คณคาและสมรรถนะของอาจารยผปฏบตดานการบรบาลเภสชกรรม ในโรงพยาบาลส าหรบการสอนทางเภสชกรรมคลนกในประเทศไทย

ฐาปนย ชลสวรรณ1, กร ศรเลศล าวาณช2

1แผนกเภสชกรรม คลนกศนยแพทยพฒนา กรงเทพมหานคร

2ภาควชาบรหารเภสชกจ มหาวทยาลยสงขลานครนทร บทคดยอ วตถประสงค: เพออธบายคณคาและสมรรถนะของอาจารยผปฏบตดานการบรบาลเภสชกรรมในโรงพยาบาล ของประเทศไทย (อาจารยผปฏบตฯ) วธการ: การศกษานเปนการวจยเชงคณภาพแบบปรากฏการณวทยา ผวจยสมภาษณเชงลกผใหขอมล 27 คน ประกอบดวยอาจารยผปฏบตฯ ผเกยวของในมตตาง ๆ กบการท างานของอาจารยผปฏบตฯ และตวแทนสภาเภสชกรรม ผวจยยงไดสงเกตการณการปฏบตหนาทของอาจารยผปฏบตฯ 2 คน การวเคราะหขอมลใชมมมองของ McClelland’s iceberg model of competencies ผลการวจย: อาจารยผปฏบตฯ เปนสวนส าคญทขาดไมไดของการสอนเภสชศาสตรไทย คณคาอนเปนทยอมรบในประเทศไทยของอาจารยกลมนมาจากการสรางผลงานการดแลผปวยรวมกบบคลากรทางการแพทยในโรงพยาบาลพรอมไปกบการสอนนกศกษาเภสชศาสตรจนเปนทประจกษ และไดรบการสถาปนาเปนหนงในองคประกอบทส าคญของการสอนเภสชศาสตรไทยอยางเปนทางการโดยสภาเภสชกรรมในเวลาตอมา อยางไรกตาม บรบท การท าหนาทของอาจารยกลมนโดยเฉพาะในระดบบรหารยงไมไดเออตอการพฒนาบทบาทเทาทควร สมรรถนะทางวชาชพของอาจารยผปฏบตฯ ทเปนทตองการ คอ ความรและทกษะในการปฏบตงานเชงวชาชพในระดบผเชยวชาญในการดแล การใชยาของผปวยทสงกวาเภสชกรโรงพยาบาลโดยทวไป ความสามารถบรณาการและประยกตใชองคความรดานการบรบาลทางเภสชกรรมกบบรบททจ าเพาะกบผปวยแตละราย และการพฒนาบคลากรวชาชพทางการแพทยอนในเรองยา สมรรถนะ ในดานการจดการเรยนการสอนทพงประสงค คอ ความสามารถจดการสอนเชงประสบการณแบบ bedside teaching ทโรงพยาบาลและการสอนในหองเรยนแบบ experience-based อาจารยผปฏบตฯ จะแสดงบทบาทไดดหากมคณลกษณะ สงาน ตดตามสงใหมอยเสมอ มอตมโนทศนทรกในงานบรการผปวย มความเชอมนวา งานของตนมประโยชน และมคณวฒระดบวฒบตรผเชยวชาญการบรบาลทางเภสชกรรม สรป: อาจารยผปฏบตฯ ในประเทศไทยมคณคาเปนทยอมรบแลว สวนสมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ ยงตองอาศยการสงเสรมและการพฒนาในระดบนโยบายทมความชดเจน เพอใหเกด ความเชอมนทงในสวนของคณะเภสชศาสตรตนสงกดและโรงพยาบาลทเปนสถานทจดการเรยนการสอน ผลการวจยนสามารถใชเปนขอมลในการวางแผนเพอประกนความยงยนของบทบาทอาจารยผปฏบตฯ ในอนาคต ค าส าคญ: อาจารยผปฏบต การบรบาลเภสชกรรม สมรรถนะ คณคา เภสชศาสตรศกษา

รบตนฉบบ: 16 เม.ย. 2560, รบลงตพมพ: 6 ก.ค. 2560 ผประสานงานบทความ: ฐาปนย ชลสวรรณ แผนกเภสชกรรม คลนกศนยแพทยพฒนา กรงเทพมหานคร 10310 E-mail: thapanic@md-center.org

บทความวจย

371

Value and Competencies of Teacher-Practitioners of Pharmaceutical Care in Hospitals for Clinical Pharmacy Teaching in Thailand

Thapani Chonsuwan1, Korn Sornlertlumvanich2

1Pharmacy Department, Medical Development Clinic, Bangkok

2Department of Pharmacy Administration, Prince of Songkla University

Abstract Objective: To describe value and competencies of teacher-practitioners of pharmaceutical care (TPPC) in Thailand. Methods: The study was a phenomenological qualitative study. The researcher conducted in-depth interview in 27 informants including TPPCs, others involving in various dimensions of the work of TPPCs, and board members of Thai Pharmacy Council. The researcher also observed two TPPCs in their work. The data were analyzed through the lens of McClelland’s Iceberg Model of Competencies. Results: TPPCs were indispensable for Thai pharmacy education. Recognized values of TPPCs in Thailand stemmed from their performance in working with other health professionals in hospitals to provide patient cares and their teaching of pharmacy students. TPPCs were officially established later as one of the important components in pharmacy education by Thai Pharmacy Council. However, the context of their work, especially at the administrative level, had not adequately supported the development of their roles. The desirable competencies of TPPCs in professional work included knowledge and skills as specialists in drug use (at the higher level than those possessed by general hospital pharmacists), ability to integrate and apply knowledge in pharmaceutical care to the specific context of a particular patient, and training other health professionals on drug related issues. The desirable competencies of TPPCs in teaching and learning were abilities for bedside teaching in hospital and experience-based teaching in classroom. TPPCs could better perform their roles if they possessed the following attributes; hard working, life-long learning, self-concept of passion in patient cares and belief in usefulness of their work, and having a qualification in board certified in pharmacotherapy. Conclusion: The values of TPPCs in Thailand have been well recognized. The competencies of TPPCs still need clear support at the policy level in order to foster the confidence on the parts of affiliated faculties of pharmaceutical sciences and hospitals which are teaching sites. The results of this study could serve as an input for planning to ensure sustainability of TPPCs in the future. Keywords: teacher-practitioner, pharmaceutical care, competency, value, pharmacy education

RESEARCH ARTICLE

372

บทน า เภสชศาสตรศกษาในระดบนานาชาตมพฒนาการและการเปลยนแปลงในปรชญาการศกษาอยางชดเจน จากการท าหนาทปรงยาและการจายยาเปนการมงปรบปรงคณภาพชวตของผปวยใหดขน (1) ความเปลยนแปลง ในสงคมและปรชญาของการศกษาทางเภสชศาสตร ในปจจบน เ ปนทมาของความตองการอาจารยท มความสามารถในการปฏบตงานเชงวชาชพหรอทเรยกวา อาจารยผปฏบต (teacher-practitioners) ซงท างานประจ าในสถานทประกอบวชาชพตาง ๆ เชน โรงพยาบาล รานยา หนวยเภสชสารสนเทศ (1-3) แตในปจจบนกลบพบวา สถาบนการศกษาทผลตเภสชกรในประเทศไทยหลายแหงขาดการเตรยมความพรอม ปรบตวไมทน และไมสามารถปฏบตตามเงอนไขของการประเมนสถาบนการศกษา ของสภาเภสชกรรมไดในเรองจ านวนอาจารยผปฏบตฯ การประเมนหลกสตรเภสชศาสตรบณฑตโดยสภา เภสชกรรมเมอป 2557 (4) พบวา มหาวทยาลยหลายแหงไดรบการประเมนใหผานแบบมเงอนไข เนองจาก ยงไมมอาจารยทสอนแบบ practice-based หรอสอนโดยเนนภาคปฏบตในแหลงฝกงาน หรอมแตไมเพยงพอตามสดสวนจ านวนอาจารยผปฏบตฯ ตอนกศกษาตามเกณฑทสภาเภสชกรรมก าหนด ผลการประเมนดงกลาวท าใหแตละสถาบนตองเขยนแผนการพฒนาบคลากรในดานนใหสภาเภสชกรรมรบทราบจงจะสามารถผานการประเมนได ในปจจบน อาจารยผปฏบตในประเทศไทยสวนใหญเนนไปทการสอนทางเภสชกรรมคลนก (4) การวจยนจงมงศกษาเฉพาะอาจารยผปฏบตดานการบรบาลเภสชกรรมในโรงพยาบาล (ตอไปนเรยกยอวา อาจารยผปฏบตฯ) การสรางอาจารยผปฏบตฯ ยงตองอาศยความเขาใจเกยวกบบคลากรกลมนในหลายเรอง ประเดนส าคญทสด คอ บทบาท หนาท และสมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ ทย งไมมหลกฐานเชงประจกษชดเจน หลายสถาบน ใชวธการจางบคลากรตามภาระงานหรอขอความรวมมอจากเภสชกรประจ าแหลงฝกงานทร บนกศกษาฝกงาน ใหชวยท าหนาทน (5) เพอใหสามารถผานเกณฑการประเมนของสภาเภสชกรรม สถานการณนแสดงใหเหนถงนยยะทมการใชบคลากรประเภทนอยางกวางขวาง แตกลบไ ม พ บ ก า ร ศ ก ษ า ท เ ก ย ว ข อ ง ก บ บ ท บ า ท แ ล ะกระบวนการพฒนาบคลากรกลมนอยางจรงจงทงในตางประเทศและในประเทศไทยเอง นอกจากน ยงเปนท

นากงวลในเรองความสบสนในการบรหารจดการบคลากรกล ม น ใ นอ งค ก ร อน อ าจ เ ป น อปสร รคต อ โ อกาสความกาวหนาในอาชพ (6-7) ซงมผลกระทบโดยตรงตอประสทธภาพและประสทธผลในการปฏบตหนาท ดงนน ผวจยจงสนใจท าการวจยเพออธบายความเปนจรงจากประสบการณของผใหขอมลในเรองคณคาของอาจารย ผปฏบตฯ ตอเภสชศาสตรศกษาและสะทอนใหเหนถงสมรรถนะทจ าเปนตอการปฏบตหนาท ผลการวจยจะเปนประโยชนในการก าหนดแนวทางการพฒนาและเสรมสรางความกาวหนาในอาชพของอาจารยผปฏบตฯ

วธการวจย การศกษา น เ ปนการวจย เชงคณภาพแบบปรากฏการณวทยา (phenomenology) (8) การวจยนไดผานการพจารณาของคณะกรรมการจรยธรรมคณะเภสชศาสตรมหาวทยาลยสงขลานครนทรแลว (เลขทการรบรอง มอ 598/536) ผใหขอมล ผใหขอมลมจ านวนทงสน 27 คน เปนเพศชาย 9 คน และเพศหญง 18 คน ผใหขอมลประกอบดวย 3 กลมตามลกษณะงานทร บผดชอบ คอ อาจารยผปฏบตฯ ผเกยวของในมตตาง ๆ กบการท างานของอาจารยผปฏบตฯ และตวแทนสภาเภสชกรรม ผใหขอมลทเปนอาจารย ผปฏบตฯ มจ านวน 10 คน ซงท างานในสงกดคณะเภสชศาสตรภาครฐหรอเอกชนรวม 5 แหง โดยปฏบตงานดานเภสชกรรมคลนกประจ าในโรงเรยนแพทย 5 คน โรงพยาบาลศนย 3 คน และโรงพยาบาลทวไป 2 คน ผใหขอมลกลม นมประสบการณในการสอนการบรบาล ทางเภสชกรรมในโรงพยาบาลอยางนอย 1 ปการศกษา และยงท าหนาทอยในปจจบน โดยแบงเปนอาจารยทมประสบการณ 5 ปขนไป 3 คน 3-5 ป 4 คน และนอยกวา 3 ป อก 3 คน ผวจยยงไดรบอนญาตใหสงเกตการณ การปฏบตงานแบบไมมสวนรวมจากผใหขอมลจ านวน 2 คน การสงเกตการณชวยใหเหนภาพลกษณะงาน เนอหาการสนทนาระหวางอาจารยผปฏบตฯ การสอนนกศกษา และการท างานประสานกนกบวชาชพทางการแพทย สวนผ ใหขอมลซ ง เ ปนผทท างานเกยวของโดยตรงกบการปฏบตหนาทของอาจารยผปฏบตฯ ไดแก แพทย เภสชกร และอาจารยเภสชกร จ านวน 5 คน และนกศกษาเภสชศาสตรชนปท 6 อก 5 คน

373

ผวจ ยยงไดส มภาษณผมสวนไดสวนเสย คอ ผบรหารมหาวทยาลยทรบผดชอบภารกจการจดการเรยนการสอนและดแลนโยบายทก ากบการท างานของอาจารย ผปฏบตฯ ไดแก ผบรหารระดบนโยบายของโรงพยาบาลและคณะเภสชศาสตร จ านวน 5 คน และกรรมการสภาเภสชกรรมทรบผดชอบเกยวกบการศกษาเภสชศาสตร อก 2 คน ทงนเพอชวยใหไดขอมลทรอบดานและอมตว ผใหขอมลทกทานเตมใจและยนยอมเขารวมการวจยอย า ง เ ปนทางการ การวจย น ใ ช รหสแทนช อแหลงขอมลและไมเปดเผยขอมลในลกษณะทท าใหเชอมโยงถงตวผใหขอมลได ในการวจยนใชรหส T, C, A, I6 และ P แทนแหลงขอมลทเปนอาจารยผปฏบตฯ ผรวมงาน ผบรหาร นกศกษา และตวแทนสภาเภสชกรรม ตามล าดบ การเกบขอมล ผวจยชอแรกเปนผเกบรวบรวมขอมลตงแตเดอนมถนายน 2557 ถงเดอนเมษายน 2558 ผวจยชอแรกมประสบการณท างานในต าแหนงเภสชกรในมหาวทยาลยแหงหนง โดยมหนาทฝกปฏบตงานเชงวชาชพใหแกนกศกษาเภสชศาสตรเปนเวลามากกวา 5 ป ผวจยตดตอผ ใ หขอม ลทาง โทรศพท เ ป นรายบ คคล เพ อช แ จ งรายละเอยดงานวจยและสอบถามความยนยอมดวยวาจา จากนน นดหมายเพอเดนทางไปสมภาษณตามความสะดวกของผใหขอมล การสมภาษณผใหขอมลทกรายเปนแบบซงหนา โดยใชแบบสมภาษณทมค าถามหลกแบบปลายเปดทพฒนามาจากการทบทวนวรรณกรรมและผานการทดสอบการสมภาษณใหตอบวตถประสงคการวจย การสมภาษณแตละครงใชเวลา ประมาณ 30–60 นาท ผวจ ยขออนญาตบนทกเทปเสยงตลอดการสมภาษณ การสมภาษณท าในสถานทสงบ เปนสวนตว และสะดวกส าหรบผใหขอมล เชน หองท างานสวนตว ผวจยตงค าถามตอเนองเมอพบประเดนทนาสนใจและจดบนทกในแบบบนทกภาคสนามเพอสรปเกยวกบบรรยากาศขณะสมภาษณ อารมณ และสหนาของผใหขอมล เพอสนบสนนขอมลจากการสมภาษณ ผ ว จ ย ไ ด ร บ อ นญาต ให สง เ กตก า ร ณก า รปฏบตงานแบบไมมสวนรวมจากผใหขอมลจ านวน 2 คน การสงเกตการณชวยใหเหนภาพลกษณะงาน เนอหาการสนทนาระหวางผปฏบตงาน การสอนนกศกษา และการท างานประสานกบผประกอบวชาชพทางการแพทยอน ๆ

หลงการสมภาษณแตละครง ผวจยถอดเทปค าบรรยายแบบค าตอค า และอานค าบรรยายทงหมดเพอท าความเขาใจ จากนนวเคราะหขอมลใหเสรจสนกอนเรมการสมภาษณผใหขอมลรายตอไป และผวจยไดขอสมภาษณผใหขอมลทางโทรศพทเพมเตมในประเดนทตองการขยายความหรอมขอสงสย จนมนใจวาไดขอมลทอมตว นอกจากน ยงมการเกบขอมลโดยการวเคราะหเอกสารทเกยวของซงมเนอหาทเปนประโยชนตอการวจย ไดแก 1) เอกสารหลกสตรเภสชศาสตรบณฑตสาขาวชาการบรบาลเภสชกรรม ซงทางสถาบนการศกษาไดจดท าขนเพอสงใหแกคณะกรรมการการศกษา ของสภาเภสชกรรมส าหรบใชในการประเมนหลกสตร 2) สมดบนทกของอาจารยผปฏบตฯ ขอมลทบนทกในสมด ไดแก ปญหาของผปวยแตละรายทจ าเปนตองหาขอมลเพมเตมหรอเพอสงตอใหแกเภสชกร แพทย และพยาบาลทรวมดแลผปวยไดรบทราบ และสามารถจดการปญหารวมกนไดอยางราบรน 3) ตารางการปฏบตหนาทในโรงพยาบาลของอาจารยผปฏบตฯ 4) เอกสารขอตกลงความรวมมออยางเปนทางการระหวางสถาบนการศกษาและโรงพยาบาล 5) หนงสออางอง ไดแก drug information handbook เ ปนตน และ โทรศพท เคล อนทท ตดต ง application ดานการแพทย ไดแก Medscape, MIMS Thailand, UpToDate และ Micromedex เปนตน ซงอาจารยผปฏบตฯ น าตดตวเมอตองปฏบตหนาทในโรงพยาบาล 6) เอกสารของสภาเภสชกรรมวาดวยการรบรองคณวฒผส าเรจการศกษาหลกสตรวฒบตร /หนงสออนมตแสดงความรความช านาญในการประกอบวชาชพเภสชกรรม ซงถกอางองถงในหนงสอของส านกงานคณะกรรมการอดมศกษา ท ศธ 0506(4)/9714 ลงวนท 31 สงหาคม 2558 การวเคราะหขอมล การวเคราะหขอมลเชงคณภาพใชหลกอปนย (induction) เพอคนหาประเดน (themes) ตามกระบวนของ Marshall (9) การวเคราะหขอมลเรมจากการถอดเทปการสมภาษณอยางละเอยดทกค าพดแบบค าตอค า โดยจะท าทนททเสรจสนการสมภาษณในแตละครงและสงขอมลการสมภาษณไปใหผใหขอมลอานอกครงเพอยนยนความเขาใจทตรงกนในขอมลทได ผวจยอานทบทวนขอมลใหเกดความคนเคย สะทอนคดใจความส าคญ และคดเลอกขอมลทมความหมายตอวตถประสงคการวจยเปนการเบองตน แยกแยะจดระเบยบหมวดหม เชอมตอขอมลทคด

374

ไวและคนหานยามของประเดนยอย โดยอาศยการพดคยแลกเปลยน เปรยบเทยบความเขาใจระหวางผวจย และการใชขอมลจากการวเคราะหเอกสาร สรางขอสรปจากการเชอมโยงประเดนตาง ๆ ทพบ เพออธบายทมาของคณคาของอาจารยผปฏบตฯ จากนนใชทฤษฎ McClelland’s iceberg model of competencies (10) เพอคนหาค าอธบายเกยวกบสมรรถนะทจ าเปนของอาจารยผปฏบตฯ การประกนความนาเชอถอในผลการวจย ผวจยสรางความนาเชอถอในผลการวจยโดยใชวธของ Lincoln และ Guba (11) ผวจยสรางสมพนธภาพกบผใหขอมลเพอใหเกดความเปนกนเองและบรรยากาศไมตงเครยดและใหเวลากบผใหขอมลนานเพยงพอ เพอใหขอมลทตรงตามความเปนจรงและเตมอมในประเดนทสนใจ ผวจยตรวจสอบขอมลจากการถอดเทปค าสมภาษณโดยสงขอมลดงกลาวกลบไปใหผใหขอมลอานอกครง ทงยงใหผเชยวชาญวเคราะหเนอหาของขอมลแบบคขนานกบนกวจยเพอน ามาเปรยบเทยบกนใหมนใจในความตรงของการแปลความหมาย ผวจยใชการตรวจสอบสามเสาโดยอาศยขอเทจจรงจากหลายแหลงขอมล ทงการสมภาษณบคคล การสงเกตการณการปฏบตหนาท รวมถงการตรวจสอบเอกสารทเกยวของ นอกจากนน ผวจยยงบนทกและเกบเอกสารทเกยวของในแตละขนตอน และเกบเทปบนทกค าสมภาษณโดยไมมการลบทง เพอเปนหลกฐานใหสามารถตรวจสอบยอนหลงถงทมาของขอมลได ผลการวจย การวเคราะหขอมลสามารถสรปเปนประเดนสาระของอาจารยผปฏบตฯ ใน 5 ประเดน คอ ลกษณะงาน คณคา สมรรถนะทจ าเปน คณวฒและคณสมบตทพงประสงค และปญหาทพบและความทาทายของอาจารย ผปฏบตฯ โดยมรายละเอยดในแตละประเดน ดงตอไปน สถานะและทมาของอาจารยผปฏบตฯ งานของอาจารยผปฏบตฯ คออะไร ท าไมจงตองไปท างานในโรงพยาบาลทงทมเภสชกรของโรงพยาบาลอยแลว งานวจย น ได เ ปดเผยขอมล เกยวกบทมาและพฒนาการของอาจารยกลมน ความเปนพลวตรของสถานะ และลกษณะงานทท า โดยมรายละเอยดดงน สถาบนการศกษามการจางหรอพฒนาอาจารย ผปฏบตฯ อยางจรงจง เอกสารการประกนคณภาพ

หลกสตรเภสชศาสตรบณฑตของคณะตนสงกดแสดงใหเหนวา ผบรหารสถาบนการศกษายอมรบและปฏบตตามขอก าหนดของสภาเภสชกรรมเกยวกบการสรรหาบคลากรเพอท าหนาทอาจารยผปฏบตฯ (12) เพยงแตสถานะของอาจารยผปฏบตฯ ยงมความแตกตางกนไปขนอยกบขอตกลงของสถาบนการศกษากบโรงพยาบาล โดยขอตกลงบางแหงยงมสถานะทไมเปนทางการ ดงค ากลาว “ทกคนกจะรจกเรา เคยเหนหนาเราแมวาจะไมไดอยทมเดยวกน แตเคาเหนเคากจะรวา คนนอยเภสช คนนเปนเภสชทอยบนน เปน personal recognition แลวกบางทมบางชวงทมเภสชอยแคคนเดยวในวอรด ไมสามารถจะดทกเตยงได เรากดแคครง สวนอกครงถาเกดวาเคามปญหาอะไร เคากจะเดนมาถาม อนนกคอเคา detect ละวามตวเราอยบนวอรด…น ท MOU ไมออกมากเพราะวาเราใชความสมพนธวาเปนโรงพยาบาลในสถานศกษา แลวเราตองคอยงไงเคากตองชวยเรา” (อาจารยผปฏบตฯ, T01) ขอตกลงทเปนทางการพบใน 2 ลกษณะ คอ 1) ขอตกลงทท าใหเกดความยอมรบอยางเปนทางการวา อาจารยผปฏบตฯ ทสงกดคณะเภสชศาสตรไดมาท าหนาทในโรงพยาบาลนน ๆ และ 2) ขอตกลงทท าใหเกดการยอมรบอาจารยผปฏบตฯ วาเปนสวนหนงของโรงพยาบาล ซงมคาตอบแทนและอ านาจในการดแลการใชยาของโรงพยาบาลตามทระบในค าอธบายขอบเขตของงาน ( job description) หลกฐานยนยนขอสรปดงกลาว ไดแก ตารางงานของอาจารยผปฏบตฯ ทโรงพยาบาลรวมกบทมรกษาผปวย และบทบาทการจดการปญหาทเกยวกบยาของผปวยทมอยในโครงสรางการใหบรการผปวยนอกของโรงพยาบาลทมขอตกลงรวมกน ดงค ากลาว “ไดร บการแตงตง ใหเ ปนสมาชกคนหนงใน patient care team ของหนวยศลยศาสตร กคอ เคาจะมเปนหนวยทเรยกวา patient care team ของแตละกลมผปวย ใน นจะมรายชอพอยดวย กคอนขาง official พอสมควร” (อาจารยผปฏบตฯ, T05) “พมาอยตรงน พไดคาตอบแทนนะ มประกาศเปนทางการของโรงพยาบาล แตเราตองเวลาท างาน สงไปลงเวลาท างานใหฝายเภสช แลวเคาสงตอใหฝายบคคล เพราะฉะนน อาจารยทมาอยตรงนทกทานมคาตอบแทนให” (อาจารยผปฏบตฯ, T08)

375

ลกษณะงาน ลกษณะงานอาจารยผปฏบตฯ ตามค าอธบายขอบเขตของงานประกอบดวยการสอน การวจย และการบรการวชาการ ซงเปนไปตามแบบฉบบของอาจารยในมหาวทยาลยทตองมการวจยดวย ไมไดมเฉพาะการสอนและการบรการวชาการเทานน เพยงแตมการเกลยสดสวนงานตามความเหมาะสม ดงค ากลาว “สดสวน TOR ของงานสอน การเรยนการสอนท อยในคณะเนย จะคดเปนสดสวนอยท 25% เปน Lecture ในสวนของพนฐาน แตวา งานหลกของเราจะเนนหนกไปท งานบรการวชาการเปน 70% เนนงานบรการวชาการอยท โรงพยาบาล แต 70% นมนรวมรานยาดวย…เราสามารถนบงานสอนอกอนกคอการรบนกศกษาฝกงาน…กเทากบวาท างานทง 2 ดาน แตวาเคากจะจดใหวาของเราเนย งานหลกของเราอยทโรงพยาบาล งานทอยคณะกจะนอยลง ” (อาจารยผปฏบตฯ, T01) “สดสวนของงานบรการวชาการจะตองมากกวาสดสวนการสอน...อาจารยท practice แตไมไดเปน preceptors แตเอาประสบการณมาใชสอน...practice และ integrate เขากบการสอน โดยพานกศกษาไปเจอของจรงตงแตปตน ๆ จนถงปสดทาย และสดทายตองท าหนาทเปน preceptors เปนอาจารยประจ าแหลงฝก” (ผบรหารสถานศกษา, A3) การสมภาษณท าใหทราบวา ลกษณะการสอนของอาจารยผปฏบตฯ เปนแบบ practice-based teaching หรอการสอนเชงปฏบตในการดแลการใชยาของผปวยทงปรญญาตรและบณฑตศกษา ซ งมลกษณะเดน คอ bedside teaching อาจารยผปฏบตฯ อธบายถงการน านกศกษามาปฏบตงานรวมกนทหอผปวย การเกบรายละ เอยด เก ย วกบผป วย การซกประวตผป วย การอภปรายเกยวกบการรกษาผปวย และการสอสารกบทมแพทย-พยาบาล และการใหค าแนะน าการใชยาและ การปฏบตตวแกผปวย อาจารยผปฏบตฯ ยงมการสอนแบบ illustrative didactic teaching หรอการสอนภาคทฤษฎ ในชนเรยนดวยตวอยางทไดจากการปฏบต ประเดนเหลานไดรบการสะทอนกลบยนยนจากนกศกษาและผบรหาร ดงค ากลาว “เปน specialty ดาน critical care เพราะฉะนน site ทอยทโรงพยาบาลกคอ ICU ถาทคณะ หวขอทสอนกคอทเกยวกบ ICU, critically ill patients การทเราเปนคน

ปฏบตจรง เรากจะเอาความรของเรามาสอนเดกไดอนกบโลกความเปนจรงมากขน” (อาจารยผปฏบตฯ, T03) “อาจารยสาย practitioners เรากคาดหวงการสอนในเรองทกษะ ทเราคาดหวงทกษะจ าเปนกะเคากคอ bedside teaching” (ผบรหารสถานศกษา, A4) “เคา (อาจารยผปฏบตฯ) จะเปดโอกาสใหเราลองท า อยางทบอกวา สปดาหแรก คาบแรก อาจจะแค observe หลงจากนนอาจารยเคาจะปลอยแลว แตอาจารยเคาจะตองไปเตรยมคนไขกอนวาจะมเดกมาพด อนนกคอท าใหเราไดเหนภาพเหนบทบาท” (นกศกษา, I6.5) ลกษณะงานบรการวชาการของอาจารยผปฏบตฯ เปนงานทตองใชความเชยวชาญดานยาในผปวยในระดบซงเปนทยอมรบจากทงแพทย พยาบาล และนกศกษา การสมภาษณและการสงเกตการท างานของอาจารย ผปฏบตฯ ท าใหเหนภาพการปฏบตงานในโรงพยาบาล รวมทง เหนถงการท างานทแตกตางไปจากเภสชกรโรงพยาบาลทวไป ดงค ากลาว “หนาทตอนนหลก ๆ จะเนนบรการวชาการ เปนเภสชประจ าวอรดของ chemo วนทไมมสอนเรากจะมาวอรด ท าตงแต med. reconcile เหมอนเภสชโรงพยาบาลเลย บนทกลงในคอมใหบคลากรทางการแพทยอน ๆ ไดเหนดวย ราวดกบหมอ เพอสรางความสมพนธในทมวา มเภสชประจ าวอรดอยเพมความ success ในการ intervention มการ review case มการซกประวตผปวย ถาเกดมอะไรทตองการแกไขกจะคยกบแพทยเพอแกไข ท างานกบหมอ สวนกบเภสชขางลางกจะม DRPs ของฝายทเกบขอมล แลวกในสวนของประเมนแพยากคอท างานรวมกบเภสชโรงพยาบาลเหมอนกน กมเภสชประจ าอย พอเราเจอ case บนวอรดกคอประเมนรวมกน แลวกแจงแพทย บนทกขอมลกบพยาบาลซงปกตจะชวงมนกศกษาจะมการท า academic in service กบพยาบาลบนวอรดอยแลว 1 ผลด 1 ครง” (อาจารยผปฏบตฯ, T02) “เคยไดรวมงานหรอเจอกบเภสชทท างานบนวอรด เคาชวยการท างาน สวนมากเปนยา antibiotics มากกวา ชวยบอก dose ยา, mechanism หรอสงวนละก คร ง ควรมเภสชประจ าวอรด มกดกวาไมม เพราะไดปรบยาในคนไขแตละแบบได” (แพทย, C1) จากการสงเกตและตรวจดเอกสารประกอบการท า ง าน พบว า ง านของอาจารยผปฏบตฯ ไดแก 1) การใหบรการเชงวชาชพ ไดแก การดแลผปวยนอก

376

การดแลผปวยทพกรกษาตวในโรงพยาบาล และการประสานรายการยา (medication reconciliation) แกผปวยโรคเรอรงทเปนผปวยใน เพอใหเกดความตอเนองและมความสมเหตสมผลในการใชยา 2) การใหค าแนะน าแกผปวย โดยเฉพาะอยางยงผปวยรายใหมทไดรบยาเทคนคพเศษ เชน ยาสดพนคอ ยาพนจมก ยาสอดชองคลอด ยาสอดทวารหนก ยาฉดอนซลน 3) การจดการปญหาเกยวกบยา (drug related problems หรอ DRPs) (13) ไดแก การคนหา DRPs และน าเสนอแนวทางการจดการกบ DRPs ทเกดขนแกทมสหสาขาวชาชพ คอ เภสชกร พยาบาล และแพทย 4) การวจย ซงบทบาทนถกระบในขอก าหนดทวไปของการท าหนาทอาจารยมหาวทยาลย ซ ง อ าจารยผ ปฏบตฯ กอย ใ นข ายท ถ กบงคบดวย ดงค ากลาว “งานวจยกตองม ซงเราคาดหวงวา เคาไปอยโรงพยาบาลตรงนน เคากนาจะเอาโจทยตรงนนมาท าวจยได...ของเรามตรงนชดเจนใน contract ตงแตเขามาเลย ระบบการขอต าแหนงทางวชาการกไปตามสาย ขอไดเหมอนกน” (ผบรหารสถานศกษา, A2) คณคาของอาจารยผปฏบตฯ การวเคราะหขอมลจากการสมภาษณสะทอนใหเหนถงคณคาหรออรรถประโยชนของอาจารยผปฏบตฯ ไดอยางชดเจนใน 3 ลกษณะ คณคาตอการศกษา คณคาตอการรกษาผปวย และคณคาตอเพอนรวมงาน คณคาตอการศกษา การวจยนเผยใหเหนคณคาของอาจารยผปฏบตฯ ทชวยสรางเภสชศาสตรบณฑตทมคณภาพโดยผานทางการฝกปฏบตงานวชาชพในหลายทาง ผบรหาร นกศกษา และตวแทนสภาเภสชกรรมมความเหนทสอดคลองไปในแนวทางเดยว ดงค ากลาว “teacher-practitioners มความส าคญมากตอความส าเรจและคณภาพของบณฑตทออกไป เรยกวา เปนสงทขาดไมไดเลย” (ผบรหารโรงพยาบาล, A1) “อาจารยทไปปฏบตดวย เคาจะไดเอาความร ขอเทจจรง ประสบการณทไดจากการปฏบตมาสอน จะไดดวาทฤษฎกบการปฏบตมขอแตกตางกนหรอสมพนธกนยงไง” (ตวแทนสภาวชาชพ, P1) “ความรท เราได เอาไปใช เอาไปสอบสภาฯ ขอสอบมนกจะเปนกรณศกษาจรง ๆ ไปถงกท าไดเลย

ออกมาจาก spinal cord แบบไมไดทองจ ามา เหมอนเรยนรมาสะสมมาเรอย ๆ ไดดวยตวเอง” (นกศกษา, I6.1) “นกศกษากจะไดเหนภาพ เคาจะอธบายจากของจรง ไมใชสมมตขนมา เคยเจอปญหาแบบนนะ มาเลาใหนกเรยนฟง พอเหมอนเรามาเจอ ออ อาจารยเราเคยสอนแลว กจะเขาใจมากขน…ไปเรยนบนวอรดมนกไมไดตายตวเหมอนในหนงสอทงหมด อาจารยกจะชแนะใหเราไมไดตามต าราทงหมด โลกการท างานจรง ๆ กเปนแบบนน” (นกศกษา, I6.2) “ถาเราเรยนในหองเรยนแลวเราไมไดไปเจอจรง ๆ มนไมไดท าใหจ า พอไปเจอจรง ๆ มนจะจ าวา เราเคยเจอเหตการณแบบน ตอนแรกรสกกลว จนพอไดฝกงาน พอไปผลดหลง ๆ อะไรทเราเกบมาจากผลดตน ๆ มนเอามาใชในผลดหลง ๆ ไดจรง อตโนมต เราเรม recall อนเกา ๆมาใช” (นกศกษา, I6.3) คณคาตอการรกษาผปวย อาจารยผปฏบตฯ เปนสวนหนงในกระบวนการชวยเหลอผปวยใหพนจากทกขของการเจบปวยทงโดยตรงและโดยออม บทบาทในการดแลผปวยมสวนส าคญในการสนบสนนการสอนใหดขน อาจารยผปฏบตฯ ทปฏบตหนาทบนหอผปวยสามารถชวยเภสชกรประจ าโรงพยาบาลในการดแล DRPs ทเกดขน ดงค ากลาว “เราดแลคนไข เราเหนคนไขดขน ถงแมเราจะเปนสวนหนง อาจจะไมใชทงหมด แตการท างานของเราท าใหเคาดขน เรากมความสขแลว รสกวาตวเองมคณคา สามารถชวยเหลอคนไขได” (อาจารยผปฏบตฯ, T03) “ไดชวยผปวย ชวยท าใหอยางนอย ๆ เคามการใชยาทถกตอง เคาจะไดไมเกดผลขางเคยงจากการใชยา มความปลอดภยจากการใชยามากขน ภาวะโรคของเคากจะดขน เคานาจะมชวตทยนยาว” (อาจารยผปฏบตฯ, T04) “พอเราไดท าหนาทเภสชจรง ๆ มนมความส าคญ แมจะเลกนอย แตวา เหมอนกบแคเราไปบอกวา ยานบรหารแบบน ท าใหคนไขหายแบบน เราไดท าหนาท ถาเราไดท าหนาทจรง ๆ มนมความส าคญ มนเหมอนท าใหทกอยางมน complete เพราะไมใชแคเลอกยาถก หรอบางอยางมนเปนปญหาแตมนไมมใครไปคนหา แลวเราไปคนหาคอมนท าใหงานมนสมบรณแบบมากขน จรง ๆ ถาเราไปโรงพยาบาลซกท เรากไมอยากใหพลาดซกจดใด ผปวยมนเปนเรองชวต แมเราจะไปเตมแค 10% จาก 90% มนกส าคญ” (อาจารยผปฏบตฯ, T06)

377

“ปญหาทเราเจอในขณะนน อาจจะไมใชปญหา แตเรา identify ไดวา ถาเราไมพดอะไร เราไมท าอะไร มนเสยงกบการทเคาจะใชยาอยางไมถกตอง อยางเชนเรองยาตกน มนเปน immediate effect หรอจากการทเราแนะน าเทคนคการใชยามนเปนผลตอนนนเลย” (อาจารยผปฏบตฯ, T08) “รวมงานเลย ราวดดวยกน มถามความเหน เราไมคอยมเวลาวอรดยง งานเยอะ…จะแนะน ายาพน warfarin หรอ insulin ใหคนไขไดละเอยดกวา เคามเวลาคยทจะใหขอมลคนไขเรองการใชยา อาการขางเคยงทตองระวง...เคาชวยเราไดจรง แนะน าเรองยา side effects วธผสมยา drug interaction, ADR, การปรบ dose ตามไต มขอมลสอบถามได” (แพทย, C3) คณคาตอเพอนรวมงาน อาจารยผปฏบตฯ ไดใชความสามารถและความเชยวชาญดานยาสนบสนน รวมมอ ท าประโยชนใหกบทมแพทยของโรงพยาบาลในลกษณะตาง ๆ เชน การสอน การท างาน ดงค ากลาว “ยนราวดอกฝ งหน งแท ๆ อาจารย (หมายถง อาจารยแพทย) ขอเชญใหไปชวยราวดอกฝ งดวย ประมาณวามเคสทางดาน neuro พอด แลว อาจารยกเลยขอเชญตวเภสช เปน personal contact เรากเลยตองเดนเขาไป กสามารถแกไขปญหาตรงนนได แกกเลย appreciate วามเภสชอยบนวอรดนม นดนะ” (อาจารยผปฏบตฯ T01)

“รวมกบพหวหนางานบรการพยาบาล ซงเรากรวมมอกนมาหลายรอบ ประชมรวมกน สรปขอมลรวมกน คลายกบวาเราไปเปนทปรกษา ถาเคามการจดประชมของพยาบาลในเรองของ administration ยา เคากจะ contact มา ใหเราไปพด ไปบรรยาย เปน academic facilitator ใหกลมพยาบาลฟง” (อาจารยผปฏบตฯ T01) “เหมอนอาจารยมาชวย มการปรกษาท าคลนกและกมการท า project รวมกน…ถาไมมนกศกษามาเนยอาจารยกยงมาท างานอย” (เภสชกร, C2) สมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ การวจยนใชทฤษฏ McClelland’s iceberg model of competencies (10) เพอชวยใหสามารถวเคราะห สมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ ไดลกซงมากขน และสามารถน าผลทไดไปใชประโยชนไดตรงความตองการ มากขน สมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ ทเปนทตองการประกอบดวย 5 ดาน คอ ความร ทกษะ มมมองตนเอง ลกษณะนสย และแรงจงใจ ดงแสดงในตารางท 1

ความร อาจารยผปฏบตฯ มความเหนเกยวกบสมรรถนะดานความรอยางนาสนใจ คอ นอกจากตองมความรตามสมรรถนะทสภาเภสชกรรมก าหนดแลว ยงตองตดตามการเปลยนแปลงของวทยาการอยเสมอ เสยงสะทอนจาก

ตารางท 1. สมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ ทพบในการวจยจ าแนกตาม McClelland’s iceberg model of competencies สมรรถนะในดาน สมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ ทพบในการวจยน ความร ความรในเรองแนวทางเวชปฏบต (clinical practice guideline)

ความรในเรองวธการใชยาในระดบผเชยวชาญเฉพาะทาง การเตรยมยาทมลกษณะพเศษ ความรในเรองขอระวงในการใชยา อาการขางเคยงของยา และการจดการปญหาทเกดจากยา ความรในเรองการประสานรายการยา (medication reconciliation) ผานการฝกอบรมในหลกสตรวฒบตรสาขาเภสชบ าบด (เปนขอไดเปรยบ)

ทกษะ มประสบการณการท างานในสถานพยาบาลทงในรานยาและโรงพยาบาล ตองปฏบตงานจรงในสถานพยาบาลอยางสม าเสมอจนมความเชยวชาญในเรองทสอน มทกษะดานการสอสาร และสามารถถายทอดความรผานการปฏบตได

มมมองตอตนเอง มความเชอวา การท าหนาทเปนผปฏบตวชาชพจรงสามารถเพมประสทธภาพการสอน ลกษณะนสย เปนผทไขวควาหาความร ท าใหมความรททนสมยตลอดเวลา

มความมนคงทางอารมณ มทศนคตทด รกในงาน ไมยอทอตออปสรรค และเสยสละ แรงจงใจภายใน การเหนคณคาในตวเองวา สามารถท าประโยชนใหแกผปวยและนกศกษา เปนแรงผลกดนใหท าหนาท

อยางสดความสามารถ

378

นกศกษาในฐานะผเรยน กสอดคลองกน ดงค ากลาว “อยบนนนตองเอาทกอยางมารวมกน ท าใหเราไมหยดอยทเดม เพราะวา อะไร update เรากตองตามเคาใหทน guideline ออกใหมเราตองร” (อาจารยผปฏบตฯ, T01) “เรองของ knowledge เรากตองขวนขวายหามา เชน ตองรเรองการคนหา DRPs ตองเชยวชาญการท า medication reconciliation ซงมนกจะมาพรอมกบประสบการณอยแลว หรอขาด skill กหาทางฝกฝน หรอไป train พคดวา พวกน train กนได” (อาจารยผปฏบตฯ T05) “อาจารยสวนมากมความรในการปฏบตงานดมาก เชน ทไปฝกคอในคนไข nephro เคาจะตองรขอจ ากดของยาแตละตววาหามใชในคนไขแตละแบบ การปรบยาตามภาวะการท างานของไต ตองร max dose ของยาเพอตดตามการเกดพษ” (นกศกษา, I6.4) ทกษะทจ าเปน ท ก ษ ะ ท จ า เ ป น ข อ ง อ า จ า ร ย ผ ป ฏ บ ต ฯ ประกอบดวย ทกษะการสอน ทกษะการพฒนาบคลากรในวชาชพตาง ๆ ทกษะการปฏบตดานยา และทกษะการสอสาร ในทกษะดานการสอน ผบรหารและตวแทนจากสภาเภสชกรรมคาดหวงใหอาจารยผปฏบตฯ ตองมทกษะการท างานในสถานพยาบาล และน าประสบการณทไดมาสอนนกศกษา นนคอ เนนการปฏบตใหเกดความช านาญและสามารถแปลงการปฏบตไปสการสอน ซงสอดคลองกบมมมองของนกศกษา ดงค ากลาว “การจะสอนไดอาจารยกตอง practice กอน ไมง นนกศกษากจะถามไดวา practice ยงไง ถาไมมประสบการณกจะตอบไมได ตองสอนยงไงใหนกศกษาปฏบตได ตองม skill...อกอนทส าคญ คอ ตอง keep up วชาการ ขนาดพไมไดขนวอรด กตอง attend งานวชาการเทาทโอกาสจะอ านวย ถงเราจะไมไดไป practice เราก keep up จากนอง ๆ ทไป practice ซงจรง ๆ กส าคญทกสาย แตโดยเฉพาะสายน เพราะโรค ยามการพฒนาทสงมาก เรวมาก” (ผบรหารสถานศกษา, A5) “concept การสอนจรง ๆ แลวอาจารยทสอนจะตองปฏบตถงจะสอนนกศกษาไดด” (ตวแทนสภาวชาชพ, P2) อาจารยผปฏบตฯ ยงตองมทกษะการพฒนาบคลากรในวชาชพตาง ๆ เชน พยาบาล ดงค ากลาว

“รวมกบพหวหนาฝายการบรการพยาบาล ซงเรากรวมมอกนมาหลายรอบ ประชมรวมกน สรปขอมลรวมกนคลาย ๆ กบวา เราไปเปนทปรกษา ถาเคามการจดประชมของพยาบาลในเรองของ administration ยา เคากจะ contact มา ใหเราไปพด ไปบรรยาย เปน academic facilitator ใหกลมพยาบาลฟง” (อาจารยผปฏบตฯ, T01) ทกษะของอาจารยผปฏบตฯ ในการปฏบตดานยาตอผปวยเปนรายบคคล ถอเปนทกษะทส าคญ ดงค ากลาว “ทหนเคยไปฝกในผปวย TB HIV เคาจะตองรเรองโรคและยาทตองใชในการรกษา ไมวาจะเปนวธการใชยา สตรยา อาการขางเคยง และเทคนคการประยกตทฤษฎสการปฏบต เพราะทเราเรยนมา บางทมนตองปรบใหเขากบผปวยแตละราย” (นกศกษา, I6.3) ทกษะการสอสารขอมลยาแกเภสชกร พยาบาล และแพทย กเปนทกษะส าคญทอาจารยผปฏบตฯ ตองม ดงค ากลาว “ถาเราอยบน ward เวลาพยาบาลหรอหมอมค าถามเชง DIS กจะถามเรา มบางทพยาบาลโทรมาถาม เชน เกดปญหากลางคน ถามเภสช ฯ ตรงนนจะด เพราะตรงนนจะเกด med. error เยอะ ถาเกดกคอนขางแรง ขนาดยาหรอ kinetics ของคนไขกลมนมนกตาง ความรทางเภสชจะชวยการท างานของหมอเยอะพอสมควร แลวก DIS อยบนนนจะ support การตอบค าถามเรองยาไดระดบหนง ซงมนตองการความรวดเรว ถาเราอย พอเคาถามปบ เราตอบเลยท าใหงานมนจะดขน” (อาจารยผปฏบตฯ T03) อตมโนทศน (self-concepts) ของอาจารย ผปฏบตฯ อตมโนทศน หมายถง ความเปนตวตนหรอลกษณะเดนของอาจารยผปฏบตฯ ทมาของลกษณะเดน คอ ความเ ปนตวควบระหวางอาจารยซ ง เ ปนดานนกวชาการและยงเปนนกปฏบต คอ เปนเภสชกรทสามารถท างานโดยอาศยทกษะวชาชพ ดงนน อตมโนทศนทสะทอนความเปนตวตนของอาจารยผปฏบตฯ คอ อาจารยผเชยวชาญในการปฏบตดานการบรบาลทางเภสชกรรม การทอาจารยผปฏบตฯ จบการศกษาในระดบวฒบตรและไดท างานบรบาลเภสชกรรมแกผปวยดวยตนเองจรง ๆ จะท าใหอาจารยผปฏบตฯ เองมความเขาใจและสามารถถายทอดแกนแทของความรและทกษะทจ าเปนใหนกศกษา ซงเปนวถแหงการพสจนตวตนทมประสทธผล

379

ลกษณะนสย (traits) ลกษณะนสยหมายถงคณสมบต (characteristics) และบคลกภาพสวนตวของอาจารยผปฏบตฯ ทจ าตองมเพอใหการปฏบตงานมประสทธภาพ การวเคราะหขอมลจากการสมภาษณอาจารยผปฏบตฯ ผรวมงาน ผบรหาร และนกศกษาพบวา ลกษณะนสยทส าคญของการเปนอาจารยผปฏบตฯ คอ ความอดทนตอความคาดหวงในการท างานทงการสอนและการปฏบตงานบรบาลเภสชกรรมซงเปนงานหนก มความรบผดชอบ และรจ กเสยสละเวลาสวนตวเพอสะสางภาระงาน อาจารยผปฏบตฯ ยงตองมความมนคงทางอารมณและมทศนคตทดตอตนเองในการท าหนาทแมเจอภาวะกดดนหรอไมไดร บการยอมรบจากสหสาขาวชาชพ คอ พยาบาล แพทย หรอแมแตเภสชกรดวยกนเอง โดยการมงมนท าหนาทเพอพสจนวา ตนมบทบาทส าคญในการบรบาลผปวย ดงค ากลาว “ตวเราเปนเจานายตวเอง ไมไดแบบมสายบงคบบญชา” (อาจารยผปฏบตฯ, T01) “ตองยอมรบวา มนยาก การทจะไปยนอยตรงจดนน คอ ตองยอมรบวา บทบาทเราบน ward ยงใหมอย ตองพรอมและมทศนคตทด” (อาจารยผปฏบตฯ, T03) ”ตองมทศนคตทดกบงานตรงนกอน เพราะวา มนจะอยในบทบาททคาบเกยวกนอย 2 อน หนง ตวเองกตองท าหนาท service คนไข สองตวเองกตองท าหนาท สอนนกศกษาอยในบทบาทเดยวกน” (นกศกษา, I6.5) แรงจงใจ (motives) แรงจงใจในการท างาน คอ แรงขบเคลอนใหเกดก า รท า ง าน ซ ง มท ง แ ร ง จ ง ใ จภ ายนอก (extrinsic motivation) และแรงจงใจภายใน (intrinsic motivation) แรงจงใจภายนอก คอ แรงขบเคลอนการท างานทเกดจากอทธพลของปจจยภายนอก ไดแก เงนคาตอบแทน หรอความตองการลาภ ยศ สรรเสรญทมาจากภายนอก แรงจงใจภายในเปนแรงขบเคลอนใหท างานทเกดขนจากภายในของอาจารยผปฏบตฯ เอง ไดแก ความรกในงาน แรงจงใจภายในมความยงยนและงอกเงยได ผดกบแรงจงใจภายนอกทควบคมไดยากโดยตวผปฏบตงานเอง การวจยนคนพบความส าคญของทงแรงจงใจภายในและภายนอกตอการท างานของอาจารยผปฏบตฯ ทนาสนใจคอม มมอ งของผ บ รห า รท มต อ เ ร อ ง น ใ นลกษณะท มความส าคญตอการบรหาร ดงค ากลาว

“engagement factors อะไรท าใหผกพน นกออกมย จะไปบอกวา satisfaction คอพงพอใจ มนไมพอ engagement จะเปนตวทดงคนไวในองคกร ถาเคาผกพน เคากจะไมไป แตทผานมาเคามกจะพอใจแตไมผกพน นกออกมย เพราะวา ความผกพนมนมมากกวาแคความพงพอใจ” (ผบรหารโรงพยาบาล, A1) การวจยนไดคนพบขอเทจจรงเกยวกบแรงจงใจภายในของอาจารยผปฏบตฯ ซงปรากฏใหเหนในหลายลกษณะ ไดแก ความรกในงานสอนและงานบรการผปวย ความรสกถงคณคาของตนเองและงานบรบาลเภสชกรรมในการชวยเหลอผปวย และความสขจากการท างาน ดงค ากลาว “รสกวาตวเองมคณคา สามารถชวยเหลอคนไขได” (อาจารยผปฏบตฯ, T03) “เหนอยขนจากปกต แตเรามองวาเรากมความสขจากการท างาน” (อาจารยผปฏบตฯ, T03) “ทส าคญทสดคอใจรก ถาไมรกงานนมนทรมานท จะท า เพราะวามนตองเสยสละอะไรบางอยางสวนตวดวย ใจรกอยางเดยวท าไดเลย ไมวาจะมอปสรรคอะไร เราจะตองฝาฟนไปไดหมด อยตรงนไดตองใจรกมาก ๆ ” (อาจารยผปฏบตฯ, T05) อยางไรกตามยงพบวา แรงจงใจภายนอกกยงมความส าคญอยมาก เพราะสงผลตอจตใจและความรสกของอาจารยผปฏบตฯ เชนกน ดงค ากลาว “ทกคนกจะรจกเรา แมวาจะไมไดอยทมเดยวกน แตเคาเหนเคากจะรวา คนนเปนเภสชทอยบนน เปน personal recognition แลวกบางทมบางชวงทมเภสชอยแคคนเดยวในวอรด ไมสามารถจะดทกเตยงได เรากดแคครง สวนอกครงถาเกดวาเคามปญหาอะไร เคากจะเดนมาถาม อนนกคอเคา detect ละวามตวเราอยบนวอรด ” (อาจารยผปฏบตฯ, T01) “การใหคาตอบแทนกเปนสงทด เปนระบบท impress คอ ตางประเทศเคากท าแบบน คณท างาน 2 ท กม salary จากทงสองฝาย ไมไดมองวางกเงน แตระบบมนเปนแบบนน ไมควรมองวาท าเพอเงน งกเงน ไมใช แตวาโดยระบบถามนเปนเรองราวมนกควรจะเปนแบบนน ” (อาจารยผปฏบตฯ, T08) “ถาจะไดเพมจรง ๆ นะคอคาเดนทาง อยางทบอกว า เ ร า เดนทา งล าบาก ถ า เพ ม ไดขอค า เดนทา ง ” (อาจารยผปฏบตฯ, T09)

380

“ของแบบนมนเปน recognition ในชวตนะ เรองของ recognition, income มนจะเตมเตมทงความตองการขนพนฐานคอความพอใจและสรางความผกพนของคนกะองคกร” (อาจารยเภสชกรผรวมงาน, C5) ค ณ ว ฒ แ ล ะ ค ณ ส ม บ ต ท พ ง ป ร ะ ส ง ค (qualifications & requirements) ผใหขอมลในกลมอาจารยผปฏบตฯ ผบรหาร และตวแทนจากสภาเภสชกรรมกลาววา คณวฒและคณสมบตทพงประสงคของผทจะเปนอาจารยผปฏบตฯ ไดแก การมประสบการณและทกษะในการท างานบรบาลเภสชกรรมมากอนเพราะเปนสงส าคญทใชในการบรบาลผปวยและใชในการสอนนกศกษา การจบการศกษาหลกสตรวฒบตรในสาขาเภสชบ าบดถอเปนขอไดเปรยบ อยางไรกตาม มอาจารยผปฏบตฯ หลายคนทไมไดจบการศกษาเฉพาะทางดานน แตสงทส าคญทสด คอ ตองมความกระตอรอรนในการตดตามการเปลยนแปลงของวทยาการทางดานการแพทยและมการปฏบตงานบรบาลเภสชกรรมแกผปวยจรงอยตลอดเวลา เพอทจะไดน าประสบการณน นมาถายทอดแกนกศกษา ดงค ากลาว “คนทจบ residency จะมคณลกษณะทเหมาะกบงานมากกวา…พยายามอบรม อานหนงสอเพมพนความรการใชยาเนนเฉพาะในผปวยเบาหวาน มยาอะไรทใชไดบาง อาการขางเคยงมม ย ถาผปวยตบไตไมดตองจดการยงไง พกอายมากละ อาจจะไมได active เทาเดกรนใหม เรากตองวงใหทนความรเหมอนกน” (อาจารยผปฏบตฯ, T08) “ideal จรง ๆ เราตองการคนทมประสบการณท างานในโรงพยาบาลมากอนหรอรานยากได เวลาเคามาเรมตงตนมนกจะงาย ประสบการณเกาถายทอดกจะเยอะ จรง ๆ อยากใหทกคนมการปฏบต อาจารยทเคยปฏบตจะมมมมองทตางออกไป” (ผบรหารสถานศกษา, A3)

ปญหาทพบและความทาทายของอาจารยผปฏบตฯ โครงสรางและการบรหารทยงไมเออ มเสยงสะทอนในเรองโครงสรางการบรหารทเกยวของกบอาจารยผปฏบตฯ ในหลายลกษณะทยงไมเออตอการปฏบตงานทมประสทธภาพ ไดแก สดสวนภาระงานทไมตางจากอาจารยผสอนในแบบปกต จ านวนอาจารย ผปฏบตฯ ไมเพยงพอ และการมโครงสรางครอม 2 องคกร คณะเภสชศาสตรก าหนดสดสวนภาระงานของอาจารยผปฏบตฯ ทไมตางจากอาจารยผสอนในแบบปกต

มากนก โดยเฉพาะอยางยงการก าหนดภาระงานวจยขนต า ท าใหอาจารยผปฏบตฯ ตองมภาระงานทงการสอนและวจยเหมอนกบอาจารยทวไป แตจะมงานบรการวชาการ (งานบรบาลเภสชกรรม) ทมากกวา ซงสงผลกระทบเชงลบตออาจารยผปฏบตฯ “ตวชวดมหาวทยาลย คอ งานวจย ซงสายนมนสรางไมได มนยากมาก กเลยเหมอนชนชน 2 ท างานหนก แตไมไดอะไร” (อาจารยผปฏบตฯ, T07) จ านวนอาจารยผปฏบตฯ ทไมเพยงพอท าใหตองแบกรบภาระหนกเกนไป อาจารยผปฏบตฯ ยงท างานโดยมโครงสรางครอม 2 องคกร คอ คณะเภสชศาสตรกบโรงพยาบาล ทยงเปนตะเขบรอยตอเรองอ านาจสายบงคบบญชาและการสงการ ดงค ากลาว “ถาเกดเปนเภสชโรงพยาบาลขนมา อ านาจทกสงทกอยางเขาจะมเตมท แตเราเปนบคลากรขางนอกทเขาไปชวย service ตรงนนมนกจะท าใหไมเตมทเพราะเราจะท าตดขดโนนตดขดน” (อาจารยผปฏบตฯ, T01) “มนเปนระบบ scan อะครบ มนยงไมไดเปน computerized ทงหมด คอ เขยนเสรจเคากจะ scan เขาไป ทนถาเราอยากจะดยอนหลงเรากจะไมม password มนกจรงคอเราไมไดเปนคนในหนวยงานเคา ” (อาจารย ผปฏบตฯ, T10) นอกจากน การสงเกตการณแบบไมมสวนรวมระหวางการปฏบตหนาทในโรงพยาบาลของอาจารย ผปฏบตฯ ยงยนยนถงปญหาการไมมอ านาจในการเขยนบนทกลงในประวตการรกษาของผปวย ขวญและก าลงใจของอาจารยผปฏบตฯ การสมภาษณท าใหเหนถงเสยงทสะทอนถงความรสกในเชงลบของอาจารยผปฏบตฯ และถอไดวามน าหนกจนตองน ามากล าวถง ในผลการวจย นดวย เนองจากเปนเสยงหรอความคดเหนทสอดคลองกนในหมผใหขอมลจ านวนมากและเหมอนกนในผใหขอมลทสงกดมหาวทยาลยทแตกตางกน เสยงเหลานสะทอนสงทกระทบขวญและก าลงใจของอาจารยผปฏบตฯ ไดแก ความกงวลตออนาคตของอาจารยผปฏบตฯ การดแลเอาใจใสของผบรหาร และความเบอหนายทเกดขนในงาน เหลานอาจสงผลตอการปฏบตงาน ดงค ากลาว “ชวงแรกทกลบมา จบมาดานน เนนการท างานกบผปวย ในความรสกสวนตว ถาไม practice เราจะสอนไดไมด ถาหยดมนจะหายไปเลย มนเปนเรองของ skill,

381

communication, social ถาเราไมอยบนวอรด ไมอยในทม คงขนไปท าอะไรตออะไรไดล าบาก อก 10 กวาปพกจะเกษยณแลว แลวกมอาจารยทเกษยณตามกนมาอยหลายคน จะตองมองไปถง 15-20 ปขางหนาเมอไมมพวกพแลว” (อาจารยผปฏบตฯ, T05) “ผบรหารเองสามารถ fight อะไรใหไดบางมย ดแก chill ไป คนทจะอยทนไดตองแขง อาจเพราะแกเปนสาย science เลยไมเกท ไมเขาใจ เพราะวา สงทเคาด ตวชวดมหาวทยาลย คอ งานวจย ซงสายนมนสรางไมได มนยากมาก กเลยเหมอนชนชน 2 ไถนาไป ท างานหนก แตไมไดอะไร คดจะออกหลายรอบมาก คอถาออกกไมรจะท าไร” (อาจารยผปฏบตฯ, T07) แตกมเสยงจากผบรหารในเชงรบรปญหาทก าลงด ารงอย ดงค ากลาว “สงทเปน threat มากกเปนเรองระบบคาตอบแทน แลวกคนไขทอยในโรงพยาบาลเรามนเปนคนไขทหนก คนไขทยาก เพราะฉะน น มนจะมความซบซอนของผปวยทเคาจะตองมา pay attention ตรงเนย แลวกอย า งท บอก เ ร อ ง ร ะบบจ ง ใ จของคนท า งาน คาตอบแทนเปนอนนงทส าคญนะ เพราะฉะนน ถาไมมระบบตอบแทนทด แลวกม career path ทด กคงยากทจะหา teacher-practitioners ได” (ผบรหารโรงพยาบาล, A1)

การอภปรายผล การวจยนมความประสงคจะเผยใหเหนคณคาและสมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ ซงก าลงเปนทตองการของสถาบนอดมศกษาและสภาเภสชกรรม ผลการวจยสามารถคนพบขอเทจจรงทอธบายถงคณคาของอาจารย ผปฏบตฯ ไดอยางชดเจนจากผใหขอมลในทกดานโดยมองจากอรรถประโยชนทเกดขนแกทงตวอาจารยผปฏบตเอง เพอนรวมงาน นกศกษา และผบรหาร ทส าคญคอผปวยหรอผรบบรการ ซงแมวาจะไมไดอยในความรบผดชอบโดยตรงของอาจารยผปฏบตฯ แตผปวยกไดรบผลในเชงคณภาพการรกษาทดข น ลกษณะงานของอาจารยผปฏบตฯ ทเกยวของกบผปวย คอ การเปนสวนหนงของทมรกษาทงทเปนทางการและไมเปนทางการหรอการตดตอสอบถามขอมลแบบสวนตวจากทมบคลากรทางการแพทยหรอเพอนรวมงานในโรงพยาบาล อาจารยผปฏบตฯ เสมอนหนงเปนเภสชกรประจ าหอผปวยทคอยตดตามปญหาการใชยาและชวย

เสนอแนะวธการแกไขปญหาดานยาดวยความเปนผเชยวชาญในการใชยาตามคณลกษณะทไดร าเรยนมา คณคาของอาจารยผปฏบตฯ ยงตอยอดไปสการพฒนาบคลากรทางการแพทยใหแกโรงพยาบาลซงกอใหเกด พลวตรของการพฒนาทนาสนใจ สดทายคอคณคาของอาจารยผปฏบตฯ ตอการเรยนรของนกศกษา นนคอ อาจารยผปฏบตฯ สามารถสอนขางเตยง ( bedside-teaching) ไดตามความตองการของคณะเภสชศาสตร พรอมทงสรางปรากฏการณใหมในการเรยนรทนกศกษาใหความสนใจ การวจยนไดอาศยกรอบทฤษฎ McClelland’s iceberg model of competencies (10) ชวยขยายความเขาใจเกยวกบสมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ ทคนพบใหลกซงมากขน ทฤษฎชใหเหนวา สมรรถนะทสามารถมองเหนเปนรปธรรม คอ ความรและทกษะทเสมอนสวนทอยพนน าของภเขาน าแขง แตยงมสวนของสมรรถนะทเปนนามธรรมทมองไมเหนเสมอนจมอย ใตน า แตกลบมความส าคญยงกวาเนองจากเปนสวนทใหญกวาสวนทอยเหนอน า และชวยใหภเขาน าแขงลอยและทรงตวอยได การวจยครงนไดแสดงใหเหนสมรรถนะทงสองสวน ขอสรปในสวนทเปนอตมโนทศน ลกษณะนสย และแรงจงใจ ไดจากการแปลความเปรยบเทยบขอมลทเกบดวยการสมภาษณเพยงวธเดยว ซงเปนขอจ ากดในการศกษาครงนทควรใชวธการอน ๆ รวมดวยในการสรปผล แตผลการวจยทไดท าใหเหนวา ผใหขอมลเหนวา สวนทเปนนามธรรมนมความส าคญมากกวาสวนทเปนรปธรรรม หรอเปนสงทกอใหเกดความยงยนในการปฏบตงาน เชน อตมโนทศนทอาจารยผปฏบตฯ มองตวเองวาเปนผเชยวชาญดานการบรบาลเภสชกรรมในโรงพยาบาล ซงแปลวา จะตองท างานดานนไดดกวาเภสชกรทวไป เปนทพงหรออางองได ลกษณะนสยของอาจารยผปฏบตฯ ทส าคญ คอ การอดทนสงานและทนตอแรงเสยดทานของความแตกตางไดด เหลา นช ใหเหนวา อาจารยผปฏบตฯ ไดเรมซมซบผลกระทบจากสภาพแวดลอมจนมความคดทจะตองปรบตวเอง นอกจากนน อาจารยผปฏบตฯ ยงมแรงจงใจภายในเรองความรกในงานนและความรสกถงความส าคญของงาน ซงสามารถท าใหเกดการมงมนอยางยงในการปฏบตงาน อยางไรกตาม ขอเทจจรงทคนพบในการวจยนยงเผยใหเหนอปสรรคและความทาทายตอพฒนาการทนา

382

เปนหวงอยางมากในประเดนภาระงาน คาตอบแทน และโครงสรางการบรหาร นนคอ ผบรหารอาจยงไมไดใหความส าคญกบอาจารยผปฏบตฯ ในระดบทดพอ ทงยงมสวนทท าใหเกดความรสกเชงลบฝงตวอยในระบบเปน anomaly phenomenon คอ อาจารยผปฏบตฯ ถกมองวามความส าคญอยางยงตอการสอนทางคลนกแตขาดการดแลสนบสนนทเปนรปธรรมและมคาตอบแทนทยงไมเพยงพอ ปญหาทเกดจากการเหลอมล าของสมรรถนะและบทบาทการท างานของอาจารยผปฏบตทพบในการวจยครงนมความคลายคลงกบสงทพบในงานวจยของ Fairbrother และคณะ (6) กลาวคอ มความอหลกอเหลอของการท าหนาทอาจารยผปฏบต และมปญหาความรสกเหนอยลาจากการท างาน 2 ดาน ซงตองรบผดชอบมากกวาการท าหนาทอาจารยเพยงอยางเดยว จนสงผลใหขาดแรงจงใจในการท างานตามมา ทางออกทผบรหารพดถงในเชงตอบรบตอความทาทายนโดยตรง ไดแก การปรบเพมคาตอบแทนเพมเตม การสรางโอกาสกาวหนา และการเสรมสราง engagement factors เพอกอใหเกดความรกในการท างานและความรสกผกพนอนเปนการหวงผลในระยะยาวตอไป สรปผลและขอเสนอแนะ การเกดขนของอาจารยผปฏบตฯ ในประเทศไทยถอเปนการพฒนาทมนยยะส าคญตอวชาชพเภสชกรรม การศกษานพบคณคาของการพฒนาซงเปนการยกระดบมาตรฐานการผลตเภสชกรทท าหนาทบรบาลเภสชกรรมผ ป ว ย ใ ห ม ส ม ร ร ถน ะ ท ส ง ข น แ ล ะ ส อ ด ค ล อ ง กบมาตรฐานสากล ผลการวจยแสดงใหเหนลกษณะงานของ

อาจารยผปฏบตฯ หลก ๆ ม 2 ประการ คอ งานบรการทางวชาชพและงานดานการสอนซงตองอาศยความเชยวชาญเฉพาะของผปฏบต ทผานมาอาจารยผปฏบตฯ ไดสรางผลงานทมคณคาเปนทประจกษตอการศกษา ตอผปวย และตอเพอนรวมงาน ลกษณะงานเหลานมความเกยวของกบสมรรถนะทจ าเปนอยางยงของอาจารยผปฏบตฯ คอ เปนผเชยวชาญในการปฏบตดานการบรบาลเภสชกรรมซงเปนบอเกดของคณคา แตดวยสถานะของอาจารยผปฏบตฯ ทมการซอนทบกนระหวางบทบาทในคณะเภสชศาสตรกบบทบาทในโรงพยาบาล ท าใหเกดสถานการณยากล าบากของอาจารยกลมน ซงตองอาศยความเขาใจในการดแลเอาใจใสของผบรหาร ผบรหารตองมการแสดงออกโดยการวางนโยบายทเหมาะสม สมรรถนะของอาจารยผปฏบตฯ ทส าคญ คอ การมแรงจงใจภายในหรอการมใจรกในงาน จะท าใหสามารถยนหยดและเอาชนะสภาพการณนไปไดดวยด รปท 1 แสดงความสมพนธระหวางความมนคงและยงยนของสถานะของอาจารยผปฏบตฯ กบลกษณะงานและสมรรถนะทสรางคณคา ความยงยนของอาจารยผปฏบตฯ ตงอยบนลกษณะงานทมคณคา ไดแก งานบรการทางวชาชพและงานดานการสอน ตลอดจนสมรรถนะทจ าเปนทกอใหเกดคณคา ไดแก ความเปนผเชยวชาญในการปฏบตดานการบรบาลเภสชกรรม การมใจรกในงาน และความอดทนไมยอทอ ขอก าหนดของสภาเภสชกรรมในประเดนสดสวนอาจารยประจ าของคณะเภสชศาสตรทสอนแบบ practice-based ในแหลงฝกตอจ านวนนกศกษาทออกฝกปฏบตวชาชพในชนปท 6 หมายรวมถงอาจารยทปฏบตงานใน

รปท 1. ความสมพนธระหวางความมนคงและยงยนของอาจารยผปฏบตฯ กบลกษณะงานและสมรรถนะทสรางคณคา

383

รานยา การออกชมชน และการเยยมบานผปวย รวมถงผทปฏบตงานในหนวยเภสชสารสนเทศของหนวยงานตาง ๆ โดยมไดจ ากดเพยงแคอาจารยผปฏบตในโรงพยาบาลเทานน (14, 15) แตการวจยครงน ผวจยเกบขอมลเฉพาะบทบาทดานการบรบาลทางเภสชกรรมในโรงพยาบาล เนองจากเปนสถานทปฏบตงานหลกของอาจารยผปฏบตสวนใหญในปจจบน (4) ดงนน การวจยในอนาคตควรศกษาขอมลเพมเตมในมมมองของอาจารยผปฏบตในสถานทปฏบตงานอน ๆ รวมทงศกษามมมองของผปวยและพยาบาลในเรองคณคาและบทบาทของอาจารย ผปฏบต มมมองของผปวยในฐานะผไดร บประโยชนโดยตรงผานกระบวนการบรบาลทางเภสชกรรม และมมมองของพยาบาลในฐานะท เ ปนหนงในวชาชพทรวมงานใกลชดกบอาจารยผปฏบต จะชวยใหเขาใจประเดนตาง ๆ ในการท างานของอาจารยผปฏบตไดดยงขน และอาจใชเปนขอมลเพอเสรมสรางความเขาใจรวมกนระหวางสถาบนการศกษาและโรงพยาบาล นอกจากนน การเกบขอมลจากอาจารยผปฏบตในสถานทปฏบตงานเชงวชาชพอน ๆ จะเพมความเขาใจในบทบาทของการบรบาลทางเภสชกรรมใหครบถวนทกระดบในระบบสขภาพประเทศไทย นอกจากน หากมการส ารวจในโรงพยาบาลหรอแหลงฝกงานอน ๆ ของนกศกษาเภสชศาสตรวา มความตองการอาจารยผปฏบตฯ มากนอยเพยงใด จะสงเสรมใหเกดความชดเจนและยงยนของอาจารยผปฏบตฯ ตอไปในอนาคต กตตกรรมประกาศ

การวจยครงนส าเรจไดดวยความอนเคราะหจากผใหขอมลทกทาน ตลอดจนผเกยวของทกรายทผวจยขอขอมลเพมเตม ผวจยขอขอบพระคณเปนอยางสงไว ณ โอกาสน เอกสารอางอง 1. Anderson C, Bates I, Beck D, Brock TP, Futter B,

Mercer H, et al. The WHO, UNESCO FIP pharmacy education taskforce. Hum Resour Health. 2009;7:45. doi: 10.1186/1478-4491-7-45.

2. Calomo JM. Teaching management in a community pharmacy. Am J Pharm Educ. 2006; 70:41.

3. Droege M. The role of reflective practice in pharmacy. Educ Health (Abingdon) 2003; 16: 68-74.

4. Pharmacy Council of Thailand. Bachelor's degree in pharmacy certified by Pharmacy Council of Thailand in academic year 2016 [online]. 2016 [cited Jan 9, 2016]. Available from: ww.pharmacy council.org/index.php?option=content&menuid=42

5. Sookaneknun P, Suttajit S, Ploylearmsang C, Kanjanasilp J, Maleewong U. Health promotion integrated into a Thai PharmD curriculum to improve pharmacy practice skills. Am J Pharm Educ 2009; 73: 78.

6. Fairbrother P, Mathers NJ. Lecturer practitioners in six professions: combining cultures. J Clin Nurs 2004;13: 539-46.

7. Gray J, Fine B. General practitioner teaching in the community: a study of their teaching experience and interest in undergraduate teaching in the future. Br J Gen Pract 1997; 47: 623-6.

8. Pothisita C. The art and science of qualitative research. Bangkok: Amarin Printing & Publishing ; 2009.

9. Marshall C, Rossman G. Designing qualitative research. 3 rd ed. London: Sage publication; 1999.

10. Vazirani N. Competencies and competency model–a brief overview of its development and application. SIES Journal of management 2010; 7:121-31.

11. Lincoln YS, Guba EG. Naturalistic inquiry. Beverly Hills: CA: Sage; 1985.

12. Pharmacy Council of Thailand. Assessment form for certiflying faculty of pharmaceutical sciences [online]. 2015 [cited Jan 9, 2016]. Available from: http://pharmacycouncil.org/index.php?option=content_detail&view=detail&itemid=351&catid=36

13. Strand LM, Morley PC, Cipolle RJ, Ramsey R, Lamsam GD. Drug-related problems: their structure and function. DICP 1990; 24:1093-7.

384

14. Regulation of the Pharmacy Council of Thailand on the endorsement of Bachelor’s degree, diplomas in pharmacy or certificates in pharmacy of institutions for eligibility in applying for the membership in 2553 B.E. [online]. 2010 [cited Jan 9, 2016]. Available from: pharmacycouncil. org/share/file/file_500.PDF

15. Subcommittee on the preparation of the direction and future of pharmacy education in Thailand for three decades (2557-2586 B.E.). The direction

and future of pharmacy education in Thailand for three decades. In: Chisumritchoke ST, Paerata- kul O, Chaichalermpol W, Sutontawibul N, Peng- suparp T, editors. Assembly on100 years of Thai pharmacy (2013) to celebrate the 100th anniversary of pharmacy profession and education: roles of pharmacists in Thai society in the 2nd century; 2013 Dec 6-8; Bangkok, Thailand. Bangkok: Usa Publishing; 2013. p 62-72.