πάντων ὁμοίως ἃ κέκτηνται κατατιθε-μένων, μόνῳ τῷ ἀρξαμένῳ προσθήσουσιτὴν τιμήν, ἠρώτα τὸν Ἆγιν εἰ δίκαιον ἄν-δρα καὶ σπουδαῖον ἡγεῖται γεγονέναι Λυ-κοῦργον. ὁμολογήσαντος δ' ἐκείνου, "ποῦτοίνυν" ἔφη "Λυκοῦργος ἢ χρεῶν ἀποκο-πὰς ἔδωκεν ἢ ξένους κατέταξεν εἰς τὴν πο-λιτείαν, ὃς οὐδ' ὅλως ἐνόμιζεν ὑγιαίνειντὴν πόλιν μὴ χρωμένην ξενηλασίαις;" ὁ δ'Ἆγις ἀπεκρίνατο μὴ θαυμάζειν τὸν Λεωνί-δαν, εἰ τεθραμμένος ἐν ξένῃ καὶ πεπαιδο-ποιημένος ἐκ γάμων σατραπικῶν ἀγνοεῖτὸν Λυκοῦργον, ὅτι τὸ μὲν ὀφείλειν καὶ δα-νείζειν ἅμα τῷ νομίσματι συνεξέβαλεν ἐκτῆς πόλεως, τῶν δ' ἐν ταῖς πόλεσι ξένωντοὺς τοῖς ἐπιτηδεύμασι καὶ ταῖς διαίταιςἀσυμφύλους μᾶλλον ἐδυσχέραινε· καὶ γὰρἐκείνους ἤλαυνεν οὐ τοῖς σώμασι πολεμῶν,ἀλλὰ τοὺς βίους αὐτῶν καὶ τοὺς τρόπουςδεδιώς, μὴ συναναχρωννύμενοι τοῖς πολί-ταις τρυφῆς καὶ μαλακίας καὶ πλεονεξίας

20

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ

Η

ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ

ΑΓΙΣ ΚΑΙ ΚΛΕΟΜΕΝΗΣKAI

ΤΙΒΕΡΙΟΣ ΚΑΙ ΓΑΙΟΣ ΓΡΑΚΧΟΙ

1

118

οὕτω διέφθαρτο τὴν ψυχὴν ὑπὸ γυναικῶνκαὶ πότων, ὥσθ', ὁπότε νήφοι μάλιστα καὶσπουδαιότατος αὑτοῦ γένοιτο, τελετὰς τε-λεῖν καὶ τύμπανον ἔχων ἐν τοῖς βασιλείοιςἀγείρειν, τὰ δὲ μέγιστα τῆς ἀρχῆς πράγ-ματα διοικεῖν Ἀγαθόκλειαν τὴν ἐρωμένηντοῦ βασιλέως καὶ τὴν ταύτης μητέρα καὶπορνοβοσκὸν Οἰνάνθην. ὅμως δ' οὖν ἔδοξέτις ἐν ἀρχῇ καὶ τοῦ Κλεομένους χρεία γε-γονέναι. δεδιὼς γὰρ Μάγαν τὸν ἀδελφὸνΠτολεμαῖος, ὡς ἰσχύοντα διὰ τῆς μητρὸςἐν τῷ στρατιωτικῷ, τὸν Κλεομένη προσε-λάμβανε καὶ μετεδίδου τῶν ἀπορρήτων συ-νεδρίων, βουλευόμενος ἀνελεῖν τὸν ἀδελ-φόν. ὁ δέ, καίπερ ἁπάντων τοῦτο πράττεινκελευόντων, μόνος ἀπηγόρευσεν, εἰπὼν ὡςμᾶλλον, εἰ δυνατὸν ἦν, ἔδει φῦσαι τῷ βασι-λεῖ πλείονας ἀδελφοὺς πρὸς ἀσφάλειαν καὶδιαμονὴν τῶν πραγμάτων. Σωσιβίου δὲτοῦ πλεῖστον ἐν τοῖς φίλοις δυναμένου φή-σαντος οὐκ εἶναι τὰ τῶν μισθοφόρων αὐτο-

103

2

της μαντεῖα προστάττειν τοῖς Σπαρτιάταιςἴσους γενέσθαι πάντας καθ' ὃν ὁ Λυκοῦρ-γος ἐξ ἀρχῆς ἔταξε νόμον. ἐπὶ πᾶσι δ' <ὁ>βασιλεὺς Ἆγις εἰς μέσον προελθὼν καὶβραχέα διαλεχθεὶς ἔφη συμβολὰς διδόναιτῇ πολιτείᾳ μεγίστας ἣν καθίστησι· τὴνγὰρ αὑτοῦ πρῶτον οὐσίαν εἰς μέσον τι-θέναι, πολλὴν μὲν οὖσαν ἐν τοῖς γεωργου-μένοις καὶ νεμομένοις, ἄνευ δὲ τούτων ἑξα-κόσια τάλαντα νομίσματος ἔχουσαν· τὸ δ'αὐτὸ καὶ τὰς μητέρας ποιεῖν καὶ τοὺς φί-λους καὶ οἰκείους, πλουσιωτάτους ὄνταςΣπαρτιατῶν.[10] Ὁ μὲν οὖν δῆμος ἐξεπλάγη τὴν μεγα-λοψυχίαν τοῦ νεανίσκου καὶ περιχαρὴς ἦν,ὡς δι' ἐτῶν ὁμοῦ τριακοσίων πεφηνότοςἀξίου τῆς Σπάρτης βασιλέως· ὁ δὲ Λεωνί-δας τότε δὴ μάλιστα πρὸς τοὐναντίον ἐφι-λονίκησε. λογιζόμενος γάρ, ὅτι ταὐτὰ μὲνἀναγκασθήσεται ποιεῖν, οὐ τὴν αὐτὴν δὲχάριν ἕξει παρὰ τοῖς πολίταις, ἀλλὰ

19

ῖς βέβαια τοῦ Μάγα ζῶντος, ἀμελεῖνἐκέλευεν ὁ Κλεομένης ἕνεκά γε τούτου·πλείους γὰρ ἢ τρισχιλίους τῶν ξένων εἶναιΠελοποννησίους, προσέχοντας αὐτῷ κἂνμόνον νεύσῃ προθύμως μετὰ τῶν ὅπλωνπαρεσομένους. οὗτος ὁ λόγος τότε μὲν οὐμικρὰν τῷ Κλεομένει καὶ πίστιν εὐνοίαςκαὶ δόκησιν ἰσχύος προσέθηκεν, ὕστερονδέ, τοῦ Πτολεμαίου τῆς ἀσθενείας ἐπιτει-νούσης τὴν δειλίαν, καὶ καθάπερ εἴωθεν ἐντῷ μηδὲν φρονεῖν, τοῦ πάντα δεδοικέναικαὶ πᾶσιν ἀπιστεῖν ἀσφαλεστάτου δοκο-ῦντος εἶναι, φοβερὸν ἐποίει τὸν Κλεομένητοῖς αὐλικοῖς, ὡς ἰσχύοντα παρὰ τοῖςξένοις· καὶ πολλῶν ἦν ἀκούειν λεγόντωνὅτι "οὗτος ὁ λέων ἐν τούτοις τοῖς προ-βάτοις ἀναστρέφεται". τῷ γὰρ ὄντι τοιο-ῦτον διέφαινεν ἦθος ἐν τοῖς βασιλικοῖς,ὑποβλέπων ἀτρέμα καὶ παρεπισκοπῶν τὰπραττόμενα.

104

ἀναδίδωσι. καὶ τοῦτο κατιδόντες οἱ πα-λαιοὶ μάλιστα τῶν ζῴων τὸν δράκοντα τοῖςἥρωσι συνῳκείωσαν.

117

ρομένων, ἐκκλησίαν συναγαγὼν ὁ Λύσαν-δρος αὐτός τε διελέχθη τοῖς πολίταις, καὶΜανδροκλείδας καὶ Ἀγησίλαος ἐδέοντο μὴδι' ὀλίγους ἐντρυφῶντας αὐτοῖς περιιδεῖνἐρριμμένον τὸ ἀξίωμα τῆς Σπάρτης, ἀλλὰτῶν <τε> προτέρων χρησμῶν μνημονε-ῦσαι, τὴν φιλοχρημοσύνην ὡς ὀλέθριον τῇΣπάρτῃ φυλάττεσθαι διακελευομένων, καὶτῶν ἔναγχος ἐκ Πασιφάας κεκομισμένωναὐτοῖς. ἱερὸν δὲ Πασιφάας καὶ μαντεῖον ἦνἐν Θαλάμαις τιμώμενον, ἥν τινες μὲν ἱστο-ροῦσι τῶν Ἀτλαντίδων μίαν οὖσαν [τῶν] ἐκΔιὸς τὸν Ἄμμωνα τεκεῖν, τινὲς δὲ Κασάν-δραν τὴν Πριάμου, τελευτήσασαν ἐνταῦθακαὶ διὰ τὸ πᾶσι φαίνειν τὰ μαντεῖα Πασι-φάαν προσαγορευθεῖσαν. ὁ δὲ ΦύλαρχοςἈμύκλα θυγατέρα Δάφνην τοὔνομά φησινὑποφυγοῦσαν Ἀπόλλωνα βουλόμενον αὐτῇμιγῆναι, καὶ μεταβαλοῦσαν εἰς τὸ φυτόν,ἐν τιμῇ τοῦ θεοῦ γενέσθαι καὶ μαντικὴν λα-βεῖν δύναμιν. ἔφασαν οὖν καὶ τὰ παρὰ ταύ-

18

ΑΓΙΣ ΚΑΙ ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ

ΑΓΙΣ

[1] Οὐκ ἀτόπως τινὲς οὐδὲ φαύλως συγκε-ῖσθαι πρὸς τοὺς φιλοδόξους ὑπονοοῦσι τὸνἐπὶ τῷ Ἰξίονι μῦθον, ὡς δὴ λαβόντι τὴνΝεφέλην ἀντὶ τῆς Ἥρας, καὶ τῶν Κενταύ-ρων οὕτως γενομένων. καὶ γὰρ οὗτοι τῆςἀρετῆς ὥσπερ εἰδώλῳ τινὶ τῇ δόξῃ συ-νόντες, οὐδὲν εἰλικρινὲς οὐδ' ὡμολογη-μένον, ἀλλὰ νόθα καὶ μεικτὰ πολλὰ πράτ-τουσιν, ἄλλοτ' ἄλλας φορὰς φερόμενοι, ζή-λοις καὶ πάθεσιν ἐπακολουθοῦντες. ὅπερ<οὖν> οἱ Σοφοκλέους βοτῆρες ἐπὶ τῶν ποι-μνίων λέγουσιν·τούτοις γὰρ ὄντες δεσπόται δουλεύομεν,

3

ἐπέδειξε τὴν ἀρετὴν ὑβρισθῆναι μὴ δυνα-μένην ὑπὸ τῆς τύχης. ὀλίγαις δ' ὕστερονἡμέραις οἱ τὸ σῶμα τοῦ Κλεομένους ἀνε-σταυρωμένον παραφυλάττοντες εἶδον εὐμε-γέθη δράκοντα τῇ κεφαλῇ περιπεπλεγ-μένον καὶ ἀποκρύπτοντα τὸ πρόσωπον,ὥστε μηδὲν ὄρνεον ἐφίπτασθαι σαρκο-φάγον. ἐκ δὲ τούτου δεισιδαιμονία προ-σέπεσε τῷ βασιλεῖ καὶ φόβος, ἄλλων κα-θαρμῶν ταῖς γυναιξὶν ἀρχὴν παρασχών, ὡςἀνδρὸς ἀνῃρημένου θεοφιλοῦς καὶ κρείττο-νος τὴν φύσιν, οἱ δ' Ἀλεξανδρεῖς καὶ προ-σετρέποντο φοιτῶντες ἐπὶ τὸν τόπον, ἥρωατὸν Κλεομένη καὶ θεῶν παῖδα προσαγορεύ-οντες, ἄχρι οὗ κατέπαυσαν αὐτοὺς οἱ σο-φώτεροι, διδόντες λόγον, ὡς μελίττας μὲνβόες, σφῆκας δ' ἵπποι κατασαπέντες ἐξαν-θοῦσι, κάνθαροι δ' ὄνων τὸ αὐτὸ παθόντωνζῳογονοῦνται, τὰ δ' ἀνθρώπινα σώματα,τῶν περὶ τὸν μυελὸν ἰχώρων συρροήν τινακαὶ σύστασιν ἐν ἑαυτοῖς λαβόντων, ὄφεις

116

[55] Ναῦς μὲν οὖν αἰτῶν καὶ στρατιὰνἀπεῖπε· πυνθανόμενος δὲ τεθνάναι τὸνἈντίγονον, Αἰτωλικῷ δὲ πολέμῳ συμπε-πλέχθαι τοὺς Ἀχαιούς, τὰ δὲ πράγματαποθεῖν αὐτὰ καὶ παρακαλεῖν ἐκεῖνον, ἐν τα-ραχῇ καὶ διασπασμῷ τῆς Πελοποννήσουγεγενημένης, ἠξίου μὲν μόνος ἀποστα-λῆναι μετὰ τῶν φίλων, ἔπειθε δ' οὐδένα,τοῦ μὲν βασιλέως οὐκ εἰσακούοντος, ἀλλ'ἐν γυναιξὶ καὶ θιάσοις καὶ κώμοις συνέχο-ντος ἑαυτόν, ὁ δὲ τῶν ὅλων προεστηκὼςκαὶ προβουλεύων Σωσίβιος μένοντα μὲντὸν Κλεομένη παρὰ γνώμην ἡγεῖτο δυσμε-ταχείριστον εἶναι καὶ φοβερόν, <φοβερώτε-ρον δ'> ἀφεθέντα, τολμηρὸν ἄνδρα καὶ με-γαλοπράγμονα καὶ τῆς βασιλείας νοσούσηςθεατὴν γεγενημένον. οὐδὲ γὰρ αἱ δωρεαὶκατεπράυνον αὐτόν, ἀλλ' ὥσπερ τὸν Ἆπινἐν ἀφθόνοις διαιτώμενον καὶ τρυφᾶν δοκο-ῦντα τοῦ κατὰ φύσιν βίου καὶ δρόμωνἀφέτων καὶ σκιρτήσεων ἵμερος ἔχει, καὶ

105

καὶ τῶνδ' ἀνάγκη καὶ σιωπώντων κλύειν,τοῦτ' ἀληθῶς οἱ πρὸς ἐπιθυμίας ὄχλων καὶὁρμὰς πολιτευόμενοι πάσχουσι, δουλεύο-ντες καὶ ἀκολουθοῦντες, ἵνα δημαγωγοὶκαὶ ἄρχοντες ὀνομάζωνται. καθάπερ γὰρ οἱπρωρεῖς, τὰ ἔμπροσθεν προορώμενοι τῶνκυβερνητῶν, ἀφορῶσι πρὸς ἐκείνους καὶ τὸπροστασσόμενον ὑπ' ἐκείνων ποιοῦσιν,οὕτως οἱ πολιτευόμενοι καὶ πρὸς δόξανὁρῶντες ὑπηρέται μὲν τῶν πολλῶν εἰσιν,ὄνομα δ' ἀρχόντων ἔχουσιν.[2] Ὁ μὲν γὰρ ἀπηκριβωμένος καὶ τελείωςἀγαθὸς οὐδ' ἂν ὅλως δόξης δέοιτο, πλὴνὅση πάροδον ἐπὶ τὰς πράξεις [καὶ] διὰ τοῦπιστεύεσθαι δίδωσι· νέῳ δ' ἔτι ὄντι καὶ φι-λοτίμῳ δοτέον ἀπὸ τῶν καλῶν ἔργων καὶδόξῃ τικαλλωπίσασθαι καὶ κομπάσαι.φυόμεναι γὰρ ἐν τοῖς τηλικούτοις αἱ ἀρεταὶκαὶ βλαστάνουσαι, τῶν τε κατορθουμένωνὥς φησι Θεόφραστος ἐκβεβαιοῦνται τοῖςἐπαίνοις, καὶ τὸ λοιπὸν αὔξονται μετὰ φρο-

4

[8] Οὐ μὴν ἀλλὰ διαπραξάμενος ὁ Ἆγιςἔφορον γενέσθαι τὸν Λύσανδρον, εὐθὺςεἰσέφερε δι' αὐτοῦ ῥήτραν εἰς τοὺς γέρο-ντας, ἧς ἦν κεφάλαια χρεῶν μὲν ἀφεθῆναιτοὺς ὀφείλοντας, τῆς δὲ γῆς ἀναδασθείσηςτὴν μὲν ἀπὸ τοῦ κατὰ Πελλήνην χαράδρουπρὸς τὸ Ταΰγετον καὶ Μαλέαν καὶ Σελλα-σίαν κλήρους γενέσθαι τετρακισχιλίους πε-ντακοσίους, τὴν δ' ἔξω μυρίους πεντακι-σχιλίους· καὶ ταύτην μὲν τοῖς ὅπλα φέρεινδυναμένοις τῶν περιοίκων μερισθῆναι, τὴνδ' ἐντὸς αὐτοῖς Σπαρτιάταις· ἀναπληρω-θῆναι δὲ τούτους ἔκ τε περιοίκων καὶξένων, ὅσοι τροφῆς μετεσχηκότες ἐλευθε-ρίου καὶ χαρίεντες ἄλλως τοῖς σώμασι καὶκαθ' ἡλικίαν ἀκμάζοντες εἶεν· σύνταξιν δὲτούτων εἰς πεντεκαίδεκα γενέσθαι φιδίτιακατὰ τετρακοσίους καὶ διακοσίους, καὶ δί-αιταν ἣν εἶχον οἱ πρόγονοι διαιτᾶσθαι.[9] Γραφείσης δὲ τῆς ῥήτρας καὶ τῶν γε-ρόντων εἰς ταὐτὸ ταῖς γνώμαις οὐ συμφε-

17

δῆλός ἐστι δυσανασχετῶν τὴν ἐν ταῖς χερ-σὶ τῶν ἱερέων διατριβήν, οὕτως ἐκεῖνονοὐδὲν ἤρεσκε τῶν μαλθακῶν,ἀλλὰ φθινύθεσκε φίλον κῆρ, ὥσπερ Ἀχιλ-λεύς,αὖθι μένων, ποθέεσκε δ' ἀυτήν τε πτόλε-μόν τε.[56] Τοιούτων δὲ τῶν κατ' αὐτὸν ὄντωνπραγμάτων, ἀφικνεῖται Νικαγόρας ὁ Μεσ-σήνιος εἰς Ἀλεξάνδρειαν, ἀνὴρ μισῶν μὲντὸν Κλεομένη, προσποιούμενος δὲ φίλοςεἶναι· χωρίον γάρ ποτε καλὸν αὐτῷ πεπρα-κώς, δι' ἀπορίαν <δ'> οἶμαι καὶ δι' ἀσχολί-αν ὡς ἔοικε καὶ διὰ πολέμους οὐκ ἀπειλη-φὼς τὸ ἀργύριον. τοῦτον οὖν ἐκβαίνοντατότε τῆς ὁλκάδος ἰδὼν ὁ Κλεομένης -- ἔτυ-χε γὰρ ἐν τῇ κρηπῖδι τοῦ λιμένος περιπα-τῶν -- ἠσπάζετο προθύμως, καὶ τίς αὐτὸνεἰς Αἴγυπτον ἄγοι πρόφασις ἠρώτα. τοῦ δὲΝικαγόρου φιλοφρόνως ἀντασπαζομένου,καὶ φήσαντος ἵππους ἄγειν τῷ βασιλεῖ κα-

106

δρᾶν εἰώθεσαν οἱ ὑπηρέται, πρῶτον μὲν τὰπαιδία τῆς Κρατησικλείας ὁρώσης ἔσφατ-τον, εἶτ' ἐκείνην, ἓν τοῦτο μόνον ἐπὶ τηλι-κούτοις φθεγξαμένην πάθεσιν· "ὦ τέκνα,ποῖ ἐμόλετε;" ἡ δὲ Παντέως γυνὴ περιζω-σαμένη τὸ ἱμάτιον, εὔρωστος οὖσα καὶ με-γάλη, τῶν ἀποθνῃσκουσῶν ἑκάστην σιωπῇκαὶ μεθ' ἡσυχίας ἐθεράπευε καὶ περιέστελ-λεν ἐκ τῶν ἐνδεχομένων. τέλος δὲ μετὰπάσας ἑαυτὴν κοσμήσασα καὶ καταγαγο-ῦσα τὴν περιβολήν, καὶ μηδένα προσελθεῖνἐάσασα μηδὲ θιγεῖν ἄλλον ἢ τὸν ἐπὶ τῆςσφαγῆς τεταγμένον, ἡρωικῶς κατέστρε-ψεν, οὐδενὸς δεηθεῖσα κοσμοῦντος καὶ πε-ρικαλύπτοντος μετὰ τὴν τελευτήν. οὕτωπαρέμεινε τῷ θανάτῳ τὸ κόσμιον τῆς ψυ-χῆς, καὶ διεφύλαξεν ἣν ζῶσα φρουρὰν τῷσώματι περιέθηκεν.[60] Ἡ μὲν οὖν Λακεδαίμων ἐφαμίλλωςἀγωνισαμένη τῷ γυναικείῳ δράματι πρὸςτὸ ἀνδρεῖον, ἐν τοῖς ἐσχάτοις καιροῖς

115

τότε τῶν Λακωνικῶν πλούτων ἐν ταῖς γυ-ναιξὶ τὸ πλεῖστον, καὶ τοῦτο τὴν πρᾶξιν τῷἌγιδι δύσεργον καὶ χαλεπὴν ἐποίησεν.ἀντέστησαν γὰρ αἱ γυναῖκες, οὐ μόνον τρυ-φῆς ἐκπίπτουσαι δι' ἀπειροκαλίαν εὐδαιμο-νιζομένης, ἀλλὰ καὶ τιμὴν καὶ δύναμιν, ἣνἐκ τοῦ πλουτεῖν ἐκαρποῦντο, περικοπτο-μένην αὑτῶν ὁρῶσαι. καὶ πρὸς τὸν Λεωνί-δαν τραπόμεναι παρεκάλουν ὄντα πρεσβύ-τερον ἐπιλαμβάνεσθαι τοῦ Ἄγιδος καὶ τὰπραττόμενα διακωλύειν. ἐβούλετο μὲν οὖνὁ Λεωνίδας τοῖς πλουσίοις βοηθεῖν, δεδιὼςδὲ τὸν δῆμον ἐπιθυμοῦντα τῆς μεταβολῆς,οὐδὲν ἀντέπραττε φανερῶς, λάθρα δὲ τὴνπρᾶξιν ἐζήτει κακουργεῖν καὶ διαφθείρειν,ἐντυγχάνων τοῖς ἄρχουσι καὶ διαβάλλωντὸν Ἆγιν, ὡς τυραννίδος μισθὸν τοῖς πένη-σι τὰ τῶν πλουσίων προπίνοντα καὶ γῆςμεταδόσεσι καὶ χρεῶν ἀφέσεσι πολλοὺςὠνούμενον ἑαυτῷ δορυφόρους, οὐ τῇ Σπάρ-τῃ πολίτας.

16

νήματος ἐπαιρόμεναι. τὸ δ' ἄγαν πανταχοῦμὲν ἐπισφαλές, ἐν δὲ ταῖς πολιτικαῖς φιλο-τιμίαις ὀλέθριον. ἐκφέρει γὰρ εἰς μανίανκαὶ παραφροσύνην ὕπαιθρον ἐξουσίας με-γάλης ἐπιλαβομένους, ὅταν μὴ τὸ καλὸνἔνδοξον εἶναι θέλωσιν, ἀλλ' ἀγαθὸνἡγῶνται τὸ ἔνδοξον εἶναι. ὅπερ οὖν Φωκί-ων πρὸς Ἀντίπατρον ἀξιοῦντά τι παρ'αὐτοῦ τῶν μὴ καλῶν "οὐ δύνασαι" εἶπεν"ἅμα καὶ φίλῳ Φωκίωνι χρῆσθαι καὶ κόλα-κι", τοῦτο λεκτέον ἢ ὅμοιόν τι τούτῳ πρὸςτοὺς πολλούς· "οὐ δύνασθε τὸν αὐτὸν ἔχεινκαὶ ἄρχοντα καὶ ἀκόλουθον." ἐπεὶ συμβαί-νει γε καὶ οὕτως τὸ τοῦ δράκοντος, οὗ φη-σιν ὁ μῦθος τὴν οὐρὰν τῇ κεφαλῇ στα-σιάσασαν ἀξιοῦν ἡγεῖσθαι παρὰ μέρος καὶμὴ διὰ παντὸς ἀκολουθεῖν ἐκείνῃ, λαβο-ῦσαν δὲ τὴν ἡγεμονίαν αὐτήν τε κακῶςἀπαλλάττειν ἀνοδίαις πορευομένην, καὶτὴν κεφαλὴν καταξαίνειν, τυφλοῖς καὶ κω-φοῖς μέρεσιν ἀναγκαζομένην παρὰ φύσιν

5

δὲ τὰ παιδία καὶ τὴν μητέρα καὶ τὰς περὶαὐτὴν γυναῖκας. ἐν δὲ ταύταις ἦν καὶ Πα-ντέως γυνή, καλλίστη καὶ γενναιοτάτη τὸεἶδος. ἔτι δ' αὐτοῖς νεογάμοις οὖσιν ἐν ἀκ-μαῖς ἐρώτων αἱ τύχαι συνέβησαν. εὐθὺςμὲν οὖν συνεκπλεῦσαι τῷ Παντεῖ βουλο-μένην αὐτὴν οὐκ εἴασαν οἱ γονεῖς, ἀλλὰ βίᾳκατακλείσαντες ἐφύλαττον· ὀλίγῳ δ' ὕστε-ρον ἵππον ἑαυτῇ παρασκευάσασα καὶ χρυ-σίδιον οὐ πολὺ νυκτὸς ἀπέδρα, καὶ διώξα-σα συντόνως ἐπὶ Ταίναρον, ἐκεῖθεν ἐπέβηνεὼς εἰς Αἴγυπτον πλεούσης· καὶ διεκομί-σθη πρὸς τὸν ἄνδρα καὶ συνδιήνεγκεν αὐτῷτὸν ἐπὶ ξένης βίον ἀλύπως καὶ ἱλαρῶς.αὕτη τότε τὴν Κρατησίκλειαν ὑπὸ τῶνστρατιωτῶν ἐξαγομένην ἐχειραγώγει, τόντε πέπλον αὐτῆς ὑπολαμβάνουσα καὶ θαρ-ρεῖν παρακαλοῦσα, μηδέν τι μηδ' αὐτὴν ἐκ-πεπληγμένην τὸν θάνατον, ἀλλ' ἓν μόνοναἰτουμένην, πρὸ τῶν παιδίων ἀποθανεῖν.ἐπεὶ δ' ἦλθον εἰς τὸν τόπον ἐν ᾧ ταῦτα

114

λοὺς τῶν πολεμιστηρίων, γελάσας ὁ Κλεο-μένης "ἐβουλόμην ἄν" ἔφη "σε μᾶλλονἥκειν ἄγοντα σαμβυκιστρίας καὶ κιναί-δους· ταῦτα γὰρ νῦν μάλιστα κατεπείγειτὸν βασιλέα." καὶ ὁ Νικαγόρας τότε μὲνἐμειδίασεν· ἡμέραις δ' ὕστερον ὀλίγαιςὑπομνήσας τοῦ χωρίου τὸν Κλεομένη, νῦνγοῦν ἐδεῖτο τὴν τιμὴν ἀπολαβεῖν, ὡς οὐκἂν ἐνοχλήσας εἰ μὴ περὶ τὴν τῶν φορτίωνδιάθεσιν μετρίως ἐζημιοῦτο. τοῦ δὲ Κλεο-μένους φήσαντος οὐδὲν αὐτῷ περιεῖναι τῶνδεδομένων, λυπηθεὶς ὁ Νικαγόρας ἐκφέρειτῷ Σωσιβίῳ τὸ σκῶμμα τοῦ Κλεομένους.ὁ δὲ καὶ τοῦτο μὲν ἀσμένως ἔλαβεν, ἐκ δὲμείζονος αἰτίας τὸν βασιλέα παροξῦναι ζη-τῶν, ἔπεισε τὸν Νικαγόραν ἐπιστολὴνγράψαντα κατὰ τοῦ Κλεομένους ἀπολιπεῖν,ὡς ἐγνωκότος, εἰ λάβοι τριήρεις καὶ στρα-τιώτας παρ' αὐτοῦ, Κυρήνην κατασχεῖν. ὁμὲν οὖν Νικαγόρας ταῦτα γράψαςἀπέπλευσε· τοῦ δὲ Σωσιβίου μετὰ τέσσα-

107

ἕπεσθαι. τοῦτο πολλοὺς τῶν πρὸς χάρινἅπαντα πεπολιτευμένων ὁρῶμεν πεπον-θότας· ἐξαρτήσαντες γὰρ αὑτοὺς ὄχλωνεἰκῇ φερομένων, οὔτ' ἀναλαβεῖν ὕστερονοὔτ' ἐπιστῆσαι τὴν ἀταξίαν ἐδυνήθησαν.Ταῦτα δ' ἡμῖν εἰς τὴν παρὰ τῶν πολλῶνδόξαν ἐπῆλθεν εἰπεῖν, ἐννοήσασιν ἡλίκηνἔχει δύναμιν ἐκ τῶν Τιβερίῳ καὶ Γαΐῳ τοῖςΓράγχοις συμπεσόντων, οὓς κάλλιστα μὲνφύντας, κάλλιστα δὲ τραφέντας, καλλίστηνδὲ τῆς πολιτείας ὑπόθεσιν λαβόντας,ἀπώλεσεν οὐχ οὕτως ἐπιθυμία δόξης ἄμε-τρος, ὡς φόβος ἀδοξίας ἐκ προφάσεως οὐκἀγεννοῦς πεφυκώς. μεγάλην γὰρ εὔνοιανπροειληφότες παρὰ τῶν πολιτῶν, ᾐσχύνθη-σαν ἐγκαταλιπεῖν ὥσπερ χρέος· ἁμιλλώμε-νοι δ' ἀεὶ πολιτεύμασι χρηστοῖς τὰς τιμὰςὑπερβάλλεσθαι, καὶ τιμώμενοι μᾶλλον ἐξὧν ἐπολιτεύοντο κεχαρισμένως, καὶ τοῦτοντὸν τρόπον ἴσῃ φιλοτιμίᾳ πρός τε τὸνδῆμον ἑαυτοὺς καὶ τὸν δῆμον πρὸς ἑαυτοὺς

6

πλοῦτον, ὡς χρήμασι μὲν οὐ δυνάμενοςπρὸς τοὺς ἄλλους βασιλεῖς ἐξισωθῆναι --σατραπῶν γὰρ οἰκέτας καὶ δούλους ἐπι-τρόπων Πτολεμαίου καὶ Σελεύκου κε-κτῆσθαι πλείονα συμπάντων ὁμοῦ τῶν ἐνΣπάρτῃ βασιλέων -- , ἐὰν δὲ σωφροσύνῃκαὶ λιτότητι καὶ μεγαλοψυχίᾳ τὰς ἐκείνωνὑπερβαλόμενος τρυφὰς ἰσότητα καὶ κοινω-νίαν καταστήσῃ τοῖς πολίταις, ὄνομα καὶδόξαν ὡς ἀληθῶς βασιλέως μεγάλου κτη-σόμενος, οὕτω μετέπεσον ταῖς γνώμαις αἱγυναῖκες, ὑπὸ τῆς φιλοτιμίας ἐπαρθεῖσαιτοῦ νεανίσκου, καὶ τοσαύτῃ κατεσχέθησανοἷον ἐπιπνοίᾳ πρὸς τὸ καλόν, ὥστε τὸν μὲνἎγιν συνεξορμᾶν καὶ συνεπιταχύνειν, με-ταπεμπομένας δὲ τοὺς φίλους παρακαλεῖνκαὶ ταῖς ἄλλαις διαλέγεσθαι γυναιξίν, ἅτεδὴ τοὺς Λακεδαιμονίους ἐπισταμένας κα-τηκόους ὄντας ἀεὶ τῶν γυναικῶν, καὶ πλε-ῖον ἐκείναις τῶν δημοσίων ἢ τῶν ἰδίωναὑτοῖς πολυπραγμονεῖν διδόντας. ἦν δὲ

15

ρας ἡμέρας τὴν ἐπιστολὴν πρὸς τὸν Πτολε-μαῖον ἀνενεγκόντος ὡς ἀρτίως αὐτῷ δεδο-μένην, καὶ παροξύναντος τὸ μειράκιον,ἔδοξεν εἰς οἰκίαν μεγάλην εἰσαγαγεῖν τὸνΚλεομένη, καὶ τὴν ἄλλην ὁμοίως παρέχο-ντας δίαιταν ἐξόδων εἴργειν.[57] Ἦν μὲν οὖν καὶ ταῦτα λυπηρὰ τῷΚλεομένει, μοχθηροτέρας δὲ τὰς περὶ τοῦμέλλοντος ἐλπίδας ἔσχεν ἐκ τοιαύτης συ-ντυχίας. Πτολεμαῖος ὁ Χρυσέρμου φίλοςὢν τοῦ βασιλέως πάντα τὸν χρόνον ἐπιει-κῶς διείλεκτο τῷ Κλεομένει, καὶ συνήθειάτις ὑπῆρχεν αὐτοῖς καὶ παρρησία πρὸς ἀλ-λήλους. οὗτος οὖν τότε, τοῦ Κλεομένουςδεηθέντος ἐλθεῖν πρὸς αὐτόν, ἦλθε μὲν καὶδιελέχθη μέτρια, τὸ ὕποπτον ἐξαιρῶν καὶπερὶ τοῦ βασιλέως ἀπολογούμενος· ἀπιὼνδὲ πάλιν ἐκ τῆς οἰκίας, καὶ μὴ προνοήσαςἐξόπισθεν ἄχρι τῶν θυρῶν ἐπακολουθοῦντατὸν Κλεομένη, πικρῶς ἐπετίμησε τοῖς φύ-λαξιν, ὡς δὴ μέγα θηρίον καὶ δυστήρητον

108

ἐπεὶ δὲ καὶ τὸν Κλεομένη νύξας παρὰ τὸσφυρὸν εἶδε συστρέψαντα τὸ πρόσωπον,ἐφίλησεν αὐτόν, εἶτα παρεκάθισε· καὶτέλος ἔχοντος ἤδη, περιβαλὼν τὸν νεκρὸνἑαυτὸν ἐπικατέσφαξε.[59] Κλεομένης μὲν οὖν ἑκκαίδεκα τῆςΣπάρτης βασιλεύσας ἔτη καὶ τοιοῦτοςἀνὴρ γενόμενος, οὕτω κατέστρεψε. Τῆς δὲφήμης εἰς τὴν πόλιν ὅλην σκεδασθείσης, ἡμὲν Κρατησίκλεια, καίπερ οὖσα γενναίαγυνή, προὔδωκε τὸ φρόνημα πρὸς τὸ τῆςσυμφορᾶς μέγεθος, καὶ περιβαλοῦσα τὰπαιδία τοῦ Κλεομένους ὠλοφύρετο. τῶν δὲπαιδίων τὸ πρεσβύτερον ἀποπηδῆσαν,οὐδενὸς ἂν προσδοκήσαντος, ἀπὸ τοῦτέγους ἐπὶ κεφαλὴν ἔρριψεν ἑαυτό· καὶ κα-κῶς μὲν ἔσχεν, οὐ μὴν ἀπέθανεν, ἀλλ' ἤρθηβοῶν καὶ ἀγανακτοῦν ἐπὶ τῷ διακωλύεσθαιτελευτᾶν. ὁ δὲ Πτολεμαῖος ὡς ἔγνω ταῦτα,προσέταξε τὸ μὲν σῶμα τοῦ Κλεομένουςκρεμάσαι καταβυρσώσαντας, ἀποκτεῖναι

113

λακὸν καὶ φιλοχρήματον, ἐμφανῶς μὲν ὁυἱὸς Ἱππομέδων ἐκίνει καὶ παρεθάρρυνεν,εὐδόκιμος ἐν πολλοῖς πολέμοις ἀνὴρ καὶμέγα δι' εὔνοιαν τῶν νέων δυνάμενος· ἡ δ'ἀληθῶς ἀναπείσασα τὸν Ἀγησίλαον αἰτίατῶν πραττομένων μετασχεῖν ὀφλημάτωνπλῆθος ἦν, ὧν ἤλπιζεν ἀπαλλαγήσεσθαιμεταβάλλων τὴν πολιτείαν. ὡς οὖν τάχι-στα προσηγάγετο τοῦτον ὁ Ἆγις, εὐθὺςἐπιχειρεῖ μετ' αὐτοῦ τὴν μητέρα πείθειν,ἀδελφὴν οὖσαν τοῦ Ἀγησιλάου, πλήθει δὲπελατῶν καὶ φίλων καὶ χρεωστῶν μέγα δυ-ναμένην ἐν τῇ πόλει καὶ πολλὰ τῶν κοινῶνδιαπραττομένην.[7] Ἡ δ' ἀκούσασα τὸ μὲν πρῶτον ἐξε-πλάγη καὶ κατέπαυε τὸ μειράκιον, ὡς οὔτεδυνατῶν οὔτε λυσιτελῶν ἐφιέμενον· ἐπεὶ δὲταῦτα μὲν ὁ Ἀγησίλαος ἐδίδασκεν ὡς κα-λῶς ἕξει καὶ πραχθήσεται συμφερόντως,αὐτὸς δ' ὁ βασιλεὺς ἐδεῖτο τῆς μητρὸς ἐπι-δοῦναι πρὸς δόξαν αὐτῷ καὶ φιλοτιμίαν τὸν

14

ἐκκαύσαντες, ἔλαθον ἁψάμενοι πραγ-μάτων, ἐν οἷς οὐκέτ' ἦν -- ἐπεὶ τὸ μὴ καλὸναἰσχρὸν ἤδη -- τὸ παύσασθαι. Ταῦτα μὲνοὖν ἐπικρινεῖς αὐτὸς ἐκ τῆς διηγήσεως·παραβάλωμεν δ' αὐτοῖς Λακωνικὸν ζεῦγοςδημαγωγῶν, Ἆγιν καὶ Κλεομένη τοὺς βα-σιλεῖς. καὶ γὰρ οὗτοι τὸν δῆμον αὔξοντεςὥσπερ ἐκεῖνοι, καὶ πολιτείαν καλὴν καὶ δι-καίαν ἐκλελοιπυῖαν πολὺν χρόνον ἀναλαμ-βάνοντες, ὁμοίως ἀπηχθάνοντο τοῖς δυνα-τοῖς, μὴ βουλομένοις ἀφεῖναι τὴν συνήθηπλεονεξίαν. ἀδελφοὶ μὲν οὖν οὐκ ἦσαν ἀλ-λήλων οἱ Λάκωνες, συγγενοῦς δὲ καὶ ἀδελ-φῆς ἥψαντο πολιτείας, ἀρχὴν τοιαύτην λα-βόντες.[3] Ἐπεὶ παρεισέδυ πρῶτον εἰς τὴν πόλινἀργύρου καὶ χρυσοῦ ζῆλος, καὶ συνηκολού-θησε τοῦ πλούτου τῇ μὲν κτήσει πλεονεξίακαὶ μικρολογία, τῇ δὲ χρήσει καὶ ἀπολαύ-σει τρυφὴ καὶ μαλακία καὶ πολυτέλεια,τῶν πλείστων ἐξέπεσεν ἡ Σπάρτη καλῶν,

7

κρουσθέντα τῆς πείρας τὸν Κλεομένη δια-φέρεσθαι καὶ πλανᾶσθαι κατὰ τὴν πόλιν,οὐδενὸς αὐτῷ προσχωροῦντος, ἀλλὰ φευ-γόντων καὶ φοβουμένων ἁπάντων. οὕτωςοὖν ἐπιστὰς καὶ πρὸς τοὺς φίλους εἰπών"οὐδὲν ἦν ἄρα θαυμαστὸν ἄρχειν γυναῖκαςἀνθρώπων φευγόντων τὴν ἐλευθερίαν", πα-ρεκάλεσε πάντας ἀξίως αὐτοῦ καὶ τῶν πε-πραγμένων τελευτᾶν. καὶ πρῶτος μὲν Ἱπ-πίτας ὑπὸ τῶν νεωτέρων τινὸς ἐπλήγη δεη-θείς, ἔπειτα τῶν ἄλλων ἕκαστος εὐκόλωςκαὶ ἀδεῶς ἑαυτὸν ἀποσφάττει, πλὴν Πα-ντέως τοῦ πρώτου Μεγάλην πόλιν καταλα-βόντος. τοῦτον δὲ κάλλιστον ὥρᾳ καὶ πρὸςτὴν ἀγωγὴν εὐφυέστατον τῶν νέων γενόμε-νον ἐρώμενον ἐσχηκὼς ὁ βασιλεὺς ἐκέλευ-σεν, ὅταν αὐτόν τε καὶ τοὺς ἄλλους ἴδῃ πε-πτωκότας, οὕτω τελευτᾶν. ἤδη δὲ κει-μένων ἁπάντων, ἐπιπορευόμενος ὁ Παντε-ὺς καὶ τῷ ξιφιδίῳ παραπτόμενος καθ' ἕκα-στον ἀπεπειρᾶτο, μή τις διαλανθάνοι ζῶν.

112

ἀμελῶς φυλάττουσι καὶ ῥᾳθύμως. τούτωνὁ Κλεομένης αὐτήκοος γενόμενος, καὶ πρὶναἰσθέσθαι τὸν Πτολεμαῖον ἀναχωρήσας,ἔφρασε τοῖς φίλοις. εὐθὺς οὖν πάντες ἃςπρότερον εἶχον ἐλπίδας ἐκβαλόντες, πρὸςὀργὴν ἐβουλεύσαντο τοῦ Πτολεμαίου τὴνἀδικίαν ἀμυνάμενοι καὶ τὴν ὕβριν ἀξίωςτῆς Σπάρτης ἀποθανεῖν, καὶ μὴ περιμένεινὥσπερ ἱερεῖα πιανθέντας κατακοπῆναι·δεινὸν γάρ, εἰ τὰς πρὸς Ἀντίγονον, ἄνδραπολεμιστὴν καὶ δραστήριον, διαλύσεις ὑπε-ριδὼν Κλεομένης κάθηται μητραγύρτουβασιλέως σχολὴν ἀναμένων, ὅταν πρῶτονἀπόθηται τὸ τύμπανον καὶ καταπαύσῃ τὸνθίασον, ἀποκτενοῦντος αὐτόν.[58] Ἐπεὶ δ' ἔδοξε ταῦτα καὶ κατὰ τύχην ὁΠτολεμαῖος εἰς Κάνωβον ἐξώρμησε,πρῶτον μὲν διέδωκαν λόγον, ὡς παραλύοι-το τῆς φυλακῆς ὑπὸ τοῦ βασιλέως· ἔπειτ'ἔκ τινος ἔθους βασιλικοῦ τοῖς μέλλουσιν ἐξεἱρκτῆς ἀπολύεσθαι δείπνου τε πεμπο-

109

καὶ ταπεινὰ πράττουσα παρ' ἀξίαν διετέλειμέχρι τῶν χρόνων ἐκείνων, ἐν οἷς Ἆγις καὶΛεωνίδας ἐβασίλευον, Ἆγις μὲν Εὐρυπω-ντίδης καὶ Εὐδαμίδα παῖς, ἕκτος ἀπ' Ἀγη-σιλάου τοῦ διαβάντος εἰς τὴν Ἀσίαν καὶμέγιστον Ἑλλήνων δυνηθέντος· ἦν γὰρἈγησιλάου μὲν Ἀρχίδαμος ὁ περὶ Μαν-δόριον τῆς Ἰταλίας ὑπὸ Μεσσαπίων ἀπο-θανών, Ἀρχιδάμου δὲ πρεσβύτερος μὲνυἱὸς Ἆγις, Εὐδαμίδας δὲ νεώτερος, ὃςἌγιδος ὑπ' Ἀντιπάτρου περὶ Μεγάληνπόλιν ἀναιρεθέντος ἀτέκνου τὴν βασιλείανἔσχε, τούτου δ' Ἀρχίδαμος, Ἀρχιδάμου δ'ἕτερος Εὐδαμίδας, Εὐδαμίδα δ' Ἆγις, περὶοὗ τάδε γέγραπται. Λεωνίδας δ' ὁ Κλεωνύ-μου τῆς μὲν ἑτέρας οἰκίας ἦν Ἀγιάδης,ὄγδοος δ' ἀπὸ Παυσανίου τοῦ νικήσαντοςἐν Πλαταιαῖς μάχῃ Μαρδόνιον. Παυσανίαςγὰρ υἱὸν ἔσχε Πλειστώνακτα, Πλειστῶναξδὲ Παυσανίαν, οὗ φυγόντος εἰς Τεγέαν ἐκΛακεδαίμονος ὅ τε πρεσβύτερος υἱὸς Ἀγη-

8

πόλιν, ἐπειρᾶτο τῶν ἀνθρώπων. οἱ μὲν οὖννέοι ταχὺ καὶ παρ' ἐλπίδας ὑπήκουσαναὐτῷ καὶ συναπεδύσαντο πρὸς τὴν ἀρετήν,ὥσπερ ἐσθῆτα τὴν δίαιταν ἐπ' ἐλευθερίᾳσυμμεταβάλλοντες. τῶν δὲ πρεσβυτέρων,ἅτε δὴ πόρρω διαφθορᾶς γεγονότων, συ-νέβαινε τοὺς πλείστους, ὥσπερ ἐπὶ δε-σπότην ἀγομένους ἐκ δρασμοῦ, δεδιέναικαὶ τρέμειν τὸν Λυκοῦργον, καὶ καθήπτο-ντο τοῦ Ἄγιδος, ὀδυρομένου τὰ παρόνταπράγματα καὶ τὸ παλαιὸν ἀξίωμα τῆςΣπάρτης ἐπιποθοῦντος. Λύσανδρος δ' ὁ Λί-βυος καὶ Μανδροκλείδας ὁ Ἐκφάνους, ἔτιδ' Ἀγησίλαος ἀπεδέξαντο καὶ συμπαρώρ-μησαν αὐτοῦ τὴν φιλοτιμίαν. ἦν δὲ Λύσαν-δρος μὲν ἐν δόξῃ μάλιστα τῶν πολιτῶν,Μανδροκλείδας δὲ δεινότατος Ἑλλήνωνπράγματα συσκευάσασθαι καὶ τὸ συνετὸντοῦτο καὶ δολερὸν τόλμῃ μεμειγμένονἔχων· Ἀγησίλαον μέν<τοι>, θεῖον ὄντα τοῦβασιλέως καὶ δυνατὸν εἰπεῖν, ἄλλως δὲ μα-

13

μένου καὶ ξενίων, οἱ φίλοι πολλὰ τοιαῦτατῷ Κλεομένει παρασκευάσαντες ἔξωθενεἰσέπεμψαν, ἐξαπατῶντες τοὺς φύλακας,οἰομένους ὑπὸ τοῦ βασιλέως ἀπεστάλθαι.καὶ γὰρ ἔθυε καὶ μετεδίδου τούτωνἀφθόνως αὐτοῖς, καὶ ἐπιθεὶς στεφάνους καὶκατακλιθεὶς εἱστιᾶτο μετὰ τῶν φίλων.λέγεται δὲ τάχιον ἢ διεγνώκει πρὸς τὴνπρᾶξιν ὁρμῆσαι, συναισθόμενος οἰκέτηνἕνα τῶν συνειδότων τὴν πρᾶξιν ἔξω παρὰγυναικὶ κεκοιμημένον ἧς ἤρα· καὶ φοβηθε-ὶς μήνυσιν, ἐπειδὴ μέσον ἡμέρας ἦν καὶτοὺς φύλακας ᾔσθετο καθεύδοντας ὑπὸ τῆςμέθης, ἐνδυσάμενος τὸν χιτῶνα καὶ τὴν ῥα-φὴν ἐκ τοῦ δεξιοῦ παραλυσάμενος ὤμου,γυμνῷ τῷ ξίφει μετὰ τῶν φίλων ἐξεπήδη-σεν ἐνεσκευασμένων ὁμοίως, δεκατριῶνὄντων. Ἱππίτας δὲ χωλὸς ὢν τῇ μὲν πρώτῃσυνεξέπεσεν ὁρμῇ προθύμως, ὡς δ' ἑώρασχολαίτερον πορευομένους δι' αὐτόν,ἐκέλευσεν ἀνελεῖν καὶ μὴ διαφθείρειν τὴν

110

πρᾶξιν, ἄχρηστον ἄνθρωπον περιμένοντας.ἔτυχε δὲ τῶν Ἀλεξανδρέων τις ἵππον ἄγωνπαρὰ τὰς θύρας· τοῦτον ἀφελόμενοι καὶτὸν Ἱππίταν ἀναβαλόντες, ἐφέροντο δρόμῳδιὰ τῶν στενωπῶν καὶ παρεκάλουν τὸνὄχλον ἐπὶ τὴν ἐλευθερίαν. τοῖς δὲ τοσοῦτονὡς ἔοικεν ἀλκῆς μετῆν, ὅσον ἐπαινεῖν καὶθαυμάζειν τὴν τοῦ Κλεομένους τόλμαν,ἀκολουθεῖν δὲ καὶ βοηθεῖν οὐδεὶς ἐθάρρει.τὸν μὲν οὖν τοῦ Χρυσέρμου Πτολεμαῖον ἐκτῆς αὐλῆς ἐξιόντα τρεῖς εὐθὺς προσπε-σόντες ἀπέκτειναν· ἑτέρου δὲ Πτολεμαίουτοῦ φυλάσσοντος τὴν πόλιν ἐλαύνοντος ἅρ-ματι πρὸς αὐτούς, ὁρμήσαντες ἐναντίοιτοὺς μὲν ὑπηρέτας καὶ δορυφόρους διε-σκέδασαν, αὐτὸν δὲ κατασπάσαντες ἀπὸτοῦ ἅρματος ἀπέκτειναν. εἶτα πρὸς τὴνἄκραν ἐχώρουν, ἀναρρῆξαι διανοούμενοι τὸδεσμωτήριον καὶ χρήσασθαι τῷ πλήθειτῶν δεδεμένων. ἔφθασαν δὲ φραξάμενοικαλῶς οἱ φύλακες, ὥστε καὶ ταύτης ἀπο-

111

διατιθέμενον. οὗτος μὲν οὖν αὑτοῦ τινα θυ-μὸν ἀποπιμπλὰς ἴδιον εἰσήνεγκε τὸννόμον· οἱ δ' ἄλλοι πλεονεξίας ἕνεκα δε-ξάμενοι καὶ κυρώσαντες, ἀπώλεσαν τὴνἀρίστην κατάστασιν. ἐκτῶντο γὰρ ἀφειδῶςἤδη παρωθοῦντες οἱ δυνατοὶ τοὺς προσήκο-ντας ἐκ τῶν διαδοχῶν, καὶ ταχὺ τῆς εὐπο-ρίας εἰς ὀλίγους συρρυείσης, πενία τὴνπόλιν κατέσχεν, ἀνελευθερίαν καὶ τῶν κα-λῶν ἀσχολίαν ἐπιφέρουσα μετὰ φθόνου καὶδυσμενείας πρὸς τοὺς ἔχοντας. ἀπελείφθη-σαν οὖν ἑπτακοσίων οὐ πλείονες Σπαρτι-ᾶται, καὶ τούτων ἴσως ἑκατὸν ἦσαν οἱ γῆνκεκτημένοι καὶ κλῆρον· ὁ δ' ἄλλος ὄχλοςἄπορος καὶ ἄτιμος ἐν τῇ πόλει παρεκάθη-το, τοὺς μὲν ἔξωθεν πολέμους ἀργῶς καὶἀπροθύμως ἀμυνόμενος, ἀεὶ δέ τινα καιρὸνἐπιτηρῶν μεταβολῆς καὶ μεταστάσεως τῶνπαρόντων.[6] Διὰ ταῦτα δὴ καλὸν ὁ Ἆγις, ὥσπερ ἦν,ποιούμενος ἐξισῶσαι καὶ ἀναπληρῶσαι τὴν

12

σίπολις ἐβασίλευσε, καὶ τούτου τελευτήσα-ντος ἀτέκνου Κλεόμβροτος ὁ νεώτερος. ἐκδὲ Κλεομβρότου πάλιν ἄλλος Ἀγησίπολιςἦν καὶ Κλεομένης, ὧν Ἀγησίπολις μὲν οὔτ'ἦρξε πολὺν χρόνον οὔτε παῖδας ἔσχε, Κλε-ομένης δὲ βασιλεύσας μετ' Ἀγησίπολιν τὸνμὲν πρεσβύτερον τῶν υἱῶν Ἀκρότατον ἔτιζῶν ἀπέβαλε, νεώτερον δὲ Κλεώνυμον κα-τέλιπεν, ὃς οὐκ ἐβασίλευσεν, ἀλλ' Ἄρευςυἱωνὸς ὢν Κλεομένους, Ἀκροτάτου δ' υἱός[Ἄρευς]· Ἄρεως δὲ πεσόντος περὶ Κόριν-θον υἱὸς ὢν Ἀκρότατος τὴν βασιλείαν κα-τέσχεν. ἀπέθανε δὲ καὶ οὗτος ἡττηθεὶςμάχῃ περὶ Μεγάλην πόλιν ὑπ' Ἀριστοδή-μου τοῦ τυράννου, καταλιπὼν ἐγκύμονατὴν γυναῖκα. παιδίου δ' ἄρρενος γενομένου,Λεωνίδας ὁ Κλεωνύμου τὴν ἐπιτροπὴνἔσχεν, εἶτα πρὶν ἐν ἡλικίᾳ γενέσθαι τελευ-τήσαντος, οὕτως εἰς αὐτὸν ἡ βασιλεία πε-ριῆλθεν, οὐ πάνυ τοῖς πολίταις εὐάρμοστονὄντα. καίπερ γὰρ ἐγκεκλικότων ἤδη τῇ

9

δ' οὐδὲν ἐπέραινεν ἡ βουλὴ συνελθοῦσα διὰτοὺς πλουσίους ἰσχύοντας ἐν αὐτῇ, τρέπε-ται πρὸς ἔργον οὐ νόμιμον οὐδ' ἐπιεικές,ἀφελέσθαι τῆς ἀρχῆς τὸν Ὀκτάβιον, ἀμη-χανῶν ἄλλως ἐπαγαγεῖν τῷ νόμῳ τὴνψῆφον. καὶ πρῶτον μὲν ἐδεῖτο φανερῶςαὐτοῦ, λόγους τε προσφέρων φιλαν-θρώπους καὶ χειρῶν ἁπτόμενος, ἐνδοῦναικαὶ χαρίσασθαι τῷ δήμῳ, δίκαια μὲν ἀξιο-ῦντι, μικρὰ δ' ἀντὶ μεγάλων πόνων καὶ κιν-δύνων ληψομένῳ. διωθουμένου δὲ τοῦὈκταβίου τὴν ἔντευξιν, ὑπειπὼν ὁ Τι-βέριος, ὡς οὐκ ἔστιν ἄρχοντας ἀμφοτέρουςκαὶ περὶ πραγμάτων μεγάλων ἀπ' ἴσηςἐξουσίας διαφερομένους ἄνευ πολέμου διε-ξελθεῖν τὸν χρόνον, ἓν ἴαμα τούτου μόνονὁρᾶν ἔφη τὸ παύσασθαι τῆς ἀρχῆς τὸν ἕτε-ρον. καὶ περὶ αὐτοῦ γε προτέρου τὸνὈκτάβιον ἐκέλευσε τῷ δήμῳ ψῆφον ἀνα-δοῦναι· καταβήσεσθαι γὰρ εὐθὺς ἰδιώτηςγενόμενος, ἂν τοῦτο δόξῃ τοῖς πολίταις.

140

ῖδας, μίαν δὲ τῶν θυγατέρων, ἣ Σκιπίωνιτῷ νεωτέρῳ συνῴκησε, καὶ δύο υἱοὺς περὶὧν τάδε γέγραπται, Τιβέριον καὶ Γάιον,διαγενομένους οὕτως φιλοτίμως ἐξέ-θρεψεν, ὥστε πάντων εὐφυεστάτους Ῥω-μαίων ὁμολογουμένως γεγονότας, πεπαι-δεῦσθαι δοκεῖν βέλτιον ἢ πεφυκέναι πρὸςἀρετήν.[2] Ἐπεὶ δ', ὥσπερ ἡ τῶν πλασσομένωνκαὶ γραφομένων Διοσκούρων ὁμοιότηςἔχει τινὰ τοῦ πυκτικοῦ πρὸς τὸν δρομικὸνἐπὶ τῆς μορφῆς διαφοράν, οὕτω τῶν νεανί-σκων ἐκείνων ἐν πολλῇ τῇ πρὸς ἀνδρείανκαὶ σωφροσύνην, ἔτι δ' ἐλευθεριότητα καὶλογιότητα καὶ μεγαλοψυχίαν ἐμφερείᾳ με-γάλαι περὶ τὰ ἔργα καὶ τὰς πολιτείας οἷονἐξήνθησαν καὶ διεφάνησαν ἀνομοιότητες,οὐ χεῖρον εἶναί μοι δοκεῖ ταύτας προεκ-θέσθαι. πρῶτον μὲν οὖν ἰδέᾳ προσώπου καὶβλέμματι κακινήματι πρᾶος καὶ καταστη-ματικὸς ἦν ὁ Τιβέριος, ἔντονος δὲ καὶ σφο-

121

διαφθορᾷ τοῦ πολιτεύματος ὁμαλῶςἁπάντων, ἦν τις ἐν τῷ Λεωνίδᾳ τῶν πα-τρῴων ἐπιφανὴς ἐκδιαίτησις, ἅτε δὴχρόνον ἠλινδημένῳ πολὺν ἐν αὐλαῖς σατρα-πικαῖς καὶ τεθεραπευκότι Σέλευκον, εἶτατὸν ἐκεῖθεν ὄγκον εἰς Ἑλληνικὰ πράγματακαὶ νόμιμον ἀρχὴν οὐκ ἐμμελῶς μεταφέρο-ντι.[4] Ὁ δ' Ἆγις οὕτω πολὺ παρήλλαττενεὐφυΐᾳ καὶ φρονήματι ψυχῆς οὐ μόνον το-ῦτον, ἀλλὰ σχεδὸν ἅπαντας ὅσοι μετ' Ἀγη-σίλαον τὸν μέγαν ἐβασίλευσαν, ὥστε μη-δέπω γεγονὼς εἰκοστὸν ἔτος, ἐντεθραμ-μένος δὲ πλούτοις καὶ τρυφαῖς γυναικῶν,τῆς τε μητρὸς Ἀγησιστράτας καὶ τῆς μάμ-μης Ἀρχιδαμίας, αἳ πλεῖστα χρήματα Λα-κεδαιμονίων ἐκέκτηντο, πρός τε τὰς ἡδο-νὰς εὐθὺς ἀπισχυρίσασθαι, καὶ τὸν ἐπι-πρέψαι μάλιστα τῇ χάριτι τῆς μορφῆςὡραϊσμὸν δοκοῦντα περισπάσας τοῦ σώμα-τος, καὶ πᾶσαν ἐκδὺς καὶ διαφυγὼν πολυ-

10

τέλειαν, ἐγκαλλωπίζεσθαι τῷ τριβωνίῳ,καὶ δεῖπνα καὶ λουτρὰ καὶ διαίτας Λακωνι-κὰς ζητεῖν, καὶ λέγειν ὡς οὐδὲν δέοιτο τῆςβασιλείας, εἰ μὴ δι' αὐτὴν ἀναλήψοιτο τοὺςνόμους καὶ τὴν πάτριον ἀγωγήν.[5] Ἀρχὴν μὲν οὖν διαφθορᾶς καὶ τοῦ νοσε-ῖν ἔσχε τὰ πράγματα τῶν Λακεδαιμονίωνσχεδὸν ἀφ' οὗ τὴν Ἀθηναίων καταλύσαντεςἡγεμονίαν χρυσίου τε καὶ ἀργυρίου κα-τέπλησαν ἑαυτούς. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τῶνοἴκων ὃν ὁ Λυκοῦργος ὥρισε φυλαττόντωνἀριθμὸν ἐν ταῖς διαδοχαῖς, καὶ πατρὸς παι-δὶ τὸν κλῆρον ἀπολείποντος, ἁμῶς γέ πωςἡ τάξις αὕτη καὶ ἰσότης διαμένουσα τὴνπόλιν ἐκ τῶν ἄλλων ἀνέφερεν ἁμαρτη-μάτων. ἐφορεύσας δέ τις ἀνὴρ δυνατός,αὐθάδης δὲ καὶ χαλεπὸς τὸν τρόπον, Ἐπι-τάδευς ὄνομα, πρὸς τὸν υἱὸν αὐτῷ γενο-μένης διαφορᾶς, ῥήτραν ἔγραψεν ἐξεῖναιτὸν οἶκον αὑτοῦ καὶ τὸν κλῆρον ᾧ τιςἐθέλοι καὶ ζῶντα δοῦναι καὶ καταλιπεῖν

11

δρὸς ὁ Γάιος, ὥστε καὶ δημηγορεῖν τὸν μὲνἐν μιᾷ χώρᾳ βεβηκότα κοσμίως, τὸν δὲῬωμαίων πρῶτον ἐπὶ τοῦ βήματος περι-πάτῳ τε χρήσασθαι καὶ περισπάσαι τὴντήβεννον ἐξ ὤμου λέγοντα, καθάπερ Κλέω-να τὸν Ἀθηναῖον ἱστόρηται περισπάσαι τετὴν περιβολὴν καὶ τὸν μηρὸν πατάξαιπρῶτον τῶν δημηγορούντων· ἔπειθ' ὁλόγος τοῦ μὲν Γαΐου φοβερὸς καὶ περιπα-θὴς εἰς δείνωσιν, ἡδίων δ' ὁ τοῦ Τιβερίουκαὶ μᾶλλον ἐπαγωγὸς οἴκτου· τῇ δὲ λέξεικαθαρὸς καὶ διαπεπονημένος ἀκριβῶς ἐκε-ῖνος, ὁ δὲ Γαΐου πιθανὸς καὶ γεγανωμένος.οὕτω δὲ καὶ περὶ δίαιταν καὶ τράπεζανεὐτελὴς καὶ ἀφελὴς ὁ Τιβέριος, ὁ δὲ Γάιοςτοῖς μὲν ἄλλοις παραβαλεῖν σώφρων καὶαὐστηρός, τῇ δὲ πρὸς τὸν ἀδελφὸν διαφορᾷνεοπρεπὴς καὶ περίεργος, ὡς οἱ περὶ Δρο-ῦσον ἤλεγχον ὅτι δελφῖνας ἀργυροῦς ἐπρία-το τιμῆς εἰς ἑκάστην λίτραν δραχμῶν χιλί-ων καὶ διακοσίων πεντήκοντα. τῷ δ' ἤθει

122

περιῄεσαν οἰκτροὶ καὶ ταπεινοὶ κατὰ τὴνἀγοράν, ἐπεβούλευον δὲ τῷ Τιβερίῳ κρύφακαὶ συνίστασαν ἐπ' αὐτὸν τοὺς ἀναιρήσο-ντας, ὥστε κἀκεῖνον οὐδενὸς ἀγνοοῦντοςὑποζώννυσθαι ξιφίδιον λῃστρικόν, ὃ δόλω-να καλοῦσιν.[11] Ἐνστάσης δὲ τῆς ἡμέρας καὶ τὸνδῆμον αὐτοῦ καλοῦντος ἐπὶ τὴν ψῆφον, ἡρ-πάσθησαν ὑπὸ τῶν πλουσίων αἱ ὑδρίαι, καὶτὰ γινόμενα πολλὴν εἶχε σύγχυσιν. οὐ μὴνἀλλὰ τῶν περὶ Τιβέριον πλήθει βιάσασθαιδυναμένων καὶ συστρεφομένων ἐπὶ τοῦτο,Μάλλιος καὶ Φούλβιος ἄνδρες ὑπατικοὶπροσπεσόντες τῷ Τιβερίῳ καὶ χειρῶνἁπτόμενοι καὶ δακρύοντες ἐδέοντο παύσα-σθαι. τοῦ δὲ καὶ τὸ μέλλον ὅσον οὔπω δει-νὸν ἤδη συμφρονοῦντος, καὶ δι' αἰδῶ τῶνἀνδρῶν πυθομένου τί κελεύουσι πράττειναὐτόν, οὐκ ἔφασαν ἀξιόχρεῳ πρὸς τηλικαύ-την εἶναι συμβουλίαν, ἐπιτρέψαι δὲ τῇ βου-λῇ κελεύοντες καὶ δεόμενοι συνέπεισαν. ὡς

139

Λακεδαιμονίων οὐδ' οἱ πολέμιοι ῥᾳδίως ἐνταῖς μάχαις ἀπαντῶντες προσέφερον τὰςχεῖρας, ἀλλ' ἀπετρέποντο δεδιότες καὶ σε-βόμενοι τὸ ἀξίωμα. διὸ καὶ πολλῶν γεγο-νότων Λακεδαιμονίοις ἀγώνων πρὸς Ἕλ-ληνας, εἷς μόνος ἀνῃρέθη πρὸ τῶν Φιλιπ-πικῶν δόρατι πληγεὶς περὶ Λεῦκτρα Κλε-όμβροτος. Μεσσηνίων δὲ καὶ Θεόπομπονὑπ' Ἀριστομένους πεσεῖν λεγόντων, οὔφασι Λακεδαιμόνιοι, πληγῆναι δὲ μόνον·ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἔχει τινὰς ἀμφιλογίας. ἐνδὲ Λακεδαίμονι πρῶτος Ἆγις βασιλεύωνὑπ' ἐφόρων ἀπέθανε, καλὰ μὲν ἔργα καὶπρέποντα τῇ Σπάρτῃ προελόμενος, ἡλικίαςδὲ γεγονὼς ἐν ᾗ ἁμαρτάνοντες ἄνθρωποισυγγνώμης τυγχάνουσι, μεμφθεὶς δ' ὑπὸτῶν φίλων δικαιότερον ἢ τῶν ἐχθρῶν, ὅτικαὶ Λεωνίδαν περιέσωσε καὶ τοῖς ἄλλοιςἐπίστευσεν, ἡμερώτατος καὶ πραότατοςγενόμενος.

40

ἐντέκωσι ζῆλον· ἐπεὶ Τέρπανδρόν γε καὶΘάλητα καὶ Φερεκύδην ξένους ὄντας, ὅτιτὰ αὐτὰ τῷ Λυκούργῳ διετέλουν ᾄδοντεςκαὶ φιλοσοφοῦντες, ἐν Σπάρτῃ τιμηθῆναιδιαφερόντως. "σὺ δ' Ἐκπρέπη μὲν" ἔφησεν"ἐπαινεῖς, ὃς ἐφορεύων Φρύνιδος τοῦ μου-σικοῦ σκεπάρνῳ τὰς δύο τῶν ἐννέα χορδῶνἐξέτεμε, καὶ τοὺς ἐπὶ Τιμοθέῳ πάλιν τὸαὐτὸ τοῦτο πράξαντας, ἡμᾶς δὲ μέμφῃτρυφὴν καὶ πολυτέλειαν καὶ ἀλαζονείαν ἐκτῆς Σπάρτης ἀναιροῦντας, ὥσπερ οὐχὶκἀκείνων τὸ ἐν μουσικῇ σοβαρὸν καὶ πε-ριττὸν ὅπως ἐνταῦθα μὴ προέλθῃ φυλαττο-μένων, ὅπου γενομένων βίων καὶ τρόπωνἀμετρία καὶ πλημμέλεια τὴν πόλιν ἀσύμ-φωνον καὶ ἀνάρμοστον ἑαυτῇ πεποίηκεν."[11] Ἐκ τούτου τῷ μὲν Ἄγιδι τὸ πλῆθοςἐπηκολούθησεν, οἱ δὲ πλούσιοι τόν τε Λεω-νίδαν παρεκάλουν μὴ σφᾶς προέσθαι, καὶτοὺς γέροντας, οἷς τὸ κράτος ἦν ἐν τῷ προ-βουλεύειν, δεόμενοι καὶ πείθοντες ἴσχυσαν,

21

τέρου πρὸς τὸν ἕτερον δι' ὀργὴν ἀνεπιτή-δειον. οὐ γὰρ μόνον ἐν βακχεύμασιν ὡς ἔοι-κεν, ἀλλὰ καὶ ἐν φιλοτιμίαις καὶ ὀργαῖς τὸπεφυκέναι καλῶς καὶ πεπαιδεῦσθαι σω-φρόνως ἐφίστησι καὶ κατακοσμεῖ τὴνδιάνοιαν. ἐπεὶ δ' ἑώρα τὸν Ὀκτάβιον ἐνε-χόμενον τῷ νόμῳ καὶ κατέχοντα τῆς δημο-σίας χώρας συχνὴν ὁ Τιβέριος, ἐδεῖτο πα-ρεῖναι τὴν φιλονικίαν, ὑφιστάμενος αὐτῷτὴν τιμὴν ἀποδώσειν ἐκ τῶν ἰδίων, καίπεροὐ λαμπρῶν ὄντων. οὐκ ἀνασχομένου δὲτοῦ Ὀκταβίου, διαγράμματι τὰς ἄλλας ἀρ-χὰς ἁπάσας ἐκώλυσε χρηματίζειν, ἄχρι ἂνἡ περὶ τοῦ νόμου διενεχθῇ ψῆφος· τῷ δὲτοῦ Κρόνου ναῷ σφραγῖδας ἰδίας ἐπέβαλεν,ὅπως οἱ ταμίαι μηδὲν ἐξ αὐτοῦ λαμβάνοιενμηδ' εἰσφέροιεν, καὶ τοῖς ἀπειθήσασι τῶνστρατηγῶν ζημίαν ἐπεκήρυξεν, ὥστεπάντας ὑποδείσαντας ἀφεῖναι τὴν ἑκάστῳπροσήκουσαν οἰκονομίαν. ἐντεῦθεν οἱ κτη-ματικοὶ τὰς μὲν ἐσθῆτας μετέβαλον, καὶ

138

κατὰ τὴν τοῦ λόγου διαφορὰν ὁ μὲν ἐπιει-κὴς καὶ πρᾶος, ὁ δὲ τραχὺς καὶ θυμοειδής,ὥστε καὶ παρὰ γνώμην ἐν τῷ λέγειν ἐκφε-ρόμενον πολλάκις ὑπ' ὀργῆς τήν τε φωνὴνἀποξύνειν καὶ βλασφημεῖν καὶ συνταράτ-τειν τὸν λόγον. ὅθεν καὶ βοήθημα τῆςἐκτροπῆς ταύτης ἐποιήσατο [τὸν] Λικίν-νιον οἰκέτην οὐκ ἀνόητον, ὃς ἔχων φωνα-σκικὸν ὄργανον, ᾧ τοὺς φθόγγους ἀναβι-βάζουσιν, ὄπισθεν ἑστὼς τοῦ Γαΐου λέγο-ντος, ὁπηνίκα τραχυνόμενον αἴσθοιτο τῇφωνῇ καὶ παραρρηγνύμενον δι' ὀργήν, ἐνε-δίδου τόνον μαλακόν, ᾧ τὸ σφοδρὸν εὐθὺςἐκεῖνος ἅμα τοῦ πάθους καὶ τῆς φωνῆςἀνιεὶς ἐπραΰνετο καὶ παρεῖχεν ἑαυτὸν εὐα-νάκλητον.[3] Αἱ μὲν οὖν διαφοραὶ τοιαῦταί τινεςἦσαν αὐτῶν· ἀνδραγαθία δὲ πρὸς τοὺς πο-λεμίους, καὶ πρὸς τοὺς ὑπηκόους δικαιοσύ-νη, καὶ πρὸς τὰς ἀρχὰς ἐπιμέλεια, καὶπρὸς τὰς ἡδονὰς ἐγκράτεια ... ἀπαράλλα-

123

ὅσον ἑνὶ πλείονας γενέσθαι τοὺς ἀποψηφι-σαμένους τὴν ῥήτραν. Ὁ δὲ Λύσανδρος ἔτιτὴν ἀρχὴν ἔχων ὥρμησε τὸν Λεωνίδανδιώκειν κατὰ δή τινα νόμον παλαιόν, ὃςοὐκ ἐᾷ τὸν Ἡρακλείδην ἐκ γυναικὸς ἀλλο-δαπῆς τεκνοῦσθαι, τὸν δ' ἀπελθόντα τῆςΣπάρτης ἐπὶ μετοικισμῷ πρὸς ἑτέρουςἀποθνῄσκειν κελεύει. ταῦτα κατὰ τοῦ Λε-ωνίδα λέγειν ἑτέρους διδάξας, αὐτὸς παρε-φύλαττε μετὰ τῶν συναρχόντων τὸ σημε-ῖον. ἔστι δὲ τοιόνδε· δι' ἐτῶν ἐννέα λα-βόντες οἱ ἔφοροι νύκτα καθαρὰν καὶ ἀσέλη-νον σιωπῇ καθέζονται πρὸς οὐρανὸν ἀπο-βλέποντες. ἐὰν οὖν ἐκ μέρους τινὸς εἰς ἕτε-ρον μέρος ἀστὴρ διᾴξῃ, κρίνουσι τοὺς βα-σιλεῖς ὡς περὶ τὸ θεῖον ἐξαμαρτάνονταςκαὶ καταπαύουσι τῆς ἀρχῆς, μέχρι ἂν ἐκΔελφῶν ἢ Ὀλυμπίας χρησμὸς ἔλθῃ τοῖςἡλωκόσι τῶν βασιλέων βοηθῶν. τοῦτο δὴτὸ σημεῖον αὑτῷ γεγονέναι λέγων ὁ Λύ-σανδρος κρίσιν τῷ Λεωνίδᾳ προὔθηκε, καὶ

22

τῷ Ἄγιδι τὸ σῶμα περιέστειλε καὶ κατε-κάλυψε· τῷ δ' υἱῷ προσπεσοῦσα καὶ φιλή-σασα τὸ πρόσωπον, "ἡ πολλή σε" εἶπεν "ὦπαῖ εὐλάβεια καὶ τὸ πρᾶον καὶ τὸ φιλάν-θρωπον ἀπώλεσε μεθ' ἡμῶν." ὁ δ' Ἀμ-φάρης ἀπὸ τῆς θύρας ὁρῶν τὰ γινόμενα καὶτὰς φωνὰς ἀκούων, ἐπεισῆλθε καὶ πρὸςτὴν Ἀγησιστράταν μετ' ὀργῆς εἶπεν· "εἰτοίνυν" ἔφη "ταὐτὰ ἐδοκίμαζες τῷ υἱῷ, τα-ὐτὰ καὶ πείσῃ." καὶ ἡ Ἀγησιστράτα πρὸςτὸν βρόχον ἀνισταμένη "μόνον" ἔφη "συνε-νέγκαι ταῦτα τῇ Σπάρτῃ."[21] Τοῦ δὲ πάθους εἰς τὴν πόλιν ἐξαγγελ-θέντος καὶ τῶν τριῶν σωμάτων ἐκκομιζο-μένων, οὐκ ἦν ὁ φόβος οὕτω μέγας, ὥστεμὴ καταφανεῖς εἶναι τοὺς πολίτας ἀλγο-ῦντας μὲν ἐπὶ τοῖς γεγονόσι, μισοῦντας δὲτὸν Λεωνίδαν καὶ τὸν Ἀμφάρην, μηδὲν δει-νότερον μηδ' ἀνοσιώτερον, ἐξ οὗ ΔωριεῖςΠελοπόννησον οἰκοῦσιν, οἰομένους ἐνΣπάρτῃ πεπρᾶχθαι. βασιλεῖ γὰρ ὡς ἔοικε

39

κτος. ἦν δὲ πρεσβύτερος ἐνιαυτοῖς ἐννέα ὁΤιβέριος· καὶ τοῦτο τὴν ἑκατέρου πολιτεί-αν ἀπηρτημένην τοῖς χρόνοις ἐποίησε καὶτὰς πράξεις οὐχ ἥκιστα διελυμήνατο, μὴσυνακμασάντων μηδὲ συμβαλόντων εἰς τὸαὐτὸ τὴν δύναμιν, μεγάλην ἂν ἐξ ἀμφοῖνὁμοῦ καὶ ἀνυπέρβλητον γενομένην. λεκτέονοὖν ἰδίᾳ περὶ [τοῦ] ἑκατέρου, καὶ περὶ τοῦπρεσβυτέρου πρότερον.[4] Ἐκεῖνος τοίνυν εὐθὺς ἐκ παίδων γε-νόμενος οὕτως ἦν περιβόητος, ὥστε τῆςτῶν αὐγούρων λεγομένης ἱερωσύνης ἀξιω-θῆναι δι' ἀρετὴν μᾶλλον ἢ διὰ τὴνεὐγένειαν. ἐδήλωσε δ' Ἄππιος Κλαύδιος,ἀνὴρ ὑπατικὸς καὶ τιμητικὸς καὶ προγε-γραμμένος κατ' ἀξίωμα τῆς Ῥωμαίων βου-λῆς καὶ πολὺ φρονήματι τοὺς καθ' αὑτὸνὑπεραίρων· ἑστιωμένων γὰρ ἐν ταὐτῷ τῶνἱερέων, προσαγορεύσας τὸν Τιβέριον καὶφιλοφρονηθεὶς αὐτὸς ἐμνᾶτο τῇ θυγατρὶνυμφίον. δεξαμένου δ' ἀσμένως ἐκείνου καὶ

124

Ὀκτάβιον τρέπονται τῶν δημάρχων ἕνα,νεανίαν ἐμβριθῆ τὸ ἦθος καὶ κόσμιον, ἑτα-ῖρον δὲ τοῦ Τιβερίου καὶ συνήθη. διὸ τὸμὲν πρῶτον αἰδούμενος ἐκεῖνον ἀνεδύετο·πολλῶν δὲ καὶ δυνατῶν δεομένων καὶ λιπα-ρούντων, ὥσπερ ἐκβιασθεὶς ἀντικαθίστατοτῷ Τιβερίῳ καὶ διεκρούετο τὸν νόμον. ἔστιδὲ τοῦ κωλύοντος ἐν τοῖς δημάρχοις τὸκράτος· οὐδὲν γὰρ οἱ πολλοὶ κελεύοντεςπεραίνουσιν ἑνὸς ἐνισταμένου. πρὸς τοῦτοπαροξυνθεὶς ὁ Τιβέριος τὸν μὲν φιλάνθρω-πον ἐπανείλετο νόμον, τὸν δ' ἡδίω τε τοῖςπολλοῖς καὶ σφοδρότερον ἐπὶ τοὺς ἀδικο-ῦντας εἰσέφερεν, ἤδη κελεύων ἐξίστασθαιτῆς χώρας ἣν ἐκέκτηντο παρὰ τοὺς προ-τέρους νόμους. ἦσαν οὖν ὁμοῦ τι καθ'ἑκάστην ἡμέραν ἀγῶνες αὐτῷ πρὸς τὸνὈκτάβιον ἐπὶ τοῦ βήματος, ἐν οἷς, καίπερἐξ ἄκρας σπουδῆς καὶ φιλονικίας ἀντερεί-δοντες, οὐδὲν εἰπεῖν λέγονται περὶ ἀλλή-λων φλαῦρον, οὐδὲ ῥῆμα προπεσεῖν θα-

137

των εἰμὶ τῶν ἀναιρούντων"· καὶ ταῦτ'εἰπὼν παρέδωκε τῷ βρόχῳ τὸν τράχηλονἑκουσίως. Ὁ δ' Ἀμφάρης προελθὼν ἐπὶτὰς θύρας καὶ τὴν Ἀγησιστράταν προσπε-σοῦσαν αὐτῷ διὰ συνήθειαν καὶ φιλίαν ἀνα-στήσας, οὐδὲν ἔφη περὶ τὸν Ἆγιν ἔσεσθαιβίαιον οὐδ' ἀνήκεστον· ἐκέλευε δὲ κἀκείνηνεἰ βούλοιτο πρὸς τὸν υἱὸν εἰσελθεῖν. ἐκεί-νης δὲ καὶ τὴν μητέρα μετ' αὐτῆς παρεῖναιδεομένης, οὐδὲν ἔφη κωλύειν ὁ Ἀμφάρης·καὶ δεξάμενος ἀμφοτέρας καὶ πάλιν κλε-ῖσαι τὰς θύρας τοῦ δεσμωτηρίου κελεύσας,προτέραν μὲν τὴν Ἀρχιδαμίαν παρέδωκεν,ἤδη σφόδρα πρεσβῦτιν οὖσαν καὶ καταγε-γηρακυῖαν ἐν ἀξιώματι μεγίστῳ τῶν πολι-τίδων· ἀποθανούσης δ' ἐκείνης ἐκέλευσετὴν Ἀγησιστράταν ἔσω βαδίζειν. ὡς δ'εἰσελθοῦσα τόν θ' υἱὸν ἐθεάσατο χαμαὶ κεί-μενον καὶ τὴν μητέρα νεκρὰν ἐκ τοῦβρόχου κρεμαμένην, ἐκείνην μὲν αὐτὴ τοῖςὑπηρέταις συγκαθεῖλε, καὶ παρεκτείνασα

38

μάρτυρας παρεῖχεν, ὡς ἐκ γυναικὸς Ἀσια-νῆς, ἣν τῶν Σελεύκου τινὸς ὑπάρχων αὐτῷσυνοικίσαντος ἔσχε, τεκνώσαιτο δύο παι-δία, δυσχεραινόμενος δὲ καὶ μισούμενοςὑπὸ τῆς γυναικὸς ἐπανέλθοι παρὰ γνώμηνοἴκαδε, καὶ διαδοχῆς ἔρημον ἀνέλοι τὴνβασιλείαν. ἅμα δὲ τῇ δίκῃ Κλεόμβροτονἔπειθε τῆς βασιλείας ἀντιποιεῖσθαι, γαμ-βρὸν ὄντα τοῦ Λεωνίδα, γένους δὲ τοῦ βα-σιλικοῦ. φοβηθεὶς οὖν ὁ Λεωνίδας ἱκέτηςγίνεται τῆς Χαλκιοίκου, καὶ συνικέτευεν ἡθυγάτηρ τῷ πατρί, τὸν Κλεόμβροτον ἀπο-λιποῦσα. καλουμένου δὲ πρὸς τὴν δίκηναὐτοῦ καὶ μὴ καταβαίνοντος, ἐκεῖνον ἀπο-ψηφισάμενοι τὴν βασιλείαν τῷ Κλεομ-βρότῳ παρέδωκαν.[12] Ἐν τούτῳ δὲ τῆς ἀρχῆς ὁ Λύσανδροςἀπηλλάγη, τοῦ χρόνου διελθόντος. οἱ δὲκατασταθέντες ἔφοροι τὸν μὲν Λεωνίδανἀνέστησαν ἱκετεύοντα, τῷ δὲ Λυσάνδρῳκαὶ τῷ Μανδροκλείδᾳ δίκην ἐπῆγον, ὡς

23

στὰς λέγοι περὶ τῶν πενήτων, ὡς τὰ μὲνθηρία τὰ τὴν Ἰταλίαν νεμόμενα καὶ φωλεὸνἔχει, καὶ κοιταῖόν ἐστιν αὐτῶν ἑκάστῳ καὶκατάδυσις, τοῖς δ' ὑπὲρ τῆς Ἰταλίας μαχο-μένοις καὶ ἀποθνῄσκουσιν ἀέρος καὶ φω-τός, ἄλλου δ' οὐδενὸς μέτεστιν, ἀλλ' ἄοικοικαὶ ἀνίδρυτοι μετὰ τέκνων πλανῶνται καὶγυναικῶν, οἱ δ' αὐτοκράτορες ψεύδονταιτοὺς στρατιώτας ἐν ταῖς μάχαις παρακαλο-ῦντες ὑπὲρ τάφων καὶ ἱερῶν ἀμύνεσθαιτοὺς πολεμίους· οὐδενὶ γάρ ἐστιν οὐ βωμὸςπατρῷος, οὐκ ἠρίον προγονικὸν τῶν τοσού-των Ῥωμαίων, ἀλλ' ὑπὲρ ἀλλοτρίας τρυ-φῆς καὶ πλούτου πολεμοῦσι καὶ ἀπο-θνῄσκουσι, κύριοι τῆς οἰκουμένης εἶναι λε-γόμενοι, μίαν δὲ βῶλον ἰδίαν οὐκ ἔχοντες.[10] Τούτους ἀπὸ φρονήματος μεγάλου καὶπάθους ἀληθινοῦ τοὺς λόγους κατιόντας εἰςτὸν δῆμον <συν>ενθουσιῶντα καὶ συνεξανι-στάμενον οὐδεὶς ὑφίστατο τῶν ἐναντίων.ἐάσαντες οὖν τὸ ἀντιλέγειν ἐπὶ Μᾶρκον

136

τῆς καταινέσεως οὕτως γενομένης, εἰσιὼνὁ Ἄππιος οἴκαδε πρὸς αὑτὸν ἀπὸ τῆς θύ-ρας εὐθὺς ἐκάλει τὴν γυναῖκα, [καὶ] με-γάλῃ τῇ φωνῇ βοῶν· "ὦ Ἀντιστία, τὴνΚλαυδίαν ἡμῶν ἀνδρὶ καθωμολόγηκα."κἀκείνη θαυμάσασα "τίς" εἶπεν "ἡ σπουδή,ἢ τί τὸ τάχος; εἰ δὲ Τιβέριον αὐτῇ Γράγχονεὑρήκεις νυμφίον." οὐκ ἀγνοῶ δ' ὅτι τοῦτότινες ἐπὶ τὸν πατέρα τῶν Γράγχων Τι-βέριον καὶ Σκιπίωνα τὸν Ἀφρικανὸν ἀνα-φέρουσιν, ἀλλ' οἱ πλείους ὡς ἡμεῖς γράφο-μεν ἱστοροῦσι, καὶ Πολύβιος μετὰ τὴν Σκι-πίωνος Ἀφρικανοῦ τελευτὴν τοὺς οἰκείουςφησὶν ἐκ πάντων προκρίναντας τὸν Τι-βέριον δοῦναι τὴν Κορνηλίαν, ὡς ὑπὸ τοῦπατρὸς ἀνέκδοτον καὶ ἀνέγγυον ἀπολειφθε-ῖσαν. Ὁ δ' οὖν νεώτερος Τιβέριος στρα-τευόμενος ἐν Λιβύῃ μετὰ τοῦ δευτέρουΣκιπίωνος, ἔχοντος αὐτοῦ τὴν ἀδελφήν,ὁμοῦ συνδιαιτώμενος ὑπὸ σκηνὴν τῷ στρα-τηγῷ, ταχὺ μὲν αὐτοῦ τὴν φύσιν κατέμαθε,

125

παρὰ τὸν νόμον χρεῶν ἀποκοπὰς καὶ γῆνἀναδάσασθαι ψηφισαμένοις. κινδυνεύοντεςοὖν ἐκεῖνοι πείθουσι τοὺς βασιλεῖς ὁμοῦγενομένους χαίρειν ἐᾶν τὰ τῶν ἐφόρωνβουλεύματα· τοῦτο γὰρ τὸ ἀρχεῖον ἰσχύεινἐκ διαφορᾶς τῶν βασιλέων, τῷ τὰ βελτίοναλέγοντι προστιθέμενον τὴν ψῆφον, ὅτανἅτερος ἐρίζῃ πρὸς τὸ συμφέρον· ἀμφοῖν δὲταὐτὰ βουλευομένων ἄλυτον εἶναι τὴνἐξουσίαν, καὶ παρανόμως μαχεῖσθαι πρὸςτοὺς βασιλεῖς, ὧν μαχομένων διαιτᾶν καὶβραβεύειν αὐτοῖς εἶναι προσῆκον, οὐχὶ πο-λυπραγμονεῖν ὁμοφρονούντων. οὕτω δὴπεισθέντες ἀμφότεροι καὶ μετὰ τῶν φίλωνεἰς ἀγορὰν καταβάντες ἀνέστησαν μὲν ἐκτῶν δίφρων τοὺς ἐφόρους, ἄλλους δ' ἀντ'αὐτῶν ἀπέδειξαν, ὧν εἷς ἦν Ἀγησίλαος.ὁπλίσαντες δὲ τῶν νέων πολλοὺς καὶ λύσα-ντες τοὺς δεδεμένους, ἐγένοντο φοβεροὶτοῖς ὑπεναντίοις, ὡς πολλοὺς ἀποκτενο-ῦντες. ἀπέθανε δ' οὐδεὶς ὑπ' αὐτῶν, ἀλλὰ

24

ντες. ὁρῶν δὲ τοὺς ὑπηρέτας ὁ Δαμοχάρηςοὐ τολμῶντας ἅψασθαι τοῦ Ἄγιδος, ὁμοί-ως δὲ καὶ τῶν μισθοφόρων τοὺς παρε-στῶτας ἀποστρεφομένους καὶ φεύγονταςτὸ ἔργον, ὡς οὐ θεμιτὸν οὐδὲ νενομισμένονβασιλέως σώματι τὰς χεῖρας προσφέρειν,διαπειλησάμενος αὐτοῖς καὶ λοιδορηθεὶςεἷλκεν αὐτὸς εἰς τὸ οἴκημα τὸν Ἆγιν. ἤδηγὰρ ᾔσθηντο πολλοὶ τὴν σύλληψιν, καὶθόρυβος ἦν ἐπὶ ταῖς θύραις καὶ φῶτα πολ-λά, καὶ παρῆσαν ἥ τε μήτηρ τοῦ Ἄγιδοςκαὶ ἡ μάμμη, βοῶσαι καὶ δεόμεναι τὸν βα-σιλέα τῶν Σπαρτιατῶν λόγου καὶ κρίσεωςτυχεῖν ἐν τοῖς πολίταις. διὸ καὶ μάλιστακατήπειξαν τὴν ἀναίρεσιν, ὡς ἐξαρπαγησο-μένου νυκτὸς ἂν πλείονες ἐπέλθωσιν.[20] Ὁ μὲν οὖν Ἆγις ἐπὶ τὴν στραγγάληνπορευόμενος, ὡς εἶδέ τινα τῶν ὑπηρετῶνδακρύοντα καὶ περιπαθοῦντα, "παῦσαί με"εἶπεν "ὦ ἄνθρωπε κλαίων· καὶ γὰρ οὕτωςπαρανόμως καὶ ἀδίκως ἀπολλύμενος κρείτ-

37

πολλὰ καὶ μεγάλα πρὸς ζῆλον ἀρετῆς καὶμίμησιν ἐπὶ τῶν πράξεων ἐκφέρουσαν,ταχὺ δὲ τῶν νέων πάντων ἐπρώτευεν εὐτα-ξίᾳ καὶ ἀνδρείᾳ· καὶ τοῦ γε τείχους ἐπέβητῶν πολεμίων πρῶτος, ὥς φησι Φάννιος,λέγων καὶ αὐτὸς τῷ Τιβερίῳ συνεπιβῆναικαὶ συμμετασχεῖν ἐκείνης τῆς ἀριστείας.πολλὴν δὲ καὶ παρὼν εὔνοιαν εἶχεν ἐν τῷστρατοπέδῳ καὶ πόθον ἀπαλλαττόμενοςαὑτοῦ κατέλιπε.[5] Μετὰ δὲ τὴν στρατείαν ἐκείνην αἱρεθεὶςταμίας, ἔλαχε τῶν ὑπάτων Γαΐῳ Μαγκίνῳσυστρατεύειν ἐπὶ Νομαντίνους, ἀνθρώπῳμὲν οὐ πονηρῷ, βαρυποτμοτάτῳ δὲ Ῥω-μαίων στρατηγῷ. διὸ καὶ μᾶλλον ἐν τύχαιςπαραλόγοις καὶ πράγμασιν ἐναντίοις τοῦΤιβερίου διέλαμψεν οὐ μόνον τὸ συνετὸνκαὶ ἀνδρεῖον, ἀλλ', ὃ θαυμάσιον ἦν, αἰδώςτε πολλὴ καὶ τιμὴ τοῦ ἄρχοντος, ὑπὸ τῶνκακῶν οὐδ' ἑαυτὸν εἰ στρατηγός ἐστιν ἔτιγινώσκοντος. ἡττηθεὶς γὰρ μάχαις με-

126

γραφῆναι καὶ μαλακώτερος. οὓς γὰρ ἔδειδίκην τῆς ἀπειθείας δοῦναι καὶ μετὰ ζημί-ας ἣν παρὰ τοὺς νόμους ἐκαρποῦντο χώρανἀφεῖναι, τούτους ἐκέλευσε τιμὴν προσλαμ-βάνοντας ἐκβαίνειν ὧν ἀδίκως ἐκέκτηντο,καὶ παραδέχεσθαι τοὺς βοηθείας δεομένουςτῶν πολιτῶν. ἀλλὰ καίπερ οὕτω τῆς ἐπα-νορθώσεως οὔσης εὐγνώμονος, ὁ μὲνδῆμος ἠγάπα παρεὶς τὰ γεγενημένα παύ-σασθαι τὸ λοιπὸν ἀδικούμενος, οἱ δὲ πλού-σιοι καὶ κτηματικοὶ πλεονεξίᾳ μὲν τὸννόμον, ὀργῇ δὲ καὶ φιλονικίᾳ τὸν νομο-θέτην δι' ἔχθους ἔχοντες, ἐπεχείρουν ἀπο-τρέπειν τὸν δῆμον, ὡς γῆς ἀναδασμὸν ἐπὶσυγχύσει τῆς πολιτείας εἰσάγοντος τοῦ Τι-βερίου καὶ πάντα πράγματα κινοῦντος.ἀλλ' οὐδὲν ἐπέραινον· ὁ γὰρ Τιβέριος πρὸςκαλὴν ὑπόθεσιν καὶ δικαίαν ἀγωνιζόμενοςλόγῳ καὶ φαυλότερα κοσμῆσαι δυναμένῳπράγματα, δεινὸς ἦν καὶ ἄμαχος, ὁπότετοῦ δήμου τῷ βήματι περικεχυμένου κατα-

135

τοὺς ταὐτὰ βουλομένους, ὡς δὴ κρίσεωςαὐτῷ γινομένης, ἐκέλευον ὑπὲρ τῶν πε-πραγμένων ἀπολογεῖσθαι. γελάσαντος δὲτοῦ νεανίσκου πρὸς τὴν εἰρωνείαν αὐτῶν, ὁμὲν Ἀμφάρης οἰμωξόμενον ἐκάλει καὶ δί-κην ὑφέξοντα τῆς ἰταμότητος· ἄλλος δέ<τις> τῶν ἐφόρων, οἷον ἐνδιδοὺς τῷ Ἄγιδικαὶ δεικνύων ἀποφυγὴν τῆς αἰτίας, ἠρώτη-σεν εἰ ταῦτ' ἔπραξεν ὑπὸ Λυσάνδρου καὶἈγησιλάου βιασθείς. ἀποκριναμένου δὲτοῦ Ἄγιδος, ὡς βιασθεὶς μὲν ὑπ' οὐδενός,ζηλῶν δὲ καὶ μιμούμενος τὸν Λυκοῦργονἐπὶ τὴν αὐτὴν ἔλθοι πολιτείαν, πάλιν ὁαὐτὸς ἠρώτησεν, εἰ μετανοεῖ τοῖς πεπραγ-μένοις. φήσαντος δὲ τοῦ νεανίσκου μὴ με-τανοεῖν ἐπὶ τοῖς κάλλιστα βεβουλευμένοις,κἂν τὰ ἔσχατα πεισόμενον αὑτὸν ἴδῃ, θάνα-τον αὐτοῦ κατεψηφίσαντο, καὶ τοὺς ὑπη-ρέτας ἐκέλευον ἄγειν εἰς τὴν καλουμένηνΔεχάδα· τοῦτο δ' ἐστὶν οἴκημα τῆς εἱρκτῆςἐν ᾧ θανατοῦσι τοὺς καταδίκους ἀποπνίγο-

36

καὶ Λεωνίδαν εἰς Τεγέαν ὑπεξιόντα βουλη-θέντος διαφθεῖραι τοῦ Ἀγησιλάου καὶ πέμ-ψαντος ἐπ' αὐτὸν εἰς τὴν ὁδὸν ἄνδρας, πυ-θόμενος ὁ Ἆγις ἑτέρους ἀπέστειλε πι-στούς, οἳ τὸν Λεωνίδαν περισχόντες ἀσφα-λῶς εἰς Τεγέαν κατέστησαν.[13] Οὕτω δὲ τῆς πράξεως αὐτοῖς ὁδῷ βα-διζούσης, καὶ μηδενὸς ἐνισταμένου μηδὲδιακωλύοντος, εἷς ἀνὴρ Ἀγησίλαος ἀνέτρε-ψε πάντα καὶ διελυμήνατο, κάλλιστον δια-νόημα καὶ Λακωνικώτατον αἰσχίστῳ νοσή-ματι τῇ φιλοπλουτίᾳ διαφθείρας. ἐπειδὴγὰρ ἐκέκτητο μὲν ἐν τοῖς μάλιστα πολλὴνκαὶ ἀγαθὴν χώραν, ὤφειλε δὲ πάμπολλα,μήτε διαλῦσαι δυνάμενος τὰ χρέα, μήτετὴν χώραν προέσθαι βουλόμενος, ἔπεισετὸν Ἆγιν, ὡς ἀμφοτέρων μὲν ἅμα πραττο-μένων μέγας ἔσοιτο περὶ τὴν πόλιν ὁ νεω-τερισμός, εἰ δὲ τῇ τῶν χρεῶν ἀφέσει θερα-πευθεῖεν οἱ κτηματικοὶ πρότερον, εὐκόλωςἂν αὐτῶν καὶ καθ' ἡσυχίαν ὕστερον ἐνδεξο-

25

γάλην προσδοκίαν ἔχοντος ἁψάμενος. ὁ δ'ἀδελφὸς αὐτοῦ Γάιος ἔν τινι βιβλίῳ γέγρα-φεν, εἰς Νομαντίαν πορευόμενον διὰ τῆςΤυρρηνίας τὸν Τιβέριον καὶ τὴν ἐρημίαντῆς χώρας ὁρῶντα καὶ τοὺς γεωργοῦντας ἢνέμοντας οἰκέτας ἐπεισάκτους καὶ βαρ-βάρους, τότε πρῶτον ἐπὶ νοῦν βαλέσθαιτὴν μυρίων κακῶν ἄρξασαν αὐτοῖς πολιτεί-αν. τὴν δὲ πλείστην αὐτὸς ὁ δῆμος ὁρμὴνκαὶ φιλοτιμίαν ἐξῆψε, προκαλούμενος διὰγραμμάτων αὐτὸν ἐν στοαῖς καὶ τοίχοιςκαὶ μνήμασι καταγραφομένων, ἀναλαβεῖντοῖς πένησι τὴν δημοσίαν χώραν.[9] Οὐ μὴν ἐφ' αὑτοῦ γε συνέθηκε τὸννόμον, τοῖς δὲ πρωτεύουσιν ἀρετῇ καὶ δόξῃτῶν πολιτῶν συμβούλοις χρησάμενος, ὧνκαὶ Κράσσος ἦν ὁ ἀρχιερεὺς καὶ ΜούκιοςΣκαιβόλας ὁ νομοδείκτης ὑπατεύων τότεκαὶ Κλαύδιος Ἄππιος ὁ κηδεστὴς τοῦ Τι-βερίου. καὶ δοκεῖ νόμος εἰς ἀδικίαν καὶπλεονεξίαν τοσαύτην μηδέποτε πραότερος

134

γάλαις, ἐπεχείρησε μὲν ἀναζευγνύναι, νυ-κτὸς ἐκλιπὼν τὸ στρατόπεδον· αἰσθομένωνδὲ τῶν Νομαντίνων καὶ τὸ μὲν στρατόπε-δον εὐθὺς λαβόντων, τοῖς δ' ἀνθρώποις ἐπι-πεσόντων φεύγουσι καὶ τοὺς ἐσχάτους φο-νευόντων, τὸ δὲ πᾶν ἐγκυκλουμένωνστράτευμα καὶ συνωθούντων εἰς τόπουςχαλεποὺς καὶ διάφευξιν οὐκ ἔχοντας, ἀπο-γνοὺς τὴν ἐκ τοῦ βιάζεσθαι σωτηρίαν ὁΜαγκῖνος ἐπεκηρυκεύετο περὶ σπονδῶνκαὶ διαλύσεων πρὸς αὐτούς. οἱ δὲ πιστεύεινἔφασαν οὐδενὶ πλὴν μόνῳ Τιβερίῳ, καὶ το-ῦτον ἐκέλευον ἀποστέλλειν πρὸς αὐτούς.ἐπεπόνθεσαν δὲ τοῦτο καὶ δι' αὐτὸν τὸν νε-ανίσκον -- ἦν γὰρ αὐτοῦ πλεῖστος λόγος ἐπὶστρατιᾶς -- καὶ μεμνημένοι τοῦ πατρὸς [Τι-βερίου], ὃς πολεμήσας Ἴβηρσι καὶ πολλοὺςκαταστρεψάμενος εἰρήνην ἔθετο πρὸς τοὺςΝομαντίνους καὶ ταύτην ἐμπεδοῦντα τὸνδῆμον ὀρθῶς καὶ δικαίως ἀεὶ παρέσχεν.οὕτω δὴ πεμφθεὶς ὁ Τιβέριος καὶ συγγε-

127

μένων τὸν ἀναδασμόν. ταῦτα δὲ καὶ τοῖςπερὶ τὸν Λύσανδρον ἐδόκει, συνεξαπατω-μένοις ὑπὸ τοῦ Ἀγησιλάου, καὶ τὰ παρὰτῶν χρεωστῶν γραμματεῖα συνενέγκαντεςεἰς ἀγοράν, ἃ κλάρια καλοῦσι, καὶ πάντασυνθέντες εἰς ἓν συνέπρησαν. ἀρθείσης δὲφλογός, οἱ μὲν πλούσιοι καὶ δανειστικοὶπεριπαθοῦντες ἀπῆλθον, ὁ δ' Ἀγησίλαοςὥσπερ ἐφυβρίζων οὐκ ἔφη λαμπρότερονἑωρακέναι φῶς οὐδὲ πῦρ ἐκείνου καθα-ρώτερον. ἀξιούντων δὲ τῶν πολλῶν καὶτὴν γῆν εὐθὺς νέμεσθαι, καὶ τῶν βασιλέωνοὕτω ποιεῖν κελευόντων, ἀσχολίας τινὰςἐμβάλλων ὁ Ἀγησίλαος ἀεὶ καὶ προφάσειςλέγων παρῆγε τὸν χρόνον, ἄχρι οὗ στρα-τεία συνέβη τῷ Ἄγιδι, μεταπεμπομένωντῶν Ἀχαιῶν συμμάχων ὄντων βοήθειαν ἐκΛακεδαίμονος. Αἰτωλοὶ γὰρ ἦσαν ἐπίδοξοιδιὰ τῆς Μεγαρικῆς ἐμβαλοῦντες εἰς Πελο-πόννησον· καὶ τοῦτο κωλύσων Ἄρατος ὁτῶν Ἀχαιῶν στρατηγὸς ἤθροιζε δύναμιν

26

νειν ὅτε τύχοι πρὸς τὸ λουτρόν, ἐκεῖ συλλα-βεῖν αὐτὸν ἔγνωσαν, ὅταν ἔξω τοῦ ἱεροῦγένηται. καὶ παραφυλάξαντες λελουμένον,ἀπήντησαν καὶ ἠσπάσαντο καὶ συμπρο-ῆγον ἅμα διαλεγόμενοι καὶ παίζοντες ὡςπρὸς συνήθη καὶ νέον. ἐκτροπὴν δέ τινατῆς ὁδοῦ πλαγίαν πρὸς τὸ δεσμωτήριονἐχούσης, ὡς ἐγένοντο κατ' αὐτὴν βαδίζο-ντες, ὁ μὲν Ἀμφάρης διὰ τὸ ἄρχειν ἁψάμε-νος τοῦ Ἄγιδος, "ἄγω σε" εἶπεν "ἐπὶ τοὺςἐφόρους ὦ Ἆγι, λόγον ὑφέξοντα τῶν πεπο-λιτευμένων"· ὁ δὲ Δαμοχάρης, εὔρωστοςὢν καὶ μέγας, τὸ ἱμάτιον περιβαλὼν περὶτὸν τράχηλον εἷλκεν. ἄλλων δ' ἐπωθούντωνὄπισθεν ἐκ παρασκευῆς, οὐδενὸς δὲ βοηθο-ῦντος, ἀλλ' ἐρημίας οὔσης, ἐμβάλλουσιναὐτὸν εἰς τὸ δεσμωτήριον. εὐθὺς δὲ παρῆνὁ μὲν Λεωνίδας μισθοφόρους ἔχων πολλο-ὺς καὶ τὸ οἴκημα περιέσχεν ἔξωθεν, οἱ δ'ἔφοροι πρὸς τὸν Ἆγιν εἰσῆλθον, καὶ τῶνγερόντων εἰς τὸ οἴκημα μεταπεμψάμενοι

35

νόμενος τοῖς ἀνδράσι, καὶ τὰ μὲν πείσας,τὰ δὲ δεξάμενος, ἐσπείσατο καὶ δισμυρίουςἔσωσε περιφανῶς Ῥωμαίων πολίτας, ἄνευ<τῆς> θεραπείας καὶ τῶν ἔξω τάξεως ἑπο-μένων.[6] Τὰ δ' ἐν τῷ χάρακι λειφθέντα χρήματαπάντα κατέσχον οἱ Νομαντῖνοι καὶ διεπόρ-θησαν. ἐν δὲ τούτοις καὶ πινακίδες ἦσαντοῦ Τιβερίου, γράμματα καὶ λόγους ἔχου-σαι τῆς ταμιευτικῆς ἀρχῆς, ἃς περὶ πολλοῦποιούμενος ἀπολαβεῖν, ἤδη τοῦ στρατοῦπροκεχωρηκότος, ἀνέστρεψε πρὸς τὴνπόλιν, ἔχων μεθ' ἑαυτοῦ τρεῖς ἢ τέτταραςἑταίρους. ἐκκαλέσας δὲ τῶν Νομαντίνωντοὺς ἄρχοντας, ἠξίου κομίσασθαι τὰς δέλ-τους, ὡς μὴ παράσχοι τοῖς ἐχθροῖς διαβο-λήν, οὐκ ἔχων ἀπολογίσασθαι περὶ τῶνᾠκονομημένων. ἡσθέντες οὖν οἱ Νομα-ντῖνοι τῇ συντυχίᾳ τῆς χρείας, παρεκάλουναὐτὸν εἰσελθεῖν εἰς τὴν πόλιν· ὡς δ' εἱστή-κει βουλευόμενος, ἐγγὺς προσελθόντες ἐνε-

128

δήμαρχος ἀποδειχθεὶς εὐθὺς ἐπ' αὐτὴν ὥρ-μησε τὴν πρᾶξιν, ὡς μὲν οἱ πλεῖστοιλέγουσι, Διοφάνους τοῦ ῥήτορος καὶ Βλοσ-σίου τοῦ φιλοσόφου παρορμησάντωναὐτόν, ὧν ὁ μὲν Διοφάνης φυγὰς ἦν Μιτυ-ληναῖος, ὁ δ' αὐτόθεν ἐξ Ἰταλίας Κυμαῖος,Ἀντιπάτρου τοῦ Ταρσέως γεγονὼς ἐνἄστει συνήθης, καὶ τετιμημένος ὑπ' αὐτοῦπροσφωνήσεσι γραμμάτων φιλοσόφων.ἔνιοι δὲ καὶ Κορνηλίαν συνεπαιτιῶνται τὴνμητέρα, πολλάκις τοὺς υἱοὺς ὀνειδίζουσαν,ὅτι Ῥωμαῖοι Σκιπίωνος αὐτὴν ἔτι πενθε-ράν, οὔπω δὲ μητέρα Γράγχων προσαγο-ρεύουσιν. ἄλλοι δὲ Σπόριόν τινα Ποστού-μιον γενέσθαι λέγουσιν αἴτιον, ἡλικιώτηντοῦ Τιβερίου καὶ πρὸς δόξαν ἐφάμιλλοναὐτῷ περὶ τὰς συνηγορίας, ὃν ὡς ἐπανῆλ-θεν ἀπὸ τῆς στρατιᾶς εὑρὼν πολὺ τῇ δόξῃκαὶ τῇ δυνάμει παρηλλαχότα καὶ θαυμα-ζόμενον, ἠθέλησεν ὡς ἔοικεν ὑπερβα-λέσθαι, πολιτεύματος παραβόλου καὶ με-

133

μὲν ἔπειθεν αὐτὸν ἀναστῆναι καὶ συμβασι-λεύειν, ὡς δεδωκότων συγγνώμην τῶν πο-λιτῶν· συνεξηπατῆσθαι γὰρ ὑπὸ τοῦ Ἀγη-σιλάου νέον ὄντα καὶ φιλότιμον. ἐκείνου δ'ὑφορωμένου καὶ κατὰ χώραν μένοντος,αὐτὸς μὲν ἐπαύσατο φενακίζων καὶ κατει-ρωνευόμενος, Ἀμφάρης δὲ καὶ Δαμοχάρηςκαὶ Ἀρκεσίλαος ἀναβαίνοντες εἰώθεσαναὐτῷ διαλέγεσθαι· καί ποτε καὶ παραλα-βόντες ἐπὶ λουτρὸν ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ κατήγα-γον, καὶ λουσάμενον πάλιν εἰς τὸ ἱερὸν κα-τέστησαν. καὶ ἦσαν πάντες μὲν αὐτῷ συνή-θεις, ὁ δ' Ἀμφάρης καὶ κεχρημένος ἔναγ-χος ἱμάτια καὶ ποτήρια τῶν πολυτελῶνπαρὰ τῆς Ἀγησιστράτας, ἐπεβούλευε διὰταῦτα τῷ βασιλεῖ καὶ ταῖς γυναιξὶν ὡςἀποστερήσων. καὶ μάλιστά γ' οὗτος ὑπα-κοῦσαι τῷ Λεωνίδᾳ λέγεται καὶ παροξῦναιτοὺς ἐφόρους, ὧν καὶ αὐτὸς εἷς ἦν.[19] Ἐπεὶ δ' ὁ Ἆγις τὸν μὲν ἄλλον ἐν τῷἱερῷ διέτριβε χρόνον, εἰώθει δὲ καταβαί-

34

καὶ τοῖς ἐφόροις ἔγραφεν.[14] Οἱ δὲ τὸν Ἆγιν εὐθὺς ἐξέπεμπον,ἐπηρμένον τῇ φιλοτιμίᾳ καὶ προθυμίᾳ τῶνσυστρατευομένων. νέοι γὰρ ὄντες οἱ πλε-ῖστοι καὶ πένητες, καὶ τὴν μὲν ἀπὸ τῶνχρεῶν ἄδειαν ἔχοντες ἤδη καὶ λελυμένοι,τοὺς δ' ἀγροὺς ἐλπίζοντες ἂν ἐπανέλθωσινἐκ τῆς στρατείας νεμηθήσεσθαι, θαυμαστο-ὺς τῷ Ἄγιδι παρεῖχον ἑαυτούς· καὶ θέαματαῖς πόλεσιν ἦσαν, ἀβλαβῶς καὶ πράωςκαὶ μονονοὺκ ἀψοφητὶ διαπορευόμενοι τὴνΠελοπόννησον, ὥστε θαυμάζειν καὶ διαλο-γίζεσθαι τοὺς Ἕλληνας, οἷος ἦν ἄρακόσμος Λακωνικοῦ στρατεύματος Ἀγησί-λαον ἔχοντος ἢ Λύσανδρον ἐκεῖνον ἢ Λεω-νίδαν τὸν παλαιὸν ἡγούμενον, ὅπου πρὸςμειράκιον ὀλίγου δεῖν νεώτατον ἁπάντωναἰδὼς τοσαύτη καὶ φόβος ἐστὶ τῶν στρα-τευομένων. καὶ μέντοι καὶ αὐτὸς ὁ νεανί-σκος εὐτελείᾳ καὶ φιλοπονίᾳ καὶ τῷ μηδὲνἰδιώτου λαμπρότερον ἠμφιέσθαι καὶ ὡπλί-

27

ντακοσίων. καὶ βραχὺν μὲν χρόνον ἐπέσχετὴν πλεονεξίαν τὸ γράμμα τοῦτο καὶ τοῖςπένησιν ἐβοήθησε, κατὰ χώραν μένουσινἐπὶ τῶν μεμισθωμένων καὶ νεμομένοις ἣνἕκαστος ἐξ ἀρχῆς εἶχε μοῖραν. ὕστερον δὲτῶν γειτνιώντων πλουσίων ὑποβλήτοιςπροσώποις μεταφερόντων τὰς μισθώσειςεἰς ἑαυτούς, τέλος δὲ φανερῶς ἤδη δι' ἑαυ-τῶν τὰ πλεῖστα κατεχόντων, ἐξωσθέντεςοἱ πένητες οὔτε ταῖς στρατείαις ἔτι προθύ-μους παρεῖχον ἑαυτούς, ἠμέλουν τε παίδωνἀνατροφῆς, ὡς ταχὺ τὴν Ἰταλίαν ἅπασανὀλιγανδρίας ἐλευθέρων αἰσθέσθαι, δεσμω-τηρίων δὲ βαρβαρικῶν ἐμπεπλῆσθαι, δι'ὧν ἐγεώργουν οἱ πλούσιοι τὰ χωρία, τοὺςπολίτας ἐξελάσαντες. ἐπεχείρησε μὲν οὖντῇ διορθώσει Γάιος Λαίλιος ὁ Σκιπίωνοςἑταῖρος, ἀντικρουσάντων δὲ τῶν δυνατῶνφοβηθεὶς τὸν θόρυβον καὶ παυσάμενος,ἐπεκλήθη σοφὸς ἢ φρόνιμος· ἑκάτερον γὰρδοκεῖ σημαίνειν ὁ σαπίηνς. ὁ Τιβέριος δὲ

132

φύοντο ταῖς χερσὶ καὶ λιπαρεῖς ἦσαν δε-όμενοι μηκέτι νομίζειν αὐτοὺς πολεμίους,ἀλλ' ὡς φίλοις χρῆσθαι καὶ πιστεύειν. ἔδο-ξεν οὖν τῷ Τιβερίῳ ταῦτα ποιεῖν, τῶν τεδέλτων περιεχομένῳ καὶ δεδοικότι παροξύ-νειν ὡς ἀπιστουμένους τοὺς Νομαντίνους.εἰσελθόντι δ' εἰς τὴν πόλιν πρῶτον μὲν ἄρι-στον παρέθεσαν, καὶ πᾶσαν ἐποιήσαντοδέησιν ἐμφαγεῖν τι κοινῇ μετ' αὐτῶν καθή-μενον, ἔπειτα τὰς δέλτους ἀπέδοσαν καὶτῶν ἄλλων ἃ βούλοιτο χρημάτων λαβεῖνἐκέλευον. ὁ δ' οὐδὲν ἢ τὸν λιβανωτὸν ᾧπρὸς τὰς δημοσίας ἐχρῆτο θυσίας λαβών,ἀπῆλθεν ἀσπασάμενος καὶ φιλοφρονηθεὶςτοὺς ἄνδρας.[7] Ἐπεὶ δ' εἰς Ῥώμην ἐπανῆλθεν, ἡ μὲνὅλη πρᾶξις ὡς δεινὴ καὶ καταισχύνουσατὴν Ῥώμην αἰτίαν εἶχε καὶ κατηγορίαν, οἱδὲ τῶν στρατιωτῶν οἰκεῖοι καὶ φίλοι μέγαμέρος ὄντες τοῦ δήμου συνέτρεχον πρὸςτὸν Τιβέριον, τὰ μὲν αἰσχρὰ τῶν γεγο-

129

σθαι σεμνυνόμενος, ἀξιοθέατος ἦν καὶ ζη-λωτὸς ὑπὸ τῶν πολλῶν· ἐπεὶ τοῖς γε πλου-σίοις οὐκ ἤρεσκεν ὁ νεωτερισμὸς αὐτοῦ,δεδιόσι μὴ κίνημα καὶ παράδειγμα τοῖςπανταχόσε δήμοις γένηται.[15] Συμμείξας δὲ τῷ Ἀράτῳ περὶ Κόριν-θον ὁ Ἆγις ἔτι βουλευομένῳ περὶ μάχηςκαὶ παρατάξεως πρὸς τοὺς πολεμίους, ἐπε-δείξατο καὶ προθυμίαν πολλὴν καὶ τόλμανοὐ νεανικὴν οὐδ' ἀλόγιστον. ἔφη γὰρ αὐτῷμὲν δοκεῖν διαμάχεσθαι καὶ μὴ παριέναιτὸν πόλεμον εἴσω, τὰς πύλας τῆς Πελοπον-νήσου προεμένους, ποιήσειν δὲ τὸ δοκοῦνἈράτῳ· καὶ γὰρ πρεσβύτερόν τ' εἶναι καὶστρατηγεῖν Ἀχαιῶν, οἷς οὐχὶ προστάξωνοὐδ' ἡγησόμενος, ἀλλὰ συστρατευσόμενοςἥκοι καὶ βοηθήσων. ὁ δὲ Σινωπεὺς Βάτωναὐτὸν οὐκ ἐθέλειν μάχεσθαί φησι τὸν ἎγινἈράτου κελεύοντος, οὐκ ἐντετυχηκὼς οἷςἌρατος γέγραφε περὶ τούτων, ἀπολογι-ζόμενος ὅτι βέλτιον ἡγεῖτο, τοὺς καρποὺς

28

[18] Ἡ μὲν Χιλωνὶς τοιαῦτα ποτνιωμένητό τε πρόσωπον ἐπὶ τὴν κεφαλὴν ἐπέθηκετοῦ Κλεομβρότου καὶ τὸ βλέμμα διεφθαρ-μένον καὶ συντετηκὸς ὑπὸ λύπης περιήνε-γκεν εἰς τοὺς παρόντας. ὁ δὲ Λεωνίδας δια-λεχθεὶς τοῖς φίλοις, τὸν μὲν Κλεόμβροτονἐκέλευσεν ἀναστάντα φεύγειν, τῆς δὲ παι-δὸς μένειν ἐδεῖτο καὶ μὴ καταλιπεῖν ἑαυ-τόν, οὕτω φιλοῦντα καὶ δεδωκότα χάριντὴν τοῦ ἀνδρὸς αὐτῇ σωτηρίαν. οὐ μὴνἔπεισεν, ἀλλ' ἀνισταμένῳ τῷ ἀνδρὶ θάτεροντῶν παιδίων ἐγχειρίσασα, θάτερον δ' Ἀνα-λαβοῦσα καὶ προσκυνήσασα τὸν βωμὸν τῆςθεοῦ συνεξῆλθεν, ὥστ' εἰ μὴ πάνυ διεφθαρ-μένος ἦν ὑπὸ κενῆς δόξης ὁ Κλεόμβροτος,εὐτύχημα ἂν ἡγήσατο τὴν φυγὴν αὑτῷ τῆςβασιλείας μεῖζον εἶναι διὰ τὴν γυναῖκα.Μεταστησάμενος δὲ τὸν Κλεόμβροτον ὁΛεωνίδας καὶ τοὺς προτέρους ἐφόρους ἐκ-βαλὼν τῆς ἀρχῆς, ἑτέρους δὲ ποιησάμενος,εὐθὺς ἐπεβούλευε τῷ Ἄγιδι. καὶ πρῶτον

33

νότων ἀναφέροντες εἰς τὸν ἄρχοντα, δι'αὐτὸν δὲ σῴζεσθαι τοσούτους πολίταςφάσκοντες. οἱ μέντοι δυσχεραίνοντες τὰπεπραγμένα μιμεῖσθαι τοὺς προγόνουςἐκέλευον· καὶ γὰρ ἐκεῖνοι τοὺς ἀγαπήσα-ντας ὑπὸ Σαυνιτῶν ἀφεθῆναι στρατηγοὺςαὐτούς τε τοῖς πολεμίοις γυμνοὺς προσέρ-ριψαν, καὶ τοὺς <συν>εφαψαμένους καὶ με-τασχόντας τῶν σπονδῶν οἷον ταμίας καὶχιλιάρχους ὁμοίως προὔβαλον, εἰς ἐκείνουςτὴν ἐπιορκίαν καὶ τὴν διάλυσιν τῶν ὡμολο-γημένων τρέποντες. ἔνθα δὴ καὶ μάλιστατὴν πρὸς τὸν Τιβέριον εὔνοιαν καὶ σπουδὴνἐξέφηνεν ὁ δῆμος. τὸν μὲν γὰρ ὕπατον ἐψη-φίσαντο γυμνὸν καὶ δεδεμένον παραδοῦναιτοῖς Νομαντίνοις, τῶν δ' ἄλλων ἐφείσαντοπάντων διὰ Τιβέριον. δοκεῖ δὲ καὶ Σκιπίωνβοηθῆσαι, μέγιστος ὢν τότε καὶ πλεῖστονδυνάμενος Ῥωμαίων· ἀλλ' οὐδὲν ἧττον ἐναἰτίαις ἦν, ὅτι τὸν Μαγκῖνον οὐ περιέσω-σεν, οὐδὲ τὰς σπονδὰς ἐμπεδωθῆναι τοῖς

130

Νομαντίνοις ἐσπούδασε, δι' ἀνδρὸς οἰκείουκαὶ φίλου τοῦ Τιβερίου γενομένας. τὸ δὲπλεῖστον ἔοικεν ἐκ φιλοτιμίας καὶ τῶνἐπαιρόντων τὸν Τιβέριον φίλων καὶ σοφι-στῶν ἐγγενέσθαι τὰ τῆς διαφορᾶς· ἀλλ'αὕτη γε πρὸς οὐδὲν ἀνήκεστον οὐδὲ φαῦλονἐξέπεσε. δοκεῖ δ' ἄν μοι μηδαμῶς περιπε-σεῖν ὁ Τιβέριος οἷς ἔπαθεν, εἰ παρῆν αὐτοῦτοῖς πολιτεύμασι Σκιπίων ὁ Ἀφρικανός·νῦν δ' ἐκείνου περὶ Νομαντίαν ὄντος ἤδηκαὶ πολεμοῦντος, ἥψατο τῆς περὶ τοὺςνόμους πολιτείας ἐκ τοιαύτης αἰτίας.[8] Ῥωμαῖοι τῆς τῶν ἀστυγειτόνων χώραςὅσην ἀπετέμνοντο πολέμῳ, τὴν μὲν ἐπί-πρασκον, τὴν δὲ ποιούμενοι δημοσίαν ἐδί-δοσαν νέμεσθαι τοῖς ἀκτήμοσι καὶ ἀπόροιςτῶν πολιτῶν, ἀποφορὰν οὐ πολλὴν εἰς τὸδημόσιον τελοῦσιν. ἀρξαμένων δὲ τῶνπλουσίων ὑπερβάλλειν τὰς ἀποφορὰς καὶτοὺς πένητας ἐξελαυνόντων, ἐγράφη νόμοςοὐκ ἐῶν πλέθρα γῆς ἔχειν πλείονα τῶν πε-

131

νικῶντος ἐγκαταβιῶναι ταύταις ταῖς συμ-φοραῖς, ἢ λαβεῖν ἐσθῆτα λαμπρὰν καὶ βα-σιλικήν, ἐπιδοῦσαν ὑπὸ σοῦ τὸν παρθένιονἄνδρα φονευόμενον; ὃς εἰ μὴ παραιτεῖταίσε μηδὲ πείθει τέκνων καὶ γυναικὸς δάκρυ-σι, χαλεπωτέραν ἢ σὺ βούλει δίκην ὑφέξειτῆς κακοβουλίας, ἐπιδὼν ἐμὲ τὴν φιλτάτηναὐτῷ προαποθανοῦσαν. τίνι γὰρ ἐμὲ δεῖζῆν παρρησίᾳ πρὸς ἄλλας γυναῖκας, ᾗ μήτεπαρ' ἀνδρὸς δεομένῃ μήτε παρὰ πατρὸςἔλεός ἐστιν; ἀλλὰ καὶ γυνὴ καὶ θυγάτηρσυνατυχεῖν καὶ συνατιμάζεσθαι τοῖς ἐμαυ-τῆς ἐγενόμην. τούτῳ μὲν οὖν εἰ καί τις ἦνλόγος εὐπρεπής, ἐγὼ τοῦτον ἀφειλόμην,τότε σοὶ συνεξετασθεῖσα καὶ καταμαρτυρή-σασα τῶν ὑπὸ τούτου γενομένων· σὺ δ'αὐτῷ τὸ ἀδίκημα ποιεῖς εὐαπολόγητον,οὕτω μέγα καὶ περιμάχητον ἀποφαίνων τὸβασιλεύειν, ὥστε δι' αὐτὸ καὶ γαμβροὺςφονεύειν καὶ τέκνων ἀμελεῖν εἶναι δίκαιον."

32

σχεδὸν ἅπαντας συγκεκομισμένων ἤδητῶν γεωργῶν, παρελθεῖν τοὺς πολεμίους ἢμάχῃ διακινδυνεῦσαι περὶ τῶν ὅλων. ἐπεὶδ' οὖν Ἄρατος ἀπέγνω μάχεσθαι καὶ τοὺςσυμμάχους ἐπαινέσας διαφῆκε, θαυμασθεὶςὁ Ἆγις ἀνεζεύγνυεν, ἤδη τῶν ἔνδον ἐνΣπάρτῃ θόρυβον πολὺν ἐχόντων καὶ μετα-βολήν.[16] Ὁ γὰρ Ἀγησίλαος ἐφορεύων, ἀπηλ-λαγμένος οἷς ταπεινὸς ἦν πρότερον, οὐδε-νὸς ἐφείδετο φέροντος ἀργύριον ἀδικήμα-τος, ἀλλὰ <καὶ> μῆνα τρισκαιδέκατον, οὐκἀπαιτούσης τότε τῆς περιόδου, παρὰ τὴννενομισμένην τάξιν τῶν χρόνων ἐνέβαλετοῖς τέλεσι καὶ παρέπραττε. δεδιὼς δὲτοὺς ἀδικουμένους καὶ μισούμενος ὑπὸπάντων, ἔτρεφε μαχαιροφόρους καὶ φυλατ-τόμενος ὑπὸ τούτων κατέβαινεν εἰς τὸ ἀρ-χεῖον. καὶ τῶν βασιλέων τοῦ μὲν ὅλως κα-ταφρονεῖν, τὸν δ' Ἆγιν ἐβούλετο δοκεῖν διὰτὴν συγγένειαν μᾶλλον ἢ διὰ τὴν βασιλείαν

29

δῆμος, ὅπου καὶ Σκιπίων ὁ Ἀφρικανός, οὗδοκοῦσι Ῥωμαῖοι μηδένα δικαιότερον μηδὲμᾶλλον ἀγαπῆσαι, παρὰ μικρὸν ἦλθεν ἐκ-πεσεῖν καὶ στέρεσθαι τῆς πρὸς τὸν δῆμονεὐνοίας, ὅτι πρῶτον μὲν ἐν Νομαντίᾳ τὴντελευτὴν τοῦ Τιβερίου πυθόμενος, ἀνε-φώνησεν ἐκ τῶν Ὁμηρικῶν· ὣς ἀπόλοιτοκαὶ ἄλλος ὅτις τοιαῦτά γε ῥέζοι, ἔπειτατῶν περὶ Γάιον καὶ Φούλβιον αὐτοῦ δι' ἐκ-κλησίας πυνθανομένων, τί φρονοίη περὶτῆς Τιβερίου τελευτῆς, οὐκ ἀρεσκομένηντοῖς ὑπ' ἐκείνου πεπολιτευμένοις ἀπόκρι-σιν ἔδωκεν. ἐκ τούτου γὰρ ὁ μὲν δῆμοςἀντέκρουσεν αὐτῷ λέγοντι, μηδέπω τοῦτοποιήσας πρότερον, αὐτὸς δὲ τὸν δῆμονεἰπεῖν κακῶς προήχθη. περὶ μὲν οὖν τού-των ἐν τῷ Σκιπίωνος βίῳ τὰ καθ' ἕκασταγέγραπται.

160

τοῦ δ' Ὀκταβίου μὴ θέλοντος, αὐτὸς ἔφηπερὶ ἐκείνου ψῆφον ἀναδώσειν, ἐὰν μὴ με-ταγνῷ βουλευσάμενος.[12] Καὶ τότε μὲν ἐπὶ τούτοις διέλυσε τὴνἐκκλησίαν· τῇ δ' ὑστεραίᾳ τοῦ δήμου συ-νελθόντος, ἀναβὰς ἐπὶ τὸ βῆμα πάλιν ἐπει-ρᾶτο πείθειν τὸν Ὀκτάβιον· ὡς δ' ἦν ἀμε-τάπειστος, εἰσήνεγκε νόμον ἀφαιρούμενοναὐτοῦ τὴν δημαρχίαν, καὶ τοὺς πολίταςεὐθὺς ἐκάλει τὴν ψῆφον ἐπιφέροντας.οὐσῶν δὲ πέντε καὶ τριάκοντα φυλῶν, ὡςαἱ δεκαεπτὰ τὴν ψῆφον ἐπενηνόχεισαν, καὶμιᾶς ἔτι προσγενομένης ἔδει τὸνὈκτάβιον ἰδιώτην γενέσθαι, κελεύσας ἐπι-σχεῖν αὖθις ἐδεῖτο τοῦ Ὀκταβίου, καὶ πε-ριέβαλλεν αὐτὸν ἐν ὄψει τοῦ δήμου καὶ κα-τησπάζετο, λιπαρῶν καὶ δεόμενος μήθ'ἑαυτὸν ἄτιμον περιιδεῖν γενόμενον, μήτ'ἐκείνῳ βαρέος οὕτω καὶ σκυθρωποῦ πολι-τεύματος αἰτίαν προσάψαι. τούτων τῶν δε-ήσεων οὐ παντελῶς ἄτεγκτον οὐδ' ἀτενῆ

141

ἔν τινι τιμῇ τίθεσθαι. διέδωκε δὲ λόγον ὡςκαὶ αὖθις ἐφορεύσων. Διὸ καὶ θᾶσσον ἀπο-κινδυνεύσαντες οἱ ἐχθροὶ καὶ συστάντες ἐκΤεγέας ἀναφανδὸν τὸν Λεωνίδαν ἐπὶ τὴνἀρχὴν κατήγαγον, ἡδέως καὶ τῶν πολλῶνθεασαμένων· ὠργίζοντο γὰρ πεφενακι-σμένοι, τῆς χώρας μὴ νεμηθείσης. τὸν μὲνοὖν Ἀγησίλαον ὁ υἱὸς Ἱππομέδων, δεόμε-νος τῶν πολιτῶν καὶ πᾶσι προσφιλὴς ὢνδι' ἀνδραγαθίαν, ὑπεξήγαγε καὶ διέσωσε·τῶν δὲ βασιλέων ὁ μὲν Ἆγις ἐπὶ τὴν Χαλ-κίοικον κατέφυγεν, ὁ δὲ Κλεόμβροτος εἰςτὸ τοῦ Ποσειδῶνος ἱερὸν ἐλθὼν ἱκέτευε·καὶ γὰρ ἐδόκει τούτῳ μᾶλλον ὁ Λεωνίδαςχαλεπὸς εἶναι, καὶ παρεὶς τὸν Ἆγιν ἐπὶ το-ῦτον ἀνέβη στρατιώτας ἔχων, καὶ κατη-γόρει μετ' ὀργῆς, ὅτι γαμβρὸς ὢν ἐπεβού-λευσεν αὐτῷ καὶ τὴν βασιλείαν ἀφείλετοκαὶ συνεξέβαλε τῆς πατρίδος.[17] Ὁ μὲν οὖν Κλεόμβροτος οὐδὲν εἶχενεἰπεῖν, ἀλλ' ἠπορημένος ἐκάθητο καὶ σιω-

30

πῶν· ἡ δὲ Χιλωνίς, ἡ τοῦ Λεωνίδου θυ-γάτηρ, πρότερον μὲν ἀδικουμένῳ τῷ πατρὶσυνηδικεῖτο, καὶ τοῦ Κλεομβρότου τὴν βα-σιλείαν παραλαβόντος ἀποστᾶσα τὴν τοῦπατρὸς συμφορὰν ἐθεράπευε, καὶ παρόντιμὲν συνικέτευε, φεύγοντος δὲ πενθοῦσα καὶχαλεπῶς ἔχουσα πρὸς τὸν Κλεόμβροτονδιετέλει· τότε δ' αὖ πάλιν ταῖς τύχαις συμ-μεταβαλοῦσα μετὰ τοῦ ἀνδρὸς ἱκέτις ὤφθηκαθεζομένη, περιβεβληκυῖα τὰς χεῖραςἐκείνῳ καὶ τῶν παιδίων τὸ μὲν ἔνθεν, τὸ δ'ἔνθεν ὑφ' αὑτὴν ἔχουσα. θαυμαζόντων δὲπάντων καὶ δακρυόντων ἐπὶ τῇ χρηστότητικαὶ φιλοστοργίᾳ τῆς γυναικός, ἁψαμένητῶν πέπλων καὶ τῆς κόμης ἀτημελῶςἐχόντων, "τοῦτο" εἶπεν "ὦ πάτερ ἐμοὶ τὸσχῆμα καὶ τὴν ὄψιν οὐχ ὁ Κλεομβρότουπεριτέθεικεν ἔλεος, ἀλλ' ἀπὸ τῶν σῶν κα-κῶν καὶ τῆς σῆς φυγῆς μεμένηκέ μοι σύ-ντροφον καὶ σύνοικον τὸ πένθος. πότερονοὖν δεῖ με σοῦ βασιλεύοντος ἐν Σπάρτῃ καὶ

31

λέγουσιν ἀκροᾶσθαι τὸν Ὀκτάβιον, ἀλλὰκαὶ δακρύων ὑποπίμπλασθαι τὰ ὄμματακαὶ σιωπᾶν ἐπὶ πολὺν χρόνον· ὡς μέντοιπρὸς τοὺς πλουσίους καὶ [τοὺς] κτηματικο-ὺς συνεστῶτας ἀπέβλεψεν, αἰδεσθεὶς δοκεῖκαὶ φοβηθεὶς τὴν παρ' ἐκείνοις ἀδοξίανὑποστῆναι [καὶ] πᾶν δεινὸν οὐκ ἀγεννῶς,<καὶ> κελεῦσαι πράττειν ὃ βούλεται τὸνΤιβέριον. οὕτω δὴ τοῦ νόμου κυρωθέντος,ὁ μὲν Τιβέριος τῶν ἀπελευθέρων τινὶ προ-σέταξεν ἀπὸ τοῦ βήματος ἑλκύσαι τὸνὈκτάβιον· ἐχρῆτο δ' ὑπηρέταις ἀπελευ-θέροις ἰδίοις, καὶ τοῦτο τὴν ὄψιν οἰκτρο-τέραν τοῦ Ὀκταβίου παρέσχεν ἑλκομένουπρὸς ὕβριν. ὁ δὲ δῆμος ἐφώρμησεν αὐτῷ,καὶ τῶν πλουσίων συνδραμόντων καὶ δια-σχόντων τὰς χεῖρας, ὁ μὲν Ὀκτάβιοςἐσώθη μόλις ἐξαρπαγεὶς καὶ διαφυγὼν τὸνὄχλον, οἰκέτην δ' αὐτοῦ πιστὸν ἔμπροσθενἑστῶτα καὶ προτεταγμένον ἐξετύφλωσαν,ἄκοντος τοῦ Τιβερίου καὶ πρὸς τὸν θόρυ-

142

ντος ἀπὸ Λυσιτανῶν θυγατέρα γῆμαιΓάιον· ἀλλ' οἱ πλείους ὡς ἡμεῖς γράφομενἱστοροῦσιν. ἐπεὶ δὲ χαλεπῶς μὲν ὁ δῆμοςεἶχε τῷ θανάτῳ τοῦ Τιβερίου, καὶ φανερὸςἦν ἀμύνης περιμένων καιρόν, ἤδη δὲ καὶδίκαι τῷ Νασικᾷ προανεσείοντο, δείσασαπερὶ τοῦ ἀνδρὸς ἡ βουλὴ ψηφίζεται μηδὲνδεομένη πέμπειν αὐτὸν εἰς Ἀσίαν. οὐ γὰρἀπεκρύπτοντο κατὰ τὰς ἀπαντήσεις οἱ ἄν-θρωποι τὴν δυσμένειαν, ἀλλ' ἐξηγριαίνοντοκαὶ κατεβόων ὅπου προστύχοιεν, ἐναγῆκαὶ τύραννον καὶ μεμιαγκότα φόνῳ σώμα-τος ἀσύλου καὶ ἱεροῦ τὸ ἁγιώτατον καὶφρικωδέστατον ἐν τῇ πόλει τῶν ἱερῶν ἀπο-καλοῦντες. οὕτω μὲν ὑπεξῆλθε τῆς Ἰταλί-ας ὁ Νασικᾶς, καίπερ ἐνδεδεμένος ταῖς με-γίσταις ἱερουργίαις· ἦν γὰρ ὁ μέγιστος καὶπρῶτος τῶν ἱερέων. ἔξω δ' ἀλύων καὶ πλα-νώμενος ἀδόξως, οὐ μετὰ πολὺν χρόνον κα-τέστρεψε περὶ Πέργαμον. οὐ δεῖ δὲ θαυ-μάζειν, εἰ Νασικᾶν μεμίσηκεν οὕτως ὁ

159

ἀμφοτέρων καὶ τὴν ἀσπίδα φορεῖν δι'ὀχάνης, μὴ διὰ πόρπακος, ἐπὶ τὴν παιδείαντῶν νέων ἐτράπη καὶ τὴν λεγομένην ἀγω-γήν· ἧς τὰ πλεῖστα παρὼν ὁ Σφαῖρος αὐτῷσυγκαθίστη, ταχὺ τὸν προσήκοντα τῶν τεγυμνασίων καὶ τῶν συσσιτίων κόσμον ἀνα-λαμβανόντων, καὶ συστελλομένων ὀλίγωνμὲν ὑπ' ἀνάγκης, ἑκουσίως δὲ τῶν πλεί-στων εἰς τὴν εὐτελῆ καὶ Λακωνικὴν ἐκεί-νην δίαιταν. ὅμως δὲ τὸ τῆς μοναρχίας ὄνο-μα παραμυθούμενος ἀπέδειξε μεθ' ἑαυτοῦβασιλέα τὸν ἀδελφὸν Εὐκλείδαν. καὶ τότεμόνον Σπαρτιάταις ἐκ μιᾶς οἰκίας συνέβηδύο σχεῖν βασιλέας.[33] Αἰσθόμενος δὲ τοὺς Ἀχαιοὺς καὶ τὸνἌρατον, ὡς ἐπισφαλῶς αὐτῷ τῶν πραγ-μάτων ἐχόντων διὰ τὸν νεωτερισμόν, οὐκἂν οἰομένους προελθεῖν ἔξω τῆς Λακεδαί-μονος οὐδ' ἀπολιπεῖν μετέωρον ἐν κινήματιτηλικούτῳ τὴν πόλιν, οὐκ ἀγεννὲς οὐδ'ἄχρηστον ἡγήσατο τὴν [ἐπιθυμίαν καὶ]

60

ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ

[22] Ἀποθανόντος δ' αὐτοῦ, τὸν μὲν ἀδελ-φὸν Ἀρχίδαμον οὐκ ἔφθη συλλαβεῖν ὁ Λε-ωνίδας εὐθὺς ἐκφυγόντα, τὴν δὲ γυναῖκαπαιδίον ἔχουσαν νεογνὸν ἐκ τῆς οἰκίαςἀπαγαγὼν βίᾳ Κλεομένει τῷ υἱῷ συνῴκι-σεν, οὐ πάνυ γάμων ὥραν ἔχοντι, τὴν δ' ἄν-θρωπον ἄλλῳ δοθῆναι μὴ βουλόμενος. ἦνγὰρ οὐσίας τε μεγάλης ἐπίκληρος ἡ Ἀγι-ᾶτις Γυλίππου τοῦ πατρός, ὥρᾳ τε καὶκάλλει πολὺ τῶν Ἑλληνίδων διαφέρουσακαὶ τὸν τρόπον ἐπιεικής. διὸ πολλὰ μὲνἐποίησεν ὥς φασι μὴ βιασθῆναι δεομένη,συνελθοῦσα δ' εἰς ταὐτὸ τῷ Κλεομένει, τὸνμὲν Λεωνίδαν ἐμίσει, περὶ δ' αὐτὸν τὸν νε-ανίσκον ἦν ἀγαθὴ γυνὴ καὶ φιλόστοργος,ἐρωτικῶς ἅμα τῷ λαβεῖν πρὸς αὐτὴν δια-τεθέντα καί τινα τρόπον συμπαθοῦντα τῇπρὸς τὸν Ἆγιν εὐνοίᾳ καὶ μνήμῃ τῆς γυναι-

41

πρὸς αὐτόν· "τί οὖν εἴ σε Τιβέριος ἐκέλευ-σεν ἐμπρῆσαι τὸ Καπετώλιον;" τὸ μὲνπρῶτον ἀντέλεγεν, ὡς οὐκ ἂν τοῦτο Τιβε-ρίου κελεύσαντος· πολλάκις δὲ καὶ πολλῶντὸ αὐτὸ πυνθανομένων, "ἀλλ' ἐκείνου γεπροστάσσοντος" ἔφη "κἀμοὶ τοῦτο πρᾶξαικαλῶς εἶχεν· οὐ γὰρ ἂν Τιβέριος τοῦτοπροσέταξεν, εἰ μὴ τῷ δήμῳ συνέφερεν."οὗτος μὲν οὖν διαφυγὼν ὕστερον ᾤχετοπρὸς Ἀριστόνικον εἰς Ἀσίαν, καὶ τῶν ἐκεί-νου πραγμάτων διαφθαρέντων ἑαυτὸν ἀνε-ῖλεν.[21] Ἡ δὲ βουλὴ θεραπεύουσα τὸν δῆμονἐκ τῶν παρόντων, οὔτε πρὸς τὴν διανομὴνἔτι τῆς χώρας ἠναντιοῦτο, καὶ ἀντὶ τοῦ Τι-βερίου προὔθηκε τοῖς πολλοῖς ὁριστὴνἑλέσθαι. λαβόντες δὲ τὰς ψήφους εἵλοντοΠόπλιον Κράσσον, οἰκεῖον ὄντα Γράγχῳ·θυγάτηρ γὰρ αὐτοῦ Λικιννία Γαΐῳ Γράγχῳσυνῴκει. καίτοι Νέπως ὁ Κορνήλιός φησινοὐ Κράσσου, Βρούτου δὲ τοῦ θριαμβεύσα-

158

βον ὡς ᾔσθετο τὰ γινόμενα πολλῇ σπουδῇκαταδραμόντος.[13] Ἐκ τούτου κυροῦται μὲν ὁ περὶ τῆςχώρας νόμος, αἱροῦνται δὲ τρεῖς ἄνδρες ἐπὶτὴν διάκρισιν καὶ διανομήν, αὐτὸς Τι-βέριος καὶ Κλαύδιος Ἄππιος ὁ πενθερὸςκαὶ Γάιος Γράγχος ὁ ἀδελφός, οὐ παρὼνοὗτος, ἀλλ' ὑπὸ Σκιπίωνι πρὸς Νομαντίανστρατευόμενος. ταῦτα τοῦ Τιβερίου δια-πραξαμένου καθ' ἡσυχίαν μηδενὸς ἐνιστα-μένου, καὶ πρὸς τούτοις δήμαρχον ἀντικα-ταστήσαντος οὐδένα τῶν ἐπιφανῶν, ἀλλὰΜούκιόν τινα πελάτην αὐτοῦ, πρὸς πάνταδυσχεραίνοντες οἱ δυνατοὶ καὶ φοβούμενοιτοῦ Τιβερίου τὴν αὔξησιν, ἐν τῇ βουλῇπροεπηλάκιζον αὐτόν, αἰτουμένῳ μὲν ὡςἔθος ἐστὶν ἐκ δημοσίου σκηνήν, ὅπως ἔχοιδιανέμων τὴν χώραν, οὐ δόντες, ἑτέρων ἐπ'ἐλάττοσι χρείαις πολλάκις λαβόντων,ἀνάλωμα δ' εἰς ἑκάστην ἡμέραν ἐννέα ὀβο-λοὺς τάξαντες, εἰσηγουμένου ταῦτα Ποπλί-

143

κός, ὥστε καὶ πυνθάνεσθαι πολλάκις περὶτῶν γεγονότων καὶ προσέχειν ἐπιμελῶς δι-ηγουμένης ἐκείνης ἣν ὁ Ἆγις ἔσχε διάνοιανκαὶ προαίρεσιν. Ἦν δὲ καὶ φιλότιμος μὲνκαὶ μεγαλόφρων ὁ Κλεομένης καὶ πρὸςἐγκράτειαν καὶ ἀφέλειαν οὐχ ἧττον τοῦἌγιδος εὖ πεφυκώς, τὸ δ' εὐλαβὲς ἄγανἐκεῖνο καὶ πρᾶον οὐκ εἶχεν, ἀλλὰ κέντροντι θυμοῦ τῇ φύσει προσέκειτο καὶ μετὰσφοδρότητος ὁρμὴ πρὸς τὸ φαινόμενον ἀεὶκαλόν. ἐφαίνετο δὲ κάλλιστον μὲν αὐτῷκρατεῖν ἑκόντων, καλὸν δὲ καὶ μὴ πειθο-μένων περιεῖναι, πρὸς τὸ βέλτιον ἐκβια-ζόμενον.[23] Οὐκ ἤρεσκε μὲν οὖν αὐτῷ τὰ κατὰτὴν πόλιν, ἀπραγμοσύνῃ καὶ ἡδονῇ κατα-κεκηλημένων τῶν πολιτῶν, καὶ τοῦ βασι-λέως πάντα τὰ πράγματα χαίρειν ἐῶντος,εἰ μηδεὶς αὐτὸν ἐνοχλοίη σχολάζειν ἐνἀφθόνοις καὶ τρυφᾶν βουλόμενον, ἀμελου-μένων δὲ τῶν κοινῶν, κατ' ἰδίαν ἑκάστου

42

τῆς Λακεδαίμονος ἐκποδὼν ποιησάμενον.τοῖς δ' ἄλλοις ἔφη πᾶσι τήν τε γῆν ἅπασανεἰς μέσον τιθέναι, καὶ χρεῶν τοὺς ὀφείλο-ντας ἀπαλλάττειν, καὶ τῶν ξένων κρίσινποιεῖν καὶ δοκιμασίαν, ὅπως οἱ κράτιστοιγενόμενοι Σπαρτιᾶται σῴζωσι τὴν πόλιντοῖς ὅπλοις, καὶ παυσώμεθα τὴν Λακωνι-κὴν Αἰτωλῶν καὶ Ἰλλυριῶν λείαν οὖσανἐρημίᾳ τῶν ἀμυνόντων ἐφορῶντες.[32] Ἐκ τούτου πρῶτον μὲν αὐτὸς εἰςμέσον τὴν οὐσίαν ἔθηκε, καὶ Μεγιστόνουςὁ πατρῳὸς αὐτοῦ καὶ τῶν ἄλλων φίλωνἕκαστος, ἔπειτα καὶ οἱ λοιποὶ πολῖταιπάντες, ἡ δὲ χώρα διενεμήθη. κλῆρον δὲκαὶ τῶν ὑπ' αὐτοῦ γεγονότων φυγάδωνἀπένειμεν ἑκάστῳ, καὶ κατάξειν ἅπανταςὡμολόγησε τῶν πραγμάτων ἐν ἡσυχίᾳ γε-νομένων. ἀναπληρώσας δὲ τὸ πολίτευματοῖς χαριεστάτοις τῶν περιοίκων, ὁπλίταςτετρακισχιλίους ἐποίησε, καὶ διδάξαςαὐτοὺς ἀντὶ δόρατος χρῆσθαι σαρίσῃ δι'

59

ου Νασικᾶ, [καὶ] δεδωκότος ἑαυτὸν εἰς τὴνπρὸς ἐκεῖνον ἔχθραν ἀφειδῶς· πλείστηνγὰρ ἐκέκτητο γῆν δημοσίαν, καὶ χαλεπῶςἔφερεν ἐκβαίνειν αὐτῆς ἀναγκαζόμενος. ὁδὲ δῆμος ἔτι μᾶλλον ἐξεκᾴετο· καὶ φίλουτινὸς τῷ Τιβερίῳ τελευτήσαντος αἰφνιδί-ως, καὶ σημείων τῷ νεκρῷ μοχθηρῶν ἐπι-δραμόντων, βοῶντες ὑπὸ φαρμάκωνἀνῃρῆσθαι τὸν ἄνθρωπον, ἐπὶ τὴν ἐκφορὰνσυνέδραμον καὶ τὸ λέχος ἤραντο καὶ θα-πτομένῳ παρέστησαν, οὐ φαύλως ὑπονο-ῆσαι τὴν φαρμακείαν δόξαντες· ἐρράγηγὰρ ὁ νεκρὸς καὶ διεφθορότων ὑγρῶνπλῆθος ἐξέβλυσεν, ὥστ' ἀποσβέσαι τὴνφλόγα· καὶ φερόντων ἄλλην αὖθις οὐκἐκᾴετο πρὶν εἰς ἕτερον τόπον μετακομι-σθῆναι, καὶ πολλὰ πραγματευσαμένωνμόλις ἥψατο τὸ πῦρ αὐτοῦ. πρὸς ταῦτατοὺς πολλοὺς ἔτι μᾶλλον ὁ Τιβέριος παρο-ξύνων μετέβαλε τὴν ἐσθῆτα, καὶ τοὺς πα-ῖδας προαγαγὼν ἐδεῖτο τοῦ δήμου τούτων

144

Τιβέριος, ἔτι δὲ ῥᾷον εἶξαι δίχα φόνου καὶτραυμάτων ἐπιοῦσιν· οὐ γὰρ πλείονες ἢτρισχίλιοι περὶ αὐτὸν ἦσαν. ἀλλ' ἔοικενὀργῇ τῶν πλουσίων καὶ μίσει πλέον ἢ δι'ἃς ἐσκήπτοντο προφάσεις ἡ σύστασις ἐπ'αὐτὸν γενέσθαι· καὶ τούτου μέγα τεκμή-ριον ὠμῶς καὶ παρανόμως ὑβρισθεὶς ὁ νε-κρός. οὐ γὰρ ἐπέτρεψαν ἀνελέσθαι τὸσῶμα τῷ ἀδελφῷ δεομένῳ καὶ θάψαι νυ-κτός, ἀλλὰ μετὰ τῶν ἄλλων νεκρῶν εἰς τὸνποταμὸν ἔρριψαν. καὶ τοῦτο πέρας οὐκ ἦν,ἀλλὰ καὶ τῶν φίλων αὐτοῦ τοὺς μὲν ἐξεκή-ρυττον ἀκρίτους, τοὺς δὲ συλλαμβάνοντεςἀπεκτίννυσαν· ἐν οἷς καὶ Διοφάνης ὁ ῥή-τωρ ἀπώλετο. Γάιον δέ τινα Βίλλιον εἰς ἀγ-γεῖον καθείρξαντες καὶ συνεμβαλόντες ἐχί-δνας καὶ δράκοντας οὕτω διέφθειραν. ὁ δὲΚυμαῖος Βλόσσιος ἀνήχθη μὲν ἐπὶ τοὺςὑπάτους, ἐρωτώμενος δὲ περὶ τῶν γεγο-νότων ὡμολόγει πεποιηκέναι πάντα Τιβε-ρίου κελεύοντος. εἰπόντος δὲ τοῦ Νασικᾶ

157

τάτην ἐν Σπάρτῃ κατάστασιν, οὐκ ἀνε-κτόν. εἰ μὲν οὖν δυνατὸν ἦν ἄνευ σφαγῆςἀπαλλάξαι τὰς ἐπεισάκτους τῆς Λακεδαί-μονος κῆρας, τρυφὰς καὶ πολυτελείας καὶχρέα καὶ δανεισμοὺς καὶ τὰ πρεσβύτερατούτων κακά, πενίαν καὶ πλοῦτον, εὐτυ-χέστατον ἂν ἡγεῖσθαι πάντων βασιλέωνἑαυτόν, ὥσπερ ἰατρὸν ἀνωδύνως ἰασάμενοντὴν πατρίδα· νῦν δὲ τῆς ἀνάγκης ἔχεινσυγγνώμονα τὸν Λυκοῦργον, ὃς οὔτε βασι-λεὺς ὢν οὔτ' ἄρχων, ἰδιώτης δέ, βασιλεύεινἐπιχειρῶν ἐν τοῖς ὅπλοις προῆλθεν εἰς ἀγο-ράν, ὥστε δείσαντα τὸν βασιλέα Χάριλλονἐπὶ βωμὸν καταφυγεῖν. ἀλλ' ἐκεῖνον μὲνὄντα χρηστὸν καὶ φιλόπατριν ταχὺ τῷ Λυ-κούργῳ τῶν πραττομένων μετασχεῖν καὶτὴν μεταβολὴν δέξασθαι τῆς πολιτείας,ἔργῳ δὲ μαρτυρῆσαι τὸν Λυκοῦργον, ὅτιπολιτείαν μεταβαλεῖν ἄνευ βίας καὶ φόβουχαλεπόν ἐστιν· οἷς αὑτὸν ἔφη μετριώτατακεχρῆσθαι, τοὺς ἐνισταμένους τῇ σωτηρίᾳ

58

πρὸς αὑτὸν ἕλκοντος τὸ κερδαλέον· ἀσκή-σεως δὲ καὶ σωφροσύνης νέων καὶ καρτερί-ας καὶ ἰσότητος οὐδ' ἀσφαλὲς ἦν, <διὰ>τοῦτο τῶν περὶ Ἆγιν ἀπολωλότων, μνημο-νεύειν. λέγεται δὲ καὶ λόγων φιλοσόφωντὸν Κλεομένη μετασχεῖν ἔτι μειράκιονὄντα, Σφαίρου τοῦ Βορυσθενίτου παραβάλ-λοντος εἰς τὴν Λακεδαίμονα καὶ περὶ τοὺςνέους καὶ τοὺς ἐφήβους οὐκ ἀμελῶς διατρί-βοντος. ὁ δὲ Σφαῖρος ἐν τοῖς πρώτοις ἐγε-γόνει τῶν Ζήνωνος τοῦ Κιτιέως μαθητῶν,καὶ τοῦ Κλεομένους ἔοικεν ἀγαπῆσαί τετῆς φύσεως τὸ ἀνδρῶδες καὶ προσεκκα-ῦσαι τὴν φιλοτιμίαν. Λεωνίδαν μὲν γὰρ τὸνπαλαιὸν λέγουσιν ἐπερωτηθέντα, ποῖός τιςαὐτῷ φαίνεται ποιητὴς γεγονέναι Τυρτα-ῖος, εἰπεῖν· "ἀγαθὸς νέων ψυχὰς κακκα-νῆν." ἐμπιπλάμενοι γὰρ ὑπὸ τῶν ποιη-μάτων ἐνθουσιασμοῦ παρὰ τὰς μάχαςἠφείδουν ἑαυτῶν. ὁ δὲ Στωϊκὸς λόγος ἔχειτι πρὸς τὰς μεγάλας φύσεις καὶ ὀξείας ἐπι-

43

τροπὴ καὶ φόνος· αὐτοῦ δὲ τοῦ Τιβερίουφεύγοντος ἀντελάβετό τις τῶν ἱματίων. ὁδὲ τὴν τήβεννον ἀφεὶς καὶ φεύγων ἐν τοῖςχιτῶσιν ἐσφάλη καὶ κατηνέχθη περί τιναςτῶν πρὸ αὐτοῦ πεπτωκότας. ἀνιστάμενονδ' αὐτὸν ὁ μὲν ἐμφανῶς καὶ πρῶτος εἰς τὴνκεφαλὴν πατάξας ποδὶ δίφρου Πόπλιος ἦνΣατυρήιος εἷς τῶν συναρχόντων· τῆς δὲδευτέρας ἀντεποιεῖτο πληγῆς Λεύκιος Ῥο-ῦφος, ὡς ἐπὶ καλῷ τινι σεμνυνόμενος. τῶνδ' ἄλλων ἀπέθανον ὑπὲρ τριακοσίους ξύ-λοις καὶ λίθοις συγκοπέντες, σιδήρῳ δ'οὐδείς.[20] Ταύτην πρώτην ἱστοροῦσιν ἐν Ῥώμῃστάσιν, ἀφ' οὗ τὸ βασιλεύεσθαι κατέλυσαν,αἵματι καὶ φόνῳ πολιτῶν διακριθῆναι· τὰςδ' ἄλλας οὔτε μικρὰς οὔτε περὶ μικρῶν γε-νομένας ἀνθυπείκοντες ἀλλήλοις, φόβῳ μὲνοἱ δυνατοὶ τῶν πολλῶν, αἰδούμενοι δὲ τὴνβουλὴν ὁ δῆμος, ἔπαυον. ἐδόκει δὲ καὶ τότεμὴ χαλεπῶς ἂν ἐνδοῦναι παρηγορηθεὶς ὁ

156

κήδεσθαι καὶ τῆς μητρός, ὡς αὐτὸς ἀπε-γνωκὼς ἑαυτόν.[14] Ἐπεὶ δὲ τοῦ Φιλομήτορος Ἀττάλουτελευτήσαντος Εὔδημος ὁ Περγαμηνὸςἀνήνεγκε διαθήκην, ἐν ᾗ κληρονόμοςἐγέγραπτο τοῦ βασιλέως ὁ Ῥωμαίωνδῆμος, εὐθὺς ὁ Τιβέριος δημαγωγῶν εἰσή-νεγκε νόμον, ὅπως τὰ βασιλικὰ χρήματακομισθέντα τοῖς τὴν χώραν διαλαγχάνουσιτῶν πολιτῶν ὑπάρχοι πρὸς κατασκευὴνκαὶ γεωργίας ἀφορμήν. περὶ δὲ τῶν πόλε-ων ὅσαι τῆς Ἀττάλου βασιλείας ἦσαν,οὐδὲν ἔφη τῇ συγκλήτῳ βουλεύεσθαι προ-σήκειν, ἀλλὰ τῷ δήμῳ γνώμην αὐτὸς προ-θήσειν. ἐκ τούτου μάλιστα προσέκρουσε τῇβουλῇ, καὶ Πομπήιος μὲν ἀναστὰς ἔφηγειτνιᾶν τῷ Τιβερίῳ, καὶ διὰ τοῦτο γι-νώσκειν Εὔδημον αὐτῷ τὸν Περγαμηνὸντῶν βασιλικῶν διάδημα δεδωκότα καὶ πορ-φύραν, ὡς μέλλοντι βασιλεύειν ἐν Ῥώμῃ·Κόιντος δὲ Μέτελλος ὠνείδισε τὸν Τι-

145

σφαλὲς καὶ παράβολον, βαθεῖ δὲ καὶ πράῳκεραννύμενος ἤθει μάλιστ' εἰς τὸ οἰκεῖονἀγαθὸν ἐπιδίδωσιν.[24] Ἐπεὶ δὲ τελευτήσαντος τοῦ Λεωνίδουτὴν βασιλείαν παρέλαβε καὶ τοὺς πολίταςτότε δὴ παντάπασιν ἐκλελυμένους ἑώρα,τῶν μὲν πλουσίων καθ' ἡδονὰς ἰδίας καὶπλεονεξίας παρορώντων τὰ κοινά, τῶν δὲπολλῶν διὰ τὸ πράττειν κακῶς περὶ τὰοἰκεῖα καὶ πρὸς τὸν πόλεμον ἀπροθύμωνκαὶ πρὸς τὴν ἀγωγὴν ἀφιλοτίμων γεγο-νότων, αὐτοῦ δ' ὄνομα βασιλεύοντος ἦνμόνον, ἡ δ' ἀρχὴ πᾶσα τῶν ἐφόρων, εὐθὺςμὲν εἰς νοῦν ἔθετο τὰ παρόντα μεθιστάναικαὶ κινεῖν, ὄντος δ' αὐτῷ φίλου Ξενάρους,ἐραστοῦ γεγονότος -- τοῦτο δ' ἐμπνεῖσθαιΛακεδαιμόνιοι καλοῦσιν -- , ἀπεπειρᾶτοτούτου, διαπυνθανόμενος τὸν Ἆγιν ὁποῖοςγένοιτο βασιλεὺς καὶ τίνι τρόπῳ καὶ μετὰτίνων ἐπὶ ταύτην ἔλθοι τὴν ὁδόν. ὁ δὲ Ξε-νάρης τὸ μὲν πρῶτον οὐκ ἀηδῶς ἐμέμνητο

44

στρατείας ἀσχόλους ὄντας αὐτοὺς πρὸς τὸκρίνειν αἱρεῖσθαί τινας ἐκ τῶν φίλων καὶἀπολείπειν τοῖς πολίταις ἀνθ' ἑαυτῶν,ἐφόρους προσαγορευθέντας· καὶ διατελεῖνγε τούτους τὸ πρῶτον ὑπηρέτας τῶν βασι-λέων ὄντας, εἶτα κατὰ μικρὸν εἰς ἑαυτοὺςτὴν ἐξουσίαν ἐπιστρέφοντας, [καὶ] οὕτωςλαθεῖν ἴδιον ἀρχεῖον κατασκευασαμένους.σημεῖον δὲ τούτου τὸ μέχρι νῦν μεταπε-μπομένων τὸν βασιλέα τῶν ἐφόρων τὸπρῶτον ἀντιλέγειν καὶ τὸ δεύτερον, τὸ δὲτρίτον καλούντων ἀναστάντα βαδίζεινπρὸς αὐτούς· καὶ τὸν πρῶτον ἐπισφοδρύνα-ντα τὴν ἀρχὴν καὶ ἀνατεινάμενον Ἀστερω-πὸν ἡλικίαις ὕστερον πολλαῖς ἔφορον γε-νέσθαι. μετριάζοντας μὲν οὖν αὐτούς, ἔφη,κρεῖττον ἦν ὑπομένειν, ἐξουσίᾳ δ' ἐπιθέτῳτὴν πάτριον καταλύοντας ἀρχήν, ὥστε τῶνβασιλέων τοὺς μὲν ἐξελαύνειν, τοὺς δ' ἀπο-κτιννύειν ἀκρίτους, ἀπειλεῖν δὲ τοῖς ποθο-ῦσιν αὖθις ἐπιδεῖν τὴν καλλίστην καὶ θειο-

57

βέριον, ὅτι τοῦ μὲν πατρὸς αὐτοῦ τιμητεύ-οντος, ὁσάκις ἀναλύοι<εν> μετὰ δεῖπνονοἴκαδε, τὰ φῶτα κατεσβέννυσαν οἱ πο-λῖται, φοβούμενοι μὴ πορρωτέρω τοῦ με-τρίου δόξωσιν ἐν συνουσίαις εἶναι καὶπότοις, τούτῳ δὲ προφαίνουσι νυκτὸς οἱθρασύτατοι καὶ ἀπορώτατοι τῶν δημοτῶν·Τίτος δ' Ἄννιος οὐκ ἐπιεικὴς μὲν ὢν οὐδὲσώφρων ἄνθρωπος, ἐν δὲ λόγοις περὶ τὰςἐρωτήσεις καὶ τὰς ἀποκρίσεις ἄμαχοςεἶναι δοκῶν, εἰς ὁρισμόν τινα προὐκαλεῖτοτὸν Τιβέριον, ἦ μὴν ἱερὸν ὄντα καὶ ἄσυλονἐκ τῶν νόμων ἠτιμωκέναι τὸν συνάρχοντα.θορυβούντων δὲ πολλῶν, ἐκπηδήσας ὁ Τι-βέριος τόν τε δῆμον συνεκάλει, καὶ τὸνἌννιον ἀχθῆναι κελεύσας ἐβούλετο κατη-γορεῖν. ὁ δὲ καὶ τῷ λόγῳ καὶ τῇ δόξῃ πολὺλειπόμενος, εἰς τὴν ἑαυτοῦ δεινότητα κατε-δύετο, καὶ παρεκάλει μικρὰ πρὸ τῶνλόγων ἀποκρίνασθαι τὸν Τιβέριον. συγχω-ροῦντος δ' ἐρωτᾶν ἐκείνου καὶ σιωπῆς γε-

146

βίας μὲν οὐδεμιᾶς ὑπάρξειν οὐδ' ἀναιρή-σειν οὐδένα τῶν πολιτῶν ἄκριτον· εἰμέντοι ψηφίσαιτό τι τῶν παρανόμων ὁδῆμος ὑπὸ τοῦ Τιβερίου πεισθεὶς ἢ βια-σθείς, τοῦτο κύριον μὴ φυλάξειν, ἀναπηδή-σας ὁ Νασικᾶς "ἐπεὶ τοίνυν" ἔφη "προδί-δωσιν ὁ ἄρχων τὴν πόλιν, οἱ βουλόμενοιτοῖς νόμοις βοηθεῖν ἀκολουθεῖτε." καὶ τα-ῦτα λέγων ἅμα καὶ τὸ κράσπεδον τοῦ ἱμα-τίου θέμενος ἐπὶ τῆς κεφαλῆς, ἐχώρει πρὸςτὸ Καπετώλιον. ἕκαστος δὲ τῶν ἑπομένωναὐτῷ τῇ χειρὶ τὴν τήβεννον περιελίξαςἐώθει τοὺς ἐμποδών, οὐδενὸς ἐνισταμένουπρὸς τὸ ἀξίωμα τῶν ἀνδρῶν, ἀλλὰ φευ-γόντων καὶ πατούντων ἀλλήλους. οἱ μὲνοὖν περὶ αὐτοὺς ῥόπαλα καὶ σκυτάλαςἐκόμιζον οἴκοθεν· αὐτοὶ δὲ τῶν δίφρων κα-ταγνυμένων ὑπὸ τοῦ φεύγοντος ὄχλου τὰκλάσματα καὶ τοὺς πόδας λαμβάνοντεςἀνέβαινον ἐπὶ τὸν Τιβέριον, ἅμα παίοντεςτοὺς προτεταγμένους. καὶ τούτων μὲν ἦν

155

διὸ καὶ καλῶς ὁ εἰπών·ἵνα γὰρ δέος, ἔνθα καὶ αἰδώς· καὶ Ὅμη-ρος· αἰδοῖός τέ μοί ἐσσι φίλε ἑκυρὲ δεινόςτε· καί· σιγῇ δειδιότες σημάντορας.τὸ γὰρ αἰσχύνεσθαι μάλιστα συμβαίνειπρὸς οὓς καὶ τὸ δεδοικέναι τοῖς πολλοῖς.διὸ καὶ παρὰ τὸ τῶν ἐφόρων συσσίτιον τὸνΦόβον ἵδρυνται Λακεδαιμόνιοι, μοναρχίαςἐγγυτάτω κατασκευασάμενοι τὸ ἀρχεῖον.[31] Ὁ δ' οὖν Κλεομένης ἡμέρας γενο-μένης προέγραψεν ὀγδοήκοντα τῶν πολι-τῶν, οὓς ἔδει μεταστῆναι, καὶ τοὺς δίφρουςἀνεῖλε τῶν ἐφόρων πλὴν ἑνός, ἐν ᾧ καθή-μενος ἔμελλεν αὐτὸς χρηματίζειν. ἐκκλησί-αν δὲ ποιήσας ἀπελογεῖτο περὶ τῶν πε-πραγμένων. ἔφη γὰρ ὑπὸ τοῦ Λυκούργουτοῖς βασιλεῦσι συμμειχθῆναι τοὺς γέρο-ντας, καὶ πολὺν χρόνον οὕτω διοικεῖσθαιτὴν πόλιν, οὐδὲν ἑτέρας ἀρχῆς δεομένην·ὕστερον δὲ τοῦ πρὸς Μεσσηνίους πολέμουμακροῦ γενομένου, τοὺς βασιλεῖς διὰ τὰς

56

τῶν πραγμάτων ἐκείνων, ὡς ἐπράχθη καθ'ἕκαστα μυθολογῶν καὶ διηγούμενος· ὡς δ'ἦν καταφανὴς [αὐτῷ] ὁ Κλεομένης ἐμπα-θέστερον προσέχων καὶ κινούμενος ὑπερ-φυῶς πρὸς τὴν καινοτομίαν τοῦ Ἄγιδοςκαὶ ταὐτὰ πολλάκις ἀκούειν βουλόμενος,ἐπέπληξεν αὐτῷ πρὸς ὀργὴν ὁ Ξενάρης ὡςοὐχ ὑγιαίνοντι, καὶ τέλος ἀπέστη τοῦ δια-λέγεσθαι καὶ φοιτᾶν πρὸς αὐτόν· οὐδενὶμέντοι τὴν αἰτίαν ἔφρασε τῆς διαφορᾶς,ἀλλ' αὐτὸν ἔφη γινώσκειν ἐκεῖνον. οὕτω δὲτοῦ Ξενάρους ἀντικρούσαντος, ὁ Κλεο-μένης καὶ τοὺς ἄλλους ὁμοίως ἔχειν ἡγού-μενος, αὐτὸς ἐν ἑαυτῷ συνετίθει τὴνπρᾶξιν. οἰόμενος δ' ἂν ἐν πολέμῳ μᾶλλον ἢκατ' εἰρήνην μεταστῆσαι τὰ παρόντα, συ-νέκρουσε πρὸς τοὺς Ἀχαιοὺς τὴν πόλιν,αὐτοὺς διδόντας ἐγκλημάτων προφάσεις. ὁγὰρ Ἄρατος ἰσχύων μέγιστον ἐν τοῖςἈχαιοῖς ἐβούλετο μὲν ἐξ ἀρχῆς εἰς μίανσύνταξιν ἀγαγεῖν Πελοποννησίους, καὶ το-

45

μένης οἱ πλούσιοι τὸν ὕπατον μὴ πείθοντεςαὐτοὶ διανοοῦνται καθ' αὑτοὺς ἀποκτιννύ-ναι τὸν Τιβέριον, πολλοὺς ἐπὶ τοῦτο δού-λους καὶ φίλους ὡπλισμένους ἔχοντες.[19] Ὡς οὖν ταῦτα τοῖς περὶ αὑτὸν ἐξήγ-γειλεν ὁ Τιβέριος, οὗτοι μὲν εὐθὺς τάς τετηβέννους περιεζώννυντο, καὶ τὰ τῶν ὑπη-ρετῶν δόρατα συγκλῶντες οἷς ἀνείργουσιτὸν ὄχλον διελάμβανον, ὡς ἀμυνούμενοιτοῖς κλάσμασι τοὺς ἐπερχομένους. τῶν δ'ἀπωτέρω θαυμαζόντων τὰ γινόμενα καὶπυνθανομένων, ὁ Τιβέριος ἥψατο τῇ χειρὶτῆς κεφαλῆς, ἐνδεικνύμενος τῇ ὄψει τὸνκίνδυνον, ἐπεὶ τῆς φωνῆς οὐκ ἐπήκουον. οἱδ' ἐναντίοι τοῦτ' ἰδόντες, ἔθεον πρὸς τὴνβουλὴν ἀπαγγέλλοντες αἰτεῖν διάδημα τὸνΤιβέριον· καὶ τούτου σημεῖον εἶναι τὸ τῆςκεφαλῆς ἐπιθιγγάνειν. πάντες μὲν οὖν ἐθο-ρυβήθησαν· ὁ δὲ Νασικᾶς ἠξίου τὸν ὕπα-τον τῇ πόλει βοηθεῖν καὶ καταλύειν τὸν τύ-ραννον. ἀποκριναμένου δὲ πράως ἐκείνου,

154

νομένης, εἶπεν ὁ Ἄννιος· "ἂν σὺ μὲν ἀτιμο-ῦν με βούλῃ καὶ προπηλακίζειν, ἐγὼ δέτινα τῶν σῶν ἐπικαλέσωμαι συναρχόντων,ὁ δ' ἀναβῇ βοηθήσων, σὺ δ' ὀργισθῇς, ἆράγ' αὐτοῦ τὴν ἀρχὴν ἀφαιρήσῃ;" πρὸς ταύ-την λέγεται τὴν ἐρώτησιν οὕτως διαπορη-θῆναι τὸν Τιβέριον, ὥστε πάντων ὄντα καὶτῷ λέγειν ἑτοιμότατον καὶ τῷ θαρρεῖν ἰτα-μώτατον ἀποσιωπῆσαι.[15] Τότε μὲν οὖν διέλυσε τὴν ἐκκλησίαν.αἰσθανόμενος δὲ τῶν πολιτευμάτων τὸπερὶ τὸν Ὀκτάβιον οὐ τοῖς δυνατοῖς μόνον,ἀλλὰ καὶ τοῖς πολλοῖς ἐπαχθέστερον <ὄν>-- μέγα γάρ τι καὶ καλὸν ἐδόκει τὸ τῶν δη-μάρχων ἀξίωμα μέχρι τῆς ἡμέρας ἐκείνηςδιατετηρημένον ἀνῃρῆσθαι καὶ καθυβρί-σθαι -- , λόγον ἐν τῷ δήμῳ διεξῆλθεν, οὗμικρὰ παραθέσθαι τῶν ἐπιχειρημάτων οὐκἄτοπον ἦν, ὥσθ' ὑπονοηθῆναι τὴν πιθα-νότητα καὶ πυκνότητα τοῦ ἀνδρός. ἔφη γὰρἱερὸν τὸν δήμαρχον εἶναι καὶ ἄσυλον, ὅτι

147

ῦτο τῶν πολλῶν στρατηγιῶν αὐτῷ καὶ τῆςμακρᾶς πολιτείας ἦν τέλος, ἡγουμένῳμόνως ἂν οὕτως ἀνεπιχειρήτους ἔσεσθαιτοῖς ἐκτὸς πολεμίοις. ἐπεὶ δὲ τῶν ἄλλωνσχεδὸν ἁπάντων αὐτῷ προσγεγονότωνἀπελείποντο Λακεδαιμόνιοι καὶ Ἠλεῖοικαὶ ὅσοι Λακεδαιμονίοις Ἀρκάδων προσε-ῖχον, ἅμα τῷ τὸν Λεωνίδαν ἀποθανεῖν πα-ρηνώχλει τοῖς Ἀρκάσι καὶ περιέκοπτεναὐτῶν μάλιστα τοὺς τοῖς Ἀχαιοῖς ὁμορο-ῦντας, ἀποπειρώμενος τῶν Λακεδαιμονίωνκαὶ τοῦ Κλεομένους ὡς νέου καὶ ἀπείρουκαταφρονῶν.[25] Ἐκ τούτου Κλεομένη πρῶτον οἱ ἔφο-ροι πέμπουσι καταληψόμενον τὸ περὶ τὴνΒέλβιναν Ἀθήναιον· ἐμβολὴ δὲ τῆς Λακω-νικῆς τὸ χωρίον ἐστί, καὶ τότε πρὸς τοὺςΜεγαλοπολίτας ἦν ἐπίδικον. καταλα-βόντος δὲ τοῦτο καὶ τειχίσαντος τοῦ Κλεο-μένους, ὁ Ἄρατος οὐθὲν ἐγκαλέσας, ἀλλὰνυκτὸς ἐκστρατεύσας ἐπεχείρησε Τεγε-

46

τοῦ Ἀγυλαίου μεθ' ἡμέραν ἐκ τοῦ ἱεροῦπροελθόντος.[30] Ἔστι δὲ Λακεδαιμονίοις οὐ Φόβουμόνον, ἀλλὰ καὶ Θανάτου καὶ Γέλωτος καὶτοιούτων ἄλλων παθημάτων ἱερά. τιμῶσιδὲ τὸν Φόβον οὐχ ὥσπερ οὓς ἀποτρέπονταιδαίμονας ἡγούμενοι βλαβερόν, ἀλλὰ τὴνπολιτείαν μάλιστα συνέχεσθαι φόβῳ νομί-ζοντες. διὸ καὶ προεκήρυττον οἱ ἔφοροιτοῖς πολίταις εἰς τὴν ἀρχὴν εἰσιόντες, ὡςἈριστοτέλης φησί, κείρεσθαι τὸν μύστακακαὶ προσέχειν τοῖς νόμοις, ἵνα μὴ χαλεποὶὦσιν αὐτοῖς, τὸ τοῦ μύστακος οἶμαι προ-τείνοντες, ὅπως καὶ περὶ τὰ μικρότατατοὺς νέους πειθαρχεῖν ἐθίζωσι. καὶ τὴν ἀν-δρείαν δέ μοι δοκοῦσιν οὐκ ἀφοβίαν, ἀλλὰφόβον ψόγου καὶ δέος ἀδοξίας οἱ παλαιοὶνομίζειν. οἱ γὰρ δειλότατοι πρὸς τοὺςνόμους θαρραλεώτατοι πρὸς τοὺς πολεμί-ους εἰσί, καὶ τὸ παθεῖν ἥκιστα δεδίασιν οἱμάλιστα φοβούμενοι τὸ κακῶς ἀκοῦσαι.

55

τῷ δήμῳ καθωσίωται καὶ τοῦ δήμου προ-έστηκεν. ἂν οὖν μεταβαλόμενος τὸν δῆμονἀδικῇ καὶ τὴν ἰσχὺν κολούῃ καὶ παραι-ρῆται τὴν ψῆφον, αὐτὸς ἑαυτὸν ἀπεστέρη-κε τῆς τιμῆς, ἐφ' οἷς ἔλαβεν οὐ ποιῶν. ἐπεὶκαὶ τὸ Καπετώλιον κατασκάπτοντα καὶ τὸνεώριον ἐμπιπράντα δήμαρχον ἐᾶν δεήσει·καὶ ταῦτα μὲν ποιῶν δήμαρχός ἐστι πονη-ρός· ἐὰν δὲ καταλύῃ τὸν δῆμον, οὐ δήμαρ-χός ἐστι. πῶς οὖν οὐ δεινόν, εἰ τὸν μὲνὕπατον ὁ δήμαρχος ἄξει, τὸν δὲ δήμαρχονοὐκ ἀφαιρήσεται τὴν ἐξουσίαν ὁ δῆμος,ὅταν αὐτῇ κατὰ τοῦ δεδωκότος χρῆται· καὶγὰρ ὕπατον καὶ δήμαρχον ὁμοίως <ὁ>δῆμος αἱρεῖται. καὶ μὴν ἥ γε βασιλεία πρὸςτῷ πᾶσαν ἀρχὴν ἔχειν ἐν ἑαυτῇ συλλαβο-ῦσα καὶ ταῖς μεγίσταις ἱερουργίαις καθω-σίωται πρὸς τὸ θεῖον· ἀλλὰ Ταρκύνιονἐξέβαλεν ἡ πόλις ἀδικοῦντα, καὶ δι' ἑνὸςἀνδρὸς ὕβριν ἡ πάτριος ἀρχὴ καὶ κτίσασατὴν Ῥώμην κατελύθη. τί δ' οὕτως ἅγιον ἐν

148

ῦντος καὶ τρυφῶντος ἤδη καταβοήσεσθαιπρὸς τὸν δῆμον. ἅμα δὲ καὶ προσέθεονπολλοὶ τῷ Τιβερίῳ παρὰ τῶν ἐν Καπετω-λίῳ φίλων, ἐπείγεσθαι κελεύοντες ὡς τῶνἐκεῖ καλῶς ἐχόντων. καὶ τά γε πρῶτα λα-μπρῶς ἀπήντα τῷ Τιβερίῳ, φανέντι μὲνεὐθὺς ἀραμένων βοὴν φίλιον, ἀναβαίνονταδὲ προθύμως δεχομένων καὶ περὶ αὐτὸν ὡςμηδεὶς πελάσειεν ἀγνὼς προταττομένων.[18] Ἀρξαμένου δὲ πάλιν τοῦ Μουκίου τὰςφυλὰς ἀναγορεύειν, οὐδὲν ἐπεραίνετο τῶνεἰωθότων διὰ τὸν ἀπὸ τῶν ἐσχάτων θόρυ-βον, ὠθουμένων καὶ ὠθούντων τοὺς ἐναντί-ους εἰσβιαζομένους καὶ ἀναμειγνυμένους.ἐν δὲ τούτῳ Φούλβιος Φλάκκος ἀπὸ βου-λῆς ἀνὴρ εἰς ἐμφανὲς καταστάς, ὡς οὐκ ἦνφθεγγόμενον ἐφικέσθαι, διεσήμηνε τῇ χει-ρὶ φράσαι τι βουλόμενος αὐτὸς ἰδίᾳ τῷ Τι-βερίῳ. καὶ κελεύσαντος ἐκείνου διασχεῖντὸ πλῆθος, ἀναβὰς μόλις καὶ προσελθὼνἀπήγγειλεν, ὅτι τῆς βουλῆς συγκαθεζο-

153

κλείδαν μὲν εἰς τὸ τῶν ἐφόρων συσσίτιονἀπέστειλεν ὥς τινα παρ' αὐτοῦ λόγον ἀπὸστρατιᾶς κομίζοντα, Θηρυκίων δὲ καὶ Φο-ῖβις, [καὶ] δύο τῶν συντρόφων τοῦ Κλεο-μένους, οὓς μόθακας καλοῦσιν, ἐπηκολού-θουν στρατιώτας ὀλίγους ἔχοντες. ἔτι δὲτοῦ Εὐρυκλείδα διαλεγομένου τοῖςἐφόροις, ἐπιδραμόντες ἐσπασμέναις ταῖςμαχαίραις ἔπαιον αὐτούς. ὁ μὲν οὖνπρῶτος Ἀγύλαιος ὡς ἐπλήγη πεσὼν καὶτεθνάναι δόξας, ἀτρέμα συναγαγὼν καὶπαρέλκων ἑαυτὸν ἐκ τοῦ οἰκήματος ἔλαθενεἴς τι δωμάτιον εἰσερπύσας μικρόν, ὃΦόβου μὲν ἦν ἱερόν, ἄλλως δὲ κεκλει-σμένον ἀεὶ τότ' [δὲ] ἐκ τύχης ἀνεῳγμένονἐτύγχανεν. εἰς τοῦτο συνεισενεγκὼν ἑαυτὸνἀπέκλεισε τὸ θύριον. οἱ δὲ τέσσαρεςἀνῃρέθησαν καὶ τῶν ἐπιβοηθούντων αὐτοῖς<οὐ> πλείονες ἢ δέκα. τοὺς γὰρ ἡσυχίανἄγοντας οὐκ ἔκτεινον, οὐδὲ τοὺς ἀπιόνταςἐκ τῆς πόλεως ἐκώλυον. ἐφείσαντο δὲ καὶ

54

άταις καὶ Ὀρχομενίοις. τῶν δὲ προδοτῶνἀποδειλιασάντων, ὁ μὲν Ἄρατος ἀνεχώρη-σε λεληθέναι νομίζων, ὁ δὲ Κλεομένηςεἰρωνείᾳ χρώμενος ἔγραψε πρὸς αὐτόν, ὡςδὴ παρὰ φίλου πυνθανόμενος, ποῦ τῆς νυ-κτὸς ἐξέλθοι. τοῦ δ' ἀντιγράψαντος ὡς ἐκε-ῖνον Βέλβιναν μέλλειν τειχίζειν ἀκούσαςκαταβαίη τοῦτο κωλύσων, πάλιν ὁ Κλεο-μένης ἐπιστείλας τοῦτο μὲν οὕτως ἔχεινἔφη πεπεῖσθαι· "τοὺς δὲ φανοὺς καὶ τὰςκλίμακας" εἶπεν "εἰ μή τί σοι διαφέρει,γράψον ἡμῖν ἐπὶ τί σοι παρηκολούθουν."τοῦ δ' Ἀράτου πρὸς τὸ σκῶμμα γελάσα-ντος καὶ πυνθανομένου, ποῖός τις ὁ νεανί-σκος εἴη, Δαμοκράτης ὁ Λακεδαιμόνιοςφυγάς "εἴ τι πράττεις" ἔφη "πρὸς Λακεδαι-μονίους, ὥρα σοι ταχύνειν πρὸ τοῦ κέντραφῦσαι τοῦτον τὸν νεοσσόν." ἐκ τούτου Κλε-ομένει μεθ' ἱππέων ὀλίγων καὶ πεζῶν τρια-κοσίων ἐν Ἀρκαδίᾳ στρατοπεδευομένῳπροσέταξαν ἀναχωρεῖν οἱ ἔφοροι, φοβούμε-

47

το. προῄει δ' ὅμως, ἄνω τὸν δῆμον ἠθρο-ῖσθαι περὶ τὸ Καπετώλιον πυνθανόμενος·καὶ πρὶν ἐξελθεῖν προσέπταισε πρὸς τὸνοὐδόν, σφοδρᾶς οὕτω πληγῆς γενομένης,ὥστε τὸν μὲν ὄνυχα τοῦ μεγάλου δακτύλουῥαγῆναι, τὸ δ' αἷμα διὰ τοῦ ὑποδήματοςἔξω φέρεσθαι. μικρὸν δ' αὐτοῦ προελ-θόντος, ὤφθησαν ὑπὲρ κεράμου μαχόμενοικόρακες ἐν ἀριστερᾷ· καὶ πολλῶν ὡς εἰκὸςἀνθρώπων παρερχομένων, κατ' αὐτὸν τὸνΤιβέριον λίθος ἀπωσθεὶς ὑπὸ θατέρου τῶνκοράκων ἔπεσε παρὰ τὸν πόδα. τοῦτο καὶτοὺς θρασυτάτους τῶν περὶ αὐτὸν ἐπέστη-σεν· ἀλλὰ Βλόσσιος ὁ Κυμαῖος παρὼναἰσχύνην ἔφη καὶ κατήφειαν ἂν εἶναι πολ-λήν, εἰ Τιβέριος, Γράγχου μὲν υἱός, Ἀφρι-κανοῦ δὲ Σκιπίωνος θυγατριδοῦς, προ-στάτης δὲ τοῦ Ῥωμαίων δήμου, κόρακαδείσας οὐχ ὑπακούσειε τοῖς πολίταις καλο-ῦσι· τοῦτο μέντοι τὸ αἰσχρὸν οὐκ ἐν γέλω-τι θήσεσθαι τοὺς ἐχθρούς, ἀλλ' ὡς τυραννο-

152

Ῥώμῃ καὶ σεμνόν, ὡς αἱ περιέπουσαι παρ-θένοι καὶ φυλάττουσαι τὸ ἄφθιτον πῦρ;ἀλλ' εἴ τις ἂν αὐτῶν ἁμάρτῃ, ζῶσα κατο-ρύσσεται· τὸ γὰρ ἄσυλον οὐ φυλάττουσινἀσεβοῦσαι [εἰς] τοὺς θεούς, ὃ διὰ τοὺς θεο-ὺς ἔχουσιν. οὔκουν οὐδὲ δήμαρχος ἀδικῶν<τὸν> δῆμον ἔχειν τὴν διὰ τὸν δῆμον ἀσυ-λίαν δίκαιός ἐστιν· ᾗ γὰρ ἰσχύει δυνάμει,ταύτην ἀναιρεῖ. καὶ μὴν εἰ δικαίως ἔλαβετὴν δημαρχίαν τῶν πλείστων φυλῶν ψηφι-σαμένων, πῶς οὐχὶ κἂν ἀφαιρεθείη δι-καιότερον πασῶν ἀποψηφισαμένων; ἱερὸνδὲ καὶ ἄσυλον οὐδὲν οὕτως ἐστίν, ὡς τὰτῶν θεῶν ἀναθήματα· χρῆσθαι δὲ τούτοιςκαὶ κινεῖν καὶ μεταφέρειν ὡς βούλεται τὸνδῆμον οὐδεὶς κεκώλυκεν. ἐξῆν οὖν αὐτῷκαὶ τὴν δημαρχίαν ὡς ἀνάθημα μετενεγκε-ῖν εἰς ἕτερον. ὅτι δ' οὐκ ἄσυλον οὐδ' ἀνα-φαίρετον ἡ ἀρχή, δῆλόν ἐστι τῷ πολλάκιςἔχοντας ἀρχήν τινας ἐξόμνυσθαι καὶ πα-ραιτεῖσθαι δι' αὑτῶν.

149

νοι τὸν πόλεμον. ἐπεὶ δ' ἀναχωρήσαντοςαὐτοῦ Καφύας ἔλαβεν ὁ Ἄρατος, αὖθιςἐξέπεμπον τὸν Κλεομένη. λαβόντος δ'αὐτοῦ Μεθύδριον καὶ τὴν Ἀργολικὴν κατα-δραμόντος, ἐξεστράτευσαν οἱ Ἀχαιοὶ δι-σμυρίοις πεζοῖς καὶ χιλίοις ἱππεῦσιν Ἀρι-στομάχου στρατηγοῦντος. ἀπαντήσαντοςδὲ περὶ Παλλάντιον Κλεομένους καὶ βουλο-μένου μάχεσθαι, φοβηθεὶς τὴν τόλμαν ὁἌρατος οὐκ εἴασε διακινδυνεῦσαι τὸνστρατηγόν, ἀλλ' ἀπῆλθε, λοιδορούμενοςμὲν ὑπὸ τῶν Ἀχαιῶν, χλευαζόμενος δὲ καὶκαταφρονούμενος ὑπὸ τῶν Λακεδαιμονίων,οὐδὲ πεντακισχιλίων τὸ πλῆθος ὄντων.μέγας οὖν τῷ φρονήματι γεγονὼς ὁ Κλεο-μένης ἐθρασύνετο πρὸς τοὺς πολίτας, καὶτῶν παλαιῶν τινος αὐτοὺς ἀνεμίμνῃσκεβασιλέως εἰπόντος ὅτι μάτην Λακεδαι-μόνιοι πυνθάνονται περὶ τῶν πολεμίων, οὐπόσοι εἰσίν, ἀλλὰ ποῦ εἰσιν.

48

ἐκ τοῦ ἱεροῦ γενέσθαι, φράζουσαν ὡς το-ῦτο τῇ Σπάρτῃ λῷόν ἐστι. ταύτην τὴν ὄψινδιηγουμένου τοῦ ἐφόρου πρὸς τὸν Κλεο-μένη, τὸ μὲν πρῶτον διεταράχθη, καθ' ὑπο-ψίαν τινὰ πειράζεσθαι δοκῶν, ὡς δ' ἐπεί-σθη μὴ ψεύδεσθαι τὸν διηγούμενον, ἐθάρ-ρησε. καὶ λαβὼν ὅσους ὑπώπτευε μάλιστατῶν πολιτῶν ἐναντιώσεσθαι πρὸς τὴνπρᾶξιν, Ἡραίαν καὶ Ἀσέαν [τὰς] πόλειςταττομένας ὑπὸ τοῖς Ἀχαιοῖς εἷλε, καὶσῖτον εἰσήγαγεν Ὀρχομενίοις, καὶ Μαντι-νείᾳ παρεστρατοπέδευσε, καὶ ὅλως ἄνωκαὶ κάτω μακραῖς πορείαις ἀποτρύσαςτοὺς Λακεδαιμονίους, ἀπέλιπεν αὐτῶν δεη-θέντων τοὺς πολλοὺς ἐν Ἀρκαδίᾳ, τοὺς δὲμισθοφόρους ἔχων αὐτὸς ἐπὶ τὴν Σπάρτηνἐχώρει. καὶ καθ' ὁδὸν οἷς ἐπίστευε μάλιστακαλῶς πρὸς αὐτὸν ἔχειν ἀνεκοινοῦτο τὴνγνώμην, καὶ προῄει σχέδην, ὡς περὶ τὸ δε-ῖπνον οὖσι τοῖς ἐφόροις ἐπιπέσοι.[29] Γενόμενος δὲ τῆς πόλεως ἐγγύς, Εὐρυ-

53

[16] Τοιαῦτα μὲν ἦν τὰ κεφάλαια τῆς τοῦΤιβερίου δικαιολογίας. Ἐπεὶ δὲ συνο-ρῶντες οἱ φίλοι τὰς ἀπειλὰς καὶ τὴν σύ-στασιν ᾤοντο δεῖν ἑτέρας περιέχεσθαι δη-μαρχίας εἰς τὸ μέλλον, αὖθις ἄλλοις νόμοιςἀνελάμβανε τὸ πλῆθος, τοῦ τε χρόνου τῶνστρατειῶν ἀφαιρῶν, καὶ διδοὺς ἐπικαλε-ῖσθαι τὸν δῆμον ἀπὸ τῶν δικαστῶν, καὶτοῖς κρίνουσι τότε συγκλητικοῖς οὖσι κα-ταμειγνὺς ἐκ τῶν ἱππέων τὸν ἴσον ἀριθμόν,καὶ πάντα τρόπον ἤδη τῆς βουλῆς τὴνἰσχὺν κολούων πρὸς ὀργὴν καὶ φιλονικίανμᾶλλον ἢ τὸν τοῦ δικαίου καὶ συμφέροντοςλογισμόν. ἐπεὶ δὲ τῆς ψήφου φερομένηςᾔσθοντο τοὺς ἐναντίους κρατοῦντας -- οὐγὰρ παρῆν ἅπας ὁ δῆμος -- , πρῶτον μὲνεἰς βλασφημίας τραπόμενοι τῶν συναρ-χόντων εἷλκον τὸν χρόνον· ἔπειτα τὴν ἐκ-κλησίαν ἀφῆκαν, εἰς τὴν ὑστεραίαν ἀπα-ντᾶν κελεύσαντες. καὶ πρῶτον μὲν εἰς τὴνἀγορὰν καταβὰς ὁ Τιβέριος ἱκέτευε τοὺς

150

ἀνθρώπους ταπεινὸς καὶ δεδακρυμένος,ἔπειτα δεδοικέναι φήσας, μὴ νυκτὸς ἐκ-κόψωσι τὴν οἰκίαν οἱ ἐχθροὶ καὶ διαφθεί-ρωσιν αὐτόν, οὕτω τοὺς ἀνθρώπους διέθη-κεν, ὥστε περὶ τὴν οἰκίαν αὐτοῦ παμπόλ-λους τινὰς αὐλίσασθαι καὶ διανυκτερεῦσαιπαραφυλάττοντας.[17] Ἅμα δ' ἡμέρᾳ παρῆν ὁ τὰς ὄρνιθας αἷςδιαμαντεύονται κομίζων, καὶ προέβαλλετροφὴν αὐταῖς. αἱ δ' οὐ προῆλθον εἰ μὴ μίαμόνη, διασείσαντος εὖ μάλα τοῦ ἀνθρώπουτὸ ἀγγεῖον. οὐδ' αὕτη δὲ τῆς τροφῆς ἔθι-γεν, ἀλλ' ἐπάρασα τὴν ἀριστερὰν πτέρυγακαὶ παρατείνασα τὸ σκέλος, πάλιν εἰς τὸἀγγεῖον κατέφυγε. τοῦτο καὶ τοῦ προτέρουσημείου τὸν Τιβέριον ἀνέμνησεν. ἦν γὰραὐτῷ κράνος ᾧ πρὸς τὰς μάχας ἐχρῆτο,κεκοσμημένον ἐκπρεπῶς καὶ διάσημον· εἰςτοῦτο καταδύντες ὄφεις ἔλαθον ἐντεκόντεςᾠά, καὶ ταῦτ' ἐξεγλύψαντο. διὸ καὶ μᾶλλονὁ Τιβέριος τοῖς περὶ τὰς ὄρνιθας ἐταράττε-

151

τῶν ἀπέστειλεν. οὗτος ἦν Λυδιάδας ὁ κα-ταθέμενος τὴν τυραννίδα καὶ τοῖς πολίταιςἀποδοὺς τὴν ἐλευθερίαν καὶ τὴν πόλιν προ-σκομίσας Ἀχαιοῖς.[28] Ἐκ τούτου Κλεομένης μέγα φρονῶνἤδη καὶ πεπεισμένος, ἂν ὡς βούλεται τοῖςπράγμασι χρώμενος πολεμῇ πρὸς τοὺςἈχαιούς, ῥᾳδίως ἐπικρατήσειν, ἐδίδασκετὸν τῆς μητρὸς ἄνδρα Μεγιστόνουν, ὡςχρὴ τῶν ἐφόρων ἀπαλλαγέντας εἰς μέσονθεῖναι τὰ κτήματα τοῖς πολίταις καὶ τὴνΣπάρτην ἴσην γενομένην ἐγείρειν καὶ προ-άγειν ἐπὶ τὴν τῆς Ἑλλάδος ἡγεμονίαν. πει-σθέντος δ' ἐκείνου, δύο τῶν ἄλλων φίλων ἢτρεῖς προσέλαβε. συνέβη δὲ περὶ τὰςἡμέρας ἐκείνας καὶ τῶν ἐφόρων ἕνα κοι-μώμενον ἐν Πασιφάας ὄναρ ἰδεῖν θαυμα-στόν· ἐδόκει γάρ, ἐν ᾧ τόπῳ τοῖς ἐφόροις<ἔθος> ἐστὶ καθεζομένοις χρηματίζειν,ἕνα δίφρον κεῖσθαι, τοὺς δὲ τέτταραςἀνῃρῆσθαι, καὶ θαυμάζοντος αὐτοῦ φωνὴν

52

[26] Ἐπεὶ δὲ τοῖς Ἠλείοις πολεμουμένοιςὑπὸ τῶν Ἀχαιῶν βοηθήσας, καὶ περὶ τὸΛύκαιον ἀπιοῦσιν ἤδη τοῖς Ἀχαιοῖς ἐπιβα-λών, ἅπαν μὲν ἐτρέψατο καὶ διεπτόησεναὐτῶν τὸ στράτευμα, συχνοὺς δ' ἀνεῖλε καὶζῶντας ἔλαβεν, ὥστε καὶ περὶ Ἀράτου φή-μην ἐκπεσεῖν εἰς τοὺς Ἕλληνας ὡς τεθνη-κότος, ὁ μὲν Ἄρατος ἄριστα τῷ καιρῷχρησάμενος ἐκ τῆς τροπῆς ἐκείνης εὐθὺςἐπὶ Μαντίνειαν ἦλθε καὶ μηδενὸς ἂν προσ-δοκήσαντος εἷλε τὴν πόλιν καὶ κατέσχε,τῶν δὲ Λακεδαιμονίων παντάπασι ταῖςγνώμαις ἀναπεσόντων καὶ τῷ Κλεομένειπρὸς τὰς στρατείας ἐνισταμένων, ὥρμησεμεταπέμπεσθαι τὸν Ἄγιδος ἀδελφὸν Ἀρχί-δαμον ἐκ Μεσσήνης, ᾧ <συμ>βασιλεύεινἀπὸ τῆς ἑτέρας οἰκίας ἦν προσῆκον, οἰόμε-νος ἀμβλυτέραν τὴν τῶν ἐφόρων ἀρχὴνἔσεσθαι τῆς βασιλείας ἰσορρόπου καὶ ὁλο-κλήρου γενομένης. οἱ δ' ἀνῃρηκότες πρότε-ρον τὸν Ἆγιν αἰσθόμενοι τοῦτο, καὶ φοβη-

49

ῖνον δὲ καταρχαιρεσιάσαντος· τότε δὲ πολ-λῶν βοηθούντων ἐπίδοξος ἦν ὑπατεύσειν,ὑπατεύων δὲ καταλύσειν τὸν Γάιον, ἤδητρόπον τινὰ τῆς δυνάμεως αὐτοῦ μαραινο-μένης, καὶ τοῦ δήμου μεστοῦ γεγονότοςτῶν τοιούτων πολιτευμάτων διὰ τὸ πολλο-ὺς τοὺς πρὸς χάριν δημαγωγοῦντας εἶναικαὶ τὴν βουλὴν ὑπείκειν ἑκοῦσαν.[33] Ἐπανελθὼν δὲ πρῶτον μὲν ἐκ τοῦ Πα-λατίου μετῴκησεν εἰς τὸν ὑπὸ τὴν ἀγορὰντόπον, ὡς δημοτικώτερον ὅπου πλείστοιςτῶν ταπεινῶν καὶ πενήτων συνέβαινενοἰκεῖν. ἔπειτα τῶν νόμων ἐξέθηκε τοὺς λοι-πούς, ὡς ἐπάξων τὴν ψῆφον αὐτοῖς· ὄχλουδὲ πανταχόθεν αὐτῷ συνιόντος, ἔπεισεν ἡβουλὴ τὸν ὕπατον Φάννιον ἐκβαλεῖν τοὺςἄλλους πλὴν Ῥωμαίων ἅπαντας. γενο-μένου δὲ κηρύγματος ἀήθους καὶ ἀλλο-κότου, μηδένα τῶν συμμάχων μηδὲ τῶνφίλων ἐν Ῥώμῃ φανῆναι περὶ τὰς ἡμέραςἐκείνας, ἀντεξέθηκεν ὁ Γάιος διάγραμμα,

180

ΓΑΪΟΣ ΓΡΑΓΧΟΣ

[22] Γάιος δὲ Γράγχος ἐν ἀρχῇ μὲν ἢ δεδι-ὼς τοὺς ἐχθροὺς ἢ φθόνον συνάγων ἐπ'αὐτούς, ὑπεξέστη τε τῆς ἀγορᾶς καὶ καθ'ἑαυτὸν ἡσυχίαν ἔχων διέτριβεν, ὡς ἄν τιςἔν τε τῷ παρόντι ταπεινὰ πράττων καὶ τὸλοιπὸν οὕτως ἀπραγμόνως βιωσόμενος,ὥστε καὶ λόγον τισὶ καθ' αὑτοῦ παρασχεῖνὡς δυσχεραίνοντος καὶ προβεβλημένου τὴντοῦ Τιβερίου πολιτείαν. ἦν δὲ καὶ μει-ράκιον παντάπασιν· ἐννέα γὰρ ἐνιαυτοῖςἐλείπετο τἀδελφοῦ καθ' ἡλικίαν, ἐκεῖνος δ'οὔπω τριάκοντα γεγονὼς ἀπέθανεν. ἐπεὶ δὲπροϊόντος τοῦ χρόνου τόν τε τρόπον ἡσυχῇδιέφαινεν ἀργίας καὶ μαλακίας καὶ πότωνκαὶ χρηματισμῶν ἀλλότριον ὄντα, καὶ τὸνλόγον ὥσπερ ὠκύπτερα κατασκευαζόμενοςἐπὶ τὴν πολιτείαν δῆλος ἦν οὐκ ἠρεμήσων,δίκην τέ τινι τῶν φίλων φεύγοντι Βεττίῳ

161

θέντες μὴ δίκην δῶσι τοῦ Ἀρχιδάμου κα-τελθόντος, ἐδέξαντο μὲν αὐτὸν εἰς τὴνπόλιν παραγενόμενον κρύφα καὶ συγκα-τῆγον, εὐθὺς δ' ἀπέκτειναν, εἴτ' ἄκοντοςτοῦ Κλεομένους ὡς οἴεται Φύλαρχος, εἴτεπεισθέντος ὑπὸ τῶν φίλων καὶ προεμένουτὸν ἄνθρωπον αὐτοῖς. τῆς γὰρ αἰτίας τὸπλεῖστον ἐπ' ἐκείνους ἦλθε, βεβιάσθαι τὸνΚλεομένη δοκοῦντας.[27] Οὐ μὴν ἀλλὰ κινεῖν εὐθὺς ἐγνωκὼς τὰκατὰ τὴν πόλιν, ἔπεισε τοὺς ἐφόρους χρή-μασιν ὅπως αὐτῷ ψηφίσωνται στρατείαν.ἐθεράπευσε δὲ καὶ τῶν ἄλλων συχνοὺς διὰτῆς μητρὸς Κρατησικλείας, ἀφειδῶς συγ-χορηγούσης καὶ συμφιλοτιμουμένης· ἥ γεκαὶ γάμου μὴ δεομένη λέγεται διὰ τὸν υἱὸνἄνδρα λαβεῖν πρωτεύοντα δόξῃ καὶ δυ-νάμει τῶν πολιτῶν. ἐξαγαγὼν δὲ τὴν στρα-τιάν, καταλαμβάνει τῆς Μεγαλοπολίτιδοςχωρίον Λεῦκτρα· καὶ γενομένης πρὸςαὐτὸν ὀξείας τῶν Ἀχαιῶν βοηθείας

50

Ἀράτου στρατηγοῦντος, ὑπὸ τὴν πόλιναὐτὴν παραταξάμενος ἡττήθη μέρει τινὶτοῦ στρατεύματος. ἐπεὶ δὲ χαράδραν τινὰβαθεῖαν οὐκ εἴασε διαβῆναι τοὺς Ἀχαιοὺς ὁἌρατος, ἀλλ' ἐπέστησε τὴν δίωξιν, ἀγανα-κτῶν δὲ Λυδιάδας ὁ Μεγαλοπολίτης συνε-ξώρμησε τοὺς περὶ αὑτὸν ἱππεῖς καὶδιώκων εἰς χωρίον ἀμπέλων καὶ τάφρωνκαὶ τειχῶν μεστὸν ἐνσείσας καὶ διασπα-σθεὶς περὶ ταῦτα κακῶς ἀπήλλαττε, κατι-δὼν ὁ Κλεομένης ἀνῆκε τοὺς Ταραντίνουςκαὶ τοὺς Κρῆτας ἐπ' αὐτόν, ὑφ' ὧν ὁ Λυ-διάδας ἀμυνόμενος εὐρώστως ἔπεσε. πρὸςτοῦτο θαρρήσαντες οἱ Λακεδαιμόνιοι μετὰβοῆς ἐνέβαλον τοῖς Ἀχαιοῖς καὶ τροπὴνὅλου τοῦ στρατεύματος ἐποίησαν. ἀποθα-νόντων δὲ συχνῶν, τοὺς μὲν ἄλλους ὑπο-σπόνδους ὁ Κλεομένης ἀπέδωκε, τὸν δὲΛυδιάδα νεκρὸν ἀχθῆναι πρὸς αὑτὸν κελεύ-σας, κοσμήσας πορφυρίδι καὶ στέφανονἐπιθεὶς πρὸς τὰς πύλας τῶν Μεγαλοπολι-

51

συνειπών, τοῦ δήμου συνενθουσιῶντος ὑφ'ἡδονῆς καὶ βακχεύοντος περὶ αὐτόν,ἀπέδειξε τοὺς ἄλλους ῥήτορας παίδων μη-δὲν διαφέροντας, εἰς φόβον αὖθις οἱ δυνα-τοὶ καθίσταντο, καὶ πολὺς ἦν ἐν αὐτοῖςλόγος ὡς οὐκ ἐάσουσιν ἐπὶ δημαρχίαν τὸνΓάιον προελθεῖν. συντυγχάνει δ' ἀπὸ τα-ὐτομάτου λαχεῖν αὐτὸν εἰς Σαρδὼ ταμίανὈρέστῃ τῷ ὑπάτῳ· καὶ τοῦτο τοῖς μὲνἐχθροῖς καθ' ἡδονὴν ἐγεγόνει, τὸν δὲ Γάιονοὐκ ἐλύπησεν. ἅτε γὰρ ὢν πολεμικὸς καὶχεῖρον οὐδὲν πρὸς στρατείας ἠσκημένος ἢδίκας, ἔτι δὲ τὴν πολιτείαν καὶ τὸ βῆμαφρίττων, ἀντέχειν δὲ καλοῦντι τῷ δήμῳκαὶ τοῖς φίλοις οὐ δυνάμενος, παντάπασιτὴν ἀποδημίαν ἐκείνην ἠγάπησε. καίτοικρατεῖ δόξα πολλὴ τοῦτον ἄκρατον γε-νέσθαι δημαγωγὸν καὶ πολὺ τοῦ Τιβερίουλαμυρώτερον πρὸς τὴν ἀπὸ τῶν ὄχλωνδόξαν. οὐκ ἔχει δ' οὕτω τὸ ἀληθές, ἀλλ'ἔοικεν ὑπ' ἀνάγκης τινὸς μᾶλλον οὗτος ἢ

162

[32] Ἐν δὲ τῇ Λιβύῃ περὶ τὸν τῆς Καρχη-δόνος κατοικισμόν, ἣν ὁ Γάιος Ἰουνωνίαν --ὅπερ ἐστὶν Ἡραίαν -- ὠνόμασε, πολλὰ κω-λύματα γενέσθαι παρὰ τοῦ δαιμονίουλέγουσιν. ἥ τε γὰρ πρώτη σημαία, πνεύμα-τος ἀφαρπάζοντος αὐτήν, τοῦ δὲ φέροντοςἐγκρατῶς ἀντεχομένου, συνετρίβη, καὶ τὰἱερὰ τοῖς βωμοῖς ἐπικείμενα διεσκέδασενἀνέμου θύελλα καὶ διέρριψεν ὑπὲρ τοὺςὅρους τῆς γεγενημένης ὑπογραφῆς, αὐτοὺςδὲ τοὺς ὅρους ἀνέσπασαν ἐπελθόντες λύκοικαὶ μακρὰν ᾤχοντο φέροντες. οὐ μὴν ἀλλὰπάντα συντάξας καὶ διακοσμήσας ὁ Γάιοςἡμέραις ἑβδομήκοντα ταῖς πάσαις ἐπανῆλ-θεν εἰς Ῥώμην, πιέζεσθαι τὸν Φούλβιονὑπὸ τοῦ Δρούσου πυνθανόμενος, καὶ τῶνπραγμάτων τῆς αὐτοῦ παρουσίας δεο-μένων. Λεύκιος γὰρ Ὀπίμιος, ἀνὴρ ὀλι-γαρχικὸς καὶ δυνατὸς ἐν τῇ βουλῇ, πρότε-ρον μὲν ἐξέπεσεν ὑπατείαν παραγγέλλων,τοῦ Γαΐου τὸν Φάννιον προαγαγόντος, ἐκε-

179

κρατήσας, καὶ κατὰ μικρὸν ὅλης ὁμοῦ τιμιᾷ περιόδῳ Πελοποννήσου κύριος γε-νέσθαι δεήσας, ταχὺ δ' αὖθις ἐκπεσὼνἁπάντων. οἱ μὲν γὰρ εὐθὺς ἀπεχώρησαναὐτοῦ τῶν <συ>στρατευομένων, οἱ δ' ὀλί-γον ὕστερον τῷ Ἀντιγόνῳ τὰς πόλεις πα-ρέδωκαν.[43] Οὕτω δ' αὐτῷ πεπραγότι κατὰ τὴνστρατείαν καὶ ἀπαγαγόντι τὴν δύναμιν,ἑσπέρας ἤδη περὶ Τεγέαν ἀφίκοντό τινεςἐκ Λακεδαίμονος οὐκ ἐλάττονα τῆς ἐν χερ-σὶ δυστυχίαν ἀπαγγέλλοντες, τεθνάναι τὴνγυναῖκα, δι' ἣν οὐδὲ ταῖς πάνυ κατορθου-μέναις ἐκεῖνος ἐνεκαρτέρει στρατείαις,ἀλλὰ συχνῶς κατέβαινεν εἰς Σπάρτην,ἐρῶν τῆς Ἀγιάτιδος καὶ περὶ πλείστουποιούμενος ἐκείνην. ἐπλήγη μὲν οὖν καὶἤλγησεν, ὡς εἰκὸς ἦν νέον ἄνδρα καλλί-στης καὶ σωφρονεστάτης ἀφῃρημένον γυ-ναικός, οὐ μὴν κατῄσχυνεν οὐδὲ προήκατοτῷ πάθει τὸ φρόνημα καὶ τὸ μέγεθος τῆς

80

προθυμίαν τοῦ στρατεύματος ἐπιδεῖξαιτοῖς πολεμίοις. ἐμβαλὼν οὖν εἰς τὴν Μεγα-λοπολιτικήν, ὠφελείας τε μεγάλας ἤθροισεκαὶ φθορὰν πολλὴν ἀπειργάσατο τῆςχώρας. τέλος δὲ τοὺς περὶ τὸν Διόνυσον τε-χνίτας ἐκ Μεσσήνης διαπορευομένους λα-βών, καὶ πηξάμενος θέατρον ἐν τῇ πολεμίᾳκαὶ προθεὶς ἀπὸ τετταράκοντα μνῶνἀγῶνα, μίαν ἡμέραν ἐθεᾶτο καθήμενος, οὐδεόμενος θέας, ἀλλ' οἷον ἐντρυφῶν τοῖς πο-λεμίοις καὶ περιουσίαν τινὰ τοῦ κρατεῖνπολὺ τῷ καταφρονεῖν ἐπιδεικνύμενος. ἐπεὶἄλλως γε τῶν Ἑλληνικῶν καὶ βασιλικῶνστρατευμάτων ἐκεῖνο μόνον οὐ μίμους πα-ρακολουθοῦντας εἶχεν, οὐ θαυματοποιούς,οὐκ ὀρχηστρίδας, οὐ ψαλτρίας, ἀλλὰ πάσηςἀκολασίας καὶ βωμολοχίας καὶ πανηγυρι-σμοῦ καθαρὸν ἦν, τὰ μὲν πολλὰ μελε-τώντων τῶν νέων καὶ τῶν πρεσβυτέρων δι-δασκόντων, τὰς δὲ παιδιὰς ὁπότε σχο-λάζοιεν ταῖς συνήθεσιν εὐτραπελίαις καὶ

61

οἷς ἀναποδείκτως καὶ ἀνελέγκτως λεγο-μένοις αὐτὸς προσετίθει πίστιν ὁ Φούλ-βιος, οὐχ ὑγιαινούσης οὐδ' εἰρηνικῆς ὢνπροαιρέσεως. τοῦτο μάλιστα κατέλυε τὸνΓάιον, ἀπολαύοντα τοῦ μίσους. καὶ ὅτεΣκιπίων ὁ Ἀφρικανὸς ἐξ οὐδενὸς αἰτίουπροφανοῦς ἐτελεύτησε, καὶ σημεῖά τινα τῷνεκρῷ πληγῶν καὶ βίας ἐπιδραμεῖν ἔδοξεν,ὡς ἐν τοῖς περὶ ἐκείνου γέγραπται, τὸ μὲνπλεῖστον ἐπὶ τὸν Φούλβιον ἦλθε τῆς διαβο-λῆς, ἐχθρὸν ὄντα καὶ τὴν ἡμέραν ἐκείνηνἐπὶ τοῦ βήματος τῷ Σκιπίωνι λελοιδορη-μένον, ἥψατο δὲ καὶ τοῦ Γαΐου ἡ ὑπόνοια.καὶ δεινὸν οὕτως ἔργον ἐπ' ἀνδρὶ τῷπρώτῳ καὶ μεγίστῳ Ῥωμαίων τολμηθὲνοὐκ ἔτυχε δίκης οὐδ' εἰς ἔλεγχον προῆλθεν·ἐνέστησαν γὰρ οἱ πολλοὶ καὶ κατέλυσαντὴν κρίσιν, ὑπὲρ τοῦ Γαΐου φοβηθέντες μὴπεριπετὴς τῇ αἰτίᾳ τοῦ φόνου ζητουμένουγένηται. ταῦτα μὲν οὖν ἐγεγόνει πρότερον.

178

προαιρέσεως ἐμπεσεῖν εἰς τὴν πολιτείαν.ἱστορεῖ δὲ καὶ Κικέρων ὁ ῥήτωρ, ὡς ἄραφεύγοντι πᾶσαν ἀρχὴν τῷ Γαΐῳ καὶ μεθ'ἡσυχίας ᾑρημένῳ ζῆν ὁ ἀδελφὸς ὄναρ φα-νεὶς καὶ προσαγορεύσας "τί δῆτα" φαίη"Γάιε βραδύνεις; οὐκ ἔστιν ἀπόδρασις, ἀλλ'εἷς μὲν ἡμῖν ἀμφοτέροις βίος, εἷς δὲ θάνα-τος ὑπὲρ τοῦ δήμου πολιτευομένοις πέπρω-ται."[23] Γενόμενος οὖν ὁ Γάιος ἐν Σαρδόνιπᾶσαν ἀρετῆς ἀπόδειξιν ἐδίδου, καὶ πολὺπάντων διέφερε τῶν νέων ἐν τοῖς πρὸς τοὺςπολεμίους ἀγῶσι καὶ ἐν τοῖς πρὸς τοὺςὑπηκόους δικαίοις <καὶ> ἐν τῇ πρὸς τὸνστρατηγὸν εὐνοίᾳ καὶ τιμῇ, σωφροσύνῃ δὲκαὶ λιτότητι καὶ φιλοπονίᾳ παρήλλαττεκαὶ τοὺς πρεσβυτέρους. ἰσχυροῦ δὲ καὶ νο-σώδους ἅμα χειμῶνος ἐν Σαρδόνι γενο-μένου, καὶ τοῦ στρατηγοῦ τὰς πόλειςἐσθῆτα τοῖς στρατιώταις αἰτοῦντος, ἔπεμ-ψαν εἰς Ῥώμην παραιτούμενοι. δεξαμένης

163

τῷ λέγειν τι χαρίεν καὶ Λακωνικὸν πρὸςἀλλήλους διατιθεμένων. ἣν δ' ἔχει τὸ τοιο-ῦτον τῆς παιδιᾶς εἶδος ὠφέλειαν, ἐν τῷΛυκούργου βίῳ γέγραπται.[34] Πάντων δ' αὐτὸς ἐγίγνετο διδάσκα-λος, εὐτελῆ καὶ ἀφελῆ καὶ φορτικὸν οὐδὲνοὐδ' ὑπὲρ τοὺς πολλοὺς ἔχοντα τὸν ἑαυτοῦβίον ὥσπερ παράδειγμα σωφροσύνης ἐνμέσῳ θέμενος· ὃ καὶ πρὸς τὰς Ἑλληνικὰςπράξεις ῥοπήν τινα παρέσχεν αὐτῷ. τοῖςμὲν γὰρ ἄλλοις ἐντυγχάνοντες οἱ ἄνθρωποιβασιλεῦσιν οὐχ οὕτω κατεπλήττοντο τοὺςπλούτους καὶ τὰς πολυτελείας, ὡς ἐβδελύτ-τοντο τὴν ὑπεροψίαν αὐτῶν καὶ τὸν ὄγκον,ἐπαχθῶς καὶ τραχέως προσφερομένων τοῖςἐντυγχάνουσι· πρὸς δὲ Κλεομένη βαδίζο-ντες, ὄντα τε δὴ βασιλέα καὶ καλούμενον,εἶθ' ὁρῶντες οὐ πορφύρας τινὰς οὐδὲ χλαί-νας περὶ αὐτὸν οὐδὲ κλινιδίων καὶ φορείωνκατασκευάς, οὐδ' ὑπ' ἀγγέλων ὄχλου καὶθυρωρῶν ἢ διὰ γραμματέων χρηματίζοντα

62

Λακωνικὴν καὶ πολιορκῶσι τὴν Σπάρτηνἔρημον οὖσαν, ἀπῆγεν ἐκ Κορίνθου τὸστράτευμα. καὶ ταύτης μὲν εὐθὺς ἐστέρητοτῆς πόλεως, εἰσελθόντος Ἀντιγόνου καὶφρουρὰν <ἐγ>καταστήσαντος· ἐπιβαλὼνδὲ τῷ Ἄργει κατὰ τὸ τεῖχος ἐπεχείρησεμὲν εἰσαλέσθαι καὶ συνέστρεψεν ἐκ τῆς πο-ρείας τὴν δύναμιν, ἐκκόψας δὲ τὰς ὑπὸ τὴνἈσπίδα ψαλίδας ἀνέβη καὶ συνέμειξε τοῖςἔνδον ἔτι πρὸς τοὺς Ἀχαιοὺς ἀντέχουσι,καὶ τῶν ἐντὸς ἔνια κλίμακας προσθεὶς κα-τέλαβε, καὶ τοὺς στενωποὺς ἐρήμους πολε-μίων ἐποίησε, τοῖς βέλεσι χρήσασθαι προ-στάξας τοὺς Κρῆτας. ὡς δὲ κατεῖδε τὸνἈντίγονον ἀπὸ τῶν ἄκρων εἰς τὸ πεδίονκαταβαίνοντα μετὰ τῆς φάλαγγος, τοὺς δ'ἱππεῖς ἤδη ῥύδην ἐλαύνοντας εἰς τὴν πόλιν,ἀπέγνω κρατήσειν· καὶ συναγαγὼν ἅπα-ντας πρὸς αὑτόν, ἀσφαλῶς κατέβη καὶπαρὰ τὸ τεῖχος ἀπηλλάττετο, μεγίστωνμὲν ἐν ἐλαχίστῳ χρόνῳ πραγμάτων ἐπι-

79

δὲ τῆς βουλῆς τὴν παραίτησιν αὐτῶν καὶτὸν στρατηγὸν ἄλλοθεν ἀμφιέζειν τοὺςστρατιώτας κελευούσης, ἀποροῦντος δ'ἐκείνου καὶ τῶν στρατιωτῶν κακοπαθού-ντων, ἐπελθὼν τὰς πόλεις ὁ Γάιος αὐτοὺςἀφ' ἑαυτῶν ἔπεισεν ἐσθῆτα πέμψαι καὶβοηθῆσαι τοῖς Ῥωμαίοις. ταῦτα πάλιν εἰςῬώμην ἀπαγγελλόμενα καὶ δοκοῦντα δη-μαγωγίας προάγωνες εἶναι, διετάραττε τὴνβουλήν. καὶ πρῶτον μὲν ἐκ Λιβύης παρὰΜικίψα τοῦ βασιλέως πρέσβεις παραγενο-μένους καὶ λέγοντας, ὡς ὁ βασιλεὺς χάριτιΓαΐου Γράγχου πέμψειεν εἰς Σαρδόνασῖτον τῷ στρατηγῷ, δυσχεραίνοντες ἐξέβα-λον· ἔπειτα δόγμα ποιοῦνται τοῖς μὲνστρατιώταις διαδοχὴν ἀποσταλῆναι, τὸν δ'Ὀρέστην ἐπιμένειν, ὡς δὴ καὶ τοῦ Γαΐουδιὰ τὴν ἀρχὴν παραμενοῦντος. ὁ δὲ τούτωναὐτῷ προσπεσόντων εὐθὺς ἐξέπλευσε πρὸςὀργήν, καὶ φανεὶς ἐν Ῥώμῃ παρ' ἐλπίδαςοὐ μόνον ὑπὸ τῶν ἐχθρῶν αἰτίαν εἶχεν,

164

[31] Μεγίστη δὲ τῷ Δρούσῳ πίστις εὐνοί-ας πρὸς τὸν δῆμον ἐγίνετο καὶ δικαιοσύνηςτὸ μηδὲν αὑτῷ μηδ' ὑπὲρ ἑαυτοῦ φαίνεσθαιγράφοντα· καὶ γὰρ οἰκιστὰς ἑτέρους ἐξέπε-μπε τῶν πόλεων, καὶ διοικήσεσι χρημάτωνοὐ προσῄει, τοῦ Γαΐου τὰ πλεῖστα καὶμέγιστα τῶν τοιούτων αὑτῷ προστιθέντος.ἐπεὶ δὲ Ῥουβρίου τῶν συναρχόντων ἑνὸςοἰκίζεσθαι Καρχηδόνα γράψαντος ἀνῃρη-μένην ὑπὸ Σκιπίωνος, κλήρῳ λαχὼν ὁΓάιος ἐξέπλευσεν εἰς Λιβύην ἐπὶ τὸν κα-τοικισμόν, ἔτι μᾶλλον ἐπιβὰς ὁ Δροῦσοςἀπόντος αὐτοῦ τὸν δῆμον ὑπελάμβανε καὶπροσήγετο, μάλιστα ταῖς κατὰ τοῦ Φουλ-βίου διαβολαῖς. ὁ δὲ Φούλβιος οὗτος ἦντοῦ Γαΐου φίλος καὶ συνάρχων ἐπὶ τὴν δια-νομὴν τῆς χώρας ᾑρημένος. ἦν δὲ θορυ-βώδης καὶ μισούμενος μὲν ὑπὸ τῆς βουλῆςἄντικρυς, ὕποπτος δὲ καὶ τοῖς ἄλλοις ὡςτὰ συμμαχικὰ διακινῶν καὶ παροξύνωνκρύφα τοὺς Ἰταλιώτας πρὸς ἀπόστασιν.

177

μάχετο τοῖς φρουροῦσι τὴν ἀκρόπολιν· καὶπαρῆν αὐτῷ Τιμόξενος μετὰ τῶν Ἀχαιῶνἐκ Σικυῶνος βοηθῶν.[42] Ταῦτα περὶ δευτέραν φυλακὴν τῆς νυ-κτὸς ἀκούσας ὁ Κλεομένης μετεπέμψατοΜεγιστόνουν καὶ πρὸς ὀργὴν ἐκέλευσενεὐθὺς εἰς Ἄργος βοηθεῖν· ὁ γὰρ ὑπὲρ τῶνἈργείων μάλιστα καταπιστωσάμενος πρὸςαὐτὸν ἐκεῖνος ἦν, καὶ διεκώλυσεν ἐκβαλεῖντοὺς ὑπόπτους. ἀπολύσας οὖν τὸν Μεγι-στόνουν μετὰ δισχιλίων στρατιωτῶν,αὐτὸς προσεῖχε τῷ Ἀντιγόνῳ καὶ τοὺς Κο-ρινθίους παρεθάρρυνεν, ὡς οὐδενὸς με-γάλου περὶ τὸ Ἄργος, ἀλλὰ ταραχῆς τινοςἀπ' ἀνθρώπων ὀλίγων γεγενημένης. ἐπεὶ δ'ὁ Μεγιστόνους τε παρεισπεσὼν εἰς τὸ Ἄρ-γος ἀνῃρέθη μαχόμενος καὶ μόγις ἀντεῖχονοἱ φρουροὶ καὶ διεπέμποντο συχνοὺς πρὸςτὸν Κλεομένη, φοβηθεὶς μὴ τοῦ Ἄργους οἱπολέμιοι κρατήσαντες καὶ τὰς παρόδουςἀποκλείσαντες αὐτοὶ πορθῶσιν ἀδεῶς τὴν

78

χαλεπῶς καὶ μόλις, ἀλλ' αὐτὸν ἐν ἱματίῳτῷ τυχόντι πρὸς τὰς δεξιώσεις ἀπαντῶντακαὶ διαλεγόμενον καὶ σχολάζοντα τοῖςχρῄζουσιν ἱλαρῶς καὶ φιλανθρώπως, ἐκη-λοῦντο καὶ κατεδημαγωγοῦντο καὶ μόνονἀφ' Ἡρακλέους ἐκεῖνον ἔφασαν γεγονέναι.τῶν δὲ δείπνων αὐτοῦ τὸ μὲν καθημερινὸνἦν ἐν τρικλίνῳ σφόδρα συνεσταλμένον καὶΛακωνικόν· εἰ δὲ πρέσβεις ἢ ξένους δέχοι-το, δύο μὲν ἄλλαι προσπαρεβάλλοντοκλῖναι, μικρῷ δὲ μᾶλλον οἱ ὑπηρέται τὴντράπεζαν ἐπελάμπρυνον, οὐ καρυκείαις τι-σὶν οὐδὲ πέμμασιν, ἀλλ' ὥστ' ἀφθονωτέραςεἶναι τὰς παραθέσεις καὶ φιλανθρωπότεροντὸν οἶνον. καὶ γὰρ ἐπετίμησέ τινι τῶν φί-λων, ἀκούσας ὅτι ξένους ἑστιῶν ζωμὸναὐτοῖς μέλανα καὶ μάζαν ὥσπερ ἔθος ἦν ἐντοῖς φιδιτίοις παρέθηκεν· οὐ γὰρ ἔφη δεῖνἐν τούτοις οὐδὲ πρὸς τοὺς ξένους λίανἀκριβῶς λακωνίζειν. ἀπαρθείσης δὲ τῆςτραπέζης, εἰσεκομίζετο τρίπους κρατῆρα

63

ἀπόρων συνελαμβάνοντο. κἀκείνῳ μὲν ὅτιχώραν διένειμε τοῖς πένησι, προστάξαςἑκάστῳ τελεῖν ἀποφορὰν εἰς τὸ δημόσιον,ὡς κολακεύοντι τοὺς πολλοὺς ἀπηχθάνο-ντο, Λίβιος δὲ καὶ τὴν ἀποφορὰν ταύτηντῶν νειμαμένων ἀφαιρῶν ἤρεσκεν αὐτοῖς.ἔτι δ' ὁ μὲν τοῖς Λατίνοις ἰσοψηφίαν διδοὺςἐλύπει, τοῦ δ' ὅπως μηδ' ἐπὶ στρατιᾶς ἐξῇτινα Λατίνων ῥάβδοις αἰκίσασθαι γράψα-ντος, ἐβοήθουν τῷ νόμῳ. καὶ μέντοι καὶαὐτὸς ὁ Λίβιος ἀεὶ δημηγορῶν ἔλεγεν, ὡςγράφοι ταῦτα τῇ βουλῇ δοκοῦντα κηδο-μένῃ τῶν πολλῶν. ὃ δὴ καὶ μόνον ἀπὸ τῶνπολιτευμάτων αὐτοῦ χρήσιμον ὑπῆρχεν.ἡμερώτερον γὰρ ἔσχε πρὸς τὴν βουλὴν ὁδῆμος, καὶ τοὺς γνωριμωτάτους αὐτοῦπρότερον ὑφορωμένου καὶ μισοῦντος,ἐξέλυσε καὶ κατεπράυνε τὴν μνησικακίανκαὶ χαλεπότητα ταύτην ὁ Λίβιος, ὡς ἐκτῆς ἐκείνων ὁρμώμενος γνώμης ἐπὶ τὸ δη-μαγωγεῖν καὶ χαρίζεσθαι τοῖς πολλοῖς.

176

ἀλλὰ καὶ τοῖς πολλοῖς ἀλλόκοτον ἐδόκει τὸταμίαν ὄντα προαποστῆναι τοῦ ἄρχοντος.οὐ μὴν ἀλλὰ κατηγορίας αὐτῷ γενομένηςἐπὶ τῶν τιμητῶν, αἰτησάμενος λόγον οὕτωμετέστησε τὰς γνώμας τῶν ἀκουσάντων,ὡς ἀπελθεῖν ἠδικῆσθαι τὰ μέγιστα δόξας.ἐστρατεῦσθαι μὲν γὰρ ἔφη δώδεκα ἔτη,τῶν ἄλλων δέκα στρατευομένων ἐνἀνάγκαις, ταμιεύων δὲ τῷ στρατηγῷ πα-ραμεμενηκέναι τριετίαν, τοῦ νόμου μετ'ἐνιαυτὸν ἐπανελθεῖν διδόντος· μόνος δὲτῶν στρατευσαμένων πλῆρες τὸ βαλ-λάντιον ἐξενηνοχὼς κενὸν εἰσενηνοχέναι,τοὺς δ' ἄλλους ἐκπιόντας ὃν εἰσήνεγκανοἶνον, ἀργυρίου καὶ χρυσίου μεστοὺς δεῦροτοὺς ἀμφορεῖς ἥκειν κομίζοντας.[24] Ἐκ τούτου πάλιν ἄλλας αἰτίας αὐτῷκαὶ δίκας ἐπῆγον, ὡς τοὺς συμμάχους ἀφι-στάντι καὶ κεκοινωνηκότι τῆς περὶΦρέγελλαν ἐνδειχθείσης συνωμοσίας. ὁ δὲπᾶσαν ὑποψίαν ἀπολυσάμενος καὶ φανεὶς

165

χαλκοῦν ἔχων οἴνου μεστὸν καὶ φιάλας ἀρ-γυρᾶς δικοτύλους δύο καὶ ποτήρια τῶν ἀρ-γυρῶν ὀλίγα παντάπασιν, ἐξ ὧν ἔπινεν ὁβουλόμενος, ἄκοντι δ' οὐδεὶς ποτήριον προ-σέφερεν. ἀκρόαμα δ' οὔτ' ἦν οὔτ' ἐπεζητε-ῖτο· <δι>επαιδαγώγει γὰρ αὐτὸς ὁμιλίᾳτὸν πότον, τὰ μὲν ἐρωτῶν, τὰ δὲ διηγούμε-νος, οὔτε τὴν σπουδὴν ἀηδῆ τῶν λόγων τήντε παιδιὰν ἐπίχαριν καὶ ἀσόλοικονἐχόντων. ἃς μὲν γὰρ οἱ λοιποὶ τῶν βασι-λέων ἐπὶ τοὺς ἀνθρώπους θήρας ἐποιοῦντο,χρήμασι καὶ δωρεαῖς δελεάζοντες αὐτοὺςκαὶ διαφθείροντες, ἀτέχνους καὶ ἀδίκουςἐνόμιζεν εἶναι· τὸ δ' ὁμιλίᾳ καὶ λόγῳ χάρινἔχοντι καὶ πίστιν οἰκειοῦσθαι καὶ προσάγε-σθαι τοὺς ἐντυγχάνοντας ἐφαίνετο κάλλι-στον αὐτῷ καὶ βασιλικώτατον, ὡς οὐδενὶφίλου διαφέροντα μισθωτὸν ἢ τῷ τὸν μὲνἤθει καὶ λόγῳ, τὸν δ' ὑπὸ χρημάτων ἁλί-σκεσθαι.

64

τιωτῶν, ὥστε παντάπασι θαρρῆσαι τὸνΚλεομένη καὶ τοὺς περὶ αὐτὸν ἐπηρμένουςτῇ νίκῃ τραπέσθαι πρὸς τὸ δεῖπνον, ἀθυμε-ῖν δὲ τὸν Ἀντίγονον, εἰς οὐκ εὐπόρους κα-τακλειόμενον ὑπὸ τῆς ἀνάγκης λογισμούς.ἐβουλεύετο γὰρ ἐπὶ τὴν ἄκραν ἀναζευγνύ-ναι τὸ Ἡραῖον κἀκεῖθεν εἰς Σικυῶνα πλοί-οις περαιῶσαι τὴν δύναμιν· ὃ καὶ χρόνουπολλοῦ καὶ παρασκευῆς ἦν οὐ τῆς τυχού-σης. ἤδη δὲ πρὸς ἑσπέραν ἧκον ἐξ Ἄργουςκατὰ θάλατταν ἄνδρες Ἀράτου φίλοι, κα-λοῦντες αὐτὸν ὡς ἀφισταμένων τῶν Ἀργεί-ων τοῦ Κλεομένους. ὁ δὲ πράττων [μὲν] ἦντὴν ἀπόστασιν Ἀριστοτέλης· καὶ τὸπλῆθος οὐ χαλεπῶς ἔπεισεν, ἀγανακτοῦνὅτι χρεῶν ἀποκοπὰς οὐκ ἐποίησεν αὐτοῖς ὁΚλεομένης ἐλπίσασι. λαβὼν οὖν ὁ Ἄρατοςπαρ' Ἀντιγόνου στρατιώτας χιλίους καὶπεντακοσίους, παρέπλευσεν εἰς Ἐπίδαυ-ρον. ὁ δ' Ἀριστοτέλης ἐκεῖνον οὐ περιέμε-νεν, ἀλλὰ τοὺς πολίτας παραλαβὼν προσε-

77

καθαρὸς, εὐθὺς ἐπὶ δημαρχίαν ὥρμησε,τῶν μὲν γνωρίμων ἀνδρῶν ὁμαλῶςἁπάντων ἐναντιουμένων πρὸς αὐτόν, ὄχλουδὲ τοσούτου συρρέοντος εἰς τὴν πόλιν ἐκτῆς Ἰταλίας καὶ συναρχαιρεσιάζοντος, ὡςπολλοῖς μὲν οἰκήσεις ἐπιλιπεῖν, τοῦ δὲ πε-δίου μὴ δεξαμένου τὸ πλῆθος ἀπὸ τῶν τε-γῶν καὶ τῶν κεράμων τὰς φωνὰς συνηχεῖν.τοσοῦτον δ' οὖν ἐξεβιάσαντο τὸν δῆμον οἱδυνατοὶ καὶ τῆς ἐλπίδος τοῦ Γαΐου καθε-ῖλον, ὅσον οὐχ ὡς προσεδόκησε πρῶτον,ἀλλὰ τέταρτον ἀναγορευθῆναι. παραλαβὼνδὲ τὴν ἀρχὴν εὐθὺς ἦν ἁπάντων πρῶτος,ἰσχύων τε τῷ λέγειν ὡς ἄλλος οὐδείς, καὶτοῦ πάθους αὐτῷ παρρησίαν πολλὴν δι-δόντος, ἀνακλαιομένῳ τὸν ἀδελφόν. ἐντα-ῦτα γὰρ ἐξ ἁπάσης προφάσεως περιῆγετὸν δῆμον, ἀναμιμνῄσκων τῶν γεγονότωνκαὶ παρατιθεὶς τὰ τῶν προγόνων, ὡς ἐκε-ῖνοι μὲν καὶ Φαλίσκοις ἐπολέμησαν ὑπὲρΓενυκίου τινὸς δημάρχου λοιδορηθέντος,

166

νται, καὶ παρεκάλουν αὐτὸν ἅψασθαι τοῦΓαΐου καὶ μετ' αὐτῶν ἐπὶ τὸν ἄνδρα συ-στῆναι, μὴ βιαζόμενον μηδ' ἀντικρούοντατοῖς πολλοῖς, ἀλλὰ πρὸς ἡδονὴν ἄρχοντακαὶ χαριζόμενον ὑπὲρ ὧν καὶ ἀπεχθάνε-σθαι καλῶς εἶχεν.[30] Ἐπιδοὺς οὖν ὁ Λίβιος εἰς ταῦτα τῇβουλῇ τὴν ἑαυτοῦ δημαρχίαν, νόμους ἔγρα-ψεν, οὔτε τῶν καλῶν τινος οὔτε τῶν λυσι-τελῶν ἐχόμενος, ἀλλ' ἓν μόνον, ὑπερβα-λέσθαι τὸν Γάιον ἡδονῇ καὶ χάριτι τῶνπολλῶν, ὥσπερ ἐν κωμῳδίᾳ σπεύδων καὶδιαμιλλώμενος. ᾧ καὶ καταφανεστάτηνἐποίησεν ἑαυτὴν ἡ σύγκλητος οὐ δυσχεραί-νουσα τοῖς τοῦ Γαΐου πολιτεύμασιν, ἀλλ'αὐτὸν ἐκεῖνον ἀνελεῖν ἢ ταπεινῶσαι πα-ντάπασι βουλομένη. τὸν μὲν γὰρ ἀποικίαςδύο γράψαντα καὶ τοὺς χαριεστάτους τῶνπολιτῶν εἰσάγοντα δημοκοπεῖν ᾐτιῶντο,Λιβίῳ δὲ δώδεκα κατοικίζοντι καὶ τρισχι-λίους εἰς ἑκάστην ἀποστέλλοντι τῶν

175

κουσεν, ἀλλὰ τόν θ' υἱὸν ἔπεμψε πρὸς τὸνἈντίγονον μετὰ τῶν ἄλλων ὁμήρων καὶψηφίσασθαι τοὺς Ἀχαιοὺς ἔπεισεν Ἀντι-γόνῳ παραδιδόναι τὸν Ἀκροκόρινθον,οὕτως ὁ Κλεομένης τήν τε Σικυωνίαν ἐμ-βαλὼν ἐπόρθησε, καὶ τὰ χρήματα τοῦἈράτου τῶν Κορινθίων αὐτῷ ψηφισαμένωνδωρεὰν ἔλαβε.[41] Τοῦ δ' Ἀντιγόνου μετὰ πολλῆς τῆς δυ-νάμεως τὴν Γεράνειαν ὑπερβάλλοντος, οὐκᾤετο δεῖν τὸν Ἰσθμόν, ἀλλὰ τὰ Ὄνεια χα-ρακώσας καὶ τειχίσας φυλάττειν, καὶ το-πομαχῶν ἀποτρίβεσθαι τοὺς Μακεδόναςμᾶλλον ἢ συμπλέκεσθαι πρὸς φάλαγγα συ-νησκημένην. καὶ τούτοις χρώμενος τοῖς λο-γισμοῖς, εἰς ἀπορίαν καθίστη τὸν Ἀντίγο-νον· οὔτε γὰρ σῖτον εἶχεν ἐκ παρασκευῆςἱκανόν, οὔτε βιάσασθαι τὴν πάροδον, καθη-μένου τοῦ Κλεομένους, ἦν ῥᾴδιον· ἐπιχει-ρήσας δὲ παραδύεσθαι διὰ τοῦ Λεχαίου νυ-κτός, ἐξέπεσε καί τινας ἀπέβαλε τῶν στρα-

76

[35] Πρῶτον μὲν οὖν οἱ Μαντινεῖς αὐτὸνἐπηγάγοντο, καὶ νύκτωρ εἰς τὴν πόλιν πα-ρεισπεσόντι τὴν φρουρὰν τῶν Ἀχαιῶν συ-νεκβαλόντες ἐνεχείρισαν αὑτούς. ὁ δὲ καὶτοὺς νόμους αὐτοῖς καὶ τὴν πολιτείαν ἀπο-δούς, αὐθημερὸν ἀπῆλθεν εἰς Τεγέαν. ὀλί-γῳ δ' ὕστερον ἐκπεριελθὼν δι' Ἀρκαδίαςκατέβαινεν ἐπὶ τὰς Ἀχαϊκὰς Φαράς, βου-λόμενος ἢ μάχην θέσθαι πρὸς τοὺς Ἀχαιο-ὺς ἢ διαβάλλειν τὸν Ἄρατον ὡς ἀποδι-δράσκοντα καὶ προιέμενον αὐτῷ τὴνχώραν. ἐστρατήγει μὲν γὰρ Ὑπερβατᾶςτότε, τοῦ δ' Ἀράτου τὸ πᾶν ἦν κράτος ἐντοῖς Ἀχαιοῖς. ἐξελθόντων δὲ πανδημεὶ τῶνἈχαιῶν καὶ στρατοπεδευσαμένων ἐν Δύ-μαις περὶ τὸ Ἑκατόμβαιον, ἐπελθὼν ὁΚλεομένης ἔδοξε μὲν οὐ καλῶς ἐν μέσῳτῆς τε Δυμαίων πόλεως πολεμίας οὔσηςκαὶ τοῦ στρατεύματος τῶν Ἀχαιῶν αὐλίσα-σθαι, τολμηρῶς δὲ προκαλούμενος τοὺςἈχαιοὺς ἠνάγκασε συμβαλεῖν, καὶ νικήσας

65

ἐκείνῳ μετὰ τῶν φίλων. τοῦτο ῥοπὴν ἤνε-γκε τῷ Φαννίῳ μεγάλην, κἀκεῖνος μὲνὕπατος, Γάιος δὲ δήμαρχος ἀπεδείχθη τὸδεύτερον, οὐ παραγγέλλων οὐδὲ μετιών,ἀλλὰ τοῦ δήμου σπουδάσαντος. ἐπεὶ δ'ἑώρα τὴν μὲν σύγκλητον ἐχθρὰν ἄντικρυς,ἀμβλὺν δὲ τῇ πρὸς αὐτὸν εὐνοίᾳ τὸν Φάν-νιον, αὖθις ἑτέροις νόμοις ἀπηρτήσατο τὸπλῆθος, ἀποικίας μὲν εἰς Τάραντα καὶ Κα-πύην πέμπεσθαι γράφων, καλῶν δ' ἐπὶ κοι-νωνίᾳ πολιτείας τοὺς Λατίνους. Ἡ δὲ βου-λὴ δείσασα μὴ παντάπασιν ἄμαχος γένη-ται, καινὴν καὶ ἀσυνήθη πεῖραν ἐπῆγε τοῖςπολλοῖς ἀποτροπῆς, ἀντιδημαγωγοῦσα καὶχαριζομένη παρὰ τὸ βέλτιστον. ἦν γὰρ εἷςτῶν τοῦ Γαΐου συναρχόντων Λίβιος Δρο-ῦσος, ἀνὴρ οὔτε γεγονώς τινος Ῥωμαίωνοὔτε τεθραμμένος χεῖρον, ἤθει δὲ καὶ λόγῳκαὶ πλούτῳ [ἐν] τοῖς μάλιστα τιμωμένοιςκαὶ δυναμένοις ἀπὸ τούτων ἐνάμιλλος. ἐπὶτοῦτον [μὲν] οὖν οἱ γνωριμώτατοι τρέπο-

174

καὶ Γαΐου Βετουρίου θάνατον κατέγνωσαν,ὅτι δημάρχῳ πορευομένῳ δι' ἀγορᾶς οὐχὑπεξέστη μόνος· "ὑμῶν δ' ὁρώντων" ἔφη"Τιβέριον ξύλοις συνέκοπτον οὗτοι, καὶ διὰμέσης τῆς πόλεως ἐσύρετο νεκρὸς ἐκ Κα-πετωλίου, ῥιφησόμενος εἰς τὸν ποταμόν· οἱδ' ἁλισκόμενοι τῶν φίλων ἀπέθνῃσκονἄκριτοι. καίτοι πάτριόν ἐστιν ἡμῖν, εἴ τιςἔχων δίκην θανατικὴν μὴ ὑπακούει, τούτουπρὸς τὰς θύρας ἕωθεν ἐλθόντα σαλπιγκτὴνἀνακαλεῖσθαι τῇ σάλπιγγι, καὶ μὴ πρότε-ρον ἐπιφέρειν ψῆφον αὐτῷ τοὺς δικαστάς.οὕτως εὐλαβεῖς καὶ πεφυλαγμένοι περὶ τὰςκρίσεις ἦσαν."[25] Τοιούτοις λόγοις προανασείσας τὸνδῆμον -- ἦν δὲ καὶ μεγαλοφωνότατος καὶῥωμαλεώτατος ἐν τῷ λέγειν -- δύο νόμουςεἰσέφερε, τὸν μέν, εἴ τινος ἄρχοντοςἀφῃρῇτο τὴν ἀρχὴν ὁ δῆμος, οὐκ ἐῶντατούτῳ δευτέρας ἀρχῆς μετουσίαν εἶναι· τὸνδ', εἴ τις ἄρχων ἄκριτον ἐκκεκηρύχοι πολί-

167

κατὰ κράτος καὶ τρεψάμενος τὴν φάλαγγα,πολλοὺς μὲν ἐν τῇ μάχῃ διέφθειρεν αὐτῶν,πολλῶν δὲ καὶ ζώντων ἐκυρίευσεν, ἐπελ-θὼν δὲ Λάγγωνι καὶ τῶν Ἀχαιῶν τοὺςφρουροῦντας ἐξελάσας, ἀπέδωκεν Ἠλείοιςτὴν πόλιν.[36] Οὕτω δὲ συντετριμμένοις τοῖς Ἀχαιο-ῖς ὁ μὲν Ἄρατος, εἰωθὼς παρ' ἐνιαυτὸν ἀεὶστρατηγεῖν, ἀπείπατο τὴν ἀρχὴν καὶ πα-ρῃτήσατο καλούντων καὶ δεομένων, οὐ κα-λῶς οἷον ἐν χειμῶνι πραγμάτων μείζονιμεθεὶς ἑτέρῳ τὸν οἴακα καὶ προέμενος τὴνἐξουσίαν. ὁ δὲ Κλεομένης πρῶτον μὲν<οὐ> μέτρια τοῖς Ἀχαιῶν ἐδόκει πρέσβε-σιν ἐπιτάττειν, ἑτέρους δὲ πεμπ<όντ>ωνἐκέλευεν αὐτῷ παραδιδόναι τὴν ἡγεμονίαν,ὡς τἆλλα μὴ διοισόμενος πρὸς αὐτούς,ἀλλὰ καὶ τοὺς αἰχμαλώτους εὐθὺς ἀπο-δώσων καὶ τὰ χωρία. βουλομένων δὲ τῶνἈχαιῶν ἐπὶ τούτοις δέχεσθαι τὰς διαλύ-σεις καὶ τὸν Κλεομένη καλούντων εἰς Λέρ-

66

στόνουν παρὰ τοῦ Κλεομένους, δεομένουπαραλαβεῖν τὸν Ἀκροκόρινθον -- εἶχε γὰρφρουρὰν Ἀχαιῶν -- καὶ πολλὰ χρήματα δι-δόντος· ἀποκρίνασθαι δ' αὐτόν, ὡς οὐκ ἔχειτὰ πράγματα, μᾶλλον δ' ὑπὸ τῶν πραγ-μάτων αὐτὸς ἔχεται. ταῦτα μὲν ὁ Ἄρατοςγέγραφεν. ὁ δὲ Κλεομένης ἐκ τοῦ Ἄργουςἐπελθὼν καὶ προσαγαγόμενος ΤροιζηνίουςἘπιδαυρίους Ἑρμιονέας, ἧκεν εἰς Κόριν-θον· καὶ τὴν μὲν ἄκραν περιεχαράκωσε,τῶν Ἀχαιῶν οὐ βουλομένων ἐκλιπεῖν, τοῦδ' Ἀράτου τοὺς φίλους καὶ τοὺς ἐπι-τρόπους μεταπεμψάμενος ἐκέλευσε τὴνοἰκίαν καὶ τὰ χρήματα λαβόντας φυλάττεινκαὶ διοικεῖν. Τριτύμαλλον δὲ πάλιν τὸνΜεσσήνιον ἀπέστειλε πρὸς αὐτόν, ἀξιῶνὑπὸ τῶν Ἀχαιῶν καὶ τῶν Λακεδαιμονίωνὁμοῦ φυλάττεσθαι τὸν Ἀκροκόρινθον, ἰδίᾳδὲ τῷ Ἀράτῳ διπλῆν ἐπαγγελλόμενος τὴνσύνταξιν ἧς ἐλάμβανε παρὰ Πτολεμαίουτοῦ βασιλέως. ἐπεὶ δ' ὁ Ἄρατος οὐχ ὑπή-

75

την, κατὰ τούτου κρίσιν διδόντα τῷ δήμῳ.τούτων τῶν νόμων ἄντικρυς ὁ μὲν ΜᾶρκονὈκτάβιον ἠτίμου, τὸν ὑπὸ Τιβερίου τῆςδημαρχίας ἐκπεσόντα, τῷ δ' ἐνείχετο Πο-πίλλιος· οὗτος γὰρ στρατηγῶν τοὺς τοῦΤιβερίου φίλους ἐξεκήρυξε. καὶ Ποπίλλιοςμὲν οὐχ ὑποστὰς τὴν κρίσιν ἔφυγεν ἐξ Ἰτα-λίας· τὸν δ' ἕτερον νόμον Γάιος αὐτὸς ἐπα-νείλετο, φήσας τῇ μητρὶ Κορνηλίᾳ δεηθεί-σῃ χαρίζεσθαι τὸν Ὀκτάβιον. καὶ ὁ δῆμοςἠγάσθη καὶ συνεχώρησε, τιμῶν τὴν Κορνη-λίαν οὐδὲν ἧττον ἀπὸ τῶν παίδων ἢ τοῦπατρός, ἧς γε καὶ χαλκῆν εἰκόνα στήσαςὕστερον ἐπέγραψε Κορνηλίαν μητέραΓράγχων. ἀπομνημονεύεται δὲ καὶ τοῦΓαΐου πολλὰ ῥητορικῶς καὶ ἀγοραίως ὑπὲραὐτῆς εἰρημένα πρός τινα τῶν ἐχθρῶν "σὺγάρ" ἔφη "Κορνηλίαν λοιδορεῖς τὴν Τι-βέριον τεκοῦσαν;" ἐπεὶ δὲ διαβεβλημένοςἦν εἰς μαλακίαν ὁ λοιδορηθείς, "τίνα δ'"εἶπεν "ἔχων παρρησίαν συγκρίνεις Κορνη-

168

λαμβανόντων, ὁμαλὴν καὶ καλὴν ὄψιν εἶχεδι' ὅλου τὸ ἔργον. πρὸς δὲ τούτοις διαμε-τρήσας κατὰ μίλιον ὁδὸν πᾶσαν -- τὸ δὲ μί-λιον ὀκτὼ σταδίων ὀλίγον ἀποδεῖ -- , κίο-νας λιθίνους σημεῖα τοῦ μέτρου κατέστη-σεν. ἄλλους δὲ λίθους ἔλαττον ἀπέχονταςἀλλήλων ἑκατέρωθεν τῆς ὁδοῦ διέθηκεν,ὡς εἴη ῥᾳδίως τοῖς ἵππους ἔχουσιν ἐπιβαί-νειν ἀπ' αὐτῶν ἀναβολέως μὴ δεομένοις.[29] Ἐπὶ τούτοις τοῦ δήμου μεγαλύνοντοςαὐτὸν καὶ πᾶν ὁτιοῦν ἑτοίμως ἔχοντος ἐν-δείκνυσθαι πρὸς εὔνοιαν, ἔφη ποτὲ δημηγο-ρῶν αὐτὸς αἰτήσειν χάριν, ἣν λαβὼν μὲνἀντὶ παντὸς ἕξειν, εἰ δ' ἀποτύχοι, μηδὲνἐκείνοις μεμψιμοιρήσειν. τοῦτο ῥηθὲν ἔδο-ξεν αἴτησις ὑπατείας εἶναι, καὶ προσδοκίανπᾶσιν ὡς ἅμα μὲν ὑπατείαν, ἅμα δὲ δημαρ-χίαν μετιὼν παρέσχεν. ἐνστάντων δὲ τῶνὑπατικῶν ἀρχαιρεσιῶν καὶ μετεώρωνὄντων ἁπάντων, ὤφθη Γάιον Φάννιον κα-τάγων εἰς τὸ πεδίον καὶ συναρχαιρεσιάζων

173

λάδος ἀναλαμβάνοντες ἡγεμονίαν τῇ Λακε-δαίμονι καὶ ἀνακτώμενοι τὴν Πελοπόννη-σον.[40] Ἑαλωκότος δ' Ἄργους καὶ κατόπινεὐθὺς προσθεμένων τῷ Κλεομένει Κλεω-νῶν καὶ Φλιοῦντος, ἐτύγχανε μὲν ὁ Ἄρα-τος ἐν Κορίνθῳ ποιούμενός τινα τῶν λεγο-μένων λακωνίζειν ἐξέτασιν· ἀγγελίας δὲπερὶ τούτων προσπεσούσης, διαταραχθεὶςκαὶ τὴν πόλιν ἀποκλίνουσαν αἰσθόμενοςπρὸς τὸν Κλεομένη καὶ τῶν Ἀχαιῶν ἀπαλ-λαγῆναι βουλομένην, ἐκάλει μὲν εἰς τὸ βου-λευτήριον τοὺς πολίτας, ἔλαθε δὲ διολι-σθὼν ἄχρι τῆς πύλης. ἐκεῖ δὲ τοῦ ἵππουπροσαχθέντος ἀναβὰς ἔφυγεν εἰς Σικυῶνα.τῶν δὲ Κορινθίων ἁμιλλωμένων εἰς Ἄργοςπρὸς τὸν Κλεομένη φησὶν ὁ Ἄρατος τοὺςἵππους πάντας ῥαγῆναι, τὸν δὲ Κλεομένημέμφεσθαι τοὺς Κορινθίους, μὴ συλλα-βόντας αὐτόν, ἀλλ' ἐάσαντας διαφυγεῖν· οὐμὴν ἀλλὰ καὶ πρὸς αὐτὸν ἐλθεῖν Μεγι-

74

ναν, ὅπου τὴν ἐκκλησίαν ἔμελλον ἔχειν,ἔτυχε τὸν Κλεομένη συντόνως ὁδεύσαντακαὶ χρησάμενον ὑδροποσίᾳ παρὰ καιρὸναἵματος πλῆθος ἀνενεγκεῖν καὶ τὴν φωνὴνἀποκοπῆναι. διὸ τῶν μὲν αἰχμαλώτωνἀπέπεμψε τοῖς Ἀχαιοῖς τοὺς ἐπιφανε-στάτους, τὸν δὲ σύλλογον ὑπερθέμενος ἀνε-χώρησεν εἰς Λακεδαίμονα.[37] Τοῦτο διελυμήνατο τὰ πράγματα τῆςἙλλάδος, ἁμῶς γέ πως ἐκ τῶν παρόντωνἀναλαβεῖν αὑτὴν ἔτι καὶ διαφυγεῖν τὴν Μα-κεδόνων ὕβριν καὶ πλεονεξίαν δυναμένης. ὁγὰρ Ἄρατος, εἴτ' ἀπιστίᾳ καὶ φόβῳ τοῦΚλεομένους, εἴτε φθονῶν εὐτυχοῦντι παρ'ἐλπίδα καὶ νομίζων, ἔτη τρία καὶ τριάκο-ντα πρωτεύοντος αὐτοῦ, δεινὸν εἶναι τὴνδόξαν ἅμα καὶ τὴν δύναμιν ἐπιφύντα νέονἄνδρα καθελεῖν καὶ παραλαβεῖν πραγ-μάτων ηὐξημένων ὑπ' αὐτοῦ καὶ κεκρατη-μένων χρόνον τοσοῦτον ἀρχήν, πρῶτον μὲνἐπειρᾶτο τοὺς Ἀχαιοὺς παραβιάζεσθαι καὶ

67

αὐτὴν ἐθαύμαζον, ἐξηρτημένον ὁρῶντεςαὐτοῦ πλῆθος ἐργολάβων, τεχνιτῶν, πρε-σβευτῶν, ἀρχόντων, στρατιωτῶν, φιλο-λόγων, οἷς πᾶσιν ἐντυγχάνων μετ' εὐκολί-ας, καὶ τὸ σεμνὸν ἐν τῷ φιλανθρώπῳ δια-φυλάττων, καὶ νέμων αὐτοῦ τὸ ἁρμόττονοἰκείως ἑκάστῳ, χαλεποὺς ἀπεδείκνυε συ-κοφάντας τοὺς φοβερὸν αὐτὸν ἢ φορτικὸνὅλως ἢ βίαιον ἀποκαλοῦντας. οὕτω δει-νότερος ἦν ἐν ταῖς ὁμιλίαις καὶ ταῖς πράξε-σιν ἢ τοῖς ἀπὸ τοῦ βήματος λόγοις δημα-γωγός.[28] Ἐσπούδασε δὲ μάλιστα περὶ τὴν ὁδο-ποιίαν, τῆς τε χρείας ἅμα καὶ τοῦ πρὸςχάριν καὶ κάλλος ἐπιμεληθείς. εὐθεῖαι γὰρἤγοντο διὰ τῶν χωρίων ἀτρεμεῖς, καὶ τὸμὲν ἐστόρνυτο πέτρᾳ ξεστῇ, τὸ δ' ἄμμουχώμασι νακτῆς ἐπυκνοῦτο. πιμπλαμένωνδὲ τῶν κοίλων, καὶ ζευγνυμένων γεφύραιςὅσα χείμαρροι διέκοπτον ἢ φάραγγες, ὕψοςτε τῶν ἑκατέρωθεν ἴσον καὶ παράλληλον

172

λίᾳ σεαυτόν; ἔτεκες γὰρ ὡς ἐκείνη; καὶ μὴνπάντες ἴσασι Ῥωμαῖοι πλείω χρόνον ἐκεί-νην ἀπ' ἀνδρὸς οὖσαν ἢ σὲ τὸν ἄνδρα."τοιαύτη μὲν ἡ πικρία τῶν λόγων ἦν αὐτοῦ,καὶ πολλὰ λαβεῖν ἐκ τῶν γεγραμμένωνἔστιν ὅμοια.[26] Τῶν δὲ νόμων, οὓς εἰσέφερε τῷ δήμῳχαριζόμενος καὶ καταλύων τὴν σύγκλητον,ὁ μὲν ἦν κληρουχικός, διανέμων τοῖς πένη-σι τὴν δημοσίαν· ὁ δὲ στρατιωτικός,ἐσθῆτά τε κελεύων δημοσίᾳ χορηγεῖσθαικαὶ μηδὲν εἰς τοῦτο τῆς μισθοφορᾶς ὑφαι-ρεῖσθαι τῶν στρατευομένων, καὶ νεώτερονἐτῶν ἑπτακαίδεκα μὴ καταλέγεσθαι στρα-τιώτην· ὁ δὲ συμμαχικός, ἰσοψήφους ποι-ῶν τοῖς πολίταις τοὺς Ἰταλιώτας· ὁ δὲ σι-τικός, ἐπευωνίζων τοῖς πένησι τὴν ἀγοράν·ὁ δὲ δικαστικός, ᾧ τὸ πλεῖστον ἀπέκοψετῆς τῶν συγκλητικῶν δυνάμεως. μόνοι γὰρἔκρινον τὰς δίκας, καὶ διὰ τοῦτο φοβεροὶτῷ τε δήμῳ καὶ τοῖς ἱππεῦσιν ἦσαν· ὁ δὲ

169

διακωλύειν· ὡς δ' οὐ προσεῖχον αὐτῷ, τοῦΚλεομένους ἐκπεπληγμένοι τὸ θράσος,ἀλλὰ καὶ δικαίαν ἐποιοῦντο τὴν ἀξίωσιντῶν Λακεδαιμονίων εἰς τὸ πάτριον σχῆμακοσμούντων τὴν Πελοπόννησον, τρέπεταιπρὸς ἔργον οὐδενὶ μὲν τῶν Ἑλλήνων προ-σῆκον, αἴσχιστον δ' ἐκείνῳ καὶ τῶν πε-πραγμένων ὑπ' αὐτοῦ καὶ πεπολιτευμένωνἀναξιώτατον, Ἀντίγονον ἐπὶ τὴν Ἑλλάδακαλεῖν καὶ Μακεδόνων ἐμπιπλάναι τὴν Πε-λοπόννησον, οὓς αὐτὸς ἐκ Πελοποννήσουμειράκιον ὢν ἐξήλασεν, ἐλευθερώσας τὸνἈκροκόρινθον, καὶ πᾶσι μὲν τοῖς βασιλε-ῦσιν ὕποπτος καὶ διάφορος γενόμενος, του-τονὶ δ' αὐτὸν Ἀντίγονον εἰρηκὼς κακὰ μυ-ρία δι' ὧν ἀπολέλοιπεν ὑπομνημάτων. καί-τοι πολλὰ παθεῖν καὶ παραβαλέσθαι φησὶναὐτὸς ὑπὲρ Ἀθηναίων, ὅπως ἡ πόλις ἀπαλ-λαγείη φρουρᾶς καὶ Μακεδόνων· εἶτα τού-τους ἐπὶ τὴν πατρίδα καὶ τὴν ἑστίαν τὴνἑαυτοῦ μεθ' ὅπλων εἰσήγαγεν ἄχρι τῆς γυ-

68

νε, καὶ πολὺ συνδιεφθάρη μέρος αὐτῷ τῆςδυνάμεως. ὅθεν ἐθαύμαζον τὴν ὀξύτητακαὶ διάνοιαν τοῦ Κλεομένους· καὶ οἱ πρότε-ρον αὐτοῦ τὸν Σόλωνα καὶ τὸν Λυκοῦργονἀπομιμήσασθαι φάσκοντος ἐν τῇ τῶν χρε-ῶν ἀφέσει καὶ τῇ τῶν κτημάτων ἐξισώσεικαταγελῶντες, τότε παντελῶς ἐπείθοντοτοῦτον αἴτιον γεγονέναι τῆς περὶ τοὺςΣπαρτιάτας μεταβολῆς. οὕτω γὰρ ἔπρατ-τον τὸ πρὶν ταπεινὰ καὶ βοηθεῖν αὑτοῖςἀδυνάτως εἶχον, ὥστε πέντε μυριάδας ἀν-δραπόδων ἐμβαλόντας εἰς τὴν ΛακωνικὴνΑἰτωλοὺς ἀπαγαγεῖν, ὅτε φασὶν εἰπεῖντινα τῶν πρεσβυτέρων Σπαρτιατῶν, ὡςὤνησαν οἱ πολέμιοι τὴν Λακωνικὴν ἀπο-κουφίσαντες. ὀλίγου δὲ χρόνου διελθόντος,ἁψάμενοι μόνον τῶν πατρίων ἐθῶν καὶ κα-ταστάντες εἰς ἴχνος ἐκείνης τῆς ἀγωγῆς,ὥσπερ παρόντι καὶ συμπολιτευομένῳ τῷΛυκούργῳ πολλὴν ἐπίδειξιν ἀνδρείαςἐποιοῦντο καὶ πειθαρχίας, τὴν τῆς Ἑλ-

73

τριακοσίους τῶν ἱππέων προσκατέλεξεναὐτοῖς οὖσι τριακοσίοις, καὶ τὰς κρίσειςκοινὰς τῶν ἑξακοσίων ἐποίησε. τοῦτον τὸννόμον εἰσφέρων τά τ' ἄλλα λέγεται σπου-δάσαι διαφερόντως, καὶ τῶν πρὸ αὐτοῦπάντων δημαγωγῶν πρὸς τὴν σύγκλητονἀφορώντων καὶ τὸ καλούμενον κομίτιον,πρῶτος τότε στραφεὶς ἔξω πρὸς τὴν ἀγο-ρὰν δημηγορῆσαι, καὶ τὸ λοιπὸν οὕτωποιεῖν ἐξ ἐκείνου, μικρᾷ παρεγκλίσει καὶμεταθέσει σχήματος μέγα πρᾶγμα κινή-σας, καὶ μετενεγκὼν τρόπον τινὰ τὴν πολι-τείαν ἐκ τῆς ἀριστοκρατίας εἰς τὴν δημο-κρατίαν, ὡς τῶν πολλῶν δέον, οὐ τῆς βου-λῆς, στοχάζεσθαι τοὺς λέγοντας.[27] Ἐπεὶ δ' οὐ μόνον ἐδέξατο τὸν νόμοντοῦτον ὁ δῆμος, ἀλλὰ κἀκείνῳ τοὺς κρίνο-ντας ἐκ τῶν ἱππέων ἔδωκε καταλέξαι, μο-ναρχική τις ἰσχὺς ἐγεγόνει περὶ αὐτόν,ὥστε καὶ τὴν σύγκλητον ἀνέχεσθαι συμ-βουλεύοντος αὐτοῦ. συνεβούλευε δ' ἀεί τι

170

τῶν ἐκείνῃ πρεπόντων εἰσηγούμενος· οἷονἦν καὶ τὸ περὶ τοῦ σίτου δόγμα μετριώτα-τον καὶ κάλλιστον, ὃν ἔπεμψε μὲν ἐξ Ἰβη-ρίας Φάβιος ἀντιστράτηγος, ἐκεῖνος δ'ἔπεισε τὴν βουλὴν ἀποδομένην τὸν σῖτονἀναπέμψαι ταῖς πόλεσι τὸ ἀργύριον καὶπροσεπαιτιάσασθαι τὸν Φάβιον, ὡς ἐπα-χθῆ καὶ ἀφόρητον ποιοῦντα τὴν ἀρχὴν τοῖςἀνθρώποις· ἐφ' ᾧ μεγάλην ἔσχε δόξαν μετ'εὐνοίας ἐν ταῖς ἐπαρχίαις. ἔγραψε δὲ καὶπόλεις ἀποικίδας ἐκπέμπεσθαι, καὶ τὰςὁδοὺς ποιεῖσθαι, καὶ κατασκευάζεσθαι σι-τοβόλια, τούτοις ἅπασι πραττομένοιςαὑτὸν ἄρχοντα καὶ διοικητὴν ἐφιστάς, καὶπρὸς οὐδὲν ἀποτρυόμενος τῶν τοσούτωνκαὶ τηλικούτων, ἀλλὰ καὶ θαυμαστῷ τινιτάχει καὶ πόνῳ τῶν γινομένων ὡς μόνονἕκαστον ἐξεργαζόμενος, ὥστε καὶ τοὺςπάνυ μισοῦντας αὐτὸν καὶ δεδοικότας ἐκ-πλήττεσθαι τὸ διὰ πάντων ἀνύσιμον καὶτελεσιουργόν. οἱ δὲ πολλοὶ καὶ τὴν ὄψιν

171

ἐκεῖ παραφυλάξοντας, αὐτοὶ δὲ τὰ Νέμειακαταβάντες εἰς Ἄργος ἦγον, ἐλπίσας, ὅπερἦν, ὁ Κλεομένης ὄχλου πανηγυρικοῦ καὶθεατῶν τὴν πόλιν γέμουσαν ἀπροσδοκήτωςἐπελθὼν μᾶλλον ταράξειν, νυκτὸς ἦγε πρὸςτὰ τείχη τὸ στράτευμα, καὶ τὸν περὶ τὴνἈσπίδα τόπον καταλαβὼν ὑπὲρ τοῦ θε-άτρου χαλεπὸν ὄντα καὶ δυσπρόσοδον,οὕτως τοὺς ἀνθρώπους ἐξέπληξεν, ὥστεμηδένα τραπέσθαι πρὸς ἀλκήν, ἀλλὰ καὶφρουρὰν λαβεῖν καὶ δοῦναι τῶν πολιτῶνὁμήρους εἴκοσι καὶ γενέσθαι συμμάχουςΛακεδαιμονίων, ἔχοντος ἐκείνου τὴν ἡγε-μονίαν.[39] Οὐ μικρὸν οὖν τοῦτο καὶ πρὸς δόξαναὐτῷ καὶ δύναμιν ὑπῆρχεν. οὔτε γὰρ οἱπάλαι βασιλεῖς Λακεδαιμονίων πολλὰπραγματευσάμενοι προσαγαγέσθαι τὸ Ἄρ-γος βεβαίως ἠδυνήθησαν, ὅ τε δεινότατοςτῶν στρατηγῶν Πύρρος εἰσελθὼν καὶ βια-σάμενος οὐ κατέσχε τὴν πόλιν, ἀλλ' ἀπέθα-

72

ναικωνίτιδος· τὸν δ' ἀφ' Ἡρακλέους γεγο-νότα καὶ βασιλεύοντα Σπαρτιατῶν καὶ τὴνπάτριον πολιτείαν, ὥσπερ ἁρμονίαν ἐκλε-λυμένην, ἀνακρουόμενον αὖθις ἐπὶ τὸνσώφρονα καὶ Δώριον ἐκεῖνον τοῦ Λυκούρ-γου νόμον καὶ βίον, οὐκ ἠξίου Σικυωνίωνἡγεμόνα καὶ Τριταιέων γράφεσθαι· φεύ-γων δὲ τὴν μάζαν καὶ τὸν τρίβωνα, καὶ τὸδεινότατον ὧν κατηγόρει Κλεομένους,ἀναίρεσιν πλούτου καὶ πενίας ἐπανόρθω-σιν, διαδήματι καὶ πορφύρᾳ καὶ Μακεδονι-κοῖς καὶ σατραπικοῖς προστάγμασιν ὑπέρ-ριψε μετὰ τῆς Ἀχαΐας αὑτόν, ἵνα μὴ Κλεο-μένει ποιεῖν δοκῇ τὸ προσταττόμενον,Ἀντιγόνεια θύων καὶ παιᾶνας ᾄδων αὐτὸςἐστεφανωμένος εἰς ἄνθρωπον ὑπὸ φθόηςκατασηπόμενον. ἀλλὰ ταῦτα μὲν οὐκἈράτου βουλόμενοι κατηγορεῖν γράφομεν-- ἐν πολλοῖς γὰρ ὁ ἀνὴρ οὗτος Ἑλληνικὸςγέγονε καὶ μέγας -- , οἰκτίροντες δὲ τῆς ἀν-θρωπίνης φύσεως τὴν ἀσθένειαν, εἰ μηδ' ἐν

69

[4] Τῆς δὲ πολιτείας ὁ μὲν Ἆγις ἔοικενἅψασθαι μαλακώτερον, ἐκκρουσθεὶς ὑπ'Ἀγησιλάου καὶ ψευσάμενος τὸν ἀναδασμὸντοῖς πολίταις, καὶ ὅλως ἐλλιπὴς καὶ ἀτελὴςὧν προείλετο καὶ κατήγγειλεν ὑπ' ἀτολμί-ας διὰ τὴν ἡλικίαν γενόμενος· ὁ δὲ Κλεο-μένης τοὐναντίον θρασύτερον καὶ βιαιότε-ρον ἐπὶ τὴν μεταβολὴν ἦλθε τῆς πολιτείας,ἀποκτείνας τοὺς ἐφόρους παρανόμως, οὓςκαὶ προσαγαγέσθαι τοῖς ὅπλοις κρατοῦντακαὶ μεταστῆσαι ῥᾴδιον ἦν, ὥσπερ οὐκ ὀλί-γους ἄλλους μετέστησεν ἐκ τῆς πόλεως. τὸγὰρ ἄνευ τῆς ἐσχάτης ἀνάγκης ἐπιφέρεινσίδηρον οὔτ' ἰατρικὸν οὔτε πολιτικόν, ἀλλ'ἀτεχνίας μὲν ἀμφότερα, τούτῳ δὲ καὶ τὸἀδικεῖν μετ' ὠμότητος πρόσεστι. τῶν δὲΓράγχων οὐδέτερος μὲν ἤρξατο σφαγῆςἐμφυλίου, Γάιος δὲ λέγεται μηδὲ βαλλόμε-νος ὁρμῆσαι πρὸς ἄμυναν, ἀλλὰ λαμπρότα-τος ὢν ἐν τοῖς πολεμικοῖς ἀργότατος ἐν τῇστάσει γενέσθαι. καὶ γὰρ προῆλθεν ἄνο-

200

κατηγορῶν τοῦ ὑπάτου καὶ τοῖς συμμάχοιςἂν μένωσι βοηθήσειν ἐπαγγελλόμενος. οὐμὴν ἐβοήθησεν, ἀλλ' ὁρῶν ἕνα τῶν ξένωναὐτοῦ καὶ συνήθων ἑλκόμενον ὑπὸ τῶνὑπηρετῶν τοῦ Φαννίου, παρῆλθε καὶ οὐπροσήμυνεν, εἴτε τὴν ἰσχὺν ἐπιλείπουσανἤδη δεδιὼς ἐλέγχειν, εἴτε μὴ βουλόμενοςὡς ἔλεγεν ἁψιμαχίας αὐτὸς καὶ συμπλοκῆςἀρχὰς ζητοῦσι τοῖς ἐχθροῖς παρασχεῖν. συ-νέτυχε δ' αὐτῷ καὶ πρὸς τοὺς συνάρχονταςἐν ὀργῇ γενέσθαι διὰ τοιαύτην αἰτίαν.ἔμελλεν ὁ δῆμος θεᾶσθαι μονομάχους ἐνἀγορᾷ, καὶ τῶν <συν>αρχόντων οἱ πλε-ῖστοι θεωρητήρια κύκλῳ κατασκευάσαντεςἐξεμίσθουν. ταῦθ' ὁ Γάιος ἐκέλευεν αὐτοὺςκαθαιρεῖν, ὅπως οἱ πένητες ἐκ τῶν τόπωνἐκείνων ἀμισθὶ θεάσασθαι δύνωνται· μηδε-νὸς δὲ προσέχοντος, ἀναμείνας τὴν πρὸ τῆςθέας νύκτα, καὶ τῶν τεχνιτῶν ὅσους εἶχενἐργολάβους ὑφ' ἑαυτῷ παραλαβών, τὰ θεω-ρητήρια καθεῖλε καὶ τῷ δήμῳ σχολάζοντα

181

ἤθεσιν οὕτως ἀξιολόγοις καὶ διαφόροιςπρὸς ἀρετὴν ἐκφέρειν δύναται τὸ καλὸνἀνεμέσητον.[38] Ἐλθόντων δὲ <τῶν> Ἀχαιῶν εἰς Ἄρ-γος αὖθις ἐπὶ τὸν σύλλογον, καὶ τοῦ Κλεο-μένους ἐκ Τεγέας καταβεβηκότος, ἐλπὶςἦν πολλὴ τῶν ἀνθρώπων ἔσεσθαι τὴνδιάλυσιν. ὁ δ' Ἄρατος, ἤδη διωμολογη-μένων αὐτῷ πρὸς τὸν Ἀντίγονον τῶν μεγί-στων, φοβούμενος τὸν Κλεομένη μὴ πάνταδιαπράξηται καθομιλήσας τὸ πλῆθος ἢ καὶβιασάμενος, ἠξίου λαβόντα τριακοσίουςὁμήρους μόνον εἰσιέναι πρὸς αὐτούς, ἢκατὰ γυμνάσιον ἔξωθεν τὸ Κυλλαράβιονπροσελθόντα μετὰ τῆς δυνάμεως διαλέγε-σθαι. ταῦτ' ἀκούσας ὁ Κλεομένης ἄδικαπάσχειν ἔφασκε· δεῖν γὰρ εὐθὺς αὐτῷ τότεπροειπεῖν, οὐ νῦν, ἥκοντος ἐπὶ τὰς θύραςτὰς ἐκείνων, ἀπιστεῖν καὶ ἀπελαύνειν.γράψας δὲ περὶ τούτων ἐπιστολὴν πρὸςτοὺς Ἀχαιούς, ἧς ἦν τὸ πλεῖστον Ἀράτου

70

κατηγορία, πολλὰ δὲ καὶ τοῦ Ἀράτου λοι-δορήσαντος αὐτὸν πρὸς τὸ πλῆθος, ἀνέζευ-ξε διὰ ταχέων καὶ κήρυκα πόλεμον προερο-ῦντα τοῖς Ἀχαιοῖς ἔπεμψεν, οὐκ εἰςἌργος, ἀλλ' εἰς Αἴγιον, ὥς φησιν Ἄρτος,ὅπως φθάσῃ τὴν παρασκευὴν αὐτῶν. ἐγε-γόνει δὲ κίνημα τῶν Ἀχαιῶν, καὶ πρὸςἀπόστασιν ὥρμησαν αἱ πόλεις, τῶν μὲν δή-μων νομήν τε χώρας καὶ χρεῶν ἀποκοπὰςἐλπισάντων, τῶν δὲ πρώτων πολλαχοῦ βα-ρυνομένων τὸν Ἄρατον, ἐνίων δὲ καὶ δι' ὀρ-γῆς ἐχόντων ὡς ἐπάγοντα τῇ Πελοποννή-σῳ Μακεδόνας. διὸ τούτοις ἐπαρθεὶς ὁΚλεομένης εἰς Ἀχαΐαν ἐνέβαλε· καὶπρῶτον μὲν εἷλε Πελλήνην ἐξαπίνης ἐπιπε-σὼν καὶ τοὺς φρουροῦντας ἐξέβαλε [μετὰ]τῶν Ἀχαιῶν· μετὰ δὲ ταῦτα Φενεὸν προ-σηγάγετο καὶ Πεντέλειον. ἐπεὶ δὲ φοβη-θέντες οἱ Ἀχαιοὶ προδοσίαν τινὰ πραττο-μένην ἐν Κορίνθῳ καὶ Σικυῶνι τοὺς ἱππεῖςκαὶ τοὺς ξένους ἀπέστειλαν ἐξ Ἄργους

71

μεθ' ἡμέραν ἀπέδειξε τὸν τόπον. ἐφ' ᾧ τοῖςμὲν πολλοῖς ἀνὴρ ἔδοξεν εἶναι, τοὺς δὲ συ-νάρχοντας ὡς ἰταμὸς καὶ βίαιος ἐλύπησεν·ἐκ τούτου καὶ τὴν τρίτην ἔδοξε δημαρχίανἀφῃρῆσθαι, ψήφων μὲν αὐτῷ πλείστων γε-νομένων, ἀδίκως δὲ καὶ κακούργως τῶνσυναρχόντων ποιησαμένων τὴν ἀναγόρευ-σιν καὶ ἀνάδειξιν· ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἀμφι-σβήτησιν εἶχεν. ἤνεγκε δ' οὐ μετρίως ἀπο-τυχών, καὶ πρός γε τοὺς ἐχθροὺς ἐπεγγε-λῶντας αὐτῷ λέγεται θρασύτερον τοῦ δέο-ντος εἰπεῖν, ὡς Σαρδόνιον γέλωτα γελῶσιν,οὐ γιγνώσκοντες ὅσον αὐτοῖς σκότος ἐκτῶν αὐτοῦ περικέχυται πολιτευμάτων.[34] Ἐπεὶ δὲ καὶ τὸν Ὀπίμιον καταστήσα-ντες ὕπατον τῶν νόμων πολλοὺς διέγραφονκαὶ τὴν Καρχηδόνος ἐκίνουν διάταξιν, ἐρε-θίζοντες τὸν Γάιον ὡς ἂν αἰτίαν <ὑπ'> ὀρ-γῆς παρασχὼν ἀναιρεθείη, τὸν μὲν πρῶτονχρόνον ἐκαρτέρει, τῶν δὲ φίλων καὶ μάλι-στα τοῦ Φουλβίου παροξύνοντος, ὥρμησε

182

εἶτα φεύγοντες ἐτελεύτησαν· τούτων δ'Ἆγις μὲν ὑπὲρ τοῦ μηδένα κτεῖναι τῶν πο-λιτῶν ὀλίγου δεῖν ἑκὼν ἀπέθανε, Κλεο-μένης δὲ προπηλακισθεὶς καὶ ἀδικηθεὶςὥρμησε μὲν ἀμύνασθαι, τοῦ δὲ καιροῦ μὴπαρασχόντος αὑτὸν εὐτόλμως ἀνεῖλε.πάλιν δὲ τἀναντία σκοποῦσιν, Ἆγις μὲνοὐδὲν ἀπεδείξατο στρατηγίας ἔργον, ἀλλὰπροανῃρέθη, ταῖς δὲ Κλεομένους νίκαιςπολλαῖς καὶ καλαῖς γενομέναις παραβαλεῖνἔστι Τιβερίου τὴν ἐν Καρχηδόνι τοῦ τεί-χους κατάληψιν, οὐ μικρὸν ἔργον, καὶ τὰςἐν Νομαντίᾳ σπονδάς, αἷς δισμυρίους Ῥω-μαίων στρατιώτας οὐκ ἔχοντας ἄλλην ἐλ-πίδα σωτηρίας περιεποίησε· καὶ Γάιος δὲπολλὴν μὲν αὐτόθι, πολλὴν δ' ἐν Σαρδόνιστρατευόμενος ἀνδραγαθίαν <ἀν>έφηνεν,ὥστε τοῖς πρώτοις <ἂν> ἐναμίλλους Ῥω-μαίων γενέσθαι στρατηγοῖς, εἰ μὴ προα-νῃρέθησαν.

199

κὴν ἀφορῶμεν, ἐνταῦθα τῆς τύχης ἀπαλ-λάξαντες ἑαυτοὺς ἀπολογησόμεθα τοῖς ἐνΣελλασίᾳ κειμένοις ὑπὲρ τῆς Σπάρτης,ἀλλ' ἐν Αἰγύπτῳ καθεδούμεθα πυνθανόμε-νοι, τίνα τῆς Λακεδαίμονος σατράπηνἈντίγονος ἀπολέλοιπε;" τοιαῦτα τοῦ Θη-ρυκίωνος εἰπόντος, ὁ Κλεομένης ἀπεκρίνα-το· "τῶν ἀνθρωπίνων τὸ ῥᾷστον ὦ πόνηρεκαὶ πᾶσιν ἐν ἑτοίμῳ διώκων, ἀποθανεῖν,ἀνδρεῖος εἶναι δοκεῖς, φεύγων αἰσχίονα φυ-γὴν τῆς πρότερον. πολεμίοις μὲν γὰρἐνέδωκαν ἤδη καὶ κρείττονες ἡμῶν, ἢ τύχῃσφαλέντες, ἢ βιασθέντες ὑπὸ πλήθους· ὁ δὲπρὸς πόνους καὶ ταλαιπωρίας ἢ ψόγους καὶδόξας ἀνθρώπων ἀπαγορεύων ἡττᾶται τῆςαὑτοῦ μαλακίας. δεῖ γὰρ τὸν αὐθαίρετονθάνατον οὐ φυγὴν εἶναι πράξεων, ἀλλὰπρᾶξιν. αἰσχρὸν γὰρ <καὶ> ζῆν μόνοις ἑαυ-τοῖς καὶ ἀποθνῄσκειν· ἐφ' ὃ νῦν σὺ παρακα-λεῖς ἡμᾶς, σπεύδων ἀπαλλαγῆναι τῶν πα-ρόντων, καλὸν δ' οὐδὲν οὐδὲ χρήσιμον ἄλλο

100

ψυχῆς, ἀλλὰ καὶ φωνὴν καὶ σχῆμα καὶμορφὴν ἐν ᾧ πρότερον εἶχεν ἤθει διαφυλάτ-των, τά τε προστάγματα τοῖς ἡγεμόσινἐδίδου καὶ περὶ τῆς ἀσφαλείας τῶν Τεγεα-τῶν ἐφρόντιζεν. ἅμα δ' ἡμέρᾳ κατέβαινενεἰς Λακεδαίμονα, καὶ μετὰ τῆς μητρὸςοἴκοι καὶ τῶν παίδων ἀπαλγήσας τὸ πέν-θος, εὐθὺς ἦν ἐν τοῖς περὶ τῶν ὅλων λογι-σμοῖς. Ἐπεὶ δὲ Πτολεμαῖος ὁ τῆς Αἰγύ-πτου βασιλεὺς ἐπαγγελλόμενος αὐτῷ βοή-θειαν ἠξίου λαβεῖν ὅμηρα τοὺς παῖδας καὶτὴν μητέρα, χρόνον μὲν συχνὸν ᾐσχύνετοφράσαι τῇ μητρί, καὶ πολλάκις εἰσελθὼνκαὶ πρὸς αὐτῷ γενόμενος τῷ λόγῳ κατε-σιώπησεν, ὥστε κἀκείνην ὑπονοεῖν καὶπαρὰ τῶν φίλων αὐτοῦ διαπυνθάνεσθαι, μήτι κατοκνεῖ βουλόμενος ἐντυχεῖν αὐτῇ.τέλος δὲ τοῦ Κλεομένους ἀποτολμήσαντοςεἰπεῖν, ἐξεγέλασέ τε μέγα καὶ "τοῦτ' ἦν"εἶπεν "ὃ πολλάκις ὁρμήσας λέγειν ἀπεδει-λίασας; οὐ θᾶττον ἡμᾶς ἐνθέμενος εἰς πλο-

81

τὴν πόλιν. ἐπεὶ καὶ τοῦτ' ἄν τις εἴποι, τῇμὲν Γράγχων πολιτείᾳ τοὺς μεγίστους ἐνί-στασθαι Ῥωμαίων, οἷς δ' Ἆγις ἐνεχείρησε,Κλεομένης δὲ τὸ ἔργον ἐπέθηκε, τῶν παρα-δειγμάτων τὸ κάλλιστον ὑπέκειτο καὶ με-γαλοπρεπέστατον, αἱ πάτριοι ῥῆτραι περὶσωφροσύνης καὶ ἰσότητος, ὧν τούτοις μὲνὁ Λυκοῦργος, ἐκείνῳ δ' ὁ Πύθιος βεβαιω-τής. ὃ δὲ μέγιστον, ὅτι τοῖς μὲν ἐκείνωνπολιτεύμασιν εἰς οὐδὲν ἡ Ῥώμη μεῖζονἐπέδωκε τῶν ὑπαρχόντων, ἐκ δ' ὧν ὁ Κλε-ομένης ἔπραξεν, ὀλίγου χρόνου τὴν Σπάρ-την τῆς Πελοποννήσου κρατοῦσαν ἡ Ἑλ-λὰς ἐπεῖδε καὶ τοῖς τότε μέγιστον δυνα-μένοις διαγωνιζομένην ἀγῶνα τὸν περὶ τῆςἡγεμονίας, οὗ τέλος ἦν ἀπαλλαγεῖσαν Ἰλ-λυρικῶν ὅπλων καὶ Γαλατικῶν τὴν Ἑλ-λάδα κοσμεῖσθαι πάλιν ὑφ' Ἡρακλείδαις.[3] Οἶμαι δὲ καὶ τὰς τελευτὰς τῶν ἀνδρῶνἐμφαίνειν τινὰ τῆς ἀρετῆς διαφοράν. ἐκε-ῖνοι μὲν γὰρ μαχόμενοι πρὸς τοὺς πολίτας,

198

πάλιν συνάγειν τοὺς ἀντιταξομένους πρὸςτὸν ὕπατον. ἐνταῦθα καὶ τὴν μητέραλέγουσιν αὐτῷ συστασιάσαι, μισθουμένηνἀπὸ τῆς ξένης κρύφα καὶ πέμπουσαν εἰςῬώμην ἄνδρας, ὡς δὴ θεριστάς· ταῦτα γὰρἐν τοῖς ἐπιστολίοις αὐτῆς ᾐνιγμένα γε-γράφθαι πρὸς τὸν υἱόν. ἕτεροι δὲ καὶ πάνυτῆς Κορνηλίας δυσχεραινούσης ταῦταπράττεσθαι λέγουσιν. ᾗ δ' οὖν ἔμελλονἡμέρᾳ τοὺς νόμους λύσειν οἱ περὶ τὸν Ὀπί-μιον, κατείληπτο μὲν ὑπ' ἀμφοτέρων ἕω-θεν εὐθὺς τὸ Καπετώλιον· θύσαντος δὲ τοῦὑπάτου, τῶν ὑπηρετῶν τις αὐτοῦ ΚόιντοςἈντύλλιος διαφέρων ἑτέρωσε τὰ σπλάγχναπρὸς τοὺς περὶ τὸν Φούλβιον εἶπε· "δότετόπον ἀγαθοῖς κακοὶ πολῖται." τινὲς δέ φα-σιν ἅμα τῇ φωνῇ ταύτῃ καὶ τὸν βραχίοναγυμνὸν οἷον ἐφ' ὕβρει σχηματίζοντα παρε-νεγκεῖν. ἀποθνῄσκει γοῦν εὐθὺς ὁ Ἀντύλ-λιος ἐκεῖ, μεγάλοις γραφείοις κεντούμενος,ἐπ' αὐτὸ τοῦτο πεποιῆσθαι λεγομένοις. καὶ

183

ῖον ἀποστελεῖς, ὅπου ποτὲ τῇ Σπάρτῃ νο-μίζεις τὸ σῶμα τοῦτο χρησιμώτατον ἔσε-σθαι, πρὶν ὑπὸ γήρως αὐτοῦ καθήμενονδιαλυθῆναι;" πάντων οὖν ἑτοίμων γενο-μένων, ἀφίκοντο μὲν εἰς Ταίναρον πεζῇ,καὶ προὔπεμπεν ἡ δύναμις αὐτοὺς ἐν τοῖςὅπλοις· μέλλουσα δὲ τῆς νεὼς ἐπιβαίνειν ἡΚρατησίκλεια τὸν Κλεομένη μόνον εἰς τὸννεὼν τοῦ Ποσειδῶνος ἀπήγαγε, καὶ περι-βαλοῦσα καὶ κατασπασαμένη διαλγοῦντακαὶ συντεταραγμένον "ἄγε" εἶπεν "ὦ βασι-λεῦ Λακεδαιμονίων, ὅπως ἐπὰν ἔξω γε-νώμεθα μηδεὶς ἴδῃ δακρύοντας ἡμᾶς μηδ'ἀνάξιόν τι τῆς Σπάρτης ποιοῦντας. τοῦτογὰρ ἐφ' ἡμῖν μόνον· αἱ τύχαι δ' ὅπως ἂν ὁδαίμων διδῷ πάρεισι." ταῦτα δ' εἰποῦσακαὶ καταστήσασα τὸ πρόσωπον ἐπὶ τὴνναῦν ἐχώρει τὸ παιδίον ἔχουσα, καὶ διὰτάχους ἐκέλευσεν ἀπαίρειν τὸν κυβερνή-την. ἐπεὶ δ' εἰς Αἴγυπτον ἀφίκετο καὶ τὸνΠτολεμαῖον ἐπύθετο λόγους παρ' Ἀντι-

82

οὐχ ὑπερβήσεται τὸν βασιλέα τῶν Σπαρ-τιατῶν Ἀντίγονος εἰ μὴ νεκρόν. ὁ δὲ δεύτε-ρος δόξῃ καὶ ἀρετῇ νῦν ἔτι πάρεστιν ἡμῖν.ποῖ πλέομεν ἀλογίστως, ἀποφεύγοντες ἐγ-γὺς ὂν κακὸν καὶ μακρὰν διώκοντες; εἰ γὰροὐκ αἰσχρόν ἐστι δουλεύειν τοῖς ἀπὸ Φι-λίππου καὶ Ἀλεξάνδρου τοὺς ἀφ' Ἡρα-κλέους, πλοῦν πολὺν κερδανοῦμεν Ἀντι-γόνῳ παραδόντες ἑαυτούς, ὃν εἰκός ἐστιΠτολεμαίου διαφέρειν ὅσον ΑἰγυπτίωνΜακεδόνας. εἰ δ' ὑφ' ὧν κεκρατήμεθα τοῖςὅπλοις οὐκ ἀξιοῦμεν ἄρχεσθαι, τί τὸν μὴνενικηκότα δεσπότην ποιοῦμεν αὑτῶν, ἵν'ἀνθ' ἑνὸς δυεῖν κακίους φανῶμεν, Ἀντίγο-νον μὲν φεύγοντες, Πτολεμαῖον δὲ κολα-κεύοντες; ἢ διὰ τὴν μητέρα φήσομεν εἰςΑἴγυπτον ἥκειν; καλὸν μεντἂν αὐτῇ θέαμαγένοιο καὶ ζηλωτόν, ἐπιδεικνυμένῃ ταῖςΠτολεμαίου γυναιξὶν αἰχμάλωτον ἐκ βασι-λέως καὶ φυγάδα τὸν υἱόν. οὐχ, ἕως ἔτιτῶν ἰδίων ξιφῶν ἄρχομεν καὶ τὴν Λακωνι-

99

τὸ μὲν πλῆθος διεταράχθη πρὸς τὸν φόνον,ἐναντία δὲ τοὺς ἡγεμόνας ἔσχε διάθεσις. ὁμὲν γὰρ Γάιος ἤχθετο καὶ κακῶς ἔλεγετοὺς περὶ αὑτόν, ὡς αἰτίαν δεομένοις πάλαικαθ' ἑαυτῶν τοῖς ἐχθροῖς δεδωκότας, ὁ δ'Ὀπίμιος ὥσπερ ἐνδόσιμον λαβὼν ἐπῆρτο,καὶ παρώξυνε τὸν δῆμον ἐπὶ τὴν ἄμυναν.[35] Καὶ τότε μὲν ὄμβρου γενομένου διελύ-θησαν· ἅμα δ' ἡμέρᾳ τὴν μὲν βουλὴν ὁ ὕπα-τος συναγαγὼν ἔνδον ἐχρημάτιζεν, ἕτεροιδὲ τὸ τοῦ Ἀντυλλίου σῶμα γυμνὸν ἐπὶ κλί-νης προθέμενοι, δι' ἀγορᾶς παρὰ τὸ βου-λευτήριον ἐπίτηδες παρεκόμιζον, οἰμωγῇχρώμενοι καὶ θρήνῳ, γιγνώσκοντος μὲντοῦ Ὀπιμίου τὰ πραττόμενα, προσποιου-μένου δὲ θαυμάζειν, ὥστε καὶ τοὺς βουλευ-τὰς προελθεῖν. κατατεθείσης δὲ τῆς κλίνηςεἰς μέσον, οἱ μὲν ἐσχετλίαζον ὡς ἐπὶ δεινῷκαὶ μεγάλῳ πάθει, τοῖς δὲ πολλοῖς ἐπῄειμισεῖν καὶ προβάλλεσθαι τοὺς ὀλιγαρχι-κούς, ὡς Τιβέριον μὲν Γράγχον ἐν Καπε-

184

λων κτημάτων ἑξακόσια τάλαντα νομίσμα-τος ἔχουσαν. πηλίκον οὖν ἐνόμιζε κακὸνεἶναι τὸ κερδαίνειν ἀδίκως ὁ καὶ δικαίωςπλέον ἔχειν ἑτέρου πλεονεξίαν ἡγούμενος;[2] Ἥ γε μὴν ἐπιβολὴ καὶ τόλμα τῶν και-νοτομουμένων πολὺ τῷ μεγέθει παρήλλατ-τεν. ἐπολιτεύοντο γὰρ οἱ μὲν ὁδῶν κατα-σκευὰς καὶ πόλεων κτίσεις, καὶ τὸ πάντωννεανικώτατον ἦν Τιβερίῳ μὲν ἀναδάσασθαιδημοσίους ἀγρούς, Γαΐῳ δὲ μεῖξαι τὰ δικα-στήρια, προσεμβαλόντι τῶν ἱππικῶν τρια-κοσίους· ὁ δ' Ἄγιδος καὶ Κλεομένους νεω-τερισμός, τὸ μικρὰ καὶ κατὰ μέρος τῶνἡμαρτημένων ἰᾶσθαι καὶ ἀποκόπτειν ὕδραντινὰ τέμνοντος, ὥς φησιν ὁ Πλάτων, ἡγη-σαμένων εἶναι, τὴν ἅμα πάντ' ἀπαλλάξαικακὰ καὶ κατασκευάσαι δυναμένην μετα-βολὴν ἐπῆγε τοῖς πράγμασιν· ἀληθέστερονδ' ἴσως εἰπεῖν ἐστιν, ὅτι τὴν πάντ' ἀπεργα-σαμένην κακὰ μεταβολὴν ἐξήλαυνεν, ἐπα-νάγων καὶ καθιστὰς εἰς τὸ οἰκεῖον σχῆμα

197

ῖπεν, ἀλλ' ἀντήρκεσε πρὸς τοὺς οἰκείουςἀγῶνας, ὅσον ἐπὶ νίκῃ μεγίστῃ καὶ φόνῳπλείστῳ τῶν βαρβάρων εὐκλεέστερον ἀπο-θανεῖν, ὡς μὲν εἰκός ἐστι καὶ λέγουσιν οἱπερὶ Φύλαρχον, αὐτῇ τῇ περὶ τὸν ἀγῶνακραυγῇ τὸ σῶμα προσαναρρήξας· ἐν δὲταῖς σχολαῖς ἦν ἀκούειν, ὅτι βοῶν μετὰτὴν νίκην ὑπὸ χαρᾶς "ὦ καλῆς ἡμέρας"πλῆθος αἵματος ἀνήγαγε καὶ πυρέξας συ-ντόνως ἐτελεύτησε. ταῦτα μὲν τὰ περὶἈντίγονον.[52] Κλεομένης δὲ πλέων ἀπὸ Κυθήρων εἰςνῆσον ἑτέραν, Αἰγιαλίαν, κατέσχεν. ὅθενεἰς Κυρήνην περαιοῦσθαι μέλλοντος αὐτοῦ,τῶν φίλων εἷς ὄνομα Θηρυκίων, ἀνὴρ πρόςτε τὰς πράξεις φρονήματι κεχρημένος με-γάλῳ καὶ τοῖς λόγοις γεγονώς τις ὑψηλὸςἀεὶ καὶ μεγάλαυχος, ἐντυχὼν αὐτῷ κατ'ἰδίαν "τὸν μὲν κάλλιστον" εἶπεν "ὦ βασιλεῦθάνατον <τὸν> ἐν τῇ μάχῃ προηκάμεθα·καίτοι πάντες ἤκουσαν ἡμῶν λεγόντων, ὡς

98

γόνου καὶ πρεσβείας δεχόμενον, περὶ δὲτοῦ Κλεομένους ἤκουσεν, ὅτι, τῶν Ἀχαιῶνπροκαλουμένων αὐτὸν εἰς διαλύσεις, φοβο-ῖτο δι' ἐκείνην ἄνευ Πτολεμαίου κατα-θέσθαι τὸν πόλεμον, ἐπέστειλεν αὐτῷ τὰτῇ Σπάρτῃ πρέποντα καὶ συμφέρονταπράττειν καὶ μὴ διὰ μίαν γραῦν καὶ παι-δάριον ἀεὶ δεδιέναι Πτολεμαῖον. αὕτη μὲνοὖν παρὰ τὰς τύχας τοιαύτη λέγεται γεγε-νῆσθαι.[44] Τοῦ δ' Ἀντιγόνου Τεγέαν μὲν παραλα-βόντος, Ὀρχομενὸν δὲ καὶ Μαντίνειανδιαρπάσαντος, εἰς αὐτὴν τὴν Λακωνικὴνσυνεσταλμένος ὁ Κλεομένης, τῶν μὲνεἱλώτων τοὺς πέντε μνᾶς Ἀττικὰς καταβα-λόντας ἐλευθέρους ἐποίει καὶ τάλαντα πε-ντακόσια συνέλεξε, δισχιλίους δὲ προσκα-θοπλίσας Μακεδονικῶς ἀντίταγμα τοῖςπαρ' Ἀντιγόνου λευκάσπισιν, ἔργον ἐπὶνοῦν βάλλεται μέγα καὶ πᾶσιν ἀπροσδόκη-τον. ἡ Μεγάλη πόλις ἦν μὲν τότε καὶ καθ'

83

στέρα φαίνεται τῆς ἐκείνων γενομένη, παρ'ὅσον οὔτε παιδείας μεταλαβόντες ὀρθῆς,ἔθεσί τε καὶ διαίταις ἐντραφέντες, ὑφ' ὧνοἱ πρεσβύτεροι πάλαι διεφθόρεισαν, αὑτοὺςἡγεμόνας εὐτελείας καὶ σωφροσύνης πα-ρέσχον. ἔτι δ' οἱ μέν, ὅτε λαμπρότατονεἶχεν ἡ Ῥώμη καὶ μέγιστον ἀξίωμα, [καὶ]καλῶν ἔργων ζῆλον ὥσπερ διαδοχὴν ἀρε-τῆς πατρῴας καὶ προγονικῆς ᾐσχύνθησανἐγκαταλιπεῖν· οἱ δὲ καὶ πατέρων τἀναντίαπροῃρημένων γεγονότες, καὶ τὴν πατρίδαμοχθηρὰ πράττουσαν καὶ νοσοῦσαν παρα-λαβόντες, οὐδέν τι διὰ ταῦτα τὴν πρὸς τὸκαλὸν ἀπήμβλυναν ὁρμήν. καὶ μὴν τῆς γεΓράγχων ἀφιλοχρηματίας καὶ πρὸς ἀργύ-ριον ἐγκρατείας μέγιστόν ἐστιν. ὅτι λημ-μάτων ἀδίκων καθαροὺς ἐν ἀρχαῖς καὶ πο-λιτείαις διεφύλαξαν ἑαυτούς· Ἆγις δὲ κἂνδιηγανάκτησεν ἐπὶ τῷ μηδὲν ἀλλότριον λα-βεῖν ἐπαινούμενος, ὃς τὴν οὐσίαν τὴν ἑαυ-τοῦ τοῖς πολίταις ἐπέδωκεν, ἄνευ τῶν ἄλ-

196

τωλίῳ φονεύσαντες αὐτοὶ δήμαρχον ὄντακαὶ τὸν νεκρὸν προσεξέβαλον, ὁ δ' ὑπη-ρέτης Ἀντύλλιος, οὐ δίκαια μὲν ἴσως πε-πονθώς, τὴν δὲ πλείστην αἰτίαν εἰς τὸ πα-θεῖν αὑτῷ παρασχών, ἐν ἀγορᾷ πρόκειται,καὶ περιέστηκεν ἡ Ῥωμαίων βουλή, θρηνο-ῦσα καὶ συνεκκομίζουσα μισθωτὸν ἄνθρω-πον ἐπὶ τῷ τὸν ἔτι λειπόμενον ἀνελεῖν τῶντοῦ δήμου κηδομένων. ἐκ τούτου πάλιν εἰςτὸ βουλευτήριον ἀπελθόντες, ἐψηφίσαντοκαὶ προσέταξαν Ὀπιμίῳ τῷ ὑπάτῳ σῴζειντὴν πόλιν ὅπως δύναιτο καὶ καταλύειν τοὺςτυράννους. ἐκείνου δὲ προειπόντος ἐπὶ τὰὅπλα χωρεῖν τοὺς συγκλητικούς, καὶ τῶνἱππέων ἑκάστῳ παράγγελμα δόντος ἄγεινἕωθεν οἰκέτας δύο καθωπλισμένους, ὁ μὲνΦούλβιος ἀντιπαρεσκευάζετο καὶ συνῆγενὄχλον, ὁ δὲ Γάιος ἐκ τῆς ἀγορᾶς ἀπερχόμε-νος ἔστη κατὰ τὸν πατρὸς ἀνδριάντα, καὶπολὺν χρόνον ἐμβλέψας εἰς αὐτὸν οὐδὲνἐφθέγξατο, δακρύσας δὲ καὶ στενάξας

185

ἑαυτὴν οὐδέν τι μείων οὐδ' ἀσθενεστέρατῆς Λακεδαίμονος, εἶχε δὲ τὴν ἀπὸ τῶνἈχαιῶν καὶ τοῦ Ἀντιγόνου βοήθειαν, ἐνπλευραῖς καθεζομένου καὶ δοκοῦντος ὑπὸτῶν Ἀχαιῶν ἐπικεκλῆσθαι μάλιστα τῶνΜεγαλοπολιτῶν σπουδασάντων. ταύτην[δι]ἁρπάσαι διανοηθεὶς ὁ Κλεομένης -- οὐγὰρ ἔστιν ᾧ μᾶλλον ἔοικε τὸ ταχὺ καὶἀπροσδόκητον ἐκείνης τῆς πράξεως -- ἡμε-ρῶν πέντε σιτία λαβεῖν κελεύσας ἐξῆγε τὴνδύναμιν ἐπὶ τὴν Σελλασίαν, ὡς τὴν Ἀργο-λικὴν κακουργήσων· ἐκεῖθεν δὲ καταβὰςἐπὶ τὴν Μεγαλοπολιτικὴν καὶ δειπνοποιη-σάμενος περὶ τὸ Ῥοίτειον, εὐθὺς ἐπορεύετοτὴν δι' Ἑλισσοῦντος ἐπὶ τὴν πόλιν· ἀπο-σχὼν δ' οὐ πολὺ Παντέα μὲν ἔχοντα δύοτάγματα τῶν Λακεδαιμονίων ἀπέστειλε,καταλαβέσθαι κελεύσας μεσοπύργιον, ὃτῶν τειχῶν ἐρημότατον εἶναι τοῖς Μεγαλο-πολίταις ἐπυνθάνετο, τῇ δ' ἄλλῃ δυνάμεισχολαίως ἐπηκολούθει. τοῦ δὲ Παντέως οὐ

84

οὔτε πιεῖν ἐκδεδιψηκὼς ὑπέμεινεν οὔτε κα-θίσαι κεκμηκώς, ἀλλ' ὥσπερ ἐτύγχανε τε-θωρακισμένος τῶν κιόνων τινὶ τὴν χεῖραπροσβαλὼν πλαγίαν καὶ τὸ πρόσωπον ἐπὶτὸν πῆχυν ἐπιθείς, καὶ χρόνον οὐ πολὺνοὕτω διαναπαύσας τὸ σῶμα καὶ τῇ διανοίᾳπεριδραμὼν ἅπαντας τοὺς λογισμούς, ὥρ-μησε μετὰ τῶν φίλων εἰς τὸ Γύθιον. κἀκε-ῖθεν ἐπιβάντες ἐπ' αὐτὸ τοῦτο παρεσκευα-σμένων πλοίων ἀνήχθησαν.[51] Ὁ δ' Ἀντίγονος ἐξ ἐφόδου παραλα-βὼν τὴν πόλιν καὶ χρησάμενος τοῖς Λακε-δαιμονίοις φιλανθρώπως, καὶ τὸ ἀξίωματῆς Σπάρτης οὐ προπηλακίσας οὐδ' ἐνυβρί-σας, ἀλλὰ καὶ νόμους καὶ πολιτείαν ἀποδο-ὺς καὶ τοῖς θεοῖς θύσας, ἀνεχώρησεν ἡμέρᾳτρίτῃ, πυθόμενος ἐν Μακεδονίᾳ πολὺνπόλεμον εἶναι καὶ πορθεῖσθαι τὴν χώρανὑπὸ τῶν βαρβάρων. ἤδη δὲ καὶ τὸ νόσημακατεῖχεν αὐτόν, εἰς φθίσιν ἐκβεβηκὸς ἰσχυ-ρὰν καὶ κατάρρουν σύντονον. οὐ μὴν ἀπε-

97

ἀπῄει. τοῦτο πολλοῖς τῶν ἰδόντων οἰκτῖραιτὸν Γάιον ἐπῆλθε, καὶ κακίσαντες αὑτοὺςὡς ἐγκαταλείποντες τὸν ἄνδρα καὶ προδι-δόντες, ἧκον ἐπὶ τὴν οἰκίαν καὶ παρενυ-κτέρευον ἐπὶ τῶν θυρῶν, οὐχ ὁμοίως τοῖςτὸν Φούλβιον φυλάττουσιν. ἐκεῖνοι μὲνγὰρ ἐν κρότοις καὶ ἀλαλαγμοῖς πίνοντεςκαὶ θρασυνόμενοι διετέλεσαν, αὐτοῦ τοῦΦουλβίου πρώτου μεθυσκομένου καὶ πολ-λὰ φορτικῶς παρ' ἡλικίαν φθεγγομένου καὶπράττοντος· οἱ δὲ περὶ τὸν Γάιον ὡς ἐπὶσυμφορᾷ κοινῇ τῆς πατρίδος ἡσυχίαν ἄγο-ντες καὶ περισκοπούμενοι τὸ μέλλον ἐνμέρει φυλάττοντες καὶ ἀναπαυόμενοι δι-ῆγον.[36] Ἅμα δ' ἡμέρᾳ τὸν μὲν Φούλβιον ἐκτοῦ πότου καθεύδοντα μόλις ἐπεγείραντες,ὡπλίζοντο τοῖς περὶ τὴν οἰκίαν αὐτοῦ λα-φύροις, ἃ Γαλάτας νενικηκὼς ὅθ' ὑπάτευενεἰλήφει, καὶ μετὰ πολλῆς ἀπειλῆς καὶκραυγῆς ἐχώρουν καταληψόμενοι τὸν Ἀβε-

186

ὅσον ἐξ εὐφυΐας καὶ τοῦ γεγονέναι καὶ τε-θράφθαι καλῶς ὄφελός ἐστι πρὸς ἀλυπίανἀνθρώποις, καὶ ὅτι τῆς ἀρετῆς ἡ τύχη φυ-λαττομένης μὲν τὰ κακὰ πολλάκις περίε-στιν, ἐν δὲ τῷ πταῖσαι τὸ φέρειν εὐλογί-στως οὐ παραιρεῖται.

Άγιδος-Κλεομένους και Γράκχων Σύγκρισις

[1] Ἡμῖν δὲ καὶ ταύτης πέρας ἐχούσης τῆςδιηγήσεως ὑπολείπεται λαβεῖν ἐκ παραλ-λήλου τῶν βίων τὴν ἀποθεώρησιν. τοὺςμὲν οὖν Γράγχους οὐδ' οἱ πάνυ τἆλλα κα-κῶς λέγοντες καὶ μισοῦντες ἐτόλμησανεἰπεῖν, ὡς οὐκ εὐφυέστατοι πρὸς ἀρετὴνἐγένοντο Ῥωμαίων ἁπάντων καὶ τροφῆς τεκαὶ παιδεύσεως ἐκπρεποῦς ἔτυχον· ἡ δ'Ἄγιδος καὶ Κλεομένους φύσις ἐρρωμενε-

195

ξὶν ἀοίδιμος." οὕτω δὲ τῶν περὶ τὸνΕὐκλείδαν ἀναιρεθέντων, καὶ τῶν ἐκεῖθενὡς ἐκράτουν ἐπιφερομένων, ταραττο-μένους ὁρῶν τοὺς στρατιώτας καὶ μένεινοὐκέτι τολμῶντας, ἔσῳζεν ἑαυτόν. ἀποθα-νεῖν δὲ καὶ τῶν ξένων <τοὺς> πολλοὺςλέγουσι καὶ <τοὺς> Λακεδαιμονίους ἅπα-ντας πλὴν διακοσίων, ἑξακισχιλίους ὄντας.[50] Ἐπεὶ δ' εἰς τὴν πόλιν ἀφίκετο, τοῖςμὲν ἀπαντήσασι τῶν πολιτῶν παρῄνειδέχεσθαι τὸν Ἀντίγονον, αὐτὸς δ' εἶπενεἴτε ζῶν εἴτ' ἀποθανών, ὃ μέλλοι τῇ Σπάρ-τῃ συνοίσειν, τοῦτο πράξειν. ὁρῶν δὲ τὰςγυναῖκας τοῖς μετ' αὐτοῦ πεφευγόσι προ-στρεχούσας καὶ δεχομένας τὰ ὅπλα καὶ πο-τὸν προσφερούσας, αὐτὸς εἰσῆλθε μὲν εἰςτὴν οἰκίαν τὴν ἑαυτοῦ· τῆς δὲ παιδίσκης,ἣν εἶχεν ἐλευθέραν οὖσαν ἐκ Μεγάληςπόλεως ἀνειληφὼς μετὰ τὴν τῆς γυναικὸςτελευτήν, ὡς εἴθιστο προσιούσης καὶ βου-λομένης ἀπὸ στρατείας ἥκοντα θεραπεύειν,

96

μόνον ἐκεῖνον τὸν τόπον, ἀλλὰ καὶ πολὺμέρος τοῦ τείχους ἀφύλακτον εὑρόντος,καὶ τὰ μὲν καθαιροῦντος εὐθύς, τὰ δὲ δια-σκάπτοντος, τῶν δὲ φρουρῶν οἷς ἐνέτυχεπάντας ἀποκτείναντος, ἔφθασε προσμείξαςὁ Κλεομένης, καὶ πρὶν αἰσθέσθαι τοὺς Με-γαλοπολίτας ἔνδον ἦν μετὰ τῆς δυνάμεως.[45] Φανεροῦ δὲ μόλις τοῦ κακοῦ γενο-μένου τοῖς κατὰ τὴν πόλιν, οἱ μὲν εὐθὺςἐξέπιπτον, ὅσα τυγχάνοι τῶν χρημάτωνλαμβάνοντες, οἱ δὲ συνεστρέφοντο μετὰτῶν ὅπλων, καὶ τοῖς πολεμίοις ἐνιστάμενοικαὶ προσβάλλοντες, ἐκείνους μὲν οὐκ ἴσχυ-σαν ἐκκροῦσαι, τοῖς δὲ φεύγουσι τῶν πολι-τῶν ἀσφαλῶς ἀπελθεῖν παρέσχον, ὥστε μὴπλείονα τῶν χιλίων ἐγκαταληφθῆναισώματα, τοὺς δ' ἄλλους ἅπαντας ὁμοῦμετὰ τέκνων καὶ γυναικῶν φθάσαι διαφυ-γόντας εἰς Μεσσήνην. ἐσώθη δὲ καὶ τῶνπροσβοηθούντων καὶ μαχομένων τὸπλῆθος· ὀλίγοι δὲ παντάπασιν ἥλωσαν, ὧν

85

[40] Καὶ μέντοι καὶ ἡ Κορνηλία λέγεται τάτ' ἄλλα τῆς συμφορᾶς εὐγενῶς καὶ μεγαλο-ψύχως ἐνεγκεῖν, καὶ περὶ τῶν ἱερῶν ἐν οἷςἀνῃρέθησαν εἰπεῖν, ὡς ἀξίους οἱ νεκροὶτάφους ἔχουσιν. αὐτὴ δὲ περὶ τοὺς καλου-μένους Μισηνοὺς διέτριβεν, οὐδὲν μεταλ-λάξασα τῆς συνήθους διαίτης. ἦν δὲ καὶπολύφιλος καὶ διὰ φιλοξενίαν εὐτράπεζος,ἀεὶ μὲν Ἑλλήνων καὶ φιλολόγων περὶαὐτὴν ὄντων, ἁπάντων δὲ τῶν βασιλέωνκαὶ δεχομένων παρ' αὐτῆς δῶρα καὶ πε-μπόντων. ἡδίστη μὲν οὖν ἦν [αὕτη] τοῖςἀφικνουμένοις καὶ συνοῦσι διηγουμένη τὸντοῦ πατρὸς Ἀφρικανοῦ βίον καὶ δίαιταν,θαυμασιωτάτη δὲ τῶν παίδων ἀπενθὴς καὶἀδάκρυτος μνημονεύουσα καὶ πάθη καὶπράξεις αὐτῶν ὥσπερ ἀρχαίων τινῶν ἐξη-γουμένη τοῖς πυνθανομένοις. ὅθεν ἔδοξενἐνίοις ἔκνους ὑπὸ γήρως ἢ μεγέθους κακῶνγεγονέναι καὶ τῶν ἀτυχημάτων ἀναίσθη-τος, αὐτοῖς ὡς ἀληθῶς ἀναισθήτοις οὖσιν,

194

ντῖνον λόφον. ὁ δὲ Γάιος ὁπλίσασθαι μὲνοὐκ ἠθέλησεν, ἀλλ' ὥσπερ εἰς ἀγορὰν ἐντηβέννῳ προῄει, μικρὸν ὑπεζωσμένος ἐγ-χειρίδιον, ἐξιόντι δ' αὐτῷ περὶ τὰς θύρας ἡγυνὴ προσπεσοῦσα καὶ περιπτύξασα τῶνχειρῶν τῇ μὲν αὐτὸν ἐκεῖνον, τῇ δὲ τὸ παι-δίον, "οὐκ ἐπὶ τὸ βῆμά σε" εἶπεν "ὦ Γάιεπροπέμπω δήμαρχον ὡς πρότερον καὶ νο-μοθέτην, οὐδ' ἐπὶ πόλεμον ἔνδοξον, ἵνα μοικαὶ παθών τι τῶν κοινῶν ἀπολίπῃς τι-μώμενον γοῦν πένθος, ἀλλὰ τοῖς Τιβερίουφονεῦσιν ὑποβάλλεις ἑαυτόν, ἄνοπλον μὲνκαλῶς ἵνα πάθῃς τι μᾶλλον ἢ δράσῃς, πρὸςοὐδὲν δὲ τοῖς κοινοῖς ὄφελος ἀπολῇ. κε-κράτηκεν ἤδη τὰ χείρω· βίᾳ καὶ σιδήρῳτὰς δίκας πράττουσιν. εἰ περὶ Νομαντίαν ὁσὸς ἀδελφὸς ἔπεσεν, ὑπόσπονδος ἂν ἡμῖνἀπεδόθη νεκρός· νῦν δ' ἴσως κἀγὼ ποτα-μοῦ τινος ἢ θαλάσσης ἱκέτις ἔσομαι, φῆναίποτε τὸ σὸν σῶμα φρουρούμενον. τί γὰρ ἢνόμοις ἔτι πιστὸν ἢ θεοῖς μετὰ τὸν Τιβερί-

187

ἦν Λυσανδρίδας τε καὶ Θεαρίδας, ἄνδρεςἔνδοξοι καὶ δυνατοὶ μάλιστα τῶν Μεγαλο-πολιτῶν. διὸ καὶ λαβόντες αὐτοὺς εὐθὺς οἱστρατιῶται τῷ Κλεομένει προσῆγον. ὁ δὲΛυσανδρίδας ὡς εἶδε τὸν Κλεομένη πόρρω-θεν, ἀναβοήσας "ἔξεστί σοι νῦν" εἶπεν "ὦβασιλεῦ Λακεδαιμονίων ἔργον ἀποδειξα-μένῳ τοῦ πεπραγμένου κάλλιον καὶ βασιλι-κώτερον ἐνδοξοτάτῳ γενέσθαι." [ὁ] Κλεο-μένης δ' ὑποτοπήσας αὐτοῦ τὴν ἔντευξιν"τί δέ" εἶπεν "ὦ Λυσανδρίδα λέγεις; οὐ γὰρδή πού με τὴν πόλιν ὑμῖν ἀποδοῦναι κελεύ-σεις;" καὶ ὁ Λυσανδρίδας "αὐτὸ μὲν οὖν"ἔφη "<τοῦτο> λέγω καὶ συμβουλεύω, μὴδιαφθεῖραι πόλιν τηλικαύτην, ἀλλ'ἐμπλῆσαι φίλων καὶ συμμάχων πιστῶν καὶβεβαίων, ἀποδόντα Μεγαλοπολίταις τὴνπατρίδα καὶ σωτῆρα δήμου τοσούτου γε-νόμενον." μικρὸν οὖν ὁ Κλεομένης διασιω-πήσας "χαλεπὸν μέν" ἔφη "τὸ πιστεῦσαιταῦτα, νικάτω δὲ τὸ πρὸς δόξαν ἀεὶ μᾶλ-

86

ὁ Κλεομένης, ὡς οὐδαμοῦ τὰ ὅπλα τῶν Ἰλ-λυριῶν καὶ τῶν Ἀκαρνάνων κατεῖδεν, ἐφο-βήθη μὴ πρός τι τοιοῦτον αὐτοῖς ὁ Ἀντίγο-νος κέχρηται. καλέσας δὲ Δαμοτέλη τὸνἐπὶ τῆς κρυπτείας τεταγμένον, ὁρᾶνἐκέλευσε καὶ ζητεῖν, ὅπως ἔχει τὰ κατὰνώτου καὶ κύκλῳ τῆς παρατάξεως. τοῦ δὲΔαμοτέλους -- ἦν γὰρ ὡς λέγεται χρήμασιπρότερον ὑπ' Ἀντιγόνου διεφθαρμένος --ἀμελεῖν ἐκείνων εἰπόντος ὡς καλῶςἐχόντων, τοῖς δὲ συνάπτουσιν ἐξ ἐναντίαςπροσέχειν καὶ τούτους ἀμύνεσθαι, πιστεύ-σας ἐπὶ τὸν Ἀντίγονον ἐχώρει, καὶ τῇ ῥύμῃτῶν περὶ αὐτὸν Σπαρτιατῶν ὠσάμενος τὴνφάλαγγα τῶν Μακεδόνων ἐπὶ πέντε πουσταδίους ὑποχωρούντων, ἐκβιαζόμενος καὶκρατῶν ἠκολούθησεν. εἶτα τῶν περὶ τὸνΕὐκλείδαν ἀπὸ θατέρου κυκλωθέντων, ἐπι-στὰς καὶ κατιδὼν τὸν κίνδυνον "οἴχῃ μοιφίλτατ' ἀδελφέ" εἶπεν, "οἴχῃ, γενναῖος ὢνκαὶ παισὶ ζηλωτὸς Σπαρτιατῶν καὶ γυναι-

95

ου φόνον;" τοιαῦτα τῆς Λικιννίας ὀδυρο-μένης, ἀτρέμα τὰς περιβολὰς ἀπολυσάμε-νος αὐτῆς ὁ Γάιος ἐχώρει σιωπῇ μετὰ τῶνφίλων. ἡ δὲ τοῦ ἱματίου λαβέσθαι γλιχο-μένη, καταρρυεῖσα πρὸς τοὔδαφος ἔκειτοπολὺν χρόνον ἄναυδος, μέχρι οὗ λιποθυμή-σασαν αὐτὴν οἱ θεράποντες ἀράμενοι πρὸςΚράσσον ᾤχοντο τὸν ἀδελφὸν κομίζοντες.[37] Ὁ δὲ Φούλβιος, ὡς ἐγένοντο πάντεςἀθρόοι, πεισθεὶς ὑπὸ τοῦ Γαΐου πέμπει τῶνυἱῶν τὸν νεώτερον ἔχοντα κηρύκειον εἰςἀγοράν. ἦν δὲ κάλλιστος ὁ νεανίσκοςὀφθῆναι· καὶ τότε καταστὰς κοσμίως καὶμετ' αἰδοῦς, δεδακρυμένος ἐποιήσατο συμ-βατικοὺς λόγους πρὸς τὸν ὕπατον καὶ τὴνσύγκλητον. οἱ μὲν οὖν πολλοὶ τῶν πα-ρόντων οὐκ ἀηδῶς πρὸς τὰς διαλύσειςεἶχον· ὁ δ' Ὀπίμιος οὐ δι' ἀγγέλων ἔφηχρῆναι πείθειν τὴν σύγκλητον, ἀλλὰ κατα-βάντας ὡς ὑπευθύνους πολίτας ἐπὶ κρίσινκαὶ παραδόντας αὑτούς, οὕτως παραιτε-

188

[39] Οὗτος μέντοι πρῶτος ἐξουσίᾳ δι-κτάτορος ἐν ὑπατείᾳ χρησάμενος, καὶ κα-τακτείνας ἀκρίτους ἐπὶ τρισχιλίοις πολί-ταις Γάϊον Γράγχον καὶ Φούλβιον Φλάκ-κον, ὧν ὁ μὲν ἦν ὑπατικὸς καὶ θριαμβικός,ὁ δὲ τῆς καθ' αὑτὸν ἡλικίας ἀρετῇ καὶ δόξῃπεπρωτευκώς, οὐκ ἀπέσχετο κλοπῆς, ἀλλὰπεμφθεὶς ὡς Ἰουγούρθαν τὸν Νομάδα πρε-σβευτής, διεφθάρη χρήμασιν ὑπ' αὐτοῦ·καὶ δίκην ὀφλὼν αἰσχίστην δωροδοκίας, ἐνἀτιμίᾳ κατεγήρασε, μισούμενος καὶ προ-πηλακιζόμενος ὑπὸ τοῦ δήμου, παρ' αὐτὰμὲν τὰ πραχθέντα ταπεινοῦ γενομένου καὶσυσταλέντος, ὀλίγῳ δ' ὕστερον ἐκφήνα-ντος, ὅσον εἶχεν ἱμέρου καὶ πόθου τῶνΓράγχων. εἰκόνας τε γὰρ αὐτῶν ἀναδείξα-ντες ἐν φανερῷ προὐτίθεντο, καὶ τοὺςτόπους ἐν οἷς ἐφονεύθησαν ἀφιερώσαντες,ἀπήρχοντο μὲν ὧν ὧραι φέρουσι πάντων,ἔθυον δὲ καθ' ἡμέραν πολλοὶ καὶ προσέπι-πτον, ὥσπερ θεῶν ἱεροῖς ἐπιφοιτῶντες.

193

καὶ παρήγαγε φυγομαχῶν, οὐκ ἂν ἐδέησεναὐτῷ μάχης, ἀλλ' ἐφ' οἷς ἐβούλετο διηλ-λάγη πρὸς τοὺς Ἀχαιοὺς ἀπελθόντων τῶνΜακεδόνων· νῦν δ' ὥσπερ εἴρηται διὰ τὴνἀχρηματίαν ἐν τοῖς ὅπλοις τὸ πᾶν θέμενος,ἠναγκάσθη δισμυρίοις, ὡς Πολύβιός φησι,πρὸς τρισμυρίους ἀντιπαρατάξασθαι.[49] Καὶ θαυμαστὸν μὲν ἐν τῷ κινδύνῳ πα-ρασχὼν ἑαυτὸν στρατηγόν, ἐκθύμοις δὲχρησάμενος τοῖς πολίταις, οὐ μὴν οὐδὲ τῶνξένων μεμπτῶς ἀγωνισαμένων, τῷ τρόπῳτῆς ὁπλίσεως καὶ τῷ βάρει τῆς ὁπλιτικῆςφάλαγγος ἐξεθλίβη. Φύλαρχος δὲ καὶ προ-δοσίαν γενέσθαι φησὶ τὴν μάλιστα τῷ Κλε-ομένει τὰ πράγματα διεργασαμένην. τοῦγὰρ Ἀντιγόνου τοὺς Ἰλλυριοὺς καὶ τοὺςἈκαρνᾶνας ἐκπεριελθεῖν κρύφα κελεύσα-ντος καὶ κυκλώσασθαι θάτερον κέρας, ἐφ'οὗ τεταγμένος ἦν Εὐκλείδας ὁ τοῦ Κλεο-μένους ἀδελφός, εἶτα τὴν ἄλλην ἐπὶ μάχῃδύναμιν ἐκτάττοντος, ἀπὸ σκοπῆς θεωρῶν

94

λον ἢ τὸ λυσιτελὲς παρ' ἡμῖν." καὶ ταῦτ'εἰπὼν ἀπέστειλε τοὺς ἄνδρας εἰς Μεσσή-νην καὶ κήρυκα παρ' ἑαυτοῦ, τοῖς Μεγαλο-πολίταις ἀποδιδοὺς τὴν πόλιν ἐπὶ τῷ συμ-μάχους εἶναι καὶ φίλους, ἀποστάνταςἈχαιῶν. οὕτω δὲ τοῦ Κλεομένους εὐγνώ-μονα καὶ φιλάνθρωπα προτείναντος, οὐκεἴασε τοὺς Μεγαλοπολίτας ὁ Φιλοποίμηνἐγκαταλιπεῖν τὴν πρὸς τοὺς Ἀχαιοὺς πί-στιν, ἀλλὰ κατηγορῶν τοῦ Κλεομένους, ὡςοὐ ζητοῦντος ἀποδοῦναι τὴν πόλιν, ἀλλὰπροσλαβεῖν τοὺς πολίτας, ἐξέβαλε τὸν Θε-αρίδαν καὶ τὸν Λυσανδρίδαν ἐκ τῆς Μεσ-σήνης. οὗτος ἦν Φιλοποίμην ὁ πρωτεύσαςὕστερον Ἀχαιῶν καὶ μεγίστην κτησάμενοςἐν τοῖς Ἕλλησι δόξαν, ὡς ἰδίᾳ περὶ αὐτοῦγέγραπται.[46] Τούτων δ' ἀπαγγελθέντων τῷ Κλεο-μένει, τετηρηκὼς τὴν πόλιν ἄθικτον καὶἀκέραιον, ὥστε μηδένα λαθεῖν μηδὲ το-ὐλάχιστον λαβόντα, τότε παντάπασι τρα-

87

κεφαλὴν κομίσαντες -- ἦσαν γὰρ τῶν ἀση-μοτέρων -- οὐδὲν ἔλαβον. τὰ δὲ σώματακαὶ τούτων καὶ τῶν ἄλλων εἰς τὸν ποταμὸνἐρρίφη, τρισχιλίων ἀναιρεθέντων, καὶ τὰςοὐσίας αὐτῶν ἀπέδοντο πρὸς τὸ δημόσιον·ἀπεῖπαν δὲ πενθεῖν ταῖς γυναιξί, τὴν δὲΓαΐου Λικιννίαν καὶ τῆς προικὸς ἀπε-στέρησαν. ὠμότατον δὲ προσειργάσαντοτοῦ Φουλβίου τὸν νεώτερον υἱόν, οὔτε χε-ῖρας ἀνταράμενον οὔτ' ἐν τοῖς μαχομένοιςγενόμενον, ἀλλ' ἐπὶ σπονδὰς ἐλθόντα πρὸτῆς μάχης συλλαβόντες καὶ μετὰ τὴνμάχην ἀνελόντες. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τούτουκαὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων μᾶλλον ἠνίασετοὺς πολλοὺς τὸ κατασκευασθὲν Ὁμονοίαςἱερὸν ὑπὸ τοῦ Ὀπιμίου· σεμνύνεσθαι γὰρἐδόκει καὶ μέγα φρονεῖν καὶ τρόπον τινὰθριαμβεύειν ἐπὶ φόνοις τοσούτοις πολιτῶν.διὸ καὶ νυκτὸς ὑπὸ τὴν ἐπιγραφὴν τοῦ νεὼπαρενέγραψάν τινες τὸν στίχον τοῦτον·"ἔργον ἀπονοίας ναὸν ὁμονοίας ποιεῖ."

192

ῖσθαι τὴν ὀργήν· τῷ δὲ μειρακίῳ καὶ διη-γόρευσεν ἐπὶ τούτοις κατιέναι πάλιν ἢ μὴκατιέναι. Γάιος μὲν οὖν ὥς φασιν ἐβούλετοβαδίζειν καὶ πείθειν τὴν σύγκλητον· οὐδε-νὸς δὲ τῶν ἄλλων συγχωροῦντος, αὖθιςἔπεμψεν ὁ Φούλβιος τὸν παῖδα διαλεξόμε-νον ὑπὲρ αὐτῶν ὅμοια τοῖς προτέροις. ὁ δ'Ὀπίμιος σπεύδων μάχην συνάψαι, τὸ μὲνμειράκιον εὐθὺς συνέλαβε καὶ παρέδωκενεἰς φυλακήν, τοῖς δὲ περὶ τὸν Φούλβιονἐπῄει μετὰ πολλῶν ὁπλιτῶν καὶ τοξοτῶνΚρητῶν, οἳ μάλιστα βάλλοντες αὐτοὺς καὶτραυματίζοντες συνετάραξαν. γενομένηςδὲ τῆς τροπῆς, ὁ μὲν Φούλβιος εἴς τι βαλα-νεῖον ἠμελημένον καταφυγὼν καὶ μετὰ μι-κρὸν ἀνευρεθεὶς κατεσφάγη μετὰ τοῦ πρε-σβυτέρου παιδός, ὁ δὲ Γάιος ὤφθη μὲν ὑπ'οὐδενὸς μαχόμενος, ἀλλὰ δυσανασχετῶντοῖς γινομένοις ἀνεχώρησεν εἰς τὸ τῆς Ἀρ-τέμιδος ἱερόν· ἐκεῖ δὲ βουλόμενος ἑαυτὸνἀνελεῖν, ὑπὸ τῶν πιστοτάτων ἑταίρων ἐκω-

189

χυνθεὶς καὶ ἀγανακτήσας τὰ μὲν χρήματαδιήρπασεν, ἀνδριάντας δὲ καὶ γραφὰςἀπέστειλεν εἰς Σπάρτην, τῆς δὲ πόλεως τὰπλεῖστα καὶ μέγιστα μέρη κατασκάψας καὶδιαφθείρας ἀνέζευξεν ἐπ' οἴκου, φοβούμε-νος τὸν Ἀντίγονον καὶ τοὺς Ἀχαιούς.ἐπράχθη δ' οὐδὲν ἀπ' αὐτῶν. ἐτύγχανονμὲν γὰρ ἐν Αἰγίῳ βουλὴν ἔχοντες· ἐπεὶ δ'Ἄρατος ἀναβὰς ἐπὶ τὸ βῆμα πολὺν μὲνχρόνον ἔκλαιε, τὴν χλαμύδα θέμενος πρὸτοῦ προσώπου, θαυμαζόντων δὲ καὶ λέγεινκελευόντων εἶπεν, ὅτι Μεγάλη πόλιςἀπόλωλεν ὑπὸ Κλεομένους, ἡ μὲν σύνοδοςεὐθὺς διελύθη τῶν Ἀχαιῶν, καταπλα-γέντων τὴν ὀξύτητα καὶ τὸ μέγεθος τοῦπάθους, ὁ δ' Ἀντίγονος ἐπιχειρήσας βοηθε-ῖν, εἶτα βραδέως αὐτῷ τῆς δυνάμεως ἐκτῶν χειμαδίων ἀνισταμένης, ταύτην μὲναὖθις ἐκέλευσε κατὰ χώραν μένειν, αὐτὸςδὲ παρῆλθεν εἰς Ἄργος, <οὐ> πολλοὺςἔχων στρατιώτας μεθ' ἑαυτοῦ. διὸ καὶ τὸ

88

τοῖς ξένοις μισθὸν καὶ τροφὴν τοῖς πολί-ταις. ἐπεὶ τἆλλά γε πρὸς τοῦ Κλεομένους ὁχρόνος ἦν, τῶν οἴκοι πραγμάτων ἀνι-στάντων τὸν Ἀντίγονον. βάρβαροι γὰρ πε-ριέκοπτον ἀπόντος καὶ κατέτρεχον τὴνΜακεδονίαν, καὶ τότε δὴ πολὺς ἄνωθεν Ἰλ-λυριῶν ἐμβεβλήκει στρατός, ὑφ' οὗ πορ-θούμενοι μετεπέμποντο τὸν Ἀντίγονον οἱΜακεδόνες. καὶ παρ' ὀλίγον πρὸ τῆς μάχηςσυνέτυχε ταῦτα τὰ γράμματα κομισθῆναιπρὸς αὐτόν· ὧν κομισθέντων εὐθὺς ἂνἀπῆλθε μακρὰ χαίρειν φράσας Ἀχαιοῖς.ἀλλ' ἡ τὰ μέγιστα τῶν πραγμάτων κρίνου-σα τῷ παρὰ μικρὸν τύχη τηλικαύτην ἀπε-δείξατο ῥοπὴν καιροῦ καὶ δύναμιν, ὥστε,τῆς μάχης ἐν Σελλασίᾳ γενομένης καὶ τοῦΚλεομένους ἀποβεβληκότος τὴν δύναμινκαὶ τὴν πόλιν, εὐθὺς παρεῖναι τοὺς καλο-ῦντας τὸν Ἀντίγονον. ὃ καὶ μάλιστα τὴνδυστυχίαν τοῦ Κλεομένους οἰκτροτέρανἐποίησεν. εἰ γὰρ ἡμέρας δύο μόνας ἐπέσχε

93

λύθη Πομπωνίου καὶ Λικιννίου· παρόντεςγὰρ οὗτοι τό τε ξίφος ἀφείλοντο καὶ πάλινφεύγειν ἐπῆραν αὐτόν. ἔνθα δὴ λέγεται κα-θεσθεὶς εἰς γόνυ καὶ τὰς χεῖρας ἀνατείναςπρὸς τὴν θεὸν ἐπεύξασθαι τὸν Ῥωμαίωνδῆμον ἀντὶ τῆς ἀχαριστίας ἐκείνης καὶπροδοσίας μηδέποτε παύσασθαι δουλεύο-ντα· φανερῶς γὰρ οἱ πλεῖστοι μετεβάλοντοκηρύγματι δοθείσης ἀδείας.[38] Φεύγοντι δ' οὖν τῷ Γαΐῳ τῶν ἐχθρῶνἐπιφερομένων καὶ καταλαμβανόντων περὶτὴν ξυλίνην γέφυραν, οἱ μὲν δύο φίλοι προ-χωρεῖν ἐκεῖνον κελεύσαντες, αὐτοὶ τοὺςδιώκοντας ὑπέστησαν καὶ μαχόμενοι πρὸτῆς γεφύρας οὐδένα παρῆκαν ἕως ἀπέθα-νον. τῷ δὲ Γαΐῳ συνέφευγεν εἷς οἰκέτηςὄνομα Φιλοκράτης, πάντων μὲν ὥσπερ ἐνἁμίλλῃ παρακελευομένων, οὐδενὸς δὲ βοη-θοῦντος οὐδ' ἵππον αἰτουμένῳ παρασχεῖνἐθελήσαντος· ἐπέκειντο γὰρ ἐγγὺς οἱδιώκοντες. ὁ δὲ φθάνει μικρὸν εἰς ἱερὸν ἄλ-

190

σος Ἐρινύων καταφυγών, κἀκεῖ διαφθείρε-ται, τοῦ Φιλοκράτους ἀνελόντος ἐκεῖνον,εἶθ' ἑαυτὸν ἐπισφάξαντος· ὡς δ' ἔνιοί φα-σιν, ἀμφότεροι μὲν ὑπὸ τῶν πολεμίων κα-τελήφθησαν ζῶντες, τοῦ δὲ θεράποντος τὸνδεσπότην περιβαλόντος, οὐδεὶς ἐκεῖνονἠδυνήθη πατάξαι πρότερον ἢ τοῦτον ὑπὸπολλῶν παιόμενον ἀναιρεθῆναι. τὴν δὲ κε-φαλὴν τοῦ Γαΐου λέγουσιν ἄλλον μὲν ἀπο-κόψαι καὶ κομίζειν, ἀφελέσθαι δὲ τούτουφίλον Ὀπιμίου τινὰ Σεπτουμουλήιον· ἦνγὰρ προκεκηρυγμένον ἐν ἀρχῇ τῆς μάχηςἰσοστάσιον χρυσίον τοῖς ἀνενεγκοῦσι τὴνΓαΐου καὶ Φουλβίου κεφαλήν. ἀνηνέχθη δ'ὑπὸ τοῦ Σεπτουμουληίου περιπεπαρμένηδόρατι πρὸς τὸν Ὀπίμιον, καὶ ζυγοῦ κομι-σθέντος ἐντεθεῖσα λίτρας ἑπτακαίδεκα καὶδίμοιρον εἵλκυσε, τοῦ Σεπτουμουληίου καὶπερὶ τοῦτο μιαροῦ γενομένου καὶ κακουρ-γήσαντος· ἐξελὼν γὰρ τὸν ἐγκέφαλονἐνέτηξε μόλυβδον. οἱ δὲ τοῦ Φουλβίου τὴν

191

νων καὶ πόλεις αἱροῦντα τηλικαύτας, οὐτῆς τυχούσης ἐδόκει δεινότητος εἶναι καὶμεγαλοφροσύνης.[48] Ἀλλ' ὁ πρῶτος τὰ χρήματα νεῦρα τῶνπραγμάτων προσειπὼν εἰς τὰ τοῦ πολέμουπράγματα μάλιστα βλέψας τοῦτ' εἰπεῖνἔοικε. καὶ Δημάδης τὰς τριήρεις μὲν κα-θέλκειν καὶ πληροῦν ποτε τῶν Ἀθηναίωνκελευόντων, χρήματα δ' οὐκ ἐχόντων,"πρότερόν ἐστιν" ἔφη "τοῦ πρωρατεῦσαι τὸφυρᾶσαι." λέγεται δὲ καὶ Ἀρχίδαμος ὁ πα-λαιὸς ὑπὸ τὴν ἀρχὴν τοῦ Πελοποννησιακοῦπολέμου, κελευόντων <τὰς> εἰσφορὰςτάξαι τῶν συμμάχων αὐτόν, εἰπεῖν ὡς ὁπόλεμος οὐ τεταγμένα σιτεῖται. καθάπεργὰρ οἱ σεσωμασκηκότες ἀθληταὶ τῷ χρόνῳκαταβαροῦσι καὶ καταγωνίζονται τοὺςεὐρύθμους καὶ τεχνίτας, οὕτως καὶ ὁ Ἀντί-γονος, ἐκ πολλῆς ἀναφέρων δυνάμεως πρὸςτὸν πόλεμον, ἐξεπόνει καὶ κατήθλει τὸνΚλεομένη, γλίσχρως καὶ μόλις πορίζοντα

92

δεύτερον ἐγχείρημα τοῦ Κλεομένους ἔδοξεμὲν τετολμῆσθαι παραβόλως καὶ μανικῶς,ἐπράχθη δὲ μετὰ πολλῆς προνοίας, ὥςφησι Πολύβιος. εἰδὼς γὰρ εἰς τὰ χειμάδιαδιεσπαρμένους κατὰ πόλεις [ὥς φησι] τοὺςΜακεδόνας, καὶ τὸν Ἀντίγονον οὐ πολλοὺςἔχοντα μισθοφόρους ἐν Ἄργει διαχειμάζο-ντα μετὰ τῶν φίλων, ἐνέβαλεν εἰς τὴν Ἀρ-γείαν, λογιζόμενος ἢ δι' αἰσχύνην τοῦἈντιγόνου παροξυνθέντος ἐπικρατήσειν, ἢμὴ τολμήσαντα μάχεσθαι διαβαλεῖν πρὸςτοὺς Ἀργείους. ὃ καὶ συνέβη. διαφθειρο-μένης γὰρ τῆς χώρας ὑπ' αὐτοῦ καὶπάντων ἀγομένων καὶ φερομένων, οἱ μὲνἈργεῖοι δυσανασχετοῦντες ἐπὶ τὰς θύραςσυνεστρέφοντο τοῦ βασιλέως καὶ κατε-βόων, μάχεσθαι κελεύοντες ἢ τοῖς κρείττο-σιν ἐξίστασθαι τῆς ἡγεμονίας· ὁ δ' Ἀντίγο-νος, ὡς ἔδει στρατηγὸν ἔμφρονα, τὸ κινδυ-νεῦσαι παραλόγως καὶ προέσθαι τὴνἀσφάλειαν αἰσχρόν, οὐ τὸ κακῶς ἀκοῦσαι

89

πλος, καὶ μαχομένων ἀνεχώρησε, καὶ ὅλωςπλείονα τοῦ μή τι δρᾶσαι πρόνοιαν ἢ τοῦμὴ παθεῖν ἔχων ἑωρᾶτο. διὸ καὶ τὴν φυγὴναὐτῶν οὐκ ἀτολμίας σημεῖον, ἀλλ' εὐλαβεί-ας ποιητέον· ἔδει γὰρ ὑπεῖξαι τοῖς ἐπιφε-ρομένοις, ἢ μένοντας ὑπὲρ τοῦ μὴ παθεῖντῷ δρᾶν ἀμύνασθαι.[5] Τῶν τοίνυν ἐγκλημάτων τῶν κατὰ Τι-βερίου μέγιστόν ἐστιν, ὅτι τὸν συνάρχοντατῆς δημαρχίας ἐξέβαλε καὶ δευτέραν αὐτὸςαὑτῷ δημαρχίαν μετῄει· Γαΐῳ δὲ τὸνἈντυλλίου φόνον οὐ δικαίως οὐδ' ἀληθῶςπροσετρίβοντο· διεφθάρη γὰρ ἄκοντοςαὐτοῦ καὶ ἀγανακτοῦντος. Κλεομένης δ',ἵνα τὰς σφαγὰς τῶν ἐφόρων ἐάσωμεν,ἠλευθέρωσε μὲν ἅπαντας τοὺς οἰκέτας,ἐβασίλευσε δὲ τῷ μὲν ἔργῳ μόνος, τῷ δ'ὀνόματι δεύτερος, Εὐκλείδαν τὸν ἀδελφὸνἐκ μιᾶς οἰκίας αὑτῷ προσελόμενος, Ἀρχί-δαμον δ', ᾧ προσῆκον ἦν ἀπὸ τῆς ἑτέραςοἰκίας ὄντι συμβασιλεύειν, ἔπεισε μὲν ἐκ

201

παρὰ τοῖς ἐκτὸς ἡγούμενος, οὐ προῆλθεν,ἀλλ' ἐνέμενε [ἐν] τοῖς αὑτοῦ λογισμοῖς. ὁδὲ Κλεομένης ἄχρι τῶν τειχῶν τῷ στρατῷπροσελθὼν καὶ καθυβρίσας καὶ διαλυμη-νάμενος, ἀδεῶς ἀνεχώρησεν.[47] Ὀλίγῳ δ' ὕστερον αὖθις εἰς Τεγέανἀκούσας προϊέναι τὸν Ἀντίγονον, ὡς ἐκε-ῖθεν εἰς τὴν Λακωνικὴν ἐμβαλοῦντα, ταχὺτοὺς στρατιώτας ἀναλαβὼν καὶ καθ'ἑτέρας ὁδοὺς παραλλάξας, ἅμ' ἡμέρᾳ πρὸςτῇ πόλει τῶν Ἀργείων ἀνεφάνη, πορθῶν τὸπεδίον καὶ τὸν σῖτον οὐ κείρων, ὥσπερ οἱλοιποί, δρεπάναις καὶ μαχαίραις, ἀλλὰκόπτων ξύλοις μεγάλοις εἰς σχῆμα ῥομφαί-ας ἀπειργασμένοις, <οἷς> ὡς ἐπὶ παιδιᾷχρωμένους ἐν τῷ πορεύεσθαι σὺν μηδενὶπόνῳ πάντα συγκατατρῖψαι καὶ διαφθεῖραιτὸν καρπόν. ὡς μέντοι κατὰ τὴν Κυλλάρα-βιν γενόμενοι τὸ γυμνάσιον ἐπεχείρουνπροσφέρειν πῦρ, ἐκώλυσεν, ὡς καὶ τῶνπερὶ Μεγάλην πόλιν ὑπ' ὀργῆς μᾶλλον ἢ

90

καλῶς αὐτῷ πεπραγμένων. τοῦ δ' Ἀντι-γόνου πρῶτον μὲν εὐθὺς εἰς Ἄργος ἀναχω-ρήσαντος, ἔπειτα τὰ ὄρη καὶ τὰς ὑπερβο-λὰς πάσας φυλακαῖς καταλαβόντος, ἀμελε-ῖν καὶ καταφρονεῖν προσποιούμενος ἔπεμ-ψε κήρυκας, τὰς κλεῖς ἀξιῶν τοῦ Ἡραίουλαβεῖν, ὅπως ἀπαλλάττοιτο τῇ θεῷ θύσας.οὕτω δὲ παίξας καὶ κατειρωνευσάμενοςκαὶ τῇ θεῷ θύσας ὑπὸ τὸν νεὼν κεκλει-σμένον, ἀπήγαγεν εἰς Φλιοῦντα τὸν στρα-τόν. ἐκεῖθεν δὲ τοὺς φρουροῦντας τὸν Ὀλύ-γυρτον ἐξελάσας, κατέβη παρὰ τὸν Ὀρχο-μενόν, οὐ μόνον τοῖς πολίταις φρόνημα καὶθάρσος ἐμπεποιηκώς, ἀλλὰ καὶ τοῖς πολε-μίοις ἀνὴρ ἡγεμονικὸς δοκῶν εἶναι καὶπραγμάτων μεγάλων ἄξιος. τὸ γὰρ ἐκ μιᾶςπόλεως ὁρμώμενον ὁμοῦ τῇ Μακεδόνωνδυνάμει καὶ Πελοποννησίοις ἅπασι καὶ χο-ρηγίᾳ βασιλικῇ πολεμεῖν, [καὶ] μὴ μόνονἄθικτον διαφυλάττοντα τὴν Λακωνικήν,ἀλλὰ καὶ χώραν κακῶς ποιοῦντα τὴν ἐκεί-

91

Μεσσήνης κατελθεῖν, ἀποθανόντος δὲ τὸνφόνον οὐκ ἐπεξελθών, ἐβεβαίωσε τὴν αἰτί-αν καθ' αὑτοῦ τῆς ἀναιρέσεως. καίτοι Λυ-κοῦργος, ὃν προσεποιεῖτο μιμεῖσθαι, τὴνμὲν βασιλείαν ἑκὼν ἀπέδωκε τῷ παιδὶ τοῦἀδελφοῦ Χαρίλλῳ, φοβούμενος δὲ μή, κἂνἄλλως ἀποθάνῃ τὸ μειράκιον, αἰτία τις ἐπ'αὐτὸν ἔλθῃ, πολὺν χρόνον ἔξω πλανηθεὶςοὐ πρότερον ἐπανῆλθεν, ἢ παῖδα τῷ Χαρίλ-λῳ γενέσθαι διάδοχον τῆς ἀρχῆς. ἀλλὰ Λυ-κούργῳ μὲν οὐδ' ἄλλος τις Ἑλλήνων παρα-βλητὸς οὐδείς· ὅτι δὲ τοῖς Κλεομένους πο-λιτεύμασι καινοτομίαι καὶ παρανομίαι μεί-ζονες ἔνεισι, δεδήλωται. Καὶ μὴν οἵ γε τὸντρόπον αὐτῶν ψέγοντες, τούτοις μὲν ἐξ ἀρ-χῆς τυραννικὸν καὶ πολεμοποιὸν αἰτιῶνταιγενέσθαι, τῇ δ' ἐκείνων φύσει φιλοτιμίαςἀμετρίαν, ἄλλο δ' οὐδέν, οἱ φθονοῦντες ἐπι-καλεῖν εἶχον, ἐκριπισθέντας δὲ τῷ πρὸςτοὺς ἐνισταμένους ἀγῶνι καὶ θυμῷ παρὰτὴν αὑτῶν φύσιν, ὥσπερ πνοαῖς ἐφεῖναι

202

κόντων, τοὺς δὲ μάντεις σκεψαμένους τὸτέρας, ἄμφω μὲν οὐκ ἐᾶν ἀνελεῖν οὐδ' ἀφε-ῖναι, περὶ δ' ἑκατέρου διαιρεῖν, ὡς ὁ μὲνἄρρην τῷ Τιβερίῳ φέροι θάνατον ἀναιρε-θείς, ἡ δὲ θήλεια τῇ Κορνηλίᾳ. τὸν οὖν Τι-βέριον, καὶ φιλοῦντα τὴν γυναῖκα, καὶ μᾶλ-λον αὐτῷ προσήκειν ὄντι πρεσβυτέρῳ τε-λευτᾶν ἡγούμενον ἔτι νέας οὔσης ἐκείνης,τὸν μὲν ἄρρενα κτεῖναι τῶν δρακόντων,ἀφεῖναι δὲ τὴν θήλειαν· εἶθ' ὕστερον οὐπολλῷ χρόνῳ τελευτῆσαι, δεκαδύο παῖδαςἐκ τῆς Κορνηλίας αὐτῷ γεγονότας καταλι-πόντα. Κορνηλία δ' ἀναλαβοῦσα τοὺς πα-ῖδας καὶ τὸν οἶκον, οὕτω σώφρονα καὶ φι-λότεκνον καὶ μεγαλόψυχον αὑτὴν πα-ρέσχεν, ὥστε μὴ κακῶς δόξαι βεβουλεῦθαιτὸν Τιβέριον ἀντὶ τοιαύτης γυναικὸς ἀπο-θανεῖν ἑλόμενον· ἥ γε καὶ Πτολεμαίου τοῦβασιλέως κοινουμένου τὸ διάδημα καὶμνωμένου τὸν γάμον αὐτῆς ἠρνήσατο, καὶχηρεύουσα τοὺς μὲν ἄλλους ἀπέβαλε πα-

120

διαπραττόμενος. ἐγὼ δὲ καὶ σὲ καὶ ἐμαυ-τὸν οἴομαι δεῖν τὰς ὑπὲρ τῆς πατρίδος ἐλ-πίδας μὴ καταλιπεῖν· ὅπου δ' ἂν ἡμᾶς ἐκε-ῖναι καταλίπωσι, ῥᾷστα βουλομένοις ἀπο-θανεῖν ὑπάρξει." πρὸς ταῦτα Θηρυκίωνοὐδὲν ἀντειπών, ὅτε πρῶτον ἔσχε καιρὸνἀποστῆναι τοῦ Κλεομένους, ἐκτραπόμενοςπαρὰ τὸν αἰγιαλὸν ἔσφαξεν ἑαυτόν.[53] Ὁ δὲ Κλεομένης ἀπὸ τῶν Αἰγιαλῶνἀναχθεὶς τῇ Λιβύῃ προσέβαλε, καὶ διὰ τῶνβασιλικῶν παραπεμπόμενος ἧκεν εἰς Ἀλε-ξάνδρειαν. ὀφθεὶς δὲ τῷ Πτολεμαίῳ, κατ'ἀρχὰς μὲν ἐτύγχανε κοινῶς φιλανθρώπουκαὶ μετρίως πρὸς αὐτόν· ἐπεὶ δὲ γνώμηςδιδοὺς πεῖραν ἀνὴρ ἐφαίνετ' ἔμφρων, καὶτῆς καθ' ἡμέραν ὁμιλίας αὐτοῦ τὸ Λακωνι-κὸν καὶ ἀφελὲς τὴν χάριν ἐλευθέριον εἶχε,καὶ τὴν εὐγένειαν οὐδαμῇ καταισχύνωνοὐδὲ γναμπτόμενος ὑπὸ τῆς τύχης, τῶνπρὸς ἡδονὴν καὶ κολακείαν διαλεγομένωνπιθανώτερος ἐφαίνετο, πολλὴ μὲν αἰδὼς

101

περὶ τὰ ἔσχατα τὴν πολιτείαν ὡμολόγουν.ἐπεὶ τῆς γε πρώτης ὑποθέσεως τί κάλλιονἢ δικαιότερον ἦν, εἰ μὴ κατὰ βίαν καὶ δυ-ναστείαν ἐπιχειρήσαντες ἐξῶσαι τὸν νόμονοἱ πλούσιοι περιέστησαν ἀμφοτέροιςἀγῶνας, τῷ μὲν φοβουμένῳ περὶ αὑτοῦ, τῷδ' ἐκδικοῦντι τὸν ἀδελφόν, ἄνευ δίκης καὶδόγματος οὐδ' ὑπ' ἄρχοντος ἀναιρεθέντα;Συνορᾷς μὲν οὖν καὶ αὐτὸς ἐκ τῶν εἰρη-μένων τὴν διαφοράν· εἰ δὲ δεῖ καὶ καθ' ἕκα-στον ἀποφήνασθαι, Τιβέριον μὲν ἀρετῇ πε-πρωτευκέναι τίθημι πάντων, ἐλάχιστα δ'ἡμαρτηκέναι τὸ μειράκιον Ἆγιν, πράξει δὲκαὶ τόλμῃ Γάιον οὐκ ὀλίγῳ Κλεομένουςὕστερον γεγονέναι.

203

καὶ μετάνοια τὸν Πτολεμαῖον εἶχεν, ἀνδρὸςἀμελήσαντα τοιούτου καὶ προέμενον τῷἈντιγόνῳ, δόξαν ἅμα κεκτημένῳ τηλικαύ-την καὶ δύναμιν, ἀναλαμβάνων δὲ τιμαῖςκαὶ φιλοφροσύναις τὸν Κλεομένη παρεθάρ-ρυνεν, ὡς μετὰ νεῶν καὶ χρημάτων ἀπο-στελῶν αὐτὸν εἰς τὴν Ἑλλάδα καὶ κατα-στήσων εἰς τὴν βασιλείαν. ἐδίδου δὲ καὶσύνταξιν αὐτῷ τέσσαρα καὶ εἴκοσι τάλαντακαθ' ἕκαστον ἐνιαυτόν. ἀφ' ὧν ἐκεῖνοςαὑτὸν καὶ τοὺς φίλους εὐτελῶς καὶ σω-φρόνως διοικῶν, τὰ πλεῖστα κατανήλισκενεἰς φιλανθρωπίας καὶ μεταδόσεις τῶν ἀπὸτῆς Ἑλλάδος εἰς Αἴγυπτον ἐκπεπτω-κότων.[54] Ὁ μὲν οὖν πρεσβύτερος Πτολεμαῖοςπρὶν ἐκτελέσαι τῷ Κλεομένει τὴν ἔκπεμψινἐτελεύτησε· τῆς δὲ βασιλείας εὐθὺς εἰςπολλὴν ἀσέλγειαν καὶ παροινίαν καὶ γυναι-κοκρασίαν ἐκπεσούσης, ἠμελεῖτο καὶ τὰτοῦ Κλεομένους. ὁ μὲν γὰρ βασιλεὺς αὐτὸς

102

ΤΙΒΕΡΙΟΣ ΚΑΙ ΓΑΙΟΣ ΓΡΑΚΧΟΙ

[1] Ἡμεῖς δὲ τὴν πρώτην ἱστορίαν ἀποδε-δωκότες, ἔχομεν οὐκ ἐλάττονα πάθη τού-των ἐν τῇ Ῥωμαϊκῇ συζυγίᾳ θεωρῆσαι,τὸν Τιβερίου καὶ Γαΐου βίον ἀντιπαραβάλ-λοντες. οὗτοι Τιβερίου Γράγχου παῖδεςἦσαν, ᾧ τιμητῇ τε Ῥωμαίων γενομένῳ καὶδὶς ὑπατεύσαντι καὶ θριάμβους δύο κατα-γαγόντι λαμπρότερον ἦν τὸ ἀπὸ τῆς ἀρε-τῆς ἀξίωμα. διὸ καὶ τὴν Σκιπίωνος τοῦ κα-ταπολεμήσαντος Ἀννίβαν θυγατέρα Κορνη-λίαν, οὐκ ὢν φίλος, ἀλλὰ καὶ διάφορος τῷἀνδρὶ γεγονώς, λαβεῖν ἠξιώθη μετὰ τὴνἐκείνου τελευτήν. λέγεται δέ ποτε συλλα-βεῖν αὐτὸν ἐπὶ τῆς κλίνης ζεῦγος δρα-

119

204 205