atzordia ditz aditzaEibarko · 7 E sku artian dakazun liburua, irakurle, urtietako juan-etorrixaren...
Transcript of atzordia ditz aditzaEibarko · 7 E sku artian dakazun liburua, irakurle, urtietako juan-etorrixaren...
Ad
itz
Ba
tzord
ia
Eibark
oad
itza
Eibarko ad
itza
Aditz-B
atzordia
Eibarko U
dala / Euskara B
atzordea1998
IzenburuaE
ibarko aditza
Egillia
Eibarko A
ditz-Batzordia
Argitaratzaillia
Eibarko U
dala - Euskara B
atzordea
Diseiñua eta M
aketaziñuaA
na Aizpurua - M
aku Oruezabal
Inprimategixa
Gertu kooperatiba
I.S.B.N
.89696-03-9
Lege G
ordailluaSS-3/98
1998ko Otsailla
7
Esku artian dakazun liburua, irakurle, urtietako juan-etorrixaren etahainbat lagunen borondatezko biharraren frutua dozu. B
atzuk buru-belarri eta beste batzuk lantzian behiñ edo zeregiñ zehatzetan
jardunez.
Hasiera batian Euskara B
atzordiak egindako deixari bete-beteko erantzunaem
onez, Jon Etxabek ekin zetsan oiñarrizko materixaletako aditz-form
ak jasotziari etagusto haundiz kuadrotxoetan sartzeari; Jasone B
ilbaoren laguntziagaz. Horretarako
Toribio Etxebarriaren “Flexiones verbales y lexicón del euskara dialectal de Eibar”,B
eatriz Aizpiriren “Eibarko hitanoa”, Juan San M
artinen “Aditz laguntzailliarenparadigm
ak” eta “Bergarako euskara” liburuko aditz taulak erabili zittuezenerreferentzia nagusi m
oduan. Baitta zenbaitten aportaziñuak be. B
esteak beste EstebanG
allastegi, Roberto Larreategi eta K
ontxa Laspiurrenak.
Oiñarrizko m
aterixal hori talde-lanian, bakotxak bere esperientzia eta jakiturixiaekarriz, erabillera sinkronikuaren form
ekin kontrastatu zan eta galbahian pasau JoseEtxeberria, “Jose Q
uerido”, eibarreraren testigu jator moduan, R
oberto Larreategi,Jon Etxabe, B
egoña Azpiri, Juan A
ndres Argoitia, Jesus M
ari Gisasola “Trunboi”
etaFernando M
uniozgureni esker. Hor nahiko itxura oneko aditz-taulak osatu ziran, baiña
zalantza asko eta hizkuntzaren ikuspegi diakronikua gehittu barik. Eta, horretan, baizalantzak argitzen, lana era sistem
atizauan tajutzen zein diakroniaren aportaziñuazosatzen, Serafin B
asauriren lana eta dedikaziñua azpimarkau bihar da, berak zuzendu
dau eta, urtebete pasa, astero alkartuz, Jose Etxeberria, “Jose Querido”k, R
obertoLarreategik, Pedro Lakak, Jesus M
ari Gisasola “Trunboi”k, N
erea Aretak eta
Fernando Muniozgurenek osatutako lan-taldia.
Euskara Batzordiaren zeregiña, batez be, gai dan jentia batu, egittekuaren nundik-
norakuak eta zergaittiak azaldu, medixuak jarri eta koordinatzia izan da. M
otibaziño
SARRERAOROKORRA
8
arluan ez da egon ahalegindu biharrik, jardundako guztiak dira-eta euskaltzaliak.
Baiña lan-taldetik aparte izan dira beste lagun aittu bi, Miren A
zkarate bergararra etaJuan San
Martin, bixak euskaltzainak, A
ditz Batzordiak egin daben hau lanau jorratu etagero baloraziño oso ona egin dabenak, bai lanaren gaiñian bai erabillitako m
etodologiaz,ohar batzuk eta zuzenketatxo batzuk proposau arren.
Danori ba, eskerrik asko eta txaluak bete dozuen borondatezko lan garrantzitsua ez
dalako lehelena eta, espero deigun, azkena be ez izatia.
Bide batez esan biharra dago Eibarko euskeriaren, eibarreraren, errekuperaziño edo
berreskuratze ahalegiñian kokatu bihar dala Aditzaren hau liburuau eta, baitta be, oiñ
dala pare bat urte argittaratutako “Eibarko euskeraren esaerak eta bestelakoberezitasun batzuk”.
Baiña, zorionez, lan honetan parte hartutakuen eta beste lagun batzuen ahalegiñari
esker, bai deklinabidiaren liburua eta baitta beste batzuk be etorriko dira.
Hórren lan guztien helburu nagusiñak dira, eibarreraren berreskuratziakin batera,
eibartarron jardun linguistikua jatortzia, eguneroko bizimodurako egokittuz eta
belaunaldi gaztiendako eta eibarrera ikasi edo sakondu gura nahi dabenendakoerreferentzia izango dan corpus-a osatu eta eskintzia.
Gure ustian, euskara batuak 30 urteko bidia egiñ eta gero, ez dago iñungo arriskurik
euskara estandarrak atzera egitteko. Ostera, lekuan-lekuko euskerak presentzia
urritzen, mugatzen eta jatortasuna galtzen doiaz. H
orregaittik, berandutu baino lehen,daukagun une historikua aprobetxau biharra dago eta ahalegiña egiñ, lekuan-lekukoeuskerak indartu eta bizibarriztu, batuaren osagarri eta aberasgarri egitteko. A
rgi lagagura dogu osagarri eta aberasgarri diñogula. H
orrek esan gura dau batuaren zeregiñaherri guztietako euskaldunek alkar aitzeko tresna izatia dala eta eibarrerarena, ostera,herri m
aillakua.
Am
aittu baiño lehen, derrigorrezkua da esatia holako lan batian bete-betian asma-
tzia ez dala samurra, bestiak beste, eritzixak be bakotxak beriak dittualako,
erreferentzietan be dispersiñua dagolako eta erabagixak hartziak berakin dakarrelakohankia sartzeko arriskua. H
alanda be, hor dago eibarrerak biharrezkua daben baioraingo eta bai geroko lan sendua eta, iñungo duda barik, gaur gaurkoz, bidia egingodaben erreferentzia nagusixa. Zorionak eta m
illa esker danori.
Jabier Zorrakin (Udal Euskara Batzordiaren izenian)
9
1.SARRERIA
17
1.1.EIBARK
O EUSK
ERIAREN BEREZITTASUNAK M
ORFO
LOG
IXIAREN ALDETIK . . . . . . .18
1.1.1.“H” ezaugarritzat dauken bigarren pertsonako adizkixetan, sexu-m
arkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181.1.2.
Ahalezko Oraiñaren ordez Hipotetikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
1.1.3.Subjuntiboko oraiñaldixan “hirugarren pertsonia+denboria”ren ezaugarrixa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
1.1.4.“Z” pluralgilliaren eta “N” lehenaldiko eta subjuntiboko m
arkiaren arteko loturia . . . . . . . . . . . . . . . .19
1.1.5.Aditz laguntzaillietan NORI 3. pertsona pluralaren ezaugarrixa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
1.1.6.NOR aditz-jokoko Ahalezkuan -te-elem
entu bako aditz-formak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191.1.7.
Laguntzailliaren “NOR-NORI”ko Baldintza-Ondorixuan darabiguzen bi ereduez . . . . . . . . . . . . . . . . .201.1.8.
Baldintzan, Ondorixuarena dan “ke”m
arkia erabiltzeko joeriaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
1.1.9.“NOR-NORI”ko Ahalezkuan, -te-edo -ki-elem
entu bako aditz-formak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201.1.10.
Lehenaldixan, 3. pertsoniaren ezaugarrixakin daukagun bittasunaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
1.1.11.Laguntzailliaren NOR-NORK aditz-jokuan, Ondorixuan, NOR pluralaridagokixozen aditz-form
etan dogun bittasunaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211.1.12.
“EGIN” laguntzailliaren Subjuntibuan, emakum
iari dagokixon aditz-formia eratzeko
darabigun modu berezixa
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211.1.13.
“EGIN” laguntzailliaren Subjuntibuan, NOR-NORK aditz-jokuan, “a”loturazkuakin
darabigun joko berezixa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
1.1.14.“*EDUN/EUTSI” NOR-NORI-NORK aditz-jokorako laguntzailliaren adizkixetan “U” sustraixaren presentziaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
1.1.15.NORK-dun aditz-jokuetan GUK, ZUK eta ZUEK-en “NORK” lehenaldiko ezaugarrixak
. . . . . . . . . .231.1.16.
Laguntzailliaren Ondorixuan, NOR-NORI-NORK aditz-jokuan darabiguzen bi ereduez . . . . . . . . . . .23
1.1.17.EGON eta JAKIN aditzetako lehenaldixan “A” eta “E” loturazkuak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231.1.18.
IBILLI eta ERABILLIren aditz-formetan “L”aren presentziaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
1.1.19.Aditz trinkuetarako NORI ezaugarrixak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
1.1.20.EUKI aditzian dogun bittasuna, aditz-form
ak “U” sustraidunak eta sustraibakuak bixak darabigunez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
1.1.21.“J” alokutibuaren m
arkia hittanuan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
1.1.22.Hittanuaren adizkixetan NOR/ZER pluralen am
aierak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
1.1.23.Baldintzan hittanua erabiltziaren gaiñian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
1.1.24.Aditz trinkuen NOR-NORI-NORK jokabidian, adizki alokutiborik paradigm
etan ez jartziaz . . . . . . .27
1.1.25.Jokaera konposatuko aditz nagusixa edo adierazlia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
AURKIBIDEOROKORRA
10
1.2.ADITZ-O
RTOG
RAFIXIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
1.2.1. Batuaren erregelak eta aditz-ortografixara ekarri dittugun zenbaitt bustidura etahiatuetako aldaketak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .281.2.2.
Aditz-ortografixara ekarri ez dittugunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
1.3.ADITZ-PARADIG
MAK
AURKEZTEK
O M
ODUAREN ZENBAITT AZALPEN
. . . . . . . . . . . .33
2. ADITZ LAG
UNTZAILLIA35
2.1.IZAN/*EDIÑ NO
R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Taula analitikuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Paradigm
ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
2.2.IZAN/*EDIÑ NO
R-NORI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
2.2.1.Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
2.2.2.Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
2.2.3.Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
2.2.4.Ondorixua - “a” eredua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48“b” eredua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .502.2.5.
Ahalezkua, Oraiña-Hipotetikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
2.2.6.Ahalezkua, Lehena
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .542.2.7.
Subjuntibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
2.2.8.Subjuntibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
2.2.9.Agintera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
2.3. *EDUN/EG
IÑ, NOR-NO
RK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
2.3.1.Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
2.3.2.Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
2.3.3.Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
2.3.4.Ondorixua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
2.3.5.Ahalezkua, Oraiña-Hipotetikua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .722.3.6.
Ahalezkua, Lehena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .742.3.7.
Subjuntibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
2.3.8.Subjuntibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
2.3.9.Agintera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
2.4. EUTSI/EG
IÑ, NOR-NO
RI-NORK
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .832.4.1.
Indikatibua, Oraiña - Taula analitikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
2.4.1.1.Paradigm
ia - NOR/ZER = ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
2.4.1.2.Paradigm
ia - NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
11
2.4.2.Indikatibua, Lehena - Taula analitikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
2.4.2.1.Paradigm
ia - NOR/ZER = ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
2.4.2.2.Paradigm
ia - NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .892.4.3.
Baldintza - Taula analitikua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .902.4.3.1.
Paradigmia - NOR/ZER = ha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .912.4.3.2.
Paradigmia - NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
2.4.4.Ondorixua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
2.4.4.1.Ondorixua, “a” eredua - Taula analitikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
2.4.4.1.1.“a” ereduaren paradigm
ia - NOR/ZER = ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .952.4.4.1.2.
“a” ereduaren paradigmia - NOR/ZER = hárek
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .962.4.4.2.
Ondorixua, “b” eredua - Taula analitikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .972.4.4.2.1.
“b” ereduaren paradigmia - NOR/ZER = ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
2.4.4.2.2.“b” ereduaren paradigm
ia - NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99
2.4.5.Ahalezkua, Oraiña-Hipotetikua - Taula analitikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
2.4.5.1.Paradigm
ia - NOR/ZER = ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
2.4.5.2.Paradigm
ia - NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1022.4.6.
Ahalezkua, Lehena - Taula analitikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103
2.4.6.1.Paradigm
ia - NOR/ZER = ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
2.4.6.2.Paradigm
ia - NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1052.4.7.
Subjuntibua, Oraiña - Taula analitikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1062.4.7.1.
Paradigmia - NOR/ZER = ha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1072.4.7.2.
Paradigmia - NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
2.4.8.Subjuntibua, Lehena - Taula analitikua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1092.4.8.1.
Paradigmia - NOR/ZER = ha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1102.4.8.2.
Paradigmia - NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
2.4.9.Agintera - Taula analitikua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
2.4.9.1.Paradigm
ia - NOR/ZER = ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
2.4.9.2.Paradigm
ia - NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
3.ADITZ TRINK
UA115
3.1.NO
R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
3.1.1.EGON - Taula analitikuak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Paradigm
ia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
3.1.2.ETORRI - Taula analitikuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Paradigmia
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1233.1.3.
IBILLI - Taula analitikuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
Paradigmia
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1273.1.4.
JUAN - Taula analitikuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128Paradigm
ia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
12
3.2.NO
R-NORI
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1333.2.X.
EGON, ETORRI, IBILLI - Taula analitikuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134
3.2.1.EGON Paradigm
ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1373.2.1.1.
Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1373.2.1.2.
Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1383.2.1.3.
Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1393.2.1.4.
Ondorixua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
3.2.1.5.Agintera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
3.2.2.ETORRI Paradigm
ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
3.2.2.1.Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
3.2.2.2.Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
3.2.2.3.Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
3.2.2.4.Ondorixua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1453.2.2.5.
Agintera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1463.2.3.
IBILLI Paradigmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
3.2.3.1.Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
3.2.3.2.Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148
3.2.3.3.Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
3.2.3.4.Ondorixua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1503.2.3.5.
Agintera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1513.2.4.
JUAN - Taula analitikuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1523.2.4.
JUAN - Paradigmak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1553.2.4.1.
Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1553.2.4.2.
Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1563.2.4.3.
Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1573.2.4.4.
Ondorixua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
3.2.4.5.Agintera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
3.3.NO
R-NORK
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1613.3.X.
EKARRI, ERABILLI, ERUAN, EUKI - Taula analitikuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1623.3.1.
EKARRI - Paradigmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
3.3.1.1.Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
3.3.1.2.Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
3.3.1.3.Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
3.3.1.4.Ondorixua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1703.3.1.5.
Agintera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1713.3.2.
ERABILLI - Paradigmak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1723.3.2.1.
Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1723.3.2.2.
Indikatibua, Lehena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1733.3.2.3.
Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1743.3.2.4.
Ondorixua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
13
3.3.3.ERUAN - Paradigm
ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
3.3.3.1.Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
3.3.3.2.Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
3.3.3.3.Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178
3.3.3.4.Ondorixua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1793.3.4.
EUKI - Paradigmak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1803.3.4.1.
Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1803.3.4.2.
Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1813.3.4.3.
Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1823.3.4.4.
Ondorixua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
3.3.Y.*IÑO (ESAN), JAKIÑ - Taula analitikuak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1843.3.5.
*IÑO (ESAN) - Paradigmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187
3.3.5.1.Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187
3.3.5.2.Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
3.3.6.JAKIÑ - Paradigm
ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
3.3.6.1.Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
3.3.6.2.Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
3.3.6.3.Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191
3.3.6.4.Ondorixua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1923.3.Z.
IRUDI, JARDUN - Taula analitikuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193
3.3.7.IRUDI - Paradigm
ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1953.3.7.1.
Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1953.3.7.2.
Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1953.3.7.3.
Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1963.3.7.4.
Ondorixua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196
3.3.8.JARDUN - Paradigm
ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
3.3.8.1.Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
3.3.8.2.Indikatibua, Lehena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
3.3.8.3.Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198
3.3.8.4.Ondorixua
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198
3.4.NO
R-NORI-NO
RK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
3.4.X.EKARRI, ERABILLI, ERUAN - Taula analitikuak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2003.4.1.
EKARRI - Paradigmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
3.4.1.1.Indikatibua, Oraiña
3.4.1.1.1.NOR/ZER = ha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
3.4.1.1.2.NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
3.4.1.2.Indikatibua, Lehena
3.4.1.2.1.NOR/ZER = ha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2043.4.1.2.2.
NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205
14
3.4.1.3.Baldintza
3.4.1.3.1.NOR/ZER = ha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2063.4.1.3.2.
NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2073.4.2.
ERABILLI - Paradigmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208
3.4.2.1.Indikatibua, Oraiña
3.4.2.1.1.NOR/ZER = ha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2083.4.2.1.2.
NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2093.4.2.2.
Indikatibua, Lehena3.4.2.2.1.
NOR/ZER = ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210
3.4.2.2.2.NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211
3.4.2.3.Baldintza
3.4.2.3.1.NOR/ZER = ha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2123.4.2.3.2.
NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2133.4.3.
ERUAN - Paradigmak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2143.4.3.1.
Indikatibua, Oraiña3.4.3.1.1.
NOR/ZER = ha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2143.4.3.1.2.
NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2153.4.3.2.
Indikatibua, Lehena3.4.3.2.1.
NOR/ZER = ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216
3.4.3.2.2.NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
3.4.3.3.Baldintza
3.4.3.3.1.NOR/ZER = ha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2183.4.3.3.2.
NOR/ZER = hárek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2193.4.4.
ERITXI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2203.4.4.1.
Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2203.4.4.2.
Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2223.4.4.3.
Baldintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2243.4.5.
*IÑO (ESAN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2263.4.5.1.
Indikatibua, Oraiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2263.4.5.2.
Indikatibua, Lehena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228
BIBLIOGRAFIXIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231
15
NORK
-BAKUAK
NOR
NOR-NO
RI
EGO
NT. analitikuak
116-118134-136
Paradigmak
119137-141
ETORRI
T. analitikuak120-122
134-136Paradigm
ak123
142-146
IBILLIT. analitikuak
124-126134-136
Paradigmak
127147-151
JUANT. analitikuak
128-130152-154
Paradigmak
131155-159
NORK
-DUNAKNO
R-NORK
NOR-NO
RI-NORK
EKARRI
T. analitikuak162-166
200-201Paradigm
ak167-171
202-207
ERABILLIT.analitikuak
162-166200-201
Paradigmak
172-175208-213
ERITXIT. analitikuak
220, 222, 224Paradigm
ak221, 223, 225
ERUANT. analitikuak
162-166200-201
Paradigmak
176-179214-219
EUKI
T. analitikuak162-166
Paradigmak
180-183
*IÑO (ESAN)
T. analitikuak184-185
226, 228Paradigm
ak187-188
227, 229
IRUDIT. analitikuak
193-194Paradigm
ak195-196
JAKIÑ
T. analitikuak184-186
Paradigmak
189-192
JARDUNT. analitikuak
193-194Paradigm
ak197-198
ADITZ
TRINKUENAURKIBIDE-TA
ULA
17
Eibarko euskeran darabiguzen aditz form
ak batzia eta tauletan jartziaizan zan hasiera batian “Aditz-batzordia”n egittekua. Lan benetannekeza
eta oztopo-tsua.
Toribio Etxebarriaren
“Flexionesverbales...”
eta Juan
San M
artiñen “Aditz
laguntzailliarenparadigm
ak”erreferentzia derriorrezkuak izango dira batzordiarentzat; eta partaide
bakotxak berak darabixazen aditz formekin eta batari eta bestiari jasotako herriko
berbetatik jasotakuekin juango gara paradigmok osatzen.
Lehenengo pausu honen ondorixua: Alde batetik, aditz m
odu batzuek osatu barikgeratzen jakuzen, galduz doiazelako edo herri-berbetan gitxi erabiltzen diralako; etabestetik, sekulako bariante pillua batzen jakun aditz-form
a bakotxarentzat. Bariantion
artian, danetik: jatorrizko forma zuzenak batzuek eta herrixak analogixaz-edo sortu
dittuan beste asko, gramatika norm
atibuaren aldetik zuzenak ez diranak logikaren batgorde arren; ezin ba danak ontzat em
on egundoko nahastia sortuko genduke eta.
Horren aurrian ba eta gauzak argittuz juateko, azterketa lanari ekin gentsan.
Bizkaierara edo M
endebaldeko euskalkira jo genduan argittasun billa, Eibarkoeuskeria, jakiñekua danez, euskalki horretxen barruan dago, eta hortxe billau bihargenduan geure zalantzendako argittasuna. Lana ondo egin nahixak bultzau ginduzengonbaraziñuak egittera, inguruko azpi-euskalkixen aditzakin, bizkaiera literarixuanakineta euskera batuanakin be bai. B
izkaierako aditzaren gaiñian hainbat liburu aztertubihar izan dogu, ez hórrek liburuotako aditz-form
ok beste barik geureganatzeko, baiñabai jatorrizko form
ia aurkittu eta bihar izan ezkero Eibarko euskerara egokitzeko, askoala gitxi darabigun begiratu barik. Esan biharrekua da, gram
atika liburuetara bakarrikez dogula jo, Eibarko euskeran idatzittako idazlanetara be jo izan dogula: ToribioEtxebarrian
“Ibiltarixanak”, Juan San Martiñen “Zirikadak”
eta beste zenbait lani,Pedro Zelaiaren “U
more giruan”
idazlaneri, eta Antonio Iturriotzen zenbaitt artikuluri
jorratu edarra emon detsegu.
Ixa konturatu barik, geure lanak berak eruan gaittu helburuak markatzera: alde
batetik, bizirik daren aditz-formak jaso eta gordetzia; eta bestetik, erdi galduta edo
galdutzat emonda daukaguzenak errekuperatzia. A
dizkixak, euren jatorrizko formia
SARRERIA
18
desitxuratu barik baiña aho-hizkeratik ahal danik eta hurren nahiko gendukez; gurehelburu honen ardatza, Eibarko euskera idatzirako (m
intzaturako be bai, jakiña)egokittutako aditz-sistem
ia finkatzia izango da, herrixak darabixana baiño jasuaguaizango dana eta geure berezittasunak, zein fonetiko zein m
orfologikuak (zuzenakbadira) gordeko dittuana. A
ditz Batzordiaren aportaziño hau Eibarko euskeriaren
“corpus”a osatzeko lagungarri izan deiñ nahiko litzake. Edozein modutan, aditz-
sistemiaren finkatze lan hau proposam
ena baiño ez da eta zuzendu biharreko gauza batbaiño gehixago egongo da seguru.
Guazen oiñ azaltzera, paradigm
ok osatzeruzkuan morfologixian aldetik aurkittu
izan dittugun Eibarko euskeriaren berezittasunak, ortografixiaren gaiñian Batzordiari
egokixenak irudittu jakozen irizpidiak, eta aditz paradigmak aurkezteko m
odua.
1.1. EIB
AR
KO
EU
SKE
RIA
RE
N B
ER
EZ
ITTA
SUN
AK
MO
RFO
LO
GIX
IAR
EN
AL
DE
TIK
Eibarko euskeria bizkaiera edo mendebaldeko euskalkixaren barruan daguan
ezkero, aditz paradigmak egitteruzkuan topau dittugun berezittasunak eta diferentziak
bizkaiera literarixuakin dittugunak izango dira naturala dan moduan. D
iferentziok,dana dala, ez dira Eibarko euskeran bakarrik agertzen, inguruetako azpieuskalkixetanbe aurkittu leikez eta.
1.1.1. “H” ezaugarritzat dauken bigarren pertsonako adizkixetan, sexu-m
arkia.
Nahiko zabalduta daguan joeria da hau izan, em
akumiari dagokixon aditz-form
iaeratzeruzkuan: haut-haunat, hintzan-hintzanan, heban-hebanan... adizki norm
alariem
akumiaren
-na-sexu-markia gehitzia. A
zkueren“M
orfologia”tik (725.orr.) hartudogu hau: “En Eibar se oye la flexion ik Praiska, ikusi BAEBAN
AN, fem
enizaciónforzada de ikusi BAEU
, que generalísimam
ente y con toda propiedad aún dice elpueblo refiriéndose a agentes fem
eninos“. Baiña ez da Eibarko euskeran bakarrik
gertatzen. Lizardik be badarabil: ...nai aunat ere noranaikoa. Hórrek adizkixok ez
dira gramatika norm
atibuaren aldetik zuzenak, ez euskera batuan ez bizkaieran;baiña asko darabiguzen ezkero jarri egingo dittugu paradigm
etan (*) batezm
arkauta, forma zuzenakin batera.
Gizonezkuari dagokixozen adizki batzuetan be, sexu-m
arkia premiña barik
jartzeko joeria dogu, “hittasuna” indartu nahixan-edo. Esate baterako: heskixok*,heskiguk*... H
ónek be markauta jarriko dittugu.
19
1.1.2. Ahalezko O
raiñaren ordez Hipotetikua.
Ahalezkuan, jatorrizko O
raiñaldixari(naiteke... daiteke...)Hipotetikuak (nei(n)ke...
leike...)lekua kendu detsa, danerako darabigularik: bai O
raiña agertzeko (ahal da,seguru), bai H
ipotesia (ahal izango da, bihar bada..); NO
R-N
OR
K jokabidian bardiñ:
(daiket... daike...)ri (neike... leike...)k kendu detsa lekua. Funtziño bixetarakodarabigunez O
raiña-Hipotetikua
deittu detsagu. Hau ez da Eibarko euskeran
bakarrik gertatzen, bizkaiera barruan nahiko zabalduta daguan ordezkatzia da eta.
1.1.3. Subjuntiboko oraiñaldixan “hirugarren pertsonia+denboria”ren ezaugarrixa.
De-darabigu, bizkaierako eta euskera batuko da-ren ordez. D
eiñ, deixan... ToribioEtxebarriak, lehenengo pertsonan be ne-
darabil: neiñ. Irudittu jaku, bai batuko baibizkaierako na- erabiltzia egokixagua dala (naiñ)
lehenaldiko aditz-formatik (neiñ)
bereizteko be.
1.1.4.“Z
” pluralgilliaren eta “N” L
ehenaldiko eta Subjuntiboko markiaren
arteko loturia.
Hau loturiau egitteko “E”
darabigu (ZEN)
Eibarren gehixenok, eguzkibegikobasarrixetan
bizkaierian “A” (ZAN)be entzuten dan arren.
1.1.5. Aditz laguntzaillietan N
OR
I 3. pertsona pluralaren ezaugarrixa.
NO
RI 3. pertsona pluralaren ezaugarrixa, singularrarenari “e”
gehittuz eratzendogu. O
rduan: o/ko + e =
oe/koe > ue/kue
alde batetik eta,
tsa +e =
tsae > tse
bestetik.
Esate baterako: leikixueeta ez leiki (x)e, jakue
eta ez jake, detseeta ez deutsoe.
1.1.6. NO
R aditz-jokoko A
halezkuan -te-elementurik bako aditz-form
ak.
NO
R eta NO
R-NO
RI aditzetako laguntzaillia *EDIÑ
da eta honen sustraixa di.Jatorrizko aditz-form
ak aldatuz juan dira: lediteke > leiteke>
(eta guk) leike (Ikus:P. Pujana, Euskal Aditza Bizkaieraz49. orrialdia ). G
aldu egin jaku -te-elementu hori. H
alanda be,Toribio Etxebarriak baleitteke
darabill izan leikialaesateko; baiña halatxe, lokuziño solte
erara bakarrik; bestela juan leike, etorri leike... erabilliko dau.
NO
RK
-dun aditzetako laguntzaillia EGIÑ
da eta honen sustraixa -gi-. Jatorrizkoadizkixak aldatuz juan dira hem
en be: legike > leike.
20
Hor ba, zelan itxura bardiña dauken adizkixak jatorri eta esan nahi desbardiña
dauken: leike (*ediñ)eta leike (egiñ). Bizkaiera literarixuak gordetzen daben -te-hori
galtziakin, adizki bardiña erabiltzen dogu, NO
RK
-dun perpausetanleike, eta N
OR
K-
bakuetan be leike (leitekeren ordez).
1.1.7.Laguntzailliaren “N
OR
-NO
RI”ko B
aldintza-Ondorixuan darabiguzen bi
ereduez.
Eredu bi darabiguz, bakotxa bere eremuan:
a) bata, kalian baiño gehixago basarrixetan erabillixagua, gure eritxiz. Hirugarren
pertsonako adizkixaren “litxa-”osagaixa daukana eta O
ndorixuaren “ke > ki”
ondorixo-markia daroiana
(KE
ondorixo markia gaur egunian K
Ibihurtu dana NO
RI
ezaugarrixaren aurrian doianian). Esate baterako: Pitxar hori jausiko balitxako, apurtuegingo litxakixo.
b) bestia kaletarragua, “leja-”osagaidun adizkixak darabixana, eta O
ndorixuazuzena izateko euki bihar leukian “ke”
marka bakua. Eredu honetan Baldintza eta
Ondorixuaren arteko desbardintasun bakarra, Baldintzak daroian
“ba-”bere m
arkia da.A
dibide bera erabilliz: Pitxar hori jausiko balejako, apurtu egingo lejako.
Antzerako bittasuna agertzen dau A
. Errastik bere “Iurreta elizateko euskara etatoponim
ia - Aditza” 93. orrialdian.
Eredu bixak dira erabilgarrixak, baiña lehenenguari gramatika aldetik zuzenagua
dala deitxogu. Dana dala, B
aldintzan erabiltzen dan eredua bera erabilli biharkolitzake O
ndorixuan be.
1.1.8. Baldintzan, O
ndorixuarena dan “ke”m
arkia erabiltzeko joeria.
Oso zabalduta dago joera hori, bai bizkaieran baitta gipuzkeran be; eta Eibarko
euskeran be bai: etorriko balitzake...;pitxarra jausiko balitxakixo...
Hau joeriau
aditz-joko guztietan daukagu: bai NO
R, N
OR
-NO
RI, N
OR
-NO
RK
, eta NO
R-
NO
RI-N
OR
Ken be bai. Ez deitxogu gram
atika aldetik zuzena danik, eta ez doguaukera hori jarri paradigm
etan.
1.1.9. “NO
R-N
OR
I”ko Ahalezkuan, -te- edo -ki- elem
entu bako aditz-formak.
Bai Añibarro, bai K
anpion, bai A. Irigoienen arabera, neintekio,leitekit, leitekio
etaholakuak (Bizkaierazko tauletan agertzen direnak), Bizkaiko euskeraz nenkikio, lekiketedo lekikit, lekikeo
edo lekikiodira. Ikus: EU
SKERA
XX
VIII (1982) 100. orrialdia,
Euskaltzaindixaren agirixetan A. Irigoienen oharrak.
21
Eibarko euskeran, ez dogu -te- elementua erabiltzen, ezta A
halezko markiaren
aurreko -ki-elementua be. B
egittantzen jaku Euskaltzaindixak gomendautako eredutik
hurrago daguala guria eta baleittekiala honen antzerako eraldaketaren bat gertatzia:nenkikio >
neinkikio > neinkio edo lekikeo >
leikeo > leikio.
Hem
en be, NO
R eta N
OR
-NO
RK
aditz-jokuen artian gertatzen jakun moduan,
Ahalezko N
OR
-NO
RI eta N
OR
-NO
RI-N
OR
K jokabidien artian be, zenbaitt adizki
bardiñak bihurtu jakuz forma aldetik: lekikeo >
leikioeta legikeo >
leikio. HA
HA
RI
juan leikixoeta H
AR
ÉK H
AR
I HA
emon leikixo.
1.1.10. Lehenaldixan, 3. pertsonian ezaugarrixakin daukagun bittasuna.
Euskera batuan (Z-)edo bizkaierian m
arkarik ezaren ezaugarrixa (Ø), bixak
darabiguz eta ez dogu bixetako bat baztartzeko arrazoirik ikusten. (Z)eban, (z)eixan,(z)etsan, (z)eixon, (z)eguan, (z)etorren, (z)ebillen, (z)ekarren, (z)erabixan, (z)eroian,(z)eukan, (z)ekixan,Z-kin zein Z-
barik bixetara darabiguz. Baiña badira aditz-form
abatzuk, beti Z-kin darabiguzenak be: zeikian, zeiñ, zekixon, ziharduan...
1.1.11. Laguntzailliaren N
OR
-NO
RK
aditz-jokuan, Ondorixuan, N
OR
pluralaridagokixozen aditz-form
etan dogun bittasuna.
NO
R plurala danian eta N
OR
K = nik, hik, harek, eta hárek
danian, adizki modu bi
darabiguz: bata, “z”pluralgillia atzian daroiana eta erregularragua dana (neukez); eta
bestia, “it”pluralgilliakin eratzen dana (nittukez) eta
(nittuke).
1.1.12.“EG
IN” laguntzailliaren Subjuntibuan,em
akumiari dagokixon aditz-
formia eratzeko darabigun m
odu berezixa.
Emakum
iari dagokixon adizkixa, gizonezkuarena eratzen dan modu berian eratu
biharko genduke, eta ez, egitten dogun moduan, gizonezko-m
arkiaren segidanem
akumiarena ezarriz, hau da: a +
na = ana
egiñez. Halan ba,-ana-darabigu N
OR
Km
arkatzat NO
R-N
OR
K aditz-jokuan eta N
OR
I markatzat N
OR
-NO
RI-N
OR
K aditz-
jokuan, -na-
erabilli biharrian.
Darabiguzen
aditz-formak
“/”aren ezkerrian
jarrittakuak dira eta aditz-forma zuzenak eskum
an jarrittakuak:
NO
RK
NO
RO
raiñaH
ikni
naixanan/naiñanha
deixanan/deiñangu
gaixanazen/gaiñazenhárek
deixanazen/deixazen
LehenaH
ikni
neixanan/neiñangu
geixanazen/geiñazen
22
NO
RI
NO
RK
hahárek
Oraiñahiri
nikdeixanaran/deiñaran
deixanarazen/deiñarazenharek
deixanan/deiñandeixanazen/deiñazen
gukdeixanagun/deiñagun
deixanaguzen/deiñaguzenhárek
deixanen/deiñendeixanazen/deiñazen
Lehenahiri
nikneixanan/neiñan
neixanazen/neiñazenharek
(z)eixanan/(z)eiñan(z)eixanazen/(z)eiñazen
gukgeixanan/geiñan
geixanazen/geiñazenhárek
(z)eixanen/(z)eiñen(z)eixanezen/(z)eiñezen
1.1.13. “EG
IN” laguntzailliaren Subjuntibuan, N
OR
-NO
RK
aditz-jokuan, “a”loturazkuakin darabigun joko berezixa.
Oraiñaldixan, N
OR
K = harek eta N
OR
singularra danian “a”loturazkua darabigu,
sustraixa “n”subjuntibo-m
arkiakin lotzeko, bizkaiera literarixuan egitten danm
oduan. Baiña guk, bizkaiera literarixuan egitten ez dana, analogixaz-edo N
OR
pluraletan be sartu egitten dogu “a”hori, “z”
pluralgilliaren aurrian.
Lehenaldixan be, antzera jokatzen dogu, NO
R = hárek
danian, loturazko“a”
horisartuz “z”
pluralgilliaren aurrian.
Hem
en, guk darabiguzen aditz-formak “/”aren ezkerrian jarrittakuak dira, eta
bizkaiera literarixuaren jokabidia erabilliz izango lirakenak eskuman jarrittakuak:
NO
RK
NO
RO
raiñaharek
gugaixazen/gaizen
zuzaixazen/zaizen
hárekdeixazen/deizen
Lehenanik
hárekneixazen/neizen
hikhárek
heixazen/heizenharek
gugeixazen/ge(ng)izen
zuzeixazen/ze(ng)izen
hárek(z)eixazen/(z)eizen
1.1.14. “*ED
UN
/EU
TSI” N
OR
-NO
RI-N
OR
K aditz-jokorako laguntzailliaren
adizkixetan “U”
sustraixaren presentziaz.
Eibarko kaletarren euskeran behintzat, bai Oraiñaldiko bai Lehenaldiko adizki
guztietan galduta dogu “U”
sustraixa, HIR
I adizkixetan izan ezik. Erabiltzen dogunm
oduan idatziko dogu: nik haridetsateta ezdeutsat; baiña nik hiri deuat. H
alanda be,
23
bada Markiña aldeko eragiña nabarm
enagua daben zenbaitt basarri inguru, “U”
sustraixorri ondo eusten detsana.
1.1.15. N
OR
K-dun
aditz-jokuetan G
UK
, Z
UK
eta
ZU
EK
-en “N
OR
K”
lehenaldiko ezaugarrixak
Laguntzailliaren lehenaldixan, NO
RK ezaugarrixa adizkixaren hasieran doia eta
gramatika aldetik zuzen eratutako aditz-form
ak ge(u)n-, ze(u)n-eukiko dabe hasieran
*EDU
Nen edo gei-, zei-,
EGIÑ
en. Baiña, Oraiñaldixan darabiguzen -gu-, -zu-, -zue-
“NO
RK” ezaugarrixak adizkixaren azkenian erabiltzeko joera haundixa dago, eta honek
joerionek bidia emon detse, aditz-form
a zuzenaz aparte, bi eratako aditz-formeri:
1 - adizki zuzenari, erredundantziaegiñaz
NO
RK
ezaugarrixa atzian be ezartzenjakona, esan-nahixa argitzeko-edo; esate baterako: guk hari gentsan >gentsagun, zuk hari zentsan >
zentsazun> zetsazun
eta zuek harizents(a)en >zen-tsazuen
> zetsazuen; edo baitta Subjuntibuan zuk ha zeizunbe.
2 - hirugarren pertsoniaren aditz-formiari, hónek N
OR
K ezaugarrixok ezarriz
eratutakua; esate baterako: guk hari (z)etsagun*, zukhari (z)etsazun* eta zuek
hari (z)etsazuen*. Asko erabiltzen dira m
odu honetan eratutako adizkixak,baiña hau onartu ezkero, aditz sistem
ia aldrebeskerixaz lorrintzeko atia zabaliklagatzen da; halatxe sortu jaku leiket*, leikezu*, leikegu*... adizki sailla. Erahonetako adizkixak guztiz baztergarrixak iruditzen jakuz.
Aditz trinkuetan be arazo bera daukagunez, bardintsu jokatuko dogu: esate
baterako, EUK
I aditziangeunkan/geunkagun,zeunkan/zeunkazun
onartzen dira, baiñaez ostera, (z)eukagun*, (z)eukazun*; edo JA
KIÑ
aditzian, genkixan/genkigun,zenkixan/ze(n)kizun
onartzen dira baiña ez zekigun*.
1.1.16. L
aguntzailliaren O
ndorixuan, N
OR
-NO
RI-N
OR
K
aditz-jokuandarabiguzen bi ereduez.
Bittasuna dogu hem
en be. KE
ondorixuaren markia, N
OR
I ezaugarrixaren aurrianala atzian jartziak adizki sail bi em
oten dittu: neskixo/netsake. Eredu bixakdarabigunez eta aukerarik egitteko arrazoirik ikusten ez dogunez, bixak onartukodittugu. N
eskixosailaren kasuan, esan behar da K
Eondorixo m
arkia gaur egunian KI
bihurtu dala NO
RI ezaugarrixaren aurrian doianian.
1.1.17. EG
ON
, JAK
IÑ eta E
RA
BIL
LI aditzetako lehenaldixan “A
” eta “E”
loturazkuak.
Kom
enigarrixa ikusten dogu loturazko hónek hizki bixok nun jartzen dittugunaztertzia, N
OR
/ZER bakarreko adizkixetan zuzen jartzen dittugun loturok, analogixaz-
edo NO
R/ZER
pluraleko adizkixetan be sartzeko joeria daukagu-eta premiña barik.
24
NO
R/ZER
bakarra danian, sustraixaren (GO
/KI/RABI)
eta lehenaldixaren markia
dan “N”an artian “A”
loturazkua jartzen da: -GO
-A-N
, -KI-A
-N, -RABI-A
-N. H
alatxedarabiguz, zuzen: nenguan, henguan, zeguan
;nekixan, hekixan, zekixan,genkixan,zenkixan; nerabixan, herabixan, (z)erabixan, gerabixan...
NO
R/ZER
plurala danian, sustraixaren (GO
/KI/RABI)
eta “N”
lehenaldikoezaugarrixaren artian, “Z”
pluralgillia erabiltzen da eta ez “O”k
ez “I”kbihar dabe
beste bokalik “Z”kin lotzeko. Aurrerago esan dogun m
oduan (1.1.4),“Z”eta “N
”lotzeko “E”
darabigu (bizkaieraz“A” darabixena): -G
O-Z-E
-N, -K
I-Z-E-N
, edo-RABI-Z-E
N. Eta halan eratzen dira, zuzen: gengozen, zengozen, zengozeen >
zengozien, zegozen; nekizen, hekizen, zekizen, genkizen, zenkizen, zenkixezen,zekixezen; nerabizen, herabizen, (z)erabizen, gerabizen,...
Baiña Eibarren, NO
R/ZER bakarrekuetan darabigun “A”loturazkua, analogixaz-edo
NO
R/ZER pluraleko adizkixetan be, sustraixaren eta “Z”aren artian sartzeko joeriadaukagu, horren prem
iñarik egon ez arren. Halan darabiguz: gengoazen > geuazen,
zengoazen > zeuazen, zengoazeen >
zeuazien; nekixazen, hekixazen, zekixazen,genkixazen, zenkixazen; nerabixazen, herabixazen,...
Toribio Etxebarriak EGO
N aditzian, gengozen, zengozen jarriko dau; baiña
JAK
IÑen eta ER
AB
ILLIn ostera nekixazen, hekixazen, ekixazen; eta nerabixazen,herabixazen,(z)erabixazen... (sustraixan -rebi-darabill, guk egokixagua irudittu jakun-rabi-ra aldatu doguna).
EGO
N aditzian eredu bixak darabiguz, eta orduan, bixak onartu dittugu. JA
KIÑ
etaER
AB
ILLI aditzetan ostera, Eibarren darabiguna bakarrik jarri dogu paradigmetan:
nekixazen, hekixazen...; nerabixazen, herabixazen...
1.1.18. IBIL
LIren eta E
RA
BIL
LIren aditz-form
etan “L”aren presentziaz
Hónen hiru erregelon arabera jokatzen dogu:
1 - Kontsonante baten aurrian eta hittanuan beti galtzen dogu. IBILLI aditzian : gabiz,
zabiz, ... ,nabik, gabixaz...ERABILLI aditzian: darabitt, darabizu..., jarabixat, darabiñ...
2 - Azkena bada, ez dogu galtzen: nabill, dabill; narabill, darabill.
3 - Bokal baten aurrian, IB
ILLI aditzian mantendu egitten dogu: nenbillen,
(z)ebillen. ERA
BILLI aditzian, ostera:
narabixe, darabixe, zerabixen...”L”a galduegitten da eta “X” loturazkua sartzen dogu haren ordiaz, sustraixaren “-i”
etaondorengo bokala lotzeko.
25
1.1.19. Aditz trinkuetarako N
OR
I ezaugarrixakN
OR
-NO
RI aditz-jokuan, daukagun erabilpen urrixan bada be, datibo-aurreko
“KI”dun N
OR
I pertsona ezaugarri honexek darabiguz:-kitt,
- kik/-kiñ,-kixo,
-kigu,-kizu,
-kizue,-kixue
-kiraz,-kixaz/-kiñaz,
-kixoz,-kiguz,
-kizuz,-kizuez,
-kixuez
Bizkaieraz ostera, ahozko erabilleran, IZA
N aditz laguntzaillian darabiguzenak
erabiltzen dira aditz trinkuetan be.
NO
R-NO
RI-NO
RK aditz-jokuan, *IÑ
O (ESA
N) aditzaren kasuan garbi dago N
ORI
ezaugarrixak EUTSI aditzarenak dirala. EK
ARRI, ERA
BILLI eta ERUA
N aditzen
jokorako ostera, geure zalantzak dittugu, Eibarko euskera-idatzixan erreferentziagarbirik be ez dogun ezkero. H
ain gitxi darabigu aditz-jokuau eze, Eibarko euskeranidatzi-ttako Toribio Etxebarria, Juan San M
artin, Antonio Iturriotz eta Pedro Zelaiaren
liburuetan, 400 orrittan jokabide honetako adizki bat bakarrik aurkittu izan dogun: PedroZelaiaren “U
more giruan”en 102. orrixan, dakartzudaz. Erreferentzia idatzirik
daukagunik ezingo dogu ba esan. Berbetan, idatziz baiño gehixago erabilliko dira hónekaditz-form
ok, baiña ondorixuak etaratzeko laiñ erreferentziarik ez daukagu, ZURI eta
ZUERI kasuetan darabiguzen “K
I” bakuak(dakartzut, dakartzuet...)
izan ezik. Aditz-
joko honetan be, badiruri NO
RI ezaugarrixak NO
R-NO
RIkuarenak izan biharkoleukiela, baiña H
ARI eta H
ÁRERI kasuetan egokixa dirurixan arren, lehen eta bigarren
pertsoneri dagokixozen adizkixetan artifizial kutsua ikusten dogu eta batuaren etabizkaieriaren arteko hibrido faltsu sam
arrak sortzen dirala. Euskaltzaindixaren 1982ko“Bizkaiko Aditzaren ErabillerazO
harrak”agirixa kontuan izan dogunez (Ikus: Euskera
28zb 1983-1 98,99 eta 100. orrialdiak), NO
RI ezaugarrixaren sistema klasikuaren
bidetik jo dogu eta oiñ artekuak guztiak kontuan eukitta, hauxe da aukeratu doguna:
EKA
RR
I, ERA
BILLI eta ER
UA
N aditz-jokuetan, N
OR
I ezaugarri klasikuakerabiltzia. N
ERI, H
IRI, G
UR
I, ZUR
I eta ZUER
I-ren kasuan NO
RI-aurreko “K
I”bakoadizkixak jartzia; H
AR
I eta HÁ
RER
I-ren kasuan ostera, nahiz eta “KI”dunak
egokixaguak begittantzen jakuzen, “KI”bakuak be jartzia, bataren ala bestiaren alde
egitteko erreferentziarik ez dogunez. Hem
en segidan NO
R-N
OR
I-NO
RK
aditz-jokorako aukeratu dittugun N
OR
I ezaugarrixak:
-t, -a/na, -kixo/ko, -ku, -tzu, -tzue, -kixue/-kue
ERITX
I aditzian, HARI =
oeta H
ÁRERI = oe
bakarrik darabiguz.
1.1.20. EU
KI aditzian dogun bittasuna, aditz-form
ak Usustraidunak eta sustrai
bakuak bixak darabigunez.
Bixetara erabiltzen dogu: daukat/dakat. Toribio Etxebarriak “U
”sustraidunak
darabiz eta guk, idazteko behintzat, hónetxeri emon detsagu lehentasuna eta halatxe
jarri dittugu paradigmetan. B
aiña “U”
barik erabiltzia be aukeran da, jakiña.
1.1.21. “J”alokutibuaren m
arkia hittanuan
Bizkaierako hittanuan, ez beti baiña bai askotan, adizki alokutibuak [j]erdi-bokala
(guretzat kontsonantia,jgutural Azkuek diñuan legez) daroia pertsona ezaugarrixaren
ondoren, gitxi gora behera eskema honetan agertzen dan lekuan:
NO
R/N
OR
Kpertsonaezaugarrixak
Kanpionek “G
ramática de los cuatro dialectos...”en sistem
atikoki ezartzen dauixa aditz-form
a alokutibo guztietan. Um
andik be, bere “Formas verbales
vizcaínas”en hittanuaren adizki guztietan sartzen dau, honek “J”-ren lekuan “I”ipintzen dabelarik. A
zkuek, bere “Morfologia...”n, berak hain gorroto eban
hittanuaz diharduala, 588. orrialdian “Conjugación fam
iliar” artikuluan aittatzendau adizki alokutibuen elem
entu hau; “la I familiar”
deitzen detsa eta bigarrenpertsonako
“HI”izenordia bera dala diño (h
bakua jakiña). Altubek bere
“Observaciones...”en 156. orrialdixan eta hurrenguetan kritikatzen dittu puntu
honen gaiñiango Azkuen teorixak eta beste ohar askoren artian diño: horrek
ezaugarrixorrek “HI”
izenordiakin ez daukala zerikusirik eta adizki alokutibuetan“I” hori sartzia ez dala iñundik be betigertatzen.
Zalantza barik
esan geinke
bizkaieran, hittanorako
adizki alokutibuen
elementuetako bat dala “J”
hau. Azpi-euskalki batzuetan loturazko “a”
bariksartzen da: ñok
(n > ñ bihurtuz) eta lleukek(l > ll bihurtuz). G
urian, loturazko“a”kin batera:najok
eta la(j)eukek.
Eibarko euskeran: singularreko pertsonetan, lehenenguan zein hirugarrenian bixetandarabigu;
pluraleko pertsonetan
ostera, hirugarrenian
bakarrik darabigu
etalehenenguan guztiz galduta daukagu. D
ana dala, ezin geinke “j”dalako hori sartzia
erregela bete biharrekotzat hartu, batez be salbuespenak be asko darelako egon.
Edozein modutan, Eibarko hittanuan kendu ezin leikian elem
entua dogu. Ez dogueibartar guztiok ahoskatzen bokal biren artian daguanian: lajeikek >
laeikekahoskatuko dogu, lajeukek >
laeukek, najittuan > na-ittuan
(diptongaziño barik); “j”-a jausi egitten jaku ba bokal artian askori. H
ori dala eta, hittanuan, “j”honek galduz
juateko joeria dauka, eta alokutibuak sexu markiakin bakarrik bereizteko joeria
26
N-/LG-/L
- (a) - J-
-e/ind
itt- sustraixa...
27
indartzen. Paradigma bakotxian jarriko dogu erabiltzen dan ala ez, eta erabiltzen
baldin bada ahoskatzen dogun ala ez: ikusi najuan-i ez jako j-rik jausiko, baiña egingonaeukek-i jausi egin jako.
1.1.22. Hittanuaren adizkixetan N
OR
/ZE
R pluralen am
aierak
Bizkaieraz, jeneralian, “Z”
pluralgillia sexu-markiaren aurretik doia: -z +
ak/an;datozak/datozan; baiña Eibarko euskeran, gehixenetan, beste era honetan jokatzendogu: -a/-na +
z; datuaz/datonaz. Eibarkeriaren berezittasun bat danez (etainguruarena be bai, biharbada), geure erregela hauxe hartuko dogu eredutzat. D
anadala, anbiguotasuna gertau leikian guztian, bizkaierian erregelia erabilliko dogu, zekom
eni jakunian badarabigulako. Esate baterako: gu goiazakda darabiguna, goiaaz >
goiazerabilli ezkero ez dakigulako zuka ala hittanuan dihardugun.
1.1.23. Baldintzan hittanua erabiltziaren gaiñian
Euskera batuan, menpeko esaldixetan, ez dago gram
atika normatibuan aldetik
ikusitta alokutibuak erabiltzerik, nahiz eta hittanuan jardun. Halatxe da B
izkaieraz etaEibarko euskeran be, baiña B
aldintzan ostera askok darabiguz, eta orduan adizkialokutibuok jarri egingo dittugu B
aldintza paradigmetan. Balitzok, balitzon..
etahalakuak ondo sustraittuta dare eta euskera batuakin daukagun diferentzia haugordetzia m
erezi dabelakuan gare. Dana dala, esandakua ezin geinke Eibarko
euskeriaren erregela bete biharrekotzat hartu, ze badira hiztunak hittanuan jardunarren B
aldintzan adizki alokutiborik ez darabixenak.
1.1.24. Aditz trinkuen N
OR
-NO
RI-N
OR
K jokabidian, ez dogu adizki alokutiborik
jarri paradigmetan
Aditz trinkuen jokabide honetan, ez dogu aditz-form
a alokutiborik jarriparadigm
etan, taula analitikuak ahalbideratzen badabe be. Aditz-joko hau, hain da
gitxi erabillixa eze, aditz-forma norm
al batzuk be nahiko arraro egitten jakuzen; etazer esanik be ez hittanuarenak. Iñoiz erabilli izan diranik be, nork jakiñ?H
orretxegaittik ez dittugu jarri.
1.1.25. Jokaera konposatuko aditz nagusixa edoaditz-adierazlia
Aditz perifrastikuetako lehenengo zatixari aditz nagusixa (edo M
itxelenak ziñuanm
oduan “izenkia”) deitzen jako, eta hauxe zatixau da esanahixa daukana; bigarrenzatixa laguntzaillia deitzen detsaguna da. H
iru ohar honetaz:
1 - Aditza laguntzailliakin jokatzen dogunian, A
halezkuan, Subjuntibua etaA
ginteran, aditz nagusixa euskera batuan aditzoiñ hutsa bada be (-iedo -tuaspektu
marka barik: ikus, sar...), guk aspektu burutua darabigu : ikusi, sartu...
2 - Aspektu burutuan, -(T)U
markiaren hiru bariante darabiguz:
. - AU
: amatau, asm
au, billau, estimau, ezkutau, kontau, pentsau...
. - TU: agertu, aittatu, hartu, berotu, bildurtu, eskatu, garbittu...
. - DU
: -TUaspektu m
arkia biharrezkua izan eta aditzoiña “n”edo “l”z am
ai-tzen danian: afaldu, aldendu, ezkondu, konpondu, epeldu,... euskera batuanm
oduan; baiña baitta aditz maillegatu batzuekin be:
atrebidu, kabidu, prijidu,segidu, zerbidu, sufridu.
Erregela fijorik ez daukagunez, aditz nagusixak ze forma daukan jakitzeko, onen-
onena Toribio Etxebarriaren“Flexiones Verbales y Lexicón del Euskera D
ialectal deEibar”era jotia da.
3 - Aspektu burutubakua -TZEN
/-TEN eta etorkizunekua -K
O/-G
O ezartzeko
euskera batuaren erara jokatzen dogu jeneralian. Aspektu burutubakuaz, esate
baterako, euskera batuaren moduan: ibiltzen
eta ez ibilten*, etortzeneta ez etorten*,
hiltzeneta ez hilten*; baiña euskera batutik desbardin ostera:
joten* eta ez jotzen,urtetzen*
eta ez urteten, jardutzen*eta ez jarduten.
1.2. AD
ITZ
-OR
TOG
RA
FIXIA
1.2.1. Batuaren erregelak, aditz-ortografixara ekarri dittugun zenbaitt bustidura
eta hiatuetako aldaketak.
Aditzaren ortografixia finkatzeruzkuan be, euskera batuarena izango dogu
erreferentzia nagusixa. Baiña herri m
aillako euskeriarentzat aho-hizkeratik ahal daniketa hurren egongo litzakiana erabilli bihar gendukiala uste dogu, eta irizpide honenarabera
jokatu izan
dogu Eibarko
euskeriaren aditz-ortografixako
erregelakjartzerakuan, gitxi gora behera Toribio Etxebarriak joten daben bide beretik.
Halan ba, zenbaitt bustidura eta hiatuetan egitten dittugun aldaketak be, aditz ida-
tzira ekarri dittugu, euskera batuaren idatz-arauetatik neurriren batian aldentzen gai-ttuen arren.
Honetxek dira, aditz ortografixarako punturik nausixenak:
h :B
igarren pertsoniaren markia “H
” da, eta halatxe idatziko dittugu bigarren pertsoniari dagokixozen adizki guztiak: haiz, hintzan, ...hakitt, haut...
Bokal artian be, bihar danian jarri egingo dogu:baheu, bahindu, ...dihardu.
28
29
s/z:Bereizten ez dittugun arren (danerako /S/ darabigu eta), batuan legez jokatuko da,adizkixa berez bihar leukian m
oduan idatziz. Orduan:destazu....
ts/tz:B
ereizketa hau be ez dogu egitten; /TZ/ da bakarrik ahoskatzen doguna.H
alanda be, batuan moduan jokatuko da: jatzu
baiña detsut, detsagu... idatzikodogu.
ez + adizkixa: Honetan be, Euskaltzaindixaren idatz-arauen arabera jokatuko dogu.
Hau da, lotu barik idaztia. A
rau honek daukan alderdi txarra da, letra idatzixakdaukan indarragaittik, ahoskera oker bati bidia em
oten jakola, “ez”eta“aditza”
lotu barik ebagitziari. Adibidez, geruago eta gehixago esaten dira ahoz honen
tankerakuak:ez jako
(gaizki), etxako(zuzen) esan biharrian. A
ldaketafonetikuak ez dittugu ba idazterakuan ezarriko, baiña ganoraz ahoskatzeko nahi-ta-nahiez gorde biharrekuak dira. B
erba egitterakuan, “ez“ aditzari lotziaderriorrezkua da jator ahoskatzeko.H
órrek loturok egitteko erregelak jarrikodittugu jarraixan:
Berbetan eta
Idazteko irakortzerakuan
bakarrikahoskatzeko
ez + b- = ezp-ez baletor
ezpaletor
ez + d- = ezt-ez dator
eztator
ez + g- = ez g-/(ezk-)1
ez goiazez goiaz
ez + j- = etx-ez juat
etxuat
ez + l- = el-ez leuke
eleuke
ez + n- = en-ez noia
enoia
ez + z- = ez-/(etz-)2
ez zanezan
(1) kasu honetan ez dogu Eibarren ezer aldatzen, leku askotan g > k
egitten daben arren.
(2) ez dago kasu honetan erregela esturik emoterik baiña, batzuek “etz”
egitten badabe be, gehixenok Eibarren “ez-”.
Idatzi, aparte idatziko da ba; baiña berbetan eta irakortzian zuzen ahoskatzeko,eskum
ako zutabiari jarraittu bihar jako.
30
Hots bustixak:
i + l:H
au gertatzen danian “ill”idatziko dogu, ondorengua kontsonantia ez
bada:dabillenian, zebillen..., baiña zebilkixon. A
dizki akaberan be bai,baiña ez beti: hurrengo berbia kontsonantez hasten danian “l”
idatzikodogu eta bokalez edo “h”z hasten bada “ill”: ondo dabill oiñ, badabillhori, badabil barriro be.
i + n:Busti egingo dogu kasu guztietan
“iñ” idatziz:giñan, deiñ, dabiñaz... Baiñabada salbuespen bat: O
ndorengo berbia kontsonantez hasten bada, adizkiakaberan “n”
idatziko dogu: ez dein galdu, baiña gertau deiñ egunian.
i + t:H
au gertatzen danian, “itt”idatziko dogu, nahiz eta aho-hizkeran “itx”
edo antzerakua entzun: dittugu, jittun, hakitt...
il/in + d: Bustidura barik.
d (bokal artekua) = ridatziko dogu: B
egittantzen jaku Eibarko euskeriarenezaugarrixetako bat dala eta m
erezi dabela aditz-idatzira eruatia.
Miren A
zkaratek jarritako erreparuen eta emon deskuzen argibidien arabera,
esan biharra dago: dhori, aditzian, 1. pertsonaren ezaugarrixa be badala. K
asuhonetan d
ez da berba bateko kontsonante hutsa, morfem
abat da, aditz
laguntzaillian 1. pertsona adierazten dabena. Horrenbestez, batuko paradigm
etand
(nikedo niri-ren ezaugarrixa), hem
engo paradigmetan
ragertuko da, Toribio
Etxebarriak idazten zeban moduan eta Eibarko berbetan ahoskatzen dogun
moduan: hinduran, deiran, deuaraz, detsaraz, deixaran, eirak...
Bestelako kasuetan be, r idatziko dogu: gare, zare, dare...,etorri hari...
Hiatuak: H
iatuetan berbetan egitten dittugun aldaketak be, aditz idatzira eruan dittugu:
ea = ialitzakeaz > litzakiaz
ee = iezaree > zarie
eo = ixoneikeo > neikio > neikixo
oa = uanintzoan > nintzuan
oe = uejakoe > jakue
i + a = ixanaixan, deixan
i + e = ixezaixerazen, naixen, deixen
i + o = ixolitxakixo, leikixo
i + oa = ixualitxakixuaz, leikixuaz
i + oe = ixuelitxakixuek, leikixuek
1.2.2. Aditz-ortografixara ekarri ez dittugunak
Aditz idatzira eruan ez dittugun zenbaitt aldaketa, laburketa eta fonem
a-jatelaburbiltzia kom
enigarrixa irudittu jaku; ahoskatze zuzen baterako danak nahi-ta-nahiezko arauak ez badira be, berbetan sarri-sarri darabiguzen ezkero, testu idatzixaneta aho-hizkerian arteko loturia argitzeko balioko dabelakuan.
Zenbaitt aldaketa eta fonem
a-jate:ez + b-
=ezp-
ez baletor > ezpaletorez + d-
=ezt-
ez dator > eztatorez + g- =
ez g-ez goiaz (kasu honetan ez dogu g > k egitten)
ez + j- =
etx-ez juat > etxuat
ez + l-=
el-ez leuke > eleuke
ez + n-=
en-ez noia > enoia
ez + z-=
ez-ez zan >
ezanez + ... aldaketok egittia derriorrezkua da ahoskatze zuzen baterako-t + b-
=-p-
ez dakit ba > eztakipa-k + b-
=-p-
etorri dok ba > etorriopa-n + z-
=-z-
ikusten zan > ikustezan-n + g-
=-g-
izatengiñan > izategiñan
“r”aren segidan d, g, j, k, t, zbaldin badare, errez galtzen da “r”a:
biharda > bihada; biharko da > bihako da
bihar genduan > bihagenduan; biharjuan > bihajuan
dakargu > dakagu; dakart > dakat; dakarzu > dakazu
“d”bokal biren artian badago galdu egitten dogu, baiña haren jarraixan “au”
edo“ei” diptonguak badare m
antendu egitten dogu:
ikusi dozu > ikusiozu; ekarri desta > ekarriestaekarriko detsut > ekarrikoetsut > ekarrikotsutem
ongo detsut > emongoetsut > em
ongotsutesango detsak > esangoetsak > esangotsakbaiña,“ekarri dau” eta “segidu deixon”
“g”bokal biren artian (d
bezela) jan egitten dogu berba egitteruzkuan:
egon > eon ; dago > dao ; zeguan > zeuan ; jeguan > jeuan
31
32
“j”aurreko kasu bixetan m
oduan, indar gitxiagokin izan arren, bokal birenartian galdu egitten dogu:
lajeikek > laeikek ; lajeukek > laeukek ; najittuan > naittuan
“n”eta “d”
alkartzen diranian, errez galtzen dira zein bata zein bestia, eta batagaldu ondoren bokal artian geratzen da bestia, gero galtzeko (Ikus:J.M
.Etxebarriaren Zeberio
Haraneko
Euskararen Azterketa
Etnolinguistikoa284.orr.):
esaten detsa > esatetsa ; izaten dittuk > izateittukesaten destan > esatestan; urtetzen desku > urtetzeskuesan desta > esaesta; em
on detsut > emoetsut
“n”eta “j”
alkartzen diranian, aurreko kasuan lez, bata zein bestia galdu egi-tten dira:
esaten jako > esateako; etortzen jaku > etortzeakuesaten jetsak > esateetsak > esatetsak ikusten jittuan > ikusteittuan
Zenbait laburketa, ejenplu m
oduan
(Ikus: J.M
.Etxebarriaren Zeberio
Haraneko
Euskararen Azterketa
Etnolinguistikoa283-288orr).
BIO
U < B
IHA
R D
OG
U:
bihardogu > bihadogu >*bihaogu > *bihaou > biou
BIH
AD
A < B
IHA
R D
A:
biharda > bihada
BIO
K < B
IHA
R D
OK
:bihar dok > bihadok > bihaok > biok
BIH
AO
K < B
IHA
R JO
K:
biharjok > bihajok > bihaok
BIESTA
K < B
IHA
R D
ESTA:
bihardestak > bihaestak > biestak
BIH
AK
OK
< BEH
AR
KO
DO
K:biharko dok > bihakook > bihakok
BIH
AK
OSTA
ZUE < B
IHA
RK
O D
ESTAZU
E:biharko destazue > bihakoestazue > bihakostazue
BIH
AK
OZU
< BIH
AR
KO
DO
ZU:
biharko dozu > bihakoozu > bihakozu
EING
OU
< EGIN
GO
DO
GU
:egingo dogu > eingoou > eingou
ETOR
RIK
OK
< ETOR
RIK
O D
OK
: etorriko dok > etorrikook > etorrikok
BO
K < B
AD
OK
:badok > baok > bok
EZPOK
< EZ BA
DO
K:
ezbadok > ezpadok > ezpaok > ezpok
ERU
AN
GO
STAK
< ERU
AN
GO
DESTA
K:
eruango destak > eruangoestak > eruangostak
EMO
NG
EUAT < EM
ON
GO
DEU
AT:em
ongo deuat > emongoeuat > em
ongeuat
HA
LAO
KA
LA < H
ALA
DO
K A
LA:
hala dok ala > halaokala
Oharra:Juan San M
artiñen “Zirikadak”-etan aurkittu izan dittugu, hona ekarrittakoexenplu asko, eta jakiña, aldaketok eta form
ulatzeko, erreferentzia idatzi ezinbestekuasuertau jaku.
1.3. AD
ITZ
-PAR
AD
IGM
AK
AU
RK
EZ
TE
KO
MO
DU
AR
EN
ZE
NB
AIT
TA
ZA
LPE
N
Aditz-paradigm
ak (8 x 8)ko tauletan jarri dittugu. Paradigma bakotxian, adizki
normalak eta hittanorako alokutibuak batera ipiñi dittugu, bakotxari dagokixon lekuan.
Gelaxka bakotxian hónetxek hiru aditz-form
ok juan leikez:
1.lerruan: adizki normala (ez alokutibua), ZU
KA
deitzen detsagun tratamenduan
darabiguna, edo HI bigarren pertsona singularrari dagokixona,
2.lerruan: hittanuan darabigun adizki alokutibua, gizonezkuari dagokixona,
3.lerruan: hittanuan darabigun adizki alokutibua, emakum
iari dagokixona,
eta adizki bakotxarentzat lerro bikotxa izatia gertau leike, barianteren bat onartubadogu. A
dizkixen artian lerro biko tartia ipiñi dogu, alkarrengandik ondobanandurik egon deittezen.
Paradigma bakotxak, bere taula analitikua daroia, adizkixen eraketa azaltzeko
lagungarri izan deiñ.
Paradigma bakotxian, aditz-form
a batzuek bestiak baiño sarrixago darabiguzenian,letra baltzez jarri dittugu gitxi erabiltzen edo bape erabiltzen ez diranetatiknabarm
entzeko.
Paradigmok aurkezteko m
odu hau “Bergarako Euskera”tik jaso dogu, modurik
egokixena irudittu jaku eta.
33
35
2.ADITZ
LAGUNTZAILLIA
2.1.IZAN/*EDI
: NOR
36
2.1.1 - Laguntzaillia, IZAN: NOR Indikatibua Oraiña
o < au
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NOR + denbora Plural. Sustraixa Sexu markia
na
ha
da
ga
za
za
di
iz
iz
ra
ra
rie/raz
ra
n
d
ga
d
itt
itt
o
o
u
u
k/n
k/n
k/n
k/n
oa > ua
2.1.2 - Laguntzaillia, IZAN: NOR Indikatibua Lehena
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak NOR +
denboraSustraixa Sexu
markia Plur. Denboraatzizk.
nin
hin
z
giñ
ziñ
ziñ
zi
tzan
tzan
an
an/azen
an
ien/az (i) en
ran
nin
z
giñ
zitt
tzo
o
o
u
a/na
a/na
a/na
a/na
(ze)
n
n
n
n
37 - Ikus: Baldintzan hittanua erabiltziaz (1.1.23); oa > ua
2.1.3 - Laguntzaillia, IZAN: NOR Baldintza
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Sustraixa +pluralgill.
NOR + denbora
Baldintza Baldintza NOR + denbora
Sustraixa Sexu markia+ pluralg.
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
nin
hin
li
giñ
ziñ
ziñ
li
tza
tza
tza
a/az
a/az
ie/az (i) e
ra/tzaz
ba
ba
ba
ba
nin
li
giñ
li
tzo
tzo
o
tzo
k/n
k/n
az/naz
az/naz
- ea > ia
2.1.4 - Laguntzaillia, IZAN: NOR Ondorixua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
OndorixomarkiaSustraixaNOR +
denboraNOR + denbora
Sustraixa Ondorixomarkia Sexu markia
nin
hin
li
giñ
ziñ
ziñ
li
tza
tza
tza
a
a
a
tza
ke
ke
ke
ke(z)
ke(z)
kie(z)
kez
nin
li
giñ
li
tza
tza
a
tza
ke
ke
ke
ke
k/n
k/n
az/naz
az/naz
38
2.1.5 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR Ahalezkua Oraiña-Hipotetikua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
PluralgilliaAhalaNOR + denb.+ sustraixa
NOR + denb.+ sustraixa Ahala Sexu markia
nein
hein
lei
gein
zein
zein
lei
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
z
z
ez
z
n (aj) ein
l (aj) ei
g (aj) ein
l (aj) ei
ke
ke
ke
ke
k/n
k/n
az/naz
az/naz
- Ikus: Orrialde honetan (2.1.5)en egindako 1. oharra; ea > ia
2.1.6 - NOR Ahalezkua *EDIÑ Lehena
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
PluralgilliaAhalaNOR + denb.+ sustraixa
Denboramarkia
NOR + denb.+ sustraixa Ahala Sexu markia Pluralgillia Denbora
markia
nein
hein
zei
gein
zein
zein
zei
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ze
ze
eze
ze
an
an
an
n
n
n
n
n(aj)ein
jei
g(aj)ein
jei
ke
ke
ke
ke
a/na
a/na
a/na
a/na
ze
ze
n
n
n
n
1 - “NOR” eta “NOR-NORI”n darabigun aditz laguntzaille honen sustraixa -di-dogu. Jatorrizko adizkixak nenditeke, zenditekez, lediteke,.., dittugu etadenboran zihar aldatuz juan dira: nenditeke > *neniteke > neinteke > (eta guk)neinke. ”NORK”dun aditz laguntzaillia EGIÑ da eta honen sustraixa -gi-.Jatorrizko adizkixak nengike, zengike, legike,... dira eta hónek be aldatuz juandira: nengike > *nenike > nei(n)ke. Hor zelan, itxuraz adizki berak jatorridesberdiña daben: neinke: *ediñ eta neinke: egiñ. Ikus: (1.1.6).
Najeikek... eta halako adizkixekin antzerako zerbaitt gertatzen da: *Ediñ-enjatorrizko adizkixak najenditekek, lajeditekek, gajenditekek dira, baiña hónekbe aldatuz , najenditekek > *najenitekek > najeintekek > (eta guk) na(j)einkek.Egiñ-en jatorrizko adizkixetan be, adibidez “harek-ni”ri dagokixonian:najengikek > *najenikek > na(j)einkek.
Hittanuan, parentesi arteko (aj)ren erabilpena zillegi litzake orduan, bai*ediñ-ekin bai egiñ-ekin. Halanda be hittanorako kontsultau dittugun adizki-tauletan, Umandi, Kanpion eta Añibarrorenak ez datoz beti bat NOR etaNOR-NORIren kasuan. Horregaittik, baitta formarik errezenak aurkeztiarren,ez dogu *ediñ-en paradigmetan (aj)dun adizkirik jarriko. Ikus: (1.1.21).
2 - Ohartzekua da, bai Toribio Etxebarriak bai eta Iturriotzek, bixak, laike etaleike bixetara darabixela.
39
2.1.7 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR Subjuntibua Oraiña
Pluralgill.Sustraixa+ (te)
NOR + denbora
Subjunt. markia
na
ha
de
ga
za
za
de
i
di
i
itte
itte
itte
itte
(ze)
(ze)
e (ze)
(ze)
ñ
ñ
ñ
an/(n)
an/(n)
n
an/(n)
2.1.9 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR Agintera
Pluralgill.Sustraixa+ (te)
NOR + denbora
Subjunt. markia
na
ha
de
ga
za
za
de
i
di
i
itte
itte
itte
itte
(ze)
(z)
e/(ze)
(ze)
ñ
lla
(a) n
(a) la
2.1.8 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR Subjuntibua Lehena
Pluralgill.Sustraixa+ (te)
NOR + denbora
Subjunt. markia
ne(n)
he(n)
ze
*gen
*zen
*zen
ze
(d) i
(d) i
(d) i
itte
itte
itte
itte
(ze)
(ze)
e (ze)
(ze)
ñ
ñ
ñ
an/(n)
an/(n)
n
n
1 - Subjuntibuan ez da hittanorakoalokutiborik erabiltzen.
2 - Eibarko euskeran, NORpluraletan bakarrik darabigu“te” elementua (laguntzailleintrantsitibuen etorkizun-markia, gaur egunian fosildutadaguana; Azkue, Morfologia665.orr.), eta pluralgilliakin etapluralgille barik bixetaradarabiguz: gaittezen/gaittian.Bizkaieraz, NOR singularretanbe erabiltzen da: naiten, haiten,daiten.
3 - Lehenaldiko NI eta HIpertsonetan, parentesi arteko (n)eta (d) galdu egitten dittugu; etaGU, ZU eta ZUEK-en haumetatesixau gertatzen da:*genitte- > geintte-,*zenitte- > zeintte-.
4 - Oraiñaldiko NOR 3. pertsoniarenezaugarritzat de- darabigu,bizkaierako eta batuko da-renordez. Ikus: (1.1.3).
5 - ea > ia ; ee > ie ;d (bokal artian) > r.
1 - Naiñ, deilla, gaittezen/gaittian, deittezen/deittiala, Subjuntibo erakuakdira izan, baiña agintzeko be badarabiguz.
2 - NOR pluraletako Subjuntibo marketako (a) loturazkua da.
3 - d (bokal artian > r; ee > ie ; ea > ia.
40
2.1.1 / 9 - Laguntzaillia IZAN / *EDIÑ: NORa b c d e f g h i
LEHENAORAIÑA
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m haiz
3 HI - n haiz hintzanhintzanan*
bahintzabahintzana* hintzake heinke heinkian
heinkenan* hariñ heiñ hari
7 ZUEK ziñienziñaz(i)en
zariezara(z)
baziñiebaziñaz(i)e ziñakie(z) zeinkiez zeinkiezen zaittie(z)zaittien
zaittiezenzeinttienzeinttiezen
6 ZU zara ziñan baziña(z) zaittianzaittezen
zeinttianzeinttezen
zaittezaittezziñake(z) zeinkez zeinkezen
hintzan bahintza hintzake heinke heinkian hariñ heiñ hari
BALDINTZA ONDORIXUA AHALEZKUAoraiña-hip.
AHALEZKUAlehena
SUBJUNTIB.oraiña
SUBJUNTIB.lehena AGINTERA
Naiz
Nok
Non
da
dok
don
giñangiñazen
giñuangiñuazen
giñonangiñonazen
gara
gaittuk
gaittun
bagiña(z)
bagiñuaz
bagiñonaz
giñake(z)
giñakiaz
giñakenaz
geinkez
geinkiaz
geinkenaz
geinkezen
geinkiazen
geinkenazen
gaittiangaittezen
gaittiangaittezen
geinttiangeinttezen
8 HÁREK balirabalitzaz
balitzuaz
balitzonaz
lirakelitzakez
litzakiaz
litzakenaz
dira
dittuk
dittun
ziran
zittuan
zittunan
leikez
leikiaz
leikenaz
zeikezen
jeikiazen
jeikenazen
deittiandeittezen
deittialadeittezela
zeittianzeittezen
zan
zuan
zonan
balitza
balitzok
balitzon
litzake
litzakek
litzaken
leike
leikek
leiken
zeikian
jeikian
jeikenan
deiñ zeiñ deila
nintzan
nintzuan
nintzonan
banintza
banintzok
banintzon
nintzake
nintzakek
nintzaken
neinke
neinkek
neinken
neinkian
neinkian
neinkenan
naiñ neiñ naiñ
1 - a, b, c, d: nintzan, banintza, nintzake, jarri dogu idazteko, baiña gehixenok nitzan, banitz, nitzake darabigu berba egitterakuan.2 - HI bigarren pertsonako adizkixen artian, ez litzake gramatika aldetik desbardintasunik izan behar: hintzanan* eta bahintzana* ez dira gramatika aldetik zuzenak, baiña asko darabiguz.
Ikus: (1.1.1).3 - (1, 2, 3) - (e, f) gelaxketako adizkixetan, neinke, neinkian... jarri dogu idazteko, baiña kasu hónetan K-ren aurreko N-a ez dogu ahoskatzen. 4 - GU giñazen, bagiñaz eta giñakez be ontzat eman biharra dago, giñuazen, bagiñuaz eta giñakiaz onartzen dogun ezkero. ZU eta ZUEK-en bardintsu, erredundantia izan arren,
-z pluralgilliakin be erabiltzen dittugu.5 - 5. lerruan: garaz eta 8. garrenian: diraz, zirazen, baliraz, lirakez ere erabiltzen dittugu, adizki pluraletan “Z” pluralgillia jartzeko dogun joeriaren eragiñez; bokal arteko “r”a errez
galtzen dogu hónetan kasuotan berba egitterakuan.
41
2.2.LAGUNTZAILLIA,
IZAN/*EDI: NOR-NORI
2.2.1 - Laguntzaillia, IZAN: NOR-NORI Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORISustraixaNOR + denbora
NORpluralg.
NOR + denbora
Sustraixa NORI
na
ha
-
ga
za
za
-
ja/txa
ja/txa
ja
ja/txa
ja/txa
ja/txa
ja
t (a)
k/n
ko
ku
tzu
tzue
koe
z
z
ze
z
na
-
ga
-
ja/txa
ja
ja/txa
ja
t (a)
ko
ku
koe
42
Sexu markiaNOR bakarra NOR plurara
NORpluralg.
k/n
k/n
k/n
k/n
a/na
a/na
a/na
a/na
z
z
1 - Eibarren 3. pertsonako NORdun adizkixak (Ha eta Hárek) erabiltzen dira. Lehen eta bigarren pertsonako adizkixak nekez entzungo dittugu:”Lagun bat etorri jata” bai,baiña nekez ostera “Lagun bati juan najako”; Horren ordez,”Ni lagun batengana juan naiz” esango dogu NORENGANA deklinabide kasua eta NOR adizkixa erabilliz.Dana dala, lehen eta bigarren pertsonako adizkixen erabilpen urrixan, “tx”rekin baiño normalago da “j”rekin, natxako baiño seguruago najako.
2 - NORI 3. pertsona pluralaren ezaugarrixaren gaiñian, ikus: (1.1.5).
3 - oe > ue ; oa > ua.
4 - Háreri-n kasuan, andrazkuari dagokixon aditz-forma alokutibuaren (noka-kuaren) amaieria, holatxe eratzen da:koe + n = koen > kone eta koe + na + z = koenaz > *konaez > konez
5 - Eibarren hittanuaren markia “a/na”, “-z” NOR pluralgilliaren aurretik jartzen dogu, batez be noka dihardugunian. Baiña gizonezkuakin dihardugunian eta erregela horrenarabera, kasu batzuetan adizki neutruakin alderik bakua urtetzen jaku (jataaz > jataz, jakueaz > jakuez); Anbiguotasun hori hausteko-edo, iñoiz bizkaierian erregelia erabiltzendogu “-z” pluralgillia “k” gizonezkuaren markiaren aurretik jarri eta -zak amaiera eratzen dogularik: jatazak, jakozak, jakuezak. Ikus: (1.1.22).
43
2.2.1 - Laguntzaillia, IZAN: NOR-NORI Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hajat
3 HI - n hajat hajako hajaku hajakue
7 ZUEK zajataze zajakoze zajakuze zajakueze
6 ZU zajataz zajakuezzajakoz zajakuz
hajako hajaku hajakue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
jata
jatak
jatan
gajaz gajanaz gajakoz
gajakuaz
gajakonaz
gajakuez
gajakuezak
gajakonez
gajatzuz gajatzuez
8 HÁREK janaz jakoz
jakuaz
jakonaz
jataz
jatazak
jatanaz
jaz jakuz
jakuaz
jakunaz
jatzuz jatzuez jakuez
jakuezak
jakonez
jak jan jako
jakok
jakon
jaku
jakuk
jakun
jatzu jatzue jakue
jakuek
jakone
najak najan najako
najakok
najakon
najatzu najatzue najakue
najakuek
najakone
- 4. eta 8. garren lerruetako adizkixak erabiltzen dira Eibarren, letra lodiz idatzittakuak: NOR = HA eta HÁREK.
44
2.2.2 - Laguntzaillia, IZAN: NOR-NORI Indikatibua Lehena
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORISustraixaNOR + denbora
NORpluralg.
Denboraatzizkia
NOR + denbora
Sustraixa NORI Sexu markia
NORpluralg.
Denboraatzizkia
nin
hin
-
gin
zin
zin
-
txa
txa
ja
txa
txa
txa
ja
ta
a/na
ko
ku
tzu
tzue
koe
ze
ze
zee
ze
n
n
n
n
n
n
n
nin
-
gin
-
txa
ja
txa
ja
ta
ko
ku
koe
a/na
a/na
a/na
a/na
ze
ze
n
n
n
n
1 - Oraiñaldixan gertatzen dan moduan, Lehenaldixan be NOR hirugarren pertsonako adizkixak (ha, hárek) erabiltzen dira Eibarren. Lehen eta bigarren pertsonakuak oraiñaldixan baiño oindiok gitxiagodarabiguz: ”Lagun bat etorri jatan” entzungo dogu, baiña ez ostera “Lagun bati juan nintxakon”; Horren ordez,”Ni lagun batengana juan nintzan” esango dogu NORENGANA deklinabideko kasuaeta NOR adizkixa erabilliz.
2 - ee > ie ; oe > ue ; oa > ua.
3 - Oraiñaldixan antzera, Háreri-n kasuan, andrazkuari dagokixon aditz-forma alokutibuaren (noka-kuaren) amaieria, holatxe eratzen da: koe + na + n = koenan > *konaen > konen NOR = ha danerakoalde batetik, eta koe + na + ze + n > koenazen > *koneazen > konezen NOR = hárek danerako bestetik.
45
2.2.2 - Laguntzaillia, IZAN: NOR-NORI Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hintxatan
3 HI - n hintxatan hintxakon hintxakun hintxakuen
7 ZUEK zintxatazien zintxakozien zintxakuzien zintxakuezien
6 ZU zintxatazen zintxakuezenzintxakozen zintxakuzen
hintxakon hintxakun hintxakuen
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
jatan
jatan
jatanan
gintxazen gintxanazen gintxakozen
gintxakuazen
gintxakonazen
gintxakuezen
gintxakuezen
gintxakonezen
gintxatzuzen gintxatzuezen
8 HÁREK janazen jakozen
jakuazen
jakonazen
jatazen
jatazen
jatanazen
jazen jakuzen
jakuazen
jakunazen
jatzuzen jatzuezen jakuezen
jakuezen
jakonezen
jan janan jakon
jakuan
jakonan
jakun
jakuan
jakunan
jatzun jatzuen jakuen
jakuen
jakonen
nintxan nintxanan nintxakon
nintxakuan
nintxakonan
nintxatzun nintxatzuen nintxakuen
nintxakuen
nintxakonen
- 4. eta 8. garren lerruetako adizkixak erabiltzen dira Eibarren, letra lodiz idatzittakuak: NOR = HA eta HÁREK.
46
2.2.3 - Laguntzaillia, IZAN: NOR-NORI Baldintza
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Baldintzamarkia
NOR+ denbo. Sustr. NORI Pluralg. Baldintza
markiaNOR
+ denbo.
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
nin
hin
le/li
gin
zin
zin
le/li
txa
txa
ja/txa
txa
txa
txa
ja/txa
t(a)
k/n
ko
ku
tzu
tzue
koe
z
z
ze
z
ba
ba
ba
ba
nin
le/li
gin
le/li
Sustr.
txa
ja/txa
txa
ja/txa
NORI
t (a)
ko
ku
koe
Sexu markiaNOR bakarra
k/n
k/n
k/n
k/n
NOR plurala
a/na
a/na
a/na
a/na
NORpluralg.
z
z
1 - Ikus: Baldintzan hittanua erabiltziaz (1.1.23).
2 - NOR 3. pertsonako adizkixak erabiltzen dira Eibarren. Ez dira lehen eta 2. pertsonakuak erabiltzen; hórren ordez NORENGANA deklinabide kasua eta NOR adizkixakin eratutako perpausak darabiguz.
3 - Eibarko euskeran “baleja-” multzua erabillixago, “balitxa-” baiño.
4 - Ikus: (2.2.1)en 4. oharra.
5 - oe > ue ; oa > ua.
47
2.2.3 - Laguntzaillia, IZAN: NOR-NORI Baldintza
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m bahintxat
3 HI - n bahintxat bahintxako bahintxaku bahintxakue
7 ZUEK bazintxataze bazintxakoze bazintxakuze bazintxakueze
6 ZU bazintxataz bazintxakuezbazintxakoz bazintxakuz
bahintxako bahintxaku bahintxakue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
balejata
balejatak
balejatan
bagintxaz bagintxanaz bagintxakoz
bagintxakuaz
bagintxakonaz
bagintxakuez
bagintxakuezak
bagintxakonez
bagintxazuz bagintxatzuez
8 HÁREK
balejanaz balejakoz
balejakuaz
balejakonaz
balejataz
balejatazak
balejatanaz
balejaz balejakuz
balejakuaz
balejakunaz
balejatzuz balejatzuez balejakuez
balejakuezak
balejakonez
balitxanaz balitxakoz
balitxakuaz
balitxakonaz
balitxataz
balitxatazak
balitxatanaz
balitxaz balitxakuz
balitxakuaz
balitxakunaz
balitxazuz balitxazuez balitxakuez
balitxakuezak
balitxakonez
balejak balejan balejako
balejakok
balejakon
balejaku
balejakuk
balejakun
balejatzu balejatzue balejakue
balejakuek
balejakone
balitxat
balitxatak
balitxatan
balitxak balitxan balitxako
balitxakok
balitxakon
balitxaku
balitxakuk
balitxakun
balitxazu balitxazue balitxakue
balitxakuek
balitxakone
banintxak banintxan banintxako
banintxakok
banintxakon
banintxatzu banintxatzue banintxakue
banintxakuek
banintxakone
NOR Ha eta Hárek 3.pertsoniari dagokixozenadizkixak erabiltzen diraEibarren (letra lodizidatzitta darenak). Besteguztiak ez dira Eibarkoeuskeran erabiltzen,hórren ordezNORENGANAdeklinabide kasua etaNOR adizkixa erabiltzendittugu: etorribazintxakuz-en ordezguregana etorri baziña.
Eibarko euskeranerabillixaguak dira “ja”sustraitzat dabenadizkixak “txa”dabenak baiño.
48
2.2.4.1 - Laguntzaillia, IZAN: NOR-NORI Ondorixua “a” eredua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NOR+ denbo. Sustr. Ondorixo markia:
KE > KI NORI NORpluralg.
NOR+ denbo. Sustr.
nin
hin
li
gin
zin
zin
li
txa
txa
txa
txa
txa
txa
txa
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
t (a)
k/n
o
gu
zu
zue
oe
z
z
ze
z
nin
li
gin
li
txa
txa
txa
txa
Ondorixo markia:KE > KI
ki
ki
ki
ki
NORI
da
o
gu
oe
Sexu markia
k/n
k/n
k/n
k/n
NOR pluralaNOR bakarra
a/na
a/na
a/na
a/na
NORpluralg.
z
z
1 - Ikus: (1.1.7) Baldintza-Ondorixuan darabiguzen bi ereduen gaiñian idatzittakua.
2 - NOR 3. pertsonako adizkixak erabiltzen dira Eibarren. Ez dira lehen eta 2. pertsonakuak erabiltzen; hórren ordez NORENGANA deklinabide kasua eta NOR adizkixakin eratutakoperpausak darabiguz: Harengana juango giñakez esaten dogu, hari juango gintxakixoz-en ordez.
3 - oa > ua ; oe > ue ; i + o > ixo.
4 - Háreri-ren kasuan, andrazkuari dagokixon aditz-forma alokutibuaren (noka-kuaren) amaieria, holatxe eratzen da: oe + na > *oena > one eta oe + na + z = oenaz > *onaez > onez.
5 - Ondorixo markia KE da berez, baiña gaur egunian, NORI ezaugarrixaren aurrian doianian, KI bihurtu da, datibo-aurriaren markionekin bat eginez.
49
2.2.4.1 - Laguntzaillia, IZAN: NOR-NORI Ondorixua IZAN “a“ eredua
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hintxakitt
3 HI - n hintxakitt hintxakixo hintxakigu hintxakixue
7 ZUEK zintxakiraze zintxakixoze zintxakiguze zintxakixueze
6 ZU zintxakiraz zintxakixuezzintxakixoz zintxakiguz
hintxakixo hintxakigu hintxakixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
litxakitt
litxakirak
litxakiran
gintxakiaz gintxakiñaz gintxakixoz
gintxakixuaz
gintxakixonaz
gintxakixuez
gintxakixuezak
gintxakixonez
gintxakizuz gintxakizuez
8 HÁREK litxakiñaz litxakixoz
litxakixuaz
litxakixonaz
litxakiraz
litxakirazak
litxakiranaz
litxakiaz litxakiguz
litxakiguaz
litxakigunaz
litxakizuz litxakizuez litxakixuez
litxakixuezak
litxakixonez
litxakik litxakiñ litxakixo
litxakixok
litxakixon
litxakigu
litxakiguk
litxakigun
litxakizu litxakizue litxakixue
litxakixuek
litxakixone
nintxakik nintxakiñ nintxakixo
nintxakixok
nintxakixon
nintxakizu nintxakizue nintxakixue
nintxakixuek
nintxakixone
- Ikus: (1.1.7) Baldintza-Ondorixuan darabiguzen bi ereduen gaiñian idatzittakua.
- 4. eta 8. lerroko adizkixak dira erabillixenak, letra lodiz idatzittakuak.
50
2.2.4.2 - Laguntzaillia, IZAN: NOR-NORI Ondorixua IZAN “b” eredua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NOR Sustr. NORI NORpluralg. NOR Sustr.
le
le
ja
ja
t (a)
k/n
ko
ku
tzu
tzue
koe z
le
le
ja
ja
NORI
t(a)
ko
ku
koe
Sexu markia
k/n
k/n
NOR pluralaNOR bakarra
a/na
a/na
NORpluralg.
z
1 - Ikus: (1.1.7) Baldintza-Ondorixuan darabiguzen bi ereduen gaiñian idatzittakua.
2 - Aurreko orrialdixan be aittatu dogunez NOR 3. pertsonako adizkixak dira bakarrik erabiltzen diranak. Lehen eta bigarren pertsonekin NORENGANA deklinabide kasuaz eta NOR adizkixaz balixatzen gara.
3 - oe > ue ; oa > ua.
4 - Háreri-ren kasuan, andrazkuari dagokixon aditz-forma alokutibuaren (noka-kuan) amaieria, holatxe eratzen da: koe + n = koen > kone eta koe + na + z = koenaz > *konaez > konez.
51
2.2.4.2 - NOR-NORI Ondorixua IZAN “b” eredua
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m
3 HI - n
7 ZUEK
6 ZU
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
lejata
lejatak
lejatan
8 HÁREK lejanaz lejakoz
lejakuaz
lejakonaz
lejataz
lejatazak
lejatanaz
lejaz lejakuz
lejakuaz
lejakunaz
lejatzuz lejatzuez lejakuez
lejakuezak
lejakonez
lejak lejan lejako
lejakok
lejakon
lejaku
lejakuk
lejakun
lejatzu lejatzue lejakue
lejakuek
lejakone
- Ikus: (1.1.7) Baldintza-Ondorixuan darabiguzen bi ereduez idatzittakua.
52
2.2.5 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Ahalezkua Oraiña-Hipotetikua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIAhal markia KE > KI
NOR + denb.+ sustr.
NORpluralg.
NOR + denb.+ sustr.
Ahal markia KE > KI NORI
Sexu markiaNOR bakarra NOR plurara
NORpluralg.
nein
hein
lei
gein
zein
zein
lei
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
t/da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
z
z
ze
z
n (aj) ein
l (aj) ei
g (aj) ein
l (aj) ei
ki
ki
ki
ki
da
o
gu
oe
k/n
k/n
k/n
k/n
a/na
a/na
a/na
a/na
z
z
1 - Ikus: (1.1.9)n aditz-joko honetaz idatzittakua.
2 - (2.1.5)eko 1. oharrian jarrittako arrazoiagaittik ez dogu paradigman “aj”dun adizkirik jarriko.
3 - “d” bokal artian doianian “r” bihurtzen dogu: d > r. Halaxe jarriko dogu paradigmetan: leikirak, leikiran...; eta i + o > ixo ; i + oe > ixue ; i + oa > ixua.
4 - Háreri-ren kasuan, andrazkuari dagokixon aditz-forma alokutibuaren (noka-kuaren) amaieria, holatxe eratzen da:oe + na > *oena > one eta oe + na + z = oenaz > *onaez > onez.
5 - KE ahal-markia desagertu egitten da NORI-ren aurrian doianian, KI datibo-aurrekuonekin bat eginez.
53
2.2.5 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Ahalezkua Oraiña-Hipotetikoa
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m heinkitt
3 HI - n heinkitt heinkixo heinkigu heinkixue
7 ZUEK zeinkiraze zeinkixoze zeinkiguze zeinkixueze
6 ZU zeinkiraz zeinkixuezzeinkixoz zeinkiguz
heinkixo heinkigu heinkixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
leikitt
leikirak
leikiran
geinkiaz geinkiñaz geinkixoz
geinkixuaz
geinkixonaz
geinkixuez
geinkixuezak
geinkixonez
geinkizuz geinkizuez
8 HÁREK leikiñaz leikixoz
leikixuaz
leikixonaz
leikiraz
leikirazak
leikiranaz
leikiaz leikiguz
leikiguaz
leikigunaz
leikizuz leikizuez leikixuez
leikixuezak
leikixonez
leikik leikiñ leikixo
leikixok
leikixon
leikigu
leikiguk
leikigun
leikizu leikizue leikixue
leikixuek
leikixone
neinkik neinkiñ neinkixo
neinkixok
neinkixon
neinkizu neinkizue neinkixue
neinkixuek
neinkixone
- 1., 2. eta 3. lerruetan: neinkik, neinkiñ, neinkixo..., jarri dogu idazteko, baiña kasu hónetan K-ren aurreko N-a ez dogu ahoskatzen.
54
2.2.6 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Ahalezkua Lehena
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIAhal markia KE > KI
NOR + denb.+ sustr.
NORpluralg.
Denboraatzizkia
NOR + denb.+ sustr.
Ahal markia KE > KI NORI Sexu
markiaNOR
pluralg.Denboraatzizkia
nein
hein
zei
gein
zein
zein
zei
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
ze
ze
zee
ze
n
n
n
n
n
n
n
n (aj )ein
jei
g (aj )ein
jei
ki
ki
ki
ki
da
o
gu
oe
a/na
a/na
a/na
a/na
ze
ze
n
n
n
n
1 - Gure neinkixon, zeikedan eta holakuak, Bizkaiko euskeran nenkikion, (l)ekikidan... dira, Alfonso Irigoienek diñuanez. Ikus: EUSKERA XXVIII (1982) 100. orrialdia, Euskaltzaindixanagirixetan A. Irigoienen oharrak, eta (1.1.9 –te– edo –ki– elementu bako aditz-formak)en diñoguna.
2 - (2.1.5)eko 1. oharrian jarrittako arrazoiagaittik ez dogu paradigman “aj”dun adizkirik jarriko.
3 - “d” bokal artian doianian “r” bihurtzen dogu: d > r. Halatxe jarriko dogu paradigmetan: zeikiran, zeikiranan...; eta i + o > ixo, i + oe > ixue, i + oa > ixua.
4 - Háreri-ren kasuan, andrazkuari dagokixon aditz-forma alokutibuaren (noka-kuaren) amaieria, holatxe eratzen da:oe + na + n > oenan > *onaen > onen eta oe + na + ze + n = oenazen > *onaezen > onezen.
5 - KE ahal-markia desagertu egitten da NORI-ren aurrian doianian, KI datibo-aurrekuonekin bat eginez.
55
2.2.6 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Ahalezkua Lehena
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m heinkiran
3 HI - n heinkiran heinkixon heinkigun heinkixuen
7 ZUEK zeinkirazeen zeinkixozeen zeinkiguzeen zeinkixuezeen
6 ZU zeinkirazen zeinkixuezenzeinkixozen zeinkiguzen
heinkixon heinkigun heinkixuen
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
zeikiran
jeikiran
jeikiranan
geinkiazen geinkiñazen geinkixozen
geinkixuazen
geinkixonazen
geinkixuezen
geinkixuezen
geinkixonezen
geinkizuzen geinkizuezen
8 HÁREK zeikiñazen zeikixozen
jeikixuazen
jeikixonazen
zeikirazen
jeikirazen
jeikiranazen
zeikiazen zeikiguzen
jeikiguazen
jeikigunazen
zeikizuzen zeikizuezen zeikixuezen
jeikixuezen
jeikixonezen
zeikian zeikiñan zeikixon
jeikixuan
jeikixonan
zeikigun
jeikiguan
jeikigunan
zeikizun zeikizuen zeikixuen
jeikixuen
jeikixonen
neinkian neinkiñan neinkixon
neinkixuan
neinkixonan
neinkizun neinkizuen neinkixuen
neinkixuen
neinkixonen
- 1., 2. eta 3. lerruetan: neinkian, neinkiñan, neinkixon..., jarri dogu idazteko, baiña kasu hónetan K-ren aurreko N-a ez dogu ahoskatzen.
56
2.2.7 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Subjuntibua Oraiña
NORISustraixa +NORI aurrekua
NOR+ denbora
NORpluralgillia
SUBJUNTIBOmarkia
na
ha
da
ga
za
za
da
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
da
a/ña
o
gu
zu
zue
oe
ze
ze
zee
ze
n
n
n
n
n
n
n
1 - Subjuntibuak ez dau alokutiborik onartzen.
2 - “d” bokal artian doianian “r” bihurtzen dogu: d > r.
3 - i + o > ixo ; i + oe > ixue ; i + a > ixa.
4 - Sustraixa (di), teorixan ki-ren aurretik juan bihar leukiana, desagertuta dago.
57
2.2.7 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Subjuntibua Oraiña
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hakiran
3 HI - n hakiran hakixon hakigun hakixuen
7 ZUEK zakirazien zakixozien zakiguzien zakixuezien
6 ZU zakirazen zakixuezenzakixozen zakiguzen
hakixon hakigun hakixuen
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
dakiran
gakixazen gakiñazen gakixozen gakixuezengakizuzen gakizuezen
8 HÁREK dakiñazen dakixozendakirazen dakixazen dakiguzen dakizuzen dakizuezen dakixuezen
dakixan dakiñan dakixon dakigun dakizun dakizuen dakixuen
nakixan nakiñan nakixon nakizun nakizuen nakixuen
58
2.2.8 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Subjuntibua Lehena
NORISustraixa +NORI aurrekua
NOR+ denb.
NORpluralgillia
SUBJUNTIBOmarkia
nen
hen
ze
gen
zen
zen
ze
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
da
a/ña
o
gu
zu
zue
oe
ze
ze
zee
ze
n
n
n
n
n
n
n
1 - Subjuntibuak ez du alokutiborik onartzen.
2 - “d” bokal artian “r” bihurtzen dogu: d > r.
3 - i + o > ixo ; i + oe > ixue ; i + a > ixa ; ee > ie.
4 - Sustraixa (di), teorixan ki-ren aurretik juan bihar leukiana, desagertuta dago.
59
2.2.8 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Subjuntibua Lehena
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m henkiran
3 HI - n henkiran henkixon henkigun henkixuen
7 ZUEK zenkirazien zenkixozien zenkiguzien zenkixuezien
6 ZU zenkirazen zenkixuezenzenkixozen zenkiguzen
henkixon henkigun henkixuen
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
zekiran
genkixazen genkiñazen genkixozen genkixuezengenkizuzen genkizuezen
8 HÁREK zekiñazen zekixozenzekirazen zekixazen zekiguzen zekizuzen zekizuezen zekixuezen
zekixan zekiñan zekixon zekigun zekizun zekizuen zekixuen
nenkixan nenkiñan nenkixon nenkizun nenkizuen nenkixuen
60
2.2.9 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Agintera
NORISustraixa +NORI aurrekua
NOR+ denbora
Pluralgillia
-
ha
-
-
za
za
-
-
ki
-
-
ki
ki
-
t (a)
-
o
gu
-
-
oe
z
z
ze
z
1 - “d” bokal artian “r” bihurtzen dogu: d > r.
2 - i + o > ixo ; i + oe > ixue.
3 - Sustraixa (di), teorixan ki-ren aurretik juan bihar leukiana,desagertuta dago.
61
2.2.9 - Laguntzaillia, *EDIÑ: NOR-NORI Agintera
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hakitt
3 HI - n hakitt hakixo hakigu hakixue
7 ZUEK zakiraze zakixoze zakiguze zakixueze
6 ZU zakiraz zakixuezzakixoz zakiguz
hakixo hakigu hakixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
dakirala
8 HÁREK dakiñazela dakixozeladakirazela dakixazela dakiguzela dakizuzela dakizuezela dakixuezela
dakixala dakiñala dakixola dakigula dakizula dakizuela dakixela
- 4. eta 8. lerruetako adizkixak Subjuntibokuak dira izan, baiña Aginteran be badarabiguz. Aginterako 3. pertsonako B- ezaugarridun adizkixak ez dira Eibarren erabiltzen.
63
2.3.LAGUNTZAILLIA,
*EDUN/EGI: NOR-NORK
64
2.3.1 - Laguntzaillia, *EDUN: NOR-NORK Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Sustr.NORpluralg.
NOR+ denbora
NORpluralg. NORK NOR
pluralg.NOR
+ denboraNOR
pluralg. Sustra. Sexu markiaNORK +
NORpluralg.
na
ha
da
ga
za
za
d
it
it
it
it
u
u
u
u
u
u
u
e
t/d
k/n
-
gu
zu
zue
e
(az)
(az)
naj
j
g(aj)a
j
it
it
o
o
u
u
at/nat(ad/nad)
k/n
agu/nagu
ek/ne (az)
1 - NOR = GU alokutibuan (aj) ezaugarririk ez darabigu eta ez dogu paradigman jarriko. Ikus: (1.1.21).
2 - "au" kontsonante artian ("h"aren ondoren izan ezik) > o.
3 - "u" bokal artian > b; oa > ua; agu (erabilleran) > au.
4 - Alokutibuan, NOR singularrian, sustraixa: o < u.
65
2.3.1 - Laguntzaillia, *EDUN: NOR-NORK Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m haut
3 HI - n haut/haunat* hau/haun* haugu/haunagu* habe
7 ZUEK zaittuetzaittueraz zaittue (z) zaittuegu (z) zaittue (z)
6 ZU zaittut zaittuezaittu zaittugu
hau haugu habe
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
dot
juat
jonat
gaittuk gaittun gaittu
gaittuk
gaittun
gaittue
gaittuek
gaittune
gaittuzu gaittuzue
8 HÁREK dittun dittu(z)
jittuk
jittun
dittutditturaz
jittuatjittuaraz
jittunatjittunaraz
dittuk dittugu(z)doguz
jittuagujittuaguz
jittunagujittunaguz
dittuzu(z)dozuz
dittuzue(z)dozuez
dittue(z)dabez
jittuek
jittune
dok don dau
jok
jon
dogu
juagu
jonagu
dozu dozue dabe
juek
jone
nok non nau
najok
najon
nozu nozue nabe
najuek
najone
1 - (e-4, e-8): juagu, jonagu, jittuagu, jittunagu, ahoskatzerakuan "g" galdu egitten da.
2 - Bigarren eta 3. lerroko adizkixen artian ez litzake desbardintasunik egon bihar, bigarren pertsoniak ez dauka alokutiborik eta sexu markia sobra dauka (izan be alokutibualehen eta hirugarren pertsonekin bakarrik erabilli leike eta). Halanda be, "neutro" behar leukian adizkixa aldatzeko joera handixa dago HI emakumea bada, "noka"koadizki berezixak sortuz: haunat*, haun*, haunagu*... Ikus: (1.1.1).
66
2.3.2 - Laguntzaillia, *EDUN: NOR-NORK Indikatibua Lehena
Adizki normalak:
NOR+ denb.
Sustr. NORpluralg. NORK NOR
pluralg.Denbora
atziz.
nind
hind
gind
zind
zind
u
u
u
u
u e
da
k/n
-
gu
zu
zue
e
z
z
z
an
an
an
en
en
en
n
NOR = ni, hi, gu, zu, zuek
Hittanorako adizki alokutiboak:
NOR+ denb.
Sustraixa NORK + denbora atzizkiaNOR = ni NOR = gu
najind
-
-
ga (aj) ind
-
-
-
u
-
-
u
-
-
-
-
-
an/nan
-
-
-
en/nen
-
-
azen/nazen
-
-
-
ezen/nezen
NOR = ni eta gu
NORK+ denb.
NOR (sustr. + denbora atziz.)
NOR (pl. + sus. + pl. + pl. + denbora atzizkixa)
ne
he
(z)e
gend
zend
zend
(z)e
NORK+ denb.
n
h
z
gend
zend
zend
z
itt
itt
itt
-
-
-
itt
u
u
u
u
u
u
u
e
e
z
z
z
(z)
an
an
an
en
en
en
en
u
u
u
u
u
u
u
an ->
an ->
an ->
an ->
an ->
en ->
en ->
neban
heban
(z)eban
genduan
zenduan
zenduen
(z)eben
NOR = ha NOR = hárek
NORK+ denb.
NOR (sustr. + sexu mark.+ denb. atz.)
NOR (pl. + sus. + sexu markia+ denbora atzizkixa)
naj
-
j
gend
-
-
j
NORK+ denb.
naj
-
j
gend
-
-
j
itt
-
itt
-
-
-
itt
u
-
u
u
-
-
u
an/nan
-
an/nan
azen/nazen
-
-
e (z) en/ne (z) en
o
-
o
u
-
-
o
an/nan
-
an/nan
an/nan
-
-
en/nen
NOR = ha NOR = hárek
1 - NOR = GU alokutibuan, (aj) ezaugarririk ez darabigu eta ez dogu paradigman jarri. Ikus: (1.1.21).
2 - "u" bokal artian > b; oa > ua; Sustraixan: o < u; "J" bokal artian errez galtzen dogu eta "-ajin-" osagaitzat daben adizkixetan, gehixenak ez dabe "j" ahoskatzen: na(j)induan...
67
1 - (1.1.1)en azaldu dogun moduan gramatika aldetik oso zuzenak ez diran adizkixok darabiguz:hebanan*, hittunan*, hinduranan*, hindunan*, hindunagun*, hindunen*…
2 - "-ajin-" osagaitzat dauken adizkixetan, gehixenok ez dogu "j" ahoskatzen.
2.3.2 - Laguntzaillia, *EDUN: NOR-NORK Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hinduran
3 HI - n hinduranhinduranan*
hinduan hindunan*
hindugunhindunagun*
hinduenhindunen*
7 ZUEK zinduerazen zinduezen zindueguzen zindueezen
6 ZU zindurazen zinduezenzinduzen zinduguzen
hinduan hindugun hinduen
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neban
najuan
najonan
ginduazen gindunazen ginduzen
ginduazen
gindunazen
ginduezen
ginduezen
gindunezen
ginduzuzen ginduzuezen
8 HÁREK hittuanhittunan*
zittuan
jittuan
jittunan
nittuan
najittuan
najittunan
hittuan genduzen
genduazen
gendunazen
zenduzen zenduezen zittuezenzittuen
jittuezen
jittunezen
heban (z)eban
juan
jonan
genduan
genduan
gendunan
zenduan zenduen (z)eben
juen
jonen
ninduan nindunan ninduan
na(j)induan
na(j)indunan
ninduzun ninduzuen ninduen
na(j)induen
na(j)indunen
hebanhebanan*
68
2.3.3 - Laguntzaillia, *EDUN: NOR-NORK Baldintza
Adizki normalak:
Bald. NOR+ denb.
ba
nind
hind
gind
zind
zind
Sustr.
u
u
u
u
u
NORplur. NORK
e(z)
t/da
k/n
-
gu
zu
zue
e
NORplur.
z
z
z
NOR = ni, hi, gu, zu, zuek
Hittanorako adizki alokutiboak:
Bald. NOR+ denb.
ba
na (j) ind
-
-
g (aj) ind
-
-
-
Sustr.NOR = ni
NORK
u
u
k/n
ek/ne
NOR = gu
az/naz
ez/nezezak
NOR = ni eta gu
Bald. NORK+ denb.
ba
ne
he
le
gend
zend
zend
le
Sustr.
u
u
u
u
u
u
u*
NORKplur. Bald.
e
e
ba
NORplur.
itt
itt
itt
-
-
-
itt
Sustr.
u
u
u
u
u
u
u
NORKplur.
NORplur.
e
e
z
z
z
(z)
NORK+ denb.
n
h
l
gend
zend
zend
l
NOR = ha NOR = hárek
Bald. NORK+ denb.
ba
na (j) e
-
la (j) e
g (aj) end
-
-
la (j) e
Sus.
u
u
u
u
Sexumarkia Bald.
k/n
k/n
k/n
k/n
ba
NORplur.
itt
itt
-
itt
Sus.
u
u
u
u
Sexumarkia
NORplur.
k/n
k/n
a/na
k/n
z
NORK+ denb.na ( j)
-
la (j)
g (aj) end
-
-
la (j)
NOR = ha NOR = hárek
1 - NOR = GU alokutibuan, (aj) ezaugarririk ez darabigu eta ez dogu paradigman jarri. Ikus: (1.1.21). 2 - Bokal artian doianian ez dogu jeneralian (j)a ahoskatzen.
3 - u (bokal artian) > b. 4 - (-ezak) amaieria, anbiguotasuna egon leikianian bakarrik erabilliko dogu. Ikus: (1.1.22)n esandakua.
69
2.3.3 - Laguntzaillia, *EDUN: NOR-NORK Baldintza
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m bahindut
3 HI - n bahindutbahindunat*
bahindubahindun*
bahindugubahindunagu*
bahinduebahindune*
7 ZUEK bazinduetbazindueraz bazinduez bazindueguz bazindueze
bazinduez
6 ZU bazindutbazinduraz
bazinduezbazinduz bazinduguz
bahindu bahindugu bahindue
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
baneu
bana(j)euk
bana(j)eun
baginduaz bagindunaz baginduz
baginduaz
bagindunaz
baginduez
baginduezak
bagindunez
baginduzuz baginduzuez
8 HÁREK bahittu/bahittun*
balittu
bala(j)ittuk
bala(j)ittun
banittu
bana(j)ittuk
bana(j)ittun
bahittu bagenduz
bagenduaz
bagendunaz
bazenduz bazenduez balittue(z)balebez
bala(j)ittuek
bala(j)ittune
baheu baheu/baheun* baleu
bala(j)euk
bala(j)eun
bagendu
bagenduk
bagendun
bazendu bazendue balebe
bala(j)ebek
bala(j)eune
baninduk banindun banindu
bana(j)induk
bana(j)indun
baninduzu baninduzue banindue
bana(j)induek
bana(j)indune
1 - Ikus: (1.1.23)n Baldintzan hittanua erabiltziaren gaiñian esandakua. Baleitteke, kasu honetan, hittanuan adizki normalak alokutibuak baiño gehixago erabiltzia.2 - Parentesi arteko (j)a errez jausten jaku eta ez dogu ahoskatzen. Gitxi bada be, banaeuk(ek), balaeuk(ek)…, erabiltzen dittugu tarteko (j) barik.3 - Ikus: (1.1.1)en HI bigarren pertsonako aditz-formen sexu-markian gaiñian esandakua.4 - Baneuke*, banaeukek*…, baheuke*…, baleuke*, balaeukek*… aditz-formak, paradigman jarri dittugunak baiño gehixago erabilliko dittugu biharbada, baiña ez dira zuzenak.
Ikus: (1.1.8)an esandakua.
70
2.3.4 - Laguntzaillia, *EDUN: NOR-NORK Ondorixua
Adizki normalak:
NOR+ denb.
Sustr.
nind
hind
gind
zind
zind
u
u
u
u
u
Ondorixomark: KE
ke
ke
ke
ke
ke
NORplur. NORK
e
t/da
k/n
-
gu
zu
zue
e
NORplur.
z
z
z
NOR = ni, hi, gu, zu, zuek
Hittanorako adizki alokutiboak:
NOR+ denb.
Sustr.
n(aj)ind
-
-
g(aj)ind
-
-
-
u
-
-
u
-
-
-
Ondorixomark: KE NOR = ni
NORK
ke
-
-
ke
-
-
-
k/n
ek/ne
NOR = gu
az/naz
eaz/nezezak
NOR = ni eta gu
NORK+ denb.
Sustr.
ne
he
le
gend
zend
zend
le
u
u
u
u
u
u
u
Ondorixomark: KE
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
NORKplur.
NORK+ denb.
e
e
ne/n
he/h
le/l
gend
zend
zend
le/l
Ondorixomark: KE
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
NORKplur.
e
e
NOR
z
z
z
z
z
z
z
Pl + sustr.
u/ittu
u/ittu
u/ittu
u
u
u
u/ittu
NOR = ha NOR = hárek
NORK+ denb.
Sus.
ne
-
le
gend
-
-
le
u
-
u
u
-
-
u
Ondorixomark: KE
ke
-
ke
ke
-
-
ke
NORKplur.
Sexumarkia
e
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
Pl +sustr.
u/ittu
-
u/ittu
u
-
-
u/ittu
Ondorixomark: KE
ke
-
ke
ke
-
-
ke
NORKplur.
Sexumar.+ pl
e
az/naz
-
az/naz
az/naz
-
-
az/nazzak
NORK
ne/n
-
le/l
gend
-
-
le/l
NOR = ha NOR = hárek
1 - Hittanuan NORK = hárek danian eta emakumiana dan noka-ko kasuan: ke + e + n = keen > kene eta ke + e + naz = keenaz > *kenaez > kenez.
2 - ee > ie; ea > ia; d (bokal artian) > r . Ikus: (1.2.1).
71
2.3.4 - Laguntzaillia, *EDUN: NOR-NORK Ondorixua
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
5 GU
2 HI - m hinduket
3 HI - n hindukethindukenat*
hindukehinduken*
hindukeguhindukenagu*
hindukiehindukene*
7 ZUEK zindukieraz zindukiez zindukieguz zindukiez
6 ZU zindukeraz zindukiezzindukez zindukeguz
hinduke hindukegu hindukie
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
gindukiaz gindukenaz gindukez
gindukiaz
gindukenaz
gindukiez
gindukiezak
gindukenez
gindukezuz gindukezuez
hittukeznittukez
nittukiaz
nittukenaz
hittukezhittukenaz*
littukez
littukiaz
littukenaz
littukiez
littukiezak
littukenez
8 HÁREK
1 NI ninduken ninduke
nindukekna(j)indukek
nindukenna(j)induken
nindukek nindukezu nindukezue nindukie
nindukiekna(j)indukiek
nindukenena(j)indukene
heukeheuken*
leuke
leukekla(j)eukek
leukenla(j)euken
neuke
neukekna(j)eukek
neukenna(j)euken
heuke genduke
gendukek
gendukek
zenduke zendukie leukie
leukiekla(j)eukiek
leukenela(j)eukene
heukezheukenaz*
leukez
leukiazla(j)eukiaz
leukenazla(j)eukenaz
neukez
neukiazna(j)eukiaz
neukenazna(j)eukenaz
heukez gendukez
gendukiaz
gendukenaz
zendukez zendukiez leukiez
leukiezakla(j)eukiez
leukenezla(j)eukenez
1 - Alokutibua eratzeko modu bidarabiguz: bata aditz-formanormalari k/n ezarriz eratzendana; bestia, "j" alokutiboezaugarri duna. Gu-ridagokixozen adizkixetan ezdarabigu (-aj-) ezaugarririk.Ikus: (1.1.21). Paradigmahonetako aditz-formetan ezdogu J-rik ahoskatzen.
2 - "NOR = hárek"-en kasuan, bimodu darabiguz adizkixokeratzeko: "itt" pluralgilledunabata (littukez), "itt" bakuabestia (leukez). Baiña GUK,ZUK eta ZUEK-en kasuan ezdogu "itt" pluralgilledunikerabiltzen.
3 - Ikus: (1.1.1)en esandakua,(*)z markauta daren aditz-formen gaiñian.
72
NOR = ha
2.3.5 - Laguntzaillia, *EGIÑ: NOR-NORK Ahalezkua Oraiña-Hipotetikua
Adizki normalak:
NOR+ denb.
Sustr.
nen
hen
gen
zen
zen
i
i
i
i
i
Ahalmarkia
ke
ke
ke
ke
ke
NORplur. NORK
e
t/da
k/n
-
gu
zu
zue
e
NORplur.
z
z
z
z
NOR = ni, hi, gu, zu, zuek
Hittanorako adizki alokutiboak:
NOR+ denb.
Sustr.
n(aj)en
-
-
g(aj)en
-
-
-
i
-
-
i
-
-
-
Ahalmarkia NOR = ni
NORK + sexu mark.
ke
-
-
ke
-
-
-
-
-
k/n
-
-
-
ek/ne
NOR = gu-
-
az/naz
-
-
-
eaz/nezezak
NOR = ni eta gu
NORK+ denb.
Sustr.
ne
he
le
ge(n)
ze(n)
ze(n)
le
i
i
i
i
i
i
i
Ahalmarkia
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
NORKplur.
NORK+ denb.
e
e
ne
he
le
ge(n)
ze(n)
ze(n)
le
Ahal markia
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
NORKplur.
e
e
NORplurala
z
z
z
z
z
z
z
Sustr.
i
i
i
i
i
i
i
NOR = ha NOR = hárek
NORK+ denb.
Sus.
n(aj)e
-
l(aj)e
g(aj)e(n)
-
-
l(aj)e
i
-
i
i
-
-
i
Ahalmar.
ke
-
ke
ke
-
-
ke
NORKplur.
Sexumarkia
e
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
Sus.
i
-
i
i
-
-
i
Ahalmar.
ke
-
ke
ke
-
-
ke
NORKpl.
Sexumar.+ pl
e
az/naz
-
az/naz
az/naz
-
-
az/nazzak
NORK+ denb.
n(aj)e
-
l(aj)e
g(aj)e(n)
-
-
l(aj)e
NOR = hárek
1 - “NOR + denbora” aurrizkixaren azken "n"a (nen), lekuz aldatu eta sustraixaren eta KE markiaren tartian jartzen da adizkixa eratzerakuan: *ne-n-ike > nei-n-ke.*EDIN laguntzailliakin be gauza bera gertatzen da. Ikus: (2.1.5/6) eta (2.2.5/6).
2 - Hittanuan NORK = hárek danian eta emakumiarena dan noka-ko kasuan: ke + e + n = keen > kene eta ke + e + naz = keenaz > *kenaez > kenez.3 - ee > ie ; ea > ia ; d (bokal artian) > r . Ikus: (1.2.1).
73
2.3.5 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORK Ahalezkua Oraiña-Hipotetikua
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
5 GU
2 HI - m heinket
3 HI - n heinketheinkenat*
heinkeheinken*
heinkeguheinkenagu*
heinkieheinkene*
7 ZUEK zeinkieraz zeinkiez zeinkieguz zeinkieez > zeinkieze
6 ZU zeinkeraz zeinkiezzeinkez zeinkeguz
heinke heinkegu heinkie
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
geinkiaz geinkenaz geinkez
geinkiaz
geinkenaz
geinkiez
geinkiezak
geinkenez
geinkezuz geinkezuez
8 HÁREK
1 NI neinkenneinkek neinke
neinkekna(j)einkek
neinkenna(j)einken
neinkezu neinkezue neinkie
neinkiekna(j)einkiek
neinkenena(j)einkene
heikeheiken*
leike
leikekla(j)eikek
leikenla(j)eiken
neike
neikekna(j)eikek
neinkenna(j)einken
heike gei(n)ke
gei(n)kek
gei(n)ken
zei(n)ke zei(n)kie leikie
leikiekla(j)eikiek
leikenela(j)eikene
heikezheikenaz*
leikez
leikiazla(j)eikiaz
leikenazla(j)eikenaz
neikez
neikiazna(j)eikiaz
neikenazna(j)eikenaz
heikez gei(n)kez
gei(n)kiaz
gei(n)kenaz
zei(n)kez zei(n)kiez leikiez
leikiezakla(j)eikiez
leikenezla(j)eikenez
1 - Gei(n)ke eta zei(n)ke, n-akin edo n barik bixak entzuten dira.
2 - Ikus: (1.1.1)en esandakua, (*)z markauta daren aditz-formen gaiñian.
3 - GU-ri dagokixozen adizkixetan ez darabigu (-aj-) ezaugarririk. Ikus: (1.1.21). Paradigma honetako adizkixetan ez dogu J-rik ahoskatzen.
74
NOR = ha
2.3.6 - Laguntzaillia, *EGIÑ: NOR-NORK Ahalezkua Lehena
Adizki normalak:
NOR+ denb.
Sustr.
nen
hen
gen
zen
zen
i
i
i
i
i
Ahalmarkia
ke
ke
ke
ke
ke
NORplur. NORK
e
da
k/n
-
gu
zu
zue
e
NORplur.
Den.atz.
ze
ze
ze
n
n
n
n
n
n
n
NOR = ni, hi, gu, zu, zuek
Hittanorako adizki alokutiboak:
NOR+ denb.
Sustr.
n(aj)en
-
-
g(aj)en
-
-
-
i
i
Den.atz.
-
-
n
-
-
-
n
Ahalmarkia NOR = ni
NORK + sexu mark.
ke
ke
-
-
a/na
-
-
-
e/ne
NOR = gu-
-
aze/naze
-
-
-
eze/neze
NOR = ni eta gu
NORK+ denb.
Sustr.
ne
he
ze
ge(n)
ze(n)
ze(n)
ze
i
i
i
i
i
i
i
Ahalmar.
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
NORKplur.
NORK+ denb.
e
e
Den.atz.
an
an
an
an
an
n
n
ne
he
ze
ge(n)
ze(n)
ze(n)
ze
Ahalmar.
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
NORKplur.
e
e
Den.atz.
n
n
n
n
n
n
n
NORplu.ze
ze
ze
ze
ze
ze
ze
Sus.
i
i
i
i
i
i
i
NOR = ha NOR = hárek
NORK+ denbo.
Sus.
n(aj)e
-
je
g(aj)e(n)
-
-
je
i
-
i
i
-
-
i
Ahalmar.
ke
-
ke
ke
-
-
ke
NORK plur.+ sexu mark.
Den.Atz.
a/na
-
a/na
a/na
-
-
e/ne
n
-
n
n
-
-
n
Sus.
i
-
i
i
-
-
i
Ahalmar.
ke
-
ke
ke
-
-
ke
NORK plur. + sexu mark.
denb.atz.
aze/naze
-
aze/naze
aze/naze
-
-
aze/naze
n
-
n
n
-
-
n
NORK+ denbo.
n(aj)e
-
je
g(aj)e(n)
-
-
je
NOR = hárek
1 - “NOR + denbora” aurrizkixan azken "n"a (nen), lekuz aldatu eta sustraixan eta KE markiaren tartian jartzen da adizkixa eratzerakuan: *ne-n-ikian > nei-n-kian.*EDIN laguntzailliakin be gauza bera gertatzen da. Ikus: (2.1.5/6) eta (2.2.5/6).
2 - ee > ie ; ea > ia ; d (bokal artian) > r . Ikus: (1.2.1).
75
2.3.6 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORK Ahalezkua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
5 GU
2 HI - m heinkeran
3 HI - n heinkeranheinkeranan*
heinkianheinkenan*
heinkegunheinkenagun*
heinkienheinkenen
7 ZUEK zeinkierazen zeinkiezen zeinkieguzen zeinkiezen
6 ZU zeinkerazen zeinkiezenzeinkezen zeinkeguzen
heinkian heinkegun heinkien
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
geinkiazen geinkenazen geinkezen
geinkiazen
geinkenazen
geinkiezen
geinkiezen
geinkenezen
geinkezuzen geinkezuezen
8 HÁREK
1 NI neinkenanneinkian neinkian
neinkianna(j)einkian
neinkenanna(j)einkenan
neinkezun neinkezuen neinkien
neinkienna(j)einkien
neinkenenna(j)einkenen
heikianheikenan*
zeikian
jeikian
jeikenan
neikian
neikianna(j)eikian
neikenanna(j)eikenan
heikian gei(n)kian
gei(n)kian
gei(n)kenan
zei(n)kian zei(n)kien zeikien
jeikien
jeikenen
haikiazenheikenazen*
zeikezen
jeikiazen
jeikenazen
neikezen
neikiazenna(j)eikiazen
neikenazenna(j)eikenazen
heikiazen gei(n)kezen
gei(n)kiazen
gei(n)kenazen
zei(n)kezen zei(n)kiezen zeikiezen
jeikiezen
jeikenezen
1 - Ikus: (1.1.1)en esandakua, (*)z markauta daren aditz-formen gaiñian.
2 - GU-ri dagokixozen adizkixetan ez darabigu (-aj-) ezaugarririk. Ikus: (1.1.21). Paradigma honetako adizkixetan ez dogu bokal arteko J-rik ahoskatzen.
76
2.3.7 - Laguntzaillia, *EGIÑ: NOR-NORK Subjuntibua Oraina
NORpluralgilliaSustraixaNOR
+ denb.NORK NOR
pluralgillia
na
ha
de
ga
za
za
de
i
i
i
i
i
i
i
(e)
da
a/ana
(a)
gu
zu
zue
e
ze
ze
ze (e)
ze
Subjuntiboatzizkixa
n
n
n
n
n
n
n
1 - Subjuntibuak ez dau alokutiborik onartzen.
2 - i + a > ixa ; i + e > ixe ; "d" bokal artian > r.
3 - Ikus: (1.1.12)an, emakumiari dagokixon (-ana) HIK ezaugarrixaz esandakua.
4 - NORK 3. pertsona singularraren markia, ezaugarririk eza da. Parentesi arteko (a) hori loturazkua da izan, NOR singularra danian "n" Subjuntibo-atzizkixakin lotzeko darabiguna eta, analogixaz edo, NOR pluralera be eruaten doguna NORK = hárek danian. Ikus: (1.1.13)an esandakua.
77
a b c d e f g h
NIK HIK-m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NI naixanannaixan naixan naizun naizuen naixen
2 HI -m haixanhairan haigun haixen
3 HI - n haixanhairan haigun haixen
4 HA deixanandeixan deixandeiran deigun deizun deizuen deixen
5 GU gaixanazengaixazen gaixazen gaizuzen gaizuezen gaixezen
6 ZU zaixazenzairazen zaiguzen zaixezen
7 ZUEK zaixezenzaixazien
zaixerazenzairazien
zaixeguzenzaiguzien
zaixiezenzaixezien
8 HÁREK deixanazendeixazen deixazendeirazen deiguzen deizuzen deizuezen deixezen
1 - Ikus: (1.1.3)n NOR lehenengo eta hirugarren pertsonen ezaugarrixaz esandakua.
2 - NOR hirugarren pertsonako adizkixak dira gehixen darabiguzenak, letra baltzez darenak. NOR = hi, gu, zu eta zuek-i dagokixozen aditz-formak nekez entzungo dittugu.
2.3.7 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORK Subjuntibua Oraina
78
NOR+ denb.
Sustr.
ne(n)
he(n)
ge(n)
ze(n)
ze(n)
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
NORplur.
e
NORK NORplur.
da
a/ana
(a)
gu
zu
zue
e
ze
ze
ze
ze
Subj.atziz.
n
n
n
n
n
n
n
NOR = ni, hi, gu, zu, zuek
NORK+ denb.
Sustr.
ne
he
ze
ge(n)
ze(n)
ze(n)
ze
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
an
an
an
an
an
en
en
Lot/NORK pl.+ Subj. atziz.
ne
he
ze
ge(n)
ze(n)
ze(n)
ze
LoturaNORK pl.
(a)
(a)
(a)
(a)
(a)
e
e
NORplur.
ze
ze
ze
ze
ze
ze
ze
Subj.atz.
n
n
n
n
n
n
n
Sustr.NORK+ denb.
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
(g)i
NOR = ha NOR = hárek
2.3.8 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORK Subjuntibua Lehena
1 - Sustraixan daguan (g) hori eta NOR eta NORK ezaugarrixetako (n)a, Eibarren darabigun Subjuntibuan galduta daukaguz.
2 - ia > ixa ; ie > ixe ; "d" bokal artian > r.
3 - Ikus: (1.1.12)an, emakumiari dagokixon (-ana) HIK ezaugarrixaz esandakua.
4 - Parentesi arteko (a) hori loturazkua da izan, NOR singularra danian "n" Subjuntibo-atzizkixakin lotzeko darabiguna eta, analogixaz edo, NOR pluralera be eruaten doguna NORK hárek danian. Ikus: (1.1.13)an esandakua.
79
a b c d e f g h
NIK HIK-m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NI neixananneixan neixan neizun neizuen neixen
2 HI - m heixanheiran heigun heixen
3 HI - n heixanheiran heigun heixen
4 HA heixanheixanan*heixan (z)eixanneixan geixan zeixan
zeizun*zeixenzeizuen* (z)eixen
5 GU geixanazengeixazen geixazen geizuzen geizuezen geixezen
6 ZU zeixazenzeirazen zeiguzen zeixezen
7 ZUEK zeixezenzeixerazen zeixeguzen zeixiezen
8 HÁREK heixazenheixanazen*heixazen (z)eixazenneixazen geixazen zeixazen
zeizuzen*zeixezenzeizuezen* (z)eixezen
1 - HAREK-HA (z)eixan eta ZUK-HA zeixan (n eta g galduta dittugunez), anbiguotasuna sortzen jaku bixak bardin darabiguzenez.
2 - f4, f8 / g4, g8: zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira. Ikus: (1.1.15)en, honetaz esandakua.
3 - Hirugarren pertsonako adizkixak dira gehixen darabiguzenak eta Oraiñaldixan baiño gitxiago.
2.3.8 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORK Subjuntibua Lehena
80
2.3.9 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORK Agintera
NORKSustraixaNOR+ denbora
Pluralgillia
na
-
e
ga
-
-
e
(g)i
-
(g)i
(g)i
-
-
(g)i
-
k(a) / (a) n (a)
-
-
zu
zue
-
z
z
1 - Sustraixan daguan (g) hori galduta daukagu.
2 - Ikus: (1.1.12)n, emakumiari dagokixon (-ana) HIK ezaugarrixaz esandakua.
81
a b c d e f g h
NIK HIK-m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NI naiñnaik naixala naizu naizue naixela
2 HI-m3 HI-n4 HA eiñ
esaiñbotaiñ
eikesaikbotaik
deixaladeiran deigun eizuesaizubotaizu
eizueesaizuebotaizue
deixela
5 GU gaiñazgaixanaz*gaixaz gaixazela gaizuz gaizuez gaixezela
6 ZU7 ZUEK8 HÁREK eiñaz
esaiñazbotaiñaz
eixazesaixazbotaixaz
deixazeladeirazen deiguzen eizuzesaizuzbotaizuz
eizuezesaizuezbotaizuez
deixezela
1 - Benetako aginterazko adizkixak "NORK bigarren pertsonia"renak dira: b, c, f eta g zutabietakuak;a, d, e eta h zutabietako adizkixak Subjuntibokuak dira izan, baiña agintzeko be erabiltzen dittugu.
2 - 4. eta 8. lerruetako b , c, f eta g zutabietakuak dira erabillixenak: baltzez markauta darenak.3 - 4. eta 8. lerruetako b, c, f eta g adizkixak, (HIK-(ha,harek); ZUK- eta ZUEK-(ha,harek)),
baiezko perpausetan, laguntzaillia beste aditz bati lotzerakuan eratzen dan adizki konposatuaren bi elementuak (aditz nagusixa eta laguntzaillia) lotuta idatzi eta ahoskatukodira, aditz nagusixa bokalez edo n-z amaitzen bada; eta halan, nahiz eta laguntzaillia tartian izan, trinko edo sintetiko itxura guztia daukan adizkixa sortzen jaku. Hona hemenAditz nagusixa eta Laguntzaillia lotzeko erregelia:
– Laguntzaillia beti E barik,– Aditz nagusixa:
• I, N edo U-z amaitzen bada, bere azken I, N edo U barik: erosi > eros-, esan > esa-,kontau > konta-, siñistu > siñist-, konpondu > konpond-; edo
• A, E, edo O-z amaitzen bada, ezer galdu barik: bota-, erre-, jaso-(Ikusi paradigma honetan esan eta bota aditz nagusixen adizkixak, letra etzanez jarrittakuak, erregela honen arabera tajutu dittugunak)ezezko perpausetan bananduta idatziko dira aditz nausixa eta laguntzaillia: ez eik esan, ez eik bota.
4 - Ikus: (1.1.12)n, emakumiari dagokixon (-ana) HIK ezaugarrixaz esandakua. Hortik: gaixanaz*.
2.3.9 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORK Agintera
83
2.4.LAGUNTZAILLIA,
EUTSI/EGI:
NOR-NORI-NORK
Oharra:*EDUN
+ TSI
> EUTSI.
Bizkaieraz, NOR-NORI-NORK
aditz-jokorako
espezializau dan
laguntzaillia EUTSI
dogu, eta *EDUN
berbera da -TSI atzizkiaz osoturik. (Ikus Aditza-Eskola Apunteak
2-Labayru Ikastegia, 42. et
a 84. orrialdiak)
84
2.4.1 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORKNORINOR + denb.+ sustraixa
NORpluralg.
de(u)
de(u)
NOR+ sustraixa
je(u)
je(u)
sta
k/a-n/na
tsa
sku
tsu
tsue
tse
NORI
sta
-
tsa
sku
-
-
tse
t
k/n
-
gu
zu
zue
e
NORK
at/nat
-
k/n
agu/nagu
-
-
ek/nez
NORpluralg.
z
Parentesi arteko (U), NORI = HIRI danian bakarrik darabigu.
85
2.4.1.1 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Indikatibua Oraiña (Nor = ha)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m
3 HIRI - n
7 ZUERI detsuet detsue detsuegu detsue
6 ZURI detsut detsuedetsu detsugu
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
destak destan desta destazu destazue deste
jestak jestek
jestan jestane
deuat deuk deuagu deue
deunat deun deunagu deune
detsat detsak detsan detsa detsagu detsazu detsazue detse
jetsat jetsak jetsagu jetsek
jetsanat jetsan jetsanagu jetsane
deskuk deskun desku
jeskuk
jeskun
deskue
jeskuek
jeskune
deskuzu deskuzue
8 HÁRERI detsen detse
jetsek
jetsen
detset
jetset
jetsenat
detsek detsegu
jetsegu
jetsenagu
detsezu detsezue detse
jetsek
jetsene
1 - Erabilleran eta aditz nagusixakin alkartzerakuan, hasierako “d” (adizki normaletan) eta “j” (hittanokuetan) jatia normala da. Baiña 2 eta 3. lerruetako adizkixetan ez da “d”rik jaten.
Adibidiak: emon destazu > emoestazu, emon jestak > emoestak, baiña emon deuat... nahiz eta emongo deuat > emongeuat. Ikus: (1.2.2) Aditz-ortografixara ekarri ez dittugunak.
2 - Erabilleran: agu > au ; egu > eu baiña ugu = ugu.
3 - h7-n detsuee biharko leuke, baiña hemen ee > e egitten dogu, orduan detsuee > detse, nahiz eta d7-ren bardiña izan.
4 - h8-n detsee, jetseek biharko leuke, baiña detsee > detse eta jetseek > jetsek egitten dogu, nahiz eta d8-ko adizkixen bardiñak suertatzen jakuzen.
86
2.4.1.2 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Indikatibua Oraiña (NOR/ZER = hárek)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m deuaraz
3 HIRI - n deunaraz deunaz deunaguz deunez
7 ZUERI detsueraz detsuez detsueguz detsuez
6 ZURI detsuraz detsuezdetsuz detsuguz
deuaz deuaguz deuez
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
detsaraz
jetsaraz
jetsanaraz
deskuaz deskunaz deskuz
jeskuaz
jeskunaz
deskuez
jeskuez
jeskunez
deskuzuz deskuzuez
8 HÁRERI detsenaz detsez
jetsez
jetsenaz
detseraz
jetseraz
jetsenaraz
detsezak detseguz
jetseguz
jetsenaguz
detsezuz detsezuez detsez
jetsez
jetsenez
detsazak detsaz
jetsaz
jetsanaz
detsaguz
jetsaguz
jetsanaguz
detsazuz detsazuez detsez
jetsez
jetsanez
destazak destanaz destaz
jestaz
jestanaz
destazuz destazuez destez
jestez
jestanez
1 - “b” zutabietan, ZER pluralen Eibarko amaiera-ereduari jarraittuz, destaaz, detsaaz, detseaz, biharko leuke baiña argittasunaren mesedetan bizkaieriaren eredua ezarridogu: destazak, detsazak, detsezak. Ikus: (1.1.22)n hittanoko adizkixetan ZER pluraletako amaieren gaiñian esandakua.
2 - h7-n detsueez biharko leuke, baiña hemen ee > e egitten dogu, orduan detsueez > detsez, nahiz eta d7-ren bardiña izan.
3 - h8-n detseez,jetseez biharko leuke, baiña detseez > detsez eta jetseez > jetsez egitten dogu, nahiz eta d8-ko adizkixen bardiñak geratzen jakuzen.
detsanaz
87
2.4.2 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Indikatibua Lehena
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORpluralg.NORINORK + denbora
+ sustraixaDenboraatzizkixa
NORK + denbora+ sustraixa NORI NORK
pluralg.Sexu
markia
ne(u)
he(u)
(z)e(u)
ge(u)n
ze(un)
ze(un)
(z)e(u)
sta
a/na
tsa
sku
tsu
tsue
tse
ze
ze
ze
ze
ze
ze
ze
NORKpluralg.
e
e
n
n
n
n
n
n
n
naje(u)
-
je(u)
g(aj)e(u)n
-
-
je(u)
sta
-
tsa
sku
-
-
tse e
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORpluralg.
ze
-
ze
ze
-
-
ze
Denboraatzizkixa
n
-
n
n
-
-
n
1 - NORK GUK, ZUK eta ZUEK-en kasuan normalago erabiltzen dira, taula honetako (ge-, ze-) “NORK+denb.” ezaugarrixaz gaiñera, beste NORK ezaugarri bat (GU, ZU)NORI-ren ondoren ipiñiz moldautako adizkixak: gentsagun*, zetsazun*, zetsazuen*. Ikus: (1.1.15)en arazo honetaz jarrittakua.
2 - Parentesi arteko (U), NORI = HIRI danian bakarrik darabigu. Ikus: (1.1.14)an esandakua.
3 - NORK = GU alokutibuan (aj) ezaugarririk ez darabigu eta ez dogu paradigmetan jarriko.Ikus: (1.1.21)en eta laugarren paragrafuan honetaz esandakua.
4 - Hittanuan NORK = hárek danian, eta emakumiarena dan noka-ko kasuan, adizkixaren amaieria: e + na + n = enan > *naen > nen eta e + na + ze + n = enazen > *naezen > nezen
88
6 ZURI netsun (z)etsuen(z)etsuen gentsungentsugun*
5 GURI heskunheskuan*
heskunheskunan*
(z)eskun
jeskuan
jeskunan
(z)eskuen
jeskuen
jeskunen
ze(n)skunzeskuzun*
ze(n)skuenzeskuzuen*
2.4.2.1 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Indikatibua Lehena (NOR/ZER = ha)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HARI
2 HIRI - m neuan
3 HIRI - n neunan (z)eunan geunangeunagun* (z)eunen
7 ZUERI netsuen detsuez gentsuengentsuegun* (z)etsuen
(z)euan geuangeuagun* (z)euen
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI
netsan
na(j)etsan
na(j)etsanan
8 HÁRERI hetsenhetsenan*
(z)etsen
jetsen
jetsenan
netsen
na(j)etsen
na(j)etsenan
hetsen gentsengentsegun*
gentsengentsegun*
gentsenangentsenagun*
zentsenzetsezun*
zentsenzetsezuen*
(z)etsen
jetsen
jetsenen
hetsan (z)etsan
jetsan
jetsanan
gentsangentsagun*
gentsangentsagun*
gentsanangentsanagun*
zentsanzetsazun*
zentsenzetsazuen*
(z)etsen
jetsen
jetsanen
hestan hestanhestanan*
(z)estan
jestan
jestanan
ze(n)stanzestazun*
ze(n)stenzestazuen*
(z)esten
jesten
jestanen
1 - Erabilleran hittanuan “j” hori jatia normala da, bokal artian doianian.2 - “b” eta “c” zutabietako (*)z markauta daren adizkixak ez dira gramatika aldetik zuzenak, baiña halaxe darabiguz. Ikus: (1.1.1).3 - “e”, “f” eta “g” zutabietako (*)dunak be ez dira gramatika aldetik zuzenak, NORK ezaugarrixa, aurrekuaz aparte, atzian be badaroielako; hau jokaeriau nahiko logikua da izan, eta
badiruri 3. pertsonako NORK adizkixetatik bereizteko premiñiak eraginda-edo sortutakuak dirala. Izan be, bittarteko “n”a NERI eta GURI kasuetan errez galtzen dogun ezkero(zestan, zeskun), 3. pertsonako NORK adizkixekin (zestan, zeskun) bardintasunak sortzen jakuz. Baztargarrixago dira, NORK 3. pertsonako aditz-oiñarrixari NORK ezaugarrixak ezarrizmoldautakuak: (z)etsagun, (z)etsugun, (z)etsazun... Hónek ez dittugu paradigman jarri be egiñ. Ikus: (1.1.15)en arazo honetaz jarrittakua.
4 - g8, h7 eta h8-n : ee > e egitten dogu.
hetsanhetsanan*
89
6 ZURI netsuzen (z)etsuezen(z)etsuzen gentsuzengentsuguzen*
5 GURI heskuzenheskuazen*
heskuzenheskunazen*
(z)eskuzen
jeskuazen
jeskunazen
(z)eskuezen
jeskuezen
jeskunezen
ze(n)skuzenzeskuzuzen*
ze(n)skuezenzeskuzuezen*
2.4.2.2 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Indikatibua Lehena (NOR/ZER = hárek)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
2 HIRI - m neuazen
3 HARI - n neunazen (z)eunazen geunazengeunaguzen* (z)eunezen
7 ZUERI netsuezen (z)etsuezen gentsuezengentsueguzen* (z)etsuezen
(z)euazen geuazengeuaguzen* (z)euezen
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
netsazen
na(j)etsazen
na(j)etsanazen
8 HÁRERI hetsezenhetsenazen*
(z)etsezen
jetsezen
jetsenazen
netsezen
na(j)etsezen
na(j)etsenazen
hetsezen gentsezengentseguzen*
gentsezengentseguzen*
gentsenazengentsenaguzen
zentsezenzetsezuzen*
zentsezenzetsezuezen*
(z)etsezen
jetsezen
jetsenezen
hetsazen (z)etsazen
jetsazen
jetsanazen
gentsazengentsaguzen*
gentsazengentsaguzen*
gentsanazengentsanaguzen*
zentsazenzetsazuzen*
zentsezenzetsazuezen*
(z)etsezen
jetsezen
jetsanezen
hestazen hestazenhestanazen*
(z)estazen
jestazen
jestanazen
ze(n)stazenzestazuzen*
ze(n)stezenzestazuezen*
(z)estezen
jestezen
jestanezen
Honen aurreko orrialdian egindako ohar berberak egin leikez hemen be.
hetsazenhetsanazen*
90
2.4.3 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Baldintza
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIBaldintza NORK + denbora+ sustraixa
NORKpluralg. NORI NORK
pluralg.Sexu
markia
ne(u)
he(u)
le(u)
ge(u)n
ze(un)
ze(un)
le(u)
NORK + denbora+ sustraixa
n(aj)e(u)
-
l(aj)e(u)
g(aj)e(u)n
-
-
l(aj)e(u)
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
Baldintza
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
sta
k/n
tsa
sku
tsu
tsue
tse
e
e
sta
-
tsa
sku
-
-
tse e
NORpluralg.
z
z
z
z
z
z
z
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NOR
z
-
z
z
-
-
z
1 - NORK GUK, ZUK eta ZUEK-en kasuan normalago erabiltzen dira, taula honetako (ge-, ze-) “NORK+denb” ezaugarrixaz gaiñera, beste NORK ezaugarri bat (GU, ZU)NORI-ren ondoren ipiñiz moldautako adizkixak: bagentsagu*, bazetsazu*, bazetsazue*. Ikus: (1.1.15)en arazo honetaz jarrittakua.
2 - Parentesi arteko (U), NORI = HIRI danian bakarrik darabigu. Ikus: (1.1.14)an esandakua.
3 - NORK = GU alokutibuan (aj) ezaugarririk ez darabigu eta ez dogu, kasu honetan, paradigmetan jarriko. Ikus:(1.1.21)en eta laugarren paragrafuan honetaz esandakua.
3 - Hittanuan NORK = hárek danian, eta emakumiarena dan noka-ko kasuan, adizkixaren amaieria: e + na = ena > *nae > ne eta e + na + z = enaz > *naez> nez
91
6 ZURI banetsu baletsuebaletsu bagentsubagentsugu*
5 GURI bahesku baheskubaheskun*
balesku
bal(aj)eskuk
bal(aj)eskun
baleskue
bal(aj)eskuek
bal(aj)eskune
baze(n)skubazeskuzu*
baze(n)skuebazeskuzue*
2.4.3.1 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Baldintza (NOR/ZER = ha)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
2 HIRI - m baneuk
3 HIRI - n baneun baleun bageunbageunagu* baleune
7 ZUERI banetsue baletsue bagentsuebagentsuegu*
baletsue
baleuk bageunkbageuagu* baleue
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
banetsa
bana(j)etsak
bana(j)etsan
8 HÁRERI bahetsebahetsen*
baletse
bal(aj)etsek
bal(aj)etsen
banetse
bana(j)etsek
bana(j)etsen
bahetse bagentsebagentsegu*
bagentsekbagentsegu*
bagentsenbagentsenagu*
bazentsebazetsezu*
bazentsebazetsezue*
baletse
bal(aj)etsek
bal(aj)etsene
bahetsa baletsa
bal(aj)etsak
bal(aj)etsan
bagentsabagentsagu*
bagentsakbagentsagu*
bagentsanbagentsanagu*
bazentsabazetsazu*
bazentsebazetsazue*
baletse
bal(aj)etsek
bal(aj)etsen
bahesta bahestabahestan*
balesta
bal(aj)estak
bal(aj)estan
baze(n)stabazestazu*
baze(n)stebazestazue*
baleste
bal(aj)estek
bal(aj)esten
4 - baleskit*, baleskixo*, baleskigu*... eta holakuak ez dira BALDINTZAzko adizki jatorrak ONDORIXUArena dan KE markia (ke > ki) dauke barruan eta. Erabilli bai badarabiguz baiña ez dira zuzenak. Ikus: (1.1.8)n esandakua.
5 - “d” eta “h” zutabietako adizkixetan, “aj” alokutibo-markia nahiko galduta daukagu; hori barik darabiguz jeneralian.
bahetsabahetsan*
1- Erabilleran, hittanuan“j”a errez jausten jaku,bokal artian doianian.
2 - “c” zutabeko (*)zmarkauta daren adizkixak ezdira gramatika aldetikzuzenak, baiña halaxedarabiguz. Ikus: (1.1.1).
3 - “e”, “f” eta “g”zutabietako (*)dunak be ezdira gramatikanormatibuaren aldetikzuzenak, NORKezaugarrixa, aurrekuazaparte, atzian bebadaroielako; Ikus:(1.1.15)en arazo honetazjarrittakua, baitta (2.4.2.1)ko3. oharra be.Baztargarrixago deritxegu ,asko entzuten diran arren,NORK 3. pertsonako aditz-oiñarrixari NORKezaugarrixok ezarrizmoldautakueri: balestazu*,baletsazu*, baleskuzu*,....
92
6 ZURI banetsuz baletsuezbaletsuz bagentsuzbagentsuguz*
5 GURI baheskuzbaheskuaz*
baheskuzbaheskunaz*
baleskuz
bal(aj)eskuaz
bal(aj)eskunaz
baleskuez
bal(aj)eskuezak
bal(aj)eskunez
baze(n)skuzbazeskuzuz*
baze(n)skuezbazeskuzuez*
2.4.3.2 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Baldintza (NOR/ZER = hárek)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
2 HIRI - m baneuaz
3 HIRI - n baneunaz baleunaz bageunazbageunaguz* baleunez
7 ZUERI banetsuez baletsuez bagentsuezbagentsueguz*
baletsueez
baleuaz bageuazbageuaguz* baleuez
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
banetsaz
bana(j)etsaz
bana(j)etsanaz
8 HÁRERI bahetsezbahetsenaz*
baletsez
bal(aj)etsezak
bal(aj)etsenaz
banetsez
bana(j)etsez
bana(j)etsenaz
bahetsez bagentsezbagentseguz*
bagentsezakbagentseguzak*
bagentsenazbagentsegunaz*
bazentsezbazetsezuz*
bazentseezbazetsezuez*
baletsez
bal(aj)etsezak
bal(aj)etsenez
bahetsaz baletsaz
bal(aj)etsazak
bal(aj)etsanaz
bagentsazbagentsaguz*
bagentsazakbagentsaguzak*
bagentsanazbagentsanaguz*
bazentsazbazetsazuz*
bazentsezzbazetsazuez*
baletsez
bal(aj)etsezak
bal(aj)etsenaz
bahestaz bahestazbahestanaz*
balestaz
bal(aj)estazak
bal(aj)estanaz
baze(n)stazbazestazuz*
baze(n)stezbazestazuez*
balestez
bal(aj)estezak
bal(aj)estenaz
bahetsazbahetsanaz*
1 - ZER BAKARRAri (2.4.3.1)en egindako ohar ber-berak egin leikez hemen be.
2 - Gizonezkuari dagokixozen hittano-amaiera batzuek, argittasunaren mesederako, bizkaieriaren eredu orokorrari jarraittuz ipiñi dittugu: balestazak, baletsazak, baletsezak,bagentsazak, bagentsezak, balestezak, baletsezak, baleskuezak, baletsezak. Ikus: (1.1.22)n hittanoko adizkixetan ZER pluraletako amaieren gaiñian esandakua.
93
2.4.4 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Ondorixua
Indikatiboko Lehenaldixa erabiltzen da geruago eta gehixago Ondorixuaren ordez:esango netsan*, esango neskixo edo esango netsake erabilli biharrian. Ondorixua erabiltzen danian,(1.1.16)an esan dogunez, eredu bi darabiguz, segun eta “KE” (ondorixuaren markia) “NORI”renaurretik edo atzetik ipintzen dan:
2.4.4.1: “a” eredua, aurretik doiana, bizkai-joerakua.
2.4.4.2: “b” eredua, atzetik doiana, giputz-joerakua, Eibarren bestia baiño zabalduago daguana.
94
2.4.4.1 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Ondorixua (“a” eredua: bizkai-joerakua)
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIONDORIXOmarkia
KE > KINORK + denbora
+ sustraixaNORKpluralg. NORI NORK
pluralg.Sexu
markia
ne(u)s
he(u)s
le(u)s
ge(u)ns
ze(un)s
ze(un)s
le(u)s
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ONDORIXOmarkia
KE > KINORK + denbora
+ sustraixa
n(aj)e(u)s
-
l(aj)e(u)s
g(aj)e(u)ns
-
-
l(aj)e(u)s
ki
-
ki
ki
-
-
ki
t/da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
e
e
t/da
-
o
gu
-
-
oe e
NORpluralg.
z
z
z
z
z
z
z
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NOR
z
z
z
z
z
z
z
1 - Parentesi arteko (U), NORI = HIRI danian bakarrik darabigu. Ikus: (1.1.14)an esandakua.
2 - NORK = GU alokutibuan (aj) ezaugarririk ez darabigu, eta ez dogu, kasu honetan, paradigmetan jarriko. Ikus: (1.1.21)en laugarren paragrafua.
3 - Hittanuan NORK = hárek danian, eta emakumiarena dan noka-ko kasuan, adizkixen amaieria:
kida + e + n > *kiraen > kirane ; u + e + n = uen > une ; o + e + n = oen > one; oe + e + n = *oeen > uene.
4 - ki + da > kira, eta ki + t + e > kitte, ki + t + ek > kittek.
5 - Ondorixo-markia KE da berez, baiña gaur egunian, NORI ezaugarrixaren aurrian doianian, KI bihurtu da, datibo-aurreko markionekin bat egiñez.
95
2.4.4.1.1 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Ondorixua “a” eredua (NOR/ZER=ha)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m neuskik
3 HIRI - n neuskiñ leuskiñ geu(n)skiñ leuskiñe
7 ZUERI neskizue leskizue ge(n)skizue leskizue
6 ZURI neskizu leskizueleskizu ge(n)skizu
leuskik geu(n)skik leuskiek
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neskixo
n(aj)eskixok
n(aj)eskixon
heskiguheskiguk*
heskiguheskigun*
leskigu
l(aj)eskiguk
l(aj)eskigun
leskigue
l(aj)eskiguek
l(aj)eskigune
ze(n)skigu ze(n)skigue
8 HÁRERI heskixueheskixone*
leskixue
l(aj)eskixuek
l(aj)eskixone
neskixue
n(aj)eskixuek
n(aj)eskixone
heskixueheskixuek*
ge(n)skixue
ge(n)skixuek
ge(n)skixone
ze(n)skixue ze(n)skixue leskixue
l(aj)eskixuek
l(aj)eskixuene
heskixoheskixok*
leskixo
l(aj)eskixok
l(aj)eskixon
ge(n)skixo
ge(n)skixok
ge(n)skixon
ze(n)skixo ze(n)skixue leskixue
l(aj)eskixuek
l(aj)eskixone
heskittheskirak*
heskittheskirak*
leskitt
l(aj)eskirak
l(aj)eskiran
ze(n)skitt ze(n)skitte leskitte
l(aj)eskittek
l(aj)eskirane
heskixoheskixon*
1 - Erabilleran, hittanuan “j”a errez jausten jaku bokal artian doianian eta ez dogu ahoskatzen.
2 - “b” eta “c” zutabietan (*)z markauta daren adizkixak ez dira gramatika aldetik zuzenak, baiña halaxe darabiguz batez be “c” zutabekuak. Ikus: (1.1.1).
3 - “aj” alokutibo markia nahiko galduta daukagu eta Ondorixuan gehixago entzuten dira “aj” bako adizkixak.
4 - Aditz-modu honek daukan erabilpen urrixaren barruan, adizki zuzenekin batera, ziharo baztertzekuak diran holako adizkixak be entzuten dira: leskirazu*/leskirazue*,
leskixozu*/leskixozue*, leskiguzu*/lekiguzue*, leskixuezu*/leskixuezue*. Ikus: (1.1.15).
96
2.4.4.1.2 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Ondorixua “a” eredua (NOR/ZER = hárek)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m neuskiaz
3 HIRI - n neuskiñaz leuskiñaz geu(n)skiñaz leuskiñez
7 ZUERI neskizuez leskizue ge(n)skizuez leskizuez
6 ZURI neskizuz leskizuezleskizu ge(n)skizuz
leuskiaz geu(n)skiaz leuskiezak
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neskixoz
n(aj)eskixuaz
n(aj)eskixonaz
heskiguzheskiguaz*
heskiguzheskigunaz*
leskiguz
l(aj)eskiguaz
l(aj)eskigunaz
leskiguez
l(aj)eskiguezak
l(aj)eskigunez
ze(n)skiguz ze(n)skiguez
8 HÁRERI heskixuezheskixonez*
leskixue
l(aj)eskixuezak
l(aj)eskixonez
neskixuez
n(aj)eskixuez
n(aj)eskixonez
heskixuez ge(n)skixuez
ge(n)skixuezak
ge(n)skixonez
ze(n)skixuez ze(n)skixuez leskixuez
l(aj)eskixuezak
l(aj)eskixuenez
heskixozheskixuaz*
leskixoz
l(aj)eskixuaz
l(aj)eskixonaz
ge(n)skixoz
ge(n)skixuaz
ge(n)skixonaz
ze(n)skixoz ze(n)skixuez leskixuez
l(aj)eskixuezak
l(aj)eskixonez
heskiraz heskirazheskiranaz*
leskiraz
l(aj)eskirazak
l(aj)eskiranaz
ze(n)skiraz ze(n)skittez leskittez
l(aj)eskittezak
l(aj)eskiranez
heskixozheskixonaz*
1 - Aurreko orrialdian jarrittako oharrak egin leikez hemen be.
2 - Baldintzan egin dogun moduan, gizonezkuari dagokixozen hittano-amaiera batzuek, argittasunaren mesederako, bizkaieriaren eredu orokorrari jarraittuz ipiñidittuguz: leskirazak, leskixuezak, genskixuezak, leskittezak, leskixuezak, leskiguezak. Ikus: (1.1.22).
97
2.4.4.2 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Ondorixua (“b” eredua: giputz-joerakua)
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
ONDORIXOmarkiaNORINORK + denbora
+ sustraixaNORKpluralg.
ONDORIXOmarkia
NORKpluralg.
Sexumarkia
ne(u)
he(u)
le(u)
ge(u)n
ze(un)
ze(un)
le(u)
sta
a/na
tsa
sku
tsu
tsue
tse
NORINORK + denbora+ sustraixa
n(aj)e(u)
-
l(aj)e(u)
g(aj)e(u)n
-
-
l(aj)e(u)
sta
-
tsa
sku
-
-
tse
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
e
e
ke
-
ke
ke
-
-
ke e
NORpluralg.
z
z
z
z
z
z
z
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NORpluralg.
z
-
z
z
-
-
z
1 - Parentesi arteko (U), NORI = HIRI danian bakarrik darabigu. Ikus: (1.1.14).
2 - NORK = GU alokutibuan (aj) ezaugarririk ez darabigu, eta ez dogu, kasu honetan, paradigmetan jarriko. Ikus: (1.1.21)en laugarren paragrafua.
3 - ee > ie ; e + n = en > ne.
98
2.4.4.2.1 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Ondorixua “b” eredua (NOR/ZER = ha)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m neuake
3 HIRI - n neunake leunake geunake leunakie
7 ZUERI netsueke letsueke gentsueke letsuekie
6 ZURI netsuke letsukieletsuke gentsuke
leuake geuake leuakie
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
netsake
n(aj)etsakek
n(aj)etsaken
heskukeheskukek*
heskukeheskuken*
leskuke
l(aj)eskukek
l(aj)eskuken
leskukie
l(aj)eskukiek
l(aj)eskukene
ze(n)skuke ze(n)skukie
8 HÁRERI hetsekehetseken*
letseke
l(aj)etsekek
l(aj)etseken
netseke
n(aj)etsekek
n(aj)etseken
hetsekehetsekek*
gentseke
gentsekek
gentseken
zentseke zentsekie lletsekie
l(aj)etsekiek
l(aj)etsekene
hetsakehetsakek*
letsake
l(aj)etsakek
l(aj)etsaken
gentsake
gentsakek
gentsaken
zentsake zentsakie letsakie
l(aj)etsakiek
l(aj)etsakene
hestakehestakek*
hestakehestaken*
lestake
l(aj)estakek
l(aj)estaken
ze(n)stake ze(n)stakie lestakie
l(aj)estakiek
l(aj)estakene
hetsakehetsaken*
1 - Erabilleran, hittanuan “j”a errez jausten jaku bokal artian doianian eta ez dogu ahoskatzen.
2 - “b” eta “c” zutabietan (*)z markauta daren adizkixak ez dira gramatika aldetik zuzenak, baiña halaxe darabiguz, batez be “c” zutabekuak. Ikus: (1.1.1).
3 - “aj” alokutibo markia nahiko galduta daukagu eta, aditz-modu honek daukan erabilpen urrixan, gehixago entzuten dira “aj” bako adizkixak.
4 - Hau aditz-moduau geruago eta gitxiago darabigu eta erabilpen urri horren barruan, adizki zuzenekin batera ziharo baztertzekuak diran holako adizkixak be entzutendira: lestakezu/zuke*, letsakezu/zuke*..., lestakezue/zueke*, letsakezue/zueke*,... Ikus: (1.1.15).
99
2.4.4.2.2 - Laguntzaillia, EUTSI: NOR-NORI-NORK Ondorixua “b” eredua (NOR/ZER = hárek)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m neuakez
3 HIRI - n neunakez leunakez geunakez leunakiez
7 ZUERI netsuekez letsuekez gentsuekez letsuekiez
6 ZURI netsukez letsukiezletsukez gentsukez
leuakez geuakez leuakiez
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
netsakez
n(aj)etsakiaz
n(aj)etsakenaz
heskukezheskukiaz*
heskukezheskukenaz*
leskukez
l(aj)eskukiaz
l(aj)eskukenaz
leskukiez
l(aj)eskukiezak
l(aj)eskukenez
ze(n)skukez ze(n)skukiez
8 HÁRERI hetsekezhetsekenaz*
letsekez
l(aj)etsekiaz
l(aj)etsekenaz
netseke
n(aj)etsekiaz
n(aj)etsekenaz
hetsekezhetsekiaz*
gentsekez
gentsekiaz
gentsekenaz
zentsekez zentsekiez letsekiez
l(aj)etsekiezak
l(aj)etsekenez
hetsakezhetsakiaz*
letsakez
l(aj)etsakiaz
l(aj)etsakenaz
gentsakez
gentsakiaz
gentsakenaz
zentsakez zentsakiez letsakiez
l(aj)etsakiezak
l(aj)etsakenez
hestakezhestakiaz*
hestakezhestakenaz*
lestakez
l(aj)estakiaz
l(aj)estakenaz
ze(n)stakez ze(n)stakiez lestakiez
l(aj)estakiezak
l(aj)estakenez
hetsakezhetsakenaz*
1 - Honen aurreko orrialdian jarrittako oharrak balio dabe honako be.
2 - Gizonezkuari dagokixozen hittano-amaiera batzuek, argittasunaren mesederako, bizkaieriaren eredu orokorrari jarraittuz ipiñi dittuguz:lestakiezak, letsakiezak, leskukiezak, letsekiezak.
100
2.4.5 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Ahalezkua Oraiña-Hipotetikua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIAHALmarkia
KE > KINORK + denbora
+ sustraixaNORKpluralg. NORI NORK
pluralg.Sexu
markia
nei
hei
lei
gei(n)
zei(n)
zei(n)
lei
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
AHALmarkia
KE > KINORK + denbora
+ sustraixa
n(aj)ei
-
l(aj)ei
g(aj)ei(n)
-
-
l(aj)ei
ki
-
ki
ki
-
-
ki
t/da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
e
e
t/da
-
o
gu
-
-
oe e
NORpluralg.
z
z
z
z
z
z
z
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NORpluralg.
z
-
z
z
-
-
z
1 - kida > kira, kida + e + n = *kiraen > kirane eta kit + e > kitte, kit + ek > kittek
2 - NORK = GU alokutibuan (aj) ezaugarririk ez darabigu, eta ez dogu, kasu honetan, paradigmetan jarriko. Ikus: (1.1.21)en laugarren paragrafua.
3 - KE ahal-markia desagertu egitten da NORI-ren aurrian doianian, KI datibo-aurrekuonekin bat eginez.
101
2.4.5.1. - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Ahalezkua Oraiña-Hipotetikua (NOR/ZER = ha)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m neikik
3 HIRI - n neikiñ leikiñ geinkiñ leikiñe
7 ZUERI neikizue leikizue geinkizue leikizue
6 ZURI neikizu leikizueleikizu geinkizu
leikik geinkik leikiek
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neikixo
n(aj)eikixok
n(aj)eikixon
heikiguheikiguk*
heikiguheikigun*
leikigu
l(aj)eikiguk
l(aj)eikigun
leikigue
l(aj)eikiguek
l(aj)eikigune
zeinkigu zeinkigue
8 HÁRERI heikixueheikixone*
leikixue
l(aj)eikixuek
l(aj)eikixone
neikixue
n(aj)eikixuek
n(aj)eikixone
heikixueheikixuek*
geinkixue
geinkixuek
geinkixone
zeinkixue zeinkixue leikixue
l(aj)eikixuek
l(aj)eikixuene
heikixoheikixok*
leikixo
l(aj)eikixok
l(aj)eikixon
geinkixo
geinkixok
geinkixon
zeinkixo zeinkixue leikixue
l(aj)eikixuek
l(aj)eikixone
heikittheikirak*
heikittheikiran*
leikitt
l(aj)eikirak
l(aj)eikiran
zeinkitt zeinkitte leikitte
l(aj)eikittek
l(aj)eikirane
heikixoheikixon*
1 - Aditz modu hau gitxi erabiltzen da eta , honen ordez, Indikatiboko formak erabiltzeko joera haundixa dago: “ahal destak” “heikitt”en ordez... eta abar.
2 - NOR-NORI sailleko adizkixekin bardintasunak dittugu: HAREK HARI emon leikixo - HA HARI juan leikixo
3 - Ikus: Sarrerako (1.1.2), (1.1.6) eta (1.1.9) Ahalezkuaz idatzittakuak.
4 - Ikus: (1.1.1)en, “b” eta “c” zutabietan markauta daren adizkixen gaiñian esandakua.
102
2.4.5.2. - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Ahalezkua Oraiña-Hipotetikua (NOR/ZER = hárek)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m neikiaz
3 HIRI - n neikiñaz leikiñaz geinkiñaz leikiñez
7 ZUERI neikizuez leikizuez geinkizuez leikizuez
6 ZURI neikizuz leikizuezleikizuz geinkizuz
leikiaz geinkiaz leikiezak
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neikixoz
n(aj)eikixuaz
n(aj)eikixonaz
heikiguzheikiguaz*
heikiguzheikigunaz*
leikiguz
l(aj)eikiguaz
l(aj)eikigunaz
leikiguez
l(aj)eikiguezak
l(aj)eikigunez
zeinkiguz zeinkiguez
8 HÁRERI heikixuezheikixonez*
leikixuez
l(aj)eikixuezak
l(aj)eikixonez
neikixuez
n(aj)eikixuezak
n(aj)eikixonez
heikixuez geinkixuez
geinkixuezak
geinkixonez
zeinkixuez zeinkixuez leikixuez
l(aj)eikixuezak
l(aj)eikixuenez
heikixozheikixuaz*
leikixoz
l(aj)eikixuaz
l(aj)eikixonaz
geinkixoz
geinkixuaz
geinkixonaz
zeinkixoz zeinkixuez leikixuez
l(aj)eikixuezak
l(aj)eikixonez
heikiraz heikiraz heikiranaz*
leikiraz
l(aj)eikiraz
l(aj)eikiranaz
zeinkiraz zeinkittez leikittez
l(aj)eikittezak
l(aj)eikiranez
heikixozheikixonaz*
1 - Bizkaieriaren ereduari jarraittuz, jarri dittugun hittano-amaiera batzuek, gizonezkuari dagokixozenak: leikittezak, leikiezak, leikixuezak, leikiguezak, neikixuezak,geinkixuezak. Ikus: (1.1.22).
103
2.4.6 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Ahalezkua Lehena
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIAHALmarkia
KE > KINORK + denbora
+ sustraixaNORKpluralg. NORI NORK
pluralg.Sexu
markia
nei
hei
(z)ei
gei(n)
zei(n)
zei(n)
(z)ei
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
AHALmarkia
KE > KINORK + denbora
+ sustraixa
n(aj)ei
-
(j)ei
g(aj)ei(n)
-
-
(j)ei
ki
-
ki
ki
-
-
ki
da/t
a/na
o
gu
zu
zue
oe
e
e
da/t
-
o
gu
-
-
oe e
Denboraatziz.
n
n
n
n
n
n
n
Denboraatziz.
n
-
n
n
-
-
n
NORpluralg.
ze
ze
ze
ze
ze
ze
ze
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORpluralg.
ze
-
ze
ze
-
-
ze
1 - kidan > kiran, kida + e + nan = *kiraenan > kiranen eta kit + en > kitten
2 - NORK = GU alokutibuan (aj) ezaugarririk ez darabigu, eta ez dogu, kasu honetan, paradigmetan jarriko. Ikus: (1.1.21)en laugarren paragrafua.
3 - KE ahal-markia desagertu egitten da NORI-ren aurrian doianian, KI datibo-aurrekuonekin bat eginez.
104
2.4.6.1 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Ahalezkua Lehena (NOR/ZER = ha)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m neikian
3 HIRI - n neikiñan zeikiñan geinkiñan zeikiñen
7 ZUERI neikizuen zeikizuen geinkizuen zeikizuen
6 ZURI neikizun zeikizuenzeikizun geinkizun
zeikian geinkian zeikien
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neikixon
n(aj)eikixuan
n(aj)eikixonan
heikigunheikiguan*
heikigunheikigunan*
zeikigun
jeikiguan
jeikigunan
zeikiguen
jeikiguen
jeikigunen
zeinkigun zeinkiguen
8 HÁRERI heikixuenheikixonen*
zeikixuen
jeikixuen
jeikixonen
neikixuen
n(aj)eikixuen
n(aj)eikixonen
heikixuen geinkixuen
geinkixuen
geinkixonen
zeinkixuen zeinkixuen zeikixuen
jeikixuen
jeikixuenen
heikixonheikixuan*
zeikixon
jeikixuan
jeikixonan
geinkixon
geinkixuan
geinkixonan
zeinkixon zeinkixuen zeikixuen
jeikixuen
jeikixonen
heikiran heikiranheikiranan*
zeikiran
jeikiran
jeikiranan
zeinkiran zeinkitten zeikitten
jeikitten
jeikiranen
heikixonheikixonan*
1 - Hau aditz-moduau oraiñaldixan gitxi erabiltzen baldin bada, lehenaldixan gitxiago. Indikatiboko formetara joten da sarri: “ahal netsan” “neikixon”en ordez.
2 - Ikus: Sarrerako (1.1.2), (1.1.6) eta (1.1.9) Ahalezkuaz idatzittakuak.
3 - Ikus: (1.1.1)en, “b” eta “c” zutabietan markauta daren adizkixen gaiñian esandakua.
105
2.4.6.2 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Ahalezkua Lehena (NOR/ZER = hárek)
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
4 HARI
5 GURI
2 HIRI - m neikiazen
3 HIRI - n neikiñazen zeikiñazen geinkiñazen zeikiñezen
7 ZUERI neikizuezen zeikizuezen geinkizuezen zeikizuezen
6 ZURI neikizuzen zeikizuezenzeikizuzen geinkizuzen
zeikiazen geinkiazen zeikiezen
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neikixozen
n(aj)eikixuazen
n(aj)eikixonazen
heikiguzenheikiguazen*
heikiguzenheikigunazen*
zeikiguzen
jeikiguazen
jeikigunazen
zeikiguezen
jeikiguezen
jeikigunezen
zeinkiguzen zeinkiguezen
8 HÁRERI heikixuezenheikixonezen*
zeikixuezen
jeikixuezen
jeikixonezen
neikixuezen
n(aj)eikixuezen
n(aj)eikixonezen
heikixuezen geinkixuezen
geinkixuezen
geinkixonezen
zeinkixuezen zeinkixuezen zeikixuezen
jeikixuezen
jeikixuenezen
heikixozenheikixuazen*
zeikixozen
jeikixuazen
jeikixonazen
geinkixozen
geinkixuazen
geinkixonazen
zeinkixozen zeinkixuezen zeikixuezen
jeikixuezen
jeikixonezen
heikirazen heikirazenheikiranazen*
zeikirazen
jeikirazen
jeikiranazen
zeinkirazen zeinkittezen zeikittezen
jeikittezen
jeikiranezen
heikixozenheikixonazen*
106
2.4.7 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Subjuntibua Oraiña
NORKNORINOR+ denbora + sustraixa
NORPluralgillia
dei
dei
da
a/ana(2)
o
gu
zu
zue
oe
da
a/na
-
gu
zu
zue
e ze
Subjuntiboatzizkixa
n
n
n
n
n
n
n
1 - d (bokal artian) > r.
2 - HI-Emakumiari dagokixon NORI markia -ana- darabigu, -na- erabilli biharrian. Ikus: (1.1.12)an honetaz idatzittakua.
107
a b c d e f g h
NIK HIK-m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI deiranandeiran deiran deirazun deirazuen deiren
2 HIRI - m deixandeixaran deixagun deixen
3 HIRI - n deixanandeixanaran deixanagun deixanen
4 HARI deixonandeixuan deixondeixoran deixogun deixozun deixozuen deixuen
5 GURI deigunandeiguan deigun deiguzun deiguzuen deiguen
6 ZURI deizundeizuran deizugun deizuen
7 ZUERI deizuendeizueran deizuegun deizuen
8 HÁRERI deixuenandeixuen deixuendeixueran deixuegun deixuezun deixuezuen deixuen
1 - Hirugarren lerroko adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.12)n jarrittakua.
2.4.7.1 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Subjuntibua Oraiña (NOR/ZER = ha)
108
a b c d e f g h
NIK HIK-m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI deiranazendeirazen deirazen deirazuzen deirazuezen deirezen
2 HIRI - m deixazendeixarazen deixaguzen deixezen
3 HIRI - n deixanazendeixanarazen deixanaguzen deixanezen
4 HARI deixonazendeixuazen deixozendeixorazen deixoguzen deixozuzen deixozuezen deixuezen
5 GURI deigunazendeiguazen deiguzen deiguzuzen deiguzuezen deiguezen
6 ZURI deizuzendeizurazen deizuguzen deizuezen
7 ZUERI deizuezendeizuerazen deizueguzen deizuezen
8 HÁRERI deixuenazendeixuezen deixuezendeixuerazen deixueguzen deixuezuzen deixuezuezen deixuezen
2.4.7.2 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Subjuntibua Oraiña (NOR/ZER = hárek)
109
2.4.8 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Subjuntibua Lehena
NORKpluralgilliaNORINORK
+ denbora + sustraixaNOR
Pluralgillia
nei
hei
(z)ei
ge(ng)i
ze(ng)i
ze(ng)i
(z)ei
da
a/ana(2)
o
gu
zu
zue
oe
e
e
ze
ze
ze
ze
ze
ze
ze
Subjuntibomarkia
n
n
n
n
n
n
n
1 - d (bokal artian) > r ; io > ixo ; ioe > ixoe > ixue.
2 - HI-Emakumiari dagokixon NORI markia -ana- darabigu, -na- erabilli biharrian.Ikus: (1.1.12)n honetaz idatzittakua.
3 - Parentesi arteko (ng) galduta daukagu eta gengi > gei eta zengi > zei egitten dittugu.
110
a b c d e f g h
NIK HIK-m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI heiranheiranan*heiran (z)eiran zeiran
zeirazun*zeirenzeirazuen* (z)eiren
2 HIRI - m (z)eixanneixan geixan (z)eixen
3 HIRI - n (z)eixananneixanan geixanan (z)eixanen
4 HARI heixonheixonan*
heixonheixuan* (z)eixonneixon geixon zeixon
zeixozun*zeixuenzeixozuen* (z)eixuen
5 GURI heigunheigunan*
heigunheiguan* (z)eigun zeigun
zeiguzun*zeiguenzeiguzuen* (z)eiguen
6 ZURI (z)eizunneizun geizun (z)eizuen
7 ZUERI (z)eizuenneizuen geizuen (z)eizuen
8 HÁRERI heixuenheixuenan*heixuen (z)eixuenneixuen geixuen zeixuen
zeixuezun*zeixuenzeixuezuen* (z)eixuen
2.4.8.1 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Subjuntibua Lehena (NOR/ZER = ha)
1 - Ikus: (1.1.1)en, “b” eta “c” zutabietan markauta daren adizkixen gaiñian esandakua.2 - Hirugarren lerroko adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.12).3 - (f) eta (g) zutabietan markauta daren adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.15).
111
a b c d e f g h
NIK HIK-m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI heirazenheiranazen*heirazen (z)eirazen zeirazen
zeirazuzen*zeirezenzeirazuezen* (z)eirezen
2 HIRI - m (z)eixazenneixazen geixazen (z)eixezen
3 HIRI - n (z)eixanazenneixanazen geixanazen (z)eixanezen
4 HARI heixozenheixonazen*
heixozenheixuazen* (z)eixozenneixozen geixozen zeixozen
zeixozuzen*zeixuezenzeixozuezen* (z)eixuezen
5 GURI heiguzenheigunazen*
heiguzenheiguazen* (z)eiguzen zeiguzen
zeiguzuzen*zeiguezenzeiguzuezen* (z)eiguezen
6 ZURI (z)eizuzenneizuzen geizuzen (z)eizuezen
7 ZUERI (z)eizuezenneizuezen geizuezen (z)eizuezen
8 HÁRERI heixuezenheixuenazen*heixuezen (z)eixuezenneixuezen geixuezen zeixuezen
zeixuezuzen*zeixuezenzeixuezuezen* (z)eixuezen
2.4.8.2 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Subjuntibua Lehena (NOR/ZER = hárek)
112
2.4.9 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Agintera
NORKNORINOR+ sustraixa
Pluralgillia
-
-
e(g)i
-
-
-
e(g)i
da
-
o
gu
-
-
oe
-
k/n
-
-
zu
zue
- z
1 - d (bokal artian) > r ; io > ixo ; ioe > ixue ; ioen > ixone
2 - Parentesi arteko eta sustraixarena dan (g)a, ez dogu ahoskatzen eta idatzi beez dogu idatziko, Ahalezkuan eta Subjuntibuan egin dogun moduan.
113
a b c d e f g h
NIK HIK-m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI eiranesairanbotairan
eirakesairakbotairak
deirala eirazuesairazubotairazu
eirazueesairazuebotairazue
deirela
2 HIRI - m deixala deixela
3 HIRI - n deixanala deixanela
4 HARI eixonesaixonbotaixon
eixokesaixokbotaixok
deixola eixozuesaixozubotaixozu
eixozueesaixozuebotaixozue
deixuela
5 GURI eigunesaigunbotaigun
eigukesaigukbotaiguk
deigula eiguzuesaiguzubotaiguzu
eiguzueesaiguzuebotaiguzue
deiguela
6 ZURI deizula deizuela
7 ZUERI deizuela deizuela
8 HÁRERI eixoneesaixonebotaixone
eixuekesaixuekbotaixuek
deixuela eixuezuesaixuezubotaixuezu
eixuezueesaixuezuebotaixuezue
deixuela
2.4.9.1 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Agintera (NOR/ZER = ha)
1 - Aginterazko adizkixak “NORK bigarren pertsonia”renak dira: b , c, f eta g zutabietakuak; d eta h zutabietako adizkixak Subjuntibokuak dira izan, nahiz eta agintzeko be erabiltzen diran.
2 - Agintera hutsezko adizkixak, b, c, f eta g zutabietakuak, dira erabillixenak: baltzez markauta darenak.
3 - Agintera hutsezko adizkixak, b, c, f eta g zutabietakuak, (HIK-m, HIK-n, ZUK eta ZUEK),baiezko perpausetan, laguntzaillia beste aditz bati lotzerakuan eratzen dan adizki konposatuaren bi elementuak (aditz nagusixa eta laguntzaillia) lotuta idatzi eta ahoskatukodira, aditz nagusixa bokalez edo n-z amaitzen bada; eta halan, nahiz eta laguntzaillia tartian izan, trinko edo sintetiko itxura guztia daukan adizkixa sortzen jaku. Hona hemenAditz nagusixa eta Laguntzaillia lotzeko erregelia:
– Laguntzaillia beti E barik,
– Aditz nagusixa: • I, N edo U-z amaitzen bada bere azken I, N edo U barik: erosi > eros-, esan > esa-, kontau > konta, siñistu > siñist-, konpondu > konpond-, edo• A, E edo O-z amaitzen bada, ezer galdu barik: bota-, erre-, jaso-
(Ikusi paradigma honetan esan eta bota aditzen adizkixak, letra etzanez jarrittakuak, erregela honen arabera tajutu dittugunak)
ezezko perpausetan bananduta idatziko dira aditz nagusixa eta laguntzaillia: ez eixok esan, ez eixok bota.4 - Ikus: (1.1.12)an, emakumiari dagokixon (-ana) HIRI ezaugarrixaz esandakua. Hortik: 3. lerroko deixanala eta deixanela.
114
a b c d e f g h
NIK HIK-m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERIeiranazesairanazbotairanaz
eirazesairazbotairaz
deirazela eirazuzesairazuzbotairazuz
eirazuezesairazuezbotairazuez
deirezela
2 HIRI - m deixazela deixezela
3 HIRI - n deixanazela deixanezela
4 HARIeixonazesaixonazbotaixonaz
eixuazesaixuazbotaixuaz
deixozela eixozuzesaixozuzbotaixozuz
eixozuezesaixozuezbotaixozuez
deixuezela
5 GURIeigunazesaigunazbotaigunaz
eiguazesaiguazbotaiguaz
deiguzela eiguzuzesaiguzuzbotaiguzuz
eiguzuezesaiguzuezbotaiguzuez
deiguezela
6 ZURI deizuzela deizuezela
7 ZUERI deizuezela deizuezela
8 HÁRERIeixonezesaixonezbotaixonez
eixuezesaixuezbotaixuez
deixuezela eixuezuzesaixuezuzbotaixuezuz
eixuezuezesaixuezuezbotaixuezuez
deixuezela
2.4.9.2 - Laguntzaillia, EGIÑ: NOR-NORI-NORK Agintera (NOR/ZER = hárek)
1 - Aurreko orrialdian, ZER BAKARRAren paradigman jarrittako oharrak balio dabe honako be.
115
3.ADITZ
TRINKUA
3.1.NOR
116
3.1.1 - Aditz trinkua, NOR: EGON
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
PluralgilliaSustraixaNOR + denb.
na
ha
da
ga
za
za
da
NOR + denb.
n(aj)a
da/ja
g(aj)a
da/ja
go
go
go
(go)
(go)
(go)
(go)
Sustraixa
go
go
go
go
z/de
z/de
zee/dee
z/de
Sexu markia
k/n
k/n
a/na
a/na
Pluralgillia
z
z
3.1.1.b - Indikatibua Lehena
3.1.1.a - Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
DenboraatzizkiaSustraixaNOR +
denb.
ne(n)
he(n)
(z)e
gen
zen
zen
(z)e
go
go
go
(go)
(go)
(go)
(go)
an
an
an
n
n
n
n
Pluralgillia
ze/de
ze/de
zee/dee
ze/de
PluralgilliaSustraixaNOR +denb.
n(aj)e(n)
je
g(aj)e(n)
je
go
go
go
go
ze
ze
Denboraatzizkia
n
n
n
n
Sexumarkia
a/na
a/na
a/na
a/na
- d (bokal artian) > r ;g bokal artekua galduegitten da berbaegitterakuan; oa > ua.
- Adizkixa “de”pluralgilliakin badoia“go” sustraixa galduegitten dau.
- “GU”ri dagokixonalokutibuan ez dogu(aj) ezaugarrixaerabiltzen.
- d (bokal artian) > r ;g bokal artekua galduegitten da berbaegitterakuan; oa > ua.
- Adizkixa “de”pluralgilliakin badoia“go” sustraixa galduegitten dau.
- Aditz honetan etaoraiñaldixan, ez doguEibarren alokutibuen“aj” ezaugarrixaerabiltzen.
117
3.1.1 - NOR: EGON
3.1.1.c - Baldintza
3.1.1.d - Ondorixua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Pluralg.NOR +denbora
Baldintzamarkia
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
nen
hen
le
gen
zen
zen
le
z/de
z/de
ze/de
z/de
Sustraixa
go
go
go
(go)
(go)
(go)
(go)
Sexumarkia
NOR +denbora
Baldintzamarkia
ba
-
ba
ba
-
-
ba
n(aj)en
-
l(aj)e
g(aj)en
-
-
l(aj)e
k/n
-
k/n
a/na
-
-
a/na
Pluralg.
z
-
-
z
Sustraixa
go
-
go
go
-
-
go
1 - Sustraixan letra etzanez jarri dogun “de”, pluralgillia da izan eta hor jarri bada, “KE”-ren aurretik ipintzeko izan da. Adizkixa “de” pluralgilliakinbadoia, “go” sustraixa galdu egitten dau.
2 - Alokutibuaren (aj) ezaugarrixa ez dogu aditz-modu honetan erabiltzen.
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Pluralg.SustraixaNOR +denb.
nen
hen
le
gen
zen
zen
le
go
go
go
(go)/de
(go)/de
(go)/de
go
z
z
z
z
Ondorixomarkia
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
SexumarkiaSustraixaNOR +
denb.
n(aj)en
-
l(aj)e
g(aj)en
-
-
l(aj)e
go
-
go
(go)/de
-
-
go
k/n
-
k/n
a/na
-
-
a/na
Pluralg.
z
-
-
z
Ondorixomarkia
ke
-
ke
ke
-
-
ke
118
3.1.1 - NOR: EGON
3.1.1.e - Agintera
SustraixaNOR+ denbora
Pluralgillia
-
ha
-
-
za
za
-
go
z
ze(e)
-
119
3.1.1. - Aditz trinkua, NOR: EGON
a b c d e
INDIKATIBUALEHENA
INDIK.ORAIÑA
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hago
3 HI - n hago he(n)guanhe(n)guanan*
bahengo hengoke hago
7 ZUEK zengozien / zenguazienzenden
zagoziezarie
bazengoziebazende
zengokeziezendekie
zagozie
6 ZU zagoz zare
zengozen / zenguazenzenden
zagozzare
bazengozebazende
zengokezzendeke
he(n)guan bahengo hengoke hago
BALDINTZA ONDORIXUA AGINTERA
nago
naok
naon
dago
daok
daon
gagozgare
gauaz
gaonaz
bagengozbagende
bagenguaz / bagendez
bagengonaz /bagendenaz
gagozengaren
gengokezgendeke
gengokiaz / gendekek
gengokenaz / gendeken
8 HÁREK
balegozbalere
baleguaz
balegonaz
dagozdare
dauaz
daonaz
(z)egozen / (z)eguazenzeren
jeuazen
jeonazenjeuanazen*
legokez
legokiaz
legokenaz
dagozeladarela
(z)eguan
jeuan
jeonanjeuanan*
balego
balegok
balegon
legoke
legokek
legoken
dagoela
ne(n)guan
najeuan / n(a)enguan
najeonan / n(a)engonannajeuanan*
banengo
banengok
banengon
nengoke
nengokek
nengoken
nagoen
1 - Ondorixua oso gitxi erabiltzen da Eibarren. Hirugarren pertsonakuak bestiak baiño gehixago eta ezezko esaldietan baiezkuetan baiño gehixago. 2 - Adizki normal guztiak (alokutibo ez direnak), n eta g hizki bixekin idatzi dittugu. Halanda be, normala da berbetan n eta g galtzia. 3 - Oraiñaldiko (a) eta Lehenaldiko (b) adizki alokutibuak aho-hizkeratik hurrago jarri dittugu n eta g barik, nenguan eta nengonan izan ezik. Baldintzan eta Ondorixuan ostera, adizki
normalekin erabilli dogun irizpidea erabilli dogu.4 - (*)z markauta daren adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1), (1.1.17) eta (1.1.12) be bai, azken honek EGIÑ aditzaz diharduen arren. Gramatika aldetik zuzen-zuzenak ez badira be, asko darabiguz.5 - EGIÑ laguntzaillian, JAKIN eta ERABILLI aditzetan moduan, sustraixaren eta “Z”pluralgilliaren artian “a” loturazkua sartzeko joeria dogu Eibarren, eta hala, genguazen, zenguazen,
zenguazien eta (z)eguazen ere jarri dittugu, “a”lotura bakuekin batera. Ikus: (1.1.12) eta (1.1.17).6 - Agintera (e): Letra etzanez idatzittakuak Subjuntibo-formak dira izan. Aditz laguntzaillia trinkua baiño gehixago darabigu Aginteran: egon hari hor, hago hor baiño gehixago.
gengozen / genguazengenden
geuazen / gendezengeuazazen*
geonazen / gendenazengeuanazen*
120
3.1.2 - Aditz trinkua, NOR: ETORRI
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
PluralgilliaSustraixaNOR + denb.
na
ha
da
ga
za
za
da
NOR + denb.
n(aj)a
da/ja
g(aj)a
da/ja
tor
tor
tor
to(r)
to(r)
to(r)
to(r)
Sustraixa
to(r)
to(r)
to(r)
to(r)
z
z
zee
z
Sexu markia
k/n
k/n
a/na
a/na
Pluralgillia
z
z
- Parentesi arteko (r) galdu egitten da; oa > ua ; ee > ie
- Aditz honetan eta oraiñaldixan, ez dogu Eibarren alokutibuen “aj” ezaugarrixa erabiltzen.
3.1.2.b - Indikatibua Lehena
3.1.2.a - Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
DenboraatzizkiaSustraixaNOR +
denb.
ne(n)
he(n)
(z)e
gen
zen
zen
(z)e
tor
tor
tor
to(r)
to(r)
to(r)
to(r)
en
en
en
en
en
en
en
Pluralgillia
z
z
ze
z
PluralgilliaSustraixaNOR +denb.
n(aj)e(n)
je
g(aj)e(n)
je
to(r)
to(r)
to(r)
to(r)
z
z
Denboraatzizkia
n
n
en
en
Sexumarkia
a/na
a/na
a/na
a/na
- Parentesi arteko (r)a galdu egitten da; oa > ua ; ee > ie
121
3.1.2 - NOR: ETORRI
3.1.2.c - Baldintza
3.1.2.d - Ondorixua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Pluralg.NOR +denbora
Baldintzamarkia
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ne(n)
he(n)
le
gen
zen
zen
le
z
z
ze
z
Sustraixa
tor
tor
tor
to(r)
to(r)
to(r)
to(r)
Sexumarkia
NOR +denbora
Baldintzamarkia
ba
-
ba
ba
-
-
ba
n(aj)e(n)
-
l(aj)e
g(aj)en
-
-
l(aj)e
k/n
-
k/n
a/na
-
-
a/na
Pluralg.
z
-
-
z
Sustraixa
to(r)
-
to(r)
to(r)
-
-
to(r)
1 - Alokutibuaren (aj) ezaugarrixa ez dogu aditz honetan erabiltzen.
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Pluralg.SustraixaNOR +denb.
ne(n)
he(n)
le
gen
zen
zen
le
tor
tor
tor
tor
tor
tor
tor
z
z
z
z
Ondorixomarkia
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
SexumarkiaSustraixaNOR +
denb.
n(aj)e(n)
-
l(aj)e
g(aj)en
-
-
l(aj)e
tor
-
tor
tor
-
-
tor
k/n
-
k/n
a/na
-
-
a/na
Ondorixomarkia
ke
-
ke
ke
-
-
ke
Pluralg.
z
-
-
z
122
3.1.2 - NOR: ETORRI
3.1.2.e - Agintera
SustraixaNOR+ denbora
Pluralgillia
-
ha
-
-
za
za
-
to(r)
z
ze(e)
-
123
3.1.2. - Aditz trinkua, NOR: ETORRI
a b c d eINDIKATIBUA
LEHENAINDIK.
ORAIÑA
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hator
3 HI - n hator he(n)torrenhe(n)tonan* bahe(n)tor he(n)torke hator
7 ZUEK zentozienzatozie bazentoze zentorkiez zatozie
6 ZU zatoz zentozen zatozbazentoz zentorkez
he(n)torrenhe(n)tuan* bahe(n)tor he(n)torke hator
BALDINTZA ONDORIXUA AGINTERA
nator
natok
naton
dator
datok
daton
gatoz
gatuaz
gatonaz
bagentoz
bagentuaz
bagentonaz
gatozengentorkez
gentorkiaz
gentorkenaz
8 HÁREK
baletoz
baletuaz
baletonaz
datoz
datuaz
datonaz
(z)etozen
jetuazen
jetonazen
letorkez
letorkiaz
letorkenaz
datozela
(z)etorren
jetuan
jetonan
baletor
baletok
baleton
letorke
letorkek
letorken
datorrela
ne(n)torren
ne(n)tuannajetuan
ne(n)tonannajetonan
bane(n)tor
bane(n)tok
bane(n)ton
ne(n)torke
ne(n)torkek
ne(n)etorken
natorren
1 - Sustraixaren aurretik doian “n”a, jan egitten dogu sarrittan berba egitterakuan , “ni” eta “hi”ren kasuan.
2 - Ondorixua apenas erabiltzen da Eibarren aditz trinkuekin. Hirugarren pertsonan eta ezezko esaldietan darabigu darabiguna.
3 - Agintera : Letra etzanez idatzittakuak Subjuntibo-formak dira izan. Aginteran aditz laguntzaillia darabigu trinkua baiño gehixago: etorri hari hona, hator hona baiño gehixago. Lehen pertsonako natorren eta gatozen, 2. eta 3. pertsonakuak baiño askoz gitxiago erabiltzen dira, jakiña.
4 - (*)z markautako adizkixak gramatika aldetik zuzenak izan ez arren, asko darabiguz. Ikus: (1.1.1).
gentozen
gentuazen
gentonazen
124
3.1.3 - Aditz trinkua, NOR: IBILLI
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
PluralgilliaSustraixaNOR + denb.
na
ha
da
ga
za
za
da
NOR + denb.
n(aj)a
da/ja
g(aj)a
da/ja
bil
bil
bil
bi(l)
bi(l)
bi(l)
bi(l)
Sustraixa
bi(l)
bi(l)
bi(l)
bi(l)
z
z
zee
z
Sexu markia
k/n
k/n
a/na
a/na
Pluralgillia
z
z
- Parentesi arteko (l)a galdu egitten da; ia > ixa- Aditz honetan eta oraiñaldixan, ez dogu Eibarren alokutibuen “aj” ezaugarrixa erabiltzen.
3.1.3.b - Indikatibua Lehena
3.1.3.a - Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
DenboraatzizkiaSustraixaNOR +
denb.
ne(n)
he(n)
(z)e
gen
zen
zen
(z)e
bil
bil
bil
bi(l)
bi(l)
bi(l)
bi(l)
en
en
en
en
en
en
en
Pluralgillia
z
z
ze
z
PluralgilliaSustraixaNOR +denb.
n(aj)e(n)
je
g(aj)e(n)
je
bi(l)
bi(l)
bi(l)
bi(l)
z
z
Denboraatzizkia
n
n
en
en
Sexumarkia
a/na
a/na
a/na
a/na
- Parentesi arteko (l)a galdu egitten da; ia > ixa ; ee > ie.
125
3.1.3 - NOR: IBILLI
3.1.3.c - Baldintza
3.1.3.d - Ondorixua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Pluralg.NOR +denbora
Baldintzamarkia
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ne(n)
he(n)
le
gen
zen
zen
le
z
z
ze
z
Sustraixa
bil
bil
bil
bi(l)
bi(l)
bi(l)
bi(l)
Sexumarkia
NOR +denbora
Baldintzamarkia
ba
-
ba
ba
-
-
ba
n(aj)e(n)
-
l(aj)e
g(aj)en
-
-
l(aj)e
k/n
-
k/n
a/na
-
-
a/na
Pluralg.
z
-
-
z
Sustraixa
bi(l)
-
bi(l)
bi(l)
-
-
bi(l)
1 - Alokutibuaren (aj) ezaugarrixa ez dogu aditz-joku honetan erabiltzen.
- Parentesi arteko (l)a galdu egitten da; ia > ixa
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Pluralg.SustraixaNOR +denb.
ne(n)
he(n)
le
gen
zen
zen
le
bil
bil
bil
bil
bil
bil
bil
z
z
z
z
Ondorixomarkia
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
SexumarkiaSustraixaNOR +
denb.
n(aj)e(n)
-
l(aj)e
g(aj)en
-
-
l(aj)e
bil
-
bil
bil
-
-
bil
k/n
-
k/n
a/na
-
-
a/na
Ondorixomarkia
ke
-
ke
ke
-
-
ke
Pluralg.
z
-
-
z
126
3.1.3 - NOR: EGON
3.1.3.e - Agintera
SustraixaNOR+ denbora
Pluralgillia
-
ha
-
-
za
za
-
bi(l)
z
ze(e)
-
127
3.1.3. - Aditz trinkua, NOR: IBILLI
a b c d e
INDIKATIBUALEHENA
INDIK.ORAIÑA
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m habil
3 HI - n habil he(n)billenhebiñan* bahe(n)bil he(n)bilke habil
7 ZUEK zenbizienzabizie bazenbizie zenbilkiez zabizie
6 ZU zabiz zenbizen zabizbazenbiz zenbilkez
he(n)billenhebixan* bahe(n)bil he(n)bilke habil
BALDINTZA ONDORIXUA AGINTERA
nabil
nabik
nabiñ
dabil
dabik
dabiñ
gabiz
gabixaz
gabiñaz
bagenbiz
bagenbixaz
bagenbiñaz
gabizengenbilkez
genbilkiaz
genbilkenaz
8 HÁREK
balebiz
balebixaz
balebiñaz
dabiz
dabixaz
dabiñaz
(z)ebizen
jebixazen
jebiñazen
lebilkez
lebilkiaz
lebilkenaz
dabizela
(z)ebillen
jebixan
jebiñan
balebil
balebik
balebiñ
lebilke
lebilkek
lebilken
dabillela
ne(n)billen
nebixanna(j)ebixan
nebiñanna(j)ebiñan
bane(n)bil
bane(n)bik
bane(n)biñ
ne(n)bilke
ne(n)bilkek
ne(n)bilken
nabillen
1 - Sustraixaren aurretik doian “n”a, jan egitten dogu sarrittan berba egitterakuan , “ni” eta “hi”ren kasuan.2 - Aditz honetan ez dogu Ondorixorik erabiltzen. Teorikuak dira hórrek adizkixok. 3 - Parentesi arteko (j)a jan egitten dogu askok berba egitterakuan.4 - Agintera : Letra etzanez idatzittakuak Subjuntibo-formak dira izan. Aginteran aditz laguntzaillia darabigu trinkua baiño gehixago: ibilli hari argi,
habill argi baiño gehixago. Lehenengo pertsonako nabillen eta gabizen, 2. eta 3. pertsonakuak baiño askoz gitxiago erabiltzen dira, jakiña.5 - (*)z markauta daren adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
genbizen
genbixazen
genbiñazen
128
3.1.4 - Aditz trinkua, NOR: JUAN
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
PluralgilliaSustraixaNOR + denb.
n
h
d
g
z
z
d
NOR + denb.
naj
j
g(aj)
j
oia
oia
oia
oia
oia
oia
oia
Sustraixa
oia
oia
oia
oia
z
z
zee
z
Sexu markia
k/n
k/n
a/na
a/na
Pluralgillia
z
z
- oa > ua; orduan, joan > juan- Hittanuan: goiazak eta joiazak darabiguz eta ez goiaaz eta joiaaz. Ikus: (1.1.22)
3.1.4.b - Indikatibua Lehena
3.1.4.a - Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
DenboraatzizkiaSustraixaNOR +
denb.
nind
hind
z
gind
zind
zind
z
oia
oia
oia
oia
oia
oia
oia
n
n
n
en
en
en
en
Pluralgillia
z
z
ze
z
PluralgilliaSustraixaNOR +denb.
n(aj)ind
j
g(aj)ind
j
oia
oia
oia
oia
z
z
Denboraatzizkia
n
n
en
en
Sexumarkia
a/na
a/na
a/na
a/na
- Iñoiz halan izan bada be, gaur egunian, alokutibuetako lehenengo pertsona pluralian, (aj) ezaugarrixa galduta dogu.
129
3.1.4 - NOR: JUAN
3.1.4.c - Baldintza
3.1.3.d - Ondorixua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Pluralg.NOR +denbora
Baldintzamarkia
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
nind
hind
l
gind
zind
zind
l
z
z
ze
z
Sustraixa
oia
oia
oia
oia
oia
oia
oia
Sexumarkia
NOR +denbora
Baldintzamarkia
ba
-
ba
ba
-
-
ba
n(aj)ind
-
l
g(aj)ind
-
-
l
k/n
-
k/n
a/na
-
-
a/na
Pluralg.
z
-
-
z
Sustraixa
oia
-
oia
oia
-
-
oia
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Pluralg.SustraixaNOR +denb.
nind
hind
l
gind
zind
zind
l
oia
oia
oia
oia
oia
oia
oia
z
z
z
z
Ondorixomarkia
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
SexumarkiaSustraixaNOR +
denb.
n(aj)ind
-
l
g(aj)ind
-
-
l
oia
-
oia
oia
-
-
oia
k/n
-
k/n
a/na
-
-
a/na
Ondorixomarkia
ke
-
ke
ke
-
-
ke
Pluralg.
z
-
-
z
130
3.1.4 - NOR: JUAN
3.1.4.e - Agintera
SustraixaNOR Pluralgillia
-
h
-
-
z
z
-
oia
z
ze(e)
-
131
3.1.4. - Aditz trinkua, NOR: JUAN
a b c d eINDIKATIBUA
LEHENAINDIK.
ORAIÑA
1 NI
BALDINTZA ONDORIXUA AGINTERA
noia
najoiak
najoian
nindoian
n(aj)indoian
n(aj)indoianan
banindoia
ban(aj)indoiak
ban(aj)indoian
nindoiake
n(aj)indoiakek
n(aj)indoiaken
noian
4 HA
5 GU
2 HI - m hoia
3 HI - n hoia hindoianhindoianan* bahindoia hindoiake hoia
7 ZUEK zindoiazienzoiazie bazindoiazie zindoiakiez zoiazie
6 ZU zoiaz zindoiazen zoiazbazindoiaz zindoiakez
hindoian bahindoia hindoiake hoia
doia
joiak
joian
goiaz
goiazak
goianaz
bagindoiaz
bagindoiazak
bagindoianaz
guazen
guaziak/guazian
guazenan
gindoiakez
gindoiakiaz
gindoiakenaz
8 HÁREK
baloiaz
baloiazak
baloianaz
doiaz
joiazak
joianaz
zoiazen
joiazen
joianazen
loiakez
loiakiaz
loiakenaz
doiazela
zoian
joian
joianan
baloia
baloiak
baloian
loiake
loiakek
loiaken
doiala
1 - (*)z markautako hindoianan* adizkixan gaiñian, ikus: (1.1.1).2 - (c4) eta (c8)-an ez dago garbi hittanorako adizkixen formia. Badiruri baloiak, baloian,... lirakiala Eibarko euskeriari dagokixozenak. Dana dala Eibarren,
Baldintza, laguntzailliakin darabigu aditz trinkuakin baiño gehixago. 3 - Aditz honetan ez dogu Eibarren Ondorixorik erabiltzen. Teorikuak dira hórrek adizkixok. 4 - Agintera: Letra etzanez idatzittakuak Subjuntibo-formak dira izan. Aginteran aditz laguntzaillia darabigu trinkua baiño gehixago:
juan hari etxera > juari etxera, hoia etxera baiño gehixago. Lehenengo pertsonako noian, 2. eta 3. pertsonetakuak baiño askoz gitxiago erabiltzen da,jakiña. Guaziak/guazian eta guazenan ostera asko darabiguz Eibarren.
gindoiazen
gindoiazen
gindoianazen
133
3.2.ADITZ TRINKUA,
NOR-NORI
134
3.2.X - Aditz trinkua, NOR-NORI: X = 1 EGON, 2 ETORRI, 3 IBILLI
3.2.X.1 - Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIaurr.Sust.NOR
+ denbora NORI
na
ha
da
ga
za
za
da
go
tor
bil
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
t/da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
NORplural.
z
z
ze
z
NORIaurr.Sust.NOR
+ denbora NORI Sexu markia
na
-
da
ga
-
-
da
go
tor
bil
ki
-
ki
ki
-
-
ki
da
-
o
gu
-
-
oe
NOR = hak/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NOR = háreka/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORplural.
z
-
-
z
- Háreri kasuan, andrazkuari dagokixon aditz-forma alokutibuan (noka-kuan) amaieria holatxe eratzen da:oe + n = oen > one eta oe + na + z = oenaz > onez.
3.2.X.2 - Indikatibua Lehena
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIaurr.Sust.NOR
+ denbora NORI
ne(n)
he(n)
(z)e
gen
zen
zen
(z)e
go
tor
bil
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
NORplural.
ze
ze
zee
ze
Denboraatzizk.
n
n
n
n
n
n
n
NORIaurr.Sust.NOR
+ denbora NORI
ne(n)
-
je
gen
-
-
je
go
tor
bil
ki
-
ki
ki
-
-
ki
da
-
o
gu
-
-
oe
Sexu markia
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORplural.
ze
-
-
ze
Denboraatzizk.
n
-
n
n
-
-
n
- Oraiñaldixan antzera, háreri kasuan, andrazkuari dagokixozen adizkixen amaierak: oe + na + n = oenan > *onean > onen eta oe + na + ze + n = oenazen > *oneazen > onezen.
135
3.2.X - Aditz trinkua, NOR-NORI: X = 1 EGON, 2 ETORRI, 3 IBILLI
3.2.X.3 - Baldintza
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Sustra.NOR+ denbora
Bald.marka
NORIaurr.
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ne(n)
he(n)
le
gen
zen
zen
le
go
tor
bil
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
NORI
t/da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
NORplural.
z
z
ze
z
NORplural.
z
-
-
z
Sustra.NOR+ denbora
Bald.marka
NORIaurr.
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ne(n)
-
le
gen
-
-
le
go
tor
bil
ki
-
ki
ki
-
-
ki
NORI
da
-
o
gu
-
-
oe
- Háreri kasuan, andrazkuan aditz-formen amaierak: oe + n = oen > one eta oe + na + z = oenaz > onez.
Sexu markiaNOR = ha
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NOR = hárek
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
3.2.X.4 - Ondorixua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIaurr.Sust.NOR
+ denbora NORI
ne(n)
he(n)
le
gen
zen
zen
le
go
tor
bil
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
t/da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
NORplural.
z
z
ze
z
NORIaurr.Sust.NOR
+ denbora NORI
ne(n)
-
le
gen
-
-
le
go
tor
bil
ki
-
ki
ki
-
-
ki
da
-
o
gu
-
-
oe
- Háreri, andrazkuaren adizki amaierak: oe + n = oen > one eta oe + na + z = oenaz > onez.- Ondorixo markia KE da berez, baiña gaur egunian, NORI ezaugarrixaren aurrian doianian, KI bihurtu da, datibo-aurriaren markionekin bat eginez.
Sexu markiaNOR = ha
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NOR = hárek
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORplural.
z
-
-
z
136
3.2.X - Aditz trinkua, NOR-NORI: X = 1 EGON, 2 ETORRI, 3 IBILLI
3.2.X.5 - Agintera
SustraixaNOR+ denbora
NORIaurrekoa
-
ha
-
-
za
za
-
go
tor
bil
-
ki
-
-
ki
ki
-
NORI
t/da
-
o
gu
-
-
oe
NORpluralgillia
z
ze
137
3.2.1.1 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: EGON Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hagokitt
3 HI - n hagokitt hagokixo hagokigu hagokixue
7 ZUEK zagokiraze zagokixoze zagokiguze zagokixueze
6 ZU zagokiraz zagokixuezzagokixoz zagokiguz
hagokixo hagokigu hagokixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
dagokitt
dagokirak
dagokiran
gagokixaz gagokiñaz gagokixoz
gagokixuaz
gagokixonaz
gagokixuez
gagokixuezak
gagokixonez
gagokizuz gagokizuez
8 HÁREK dagokiñaz dagokixoz
dagokixuaz
dagokixonaz
dagokiraz
dagokirazak
dagokiranaz
dagokixaz dagokiguz
dagokiguaz
dagokigunaz
dagokizuz dagokizuez dagokixuez
dagokixuezak
dagokixonez
dagokik dagokixo
dagokixok
dagokixon
dagokigu
dagokiguk
dagokigun
dagokizu dagokizue dagokixue
dagokixuek
dagokixone
nagokik nagokiñ nagokixo
nagokixok
nagokixon
nagokizu nagokizue nagokixue
nagokixuek
nagokixone
dagokiñ
1 - NOR-NORI-a oso gitxi darabigu Eibarren aditz trinkuekin. (4) eta (8) lerruetako letra lodiz darenak izango lirake erabillixenak, eta eurak be gitxi.
138
3.2.1.2 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: EGON Lehena
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hengokiran
3 HI - n hengokiran hengokixon hengokigun hengokixuen
7 ZUEK zengokirazen zengokixozen zengokiguzen zengokixuezen
6 ZU zengokirazen zengokixuezenzengokixozen zengokiguzen
hengokixon hengokigun hengokixuen
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
(z)egokiran
jegokiran
jegokiranan
gengokixazen gengokiñazen gengokixozen
gengokixuazen
gengokixonazen
gengokixuezen
gengokixuezen
gengokixonezen
gengokizuzen gengokizuezen
8 HÁREK (z)egokiñazen (z)egokixozen
jegokixuazen
jegokixonazen
(z)egokirazen
jegokirazen
jegokiranazen
(z)egokixazen (z)egokiguzen
jegokiguazen
jegokigunazen
(z)egokizuzen (z)egokizuezen (z)egokixuezen
jegokixuezen
jegokixonezen
(z)egokixan (z)egokixon
jegokixuan
jegokixonan
(z)egokigun
jegokiguan
jegokigunan
(z)egokizun (z)egokizuen (z)egokixuen
jegokixuen
jegokixonen
nengokixan nengokiñan nengokixon
nengokixuan
nengokixonan
nengokizun nengokizuen nengokixuen
nengokixuen
nengokixonen
(z)egokiñan
1 - Aditz modu hau NOR-NORI-an eta Oraiñaldixan gitxi badarabigu, Lehenaldixan gitxiago oindiok; 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabilliko dira biharbada,beste guztiak bapez.
139
3.2.1.3 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: EGON Baldintza
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m bahengokitt
3 HI - n bahengokitt bahengokixo bahengokigu bahengokixue
7 ZUEK bazengokiraze bazengokixoze bazengokiguze bazengokixueze
6 ZU bazengokiraz bazengokixuezbazengokixoz bazengokiguz
bahengokixo bahengokigu bahengokixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
balegokitt
balegokirak
balegokiran
bagengokixaz bagengokiñaz bagengokixoz
bagengokixuaz
bagengokixonaz
bagengokixuez
bagengokixuezak
bagengokixonez
bagengokizuz bagengokizuez
8 HÁREK balegokiñaz balegokixoz
balegokixuaz
balegokixonaz
balegokiraz
balegokirazak
balegokiranaz
balegokixaz balegokiguz
balegokiguaz
balegokigunaz
balegokizuz balegokizuez balegokixuez
balegokixuezak
balegokixonez
balegokik balegokixo
balegokixok
balegokixon
balegokigu
balegokiguk
balegokigun
balegokizu balegokizue balegokixue
balegokixuek
balegokixone
banengokik banengokiñ banengokixo
banengokixok
banengokixon
banengokizu banengokizue banengokixue
banengokixuek
banengokixone
balegokiñ
1 - Lehenaldixan antzera, oso gitxi darabigu. 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabilliko dira zeozer biharbada, beste guztiaz bapez.
2 - BALDINTZAko NORI ezaugarrixarena dan KI- aurrizkixak, ez dauka zerikusirik ONDORIXUAN darabigun KI < KE Ondorixuanakin.
140
3.2.1.4 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: EGON Ondorixua
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hengokitt
3 HI - n hengokitt hengokixo hengokigu hengokixue
7 ZUEK zengokiraze zengokixoze zengokiguze zengokixueze
6 ZU zengokiraz zengokixuezzengokixoz zengokiguz
hengokixo hengokigu hengokixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
legokitt
legokirak
legokiran
gengokiaz gengokiñaz gengokixoz
gengokixuaz
gengokixonaz
gengokixuez
gengokixuezak
gengokixonez
gengokizuz gengokizuez
8 HÁREK legokiñaz legokixoz
legokixuaz
legokixonaz
legokiraz
legokirazak
legokiranaz
legokiaz legokiguz
legokiguaz
legokigunaz
legokizuz legokizuez legokixuez
legokixuezak
legokixonez
legokik legokixo
legokixok
legokixon
legokigu
legokiguk
legokigun
balegokizu legokizue legokixue
legokixuek
legokixone
nengokik nengokiñ nengokixo
nengokixok
nengokixon
nengokizu nengokizue nengokixue
nengokixuek
nengokixone
legokiñ
1 - Hau aditz-jokuau Oraiñaldixan eta Lehenaldixan gitxi erabiltzen badogu, Baldintzan eta Ondorixuan gitxiago oindiok. 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabillikodira zeozer biharbada, beste guztiak bapez.
2 - ONDORIXUArena dan KI < KE markiak, ez dauka zerikusirik BALDINTZAko NORI ezaugarrixaren KI- aurrizkixakin. KE markiaren eraldaketiakinbardindu egitten dira, baiña ez dira jatorriz bardiñak.
141
a b c d e f g h
NERI HIRI - m HIRI-n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
1 NI
2 HI - m hagokixohagokitt hagokigu hagokixue
3 HI - n hagokixohagokitt hagokigu hagokixue
4 HA dagokiñaladagokixala dagokixoladagokirala dagokigula dagokizula dagokizuela dagokixuela
5 GU
6 ZU zagokixozzagokiraz zagokiguz zagokixuez
7 ZUEK zagokixozezagokiraze zagokiguze zagokixueze
8 HÁREK dagokiñazeladagokixazela dagokixozeladagokirazela dagokiguzela dagokizuzela dagokizuezela dagokixuezela
3.2.1.5 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: EGON Agintera
- 4. eta 8. lerruetako adizkixak Subjuntibokuak dira izan, baiña Aginteran be erabiltzen dira. Hónek adizkixok, gaur egunian ez dira Eibarren erabiltzen,eguzkibegixan daren baillaretako basarrixetan edo ez ba da.
142
3.2.2.1 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: ETORRI Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hatorkitt
3 HI - n hatorkitt hatorkixo hatorkigu hatorkixue
7 ZUEK zatorkiraze zatorkixoze zatorkiguze zatorkixueze
6 ZU zatorkiraz zatorkixuezzatorkixoz zatorkiguz
hatorkixo hatorkigu hatorkixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
datorkitt
datorkirak
datorkiran
gatorkixaz gatorkiñaz gatorkixoz
gatorkixuaz
gatorkixonaz
gatorkixuez
gatorkixuezak
gatorkixonez
gatorkizuz gatorkizuez
8 HÁREK datorkiñaz datorkixoz
datorkixuaz
datorkixonaz
datorkiraz
datorkirazak
datorkiranaz
datorkixaz datorkiguz
datorkiguaz
datorkigunaz
datorkizuz datorkizuez datorkixuez
datorkixuezak
datorkixonez
datorkik datorkixo
datorkixok
datorkixon
datorkigu
datorkiguk
datorkigun
datorkizu datorkizue datorkixue
datorkixuek
datorkixone
natorkik natorkiñ natorkixo
natorkixok
natorkixon
natorkizu natorkizue natorkixue
natorkixuek
natorkixone
datorkiñ
1 - NOR-NORI-a oso gitxi darabigu Eibarren aditz trinkuekin. 4. eta 8. lerruetako letra lodiz darenak izango lirake erabillixenak, eta eurak be gitxi.
143
3.2.2.2 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: ETORRI Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m he(n)torkiran
3 HI - n h(e)ntorkiran he(n)torkixon he(n)torkigun he(n)torkixuen
7 ZUEK zentorkirazen zentorkixozen zentorkiguzen zentorkixuezen
6 ZU zentorkirazen zentorkixuezenzentorkixozen zentorkiguzen
he(n)torkixon he(n)torkigun he(n)torkixuen
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
(z)etorkiran
jetorkiran
jetorkiranan
gentorkixazen gentorkiñazen gentorkixozen
gentorkixuazen
gentorkixonazen
gentorkixuezen
gentorkixuezen
gentorkixonezen
gentorkizuzen gentorkizuezen
8 HÁREK (z)etorkiñazen (z)etorkixozen
jetorkixuazen
jetorkixonazen
(z)etorkirazen
jetorkirazen
jetorkiranazen
(z)etorkixazen (z)etorkiguzen
jetorkiguazen
jetorkigunazen
(z)etorkizuzen (z)etorkizuezen (z)etorkixuezen
jetorkixuezen
jetorkixonezen
(z)etorkixan (z)etorkixon
jetorkixuan
jetorkixonan
(z)etorkigun
jetorkiguan
jetorkigunan
(z)etorkizun (z)etorkizuen (z)etorkixuen
jetorkixuen
jetorkixonen
ne(n)torkixan ne(n)torkiñan ne(n)torkixon
ne(n)torkixuan
ne(n)torkixonan
ne(n)torkizun ne(n)torkizuen ne(n)torkixuen
ne(n)torkixuen
ne(n)torkixonen
(z)etorkiñan
1 - Aditz modu hau NOR-NORI-an eta Oraiñaldixan gitxi badarabigu, Lehenaldixan gitxiago oindiok; 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabilliko dira biharbada, beste guztiak bapez.
2 - Lehenengo hiru lerruetako adizkixetan, ne-/ he- normalaguak izango dira biharbada nen-/ hen- baiño.
144
3.2.2.3 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: ETORRI Baldintza
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m bahe(n)torkitt
3 HI - n bahe(n)torkitt bahe(n)torkixo bahe(n)torkigu bahe(n)torkixue
7 ZUEK bazentorkiraze bazentorkixoze bazentorkiguze bazentorkixueze
6 ZU bazentorkiraz bazentorkixuezbazentorkixoz bazentorkiguz
bahe(n)torkixo bahe(n)torkigu bahe(n)torkixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
baletorkitt
baletorkirak
baletorkiran
bagentorkixaz bagentorkiñaz bagentorkixoz
bagentorkixuaz
bagentorkixonaz
bagentorkixuez
bagentorkixuezak
bagentorkixonez
bagentorkizuz bagentorkizuez
8 HÁREK baletorkiñaz baletorkixoz
baletorkixuaz
baletorkixonaz
baletorkiraz
baletorkirazak
baletorkiranaz
baletorkixaz baletorkiguz
baletorkiguaz
baletorkigunaz
baletorkizuz baletorkizuez baletorkixuez
baletorkixuezak
baletorkixonez
baletorkik baletorkixo
baletorkixok
baletorkixon
baletorkigu
baletorkiguk
baletorkigun
baletorkizu baletorkizue baletorkixue
baletorkixuek
baletorkixone
bane(n)torkik bane(n)torkiñ bane(n)torkixo
bane(n)torkixok
bane(n)torkixon
bane(n)torkizu bane(n)torkizue bane(n)torkixue
bane(n)torkixuek
bane(n)torkixone
baletorkiñ
1 - Lehenaldixan antzera oso gitxi darabigu; 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabilliko dira zeozer biharbada, beste guztiaz bapez.
2 - BALDINTZAko NORI ezaugarrixarena dan KI- aurrizkixak, ez dauka zerikusirik ONDORIXUAN darabigun KI < KE Ondorixuanakin.
3 - Lehenengo hiru lerruetako adizkixetan, bane-/ bahe- normalaguak izango dira biharbada banen-/ bahen- baiño.
145
3.2.2.4 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: ETORRI Ondorixua
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m he(n)torkitt
3 HI - n he(n)torkit he(n)torkixo he(n)torkigu he(n)torkixue
7 ZUEK zentorkiraze zengokixoze zengokiguze zengokixueze
6 ZU zentorkiraz zengokixuezzengokixoz zengokiguz
he(n)torkixo he(n)torkigu he(n)torkixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
letorkitt
letorkirak
letorkiran
gentorkiaz gentorkiñaz gentorkixoz
gentorkixuaz
gentorkixonaz
gentorkixuez
gentorkixuezak
gentorkixonez
gentorkizuz gentorkizuez
8 HÁREK letorkiñaz letorkixoz
letorkixuaz
letorkixonaz
letorkiraz
letorkirazak
letorkiranaz
letorkiaz letorkiguz
letorkiguaz
letorkigunaz
letorkizuz letorkizuez letorkixuez
letorkixuezak
letorkixonez
letorkik letorkixo
letorkixok
letorkixon
letorkigu
letorkiguk
letorkigun
letorkizu letorkizue letorkixue
letorkixuek
letorkixone
ne(n)torkik ne(n)torkiñ ne(n)torkixo
ne(n)torkixok
ne(n)torkixon
ne(n)torkizu ne(n)torkizue ne(n)torkixue
ne(n)torkixuek
ne(n)torkixone
letorkiñ
1 - Hau aditz-jokuau Oraiñaldixan eta Lehenaldixan gitxi erabiltzen badogu, Baldintzan eta Ondorixuan gitxiago oindiok; 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabillikodira zeozer biharbada, beste guztiak bapez.
2 - ONDORIXUArena dan KI < KE markiak, ez dauka zerikusirik BALDINTZAko NORI ezaugarrixaren KI- aurrizkixakin. KE markiaren eraldaketiakin bardinduegitten dira, baiña ez dira jatorriz bardiñak.
3 - Lehenengo hiru lerruetako adizkixetan, ne-/ he- normalaguak izango dira biharbada nen-/ hen- baiño.
146
a b c d e f g h
NERI HIRI - m HIRI-n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
1 NI
2 HI - m hatorkixohatorkitt hatorkigu hatorkixue
3 HI - n hatorkixohatorkitt hatorkigu hatorkixue
4 HA datorkiñaladatorkixala datorkixoladatorkirala datorkigula datorkizula datorkizuela datorkixuela
5 GU
6 ZU zatorkixozzatorkiraz zatorkiguz zatorkixuez
7 ZUEK zatorkixozezatorkiraze zatorkiguze zatorkixueze
8 HÁREK datorkiñazeladatorkixazela datorkixozeladatorkirazela datorkiguzela datorkizuzela datorkizuezela datorkixuezela
3.2.2.5 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: ETORRI Agintera
- 4. eta 8. lerruetako adizkixak Subjuntibokuak dira izan, baiña Aginteran be erabiltzen dira. Hónek adizkixok, gaur egunian ez dira Eibarren erabiltzen, eguzkibegixan daren baillaretako basarrixetan edo ez ba da.
147
3.2.3.1 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: IBILLI Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m habilkitt
3 HI - n habilkitt habilkixo habilkigu habilkixue
7 ZUEK zabilkiraze zabilkixoze zabilkiguze zabilkixueze
6 ZU zabilkiraz zabilkixuezzabilkixoz zabilkiguz
habilkixo habilkigu habilkixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
dabilkitt
dabilkirak
dabilkiran
gabilkixaz gabilkiñaz gabilkixoz
gabilkixuaz
gabilkixonaz
gabilkixuez
gabilkixuezak
gabilkixonez
gabilkizuz gabilkizuez
8 HÁREK dabilkiñaz dabilkixoz
dabilkixuaz
dabilkixonaz
dabilkiraz
dabilkirazak
dabilkiranaz
dabilkixaz dabilkiguz
dabilkiguaz
dabilkigunaz
dabilkizuz dabilkizuez dabilkixuez
dabilkixuezak
dabilkixonez
dabilkik dabilkixo
dabilkixok
dabilkixon
dabilkigu
dabilkiguk
dabilkigun
dabilkizu dabilkizue dabilkixue
dabilkixuek
dabilkixone
nabilkik nabilkiñ nabilkixo
nabilkixok
nabilkixon
nabilkizu nabilkizue nabilkixue
nabilkixuek
nabilkixone
dabilkiñ
1 - NOR-NORI-a oso gitxi darabigu Eibarren aditz trinkuekin; 4. eta 8. lerruetako letra lodiz darenak izango lirake erabillixenak, eta eurak be gitxi.
148
3.2.3.2 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: IBILLI Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m he(n)bilkiran
3 HI - n he(n)bilkiran he(n)bilkixon he(n)bilkigun he(n)bilkixuen
7 ZUEK zenbilkirazen zenbilkixozen zenbilkiguzen zenbilkixuezen
6 ZU zenbilkirazen zenbilkixuezenzenbilkixozen zenbilkiguzen
he(n)bilkixon he(n)bilkigun he(n)bilkixuen
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
(z)ebilkiran
jebilkiran
jebilkiranan
genbilkixazen genbilkiñazen genbilkixozen
genbilkixuazen
genbilkixonazen
genbilkixuezen
genbilkixuezen
genbilkixonezen
genbilkizuzen genbilkizuezen
8 HÁREK (z)ebilkiñazen (z)ebilkixozen
jebilkixuazen
jebilkixonazen
(z)ebilkirazen
jebilkirazen
jebilkiranazen
(z)ebilkixazen (z)ebilkiguzen
jebilkiguazen
jebilkigunazen
(z)ebilkizuzen (z)ebilkizuezen (z)ebilkixuezen
jebilkixuezen
jebilkixonezen
(z)ebilkixan (z)ebilkixon
jebilkixuan
jebilkixonan
(z)ebilkigun
jebilkiguan
jebilkigunan
(z)ebilkizun (z)ebilkizuen (z)ebilkixuen
jebilkixuen
jebilkixonen
ne(n)bilkixan ne(n)bilkiñan ne(n)bilkixon
ne(n)bilkixuan
ne(n)bilkixonan
ne(n)bilkizun ne(n)bilkizuen ne(n)bilkixuen
ne(n)bilkixuen
ne(n)bilkixonen
(z)ebilkiñan
1 - Aditz modu hau NOR-NORI-an eta Oraiñaldixan gitxi badarabigu, Lehenaldixan gitxiago oindiok; 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabilliko dira biharbada, beste guztiak bapez.
2 - Lehenengo hiru lerruetako adizkixetan, ne-/ he- normalaguak izango dira biharbada nen-/ hen- baiño.
149
3.2.3.3 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: IBILLI Baldintza
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m bahe(n)bilkitt
3 HI - n bahe(n)bilkitt bahe(n)bilkixo bahe(n)bilkigu bahe(n)bilkixue
7 ZUEK bazenbilkiraze bazenbilkixoze bazenbilkiguze bazenbilkixueze
6 ZU bazenbilkiraz bazenbilkixuezbazenbilkixoz bazenbilkiguz
bahe(n)bilkixo bahe(n)bilkigu bahe(n)bilkixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
balebilkitt
balebilkirak
balebilkiran
bagenbilkixaz bagenbilkiñaz bagenbilkixoz
bagenbilkixuaz
bagenbilkixonaz
bagenbilkixuez
bagenbilkixuezak
bagenbilkixonez
bagenbilkizuz bagenbilkizuez
8 HÁREK balebilkiñaz balebilkixoz
balebilkixuaz
balebilkixonaz
balebilkiraz
balebilkirazak
balebilkiranaz
balebilkixaz balebilkiguz
balebilkiguaz
balebilkigunaz
balebilkizuz balebilkizuez balebilkixuez
balebilkixuezak
balebilkixonez
balebilkik balebilkixo
balebilkixok
balebilkixon
balebilkigu
balebilkiguk
balebilkigun
balebilkizu balebilkizue balebilkixue
balebilkixuek
balebilkixone
bane(n)bilkik bane(n)bilkiñ bane(n)bilkixo
bane(n)bilkixok
bane(n)bilkixon
bane(n)bilkizu bane(n)bilkizue bane(n)bilkixue
bane(n)bilkixuek
bane(n)bilkixone
balebilkiñ
1 - Lehenaldixan antzera oso gitxi darabigu; 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabilliko dira zeozer biharbada, beste guztiaz bapez.
2 - BALDINTZAko NORI ezaugarrixarena dan KI- aurrizkixak, ez dauka zerikusirik ONDORIXUAN darabigun KI < KE Ondorixuanakin.
3 - Lehenengo hiru lerruetako adizkixetan, bane-/ bahe- normalaguak izango dira biharbada banen-/ bahen- baiño.
150
3.2.3.4 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: IBILLI Ondorixua
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m he(n)bilkitt
3 HI - n he(n)bilkitt he(n)bilkixo he(n)bilkigu he(n)bilkixue
7 ZUEK zenbilkiraze zenbilkixoze zenbilkiguze zenbilkixueze
6 ZU zenbilkiraz zenbilkixuezzenbilkixoz zenbilkiguz
he(n)bilkixo he(n)bilkigu he(n)bilkixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
lebilkitt
lebilkirak
lebilkiran
genbilkiaz genbilkiñaz genbilkixoz
genbilkixuaz
genbilkixonaz
genbilkixuez
genbilkixuezak
genbilkixonez
genbilkizuz genbilkizuez
8 HÁREK lebilkiñaz lebilkixoz
lebilkixuaz
lebilkixonaz
lebilkiraz
lebilkirazak
lebilkiranaz
lebilkiaz lebilkiguz
lebilkiguaz
lebilkigunaz
lebilkizuz lebilkizuez lebilkixuez
lebilkixuezak
lebilkixonez
lebilkik lebilkixo
lebilkixok
lebilkixon
lebilkigu
lebilkiguk
lebilkigun
lebilkizu lebilkizue lebilkixue
lebilkixuek
lebilkixone
ne(n)bilkik ne(n)bilkiñ ne(n)bilkixo
ne(n)bilkixok
ne(n)bilkixon
ne(n)bilkizu ne(n)bilkizue ne(n)bilkixue
ne(n)bilkixuek
ne(n)bilkixone
lebilkiñ
1 - Hau aditz-jokuau Oraiñaldixan eta Lehenaldixan gitxi erabiltzen badogu, Baldintzan eta Ondorixuan gitxiago oindiok; 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabillikodira zeozer biharbada, beste guztiak bapez.
2 - ONDORIXUArena dan KI < KE markiak, ez dauka zerikusirik BALDINTZAko NORI ezaugarrixaren KI- aurrizkixakin. KE markiaren eraldaketiakin bardinduegitten dira, baiña ez dira jatorriz bardiñak.
3 - Lehenengo hiru lerruetako adizkixetan, ne-/ he- normalaguak izango dira biharbada nen-/ hen- baiño.
151
a b c d e f g h
NERI HIRI - m HIRI-n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
1 NI
2 HI - m habilkixo habilkitt habilkigu habilkixue
3 HI - n habilkixohabilkitt habilkigu habilkixue
4 HA dabilkiñaladabilkixala dabilkixoladabilkirala dabilkigula dabilkizula dabilkizuela dabilkixuela
5 GU
6 ZU zabilkixozzabilkiraz zabilkiguz zabilkixuez
7 ZUEK zabilkixozezabilkiraze zabilkiguze zabilkixueze
8 HÁREK dabilkiñazeladabilkixazela dabilkixozeladabilkirazela dabilkiguzela dabilkizuzela dabilkizuezela dabilkixuezela
3.2.3.5 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: IBILLI Agintera
- 4. eta 8. lerruetako adizkixak Subjuntibokuak dira izan, baiña Aginteran be erabiltzen dira. Hónek adizkixok, gaur egunian ez dira Eibarren erabiltzen, basarrixetan edo ez ba da.
152
3.2.4 - Aditz trinkua, NOR-NORI: JUAN
3.2.4.1 - Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIaurr.Sust.NOR NORI
n
h
d
g
z
z
d
oia
oia
oia
oia
oia
oia
oia
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
t/da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
NORplural.
z
z
ze
z
NORIaurr.Sust.NOR NORI Sexu markia
n
-
d
g
-
-
d
oia
-
oia
oia
-
-
oia
ki
-
ki
ki
-
-
ki
da
-
o
gu
-
-
oe
NOR = ha
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NOR = hárek
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORplural.
z
-
-
z
- Háreri kasuan, andrazkuari dagokixon aditz-forma alokutibuan (noka-kuan) amaieria holatxe eratzen da:oe + n = oen > one eta oe + na + z = oenaz > onez.
3.2.4.2 - Indikatibua Lehena
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIaurr.Sust.NOR
+ denbora NORI
nind
hind
z
gind
zind
zind
z
oia
oia
oia
oia
oia
oia
oia
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
NORplural.
ze
ze
zee
ze
Denboraatzizk.
n
n
n
n
n
n
n
NORIaurr.Sust.NOR
+ denbora NORI
nind
-
j
gind
-
-
j
oia
-
oia
oia
-
-
oia
ki
-
ki
ki
-
-
ki
da
-
o
gu
-
-
oe
Sexu markia
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORplural.
ze
-
-
ze
Denboraatzizk.
n
-
n
n
-
-
n
- Oraiñaldixan antzera, háreri kasuan, andrazkuari dagokixozen adizkixen amaierak: oe + na + n = oenan > *onean > onen eta oe + na + ze + n = oenazen > *oneazen > onezen.
153
3.2.4 - Aditz trinkua, NOR-NORI: JUAN
3.2.4.3 - Baldintza
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
Sustra.NOR+ denbora
Bald.marka
NORIaurr.
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
nind
hind
l
gind
zind
zind
l
oia
oia
oia
oia
oia
oia
oia
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
NORI
t/da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
NORplural.
z
z
ze
z
NORplural.
z
-
-
z
Sustra.NOR+ denbora
Bald.marka
NORIaurr.
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
nind
-
l
gind
-
-
l
oia
-
oia
oia
-
-
oia
ki
-
ki
ki
-
-
ki
NORI
da
-
o
gu
-
-
oe
- Háreri kasuan, andrazkuaren aditz-formen amaierak: oe + n = oen > one eta oe + na + z = oenaz > onez.
Sexu markiaNOR = ha
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NOR = hárek
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
3.2.4.4 - Ondorixua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalakONDORIXO
markiaKE > KI
Sust.NOR+ denbora NORI
nind
hind
l
gind
zind
zind
l
oia
oia
oia
oia
oia
oia
oia
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
t/da
k/n
o
gu
zu
zue
oe
NORplural.
z
z
ze
z
ONDORIXOmarkia
KE > KISust.NOR
+ denbora NORI
nind
-
l
gind
-
-
l
oia
-
oia
oia
-
-
oia
ki
-
ki
ki
-
-
ki
da
-
o
gu
-
-
oe
- Háreri, andrazkuaren adizki amaierak: oe + n = oen > one eta oe + na + z = oenaz > onez.- Ondorixo markia KE da berez, baiña gaur egunian, NORI ezaugarrixaren aurrian doianian, KI bihurtu da, datibo-aurriaren markionekin bat eginez.
Sexu markiaNOR = ha
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
NOR = hárek
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORplural.
z
-
-
z
154
3.3.4 - Aditz trinkua, NOR-NORI: JUAN
3.2.4.5 - Agintera
SustraizaNOR NORIaurrekoa
-
h
-
-
z
z
-
-
oia
-
-
oia
oia
-
-
ki
-
-
ki
ki
-
NORI
t/da
-
o
gu
-
-
oe
NORpluralgillia
z
ze
155
3.2.4.1 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: JUAN Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hoiakitt
3 HI - n hoiakitt hoiakixo hoiakigu hoiakixue
7 ZUEK zoiakiraze zoiakixoze zoiakiguze zoiakixueze
6 ZU zoiakiraz zoiakixuezzoiakixoz zoiakiguz
hoiakixo hoiakigu hoiakixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
doiakitt
joiakirak
joiakiran
goiakixaz goiakiñaz goiakixoz
goiakixuaz
goiakixonaz
goiakixuez
goiakixuezak
goiakixonez
goiakizuz goiakizuez
8 HÁREK doiakiñaz doiakixoz
joiakixuaz
joiakixonaz
doiakiraz
joiakiraz
joiakiranaz
doiakixaz doiakiguz
joiakiguaz
joiakigunaz
doiakizuz doiakizuez doiakixuez
joiakixuez
joiakixonez
doiakik doiakixo
joiakixok
joiakixon
doiakigu
joiakiguk
joiakigun
doiakizu doiakizue doiakixue
joiakixuek
joiakixone
noiakik noiakiñ noiakixo
noiakixok
noiakixon
noiakizu noiakizue noiakixue
noiakixuek
noiakixone
doiakiñ
1 - NOR-NORI-a oso gitxi darabigu Eibarren aditz trinkuekin; 4. eta 8. lerruetako letra lodiz darenak izango lirake erabillixenak, eta eurak be gitxi.
156
3.2.4.2 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: JUAN Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hindoiakiran
3 HI - n hindoiakiran hindoiakixon hindoiakigun hindoiakixuen
7 ZUEK zindoiakirazen zindoiakixozen zindoiakiguzen zindoiakixuezen
6 ZU zindoiakirazen zindoiakixuezenzindoiakixozen zindoiakiguzen
hindoiakixon hindoiakigun hindoiakixuen
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
zoiakiran
joiakiran
joiakiranan
gindoiakixazen gindoiakiñazen gindoiakixozen
gindoiakixuazen
gindoiakixonazen
gindoiakixuezen
gindoiakixuezen
gindoiakixonezen
gindoiakizuzen gindoiakizuezen
8 HÁREK zoiakiñazen zoiakixozen
joiakixuazen
joiakixonazen
zoiakirazen
joiakirazen
joiakiranazen
zoiakixazen zoiakiguzen
joiakiguazen
joiakigunazen
zoiakizuzen zoiakizuezen zoiakixuezen
joiakixuezen
joiakixonez
zoiakixan zoiakixon
joiakixuan
joiakixonan
zoiakigun
joiakiguan
joiakigunan
zoiakizun zoiakizuen zoiakixuen
joiakixuen
joiakixonen
nindoikixan nindoikiñan nindoiakixon
nindoiakixuan
nindoiakixonan
nindoiakizun nindoiakizuen nindoiakixuen
nindoiakixuen
nindoiakixonen
zoiakiñan
1 - Aditz modu hau NOR-NORI-an eta Oraiñaldixan gitxi badarabigu, Lehenaldixan gitxiago oindiok; 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabilliko dira biharbada, beste guztiak bapez.
157
3.2.4.3 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: JUAN Baldintza
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m bahindoiakitt
3 HI - n bahindoiakitt bahindoiakixo bahindoiakigu bahindoiakixue
7 ZUEK bazindoiakiraze bazindoiakixoze bazindoiakiguze bazindoiakixueze
6 ZU bazindoiakiraz bazindoiakixuezbazindoiakixoz bazindoiakiguz
bahindoiakixo bahindoiakigu bahindoiakixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
baloiakitt
baloiakirak
baloiakiran
bagindoiakixaz bagindoiakiñaz bagindoiakixoz
bagindoiakixuaz
bagindoiakixonaz
bagindoiakixuez
bagindoiakixuezak
bagindoiakixonez
bagindoiakizuz bagindoiakizuez
8 HÁREK baloiakiñaz baloiakixoz
baloiakixuaz
baloiakixonaz
baloiakiraz
baloiakirazak
baloiakiranaz
baloiakixaz baloiakiguz
baloiakiguaz
baloiakigunaz
baloiakizuz baloiakizuez baloiakixuez
baloiakixuezak
baloiakixonez
baloiakik baloiakixo
baloiakixok
baloiakixon
baloiakigu
baloiakiguk
baloiakigun
baloiakizu baloiakizue baloiakixue
baloiakixuek
baloiakixone
banindoiakik banindoiakiñ banindoiakixo
banindoiakixok
banindoiakixon
banindoiakizu banindoiakizue banindoiakixue
banindoiakixuek
banindoiakixone
baloiakiñ
1 - Lehenaldixan antzera oso gitxi darabigu; 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabilliko dira zeozer biharbada, beste guztiaz bapez.
2 - BALDINTZAko NORI ezaugarrixarena dan KI- aurrizkixak, ez dauka zerikusirik ONDORIXUAN darabigun KI < KE Ondorixuanakin.
158
3.2.4.4 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: JUAN Ondorixua
a b c d e f g h
HIRI - mNERI
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hindoiakitt
3 HI - n hindoiakitt hindoiakixo hindoiakigu hindoiakixue
7 ZUEK zindoiakiraze zindoiakixoze zindoiakiguze zindoiakixueze
6 ZU zindoiakiraz zindoiakixuezzindoiakixoz zindoiakiguz
hindoiakixo hindoiakigu hindoiakixue
HIRI - n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
loiakitt
loiakirak
loiakiran
gindoiakiaz gindoiakiñaz gindoiakixoz
gindoiakixuaz
gindoiakixonaz
gindoiakixuez
gindoiakixuezak
gindoiakixonez
gindoiakizuz gindoiakizuez
8 HÁREK loiakiñaz loiakixoz
loiakixuaz
loiakixonaz
loiakiraz
loiakirazak
loiakiranaz
loiakiaz loiakiguz
loiakiguaz
loiakigunaz
loiakizuz loiakizuez loiakixuez
loiakixuezak
loiakixonez
loiakik loiakixo
loiakixok
loiakixon
loiakigu
loiakiguk
loiakigun
loiakizu loiakizue loiakixue
loiakixuek
loiakixone
nindoiakik nindoiakiñ nindoiakixo
nindoiakixok
nindoiakixon
nindoiakizu nindoiakizue nindoiakixue
nindoiakixuek
nindoiakixone
loiakiñ
1 - Hau aditz-jokuau Oraiñaldixan eta Lehenaldixan gitxi erabiltzen badogu, Baldintzan eta Ondorixuan gitxiago oindiok. 4. eta 8. lerruetako adizki normalak erabillikodira zeozer biharbada, beste guztiak bapez.
2 - ONDORIXUArena dan KI < KE markiak, ez dauka zerikusirik BALDINTZAko NORI ezaugarrixaren KI- aurrizkixakin. KE markiaren eraldaketiakin bardinduegitten dira, baiña ez dira jatorriz bardiñak.
159
a b c d e f g h
NERI HIRI - m HIRI-n HARI GURI ZURI ZUERI HÁRERI
1 NI
2 HI - m hoiakixohoiakitt hoiakigu hoiakixue
3 HI - n hoiakixohabilkitt hoiakigu hoiakixue
4 HA doiakiñaladoiakixala doiakixoladoiakirala doiakigula doiakizula doiakizuela doiakixuela
5 GU
6 ZU zoiakixozzoiakiraz zoiakiguz zoiakixuez
7 ZUEK zoiakixozezoiakiraze zoiakiguze zoiakixueze
8 HÁREK doiakiñazeladoiakixazela doiakixozeladoiakirazela doiakiguzela doiakizuzela doiakizuezela doiakixuezela
3.2.4.5 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: JUAN Agintera
- 4. eta 8. lerruetako adizkixak Subjuntibokuak dira izan, baiña Aginteran be erabiltzen dira. Hónek adizkixok, gaur egunian ez dira Eibarren erabiltzen, basarrixetan edo ez ba da.
161
3.3.ADITZ TRINKUA,
NOR-NORK
162
3.3.X - Aditz trinkua, NOR-NORK: X = 1 EKARRI, 2 ERABILLI, 3 ERUAN, 4 EUKI
3.3.X.1 - Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuak
NORpluralgilliaSustraixaNOR +
denbora
na(ja)
-
ja
ga(ja)
-
-
ja
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
z
-
-
z
Sexu markia+ NORK
at/natada/nada
-
k/n
agu/nagu
-
-
ek/ne
Adizki normalak
NORKSustraixaNOR +denbora
na
ha
da
ga
za
za
da
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
t/da
k/n
-
gu
zu
zue
e
NORpluralg.
z
z
z
z
NORpluralg.
e
1 - NOR = ha eta harek-i dagokixuezen adizkixak dira erabillixenak.
163
3.3.X.2 - Aditz trinkua, NOR-NORK: X = 1 EKARRI, 2 ERABILLI, 3 ERUAN, 4 EUKI Indikatibua Lehena
Adizki normalak:
NOR/ZER = ha eta hárekNOR = ni, hi, gu, zu, zuek
NORKplural.Sustraixa NOR
pluralg.NORK
+ denbora
ne
he
(z)e
ge(n)
ze(n)
ze(n)
(z)e
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
(a)2
e
e ze
Denboraatzizkixa
n
n
n
n
n
n
n
NORpluralg. NORK NOR
pluralg.SustraixaNOR+ denbora
ne(n)
he(n)
-
ge(n)
ze(n)
ze(n)
-
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
e
t/da
a/na
(a)2
gu
zu
zue
e
ze
ze
ze
Denboraatzizkixa
n
n
n
n
n
n
n
Hittanorako adizki alokutibuak:
NOR/ZER = ha eta hárekNOR = ni eta gu
SustraixaNORK+ denbora
n(aj)e
-
je
g(aj)e(n)
-
-
je
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
NOR+ denbora
n(aj)e(n)
-
-
g(aj)e(n)
-
-
-
Sustraixa
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
-
-
a/nan
-
-
-
en/nen
-
-
azen/nazen
-
-
-
ezen/nezen
1 - Hittanuan NOR = GU-ren kasuan, (aj) ezaugarririk ez darabigu eta ez dogu paradigmetan jarri. Ikus: (1.1.21).2 - NORK zutabietako 3. pertsoniari dagokixon (a) loturazkua da izan eta ERABILLI aditzakin bakarrik darabigu, NOR pluralen kasuan behintzat premiña barik.
Ikus: Sarrerako (1.1.17)n honetaz esandakua.
NORK + n = harek / hárekni gu
an/nan
-
an/nan
an/nan
-
-
en/nen
azen/nazen
-
azen/nazen
azen/nazen
-
-
azen/nazen
Sexu markia + NOR / ZER + nha hárek
164
3.3.X.3 - Aditz trinkua, NOR-NORK: X = 1 EKARRI, 2 ERABILLI, 3 ERUAN, 4 EUKI Baldintza
Adizki normalak:
NOR/ZER = ha eta hárekNOR = ni, hi, gu, zu, zuek
SustraixaNORK+ denbora
NORKpluralg.
Baldintzamarkia
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ne
he
(z)e
ge(n)
ze(n)
ze(n)
(z)e
kar
rabi(l)
roia
(u)kae
e
NORpluralg.
z
Sustraixa NORpluralg. NORKNOR
+ denboraBaldintza
markia
ba
ba
-
ba
ba
ba
-
ne(n)
he(n)
-
ge(n)
ze(n)
ze(n)
-
kar
rabi(l)
roia
(u)kae
t/da
a/na
-
gu
zu
zue
e
NORpluralg.
z
z
z
Hittanorako adizki alokutibuak:
NOR/ZER = ha eta hárekNOR = ni eta gu
NORK+ denb.
Baldintzamarkia
ba
-
ba
ba
-
-
ba
n(aj)e
-
je
g(aj)e(n)
-
-
je
Sustr.
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
Baldintzamarkia
ba
-
-
ba
-
-
ba
NOR+ denbora
n(aj)e(n)
-
-
g(aj)e(n)
-
-
-
Sustr.
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
-
-
k/n
-
-
-
ek/ne
-
-
az/naz
-
-
-
ez/nez
1 - Hittanuan NOR = GU-ren kasuan, (aj) ezaugarririk ez darabigu eta ez dogu paradigmetan jarri. Ikus: (1.1.21).
NORK = harek / hárekni gu
k/n
-
k/n
k/n
-
-
ek/ne
az/naz
-
az/naz
az/naz
-
-
ez/nez
Sexu markia + NOR / ZERha hárek
165
3.3.X.4 - Aditz trinkua, NOR-NORK: X = 1 EKARRI, 2 ERABILLI, 3 ERUAN, 4 EUKI Ondorixua
Adizki normalak:
NOR/ZER = ha eta hárekNOR = ni, hi, gu, zu, zuek
OndorixomarkiaSustraixa NORK
pluralg.NORK
+ denbora
ne
he
(z)e
ge(n)
ze(n)
ze(n)
(z)e
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
e
e
NORpluralg.
z
Ondorixomarkia
NORpluralg. NORKSustraixaNOR
+ denbora
ne(n)
he(n)
-
ge(n)
ze(n)
ze(n)
-
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
ke
ke
-
ke
ke
ke
-
e
t/da
a/na
-
gu
zu
zue
e
NORpluralg.
z
z
z
Hittanorako adizki alokutibuak:
NOR/ZER = ha eta hárekNOR = ni eta gu
Sustr.NOR+ denbora
n(aj)e
-
je
g(aj)e(n)
-
-
je
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
Ondorixomarkia
e
-
ke
ke
-
-
ke
NOR+ denbora
n(aj)e(n)
-
-
g(aj)e(n)
-
-
-
Sustr.
kar
rabi(l)
roia
(u)ka
Ondorixomarkia
ke
-
-
ke
-
-
-
-
-
k/n
-
-
-
ek/ne
-
-
az/naz
-
-
-
ez/nez
1 - Hittanuan NOR = GU-ren kasuan, (aj) ezaugarririk ez darabigu eta ez dogu paradigmetan jarri. Ikus: (1.1.21).
NORK = harek / hárekni gu
k/n
-
k/n
k/n
-
-
ek/ne
az/naz
-
az/naz
az/naz
-
-
ez/nez
Sexu markia + NOR / ZERha hárek
166
SustraixaNOR NORK
-
-
-
e
-
-
e
kar
-
k/n
-
-
tzu
tzue
-
NORpluralg.
z
3.3.X.5 - Aditz trinkua, NOR-NORK: X = 1 EKARRI Agintera
1 - Gitxi darabigu Eibarren Agintera aditz trinkuekin NOR-NORK saillian. EKARRIrenekatzu entzuten da iñoiz. Normalian aditz laguntzailliaren bittartez tajututako adizkixakdarabiguz. Ikus: (2.3.9).
2 - Sustraixaren “r”a, errez galtzen dogu: ekak/n, ekatzu, ekatzue,...
167
3.3.1.1 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: EKARRI Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m hakart
3 HI - n hakart hakar hakargu hakarre
7 ZUEK zakarreraz zakarrez zakarreguz zakarrez
6 ZU zakardaz zakarrezzakarz zakarguz
hakar hakargu hakarre
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
dakart
jakarrat
jakarnat
gakarraz gakarnaz gakarz
gakarraz
gakarnaz
gakarrez
gakarrezak
gakarnez
gakarzuz gakarzuez
8 HÁREK dakarnaz dakarz
jakarraz
jakarnaz
dakardaz
jakarraraz
jakarnaraz
dakarraz dakarguz
jakarraguz
jakarnaguz
dakarzuz dakarzuez dakarrez
jakarrez
jakarnezjakarrenez
dakark dakar
jakark
jakarn
dakargu
jakarragu
jakarnagu
dakarzu dakarzue dakarre
jakarrek
jakarnejakarrene
nakark nakarn nakar
na(ja)kark
na(ja)karn
nakarzu nakarzue nakarre
na(ja)karrek
na(ja)karne
dakarn
1 - NOR = Ha eta Hárek dira erabillixenak; letra baltzez idatzitta darenak. Baiña Ni-ri dagokixozenak be erabiltzen dira.
2 - Letra etzanez idatzittakuak (hi, gu, zu, zuek) nekez entzungo dira gaur egunian Eibarren. Nahiko teorikuak dira.
3 - r-a kontsonante aurretik jan egitten dogu berba egitterakuan: dakart > dakat; dakardaz > dakadaz > dakaraz.
168
3.3.1.2 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: EKARRI Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m henkardan
3 HI - n henkardan henkarren henkargun henkarren
7 ZUEK zenkarrerazen zenkarzen zenkarguzen zenkarrezen
6 ZU zenkardazen zenkarrezenzenkarzen zenkarguzen
henkarren henkargun henkarren
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
nekarren
n(aj)ekarran
n(aj)ekarnan
genkarrazen genkarnazen genkarzen
genkarrazen
genkarnazen
genkarrezen
genkarrezen
genkarnezen
genkarzuzen genkarzuezen
8 HÁREK hekarzenhekarnazen*
(z)ekarzen
jekarrazen
jekarnazen
nekarzen
n(aj)ekarrazen
n(aj)ekarnazen
hekarzengenkarzengenkarguzen*genkarrazengenkarraguzen*genkarnazengenkarnaguzen*
zenkarzenzenkarzuzen*
zenkarrezenzenkarzuezen*
(z)ekarrezen
jekarrezen
jekarnezen
hekarren (z)ekarren
jekarran
jekarnan
genkarrengenkargun*genkarrangenkarragun*genkarnangenkarnagun*
zenkarrenzenkarzun*
zenkarrenzenkarzuen*
(z)ekarren
jekarren
jekarnen
nenkarran nenkarnan nenkarren
n(aj)enkarran
n(aj)enkarnan
nenkarzun nenkarzuen nenkarren
n(aj)enkarren
n(aj)enkarnen
hekarrenhekarrenan*
1 - NOR = Ha eta Hárek dira erabillixenak; letra baltzez idatzitta darenak. Baiña Ni-ri dagokixozenak be erabiltzen dira.2 - Letra etzanez idatzittakuak (hi, gu, zu, zuek) nekez entzungo dira gaur egunian Eibarren. Nahiko teorikuak dira.3 - r-a kontsonante aurretik jan egitten dogu berba egitterakuan: nekarzen > nekazen; zenkardazen > zenkadazen > zenkarazen.4 - “e”, ”f” eta “g” zutabietan (*) batez markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.5 - “c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
169
3.3.1.3 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: EKARRI Baldintza
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m bahenkart
3 HI - n bahenkart bahenkar bahenkargu bahenkarre
7 ZUEK bazenkarreraz bazenkarrez bazenkarreguz bazenkarrez
6 ZU bazenkardaz bazenkarrezbazenkarz bazenkarguz
bahenkar bahenkargu bahenkarre
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
banekar
ban(aj)ekark
ban(aj)ekarn
bagenkarraz bagenkarnaz bagenkarz
bagenkarraz
bagenkarnaz
bagenkarrez
bagenkarrezak
bagenkarnez
bagenkarzuz bagenkarzuez
8 HÁREK bahekarzbahekarnaz*
balekarz
bal(aj)ekarraz
bal(aj)ekarnaz
banekarz
ban(aj)ekarraz
ban(aj)ekarnaz
bahekarzbagenkarzbagenkarguz*bagenkarrazbagenkarraguz*bagenkarnazbagenkarnaguz*
bazenkarzbazenkarzuz*
bazenkarrezbazenkarzuez*
balekarrez
bal(aj)ekarrezak
bal(aj)ekarnez
bahekar balekar
bal(aj)ekark
bal(aj)ekarn
bagenkarbagenkargu*bagenkarkbagenkarragu*bagenkarnbagenkarnagu*
bazenkarbazenkarzu*
bazenkarrebazenkarzue*
balekarre
bal(aj)ekarrek
bal(aj)ekarne
banenkark banenkarn banenkar
ban(aj)enkark
ban(aj)enkarn
banenkarzu banenkarzue banenkarre
ban(aj)enkarrek
ban(aj)enkarne
bahekarbahekarn*
1 - NOR = Ha eta Hárek dira erabillixenak; letra baltzez idatzitta darenak. Baiña Ni-ri dagokixozenak be erabiltzen dira.2 - Letra etzanez idatzittakuak (hi, gu, zu, zuek) nekez entzungo dira gaur egunian Eibarren. Nahiko teorikuak dira.3 - r-a kontsonante aurretik jan egitten dogu berba egitterakuan: banekarz > banekaz; bazenkardaz > bazenkadaz > bazenkaraz.4 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*) batez markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.5 - “c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian ikus: (1.1.1).
170
3.3.1.4 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: EKARRI Ondorixua
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m henkarket
3 HI - n henkarket henkarke henkarkegu henkarkie
7 ZUEK zenkarkieraz zenkarkiez zenkarkieguz zenkarkiez
6 ZU zenkarkeraz zenkarkiezzenkarkez zenkarkeguz
henkarke henkarkegu henkarkie
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
nekarke
n(aj)ekarkek
n(aj)ekarken
genkarkiaz genkarkenaz genkarkez
genkarkiaz
genkarkenaz
genkarkiez
genkarkiezak
genkarkenez
genkarkezuz genkarkezuez
8 HÁREK hekarkezhekarkenaz*
lekarkez
l(aj)ekarkiaz
l(aj)ekarkenaz
nekarkez
n(aj)ekarkiaz
n(aj)ekarkenaz
hekarkezgenkarkezgenkarkeguz*genkarkiazgenkarkiaguz*genkarkenazgenkarkenaguz*
zenkarkezzenkarkezuz*
zenkarkiezzenkarkezuez*
lekarkiez
l(aj)ekarkiezak
l(aj)ekarkenez
hekarke lekarke
l(aj)ekarkek
l(aj)ekarken
genkarkegenkarkegu*genkarkekgenkarkiagu*genkarkengenkarkenagu*
zenkarkezenkarkezu*
zenkarkiezenkarkezue* ekarkie
l(aj)ekarkiek
l(aj)ekarkene
nenkarkek nenkarken nenkarke
n(aj)enkarkek
n(aj)enkarken
nenkarkezu nenkarkezue nenkarkie
n(aj)enkarkiek
n(aj)enkarkene
hekarkehekarken*
1 - NOR = Ha eta Hárek izango lirake erabillixenak; letra baltzez idatzitta darenak. Letra etzanez idatzittakuak (ni, hi, gu, zu, zuek) nekez entzungo dira gaur egunianEibarren. Nahiko teorikuak dira.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*) batez markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.4.2.1)ko 3. oharra.
3 - “c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian ikus: (1.1.1).4 - Hittanuaren ezaugarrixa dan (aj) hori erabilliko bagendu be, ez genduke, bokal artian doianez, “J”a ahoskatuko.
171
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NI
2 HI - m
3 HI - n
4 HA ekanekak dakarreladakardan dakargun ekatzu ekatzue dakarrela
5 GU
6 ZU
7 ZUEK
8 HÁREK ekanazekarraz dakarzeladakardazen dakarguzen ekatzuz ekatzuez dakarrezela
3.3.1.5 - Aditz Trinkua, NOR-NORI: EKARRI Agintera
1 - Gitxi darabigu Eibarren aditz trinkuekin Agintera, NOR-NORK aditz-jokuan. EKARRIren ekatzu entzuten da iñoiz. Normalian, aditz laguntzailliaren bittartez eratutakoadizkixak darabiguz. Ikus: (2.3.9)
2 - Sustraixaren “r”a, errez galtzen dogu: ekak/n, ekatzu, ekatzue,...
3 - Letra etzanez jarrittako adizkixak Subjuntibokuak dira izan, baiña Aginteran be erabilli leikez.
172
3.3.2.1 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: ERABILLI Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m harabitt
3 HI - n harabitt harabil harabigu harabixe
7 ZUEK zarabixeraz zarabixez zarabixeguz zarabixez
6 ZU zarabiraz zarabixezzarabiz zarabiguz
harabil harabigu harabixe
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
darabitt
jarabixat
jarabiñat
garabixaz garabiñaz garabiz
garabixaz
garabiñaz
garabixez
garabixezak
garabiñez
garabizuz garabizuez
8 HÁREK darabiñaz darabiz
jarabixaz
jarabiñaz
darabiraz
jarabixaraz
jarabiñaraz
darabixaz darabiguz
jarabixaguz
jarabiñaguz
darabizuz darabizuez darabixez
jarabixez
jarabiñez
darabik darabil
jarabik
jarabiñ
darabigu
jarabixagu
jarabiñagu
darabizu darabizue darabixe
jarabixek
jarabiñe
narabik narabiñ narabil
na(ja)rabik
na(ja)rabiñ
narabizu narabizue narabixe
na(ja)rabixek
na(ja)rabiñe
darabiñ
1 - NOR = Ha eta Hárek dira erabillixenak, letra baltzez jarritta darenak. Letra etzanez idatzittakuak nekez entzungo dira gaur egunian Eibarren.
2 - L-a galdu egitten dogu kontsonante baten aurrian: darabildaz > darabidaz > darabiraz.Bokal baten aurrian be galdu egitten dogu L-a, ibilli aditzian kasu berian mantentzen dogun arren: darabillez > darabiez > darabixez.
173
3.3.2.2 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: ERABILLI Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m herabiran
3 HI - n herabiran herabixan herabigun herabixen
7 ZUEK zerabixerazen zerabixezen zerabixeguzen zerabixezen
6 ZU zerabirazen zerabixezenzerabixazen zerabiguzen
herabixan herabigun herabixen
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
nerabixan
n(aj)erabixan
n(aj)erabiñan
gerabixazen gerabiñazen gerabixazen
gerabixazen
gerabiñazen
gerabixezen
gerabixezen
gerabiñezen
gerabizuzen gerabizuezen
8 HÁREK herabixazenherabiñazen*herabixanazen*
(z)erabixazen
jerabixazen
jerabiñazen
nerabixazen
n(aj)erabixazen
n(aj)erabiñazen
herabixazengerabixazengerabiguzen*gerabixazengerabixaguzen*gerabiñazengerabiñaguzen*
zerabixazenzerabizuzen*
zerabixezenzerabizuezen*
(z)erabixezen
jerabixezen
jerabiñezen
herabixan (z)erabixan
jerabixan
jerabiñan
gerabixangerabigun*gerabixangerabixagun*gerabiñangerabiñagun*
zerabixanzerabizun*
zerabixenzerabizuen* z)erabixen
jerabixen
jerabiñen
nerabixan nerabiñan nerabixan
n(aj)erabixan
n(aj)erabiñan
nerabizun nerabizuen nerabixen
n(aj)erabixen
n(aj)erabiñen
herabixanherabixanan*
1 - NOR = Ha eta Harek dira erabillixenak, letra baltzez idatzittakuak. Letra etzanez jarrittakuak nekez entzungo dira gaur egunian Eibarren.2 - L-a galdu egitten dogu kontsonante baten aurrian: nerabilnan > nerabiñan . Bokal baten aurrian be bai, kasu bereko ibilli aditzian, aditz honetan,
euskalki gehixenetan, mantentzen dan arren: zerabillen > zerabien > zerabixen. Ikus: Sarrerako (1.1.18). 3 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.4.2.1)ko 3. oharra.
“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).4 - NOR/ZER plurala daneko -azen adizki-amaieren gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.17)n esandakua.(Adizki alokutibo guztiak dauke amaieran -azen edo -ezen,
baiña hemen “a” sexu markiarena da (a/na) eta “e” ZUEK eta HÁREK-en bigarren NORK markia).5 - T. Etxebarriak, San Martiñek eta Iturriotzek, Lehenaldixan -REBI- darabixe aditz-sustraixan -RABI-ren ordez, “e” iragantasunan markia dana sustraixan be sartuz,
erredundantia izan arren: nerebixan,erebixan... Egokixagua iruditzen jakunez, -RABI- sustraidun adizkixak jarri dittugu.
174
3.3.2.3 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: ERABILLI Baldintza
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m baherabitt
3 HI - n baherabitt baherabil baherabigu baherabixe
7 ZUEK bazerabixeraz bazerabixez bazerabixeguz bazerabixez
6 ZU bazerabiraz bazerabixezbazerabiz bazerabiguz
baherabil baherabigu baherabixe
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
banerabil
ban(aj)erabik
ban(aj)erabiñ
bagerabixaz bagerabiñaz bagerabiz
bagerabixaz
bagerabiñaz
bagerabixez
bagerabixezak
bagerabiñez
bagerabizuz bagerabizuez
8 HÁREK baherabizbaherabiñaz*
balerabiz
bal(aj)erabixaz
bal(aj)erabiñaz
banerabiz
ban(aj)erabixaz
ban(aj)erabiñaz
baherabiz bagerabizbagerabiguz*bagerabixazbagerabixaguz*bagerabiñazbagerabiñaguz*
bazerabizbazerabizuz*
bazerabixezbazerabizuez*
balerabixez
bal(aj)erabixezak
bal(aj)erabiñez
baherabil balerabil
bal(aj)erabik
bal(aj)erabiñ
bagerabilbagerabigu*bagerabikbagerabixagu*bagerabiñbagerabiñagu*
bazerabilbazerabizu*
bazerabixebazerabizue*
balerabixe
bal(aj)erabixek
bal(aj)erabiñe
banerabik banerabiñ banerabil
ban(aj)erabik
ban(aj)erabiñ
banerabizu banerabizue banerabixe
ban(aj)erabixek
ban(aj)erabiñe
baherabilbaherabiñ*
1 - NOR = Ha eta Hárek dira erabillixenak, letra baltzez idatzitta darenak eta eurak be gitxi. Letra etzanez idatzittakuak nekez entzungo dira gaur egunian Eibarren.2 - L-a galdu egitten dogu kontsonante baten aurrian: banerabilk > banerabik. Bokal baten aurrian be galdu egitten dogu L-a, euskalki gehixenetan mantentzen dan
arren: balerabille > balerabie > balerabixe.3 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.4.2.1)ko 3. oharra.
“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).4 - Hittanuaren ezaugarrixa dan (aj) hori, entzunagua da “a” zutabeko adizkixetan “d” eta “h” zutabietakuetan baiño.
175
3.3.2.4 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: ERABILLI Ondorixua
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m herabilket
3 HI - n herabilket herabilke herabilkegu herabilkie
7 ZUEK zerabilkieraz zerabilkiez zerabilkieguz zerabilkiez
6 ZU zerabilkeraz zerabilkiezzerabikez zerabilkeguz
herabilke herabilkegu herabilkie
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
nerabilke
n(aj)erabilkek
n(aj)erabilken
gerabilkiaz gerabilkenaz gerabilkez
gerabilkiaz
gerabilkenaz
gerabilkiez
gerabilkiezak
gerabilkenez
gerabilkezuz gerabilkezuez
8 HÁREK herabilkezherabilkenaz*
lerabilkez
l(aj)erabilkiaz
l(aj)erabilkenaz
nerabilkez
n(aj)erabilkiaz
n(aj)erabilkenaz
herabilkezgerabilkezgerabilkeguz*gerabilkiazgerabilkiaguz*gerabilkenazgerabilkenaguz*
zerabilkezzerabilkezuz*
zerabilkiezzerabilkezuez*
lerabilkiez
l(aj)erabilkiezak
l(aj)erabilkenez
herabilke lerabilke
l(aj)erabilkek
l(aj)erabilken
gerabilkegerabilkegu*gerabilkekgerabilkiagu*gerabilkengerabilkenagu*
zerabilkezerabilkezu*
zerabilkiezerabilkezue*
lerabilkie
l(aj)erabilkiek
l(aj)erabilkene
nerabilkek nerabilken nerabilke
n(aj)erabilkek
n(aj)erabilken
nerabilkezu nerabilkezue nerabilkie
n(aj)erabilkiek
n(aj)erabilkene
herabilkeherabilken*
1 - Oso gitxi darabigu Ondorixua aditz trinkuekin. Letra baltzez idatzittakuak izango lirake erabillixenak.
2 - Hemen ez dogu “L”rik galtzen kontsonante aurrian, “KE/KI”ren aurrian gorde egitten dogu.
3 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.4.2.1)ko 3. oharra.
“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).4 - Hittanuaren ezaugarrixa dan (aj) hori erabilliko bagendu be, ez genduke aditz modu honetan “j”rik ahoskatuko.
176
3.3.3.1 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: ERUAN Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m haroiat
3 HI - n haroiat haroia haroiagu haroie
7 ZUEK zaroieraz zaroiez zaroieguz zaroiez
6 ZU zaroiaraz zaroiezzaroiaz zaroiaguz
haroia haroiagu haroie
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
daroiat
jaroiat
jaroianat
garoiaz garoianaz garoiaz
garoiazak
garoianaz
garoiez
garoiezak
garoianez
garoiazuz garoiazuez
8 HÁREK daroianaz daroiaz
jaroiaz
jaroianaz
daroiaraz
jaroiaraz
jaroianaraz
daroiazak daroiaguz
jaroiaguz
jaroianaguz
daroiazuz daroiazuez daroiez
jaroiez
jaroianez
daroiak daroia
jaroiak
jaroian
daroiagu
jaroiagu
jaroianagu
daroiazu daroiazue daroie
jaroiek
jaroiane
naroiak naroian naroia
na(ja)roiak
na(ja)roian
naroiazu naroiazue naroie
na(ja)roiek
na(ja)roiane
daroian
1 - NOR = Ha eta Harek dira erabillixenak, letra baltzez idatzitta darenak. Baiña lehen pertsonako ni-ri eta gu-ri dagokixozenak be erabiltzen dira. Nekezago entzungodittugu letra etzanez idatzittakuak.
177
3.3.3.2 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: ERUAN Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m heroiaran
3 HI - n heroiaran heroian heroiagun heroien
7 ZUEK zeroierazen zeroiezen zeroieguzen zeroiezen
6 ZU zeroiarazen zeroiezenzeroiazen zeroiaguzen
heroian heroiagun heroien
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neroian
n(aj)eroian
n(aj)eroianan
geroiazen geroianazen geroiazen
geroiazen
geroianazen
geroiezen
geroiezen
geroianezen
geroiazuzen geroiazuezen
8 HÁREK heroiazenheroianazen*
(z)eroiazen
jeroiazen
jeroianazen
neroiazen
n(aj)eroiazen
n(aj)eroianazen
heroiazen geroiazengeroiaguzen*geroiazengeroiaguzen*geroianazengeroianaguzen*
zeroiazenzeroiazuzen*
zeroiezenzeroiazuezen*
(z)eroiezen
jeroiezen
jeroianezen
heroian (z)eroian
jeroian
jeroianan
geroiangeroiagun*geroiangeroiagun*geroianangeroianagun*
zeroianzeroiazun*
zeroienzeroiazuen*
z)eroien
jeroien
jeroianen
neroian neroianan neroian
n(aj)eroian
n(aj)eroianan
neroiazun neroiazuen neroien
n(aj)eroien
n(aj)eroianen
heroianheroianan*
1 - NOR = Ha eta Harek dira erabillixenak, letra baltzez idatzittakuak. Ni eta Gu-ri dagokixozenak askoz gitxiago, eta letra etzanez idatzittakuak gitxiago oindiok.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
178
3.3.3.3 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: ERUAN Baldintza
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m baheroiat
3 HI - n baheroiat baheroia baheroiagu baheroie
7 ZUEK bazeroieraz bazeroiez bazeroieguz bazeroiez
6 ZU bazeroiaraz bazeroiezbazeroiaz bazeroiaguz
baheroia baheroiagu baheroie
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
baneroia
ban(aj)eroiak
ban(aj)eroian
bageroiaz bageroianaz bageroiaz
bageroiazak
bageroianaz
bageroiez
bageroiezak
bageroianez
bageroiazuz bageroiazuez
8 HÁREK baheroiazbaheroianaz*
baleroiaz
bal(aj)eroiazak
bal(aj)eroianaz
baneroiaz
ban(aj)eroiazak
ban(aj)eroianaz
baheroiazbageroiazbageroiaguz*bageroiazakbageroiaguzak*bageroianazbageroianaguz*
bazeroiazbazeroiazuz*
bazeroiezbazeroiazuez*
baleroiez
bal(aj)eroiezak
bal(aj)eroianez
baheroia baleroia
bal(aj)eroiak
bal(aj)eroian
bageroiabageroiagu*bageroiakbageroiagu*bageroianbageroianagu*
bazeroiabazeroiazu*
bazeroiebazeroiazue*
baleroie
bal(aj)eroiek
bal(aj)eroiane
baneroiak baneroian baneroia
ban(aj)eroiak
ban(aj)eroian
baneroiazu baneroiazue baneroie
ban(aj)eroiek
ban(aj)eroiane
baheroiabaheroian*
1 - NOR = Ha eta Hárek dira erabillixenak, letra beltzez idatzittakuak; Ni eta Gu-ri dagokixozenak askoz gitxiago eta letra etzanez idatzittakuak gitxiago oindiok.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.
“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
3 - Hittanua, adizki normalak baiño gitxiago darabigu, eta erabiltzekotan (aj) ezaugarri barik seguruago aditz-joko honetan.
179
3.3.3.4 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: ERUAN Ondorixua
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m heroiaket
3 HI - n heroiaket heroiake heroiakegu heroiakie
7 ZUEK zeroieraz zeroiakiez zeroiakieguz zeroiakiez
6 ZU zeroiaraz zeroiakiezzeroiakez zeroiakeguz
heroiake heroiakegu heroiakie
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neroiake
n(aj)eroiakek
n(aj)eroiaken
geroiakiaz geroiakenaz geroiakez
geroiakiaz
geroiakenaz
geroiakiez
geroiakiezak
geroiakenez
geroiakezuz geroiakezuez
8 HÁREK heroiakezheroiakenaz*
leroiakez
l(aj)eroiakiaz
l(aj)eroiakenaz
neroiakez
n(aj)eroiakiaz
n(aj)eroiakenaz
heroiakezgeroiakezgeroiakeguz*geroiakiazgeroiakiaguz*geroiakenazgeroiakenaguz*
zeroiakezzeroiakezuz*
zeroiakiezzeroiakezuez*
leroiakiez
l(aj)eroiakiezak
l(aj)eroiakenez
heroiake leroiake
l(aj)eroiakek
l(aj)eroiaken
geroiakegeroiakegu*geroiakekgeroiakiagu*geroiakengeroiakenagu*
zeroiakezeroiakezu*
zeroiakiezeroiakezue*
leroiakie
l(aj)eroiakiek
l(aj)eroiakene
neroiakek neroiaken neroiake
n(aj)eroiakek
n(aj)eroiaken
neroiakezu neroiakezue neroiakie
n(aj)eroiakiek
n(aj)eroiakene
heroiakeheroiaken*
1 - Baldintza baiño gitxiago darabigu aditz-modu hau. NOR = Ha eta Hárek lirateke erabillixenak, letra beltzez idatzittakuak eta eurak be gitxi; letra etzanezidatzittakuak gitxiago oindiok, nahiko teorikuak dira.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
3 - Hittanua, adizki normalak baiño gitxiago darabigu, eta erabiltzekotan (aj) ezaugarri barik seguruago aditz-joko honetan edo “j”a ahoskatu barik behintzat.
180
3.3.4.1 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: EUKI Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m haukat
3 HI - n haukat hauka haukagu hauke
7 ZUEK zaukeraz zaukez zaukeguz zaukez
6 ZU zaukaraz zaukezzaukaz zaukaguz
hauka haukagu hauke
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
daukat
jaukat
jaukanat
gaukazak gaukanaz gaukaz
gaukazak
gaukanaz
gaukez
gaukezak
gaukanez
gaukazuz gaukazuez
8 HÁREK daukanaz daukaz
jaukaz
jaukanaz
daukaraz
jaukaraz
jaukanaraz
daukazak daukaguz
jaukaguz
jaukanaguz
daukazuz daukazuez daukez
jaukez
jaukanez
daukak dauka
jaukak
jaukan
daukagu
jaukagu
jaukanagu
daukazu daukazue dauke
jaukek
jaukane
naukak naukan nauka
na(ja)ukak
na(ja)ukan
naukazu naukazue nauke
na(ja)ukek
na(ja)ukane
daukan
1 - NOR = Ha eta Hárek dira erabillixenak,letra baltzez idatzitta darenak. Ni-ri eta gu-ri dagokixozenak be erabiltzen dira, gitxiago bada be; eta letra etzanezidatzittakuak gitxiago oindiok, nahiko teorikuak dira.
2 - EUKI-ren U-a galdu egitten dogu normalian berba egitterakuan, batez be NOR ha eta hárek danian. Idatzi be egiñ leike “U” barik, jakiña: dakat, dakak, dakagu,dakazu, dakazue, dake... Guk U eta guzti jarri badittugu, euskera batutik hurrago dagualako eta gitxiago bada be erabiltzen dogulako da.
181
3.3.4.2 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: EUKI Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m heunkaran
3 HI - n heunkaran heunkan heunkagun heunken
7 ZUEK zeunkarezen zeunkezen zeunkeguzen zeunkezen
6 ZU zeunkarazen zeunkezenzeunkazen zeunkaguzen
heunkan heunkagun heunken
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neukan
n(aj)eukan
n(aj)eukanan
geunkazen geunkanazen geunkazen
geunkazen
geunkanazen
geunkezen
geunkezen
geunkanezen
geunkazuzen geunkazuezen
8 HÁREK heukazenheukanazen*
(z)eukazen
jeukazen
jeukanazen
neukazen
n(aj)eukazen
n(aj)eukanazen
heukazengeunkazengeunkaguzen*geunkazengeunkaguzen*geunkanazengeunkanaguzen*
zeunkazenzeunkazuzen*
zeunkezenzeunkazuezen*
(z)eukezen
jeukezen
jeukanezen
heukan (z)eukan
jeukan
jeukanan
geunkangeunkagun*geunkangeunkagun*geunkanangeunkanagun*
zeunkanzeunkazun*
zeunkenzeunkazuen*
(z)euken
jeuken
jeukanen
neunkan neunkanan neunkan
n(aj)eunkan
n(aj)eunkanan
neunkazun neunkazuen neunken
n(aj)eunken
n(aj)eunkanen
heukanheukanan*
1 - NOR = Ha eta Harek dira erabillixenak, letra baltzez idatzitta darenak; baiña Ni-ri eta GU-ri dagokixozenak, gitxiago bada be, erabiltzen dira. Letra etzanezidatzittakuak (hi, zu, zuek) nekezago entzungo dira gaur egunian Eibarren.
2 - U-a jan egitten dogu normalian berba egitterakuan, batez be NOR = ha eta hárek danian: neukazen > nekazen; geunkazen > genkazen. Dana dala, U barik idaztea beontzat emotekua da, jakiña.
3 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
182
3.3.4.3 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: EUKI Baldintza
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m baheunkat
3 HI - n baheunkat baheunka baheunkagu baheunke
7 ZUEK bazeunkeraz bazeunkez bazeunkeguz bazeunkez
6 ZU bazeunkaraz bazeunkezbazeunkaz bazeunkaguz
baheunka baheunkagu baheunke
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
baneuka
ban(aj)eukak
ban(aj)eukan
bageunkaz bageunkanaz bageunkaz
bageunkazak
bageunkanaz
bageunkez
bageunkezak
bageunkanez
bageunkazuz bageunkazuez
8 HÁREK baheukazbaheukanaz*
baleukaz
bal(aj)eukazak
bal(aj)eukanaz
baneukaz
ban(aj)eukazak
ban(aj)eukanaz
baheukaz bageunkazbageunkaguz*bageunkazakbageunkaguzak*bageunkanazbageunkanaguz*
bazeunkazbazeunkazuz*
bazeunkezbazeunkazuez*
baleukez
bal(aj)eukezak
bal(aj)eukanez
baheuka baleuka
bal(aj)eukak
bal(aj)eukan
bageunkabageunkagu*bageunkakbageunkagu*bageunkanbageunkanagu*
bazeunkabazeunkazu*
bazeunkiebazeunkazue*
baleuke
bal(aj)eukek
bal(aj)eukane
baneunkak baneunkan baneunka
ban(aj)eunkak
ban(aj)eunkan
baneunkazu baneunkazue baneunke
ban(aj)eunkek
ban(aj)eunkane
baheukabaheukan*
1 - NOR = Ha eta Harek dira erabillixenak, letra baltzez idatzitta darenak. Ni-ri eta GU-ri dagokixozenak be, gitxiago baiña erabiltzen dira. Letra etzanezidatzittakuak (Ni, Hi, Zu), nekezago entzungo dira Eibarren gaur egunian.
2 - U-a jan egitten dogu normalian berba egitterakuan, batez be NOR = ha eta hárek danian: baneukaz > banekaz; bageunkaz > bagenkaz. Dana dala, U-barik idaztiabe ontzat emotekua da, jakiña.
3 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.
“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
183
3.3.4.4 - Aditz Trinkua, NOR-NORK: EUKI Ondorixua
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NI
4 HA
5 GU
2 HI - m heunkaket
3 HI - n heunkaket heunkake heunkakegu heunkakie
7 ZUEK zeunkakieraz zeunkakiez zeunkakieguz zeunkakiez
6 ZU zeunkakeraz zeunkakiezzeunkakez zeunkakeguz
heunkake heunkakegu heunkake
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
neukake
n(aj)eukakek
n(aj)eukaken
geunkakiaz geunkakenaz geunkakez
geunkakiaz
geunkakenaz
geunkakiez
geunkakiezak
geunkakenez
geunkakezuz geunkakezuez
8 HÁREK heukakezheukakenaz*
leukakez
l(aj)eukakiaz
l(aj)eukakenaz
neukakez
n(aj)eukakiaz
n(aj)eukakenaz
heukakezgeunkakezgeunkakeguz*geunkakiazgeunkakiaguz*geunkakenazgeunkakenaguz*
zeunkakezzeunkakezuz*
zeunkakiezzeunkakezuez*
eukakiez
l(aj)eukakiezak
l(aj)eukakenez
heukake eukake
l(aj)eukakek
l(aj)eukaken
geunkakegeunkakegu*geunkakekgeunkakiagu*geunkakengeunkakenagu*
zeunkakezeunkakezu*
zeunkakiezeunkakezue*
leukakie
l(aj)eukakiek
l(aj)eukakene
neunkakek neunkaken neunkake
n(aj)eunkakek
n(aj)eunkaken
neunkakezu neunkakezue neunkakie
n(aj)eunkakiek
n(aj)eunkakene
heukakeheukaken*
1 - Baldintza baiño gitxiago darabigu aditz-modu hau. NOR = Ha eta Hárek lirateke erabillixenak, letra beltzez idatzittakuak eta eurak be gitxi; letra etzanezidatzittakuak gitxiago oindiok, nahiko teorikuak dira.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.
“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).3 - Hittanua, adizki normalak baiño gitxiago darabigu, eta erabiltzekotan (aj) ezaugarri barik seguruago aditz-joko honetan edo “j”a ahoskatu barik behintzat.
184
j/ja
j/ja
at/natada/nada
-
k/n
agu/nagu
-
-
ek/ne z
iñoki
3.3.Y.1 - Indikatibua Oraiña
Adizki normalak Hittanorako adizki alokutiboak
ZERpluralgilliaSustraixaZER + denb.
d/da
d/da
iñoki
z
NORK ZERpluralgilliaSustraixaZER + denb. Sexu markia
+ NORK
t/da
k/n
-
gu
zu
zue
e
1 - NOR ha eta harek: *IÑO(ESAN) = d eta j; JAKIÑ = da eta ja
3.3.Y - Aditz trinkua, ZER-NORK: Y = 5 *IÑO (ESAN), 6 JAKIÑ
185
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak Hittanorako adizki alokutiboak
LoturazkuaSustraixaNORK+ denbora
n/ne
h/he
(z)/(z)e
g/gen
z/zen
z/zen
(z)/(z)e
iñoki
a
-
ZERpluralgillia
-
z
Loturazkua
-
e
Denb.atzizkia
n
n
n
n
n
n
n
NORKplural.
e
e
1 - NORK zutabeko ezkerraldia *IÑO(ESAN)-i dagokixo eta eskumaldia JAKIÑ-i
2 - Hittanuan eta GU-ri dagokixonez, parentesi arteko (aj) barik darabiguz adizkixak; orduan, kasu horretan, hori ezaugarrixori barik jarrikodittugu adizkixak paradigmetan.
3 - ZER = hárek danian loturazko “a” hori sartu beharrik ez litzake egon bihar, baiña Eibarko euskeran bai, sartu egitten dogu (EGIÑ laguntzaillia,EGON eta ERABILLI aditzetan be egitten dogun moduan): nekixazen, hekixazen.... Ikus: Sarrerako (1.1.17)n honen gaiñian esandakua.
4 - *IÑO(ESAN) aditzian ez darabigu Eibarren ZER pluraleko adizkirik.
3.3.Y.2 - Aditz trinkua, ZER-NORK: Y = 5 *IÑO (ESAN), 6 JAKIÑ - Indikatibua Lehena
Sexu markia + ZER + Denb.ZER = ha ZER = hárek
an/nan
-
an/nan
an/nan
-
-
en/nen
azen/nazen
-
azen/nazen
azen/nazen
-
-
ezen/nezen
Sustraixa
iñoki
n(aj)/n(aj)e
-
j/je
g(aj)/g(aj)e
-
-
j/je
NORK+ denbora
186
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak Hittanorako adizki alokutiboak
NORKplur.
NORK+ denbora
Baldintzamarkia
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ne
he
le
gen
zen
zen
le
e
e
ZERplur.
-
z
Sustraixa
ki
1 - *IÑO (ESAN) aditzakin ez dogu BALDINTZA-ONDORIXOrik erabiltzen.
3.3.Y.3 - Aditz trinkua, ZER-NORK: Y = 6 JAKIÑ - Baldintza
Baldintzamarkia SustraixaNORK
+ denbora
ba
-
ba
ba
-
-
ba
Sexu markia + ZER ZER = ha ZER = hárek
k/n
-
k/n
k/n
-
-
ek/ne
az/naz
-
az/naz
az/naz
-
-
ez/nez
ki
n(aj)e
-
l(aj)e
g(aj)en
-
-
l(aj)e
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak Hittanorako adizki alokutiboak
NORKplur.SustraixaNORK
+ denbora
ne
he
le
gen
zen
zen
le
ki
e
e
ZERplur.
z
Ondorixomarkia
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
3.3.Y.4 - Aditz trinkua, ZER-NORK: Y = 6 JAKIÑ - Ondorixua
NORK+ denbora
OndorixomarkiaSustraixa
n(aj)e
-
l(aj)e
g(aj)en
-
-
l(aj)e
Sexu markia + ZER ZER = ha ZER = hárek
k/n
-
k/n
k/n
-
-
ek/ne
az/naz
-
az/naz
az/naz
-
-
ez/nez
ke
-
ke
ke
-
-
ke
ki
187
3.3.5.1 - Aditz trinkua, ZER-NORK: *IÑO (ESAN) Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI
5 GU
6 ZU
7 ZUEK
2 HI - m
3 HI - n
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
diñot
jiñuat
jiñonat
8 HÁREK diñonaz diñoz
jiñuaz
jiñonaz
diñoraz
jiñuaraz
jiñonaraz
diñuaz diñoguz
jiñuaguz
jiñonaguz
diñozuz diñozuez diñuez
jiñuez
jiñonez
diñok diño
jiñok
jiñon
iñogu
jiñuagu
jiñonagu
diñozu diñozue diñue
jiñuek
jiñone
diñon
188
3.3.5.2 - Aditz trinkua, ZER-NORK: *IÑO (ESAN) Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI
5 GU
6 ZU
7 ZUEK
2 HI - m
3 HI - n
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
niñuan
n(aj)iñuan
n(aj)iñonan
8 HÁREK
hiñuan (z)iñuan
jiñuan
jiñonan
giñuangiñogun*
giñuangiñuagun*
giñonangiñonagun*
ziñuanziñozun*
ziñuenziñozuen*
(z)iñuen
jiñuen
jiñonen
hiñuanhiñonan*
1 - NORK harek eta hárek-i dagokixozen adizkixak dira erabillixenak, letra baltzez jarritta darenak.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
3 - Hittanuan, NORK = GUK danian, (aj) ezaugarririk ez darabigu.
4 - ZER pluraleko adizkirik ez da Eibarren erabiltzen.
189
3.3.6.1 - Aditz trinkua, ZER-NORK: JAKIñ Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI
5 GU
6 ZU
7 ZUEK
2 HI - m
3 HI - n
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
dakitt
jakixat
jakiñat
8 HÁREK dakiñaz dakiz
jakixaz
jakiñaz
dakiraz
jakixaraz
jakiñaraz
dakixaz dakiguz
jakixaguz
jakiñaguz
dakizuz dakizuez dakixez
jakixez
jakiñez
dakik daki
jakik
jakiñ
dakigu
jakixagu
jakiñagu
dakizu dakizue dakixe
jakixek
jakiñe
dakiñ
190
3.3.6.2 - Aditz trinkua, ZER-NORK: JAKIÑ Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI
5 GU
6 ZU
7 ZUEK
2 HI - m
3 HI - n
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
nekixan
n(aj)ekixan
n(aj)ekiñan
8 HÁREK hekixazenhekiñazen*hekixanazen*
(z)ekixazen
jekixazen
jekiñazen
nekixazen
n(aj)ekixazen
n(aj)ekiñazen
hekixazen zenkixazenze(n)kizuzen*
zenkixezenze(k)izuezen*
(z)ekixezen
jekixezen
jekiñezen
hekixan (z)ekixan
jekixan
jekiñan
genkixangenkigun*
genkixangenkixagun*
genkiñangenkiñagun*
zenkixanze(n)kizun*
zenkixenze(n)kizuen*
(z)ekixen
jekixen
jekiñen
hekixanhekiñan*
1 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
2 - 8. lerruan “azen” adizki amaieren gaiñian, ikus: (3.3.2.2)ko 4. oharra, bai eta Sarrerako (1.1.17)n honetaz esandakua.
3 - Hittanuaren (aj) ezaugarrixa ez da “GUK” kasuan erabiltzen. “NIK” kasuan darabigunian be, “J”a ahoskatu barik sarri.
genkixazengenkiguzen*
genkixazengenkixaguzen*
genkiñazengenkiñaguzen*
191
3.3.6.3 - Aditz trinkua, ZER-NORK: JAKIÑ Baldintza
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI
5 GU
6 ZU
7 ZUEK
2 HI - m
3 HI - n
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
baneki
ban(aj)ekik
ban(aj)ekiñ
8 HÁREK bahekizbahekiñaz*
balekiz
bal(aj)ekixaz
bal(aj)ekiñaz
banekiz
ban(aj)ekixaz
ban(aj)ekiñaz
bahekiz bazenkizbazenkizuz*
bazenkixezbazenkizuez*
balekixez
bal(aj)ekixezak
bal(aj)ekiñez
baheki baleki
bal(aj)ekik
bal(aj)ekiñ
bagenkibagenkigu*
bagenkikbagenkixagu*
bagenkiñbagenkiñagu*
bazenkibazenkizu*
bazenkixebazenkizue*
balekixe
bal(aj)ekixek
bal(aj)ekiñe
bahekibahekiñ*
1 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
2 - Hittanuaren (aj) ezaugarrixa ez da “GUK” kasuan erabiltzen. “NIK” kasuan darabigunian be, “J”a ahoskatu barik sarri.
bagenkizbagenkiguz*
bagenkixazbagenkixaguz*
bagenkiñazbagenkiñaguz*
192
3.3.6.4 - Aditz trinkua, ZER-NORK: JAKIÑ Ondorixua
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI
5 GU
6 ZU
7 ZUEK
2 HI - m
3 HI - n
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
nekike
n(aj)ekikek
n(aj)ekiken
8 HÁREK hekikezhekikenaz*
lekikez
l(aj)ekikiaz
l(aj)ekikenaz
nekikez
n(aj)ekikiaz
n(aj)ekikenaz
hekikez zenkikezzenkikezuz*
zenkikiezzenkikezuez*
lekikiez
l(aj)ekikiezak
l(aj)ekikenez
hekike lekike
l(aj)ekikek
l(aj)ekiken
genkikegenkikegu*
genkikekgenkikiagu*
genkikengenkikenagu*
zenkikezenkikezu*
zenkikiezenkikezue*
lekikie
l(aj)ekikiek
l(aj)ekikene
hekikehekiken*
1 - Oso arrarua da Ondorixua erabiltzia aditz trinkuonekin. Laguntzaillia erabiltzera joten da beti.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.3.1.2)ko 3. oharra.“c” zutabian (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.1).
3 - Hittanuaren (aj) ezaugarrixa ez da “GUK” kasuan erabiltzen. Edozein modutan, aditz-modu honetan adizki normalak be erabiltzen ezbadira, hittanua gitxiago oindiok.
genkikezgenkikeguz*
genkikiazgenkikiaguz*
genkikenazgenkikenaguz*
193
3.3.Z - Aditz trinkua, NOR/ZER-NORK: Z = 7 IRUDI, 8 JARDUN
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORKSustraixaZER
d=ha
ZER
J=hairudi ihardu
Sustraixa
irudi ihardu
t
k/n
-
gu
zu
zue
e
Sexu-markia+ NORK
at/nat
-
k/n
agu/nagu
-
-
ek/ne
Hittanorako adizki alokutibuak
Sexu-markia+ ZER = ha + den.SustraixaNORK
n(aj)
-
j
g(aj)
-
-
j
irudi ihardu
an/nan
-
an/nan
an/nan
-
-
en/nen
Adizki normalak
NORK
n
h
(z)
g
z
z
(z)
Sustraixa
irudi ihardu
NORKpluralg.
e
e
Denboraatzizkixa
an
an
an
an
an
n
n
3.3.Z.1 - Indikatibua Oraiña
3.3.Z.2 - Indikatibua Lehena
1 - Bizkaieraz eta JARDUN aditzari dagokixonez, GUK, ZUK eta ZUEK-en Lehenaldiko ezaugarrixak gin- eta zin- dira, baiña guk Eibarren g- eta z- darabiguz2 - Hittanuan eta “GUK”i dagokixon kasuan, ez darabigu (aj) ezaugarririk eta, orduan, “GUK”i dagokixozen adizkixak (aj) hori barik jarriko dittugu paradigmetan.
194
Adizki normalak Hittanorako adizki alokutibuak
Baldintzamarkia
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
NORK
n
h
l
g
z
z
l
Sustraixa
irudi ihardu
NORKpluralg.
e
e
Baldintzamarkia
ba
-
ba
ba
-
-
ba
NORK
n
-
l
g
-
-
l
Sustraixa
irudi ihardu
Sexu-markia+ ZER = ha
k/n
-
k/n
k/n
-
-
ek/ne
3.3.Z.3 - Aditz trinkua, NOR/ZER-NORK: Z = 7 IRUDI, 8 JARDUN - Baldintza
Adizki normalak Hittanorako adizki alokutibuak
NORK
n
h
l
g
z
z
l
Sustraixa
irudi ihardu
Ondorixomarkia
ke
ke
ke
ke
ke
ke
ke
NORKpluralg.
e
e
NORK
n
-
l
g
-
-
l
Sustraixa
irudi ihardu
Ondorixomarkia
ke
-
ke
ke
-
-
ke
Sexu-markia+ ZER = ha
k/n
-
k/n
k/n
-
-
ek/ne
3.3.Z.4 - Indikatibua Lehena
195
3.3.7.1 - Aditz trinkua, NOR/ZER-NORK: IRUDI Indikatibua Oraiña
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI2 HI - m3 HI - n
5 GU6 ZU7 ZUEK8 HÁREK
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
dirudittjirudixatjirudiñat
dirudik dirudijirudikjirudiñ
dirudigujirudixagujirudiñagu
dirudizu dirudizue dirudixejirudixekjirudiñe
dirudiñ
3.3.7.2 - Aditz trinkua, NOR/ZER-NORK: IRUDI Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI2 HI - m3 HI - n
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
nirudixan
n(aj)jirudixan
n(aj)irudiñan
hirudixan (z)irudixan
jirudixan
jirudiñan
girudixangirudigun*
girudixangirudixagun*
girudiñangirudiñagun*
zirudixanzirudizun*
zirudixenzirudizuen*
(z)irudixen
jirudixen
jirudiñen
hirudixanhirudixanan*
5 GU6 ZU7 ZUEK8 HÁREK
1 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.4.2.1)ko 3. oharra. “c” zutabian (*)z markautako adizkixan gaiñian, ikus: (1.1.1).2 - Lehenaldixan “d” eta “h” zutabietako adizkixak dira normalenak, baltzez darenak. Hittanoko (aj) ezaugarrixa ez darabigu “GUK” kasuan.
196
3.3.7.3 - Aditz trinkua, NOR/ZER-NORK: IRUDI Indikatibua Baldintzaa b c d e f g h
4 HA
1 NI2 HI - m3 HI - n
banirudi
ban(aj)irudik
ban(aj)irudiñ
HIK - mNIK HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
bahirudi balirudi
bal(aj)irudik
bal(aj)irudiñ
bagirudibagirudigu*
bagirudikbagirudixagu*
bagirudiñbagirudiñagu*
bazirudibazirudizu*
bazirudixebazirudizue*
balirudixe
bal(aj)irudixe
bal(aj)irudiñe
bahirudi
5 GU6 ZU7 ZUEK8 HÁREK
3.3.7.4 - Aditz trinkua, NOR/ZER-NORK: IRUDI Ondorixua
a b c d e f g h
4 HA
1 NI2 HI - m3 HI - n
nirudike
n(aj)irudikek
n(aj)irudiken
HIK - mNIK HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
hirudike lirudike
l(aj)irudikek
l(aj)irudiken
girudikegirudikegu*
girudikekgirudikiagu*
girudikengirudikenagu*
zirudikezirudikezu*
zirudikiezirudikezue*
lirudikie
l(aj)irudikiek
l(aj)irudikene
hirudike
5 GU6 ZU7 ZUEK8 HÁREK
1 - Hau aditz trinkuau oso gitxi darabigu Baldintza-Ondorixuetan, erabilpen berezi-berezietan edo akaso.”d” eta “h” zutabietako adizkixak dira normalenak, baltzez darenak.2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.4.2.1)ko 3. oharra. Hittanuan, (aj) bako adizkixak normalaguak
dira, eta “GUK”en kasuan ipiñi be ez dittugu egiñ.
197
3.3.8.1 - Aditz trinkua, NOR/ZER-NORK: JARDUN Indikatibua Oraiñaa b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI2 HI - m3 HI - n
5 GU6 ZU7 ZUEK8 HÁREK
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
dihardutjiharduatjihardunat
diharduk dihardujihardukjihardun
dihardugujiharduagujihardunagu
diharduzu diharduzue diharduejiharduekjihardune
dihardun
3.3.8.2 - Aditz trinkua, NOR/ZER-NORK: JARDUN Indikatibua Lehena
a b c d e f g h
HIK - mNIK
4 HA
1 NI2 HI - m3 HI - n
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
niharduan
n(aj)iharduan
n(aj)ihardunan
hiharduan ziharduan
jiharduan
jihardunan
giharduangihardugun*
giharduangiharduagun*
gihardunangihardunagun
ziharduanziharduzun*
ziharduenziharduzuen*
ziharduen
jiharduen
jihardunen
hiharduanhihardunan*
5 GU6 ZU7 ZUEK8 HÁREK
1 - Lehenaldixan “a”, “d” eta “h” zutabietako adizkixak dira erabillixenak. Bizkaieraz GUK, ZUK eta ZUEKen Lehenaldiko ezaugarrixak, GIN- eta ZIN- dira, eta horrenarabera guk ez darabiguzen ginarduan, zinarduan, zinarduen... adizkixok izango gendukez.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.4.2.1)ko 3. oharra“c” zutabian (*)z markautako adizkixaz, ikus: (1.1.1). Hittanuaren (aj) ezaugarrixa ez dogu “GUK” kasuan erabiltzen.
198
a b c d e f g h
4 HA
1 NI2 HI - m3 HI - n
banihardu
baniharduk
banihardun
HIK - mNIK HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
balihardu
baliharduk
balihardun
bagihardubagihardugu*
bagihardukbagiharduagu*
bagihardunbagihardunagu*
bazihardubaziharduzu*
baziharduebaziharduzue*
balihardue
baliharduek
balihardune
bahihardubahihardun*
5 GU6 ZU7 ZUEK8 HÁREK
3.3.8.4 - Aditz trinkua, ZER-NORK: JARDUN Ondorixua
a b c d e f g h
4 HA
1 NI2 HI - m3 HI - n
niharduke
nihardukek
niharduken
HIK - mNIK HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
hiharduke liharduke
lihardukek
liharduken
gihardukegihardukegu*
gihardukekgihardukiagu*
gihardukengihardukenagu*
zihardukezihardukezu*
zihardukiezihardukezue*
lihardukie
lihardukiek
lihardukene
hihardukehiharduken*
5 GU6 ZU7 ZUEK8 HÁREK
1 - Aditz trinkuonekin Baldintza badarabigu zeozer, baiña Ondorixorik nekez, kasu bereziren baten ez bada. “d” eta “h” zutabietakuak lirake erabillixenak, letra baltzezdarenak. Bizkaieraz GUK, ZUK eta ZUEKen ezaugarrixak, hemen, GIN- eta ZIN- dira, gure G- eta Z-ren ordez.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: Sarrerako (1.1.15)en esandakua eta (2.4.2.1)ko 3. oharra“c” zutabian (*)z markautako adizkixaz, ikus: (1.1.1). Kasu honetan , erabiltzen ez danez, (aj) hittanuaren ezaugarrixa kendu egin dogu.
bahihardu
199
3.4.ADITZ TRINKUA,
NOR-NORI-NORK
Sarrerako (1.1.19)
an esan
dogu, aditz
trinkuetarako
NORI ezaugarrixaz
dihardugula, ze
gitxi darabigun
NOR-NORI-NORK aditz-jokua
aditz trinkuekin.
Hori
dala eta, nahiz et
a taula analitikuen eskemen arabera aditz-modu guztien p
aradigmak
osatu leikezen,
irudittu jaku
egokixagua dala
darabiguzen aditz-moduenak
bakarrik
agertzia. Hala,
taula
analitikuetan
aditz-modu guztiet
an hitt
anua,
baitta
Ondorixuaren eskemia be jarri di-ttugun arren, ez dittugu p
aradigmetan, ez bat
a eta
ez bestia jarri. Alde batetik, ez dakigu jakin aditz trinkuetako NOR-NORI-NORK aditz-
jokuan hittanorik
sekula erabilli
izan danik
be; eta bestetik,
Ondorixuan paradigmak
oso logikuak izan arren, erreferentzia idatzirik ez daukagunez eta hori aditz-moduori
erabiltzeko iæungo premiæarik ez daukagunez, hobe dala bapez jartzia begittandu jaku.
Halan ba,
agertzen dittugun
paradigmak
hone-txek dira:
Indikatiboko Oraiæa
eta
Lehenabatetik
eta Baldintza
bestetik, guztiak
adizki normalekin
bakarrik, hitt
anorik
barik. Ikus: Sarrerako (1.1.24)
an hittanuaz esandakua.
200
3.4.X - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: X = 1 EKARRI, 2 ERABILLI, 3 ERUAN
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIaurr. NORI Sexu markia
+ NORKSustraixaNOR + denb.
ja
ja
karrabi(l)roia
-
k(i)
-
k(i)
t/da
-
o
ku
-
-
oe
at/natada/nada
-
k/n
agu/nagu
-
-
ek/ne
NORpluralg.
z
NORIaurr. NORI NORKSustraixaNOR
+ denb.
da
da
karrabi(l)roia
-
-
k(i)
-
-
-
k(i)
t/da
a/na
o
ku
tzu
tzue
oe
t/da
k/n
-
gu
zu
zue
e
NORpluralg.
z
3.4.X.2 - Indikatibua Lehena
3.4.X.1 - Indikatibua Oraiña
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIaurr. NORI NORK
pluralg.SustraixaNORK + denb.
ne
he
(z)e
ge(n)
ze(n)
ze(n)
(z)e
karrabi(l)roia
-
-
k(i)
-
-
-
k(i)
t/d
a/na
o
ku
tzu
tzue
oe
e
e
Denb.
n
n
n
n
n
n
n
NORpl.
ze
ze
ze
ze
ze
ze
ze
NORIaurr. NORI NORK
pluralg.SustraixaNORK + denb.
ne
-
je
ge(n)
-
-
je
karrabi(l)roia
-
k(i)
-
k(i)
t/da-
o
ku
-
-
oe
Sexumarkia
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na e
Denb.
n
-
n
n
-
-
n
NORpl.
ze
-
ze
ze
-
-
ze
1 - NORI-aurreko “KI”rekin: HARI/HÁRERI = kixo/kixue ; eta “KI” barik: HARI/HÁRERI = ko,kue. Ikus:(1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra.
201
3.4.X.4 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: X = 1 EKARRI, 2 ERABILLI, 3 ERUAN - Ondorixua
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORI NORKpluralg.SustraixaNORK
+ denb.
ne
he
le
ge(n)
ze(n)
ze(n)
le
karrabi(l)roia
t/da
k/n
o
ku
zu
zue
oe
ONDORIXOmarkia
KE > KI
ki
ki
ki
ki
ki
ki
ki
e
e
NORpl.
z
z
z
z
z
z
z
NORISexu markia + NORKNOR=ha Nor=hárekSustraixaNORK
+ denb.
ne
-
le
ge(n)
-
-
le
karrabi(l)roia
ONDORIXOmarkia
KE > KI
ki
-
ki
ki
-
-
ki
t/da
-
o
ku
-
-
oe
k/n
-
k/n
k/n
-
-
ek/ne
az/naz
-
az/naz
az/naz
-
-
ez/nez
3.4.X.3 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: X = 1 EKARRI, 2 ERABILLI, 3 ERUAN - Baldintza
Hittanorako adizki alokutibuakAdizki normalak
NORIaurr. NORI NORK
pluralg.NORK+ denb.
Bald.markia
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ne
he
le
ge(n)
ze(n)
ze(n)
le
-
-
k(i)
-
-
-
k(i)
Sustraixa
karrabi(l)roia
t/da
a/na
o
ku
tzu
tzue
oe
e
e
NORpl.
z
z
z
z
z
z
z
NORIaurr. NORI Sexu markia + NORK
NOR=ha Nor=hárekNORK+ denb.
Bald.markia
ba
-
ba
ba
-
-
ba
ne
-
le
ge(n)
-
-
le
-
k(i)
-
k(i)
Sustraixa
karrabi(l)roia
t/da
-
o
ku
-
-
oe
k/n
-
k/n
k/n
-
-
ek/ne
az/naz
-
az/naz
az/naz
-
-
ez/nez
- Ikus: (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra.
202
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI dakardandakardak dakart dakardazu dakardazue dakarte
2 HIRI - m dakarradakarrat dakarragu dakarrie
3 HIRI - n dakarnadakarrenat dakarnagu dakarne
4 HARI dakarkixondakarkon
dakarkixokdakarkok
dakarkixodakarko
dakarkixotdakarkot
dakarkixogudakarkogu
dakarkixozudakarkozu
dakarkixozuedakarkozue
dakarkixuedakarkue
5 GURI dakarkundakarkuk dakarku dakarkuzu dakarkuzue dakarkue
6 ZURI dakartzudakartzut dakartzugu dakartzue
7 ZUERI dakartzuedakartzuet dakartzuegu dakartzue
8 HÁRERI dakarkixonedakarkone
dakarkixuekdakarkuek
dakarkixuedakarkue
dakarkixuetdakarkuet
dakarkixuegudakarkuegu
dakarkixuezudakarkuezu
dakarkixuezuedakarkuezue
dakarkixuedakarkue
3.4.1.1.1 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: EKARRI Indikatibua Oraiña NOR = ha
1 - Oso-oso gitxi darabigu hau aditz-jokuau aditz trinkuekin. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra. ZURI eta ZUERI dagokixozen adizkixak dira erabillixenak,letra baltzez darenak.
203
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI dakardanazdakardazak dakardaz dakardazuz dakardazuez dakartez
2 HIRI - m dakarrazdakarraraz dakarraguz dakarriez
3 HIRI - n dakarnazdakarrenaraz dakarnaguz dakarnez
4 HARI dakarkixonazdakarkonaz
dakarkixuazdakarkuaz
dakarkixozdakarkoz
dakarkixorazdakarkoraz
dakarkixoguzdakarkoguz
dakarkixozuzdakarkozuz
dakarkixozuezdakarkozuez
dakarkixuezdakarkuez
5 GURI dakarkunazdakarkuaz dakarkuz dakarkuzuz dakarkuzuez dakarkuez
6 ZURI dakartzuzdakartzuraz dakartzuguz dakartzuez
7 ZUERI dakartzuezdakartzueraz dakartzueguz dakartzuez
8 HÁRERI dakarkixonezdakarkonez
dakarkixuezakdakarkuezak
dakarkixuezdakarkuez
dakarkixuerazdakarkueraz
dakarkixueguzdakarkueguz
dakarkixuezuzdakarkueguz
dakarkixuezuezdakarkuezuez
dakarkixuezdakarkuez
3.4.1.1.2 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: EKARRI Indikatibua Oraiña NOR = hárek
204
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI hekardanhekardan (z)ekardan zenkardanzenkardazun*
zenkartenzenkardazuen* (z)ekarten
2 HIRI - m (z)ekarrannekarran genkarrangenkarragun* (z)ekarren
3 HIRI - n (z)ekarnannekarnan genkarnangenkarnagun* (z)ekarnen
4 HARI hekarkixonhekarkon
hekarkixonhekarkon
(z)ekarkixon(z)ekarkon
nekarkixonnekarkon
genkarkixongenkarkon
zenkarkixonzenkarkon
zenkarkixuenzenkarkuen
(z)ekarkixuen(z)ekarkuen
5 GURI hekarkunhekarkun (z)ekarkun zenkarkunzenkarkuzun*
zenkarkuenzenkarkuzuen* (z)ekarkuen
6 ZURI (z)ekartzunnekartzun genkartzungenkartzugun* (z)ekartzuen
7 ZUERI (z)ekartzuennekartzuen genkartzuengenkartzuegun* (z)ekartzuen
8 HÁRERI hekarkixuenhekarkuen
hekarkixuenhekarkuen
(z)ekarkixuen(z)ekarkuen
nekarkixuennekarkuen
genkarkixuengenkarkuen
zenkarkixuenzenkarkuen
zenkarkixuenzenkarkuen
(z)ekarkixuen(z)ekarkuen
3.4.1.2.1 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: EKARRI Indikatibua Lehena NOR = ha
1 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.15). ZURI eta ZUERI dagokixozen adizkixak lirake erabillixenak.
205
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI hekardazenhekardazen (z)ekardazen zenkardazenzenkardazuzen*
zenkartezenzenkardazuezen* (z)ekartezen
2 HIRI - m (z)ekarrazennekarrazen genkarrazengenkarraguzen*
(z)ekarrezen
3 HIRI - n (z)ekarnazennekarnazen genkarnazengenkarnaguzen*
(z)ekarnezen
4 HARI hekarkixozenhekarkozen
hekarkixozenhekarkozen
(z)ekarkixozen(z)ekarkozen
nekarkixozennekarkozen
genkarkixozengenkarkozen
zenkarkixozenzenkarkozen
zenkarkixuezenzenkarkuezen
(z)ekarkixuezen(z)ekarkuezen
5 GURI hekarkuzenhekarkuzen (z)ekarkuzen zenkarkuzenzenkarkuzuzen*
zenkarkuezenzenkarkuzuezen* (z)ekarkuezen
6 ZURI (z)ekartzuzennekartzuzen genkartzuzengenkartzuguzen*
(z)ekartzuezen
7 ZUERI (z)ekartzuezennekartzuezen genkartzuezengenkartzueguzen*
(z)ekartzuezen
8 HÁRERI hekarkixuezenhekarkuezen
hekarkixuezenhekarkuezen
(z)ekarkixuezen(z)ekarkuezen
nekarkixuezennekarkuezen
genkarkixuezengenkarkuezen
zenkarkixuezenzenkarkuezen
zenkarkixuezenzenkarkuezen
(z)ekarkixuezen(z)ekarkuezen
3.4.1.2.2 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: EKARRI Indikatibua Lehena NOR = hárek
206
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI bahekartbahekart balekart bazenkartbazenkardazu*
bazenkartebazenkardazue* balekarte
2 HIRI - m balekarrabanekarra bagenkarrabagenkarragu* balekarre
3 HIRI - n balekarnabanekarna bagenkarnabagenkarnagu* balekarne
4 HARI bahekarkixobahekarko
bahekarkixobahekarko
balekarkixobalekarko
banekarkixobanekarko
bagenkarkixobagenkarko
bazenkarkixobazenkarko
bazenkarkixuebazenkarkue
balekarkixuebalekarkue
5 GURI bahekarkubahekarku balekarku bazenkarkubazenkarkuzu*
bazenkarkuebazenkarkuzue* balekarkue
6 ZURI balekartzubanekartzu agenkartzubagenkartzugu* balekartzue
7 ZUERI balekartzuebanekartzue bagenkartzuebagenkartzuegu* balekartzue
8 HÁRERI bahekarkixuebahekarkue
bahekarkixuebahekarkue
balekarkixuebalekarkue
banekarkixuebanekarkue
bagenkarkixuebagenkarkue
bazenkarkixuebazenkarkue
bazenkarkixuebazenkarkue
balekarkixuebalekarkue
3.4.1.3.1 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: EKARRI Baldintza NOR = ha
1 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.15). ZURI eta ZUERI dagokixozen adizkixak lirake erabillixenak.
2 - Indikatiboko Oraiña eta Lehena gitxi erabiltzen badira, Baldintza gitxiago oindiok, eta Ondorixua bapez.
207
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI bahekardazbahekardaz balekardaz bazenkardazbazenkardazuz*
bazenkartezbazenkardazuez* balekartez
2 HIRI - m balekarrazbanekarraz bagenkarrazbagenkarraguz* balekarrez
3 HIRI - n balekarnazbanekarnaz bagenkarnazbagenkarnaguz* balekarnez
4 HARI bahekarkixozbahekarkoz
bahekarkixozbahekarkoz
balekarkixozbalekarkoz
banekarkixozbanekarkoz
bagenkarkixozbagenkarkoz
bazenkarkixozbazenkarkoz
bazenkarkixuezbazenkarkuez
balekarkixuezbalekarkuez
5 GURI bahekarkuzbahekarkuz balekarkuz bazenkarkuzbazenkarkuzuz*
bazenkarkuezbazenkarkuzuez* balekarkuez
6 ZURI balekartzuzbanekartzuz bagenkartzuzbagenkartzuguz* balekartzuez
7 ZUERI balekartzuezbanekartzuez bagenkartzuezbagenkartzueguz* balekartzue
8 HÁRERI bahekarkixuezbahekarkuez
bahekarkixuezbahekarkuez
balekarkixuezbalekarkuez
banekarkixuezbanekarkuez
bagenkarkixuezbagenkarkuez
bazenkarkixuezbazenkarkuez
bazenkarkixuezbazenkarkuez
balekarkixuezbalekarkuez
3.4.1.3.2 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: EKARRI Baldintza NOR = hárek
208
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI darabirandarabirak darabitt darabirazu darabirazue darabitte
2 HIRI - m darabixadarabixat darabixagu darabixe
3 HIRI - n darabiñadarabiñat darabiñagu darabiñe
4 HARI darabilkixondarabilkon
darabilkixokdarabilkok
darabilkixodarabilko
darabilkixotdarabilkot
darabilkixogudarabilkogu
darabilkixozudarabilkozu
darabilkixozuedarbilkozue
darabilkixuedarabilkue
5 GURI darabilkundarabilkuk darabilku darabilkuzu darabilkuzue darabilkue
6 ZURI darabitzudarabitzut darabitzugu darabitzue
7 ZUERI darabitzuedarabitzuet darabitzuegu darabitzue
8 HÁRERI darabilkixonedarabilkone
darabilkixuekdarabilkuek
darabilkixuedarabilkue
darabilkixuetdarabilkuet
darabilkixuegudarabilkuegu
darabilkixuezudarabilkuezu
darabilkixuezuedarabilkuezue
darabilkixuedarabilkue
3.4.2.1.1 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERABILLI Indikatibua Oraiña NOR = ha
1 - Aditz laguntzaillera joten dogu NOR-NORI-NORKa erabiltzeko. Ikus: EKARRI aditzari jarrittako oharrak. Halanda be, EKARRI baiño sarritxuago darabigu hau aditzau.Ikus: (1.1.18) “L”aren presentziaz esandakua; kasu honetan mantendu egin dogu “K” kontsonantiaren aurrian.
2 - Letra baltzez idatzitta daren adizkixak dira entzunenak.
209
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI darabiranazdarabirazak darabiraz darabirazuz darabirazuez darabittez
2 HIRI - m darabixazdarabixaraz darabixaguz darabixez
3 HIRI - n darabiñazdarabiñaraz darabiñaguz darabiñez
4 HARI darabilkixonazdarabilkonaz
darabilkixuazdarabilkuaz
darabilkixozdarabilkoz
darabilkixorazdarabilkoraz
darabilkixoguzdarabilkoguz
darabilkixozuzdarabilkozuz
darabilkixozuezdarabilkozuez
darabilkixuezdarabilkuez
5 GURI darabilkunazdarabilkuaz darabilkuz darabilkuzuz darabilkuzuez darabilkuez
6 ZURI darabitzuzdarabitzuraz darabitzuguz darabitzuez
7 ZUERI darabitzuezdarabitzueraz darabitzueguz darabitzuez
8 HÁRERI darabilkixonezdarabilkonez
darabilkixuezakdarabikuezak
darabilkixuezdarabilkuez
darabilkixuerazdarabilkueraz
darabilkixueguzdarabilkueguz
darabilkixuezuzdarabilkuezuz
darabilkixuezuezdarabilkuezuez
darabilkixuezdarabilkuez
3.4.2.1.2 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERABILLI Indikatibua Oraiña NOR = hárek
210
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI herabiranherabiran (z)erabiran zerabiranzerabirazun*
zerabittenzerabirazuen* (z)erabitten
2 HIRI - m (z)erabixannerabixan gerabixangerabixagun* (z)erabixen
3 HIRI - n (z)erabiñannerabiñan gerabiñangerabiñagun* (z)erabiñen
4 HARI herabilkixonherabilkon
herabilkixonherabilkon
(z)erabilkixon(z)erabilkon
nerabilkixonnerabilkon
gerabilkixongerabilkon
zerabilkixonzerabilkon
zerabilkixuenzerabilkuen
(z)erabilkixuen(z)erabilkuen
5 GURI herabilkunherabilkun (z)erabilkun zerabilkunzerabilkuzun*
zerabilkuenzerabilkuzuen* (z)erabilkuen
6 ZURI (z)erabitzunnerabitzun gerabitzungerabitzugun* (z)erabitzuen
7 ZUERI (z)erabitzuennerabitzuen gerabitzuengerabitzuegun* (z)erabitzuen
8 HÁRERI herabilkixuenherabilkuen
herabilkixuenherabilkuen
(z)erabilkixuen(z)erabilkuen
nerabilkixuen nerabilkuen
gerabilkixuengerabilkuen
zerabilkixuenzerabilkuen
zerabilkixuenzerabilkuen
(z)erabilkixuen(z)erabilkuen
3.4.2.2.1 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERABILLI Indikatibua Lehena NOR = ha
1 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.15). ZURI eta ZUERI dagokixozen adizkixak lirake erabillixenak.
211
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI herabirazenherabirazen (z)erabirazen zerabirazenzerabirazuzen*
zerabittezenzerabirazuezen* (z)erabittezen
2 HIRI - m (z)erabixazennerabixazen gerabixazengerabixaguzen* (z)erabixezen
3 HIRI - n (z)erabiñazennerabiñazen gerabiñazengerabiñaguzen* (z)erabiñezen
4 HARI herabilkixozenherabilkozen
herabilkixozenherabilkozen
(z)erabilkixozen(z)erabilkozen
nerabilkixozennerabilkozen
gerabilkixozengerabilkozen
zerabilkixozenzerabilkozen
zerabilkixuezenzerabilkuezen
(z)erabilkixuezen(z)erabilkuezen
5 GURI herabilkuzenherabilkuzen (z)erabilkuzen zerabilkuzenzerabilkuzuzen*
zerabilkuezenzerabilkuzuezen* (z)erabilkuezen
6 ZURI (z)erabitzuzennerabitzuzen gerabitzuzengerabitzuguzen* (z)erabitzuezen
7 ZUERI (z)erabitzuezennerabitzuezen gerabitzuezengerabitzueguzen* (z)erabitzuezen
8 HÁRERI herabilkixuezenherabilkuezen
herabilkixuezenherabilkuezen
(z)erabilkixuezen(z)erabilkuezen
nerabilkixuezennerabilkuezen
gerabilkixuezengerabilkuezen
zerabilkixuezenzerabilkuezen
zerabilkixuezenzerabilkuezen
(z)erabilkixuezen(z)erabilkuezen
3.4.2.2.2 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERABILLI Indikatibua Lehena NOR = hárek
212
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI baherabittbaherabitt balerabitt bazerabittbazerabirazu*
bazerabittebazerabirazue* balerabitte
2 HIRI - m balerabixabanerabixa bagerabixabagerabixagu* balerabixe
3 HIRI - n balerabiñabanerabiña bagerabiñabagerabiñagu* balerabiñe
4 HARI baherabilkixobaherabilko
baherabilkixobaherabilko
balerabilkixobalerabilko
banerabilkixobanerabilko
bagerabilkixobagerabilko
bazerabilkixobazerabilko
bazerabilkixuebazerabilkue
balerabilkixuebalerabilkue
5 GURI baherabilkubaherabilku balerabilku bazerabilkubazerabilkuzu*
bazerabilkuebazerabilkuzue* balerabilkue
6 ZURI balerabitzubanerabitzu bagerabitzubagerabitzugu* balerabitzue
7 ZUERI balerabitzuebanerabitzue bagerabitzuebagerabitzuegu* balerabitzue
8 HÁRERI baherabilkixuebaherabilkue
baherabilkixuebaherabilkue
balerabilkixuebalerabilkue
banerabilkixuebanerabilkue
bagerabilkixuebagerabilkue
bazerabilkixuebazerabilkue
bazerabilkixuebazerabilkue
balerabilkixuebalerabilkue
3.4.2.3.1 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERABILLI Baldintza NOR = ha
213
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI baherabirazbaherabiraz balerabiraz bazerabirazbazerabirazuz*
bazerabittezbazerabirazuez* balerabittez
2 HIRI - m balerabixazbanerabixaz bagerabixazbagerabixaguz* balerabixez
3 HIRI - n balerabiñazbanerabiñaz bagerabiñazbagerabiñaguz* balerabiñez
4 HARI baherabilkixozbaherabilkoz
baherabilkixozbaherabilkoz
balerabilkixozbalerabilkoz
banerabilkixozbanerabilkoz
bagerabilkixozbagerabilkoz
bazerabilkixozbazerabilkoz
bazerabilkixuezbazerabilkuez
balerabilkixuezbalerabilkuez
5 GURI baherabilkuzbaherabilkuz balerabilkuz bazerabilkuzbazerabilkuzuz*
bazerabilkuezbazerabilkuzuez* balerabilkuez
6 ZURI balerabitzuzbanerabitzuz bagerabitzuzbagerabitzuguz* balerabitzuez
7 ZUERI balerabitzuezbanerabitzuez bagerabitzuezbagerabitzueguz* balerabitzuez
8 HÁRERI baherabilkixuezbaherabilkuez
baherabilkixuezbaherabilkuez
balerabilkixuezbalerabilkuez
banerabilkixuezbanerabilkuez
bagerabilkixuezbagerabilkuez
bazerabilkixuezbazerabilkuez
bazerabilkixuezbazerabilkuez
balerabilkixuezbalerabilkuez
3.4.2.3.2 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERABILLI Baldintza NOR = hárek
214
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI daroiarandaroiarak daroiat daroiarazu daroiarazue daroiate
2 HIRI - m daroiadaroiat daroiagu daroie
3 HIRI - n daroianadaroianat daroianagu daroiane
4 HARI daroiakixondaroiakon
daroiakixokdaroiakok
daroiakixodaroiako
daroiakixotdaroiakot
daroiakixogudaroiakogu
daroiakixozudaroiakozu
daroiakixozuedaroiakozue
daroiakixuedaroiakue
5 GURI daroiakundaroiakuk daroiaku daroiakuzu daroiakuzue daroiakue
6 ZURI daroiatzudaroiatzut daroiatzugu daroiakizuedaroiatzue
7 ZUERI daroiatzuedaroiatzuet daroiatzuegu daroiatzue
8 HÁRERI daroiakixonedaroiakone
daroiakixuekdaroiakuek
daroiakixuedaroiakue
daroiakixuetdaroiakuet
daroiakixuegudaroiakuegu
daroiakixuezudaroiakuezu
daroiakixuezuedaroiakuezue
daroiakixuedaroiakue
3.4.3.1.1 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERUAN Indikatibua Oraiña NOR = ha
1 - Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra. EKARRI-ren adizkixak baiño saritxuago darabiguz honek adizkixok, batez be letra baltzez idatzitta darenak.
215
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI daroiaranazdaroiarazak daroiaraz daroiazuz daroiazuez daroiatez
2 HIRI - m daroiazdaroiaraz daroiaguz daroiez
3 HIRI - n daroianazdaroianaraz daroianaguz daroianez
4 HARI daroiakixonazdaroiakonaz
daroiakixuazdaroiakuaz
daroiakixozdaroiakoz
daroiakixorazdaroiakoraz
daroiakixoguzdaroiakoguz
daroiakixozuzdaroiakozuz
daroiakixozuezdaroiakozuez
daroiakixuezdaroiakuez
5 GURI daroiakunazdaroiakuaz daroiakuz daroiakuzuz daroiakuzuez daroiakuez
6 ZURI daroiatzuzdaroiatzuraz daroiatzuguz daroiatzuez
7 ZUERI daroiatzuezdaroiatzueraz daroiatzueguz daroiatzuez
8 HÁRERI daroiakixonezdaroiakonez
daroiakixuezakdaroiakuezak
daroiakixuezdaroiakuez
daroiakixuerazdaroiakueraz
daroiakixueguzdaroiakueguz
daroiakixuezudaroiakuezu
daroiakixuezuezdaroiakuezue
daroiakixuezdaroiakuez
3.4.3.1.2 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERUAN Indikatibua Oraiña NOR = hárek
216
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI heroiaranheroiaran (z)eroiaran zeroiaranzeroiarazun*
zeroiatenzeroiarazuen* (z)eroiaten
2 HIRI - m (z)eroianneroian geroiangeroiagun* (z)eroien
3 HIRI - n (z)eroiananneroianan geroianangeroianagun* (z)eroianen
4 HARI heroiakixonheroiakon
heroiakixonheroiakon
(z)eroiakixon(z)eroiakon
neroiakixonneroiakon
geroiakixongeroiakon
zeroiakixonzeroiakon
zeroiakixuenzeroiakuen
(z)eroiakixuen(z)eroiakuen
5 GURI heroiakunheroiakun (z)eroiakun zeroiakunzeroiakuzun*
zeroiakuenzeroiakuzuen* (z)eroiakuen
6 ZURI (z)eroiatzunneroiatzun geroiatzungeroiatzugun* (z)eroiatzuen
7 ZUERI (z)eroiatzuenneroiatzuen geroiatzuengeroiatzuegun* (z)eroiatzuen
8 HÁRERI heroiakixuenheroiakuen
heroiakixuenheroiakuen
(z)eroiakixuen(z)eroiakuen
neroiakixuenneroiakuen
geroiakixuengeroiakuen
zeroiakixuenzeroiakuen
zeroiakixuenzeroiakuen
(z)eroiakixuen(z)eroiakuen
3.4.3.2.1 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERUAN Indikatibua Lehena NOR = ha
1 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.15). ZURI eta ZUERI dagokixozen adizkixak lirake erabillixenak, letra baltzez jarritta darenak.
217
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI heroiarazenheroiarazen (z)eroiarazen zeroiarazenzeroiarazun*
zeroiatezenzeroiarazuezen* (z)eroiatezen
2 HIRI - m (z)eroiazenneroiazen geroiazengeroiaguzen* (z)eroiezen
3 HIRI - n (z)eroianazenneroianazen geroianazengeroianaguzen* (z)eroianezen
4 HARI heroiakixozenheroiakozen
heroiakixozenheroiakozen
(z)eroiakixozen(z)eroiakozen
neroiakixozenneroiakozen
geroiakixozengeroiakozen
zeroiakixozenzeroiakozen
zeroiakixuezenzeroiakuezen
(z)eroiakixuezen(z)eroiakuezen
5 GURI heroiakuzenheroiakuzen (z)eroiakuzen zeroiakuzenzeroiakuzuzen*
zeroiakuezenzeroiakuzuezen* (z)eroiakuezen
6 ZURI (z)eroiatzuzenneroiatzuzen geroiatzuzengeroiatzugun* (z)eroiatzuezen
7 ZUERI (z)eroiatzuezenneroiatzuezen geroiatzuezengeroiatzuegun* (z)eroiatzuezen
8 HÁRERI heroiakixuezenheroiakuezen
heroiakixuezenheroiakuezen
(z)eroiakixuezen(z)eroiakuezen
neroiakixuezenneroiakuezen
geroiakixuezengeroiakuezen
zeroiakixuezenzeroiakuezen
zeroiakixuezenzeroiakuezen
(z)eroiakixuezen(z)eroiakuezen
3.4.3.2.2 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERUAN Indikatibua Lehena NOR = hárek
218
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI baheroiatbaheroiat baleroiat bazeroiatbazeroiarazu*
bazeroiatebazeroiarazue* baleroiate
2 HIRI - m baleroiabaneroia bageroiabageroiagu* baleroie
3 HIRI - n baleroianabaneroiakiñbaneroiana
bageroianabageroianagu* baleroiane
4 HARI baheroiakixobaheroiako
baheroiakixobaheroiako
baleroiakixobaleroiako
baneroiakixobaneroiako
bageroiakixobageroiako
bazeroiakixobazeroiako
bazeroiakixuebazeroiakue
baleroiakixuebaleroiakue
5 GURI baheroiakubaheroiaku baleroiaku bazeroiakubazeroiakuzu*
bazeroiakuebazeroiakuzue* baleroiakikue
6 ZURI baleroiatzubaneroiatzu bageroiatzubageroiatzugu* baleroiatzue
7 ZUERI baleroiatzuebaneroiakizuebaneroiatzue
bageroiatzuebageroiatzuegu* baleroiatzue
8 HÁRERI baheroiakixuebaheroiakue
baheroiakixuebaheroiakue
baleroiakixuebaleroiakue
baneroiakixuebaneroiakue
bageroiakixuebageroiakue
bazeroiakixuebazeroiakue
bazeroiakixuebazeroiakue
baleroiakixuebaleroiakue
3.4.3.3.1 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERUAN Baldintza NOR = ha
1 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.15). ZURI eta ZUERI dagokixozen adizkixak lirake erabillixenak, letra baltzez idatzitta darenak.
2 - Indikatiboko Oraiña eta Lehena gitxi erabiltzen badittugu, Baldintza gitxiago oindiok, eta Ondorixua bapez.
219
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI baheroiarazbaheroiaraz baleroiaraz bazeroiarazbazeroiarazuz*
bazeroiatezbazeroiarazuez* baleroiatez
2 HIRI - m baleroianazbaneroiakixazbaneroiaz
bageroianazbageroianaguz*
baleroiakiñezbaleroianez
3 HIRI - n baleroianabaneroianaz bageroianabageroianagu* baleroiane
4 HARI baheroiakixozbaheroiakoz
baheroiakixozbaheroiakoz
baleroiakixozbaleroiakoz
baneroiakixozbaleroiakoz
bageroiakixozbageroiakoz
bazeroiakixozbazeroiakoz
bazeroiakixuezbazeroiakuez
baleroiakixuezbaleroiakuez
5 GURI baheroiakuzbaheroiakuz baleroiakuz bazeroiakuzbazeroiakuzuz*
bazeroiakuezbazeroiakuzuez* baleroiakuez
6 ZURI baleroiatzuzbaneroiatzuz bageroiatzuzbageroiatzuguz* baleroiatzuez
7 ZUERI baleroiatzuezbaneroiatzuez bageroiatzuezbageroiatzueguz* baleroiatzuez
8 HÁRERI baheroiakixuezbaheroiakuez
baheroiakixuezbaheroiakuez
baleroiakixuezbaleroiakuez
baneroiakixuezbaneroiakuez
bageroiakixuezbageroiakuez
bazeroiakixuezbazeroiakuez
bazeroiakixuezbazeroiakuez
baleroiakixuezbaleroiakuez
3.4.3.3.2 - Aditz trinkua, NOR-NORI-NORK: ERUAN Baldintza NOR = hárek
220
Adizki normalak Hittanorako adizki alokutibuak
ZER
de
-
Sustraixa
(r)itx
NORI
-
-
o
-
-
-
oe
NORK
t
k/n
-
gu
zu
zue
e
ZER
de/je
-
Sustraixa
(r)itx
NORI
-
-
o
-
-
-
oe
Sexu-markia+ NORK
at/nat
-
k/n
agu/nagu
-
-
ek/ne
3.4.4.1 - Aditz trinkua, ZER-NORI-NORK: ERITXI Indikatibua Oraiña
1 - NORI 3. pertsonakuak darabiguz bakarrik, HARI eta HÁRERI dagokixozenak. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra.
221
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI
2 HIRI - m
3 HIRI - n
4 HARI de(r)itxonde(r)itxok de(r)itxode(r)itxot de(r)itxogu de(r)itxozu de(r)itxozue de(r)itxue
5 GURI
6 ZURI
7 ZUERI
8 HÁRERI de(r)itxonede(r)itxuek de(r)itxuede(r)itxuet de(r)itxuegu de(r)itxuezu de(r)itxuezue de(r)itxue
3.4.4.1 - Aditz Trinkua, ZER-NORI-NORK: ERITXI Indikatibua Oraiña
1 - Adizki alokutibuak teorixan jarri leikezen arren ez dittugu jarri, aditz honekin ez darabiguzelako.
2 - NORI 3. pertsonakuak darabiguz bakarrik, HARI eta HÁRERI dagokixozenak. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra.
222
Adizki normalak Hittanorako adizki alokutibuak
NORK
ne
he
(z)e
ge
ze
ze
(z)e
Sustraixa
ritx
NORI
-
-
o
-
-
-
oe
NORKplur.
e
e
Denb.atzizk.
n
n
n
n
n
n
n
NORK
ne
-
(j)e
ge
-
-
(j)e
Sustraixa
ritx
NORI
-
-
o
-
-
-
oe
Sexumarkia
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORKplur.
‘
e
Denb.atzizk.
n
-
n
n
-
-
n
3.4.4.2 - Aditz trinkua, ZER-NORI-NORK: Indikatibua Lehena
1 - NORI 3. pertsonakuak darabiguz bakarrik, HARI eta HÁRERI dagokixozenak. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko orriko oharra.
223
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI
2 HIRI - m
3 HIRI - n
4 HARI heritxonheritxon (z)eritxonneritxon geritxongeritxogun*
zeritxonzeritxozun*
zeritxuenzeritxozuen* (z)eritxuen
5 GURI
6 ZURI
7 ZUERI
8 HÁRERI heritxuenheritxuen (z)eritxuenneritxuen geritxuengeritxuegun*
zeritxuenzeritxuezun*
zeritxuenzeritxuezuen* (z)eritxuen
3.4.4.2 - Aditz Trinkua, ZER-NORI-NORK: ERITXI Indikatibua Lehena
1 - Oraiñaldixan hau aditzau sarri badarabigu be, Lehenaldixan erabilpen urrixa dau, Baldintzan urrixagua eta Ondorixuan bapez. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta(3.4)ko oharra.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.15).
224
Adizki normalak Hittanorako adizki alokutibuak
Bald.markia
ba
ba
ba
ba
ba
ba
ba
NORK
ne
he
le
ge
ze
ze
le
Sustraixa
ritx
NORI
-
-
o
-
-
-
oe
NORKplur.
e
Bald.markia
ba
-
ba
ba
-
-
ba
NORK
ne
-
le
ge
-
-
le
Sustraixa
ritx
NORI
-
-
o
-
-
-
oe
NORKplur.
e
Sexumarkia
k/n
-
k/n
k/n
-
-
k/n
3.4.4.3 - Aditz trinkua, ZER-NORI-NORK: ERITXI Baldintza
1 - Honek aditzonek Lehenaldixan erabilpen urrixa badau Baldintzan urrixagua oindiok. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra.
225
a b c d e f g h
NIK HIK - m HIK-n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
1 NERI
2 HIRI - m
3 HIRI - n
4 HARI baheritxobaheritxo baleritxobaneritxo bageritxobageritxogu*
bazeritxobazeritxozu*
bazeritxuebazeritxozue* baleritxue
5 GURI
6 ZURI
7 ZUERI
8 HÁRERI baheritxuebaheritxue baleritxuebaneritxue bageritxuebageritxuegu*
bazeritxuebazeritxuezu*
bazeritxuebazeritxuezue* baleritxue
3.4.4.3 - Aditz trinkua, ZER-NORI-NORK: ERITXI Baldintza
1 - Oraiñaldixan hau aditzau sarri badarabigu be, Lehenaldixan erabilpen urrixa dau, Baldintzan urrixagua eta Ondorixuan bapez. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta(3.4)ko oharra.
2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.15).
226
Adizki normalak Hittanorako adizki alokutibuak
ZER
d
d
Sustraixa
iño
NORI
sta
a/na
tsa
sku
tsu
tsue
tse
NORK
t/da
k/n
-
gu
zu
zue
e
ZERplur.
z
ZER
j
j
Sustraixa
iño
NORI
sta
-
tsa
sku
-
-
tse
Sexu markia+ NORK
at/natada/nada
-
k/n
agu/nagu
-
-
ek/ne
ZERplur.
z
3.4.5.1 - Aditz trinkua, ZER-NORI-NORK: *IÑO (ESAN) Indikatibua Oraiña
1 - Aditz honetan Oraiña eta Lehena baiño besterik ez darabigu. Adizxki alokutiborik be ez darabigu. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra.
227
3.4.5.1 - Aditz trinkua, ZER-NORI-NORK: *IÑO (ESAN) Indikatibua Oraiña
3.4.5.1.1 - ZER = ha
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
diñostak diñosta diñostazu diñostazue diñostediñostan
2 HIRI -m diñuat diñua diñuagu diñue
3 HIRI n diñonat diñona diñonagu diñone
4 HARI diñotsat diñotsak diñotsa diñotsagu diñotsazu diñotsazue diñotsediñotsan
5 GURI diñoskuk diñosku diñoskuzu diñoskuzue diñoskuediñoskun
6 ZURI diñotsut diñotsu diñotsugu diñotsue
7 ZUERI diñotsuet diñotsue diñotsuegu diñotsue
8 HÁRERI diñotset diñotsek diñotse diñotsegu diñotsezu diñotsezue diñotsediñotsen
3.4.5.1.2 - ZER = hárek
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
diñostazak diñostaz diñostazuz diñostazuez diñostezdiñostanaz
2 HIRI -m diñuaraz diñuaz diñuaguz diñuez
3 HIRI n diñonaraz diñonaz diñonaguz diñonez
4 HARI diñotsaraz diñotsazak diñotsaz diñotsaguz diñotsazuz diñotsazuez diñotsezdiñotsanaz
5 GURI diñoskuaz diñoskuz diñoskuzuz diñoskuzuez diñoskuezdiñoskunaz
6 ZURI diñotsuraz diñotsuz diñotsuguz diñotsuez
7 ZUERI diñotsueraz diñotsuez diñotsueguz diñotsuez
8 HÁRERI diñotseraz diñotsezak diñotsez diñotseguz diñotsezuz diñotsezuez diñotsezdiñotsenaz
1 - Erabilpen urrixa dau honek aditzonek NOR-NORI-NORK eran, laguntzaillera joten dogu normalian.
2 - Hittanorako aditz alokutiborik ez dogu jarri teorixan jarri leikian arren, erabilli be ez dogu egitten eta. Izan be adizki normalak gitxi badarabiguz, alokutibuak gitxiagooindiok. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra.
228
Adizki normalak Hittanorako adizki alokutibuak
NORK
n
h
z
g
z
z
z
Sustraixa
iño
NORI
sta
a/na
tsa
sku
tsu
tsue
tse
NORKplur.
e
e
ZERplur.
ze
ze
ze
ze
ze
ze
ze
Denb.atzizk.
n
n
n
n
n
n
n
NORK
n
-
j
g
-
-
j
Sustraixa
iño
NORI
sta
-
tsa
sku
-
-
tse
Sexumarkia
a/na
-
a/na
a/na
-
-
a/na
NORKplur.
e
ZERplur.
ze
-
ze
ze
-
-
ze
Denb.atzizk.
n
-
n
n
-
-
n
3.4.5.2 - Aditz trinkua, ZER-NORI-NORK: *IÑO (ESAN) Indikatibua Lehena
1 - Oraiñaldixan be erabilpen urrixa dau honek aditzonek eta Lehenaldixan urrixagua. Adizki alokutiborik ez darabigu. Ikus: Sarrerako (1.1.19), (1.1.24) eta (3.4)ko oharra.
2 - Teorixan Baldintza eta Ondorixua be moldau leikez, baiña ez dira erabiltzen. Euskara batuan be ez dare, aditz honendako Oraiña eta Lehena baiño besterik.
229
3.4.5.2/1 - Aditz trinkua, ZER-NORI-NORK: *IÑO (ESAN) Indikatibua Lehena ZER = ha
3.4.5.2/2 - ZER = hárek
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
hiñostan (z)iñostan ziñostanziñostazun*
ziñostenziñostazuen* (z)iñostenhiñostan
2 HIRI - m niñuan (z)iñuan giñuangiñuagun*giñonangiñonagun*
(z)iñuen
3 HIRI - n niñonan (z)iñonan (z)iñonen
4 HARI niñotsan hiñotsan (z)iñotsan ziñotsanziñotsazun*
giñotsangiñotsagun*
ziñotsenziñotsazuen* (z)iñotsenhiñotsan
5 GURI hiñoskun (z)iñoskun ziñoskunziñoskuzun*
ziñoskuenziñoskuzuen* (z)iñoskuenhiñoskun
6 ZURI niñotsun (z)iñotsun giñotsungiñotsugun* (z)iñotsuen
7 ZUERI niñotsuen (z)iñotsuen giñotsuengiñotsuegun* (z)iñotsuen
8 HÁRERI niñotsen hiñotsen (z)iñotsen ziñotsenziñotsezun*
giñotsengiñotsegun*
ziñotsenziñotsezuen* (z)iñotsenhiñotsen
a b c d e f g h
HIK - mNIK
1 NERI
HIK - n HAREK GUK ZUK ZUEK HÁREK
hiñostazen (z)iñostazen ziñostazenziñostazuzen*
ziñostezenziñostazuezen* (z)iñostezenhiñostazen
2 HIRI - m niñuazen (z)iñuazen giñuazengiñuaguzen*giñonazengiñonaguzen*
(z)iñuezen
3 HIRI - n niñonazen (z)iñonazen (z)iñonezen
4 HARI niñotsazen hiñotsazen (z)iñotsazen ziñotsazenziñotsazuzen*
giñotsazengiñotsaguzen*
ziñotsezenziñotsazuezen* (z)iñotsezenhiñotsazen
5 GURI hiñoskuzen (z)iñoskuzen ziñoskuzenziñoskuzuzen*
ziñoskuezenziñoskuzuezen* (z)iñoskuezenhiñoskuzen
6 ZURI niñotsuzen (z)iñotsuzen giñotsuzengiñotsuguzen* (z)iñotsuezen
7 ZUERI niñotsuezen (z)iñotsuezen giñotsuezengiñotsueguzen* (z)iñotsuezen
8 HÁRERI niñotsezen hiñotsezen (z)iñotsezen ziñotsezenziñotsezuzen*
giñotsezengiñotseguzen*
ziñotsiezenziñotsezuezen* (z)iñotsezenhiñotsezen
1 - Ikus: aurreko orrialdeko oharrak eta, 2 - “e”, “f” eta “g” zutabietan (*)z markautako adizkixen gaiñian, ikus: (1.1.15).
231
ALT
UB
E, S
.- “E
ibartarrak eta euskera”.EU
SKE
RA
V, 1960.- “O
bservaciones al tratado de Morfología vasca de R
.M. de A
zkue”. Berm
eo, 1934(Faksim
ile ediziñua 1969, L
a Gran E
nciclopedia V
asca).
AÑ
IBA
RR
O, P.
- “Gram
ática Bascongada”.A
.S.F.V.J.U., 1969.
AR
AN
BE
RR
I OD
RIO
ZO
LA
, Fernan
do.
- “Erm
ua eta Eitzako euskara”. E
rmuko ud
aleko euskara batzordea, 1996.
AR
OT
ZA
RE
NA
, Salb
atore. - “G
ramm
aire basque-Dial.navarro-labourdins”. Tours, 1951.
AZ
KU
E, R
.M.
-“Morfología vasca”. Bilbo, 1923 (Faksim
ile ediziñua 1969. La Gran Enciclopedia V
asca).
CA
MP
ION
, A.
- “Gram
ática de los cuatro dialectos de la lengua euskara”. Tolosa, 1884 (Faksimile ed
izioa1977. L
a Gran E
nciclopedia V
asca).
EC
HA
IDE
I.M.
-“E
l verbo vascongado”.San Ignacio-San Sebastian, 1923.- “D
esarrollo de las conjugaciones eúskaras”. Grafico-E
ditora S.L
. San Sebastian, 1944 .- “Las flexiones verbales contenidas
en Peru A
barka de Mogel”. E
USK
ER
A V, 1960.
EG
UZ
KI.- “A
ditza Bizkaierazko E
rabileran”. Labayru Ikastegia, 1984.
EL
EX
PU
RU
J.M.
- “Bergarako euskera-A
ditza”. UN
ED
-BE
RG
AR
A, 1988.
ER
RA
ZT
I IGA
RT
UA
AL
BE
RT
O.
- “Iurreta elizateko euskara eta toponimia-A
ditza”.IUR
RE
TAK
O U
DA
LA
, 1994.
ET
XE
BA
RR
IA, J.M
. - “Z
eberio haraneko euskararen azterketa etno-linguistikoa”. Ibaizabal, 1991.
BIBLIO
GRAFIX
IA
232
ET
XE
BA
RR
IA T
OR
IBIO
.- “Ibiltarixanak”. E
go Ibarra, 1993.- “Flexiones verbales y Lexicón del euskera dialectal de Eibar” (J. San M
artinen aurkezpenarekin).EU
SKER
A V
III-IX, 1963-64. Berrargitarapena 1986.
EU
SK
ALT
ZA
IND
IA.
- “Euskal A
ditz Batua”. D
onostia, 1979.- “A
dizki alokutiboak (hikako moldea)”. E
USK
ER
A X
L. B
ilbo, 1995-1.
GA
MIN
DE
, I.- “A
ditza bizkaieraz”. t.III. UE
U, 1985.
- “Otxandioko euskaraz-A
ditza”, 1991.
GA
RM
EN
DIA
, Salb
ador
- “Indeterminazioari datxekon aditza singularrean”. E
USK
ER
A X
III, 1968.
INC
HA
US
PE
, Em
man
uel T
heod
ore.- “Le verbe basque”.H
ordago. D
onostia, 1979.
INT
XA
US
TI, J.
- “Euskal aditza, gipuzko-bizkaierak”, 1960.
IRA
ZO
LA
KO
JOX
E M
AR
I.- “E
uskal aditza-bizkaiera ta batua”. Bilbo, 1985.
IRIG
OY
EN
, A.
- “Bizkaiko aditzaren erabileraz oharrak”. E
USK
ER
A X
XV
III, 1983. - “D
e Re P
hilologicaV
asconicae II, IV, V”. W
ilsen-Bilbo.
ITH
UR
RI, Jean
.- “G
ramm
aire basque: dialecte labourdin”. Hord
ago. Donostia, 1979.
- Goiko obra beraren Ediciones Vascas-en argitarapenean Federiko K
rutwigen hitzaurrea ,1979.
ITU
RR
IOZ
, A.
- “EIB
AR
” aldizkarixan E
ibarko euskaraz argittara emon zittuan zortzi artikulu, 1958,
59(2), 60(2), 61, 66 eta 68an azkena Toribio Etxebarriaren heriotzia d
ela eta “Eriotza
mingarria” izenburuakin.
KN
ÖR
R, E
nriq
ue.
- “Hiketa edo hitanoaz zenbait argi”. E
USK
ER
A X
XII ,1977.
KR
UT
WIG
SA
GR
ED
O, Fed
eriko.
- Ithurriren “Gram
maire Basque”(Ediciones V
ascas) 1979ko argitarapenari egindako hitzaurrea.
LA
CH
AG
A, Jose M
ª de.
- “La representación del tiempo en el verbo vasco”. B
ilbao, 1994.
LA
FITT
E, P
ierre.- “G
ramm
aire basque (navarro-labourdin littéraire)”. Bayonne, 1962.
233
OR
EG
I, Josu.
- “Birrazterpen bat: hiketa eta zuketa”.E
USK
ER
A X
XII, 1977.
PU
JAN
A, P.
- “Euskal aditza bizkaieraz”. B
ilbo, 1970.- “El verbo vasco de O
leta (Araba). Flexiones IK
A: del valle de Leintz,del valle de A
ngiozar (Bergara),de Z
eanuri, y de la zona de Mungia”.D
iputación Foral de Alaba (C
onsejo de Cultura)-D
ep.deFilología V
asca, Facultad de Filosofía y Letras (Vitoria), 1979.
SA
N M
AR
TIN
, J.- “E
ibarko aditz laguntzailearen paradigmak”. Iker-1. E
uskaltzaindia. B
ilbo, 1981.- “Z
irikadak”, 1960.- “E
ztenkadak”, 1965.- “A
urretiko agirixa”, Toribio Etxebarriaren “Ibiltarixanak”-ren hitzaurrietako bat.
Ego Ibarra, 1993.
- “Presentación”, Toribio E
txebarriaren “Flexiones verbales y Lexicón del euskera dialectal deE
ibar”en erderazko hitzaurria. E
USK
ER
A V
III-IX, 1963-64. B
errargitarapena 1986.
TX
ILL
AR
DE
GI.
- “Hika eta Z
uka-ko aditz-joko edo konjugazioak”. EU
SKE
RA
XIV, 1968.
- “Sustrai Bila”(1970) eta “O
inarri Bila” (1977). D
onostia.- “E
uskal gramatika” E
.V. Donostia, 1979.
U.E
.U.
- “Euskal dialektologiaren hastapenak”. Iruñea, 1983.
UM
AN
DI.
- “Gram
ática vasca. Formas verbales vizcainas - B
izkaierazko aditz-erak”.S.F.V.J.U., 1955.
VIL
LA
SA
NT
E Fr. L
uis.
- “Euskal A
ditz Batua” eta “O
letakoE
uskal Aditza” aurkeztean
Euskaltzainburuaren hitzak.
EU
SKE
RA
XX
IV. Bilbo, 1979-2.
VIL
LA
SA
NT
E L
. eta ITU
RR
IA C
.
- “Paradigm
as de la conjugación vasca”. E
d. Franciscana A
ranzazu, 1955.
YR
IZA
R, P
ED
RO
DE
.- “M
orfología del verbo auxiliar vizcaíno” (estudio dialectológico). Euskaltzaind
ia, 1992.
ZE
LA
IA, P
edro.
- “Um
ore giroan”. Ego Ibarra, 1991.
Eibarren euskeraz erabiltzen dittugu
autu guztiak, bai zerukuak bai lurrekuak
(Toribio E
txebarria)
Eibarko U
dala
Euskara B
atzordea