1

7 BLOKEA 3. Atala Euskal Autonomia Estatutua

• Errepublikako Konstituzioak damaion aukera baliatu zuten herri katalanak, euskaldunak eta galegoak –hauek ez zuten lortu- autonomia estatutuak aldarrikatuz.

• Garatuena Katalana –eurek gura zuten baino murritzago izan arren-

• Euskal probintziei, aurrez esan bezala, kostata: Donostiako hitzarmenean egon ez izanak kalte.

• Badakigun bezala, iraupen gutxikoa, egoera berezian –gerra- eta eremu txikian –Bizkaialdea- baino ez benetan indarrean.

2

3.1. ALDEZ AURREKOAK ETA EGOERA POLITIKOA

• 1876ko foruen galtzeak-----burujabetza berreskuratzeko nahia piztu apaldu baino.

• Errestaurazio garaian –eta Primo de Rivera-ren diktaduran are gutxiago- (1876-1923; 23-31) eskari, nahi honi, jaramonik ez.

• Euskal Abertzelatasuna sortu –ikasia jada- eta ikusi bezala, independentzia/autonomia eskakizun bihurtu zen aldarrikapen berria, aitzindari gisa oraindik foruak aipatzen ziren arren. Hau ulertzeko:– “Euskalerriako”-en eta katalanista moderatuen arteko

harremana –Mankomunitatearen esperientzia-

– Karlistak eta tradizionalistak erakarri nahia.

3

• Hortaz, Errepublika aurretik ere autonomia handiagorako eskariak izan ziren (1917an hiru aldundiek).

• Beti ezetza jasotzeak indartu egin zuen eskakizuna euskal gizartean, babes gero eta zabalago eskuratuz.

• Europan ere “herrien berpizkundea” genuen.• Giro honetan, euskal herriaz kezkaturik, hainbat elkarte

sortu ziren: 1918an Eusko Ikaskuntza. Besteak beste Estatutuaren ideia landu eta bultzatu zuen.

• Bidea baina, katalanena baino zailagoa:– EAJ barneko zatiketak-----Donostiako Hitzarmenean ez

– Euskal Sozialistek estatutuaren aldeko grina hain handia ez

– Estatutu proiektuak izaera katolikoa----ezkertiarrek ez gogoko

– Tradizionalistekin ideia komun asko----errepublikak ez gogoko

4

Espainian ez bezala –eskuin/ezker- garai hartako euskal indar politikoak ziren:

1. Langileen alderdiak: ezkerrekoak, errepublikanoak eta sozialistak. Espainia aldeko antzeko jokabidea euskal probintzietan ere.

2. Euskal abertzaleak: EAJ batik bat3. Eskuin tradizionalista: Karlistak nagusi. Azken biek, alderdi politikoek eratzeaz gain

mikrokosmos ideologiko eta sinbolikoa sortu eta jende artean errotzea lortu zuten:

• Egoitza politikoak –batzokiak kasu- , elkarte asko (gazte, kirol, mendi, emakume, sindikatu, olgeta, kultur, ekonomi, komunikabide ...)

• Honek ekarri zuen jendearen lotura askoz ere indartsuagoa izatea: herria, kultura, erlijioa, norberaren nortasunarekiko.

5

3.2. LEHENENGO AUTONOMIA PROIEKTUAK

• Gogoratu Zailtasunak:– Donostiako Hitzarmenean parte hartu ez– Euskal alderdien ikuspegi kontrajarria– Ezegonkortasun politikoa

• Eredua eta erreferentzia nagusia: 32ko Katalanen estatutua.• Azaleko ezaugarriak: laburra--- bost titulu eta 15 artikulu.• Mamia: jasotzen zituen Kotzertu Ekonomikoaren jarraitasuna

eta autonomia ahalmenak esparru mugatu batzuetan –gogoratu gerra piztua zen eta Bizkaia baino ez “aske”

• Katalunian bultzatzaile nagusiak: ERC-ezkerreko eta errepublikazale-----Euskal lurraldeetan aldiz EAJ tradizionalismotik gertuago: susmo txarrak sozialista eta errepublikanoen artean.

• Jose Antonio Agirre –Getxoko alkatea- protagonista eta bultzatzaile nagusia.

• Eusko Ikaskuntzak hartu zuen proiektua lantzeko ardura.

6

3.2.1 Eusko Ikaskuntzaren proiektua• Bukatu Errepublikako Konstituzioa eratu aurretik: “mugaz gaindi”---

arazoak onartzeko.• Ezaugarriak:

– Eskumen handiko Euskal Estatu, lau probintzia, Espainia Federal-ean

– Probintzia bakoitzak ahalmen autonomo oso handia; bakoitzak Legebiltzarrean ordezkari kopuru bera, baita gobernuan ere.

– Elebitasuna hezkuntzan eta Administrazioan.– Finantzabide nagusia Kontzertu Ekonomikoa.– Bizi behar urte bete euskaldunen ondorengoek edota bi urte

Espainian politikan parte hartu ahal izateko. Araozak: bitariko batzordea.

– Alde ona: askotarikoa, hots joera ezberdinekoek parte hartu zuten eztabaidetan.

– Arazoa: karlistak/abertzaleak----errepublikanoak/sozialistak, elizaren eskubideak bertan jartzearen inguruan.

7

3.2.2 Lizarrako Proiektua• Madrila bidali baino lehen, proiektua onartzeko Lizarran bilkura

(31ean) abertzaleak eta karlistak. Onartu egin zuten aurrekoari aldaketa esanguratsu batzuk egin ostean. Lizarrako proiektua:– Karlistek: “foruak berriz ezartzeko” eskaria. Autonomia berezko

eskubide historiko eta ez Errepublikaren Konstituziotik eratorria.– Hamar urte bizi beharra eskubide politikoetarako (100.000

kanpo egehienak langileak –ezkerrekoak ondorioz-)– Burujabetza osoa, Espainiako estatuari ahalmen batzuk eman

borondatez.– Izaera konfesionala: “Konkordatua Vatikanoarekin”.– Sufragio tradizionala (?) ezarri.– Konstituzioaren aipamenak kendu---esparru konfederala ordez.– Udalerriei eman autonomia prozesua kudeatzeko ahalmena.– Euskal botere zentralak eskumen gutxi----Aldundiek gehienak

eta berauek emanak.

8

Lizarrako Proiektuaren emaitza:

• 31eko hauteskundeetan programa gisa eta babes zabala lortu.

• Alderdikoia eta ez demokratiko?

• Aurre nabarmen bi sektore politiko indartsuk:

– Ezkerra. Gehiengo absolutua Madrilgo Legebiltzarrean. Honen barnean, euskal ezkerrak babestu ez izana ere oztopo. Konstituzioa ez omen zuen errespetatzen.

– Eskuina. Oraindik uzkurrago. Espainiaren batasunerako arriskua.

Ondorio nagusia: “SEMPER IDEM”

9

3.2.3 Batzorde Kudeatzaileen Proiektua

– Aldundien ordezkoek, ezkerraren esku, ez zuten onartu Lizarrakoa, Konstituzioarekin bateragarria ez zelakoan:

• Bere estatutu testua lantzeari ekin zioten, konstituzioa zorrotz errespetaturik.

• Gero udalek, herritarrek eta Gorteek berretsi egin behar.

– Lizarrako estatutuaren sustatzaileen (EAJ eta Tradizionalistak/Karlistak) jarrera:

• EAJ-k onartu azkenik berea aurrera ateratzeko oztopoak ikusita

• Tradizionalistek uko, Errepublikaren aurkako baitziren.

– Honen aurrean: bi testu landu behar, Nafar Udalek arbuiatu ostean (2.ag) .Bigarrenean 3 probintzia baino ez.

– 1933ko 2. erdialdean, udalek eta herritarrek hurrenez hurren onetsi zuten (Arabako herritarrek izan ezik)

10

“Onetsitako” estatutuaren ezaugarriak:

– Euskal Estatu hitza kendu. Ordez: Euskal Herria, eskualde autonomo, konstituzioaren arabera.

– Eskumenak zentralizatu: Legebiltzarra eta Jaurlaritza.– Hauteskundeak, sufragio unibertsal isilpeko bidez,

bitariko sistemaz: erdia probintzian, erdia barruti bakarrean.

– Legebiltzarrak lehendakaria aukeratu.– Goi Mailako Auzitegia sortu.– Onarturiko eskumenak Konstitzuzioaren barnean– EAJk foruen eta kontzertu ekonomikoaren inguruko

aipamen berezia egitea lortu zuen, tradizionalistak erakarri nahian.

11

“Onetsitako” estatutuaren balorazioa:

– Lizarrakoa baino demokratikoagoa? Araba? Etorkinak onartu?

– Integrazio maila handiagoa euskal lurraldeei beren artean? Espainiako gainerako lurraldeekiko? Nafarroa?

– Euskaldunen beregaintasun mailaren nahia jasotzen al zuen eta errespetatu?

“Onetsitako” estatutuaren bizi-bilakaera:– Gorteetan eskuinak oztopatu.– 33ko azaroan, hauteskundeak Espainian eta Eskuinak –

CEDA- nagusi. Proiektua guztiz baztertu.– 1936ko hauteskundeen emaitzak ikusi arte itxaron behar.

12

3.2.4 1934ko urriko iraultza

– 33ko hauteskunde orokorretan EAJ gora eta nagusi Bizkaian eta Gipuzkoan. Tradizionalistek nagusi jarraitu Araban eta Nafarroan. Errepublikazaleak eta ezkerra, beherada oso handia eta nabarmena.

– EAJ Lerroux-ekin saiatu zen estatutua negoziatzen baina alperrik. EAJ ezkerrari begira harrezkero.

– Areago, giro nahaspilotuan, gobernu berriak kontzertu ekonomikoetan aldaketak egitea erabaki zuen –murriztaileak-.

– Abertzaleen, Sozialista eta Errepublikanoen esku zeuden udalek protestaldia egin zuten.

– Ondorioz, gobernuak errepresioa: udal asko aginterik gabe, zinegotziak espetxeratu, isunak jarri.

– Aurrekoak elkartu zituen EAJ eta Ezker Errepublikanoak

13

– Bitartean 34ko urriko gertaerak izan ziren. Hauexek batez ere industriaguneetan izan zuten eragina, baina inoiz ez Katalunian edota Asturiasen bezain handia.

– Ondorioak: 41 hildako, 1600 inguru aitxilotu, alderdien egoitzak itxita, komunikabideak itxita.

– Oposizioak, indartzeko asmotan, Frente Popular eratu zuten. EAE-ANV sartu zen, EAJ ez, erdian.

Urriko iraultzaren ondorioak laburbildurik:EAJ, ez espainiar eskuin, ez ezker erradikalaren dinamika.Prietoren ezkerra eta EAJ hurbildu.EAJren eta espainiar eskiniaren arteko haustura.36ko hauteskundeen atarian EAJren etsaiak eta “lagunak”

bestaelakoak ziren hortaz 31eko hauteskudeekiko

14

3.3. 1936ko AUTONOMIA ESTATUTUA

• 36ko hauteskundeetan Frente Popularra –ezkerreko koalizioa- irabazle.

• EAJk (botu galera izan zuen) bazekien autonomia estatutua aurrera ateratzeko ezinbestekoa izango zela haien oniritzia (gehiengoa Gorteetan). (Gogoratu, “ezkerrekoak” prest zirela onartzeko, baina betiere Konstituzio barrruan eta ez beraz Lizarrakoa,

Batzorde Kudeatzaileen eraginez eginikoa baizik.)

• Ados jarri ziren –EAJ eta Frente Popularra- beraz, autonomia estatutua negoziatzeko: Indalecio Prieto –sozialista- batzordeburu eta Agirre –PNV- idazkari. Ekainean ia prest bozkatzeko.

• Estatu Kolpea eman, gerra hasi eta atzeratu egin zen onarpena.

• EAJk gerran erabakimen sendoz Errepublikaren alde egin zezan, erabaki zuten prozesua bizkortzea: urrian onartua.

15

EZAUGARRIAK:

• Aurrekoak baino laburrago (5 titulu eta 14 artikulu)• Egoera premiatsuagatik hainbat arlo garrantzitsu zehaztu gabe.

– Botere sistema– Ogasuna– Eskubide historikoak– Foruak– Nafarroa txertatzeko aukera – Soldadutza– Lana– Jabetasuna

• Gerra egoeragatik ere berezitasunak:– Lehendakaria aukeratzeko Errepublikaren aldeko

zinegotziek baino ez– EuSkal Gobernuak ohiz kanpoko eskumenak hartu behar :

dirua egitea, funtzionarioak kontrolatzea, buruzagitza militarra.

16

• Legelbiltzarkide –Madrilgoa- eta Estatutua idazteko batzordekide zen Jose Antonio Agirre Lehendakari aukeratzea erabaki zuten zinegotziek Gernikan eta honek hantxe zina egin zuen.

• Gobernuaren osaera askotarikoa:• EAJ-k lau sail –garrantzitsuenak: defentsa, justizia/kultura, gobernazioa,

ogasuna-.

• Frente Popularrek 7: PSOEk 3; Izquierda eta Unión Republicanak 2; EAE-ANVk 1; Euskadiko Alderdi Komunistak 1.

• Estatutua-----Gerran esku hartzea + zilegitasuna (gurutzadarik ez Agirre katolikoa) trukea.

• Baina dakigun bezala: urte beteko iraupena (Bilbo-Santoña-Katalunia-Erbestea-1977an itzulera)

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26