión,
reducida a que el A yuntam iento cargue en el arr iendo de
carnes, a los abastecedores, la obligación de satisfacer el car
go ordinario.
Diéronse poderes a D. V icente del Cam po, en 18 de julio
de 1817, pa ra prac ticar las diligencias necesarias al cobro
de las pensiones concedidas sobre las M itras, con facultad de
sustituirlo en quien le parez ca. Y en 30 de junio del mismo
año se dieron tam bién otros poderes al canónigo D . A ntonio
Biescas, de Ja ca , pa ra percibir la pensión sobre la M itra de
aquel Obispado.
E n 21 de octubre de 1817 se hizo poder a favor de M a
riano P érez y R am ón A sín, vecinos de Jac a, para que,
juntos, puedan otorgar el afianzamiento correspondiente, en
seguridad del pago de la anualidad de la pensión de 30.000
reales vellón sobre la expresa da M itra.
E n C laustro de 19 de diciemb re de 1818 «se vió la repre
sentación arreglada para S . M . por la Ju nta de redotación,
solici tando que respecto de hallarse gravad a la M itra de T e-
29
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 476/494
— 4 1 6 —
Teruel
e n t é r m i n o s q u e n o t i e n e c a b i d a l a p e n s i ó n a s i g n a d a
s o b re e l l a a e s t a U n i v e r s i d a d , y q u e l a M i t r a d e L é r i d a p u e
d e s u f r i r l a , s e r e l e v e a l a d e T e r u e l d e d i c h a p e n s i ó n e i m
p o n g a a l a r e f e r i d a d e L é r i d a » . Y s e a p r o b ó y e n v i ó .
E l R e c e p t o r d e l a U n i v e r s i d a d d ió c u e n t a a l a J u n t a d e
H a c i e n d a , e n 1 .° d e o c t u b r e d e 1 8 1 9 , d e h a b e r s e c o b r a d o d e l
S r . O b i s p o d e J a c a t r e s a n u a l i d a d e s d e l a s q u e c o r r e s p o n d í a n
d e l a p e n s i ó n m á s a r r i b a r e f e r i d a ; y q u e h a b í a e n d i s p o s i
c i ó n , a f a v o r d e l a U n i v e r s i d a d , 2 9 0 0 0 r e a l e s e n d i c h a c i u
d a d d e J a c a y 2 0 . 0 0 0 e n l a d e S á d a b a . S e a c o r d ó m a n d a r a
r e c o g e r l o s .
S e v ió u n o fi ci o e n 1 3 d e S e p t i e m b r e d e 1 8 2 1 , d e l s e ñ o r
O b i s p o d e J a c a , f e c h a d o e n 1 5 d e j u l i o , m a n i f e s t a n d o e l
t i e m p o e n q u e p o d r á p a g a r l a p e n s i ó n d e 3 0 . 0 0 0 r e a l e s , a s i g
n a d a a e s t a U n i v e r s i d a d so b r e s u M i t r a , p o r l a c o r r e s p o n
d i e n t e a l a ñ o p a s a d o d e 1 8 2 0 , d e d i c a d a s l a s c a n t i d a d e s q u e
h a s a t i s f e c h o p o r s u b s i d i o , n e c e s i t a l i q u i d a r y h a c e r e f e c t i v o
e l r e i n t e g r o d e l o s p o c o s g r a n o s q u e l e t o c a r o n e n d i c h o a ñ o ,
c u a l e s s e h a l l a n r e p a r t i d o s , c o m o o t r a p o r c i ó n q u e c o m p r ó ,
en t re l os pueb l os y l ab rad ore s de l a Di óc es i s , q ue s i n es t e
a u x i l i o h u b i e r a n p e r e c i d o , y q u e e n e l m o m e n t o q u e h a y a
v e r i f ic a d o e s t a s o p e r a c i o n e s , a v i s a r á a la U n i v e r s i d a d e l r e
s u l t a d o , p a r a q u e d i s p o n g a l i b r a r a s u c a r g o l a c a n t i d a d q u e
l e p e r t e n e z c a .
E n j u l i o d e 1 8 2 2 s e d i c t a u n a R e a l o r d e n e s t a b l e c i e n d o
a r b i t r i o s p a r a e l s o s t e n i m i e n t o d e l a s U n i v e r s i d a d e s .
E n 1 2 d e m a y o d e 1 8 2 4 , e l S r . V i l l a l b a h i z o p r e s e n t e
h a b e r l e e n t r e g a d o a l R e c e p t o r
D .
P e d r o L a f u e n t e l a c a n t i
d a d d e 1 4 . 6 4 4 r e a l e s c o r r e s p o n d i e n t e s a l f o n d o d e r e d o t a c i ó n ,
y e l R e c t o r m a n d ó se e n c e r r a r a d i c h a c a n t i d a d e n e l a r c a d e
t r e s l l a v e s .
L o s s u b c o l e c t o r e s d e e x p o l io s y v a c a n t e s d e e s t e A r z o b i s
p a d o m a n i f i e s t a n , c o n f e c h a 9 d e s e p t i e m b r e d e 1 8 2 4 , q u e
para e l cobro de l os 37. 219 real es de pens i ón s obre l as rent as
d e l a M i t r a d e Z a r a g o z a , c o n a r r e g l o a l a r t . 6 d e l a s R e a l e s
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 477/494
— 4 1 7 —
O r d e n a n z a s q u e r e g í a n , n o p o d í a p a g a r s in ó r d e n e s d e l C o
l e c t o r g e n e r a l .
E l e s t a d o d e l a s c u e n t a s y c a u d a l e s d e l a U n i v e r s i d a d
i n g r e s a d o s e n e l a r c a d e t r e s l l a v e s d e s d e 2 3 d e d i c i e m b r e d e
1824 has t a 1. ° de j ul i o de 1825, s on:
Cargo
6 1 . 2 2 6 r . v . 4 m .
( E n t r e g a s 4 8 . 2 1 5 r . )
Data. .. 5 0 . 7 0 5 r . v . 2 m .
( E n d ep ós it o . . . . 2 .5 9 0 r .) _______________
Resta . 1 0 .5 2 1 r . v . 2 m .
C u a n t o m á s s e a c e r c a l a s u p r e s i ó n d e l a a u t o n o m í a y , p o r
l o t a n t o , f in aliz a l a H i s t o r i a p r o p i a d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d ,
s u h a c i e n d a m e j o r a . H a b í a t a m b i é n o t r a r a z ó n : Z a r a g o z a ,
c o m o s a b i d o e s , h a b í a d a d o u n e j e m p l o d e h e r o i c i d a d m e m o
r a b l e y s u h e r i d a e s t a b a s a n g r a n d o . L a U n i v e r s i d a d h a b í a
p a d e c i d o c o m o p o c a s i n s t i t u c i o n e s , y lo s P o d e r e s P ú b l i c o s
p u j a b a n p o r r e s t a u r a r l a p r o n t o . P e r o s i n e m b a r g o n o h a b í a n
t e r m i n a d o l o s o b s t á c u l o s , c o m o e s t a m o s v i e n d o .
E n e l C l a u s t r o d e 1 4 d e n o v i e m b r e d e 1 8 2 6 s e l l a m ó l a
a t e n c i ó n d e t o m a r a l g u n a d i s p o s i c i ó n e f i c a z p a r a o b v i a r l o s
o b s t á c u l o s q u e s e o p o n í a n a l c o b r o d e a l g u n a s p e n s i o n e s q u e
t i e n e s e ñ a l a d a s l a U n i v e r s i d a d s o b re M i t r a s , p u e s n o p o d í a
l o g r a r s e n i n g ú n r e s u l t a d o e n e s t e a s u n t o , a p e s a r d e l a s d i l i
g e n c i a s q u e s e h a b í a n p r a c t i c a d o . Y se a c u e r d a a m p l i a r f a
c u l t a d e s a l a J u n t a d e H a c i e n d a p a r a d i s p o n e r lo q u e f u e r a
m á s c o n v e n i e n t e .
S e vió la cuen t a del D r. V i l l a r en 17 de febr ero de 1827,
del curs o de 1825:
C a rgo 123. 20 5 r . 18 m.
D a t a 1 2 8 . 4 2 7 r . 2 2 m .
Resulta alcanzada el arca en 5.222 r. 4 m.
_____________
Y s e acor dó que s e t u vi er a pre s en t e es e a l cance que s e
h a n r e p a r t i d o d e m á s l o s S r e s . C a t e d r á t i c o s , p a r a q u e s e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 478/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 479/494
- 419 -
sobre formación de las cuen tas de los fondos de las U niv ersi
dades y su remisión al M inisterio de la G obernación .
E n 27 de m ayo de 1838 se vieron las cuen tas desde 1.° de
julio de 1836 a 30 de junio de 1837, que son las parti da s en
globo:
Cargo 138.664 r. 6 m .
D at a 139.404 r. 17 m.
A l ca n ce a lo s s eñ o re s C a te d rá ti co s . . . . 7 40 r. 1 1 m .
A dem ás del ingreso de 138.664 reales con 6 marave dises
que forman el cargo, se distribuyó en prop inas a los Cate
dráticos y Doctores en los diferentes cargos, 45.405 reales,
y el derecho de 4 reales por matrícula en favor de la Biblio
teca, ha producido 4.560 reales; de suerte que el ingreso ge
neral en el año económico 1836-1837 fué de 188.629 reales
y 6 maravedises.
E n 22 de agosto de 1838 vióse un oficio de la Dirección
gene ral de E studio s, pa ra que con objeto de formar los pr e
supue stos, envíe la U niversid ad el estado de cuen tas del
próxim o curso al S r. Jefe P olítico, y la U niversida d lo envió,
siendo las mismas cantidades que arriba indicamos.
N uncio fué este oficio de la R eal orden de 9 de agosto de
1846,
que damos en su parte dispositiva en los documentos
y que realmente constituyó el golpe de g racia de nu estra
H aciend a libre, quedando en absoluto reglam entada por dis
posiciones generales de los Poderes Públicos.
L a am ortización general no respetó los bienes unive rsita
rios,
que, como todos los demás de Instrucción y Beneficen
cia, fueron confiscados y vendidos, pasando sus obligaciones
a cargo de los presupuestos del Estado.
E l R ector S r . H ernández Fajarnés realizó investigacio
nes con objeto de a ver igua r la cantidad en láminas de la
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 480/494
— 420 —
D e u d a , i n t r a n s f e r i b l e s , q u e c o r r e s p o n d í a a l a U n i v e r s i d a d
p o r l a c u a n t í a d e s u s b i e n e s d e s a m o r t i z a d o s . D e s p u é s d e 1 8 9 3
l ogr ó s ab er e l n úm ero de f incas que pos eí a y s u va l or en
v e n t a ; p e r o e l i m p o r t e t o t a l d e l a s l á m i n a s c o r r e s p o n d i e n t e s
s e i g n o r a t o d a v í a .
E n j u l i o d e 1 8 9 9 se r e c i b i e r o n a l g u n a s p r o v i s i o n a l e s y
s u s i n t e r e s e s , y f u e r o n p r e s e n t a d a s p a r a e l c a n g e e n l a D e l e
g a c i ó n d e H a c i e n d a . Y to d o h i z o e s p e r a r , e n v a n o , l a l l e g a
d a d e l a l iq u i d a c i ó n d e f i n i t i v a . E l p r o p ó s i t o d e l C l a u s t r o
u n i v e r s i t a r i o e r a c o n s e g u i r q u e l o s i n t e r e s e s n o f u e r a n r e c o
b r a d o s p o r e l E s t a d o , y d e s t i n a r l o s a l m a t e r i a l d e e n s e ñ a n z a
p a r a s u m e j o r a y r e p a r a c i ó n o a p e n s i o n e s y o t r o s f in es q u e
c o n d u j e r a n a l m a y o r a c r e c e n t a m i e n t o d e l a c u l t u r a , p r e t e n
d i e n d o i n t e r p r e t a r a s í l a v o l u n t a d d e l o s d o n a n t e s .
D e s i n g u l a r i m p o r t a n c i a fu é p a r a l a U n i v e r s i d a d e l e s
c l a r e c i m i e n t o d e l os c e n s o s d e b i d o s a e s t a U n i v e r s i d a d p o r la
Junta de Cinco,
q u e e r a l a a d m i n i s t r a d o r a d e e s t o s c r é d i t o s
c e n s u a r io s . E l millón de la Universidad s e l l a m ó p o r a n t o n o
m a s i a a e s t a d e u d a . Y d e i g u a l m a n e r a a l a b r i l l a n t e g e s t i ó n
r e c t o r a l d e l S r . H e r n á n d e z F a j a r n é s s e d e b e n l a s i n v e s t i g a
c i o n e s r e a l i z a d a s e n e l A r c h i v o u n i v e r s i t a r i o y q u e d i e r o n
p o r r e s u l t a d o e l h a l l a z g o d e l o s a n t e c e d e n t e s q u e h a c í a n r e
f e r e n c i a a e s t e a s u n t o .
C o n s i d e r a n d o e l o r i g e n d e e s t e c r é d i t o q u e e n b u e n a p a r t e
p r o c e d í a d e l a s m i s m a s
libras
q u e p a r a e l s o s t e n i m i e n t o d e l a
U n i v e r s i d a d p u s o a c e n so s u v e n e r a b l e f u n d a d o r y q u e c o n s
t i t u y ó e l c a r g o o r d i n a r i o d e l q u e t a n t a s v e c e s n o s h e m o s o c u
p a d o e n e s t e c a p í t u l o , y t r a s d e u n a i n f o r m a c i ó n d i r i g i d a
p o r e l C l a u s t r o a l a D i r e c c i ó n g e n e r a l , e n l a q u e se h a c í a
h i s t o r i a d e l a í n d o l e s i n g u l a r d e l c r é d i t o m e n c i o n a d o , y p i
d i e n d o a u t o r i z a c i ó n p a r a l l e g a r a l a r r e g l o p r o y e c t a d o c o n l a
J u n t a y d e s t i n a r e s a s c a n t i d a d e s a o b r a s d e f á b r i c a u n i v e r
s i t a r i a s , s e e x p i d i ó p o r e l M i n i s t e r i o u n a R e a l o r d e n (1 8 9 9)
e n l o s t é r m i n o s d e l a s ú p l i c a i n d i c a d a .
L a Junta de Cinco, e n r e p a r t o h e c h o c o n p o s t e r i o r i d a d ,
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 481/494
- 4 2 1 -
e n t r e g ó a l S r . R e c t o r la p a r t e c o r r e s p o n d i e n t e a l a d e u d a d e
l a U n i v e r s i d a d ( 1 ).
Y c o n e s t e i n c i d e n t e t e r m i n a d e f i n i t i v a m e n t e l a a n t i g u a
H a c i e n d a d e l a U n i v e r s i d a d y s us r e p e r c u s i o n e s e n t i e m p o s
p o s t e r i o r e s .
(1) T odos estos documentos se guardan en la Caja de la Secretaría general de la Uni
versidad.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 482/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 483/494
CORRECCIONES Y ADICIONES
Algunas
de las
erratas
que se han
deslizado
en
este Tomo
I son
fáciles
de
salvar,
y el
lector benévolo
las
sabrá enmendar. Corregi
mos sólo aquellas que consideramos más esenciales por variar o fal
sear el sentido de lo escrito.
Pág. XXI, notas 1) y 3), donde dice
Masden
y
Desdevirre
léase Masdeu
y
Desdevisse.
Pág. XXII , l ínea
I.ª y
nota (2), donde dice Tejón, léase Tajón.
Pág. XXIX, nota (1), dice documentes
y
debe leerse documents.
P á g . 19, nota (1), dice
ibiquestudia
y debe leerse
ibique studia.
P ág. 21,
en la
línea 32, dice (1156)
y
debe leerse (1118),
que
es
la
fecha
que
corresponde
a la era
cristiana.
Pág. 30, en la línea 6, se dice Maestro mayor o Cancelario y
debe leerse Maestro mayor y Cancelario.
Pág. 40, línea 30, dice: de
1585
hasta 9 de enero de
1588;
debe
leerse:
de
1582 hasta
9 de
enero
de
1585,
o
sean
los
tres años
que
correspondían
al
arrendamiento
de
Funes. También debemos hacer
constar que dicho documento, a m ás de hallarse en el A rchi vo de la
Corona de A ragón, de donde lo tenemos copiado, se encuentra en
este de la Diputación, entre los papeles que se custodian del antiguo
del Reino.
P ág. 61,
en la
línea
I.ª,
dice M. V.
y
debe
ser V.
M.
P ág. 68,
en la
línea 16,
se
dice Fernando de Bolea
y
debe leerse
Bernardo de Bolea.
Pág. 112, en la línea 20, se dice
rurales
y quiere decir
rurales.
Pág. 144, línea 14, dice
casa;
léase
cosa.
Pág. 155, línea 15,
se ha
puesto Villeta
y
debe leerse Vlleta.
Pág. 174, línea
9, se
pone
la
fecha
de
1714
y
debe
ser la de
1754.
Pág. 267, línea
6,
dice Obispo de Aragón; debe leerse Reino de
Aragón.
Pág. 303, línea 27, dice:
de la Corona que,
y debe leerse:
de la
Corona
de
Aragó n que...
Pág. 308, línea
12, se
dice: signatura tipográfica,
y
debe
ser:
signatura topográfica.
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 484/494
— 424 —
Pág. 312, línea 9, está escrito
concisión;
debe leerse
comisión.
Pág. 317, líneas 3, 31 y 35, lo escrito dice: Salustra, Arpas y r e
polio,
debiendo ser:
Salustio, Aspas
y
Espolio.
Pág. 386, líneas 8, 19, 23, 27, 29 y 30, dice: en la primera citada,
1.200 L.[ibras];
léase
12.000 L.[ibras];
y en las siguientes, donde
dice
S.[ueldos]
léase
L.[ibras].
P á gs.
387 y 388, líneas 6 y 14 de la primera y 12 de la segunda:
lo mismo, donde dice Sueldos léase Libras.
Pág. 388, líneas 24 y 26, dice
1.000 Sueldos;
léase
10.000
Sueldos.
Al Cap. IV, DON PEDRO CERBUNA:
E l día 20 de M ayo del año corriente 1923, la U niversidad honró
la mem oria de su fundador D. P edr o Cerbu na, con u n sencillo y
conmovedor homenaje que tuvo lugar en la villa de Fonz, patria del
virtuoso obispo de Tarazona. Ese día fué descubierta una lápida que
este Centro de enseñanza había hecho colocar en la casa donde nació
su fundador. De mármol blanco de Carrara, de 1'50 metros de alta por
1'25 de ancha, de corte clásico, sobria y elegante, que acredita como
verdaderos artistas a los hermanos Porta, que la han construído, cam
peand o en su parte superior el escudo de la U niversidad y en el cen
tro la siguiente inscripción: «E N E S T A CA S A N A C I Ó, E L 27 DE F E B R E R O D E
I 5 3 8 ,
E L I L M O . S R . D . P E D R O C E R B U N A D E L N E G R O , M A E S T R O E N A R T E S
D O CT O R E N T E O L O G Í A , P R I O R D E L A S E O D E Z A R A G O Z A , O B IS P O D E T A
R A Z O N A ; V A R Ó N DE G R A N D E S V I R T U D E S Y L E T R A S , Q U E M U R I Ó , E N O L O R
D E S A N T I D A D , E N C A L A T A Y U D , E L 5 DE M A R Z O DE 1 5 9 7 - L A U N I V E R S I
D A D L I T E R A R I A D E Z A R A G O Z A , P O R É L F U N D A D A E L 2 0 DE M A Y O D E
I 5 8 3 ,
P E R P E T U A M E N T E R E C O N O C I D A , L E D E DI CA E S T E H O M E N A J E , C O M O
A L M A M A T E R D E L A CU L T U R A D E A R A G Ó N Q U E T A N A L T O S V A L O R E S
S U P O C R E A R E N L A V I DA U N I V E R S A L D E L E S P Í R I T U » .
A l acto concurrieron la U niversidad representada por los docto
res D. A ntonio de G regorio R ocasolano, V icerrector, por la Facul
tad de Ciencias; D . P atricio Borobio, Decano de M edicina, por di
cha F acultad; D. S alvador M inguijón, D. Inocencio Jiménez V i
cente y D. N icolás S . de O tto, por la de Derecho; D . A ndrés Jimé
nez S oler, por la de Filosofía y L etras , todo s bajo la presidencia del
Rector el Excmo. Sr. D. Ricardo Royo y Vil lanova; el Ayuntamien
to de Zaragoza, por el p rimer teniente de A lcalde S r. O liver y los
concejales señores Ferrández y Beneded; la Diputación provincial,
por el S r. M onserrat; estas tres corporacion es, bajo mazas y con in-
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 485/494
— 4 2 5 —
i n s ig n i a s; el A y u n t a m i e n t o d e F o n z en p l e n o , c o n su A l c a ld e D . F r a n
c i s c o S a l a m e r o ; e l d e H u e s c a , r e p r e s e n t a d o p o r d i c h o s e ñ o r ; l o s s e
ñ o r e s D . M a r ia n o d e P a n o y D . A n t o n i o R o m a n o , p o r lo s O b i s p o s
y C a b i l d o s d e L é r i d a y T a r a z o n a , re s p e c t i v a m e n t e ; e l D r . G u a l l ar ,
C a n ó n i g o d e Z a r a g o z a , p o r e s t o s C a b i l d o s ; D . R a m ó n d e A l ó s , d e s
c e n d i e n t e d e Ce r b u n a y p r o p i e t a r i o d e l a c a s a e n q u e n a c i ó e l i l u s t r e
O b i s p o d e T a r a z o n a ; e l S r . B a r ó n d e V a l d e o l i v o s y D . F r a n c i s c o
F e r r e r y R o d a , p o r l o s b i b l i o t e c a ri o s d e la U n i v e r s i d a d d e Z a r a
g o z a , y o t r a s i l u s t r e s p e r s o n a l i d a d e s y r e p r e s e n t a c i o n e s d e la c o
m a r c a .
L a U n i v e r s i d a d c e s a r a u g u s t a n a , d e f e r e n te c o n lo s a u t o r e s d e
e s t a m o d e s t a
Historia,
l e s h o n r ó i n v i t á n d o l e s a l a c t o y s e ñ a l á n d o l e s
e n é l p u e s t o p r e f e r e n t e .
A n t e s d e s e r d e s c u b i e r t a l a l á p i d a , y e n l a i g l es i a d e F o n z , s u
p á r r o c o D . J u s t o P é r e z d i jo u n a mi s a , q u e f ué a p l i c a d a p o r e l a l ma
d e l Dr . Ce r b u n a , o c u p a n d o d e s p u é s l a c á t e d r a s a g r a d a e l c a n ó n i g o
d e l a S . I . M . d e Z a r a g o z a , D r . G u a l l a r, q u e p r o n u n c i ó u n h e r m o s o
p a n e g í r i c o d e l h o m b r e b u e n o , s a n t o y v i r t u o s o q u e f u n d ó n u e s t r a
U n i v e r s i d a d , t e n i e n d o p a r a é l a l t o s c o n c e p t o s y f ra s es d e a r r e b a t a
d o r a e l o c u e n c i a , q u e c o n mo v i e r o n p r o f u n d a me n t e a l o s o y e n t e s .
De s p u é s d e s e r d e s c u b i e r t a l a l á p i d a , o s S r e s . J i mé n e z Ca t a l á n ,
e n n o m b r e d e l o s h i s t o r i a d o r e s d e l a U n i v e r s i d a d ; O l i v e r , p o r e l
A y u n t a m i e n t o d e Z a r a g o z a ; S a l a m e r o , p o r e l p u e b l o d e F o n z , y R o y o
V i l l a n o v a , p o r la U n i v e r s i d a d , c a n t a r o n e n p á r r a fo s v i b r a n t e s y s e n
tido s las glorias de esta vieja E scue la, su fundac ión, la inter ven ción
q u e e n e l la t u v o D . P e d r o Ce r b u n a , l o a n d o y e n s a l z a n d o s u o b r a ,
q u e t a n t o h a c o n t r i b u í d o a l a c u l t u r a a r a g o n e s a y d e s e a n d o p a r a
e s t a U n i v e r s i d a d n u e v o s d í a s d e g lo r i a p a r a b i e n d e la p a t r i a .
T e r m i n a d o s e s t o s a c t o s , t o d o s l o s i n v i t a d o s f u e ro n o b s e q u i a d o s
p o r e l A y u n t a m i e n t o d e F o n z y Co m i s i ó n o r g a n i z a d o r a a l lí c o n s t i t u í
d a — b a j o l a p r e s i d e n c i a d e s u d i g n o A l c a l d e , q u e s e mo s t r ó en t o d o
i n c a n s a b l e —, c o n u n e s p l é n d i d o b a n q u e t e , a l f i n a l d e l c u a l , d i v e r s o s
o r a d o r e s e n s a l z a r o n e l a c t o c e l e b r a d o , t e n i e n d o f r a s e s d e a c e n d r a d o
a m o r p a r a l a U n i v e r s i d a d d e Za r a g o z a , p a r a s u i l u s t r e f u n d a d o r
D .
P e d r o C e r b u n a y p a r a la p r o s p e r i d a d y e n g r a n d e c i m i e n t o d e A r a
g ó n . F u e r o n m u y n o t a b l e s lo s p r o n u n c i a d o s p o r D . M a r i a n o d e P a n o ,
D . I g n a c i o M o n s e r r a t , D . S a n t i a g o G u a l l a r , D . F r a n c i s c o S a l a m e r o ,
D .
R a m ó n d e A l ó s , D . S a l v a d o r M i n gu i jó n , D . A n d r é s J i m é n ez S o l e r ,
D . F l o r e n t í n M a r t ín , D . N i c o lá s S . O t t o y R o y o V i l l a n o v a ; t a n t o e n
e l s o l e m n e m o m e n t o d e d e s c u b r i r s e l a l á p i d a c o mo a l fi na l d e l b a n
q u e t e , n u e s t r o R e c t o r s e e x c e d i ó a s í mi s m o , s i e n d o s u s d o s d i s c u r -
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 486/494
- 426 -
discursos
páginas brillantísimas por la belleza de la forma, por lo elevado
de los conceptos y por su arrebatadora elocuencia.
Fecha m emorab le para Fonz y para esta U niversidad gloriosa fué
la del 20 de M ayo de 1923; los que tuvimos la honra de conmemo
rarla no la olvidaremos jamás; el tributo de admiración, respeto y
gratitud a la memoria de D. Pedro Cerbuna revistió los caracteres de
una solemnidad, a la que se asoció, con su alma tod a, el p ueblo de
Fonz.
A l folio 36 del libro «R egistro de las reformas y sucesos n otab les
de la U niversidad de Zaragoza..., man dado formar por el S r. R ector
en 25 de febrero de 1855», y que se conserva en su archivo, aparece
una acta fechada en 12 de enero de 1876, en la que se consignan
autores y coste de varios retratos mandados hacer de monarcas y
personajes imp ortantes ; en ella se dice: «... el de D . P edro Cerb una,
hecho por V aldivia, teniendo presente el que existe en T arazona».
Indudablemente, el retrato que de nuestro fundador se conserva en
el testero principal del despacho rectoral, debe ser este de que se
habla en el acta; su autor fué V aldivia y debió pintarse allá por el
año 1875, tomándose por modelo el que se halla en el Seminario de
S an G audioso, de la ciudad de T arazona.
E n el A rchivo de la M itra de T arazona hemos encontrado re
cientemente dos borradores de puño y letra del Sr. Cerbuna, refe
rente s a lo que gastaba en la U niversidad d e Zaragoza; el uno dice:
«L o que pagué a los Cathedráticos el tercio primero de este año de
mil quinientos ochenta y seis». Por esa nota figuran como Catedrá
ticos Xavierre, M aldonado, G ayán, M oliner, T orralba, P ug, M irabete,
Ferrio r, H ortigas, M ontesa, V illaba, Ximénez, T abar, S anz e Ibáñez.
E l total de sueldos p agados fué de 500 libras. E l segundo dice:
«Lo que este tercio segundo de este año 1586 pienso se ha de pagar
a los Cathedráticos»; figuran los mismos profesores y la cantidad es
igual. (Lig. 4.ª, C. 17).
U n nuev o aspecto del S r. Cerbuna, que nos era desconocido, he
mos podido comp robar en estudios hechos en los archivos de T a
razona; en el episcopal de aquella ciudad hemos encontrado unas in
teresantísimas car tas del O bispo, por las cuales se dem uestra la
pa rte que tomó en las alteraciones de A ragón por el asunto de
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 487/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 488/494
— 428 —
Al Cap. XI:
SELLO Y ARMAS DE LA UNIVERSIDAD,
e n l o q u e h a c e r e f e r en c i a a l a ma z a ma n d a d a c o n s t r u i r p o r e l s e ñ o r
Bo r a o , e n c o n t r a m o s l a s i g u i e n t e a c t a q u e c o p i a m o s e n l a p a r t e q u e
h a c e r e f e r e n c i a a d i c h o a s u n t o :
« . . . Ig u a l m e n t e s e e c h a b a d e me n o s u n a ma z a q u e h i c i e r a j u e g o
c o n l a ú n i c a q u e la U n i v e r s i d a d p o s e í a d e s d e 1 5 8 8 e n q u e l a ma n d ó
h a c e r D . P e d r o T o r r e l l a s , s i e n d o p r e c i s o p e d i r l a c o n s t a n t e m e n t e al
C a b i l d o d e u n a m a n e r a y a c a n s a d a , y h a b i é n d o s e d e p r i v a r l a U n i
v e r s i d a d d e s u s m a c e r o s , c u a n d o a q u é l n o p o d í a h a c e r e l p r é s t a m o
p o r n e c e s i t a r p a r a s í p r o p i o a q u e l o b j e t o , c o mo s u c e d í a e n l a s má s
i m p o r t a n t e s o c a s i o n e s , e s t o e s , c u a n d o h a b í a n d e p r e s e n t a r s e a l R e y
l a s c o r p o r a c i o n e s p a r a f e l ic i t a rl e u o f r e c e r l e s u s s e r v i c i o s . E n esta
i n t e l i g e n c i a y n e c e s i t a n d o d e t o d a s s u e r t e s u n a r e c o mp o s i c i ó n l a
a n t i g u a ma z a , s o b r a d o ma l t r a í d a y f a l t a d e a l g u n o s r e ma t e s o p i e z a s
s a l i e n t e s , e l R e c t o r c o n c i b i ó l a i d e a d e r e t o c a r é s t a y c o n s t r u i r u n a
n u e v a , p a r a l o c u a l s e d i r i g ió a l r e p u t a d o p l a t e r o D . M a n u e l M a i n a r ,
el cual le informó q ue la ma za prim itiva tenía hoy 97 onz as de plata
y h a b í a p e r d i d o 3 , q u e s e r í a p r e c i s o a d i c i o n a r l e ; q u e e l d e j a r l a h á b i l
y red ora rla cos taría 500 reales, el con stru ir la nue va 4.000 r . v. y el
do rarla a fuego con oro fino 500 r . , s ien do el total del g asto 5.000
r e a l e s ,
o s e a n 1 .2 5 0 p e s e t a s . Za r a g o z a 1 8 d e e n e r o d e 1 8 7 6 .—E l Se
c r e t a r i o g e n e r a l, M a n u e l G u i l l én . — V . ° B .° : E l R e c t o r , B o r a o » . ( F o l io
37 del l ibro «R egistro de las reform as, etc.» ya cita do).
Al Ca p . XI I : EDIFICIO DE LA UNIVERSIDAD.—En los pro
t o c o l o s
d e F r a n c i s c o A n t o n i o E s p a ñ o l , q u e s e c u s t o d i a n e n e s t e a r
chivo notarial (Lig. 15, estante 16, al fol . 253, año 1609), consta una
e s c r i t u r a , p o r l a c u a l , M i g ue l M i ll á n, C a n ó n i g o d e L a S e o ; P e d r o V i
l l a n u e v a , c i u d a d a n o d e Z a r a g o za , y T o m á s F o r t , a r c e d i a n o d e L a S e o
d e H u e s c a , c o m o h e r e d e r o d e D . ª M a r t i n a , D . L o p e y P e d r o d e
I r i a r t e y P e r a l t a , T e s o r e r o d e L a S e o , P r o c u r a d o r e s d e l a U n i v e r s i
d a d , s e c o m p r o m e t e n a a c e p t a r l a s e n t e n c i a a r b i t r a l q u e d e n M i c e r
D r . A g u s t í n d e S a n t a C r u z y B a l t a s a r A n d r é s e n s u s d i f er e n c ia s .
De l a s e n t e n c i a d a d a p o r é s t o s , y q u e c o n s t a a l f o l i o 7 7 4 d e l e x p r e
s a d o p r o t o c o l o , r e s u l ta q u e M a r tí n G ó r r iz , M a e s tr o de A r t e s y T e o
l o g í a , c a r g ó s o b r e s u s b i e n e s y e s p e c i a l m e n t e s o b r e s e is cambras,
a p o s e n t o s , s i t i o s y e s t a n t e s d e n t r o e l E s t u d i o y s o b r e e l mu r o v i e j o
q u e e s t a b a i n c o r p o r a d o e n d i c h o E s t u d i o 3 25 s u e l d o s j a q u e s e s d e
p e n s i ó n a n u a l , c o n 6 .5 0 0 d e p r o p i e d a d , e l d í a d e S a n V i c e n t e d e
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 489/494
— 429 —
E n e r o , e n f av o r d e D . P e d r o L a C a b r a , D o c t o r e n M e d i c in a — é s t e
d e j ó u n o d e 4 .0 0 0 , d e lo s 6 .5 0 0 , a u n h e r e d e r o — , d e s p u é s d e v a r i o s
i n c i d e n t e s l le g a a p o d e r d e l a s e ñ o r a , q u e n o m b r a a l o s a c t u a l e s .
Q u e l a s s e i s c a m b r a s y a p o s e n t o s s i q u i e r e e l p a t i o y s u e l o en d o n d e
a q u é l l o s e s t a b a n e d i f ic a d o s y a h o r a so n p a r t e y p o r c i ó n d e l p a t i o
m a y o r d e e l l a , n o h a b i e n d o p a g a d o d e s d e q u e d i c h o p a t i o y a p o
s e n t o se d e r r i b a r o n p a r a h a c e r s e e l e d if ic io d e l a U n i v e r s i d a d , e r i g i
da de nuevo el año 1583; sigue la descripción de las casas que for
ma b a n l a s s e i s c á ma r a s .
( D a t o s fa c i li ta d o s p o r D . O r e n c i o P a c a r e o ) .
Al Cap. XIII:
CAPILLA DE LA UN IVERSIDAD,
y en la parte
q u e h a c e r e f e re n c i a a l o s e f e c to s d e q u e s e i n c a u t ó e s t e Ce n t r o d e
l o s c o n v e n t o s s u p r i mi d o s , c o p i a mo s l a s i g u i e n t e a c t a :
« E l 10 d e o c t u b r e d e 1 8 5 6 c o n v o c ó e l R e c t o r a l o s s e ñ o r e s d o n
M a n u e l A g u i r re , D . M a r ia n o P e s c a d o r , D . A n t o n i o P a l a o , D . P a u l in o
S a v i r ó n y D . C a r l o s L a r r a z , t o d o s e l lo s p r o f e so r e s d e B e l la s A r t e s »
y l o s c u a t r o p r i me r o s d i r e c t o r e s d e l o s e s t u d i o s d e p i n t u r a , e s c u l t u
r a y g r a b a d o , e n l a A c a d e m i a d e S a n L u i s , y p r o c e d i ó c o n e l l o s a l
e x a m e n y c l a si fi c ac i ó n d e l a s p i n t u r a s q u e , h a c i n a d a s s i n o r d e n y
sufriendo el consiguiente deterioro, yacían en el coro de la capilla de
l a U n i v e r s i d a d , p r o c e d e n t e s d e l M o n a s t e r i o d e P i e d r a y d e a l g u n o s
c o n v e n t o s d e Ca l a t a y u d , y c o n d u c i d o s a e l l a p o r D. J u a n Be r n a r d o n s
e n 1 8 4 3 . De s p u é s d e u n d e t e n i d o e s t u d i o y c o n v i n i e n d o e n q u e n o
e r a n e n g e n e r a l mu y a p r e c i a b l e s a q u e l l o s l i e n z o s , s e c o n v i n o e n c a l i
ficar a diez de ellos como buenos, a veinte como medianos y a cin
c u e n t a y s i e t e c o mo ma l o s , d e c u y a s o c h e n t a y s i e t e o b r a s s e f o r mó
u n c a t á l o g o c o n l a n u me r a c i ó n , e l a s u n t o , l a s d i me n s i o n e s y l a c a l i
f ic ac ió n , d e s a r r o l l á n d o s e d e s p u é s c u i d a d o s a m e n t e y c o n l a d e b i d a
s e p a r a c i ó n , s i n p e r j u i c i o d e a d o p t a r c o n l o s me j o r e s c u a d r o s l a s me
d i d a s c o n v e n i e n t e s p a r a s u c o n s e r v a c i ó n y p a r a q u e , c o l o c a d o s e n
ma r c o s c o n r e s t a u r a c i ó n o s i n e l l a, p u e d a n a d o r n a r l a s s a l a s d e l a
U n i v e r s i d a d y e s p e c i a l m e n t e el t e a t r o ma y o r , q u e h o y n o t i e n e s in o
e l r e t r a t o d e S . M . l a R e i n a , y q u e e n 1 8 0 8 t e n í a h a s t a c i n c u e n t a , l a
ma y o r p a r t e d e p r o f e s o r e s d i s t i n g u i d o s y p a t r o n o s d e l a E s c u e l a , y
e n e l c e n t r o e l d e Ca r l o s V , q u e h o y s e c o n s e r v a e n l o s a l ma c e n e s .
Z a r a g o z a 1 1 d e o c t u b r e d e 1 8 6 8 . — V . ° B . ° : E l R e c t o r , B o r a o . — E l S e
cret ario g eneral (sin f irmar)». (Fo l. 18 v. del R egistro y a citado) .
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 490/494
430
A cerca de la rica y variada colección de tapices que posee la
U niversidad, encontramos los siguientes:
«En agosto se reconocieron los tapices, que eran en número de
doce y habían sido com prados por la insignificante cantidad de 440
reales,
a la familia de L as Balsas (si bien después se gastó tanto o
mayor cantidad en ponerles forros y en recomponerlos), y se encon
tró que había dos de bastante mérito por su composición, pero sobre
todo uno rico en figuras y en trajes, del cual se intentó una repro
ducción fotográfica con ánimo de remitirla a algunas corporaciones
artísticas de M adrid y quizá de popularizarle por el grab ado; pero la
prueb a salió muy m al, a pesar de la habilidad del fotógrafo que con
H ort et trabajaba , y se desistió de este pensamien to. Se hizo, sin em
barg o, una distinción merecida con ese tapiz y fué colocado en las
pared es de la Biblioteca, en don de pued e contem plarse por los afi
cionados». A cta de 30 de diciembre de 1875. (R egistro citado, folio
34 vuelto).
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 491/494
Í N D I C E
Páginas.
P o r t a d a I I I
D e d i c a t o r i a V I I
P a t r o n a t o V i ll a he r m o sa - G u a q u i . . . I X
A b r e v i at u r a s X I V
A d v e r t e n c i a p r e l i m i n a r XV
P r ó l o g o X I X
C A P Í T U L O
I . - L A S A N T I G U A S E S C U E L A S Y E L E S T U D I O
D E A R T E S . — P r e á m b u l o . — E s c u e l a s p ú b l i c a s e n Z a r a g o z a .
Pr i me r o s d o c u me n t o s q u e a t e s t i g u a n l a e x i s t e n c i a e n n u e s t r a
Ci u d a d d e u n a E s c u e l a d e A r t e s .— L a s Bu l a s d e S i x t o IV y e l
P r i v i l e g i o d e J u a n I I . — O r g a n iz a c i ó n de l a n t i g u o E s t u d i o .
S u s m a e s t r o s m a y o r e s . — E l P r i v i l e g i o d e C a r l o s V . — B u l a s d e
J u l i o I I I y P a u l o I V . — L a b o r de l os J u r a d o s y e l C a b il d o e n
p r o d e l a U n i v e r s i d a d .—Co m i e n z a l a h o s t i l i d a d d e H u e s c a .
Ca t e d r á t i c o s y a l u mn o s c é l e b r e s d e l E s t u d i o d e
A r t e s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
C A P Í T U L O I I . - F U N D A C I Ó N D E L A U N I V E R S I D A D . I .—
E l a r r e n d a m i e n t o d e l a s G e n e r a l i d a d e s .—C a p i t u l a c i ó n y co n
cordia entre los dipu tado s del R eino y la Ciudad.— E lección de
f ir m a c o n t r a e l a r r e n d a m i e n t o . — P r i m e r m e m o r i a l d e H u e s ca
c o n t r a e s t a U n i v e r s i d a d . — Ce r b u n a , v e r d a d e r o f u n d a d o r .
A p r o b ac i ó n d e l os p r i m e r o s E s t a t u t o s . — P r i m e r R e c t o r, d on
J u a n M a r c o .— N o m b r a m i e n t o d e C a t e d r át i co s . — A c t o s po se
s o r i o s .— P r i m e r C l a u s t r o d e n u e s t r a U n i v e r si d a d . — C a r t a s a l
R e y y a l Co n d e d e Ch i n c h ó n .—I n f o r me d e l Co ns ej o d e A r a g ó n .
V i aj e a M a d r id d e l P . X a v i e r r e .— O p t i m i s m o s d e
ést e .
—¡ U n i
versid ad a pesar de todo 49
C A P Í T U L O I I I .— F U N D A C I Ó N D E L A U N I V E R S I D A D . I I .—
E l « P r o p u g n a c u l u m » d e M o n t e r d e l a Cu e v a y e l « P a t r o ci -
n i u m» d e G a s p a r O r t i g a s .— E l « G r eu g e» d e H u e s c a e n la s
Co r t e s d e M o n z ó n .—P r o v i si ó n d e F e l i p e I I .— J u e c e s c a t a l a
n e s e n t e n d e r á n e n e l p l e i t o .—Pr o t e s t a d e Za r a g o z a .—Se n t e n
c i a f a v o r a b l e a H u e s c a .— In c i d e n t e s d e l p le i t o.—S e n t e n c ia
definitiva a favor de Z aragoza.— N uevo «G reuge» de H uesca
e n l a s Co r t e s d e T a r a z o n a .— E s d e s a t e n d i d a s u p r e t e n s i ó n .
30
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 492/494
Páginas.
R e p r o d ú c es e l a h o s t i l i d a d d e H u e s c a a l a mu e r t e d e Ce r b u n a .
V i aj e a M a d r id d e l P . V e g a .— L o s d i p u t a d o s d e l R e i n o e n
f av o r d e la U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a . — I n f o r m e a l R e y .
Co n t e s t a c i o n e s d e l Co n d e d e Ch i n c h ó n y d e F e l i p e I I .—
Co n l a mu e r t e d e l M o n a r c a q u e d a t e r m i n a d a e s t a c u e s t i ó n .
F e l ip e I I I y l a U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a 77
C A P Í T U L O
IV .— D O N P E D R O C E R B U N A .— S u p atr ia .— S u n a
c i m i e n t o .— P r i m e r o s e s t u d io s . — U n i v e r si d a d e s d o n d e c u r s ó .
Ca r g o s q u e d e se mp e ñ ó .—S u mu e r t e .— M a r a v i l l o s o s s u c e so s
a c a e c i d o s a l o c u r r i r é s t a .—S u e x p e d i e n t e e c l e s i á s t ic o .—R e t r a
t o s d e Ce r b u n a .—Su t e s t a me n t o .—So l e mn i d a d e s e n Za r a g o z a
y T arazón a el año 1893.—C erbuna como fundad or de nues tra
U n i v e r s i d a d 11 7
C A P Í T U L O V . — E S T A T U T O S . — P r i m er os E s ta t ut o s. — L o s de 1587
y 1589.—R eforma hech a en 1598.—N uevos E sta tut os en 1618.
E s t a t u t o s a p r o b a d o s p o r Ca r l o s I I e n 1 6 8 4 .—L o s d e 1 72 2 y
1728, c i t a d o s p o r Bo r a o .— U l t i mo s E s t a t u t o s e n 1 75 3 1 55
C A P Í T U L O V I . - P A T R O N O S D E L A U N I V E R S I D A D . - J u r a
dos:
s u j u r i s d i c c i ó n . — P r o t e c t o r e s . — D i r e c to r e s d e U n i v e r
sidad 175
C A P Í T U L O V I I . — C A N C E L A R I O S . — S u o r ig e n. — S u n o m bra
m i e n t o e n Z a r a g o z a . — L a B u l a d e S i x t o I V . — E l P r i v il e g i o
d e J u a n I I . — P e d r o d e l a C a b r a , p r i m e r V i c e- C a n c e l a ri o .
Ca n c e l a r i o s q u e h a t e n i d o n u e s t r a U n i v e r s i d a d .—S u p r e s i ó n
d e l Ca n c e l a r i a t o e n l a s U n i v e r s i d a d e s e s p a ñ o l a s .— L a Bu l a
d e G r e g o r io X V I . — G e s t io n e s d e n u e s t r a U n i v e r s i d a d p a r a
c o n s e r v a r s u Ca n c i l l e r .—R e s u l t a d o n e g a t i v o d e la p e t i c i ó n .
V i c e c a n c i ll e r e s 1 8 1
C A P Í T U L O V I I I . — R E C T O R . — O r íg e ne s d e e st e c ar go .— S u i m
p l a n t a c i ó n e n Z a r a g o z a .
—
Su j u r i s d i c c ió n y a t r i b u c i o n e s .
Du r a c i ó n d e l c a r g o .—F o r ma d e e l e c c i ó n .—Di v e r s a s i n c i d e n
c i a s .— E l p r oc e so G a b r i e l T e r r a d a . — R e n u n c i a d e l os C a p i
t u l a r e s a l c a r g o d e R e c t o r . — L a c u e s ti ó n C o m e n g e .— E l R e c
torado al través de los diversos planes de estudios.—Cuestio
n e s d e e t i q u e t a c o n l a Ci u d a d .— R e c t o r e s q u e h a t e n i d o l a
U n i v e r s i d a d d e Z a r a g o z a 2 12
C A P Í T U L O I X . — CA R G O S U N I V E R S I T A R I O S . — V ic e - R e c to r.
D e c a n o . — C o n s i l i a r i o s . — L i m o s n e r o . — N o t a r io y S e c r e t a ri o .
A b o g a d os y P r o c u r a d o r e s .— F i s c a l .— R e c e p t o r .— C o n t a d o r e s .
S í n d i c o . — J u n t a s d e H a c i e n d a 2 43
C A P Í T U L O X . - M I N I S T R O S D E L A U N I V E R S I D A D . - B e d e l .
A l g u a c i l .—M a e s t r o d e Ce r e mo n i a s 2 59
C A P Í T U L O X I . - S E L L O Y A R M A S D E L A U N I V E R S I D A D .. . 265
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 493/494
7/21/2019 Universidad Zaragoza
http://slidepdf.com/reader/full/universidad-zaragoza 494/494
E N L A T I P O G R A F Í A " L A A C A D É M I C A , , D E F E D E R I C O
M A R T Í N E Z , S E A C A B Ó D E I M P R I M I R E S T E