Diccionario Guarani Español 2

20
EXPRESIONES DE CORTESÍA. (ORACIONES Y FRASES) ¿Qué tal cómo andas? Mba’éichapa reiko? ¿Cómo amaneció señor? Mba’éichapa neko’ê karai? ¿Bien y tú? Iporânte …ha nde? Bien también Iporânte avei ¿Cómo está esta tarde, señora? ¿Mba’éichapa nde ka’aru kuñakarai? ¿Muy bien y tu? ¿Iporâiterei ha nde? ¿Cómo está esta noche? ¿Mba’éichapa nde pyhare? ¿Mi noche es buena y tú? Che pyhare porâ …ha nde? Amanecer: Ko’ê Tarde: ka’aru Noche: pyhare Señor: Karai Señora: kuñakarai Señorita: kuñataî PRESENTACIONES. Mi nombre es Pedro Che réra Peru Mi apellido es González Che rérajoapy González Tengo 40 años y soy profesor Aguereko irundypa ary ha che mbo’ehara MI NOMBRE MI APELLIDO AÑO Che réra che rerajoapy ary TENGO PROFESOR Aguereko mbo’ehára Mi nombre es Carmen Che réra Kame Yo vivo en Esquina, Corrientes Che aiko Esquina, Corrientespe Pe: posposición que significa "en" y "a" Ej: en Rosario en Goya Rosariope Goyape yo voy a Córdoba yo voy a tu casa che aha Cordobape che aha nde rógape ¿CÓMO PREGUNTO Y CÓMO RESPONDO?. ¿Mba’eicha aporandu ha mba'éicha ambohovái? ¿Cómo es tu nombre? ¿Mba’éichapa nde réra? ¿Cómo es tu apellido? ¿Mba’éichapa nde rérajoapy? ¿Cuantos años tienes? ¿mboy arýpa reguereko? ¿Donde vivís? Mi nombre es Teresa Che réra Teresa Mi apellido es Martínez Che rérajoapy Martínez Tengo 20 años Aguereko mokôipa ary Yo vivo en Ituzaingó

description

Español - Guarani

Transcript of Diccionario Guarani Español 2

Page 1: Diccionario Guarani Español 2

EXPRESIONES DE CORTESÍA.        (ORACIONES Y FRASES)¿Qué tal cómo andas?  Mba’éichapa reiko?¿Cómo amaneció señor?  Mba’éichapa neko’ê karai?¿Bien y tú?  Iporânte …ha nde?Bien también  Iporânte avei¿Cómo está esta tarde, señora?  ¿Mba’éichapa nde ka’aru kuñakarai?¿Muy bien y tu?  ¿Iporâiterei ha nde?¿Cómo está esta noche?  ¿Mba’éichapa nde pyhare?¿Mi noche es buena y tú?  Che pyhare porâ …ha nde?Amanecer: Ko’êTarde: ka’aruNoche:  pyhareSeñor: Karai Señora:  kuñakarai Señorita:  kuñataî                    PRESENTACIONES.Mi nombre es Pedro   Che réra PeruMi apellido es González   Che rérajoapy GonzálezTengo 40 años y soy profesor   Aguereko irundypa ary ha che mbo’eharaMI NOMBRE                 MI APELLIDO                   AÑOChe réra                   che rerajoapy                 aryTENGO PROFESOR   Aguereko mbo’eháraMi nombre es Carmen  Che réra KameYo vivo en Esquina, Corrientes  Che aiko Esquina, CorrientespePe: posposición que significa "en" y "a"Ej: en Rosario                         en Goya     Rosariope                             Goyape   yo voy a Córdoba                          yo voy a tu casache aha Cordobape                     che aha nde rógape

 ¿CÓMO PREGUNTO Y CÓMO RESPONDO?.  ¿Mba’eicha aporandu ha mba'éicha ambohovái?

¿Cómo es tu nombre?¿Mba’éichapa nde réra?¿Cómo es tu apellido?¿Mba’éichapa nde rérajoapy?¿Cuantos años tienes?¿mboy arýpa reguereko?¿Donde vivís?¿Moôpa reiko?¿Dónde queda tu casa?¿Moôpa nde róga?

Mi nombre es TeresaChe réra TeresaMi apellido es MartínezChe rérajoapy MartínezTengo 20 añosAguereko mokôipa aryYo vivo en ItuzaingóChe aiko ItuzaingópeMi casa queda en Bs As 142Che róga opyta Bs As 142 pe

Cuánto       dónde          mi casa          tu casa           su casa

Page 2: Diccionario Guarani Español 2

Mboy         moôpa         che róga       nde róga         hóga

 PARENTESCO. OJUGUY

Mi papá            tu papá           su papá Che ru                nde ru               itúva Mi mamá          tu mamá                su mamá Che sy                nde sy                  isy Mi esposa             tu esposa                su esposa Che rembireko       nerembireko           hembireko Mi marido            tu marido                 su marido Che ména              neména                   iména

EXCLUSIVO DE LA MUJER. KUÑA HE’ÍVAMI HERMANO: CHE KYVYMI HERMANA MAYOR: CHE RYKEMI HERMANA MENOR: CHE KYPY’YMI HIJO/A: CHE MEMBYMI NOVIO: CHE MENARÂEXCLUSIVO DEL HOMBRE. KUIMBA’E HE’ÍVAMI HERMANA: CHE REINDYMI HERMANO MAYOR: CHE RYKE’YMI HERMANO MENOR: CHE RYVYMI HIJA: CHE RAJYMI HIJO: CHE RA’YMI NOVIA: CHE REMBIREKORÂMi papá se llama Florencio  Che ru héra FlorencioY su apellido es Gómez  Ha herajoapy GómezMi mamá se llama Hilda  Che sy héra HildaMi hija tiene 19 años Che rajy oguereko paporundy aryMi abuela y mi abuelo comen chipa  Che jarýi ha che taita ho’u chipaSu abuela hace mandioca frita Ijarýi ojapo mandío chyryry

 ALGUNAS FRASES.

Ayer llovió mucho  Kuehe oky heta Va contigo  Oho nendive Amo a mi padre  Ahayhu che rúpe ¿Vendrás con nosotros?  Rejútapa orendive No te enojes  Ani ndepochy Ven aquí por favor  Ejumína ko’ape Ojalá llueva  Oky nga’u Deseo ir a casa  ahase ógape Voy a casa  aha ógape Puede que él vaya   Ikatúne oho ha’e Ese niño duerme  Pe mitâ oke Esta casa es alta  ko óga ijyvate Tengo frío  Che ro’y

Page 3: Diccionario Guarani Español 2

Me olvidé de ti  Che resarái ndehegui Tiene mucho dinero  Ipirapire heta Natividad trajo mucha fruta y puso en su canasto  Nati ogueru heta yva ha

omoî ijajakápe Irás a la chacra o trabajarás en casa?  Rehóta kokúepe térâ remba’apóta

ógape Vienes porque me añoras?  Che rechaga’úpa ajeve reju Llueve, por eso no quiero salir de casa  Oky, upévare nasêséi ógagui Se le aviso que su madre estaba moribunda  Oñemomarandu isy

omanombotaiteha Paso mal si salgo de mi casa  Ahasa vai asêramo ógagui Ven a descansar un poco  Eju epytu’umi La joven que bailaba con él, le dejo  Kuñataî ojerokýva’ekue hendive ohejarei

ichupe Oremos por las almas de los que han muerto  Ñañembo’e omanova’ekue

anguerehe Vé a buscar el vestido que comprarás  Tereho eheka pe ao rejogua va’erâ No sé cuándo viene  Ndaikuaái araka’épa ou Avísale que venga  Emomarandu chupe tou Cuando él sale yo entro  Ha’e osê vove che aike Avísame por favor antes de salir  Che momarandumi resê mboyve Tú vas donde yo voy  Nde reho che ahahápe Tú vienes de donde yo vine  Nde reju che aju haguégui Si hubiera podido habría ido  Ikatúrire ahava’erâmo’â Vienes a nuestra casa a trabajar  Reju ore rógape remba’apo hagua Queda para descansar  Opyta opytu’u hagua Comenzá a comer  Eñepyrû ekaru Vino para trabajar   Ou omba’apo hagua Está en la pieza   Oî kotýpe Tengo por mi brazo   Aguereko che jyváre Va para dormir  Oho oke hagua Grita desde lejos  Osapukái mombyry guive Canta por el camino   Opurahéi tape rupi Tu padre duerme en la pieza    Nde ru oke kotýpe Nosotros tenemos muchas flores   Ñande jaguereko heta yvoty Aquel señor está borracho   Amo karai oka’u Estos alumnos gritan  Ko’â temimbo’e osapukái Esas flores son para mi madre     Umi yvoty che sýpe guarâ Ese lápiz es mío   Pe haiha chemba’e Ese profesor habla bien guaraní   Upe mbo’ehára oñe’ê porâ guaraníme Ése que grita es mi compañero    Pe osapukáiva che irû Esa joven de cabellos rubios   Upe mitâkuña áva sa’yju Ese señor gordo no habla más   Pe karai kyra noñe’êvei Voy a la escuela   Aha mbo’ehaópe Está en la cama   Oî tupápe Tengo por la mano   Aguereko che póre

Page 4: Diccionario Guarani Español 2

Yo puedo saltar     Che ikatu apopo Yo camino   Che aguata Yo puedo hacer chipa    Che ikatu ajapo chipa Yo no puedo hacer chipa   Che ndaikatúi ajapo chipa A mí   Chéve A él   Chupe A ellos   Chupekuéra A nosotros  Ñandéve A veces   Sapy’apy’a Cocinar   Mbojy Comprar   Ñemu Conversar   Ñemongeta Cuidar   Ñangereko Después    Upéi Dónde  Moô No hay   Ndaipóri Derecha   Akatúa Izquierda   Asu Esta tarde iré a tu casa para tomar mate    Ko ka’aru aháta nde rógape

aka’ay’u hagua Voy a ir para hablar   Aháta ñañemongeta hagua Mamá, levántate para tomar mate   Che sy epu’â jaka’ay’u hagua Jorgelina, hacé la comida y comamos    Jorgelina ejapo tembi'u ha ja’u ¿Querés ir a la casa de tu hermana?   Rehosépa ndereindy rógape Trae plata, vamos a comprar pan    eru pirapire jajogua hagua mbujape Esta señora es casada y aquella es soltera   ko kuñakarai omendáva ha amôa

kuñataî Mañana viajo a Rosario   ko’êro aháta Rosariope Sos parecida a mi hermana   nde rejogua che reindýpe Yo tengo sed   che yuhéi Tu agua está caliente para el mate  nde y hakuieterei ka’ayrâ

Por el Profesor Jorge Román Gómez (El kunumi) - Ituzaingó - Corrientes (Argentina)

Page 5: Diccionario Guarani Español 2

El objetivo de esta página no es el de preparar un manual para el aprendizaje del idioma, pero podría probablemente suministrar datos para la elaboración de textos o material de consulta, el cual puede ser comprendido por personas con nociones teóricas básicas de gramática española o de otra lengua.Consultas: [email protected]

 

LOS GUARANÍESLOS AVA Y SU MODO DE VIDALos guaraníes o AVA, como ellos mismos se denominaban, definieron y caracterizaron culturalmente un singular espacio geográfico, siguiendo los cursos de los ríos Paraguay, Paraná y Uruguay.El guaraní prefirió, para la instalación de sus aldeas, los terrenos ubicados sobre las riberas de los grandes ríos, arroyos y lagunas de la región. Eran los sitios más propicios para la pesca y la caza, para la recolección del ñai’û o arcilla para la cerámica, y fundamentalmente para el aprovechamiento de la fértil capa de humus en las labores hortícolas, mientras que el monte cercano ofrecía sus frutas silvestres y abundante madera.El guaraní conocía y visualizaba con claridad su hábitat geográfico, se sentía parte de él. Su propia lengua identificaba con toda lucidez, con nombres propios, ríos, arroyos, lagunas, cerros, montes, sitios significativos y otros de orden mitológicos.La aldea o TÁVA instalada, por ejemplo junto a la laguna del IBERÁ (YVERA), no constituía un hecho poblacional aislado. Era parte de una amplísima red intercomunicada por caminos o TAPE. En este ámbito las relaciones se establecían por el parentesco, o pro alianzas circunstanciales de carácter ofensivo defensivo. El guaraní conocía la existencia de los cazadores - recolectores que deambulaban en torno de su ámbito geográfico, sabía de la existencia del imperio Inca y de sus características, y había llegado inclusive hasta sus fronteras. Tampoco se les escapaba el conocimiento de la existencia del océano Atlántico. La geografía guaraní era un espacio racionalmente administrado. En él se conjugaban el hombre y la naturaleza en un armonioso equilibrio. Esto era sentido así por el guaraní. Lo que quedaba fuera de aquella geografía pasaba a ser la "TIERRA DEL OTRO", del no guaraní.UN MODO DE VIVIR Y DE PRODUCIRLos guaraníes habitaban en aldeas compuestas por tres o cuatros grandes casas comunales. Cada una de ellas contenía a todos aquellos que se hallaban relacionados por vínculos de parentesco, de tal modo que algunas podían albergar hasta un centenar de personas.Los lazos de parentesco actuaban como ordenadores de la estructura social y económica de los guaraníes. Cada casa comunal representaba un te’'ýi (parentesco, linaje) formado por todos los descendientes de un antepasado común con sus respectivas mujeres. Cada te’ýi poseía un jefe y toda la actividad económica productiva se organizaba en función del te’'ýi. Dicha organización se basaba en el concepto de reciprocidad en el trabajo y en la disponibilidad de bienes.La reunión de varios te’'ýi formaba un tekoha (residencia). La reunión no era arbitraria, sino producto de algún lazo de parentesco, generado por ejemplo por el casamiento de un varón de un te’'ýi con una mujer perteneciente a otro. Entonces se formaba un táva, es decir la aldea o pueblo.PAYE (PAJE)

Page 6: Diccionario Guarani Español 2

El paye era un personaje respetado entre sus pares. Conocedor profundo de la herboristería, tenía carácter de médico del cuerpo y del espíritu. Luego de la conquista se creía que era portador de poderes portentosos, capaces de inclusive de causar la muerte de alguna persona, de hablar con los espíritus de los muertos, de cambiar el curso de los ciclos de la naturaleza, de provocar o curar enfermedades. A diferencia del cacique, cuyo poder era temporario, el paye se imponía al grupo por si mismo. El consumo de hierbas y hongos de propiedades alucinógenas era utilizado por el paye y generaba una atmósfera irreal que arrastraba a los integrantes de la comunidad a vivenciar experiencias semejantes a los de tipo místico.Una de las funciones del cacique era de administrar el trabajo comunitario y de distribuir equitativamente los bienes del consumo. Existía una división del trabajo por sexo. La preparación de la cerámica era, por ejemplo, una tarea exclusiva de las mujeres, como la de plantar e hilar los lienzos. El varón era básicamente pescador, cazador - recolector y guerrero.El concepto de la propiedad privada de los bienes no existía en la sociedad guaraní. Todo lo que se cosechaba en los cultivos hortícolas, el producto de la caza y la pesca, los frutos recolectados, eran distribuidos solidariamente entre todos los miembros del te’ýi. Solamente algunos pocos bienes podían ser considerados como personales, tal el caso de las armas, las hamacas, algunos utensilios de cerámica. La tierra era considerada como un bien del que se podía disponer pero sobre el cual nadie podía pretender derechos de propiedades exclusiva. Eran comunitarios la tierra cultivable, las fuentes de abastecimiento de agua, el monte y la selva, con todos sus recursos aprovechables.LA DIVINIDAD, EL UNIVERSO Y LA MUERTELa faceta espiritual del guaraní constituye uno de los aspectos más llamativos y atrayente de su cultura.Desde el mismo momento de la conquista hispánica, llamo la atención de los conquistadores y colonizadores el hecho de que los guaraní no poseyeran templos, ni ídolos o imágenes para venerar, ni grandes centros ceremoniales.No dudaron en concluir que se trataba de un pueblo sin ningún tipo de creencias religiosas. La verdad era otra, la religiosidad existía y era profundamente espiritual, a tal punto de no necesitar de templos ni de ídolos tallados.Ñanderuvusu, nuestro padre grande, o Ñamandu, el primero, el origen y principio, o Ñandejara, nuestro dueño, eran los nombres que hacían referencia a una divinidad que era concebida como invisible, eterno, omnipresente y omnipotente. Una entidad espiritual concreta y viviente que podía relacionarse con los hombres, por ejemplo bajo la forma perceptible de TUPÂ, el trueno. Se manifestaba en la plenitud de la naturaleza y del cosmos, pero nunca en una imagen material. Ñamandu no era el dios exclusivo de los guaraníes, era el dios padre de todos los hombres.Frente a Ñamandu, el padre bondadoso, el dador de vida y sustento del equilibrio del orden universal, estaba la otra dimensión de la realidad espiritual, el MAL, expresado en el concepto de Aña.Esta fuerza maléfica era la generadora de la muerte, la enfermedad, la escasez de alimentos y las catástrofes naturales.Para los guaraníes esta tierra y esta vida no eran la perfección. Existía un lugar donde todo era perfecto, la Tierra sin Mal. La vida del hombre era un andar hacia aquel sitio, al que se podía llegar luego de la muerte física, y en algunos casos excepcionales corporalmente, sin pasar por el trance de la muerte. La Tierra sin Mal no constituía un mito para los guaraníes. Era un lugar real, concreto, que se ubicaba imprecisamente hacia el este, más allá del Gran Mar (océano Atlántico). Esta creencia en la Tierra sin Mal generaba periódicamente grandes migraciones en su búsqueda, inspiradas por el mesianismo de algunos chamanes o paye.

Page 7: Diccionario Guarani Español 2

Creían en la inmortalidad del espíritu y en el hecho de que la muerte consistía en el acto por el cual el alma o anguera abandonaba el cuerpo físico ya sin vida o te’ongue.Muerto el individuo, sus familiares procedían a la destrucción de todas aquellas pertenencias del mismo que pudieran retenerlo indebidamente en el mundo de los vivos. Si el alma quedaba, por simpatía hacia algún objeto, en el mundo terrenal, se transformaba en un angueru o alma en pena. El angueru o anguera inclusive, podía manifestarse a los vivos bajo el aspecto de un póra o fantasma.El difunto era enterrado en un japepo, una vasija de cerámica de dimensiones considerables. El japepo no tenía una utilización específicamente fúnebre sino que cumplía múltiples funciones.Concebido por las manos alfareras de la mujer guaraní, servia para la cocción de los alimentos, para la fermentación de las bebidas alcohólicas y para servirlas en los agasajos, y luego finalizaba convertido en urna funeraria.Existían dos formas de tratar al cadáver. Una consistía en dejar abandonado el cuerpo del difunto durante algún tiempo prudencial en el monte, para que sufriera el proceso del descarne. Luego, los huesos eran recogidos y depositados en el interior del japepo. Otra forma era la de introducir el cadáver completo en el interior de la urna, acomodándolo en una posición fetal.La urna era enterrada en el mismo sector que ocupaban las viviendas. Junto al japepo se depositaban otras pequeñas vasijas cerámicas que contenían alimentos y bebidas, ya que se consideraba que en sus primeros estadios de desprendimiento del mundo terrenal, el alma aún conservaba ciertas apetencias humanas.EL SER GUERRERO. UNA CONDICIÓN VITALEl pueblo guaraní poseyó desde un inicio, un carácter intrusivo en la región platense. Su entrada fue violenta y determinó una existencia constantemente ofensiva y defensiva respecto a las poblaciones aborígenes no guaraníes que habitaban la región.Los ataques se realizaban en forma masiva. Previo al ataque, sé hacia caer sobre las fuerzas adversarias una lluvia de flechas y piedras. Luego venía la embestida directa con lanzas, macanas o garrotes. La crueldad con los vencidos era extrema. Algunos de los prisioneros eran reservados para esclavos, mientras que otros lo eran para ser comidos en banquetes rituales. La antropofagia era una práctica común entre los guaraníes. Se consideraba que al ingerir la carne del enemigo vencido, existía una apropiación del valor y de las virtudes guerreras del mismo.LA COTIDIANIDAD DEL GUARANÍLa unión entre el varón y la mujer no tenía un carácter sacramental entre los guaraníes. Era simplemente una forma institucional de ampliar los lazos de parentesco y de consolidar el sistema de reciprocidad productiva, económica y defensa. Por este motivo, entre los caciques la poligamia era de práctica común, Ya que con ella ampliaban e incrementaban su poder político y económico.El guaraní se refería a su lengua como el avañe’e, el habla de la persona o del hombre. El lenguaje era concebido como una fuerza creadora, capaz de transformar y hacer surgir realidades. Según la mitología guaraní, el mismo Ñamandu había creado el avañe’e cuando por medio de las "palabras almas" había creado el mundo.Por su condición de agricultores, los guaraníes eran un pueblo básicamente vegetariano. La carne ocupaba un lugar secundario en la alimentación y dependía de la cacería de animales, aves silvestres y de la pesca. Consumían también el tambu, una larva que se desarrolla en los tallos de las palmeras. La producción agrícola era muy variada, destacándose el maíz (avati), la mandioca (mandi'o), el

Page 8: Diccionario Guarani Español 2

zapallo (kurapepê), el tabaco, la batata dulce (jety) y una gran variedad de porotos (kumanda). Otros productos eran obtenidos directamente del monte o selva, tal el caso de las hierbas medicinales, frutos como el guajabo (arasa), la piña o ananá (avakachi) y la yerba mate(ka'a).

 El guaraní paraguayoLa lengua guaraní pertenece a la familia lingüística guaraní - tupí que comprende lenguas que se hablaban en la América precolonial por pueblos que vivían al este de la Cordillera de los Andes, desde el mar Caribe hasta el Río de la Plata y son habladas hoy en día tanto por poblaciones integradas a la sociedad de sus respectivos países como por etnias que preservan todavía sus culturas autóctonas: Paraguay, Norte Argentino, Bolivia y Brasil.Se pueden diferenciar tres variedades de guaraní casi ininteligibles entre sí: el misionero o jesuítico; el tribal y el guaraní paraguayo.El guaraní misionero se habló en el área y tiempo de influencia de las misiones jesuíticas, entre 1632 y 1767, despareciendo definitivamente para 1870, pero habiendo dejado importantes documentos escritos.El guaraní tribal es hablado por cinco o seis etnias asentadas dentro del territorio paraguayo y limitadas geográficamente: Chiriguanos, Tapiete, Paî Tavyterâ, Avakatuete o Ava Chiripa, Mbya y Ache Guayaki.El guaraní paraguayo es hablado por casi la totalidad de la población del país (94%), éste depende generalmente de la ubicación urbana o rural de los hablantes, siendo variable el grado de pureza y de riqueza del léxico. En los centros urbanos y principalmente en la capital se habla el  jopara (mezcla de guaraní y español pero con estructura del guaraní) muchas veces considerado como tendencia hacia una tercera lengua.

 Revisión gramatical: Profesora Asela LiuzziBibliografía consultada:"GRAMÁTICA DE LA LENGUA GUARANÍ". NATALIA KRIVOSHEIN DE CANESE. Colección Ñemity, Asunción 1983."CURSO BÁSICO DE LENGUA GUARANÍ". ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍ. Depto de Pedagogía, Didáctica y Formación Docente.

ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS DE PRESENCIA. (TEROJA TECHAUKARÂ)

 

Page 9: Diccionario Guarani Español 2

KO: ESTE, ESTA    PE: ESE, ESA     AMO: AQUEL, AQUELLAÂ: ESTOS, ESTAS   KO’Â: ESTOS, ESTAS   UMI: ESOS, ESAS, AQUELLOS AQUELLASEJ: ko tape: este caminoPe karai: ese señorAmo kuñataî: aquella señorita mitâ: estos niñosUmi ryguasu: aquellas gallinas

 ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS DE AUSENCIA.KU: ESE, ESA     UPE: ESE, ESA     AIPO: AQUEL, AQUELLA AKO: AQUEL, AQUELLAEj: upe tetâ: ese paísAipo ñorairô: aquella guerra.Upe ára che reja: aquel tiempo que me dejaste

 PRONOMBRES. TERARÂNGUE

CHE:YO  NDE:TU HA’E:ÉL ÑANDE:NOSOTROS (incluyente)ORE : NOSOTROS (excluyente)PEÊ : VOSOTROHA’E KUERA: ELLOSLa 1ra persona del plural ñande incluye a la persona a quién se habla, en cambio ore la excluye.

PARTÍCULAS. (ÑE’ÊPEHÊTAI)

Las palabras se forman con una raíz y una, dos o más partículas, prefijas y sufijas llamadas: ñe’êpehêtai.Ej: aguatáta: caminaréa: mboyvegua (prefijo)Guata: tapo (raíz)  ta: upeigua (sufijo)

 CONJUGACIONES VERBALES (Ñe'êtéva mosusû)

 Índices personales + raíz verbal.

Índice personal Partícula Raíz verbal Part. + raíz Español

Che A Mba’apo Amba’apo Yo trabajo

Nde Re Mba’apo Remba’apo Tu trabajas

Ha’e O Mba’apo Omba’apo Él trabaja

Ñande Ja (para palabras Orales)

Ña (para palabras nasales) Mba’apo Ñamba’apo

Nosotros trabajamos

Page 10: Diccionario Guarani Español 2

Ore Ro Mba’apo Romba’apo Nosotros trabajamos

Peê Pe Mba’apo Pemba’apo Vosotros trabajáis

Ha’e kuera o Mba’apo Omba’apo Ellos trabajan

  ADJETIVOS POSESIVOS (TEROJA MBA’ÉVA)

 

CHE MI CHE YVOTY Mi flor CHE RU Mi papá CHE RATAKUA Mi horno

NDE (NE) TU NDE YVOTY Tu flor NDE RU Tu papá NDE RATAKUA Tu horno

I, IJ, HI’, H, IÑ SU IJYVOTY Su flor ITÚVA Su papá HATAKUA Su horno

 Con el pronombre ñande,si el verbo es nasal se usa la partícula ña, si es oral se usa la partícula ja.Ej: Nosotros salimos    ñande ñasê (nasal)Nosotros caminamos  ñande jaguata (oral)

 En guaraní hay palabras (raíces) uniformes, biformes, triformes y cuatriformes llamadas formas constructivas, estas indican accidentes gramaticales.Las formas constructivas son las que comienzan con r y h. Las demás son absolutas.UNIFORMES: tiene una sola forma para su usoBIFORMES: tienen dos formas para su uso. La primera con t inicial llamada forma absoluta, la segunda con r inicial se usa cuando el sustantivo es determinado por un adjetivo posesivo de primera o segunda persona.TRIFORMES: tienen tres formas, una absoluta con t inicial y dos constructivas con r y h inicial.La forma con t inicial no indica posesiónLa forma con r inicial se usa cuando esta determinado por adjetivos posesivos de primera o segunda persona.La forma con h inicial indica posesión de tercera persona.

 FORMAS NEGATIVAS:En palabras orales con la partícula nd como prefijo y la partícula i como sufijo.Yo camino che aguataYo no camino che ndaguatái.En palabras nasales con la partícula n como prefijo y la partícula i como sufijo.Tú das nde reme’êTú no das nde nereme’êi.La negación con la partícula ri se usa con los verbos terminados en i, orales o nasales.Yo canto che apurahéiYo no canto che ndapurahéiri (oral)

Page 11: Diccionario Guarani Español 2

Tú pones nde remoîTú no pones nde neremoîri (nasal).La numeración original guaraní es 1; 2; 3 y 4 (peteî, mokôi, mbohapy ha irundy) las demás combinaciones númericas son creaciones modernas así como el horario, los días de la semana, meses y estaciones del año adaptada al calendario europeo.

 NUMERACIÓN. PAPAHA  

1 peteî 11 pateî 21 Mokôi papeteî 40 Irundypa

2 mokôi 12 Pakôi 22 Mokôipa mokôi 50 Popa

3 mbohapy 13 Paapy 23 Mokôipa mbohapy 60 Poteîpa

4 Irundy 14 Parundy 24 Mokôipa irundy 70 Pokôipa

5 Po 15 Papo 25 Mokôipa po 80 Poapypa

6 Poteî 16 Papoteî 26 Mokôipa poteî 90 porundypa

7 Pokôi 17 Papokôi 27 Mokôipa pokôi 100 Su

8 Poapy 18 Papoapy 28 Mokôipa poapy 1000 Sa

9 Porundy 19 Paporundy 29 Mokôipa porundy 10000 Pasu

10 pa 20 mokôipa 30 Mbohapypa

 Mi mamá tiene 63 años Che sy oguereko poteîpa mbohapy aryTu papá hará 120 chipas Nde ru ojapota su mokôipa chipa

DÍAS DE LA SEMANA.

 DOMINGO - Arateî   LUNES - Arakôi   MARTES - Araapy   MIERCOLES - ArarundyJUEVES - Arapo   VIERNES - Arapoteî   SABADO - arapokôiÁra: día    peteî: uno     arateî: primer díaQUE DÍA ES HOY? Mba’e árapa hína? Hoy es lunes Ko árahína arakôiEl sábado voy a ir a tu casa Arapokôipe ahata nde rógapeEl domingo voy a bailar chamamé Arapeteî ahata ajeroky chamame    

LOS MESES.  JASYKUÉRA RÉRA

 

ENERO Jasyteî JULIO Jasypokôi

FEBRERO Jasykôi AGOSTO Jasypoapy

MARZO Jasyapy SEPTIEMBRE Jasyporundy

ABRIL Jasyrundy OCTUBRE Jasypa

MAYO Jasypo NOVIEMBRE Jasypateî

Page 12: Diccionario Guarani Español 2

JUNIO jasypoteî DICIEMBRE Jasypakôi

YASY: LUNA      PETEî: UNO     JASYTEî: PRIMERA LUNA:En agosto llueve muchoJasypoapype oky hetaEn febrero hace demasiado calorJasykôime hakuetereiEn diciembre nació el señor JesúsJasypakôime heñói karai HesuEn mayo es mi cumpleañosJasypope che aramboty

LAS ESTACIONES DEL AÑOOTOÑO - Araroguekúi      Ára: día roguekúi: caída de hojasINVIERNO - Araro’y        Ára: día ro’y: frioPRIMAVERA - Arapoty    Ára: día poty: florVERANO - arahaku         Ára: día haku: calor

  En verano voy mucho al río Arahakúpe aha meme ysyrýpe Mí jardín en primavera es muy lindo Che yvotyty arapotype iporâiterei El cumpleaños de mi amigo es en otoño che angiru hi’aramboty araroguekúpe Yo como chipa caliente en invierno Che ha’u chipa haku araro’ype

LA HORA. ARAVO

 HORA: aravo   MINUTO: aravoi   SEGUNDO: aravo’iveQué hora es?  Mba’e aravópa hína?Son las 13 y 7 minutos Paapy aravo ha pokôi aravoiLa una y cuarenta y cinco Peteî aravo ha irundypa po aravoiLas diez en punto Pa aravoLas 12 y 15 minutos Pakôi aravo ha papo aravoi

CONJUGACIÓN DE ALGUNOS VERBOS.  (ÑE’ÊTÉVA MOSUSÛ JEPORA VOPYRE)

TENER: GUEREKO. CHE AGUEREKO NDE REGUEREKO HA’E OGUEREKO ÑANDE JAGUEREKOORE ROGUEREKOPEÊ PEGUEREKOHA’EKUÉRA 

TRAER: GUERU.CHE AGUERUNDE REGUERUHA’E OGUERUÑANDE JAGUERUORE ROGUERUPEÊ PEGUERUHA’EKUÉRA 

SALIR: SÊ.CHE ASÊNDE RESÊHA’E OSÊÑANDE ÑASÊORE ROSÊPEÊ PESÊHA’EKUÉRA 

HACER: JAPO.CHE AJAPONDE REJAPOHA’E OJAPOÑANDEJAJAPOOREROJAPOPEÊ PEJAPOHA’EKUÉRA

Page 13: Diccionario Guarani Español 2

OGUEREKO OGUERU OSÊ OJAPO

DORMIR: KE; DEJAR: POI; CAMINAR: GUATA  SALTAR: POPO; SABER: KUAA; VENIR: JU  IR: HA; PODER: KATU; AMAR: TAYHU; MIRAR: MA’E

A

a aquí, lugar ã sombra, alma a caer aguara zorro águi de aquí águio de aquí para

allá aguyje gracias ahániri no ahoja frazada ahy'o garganta, voz aichejáranga ¡pobrecito!,

¡ay! aipo aquel aipóramo/aipórõ entonces aja durante ajaka cestoaje'i(ma) hace

rato ajépa? ¿verdad? aju maduro ajúra cuello akã cabeza akãhatã cabezón, cabeza

dura akãjere marearse akãnundu fiebre akãraku enamorado, loco akatú (v) ape derecha (a

la) akãvai enamorado, loco aky verde, no

maduro akÿmojado Alemaniagua alemán alkila alquilar ama lluvia ama'ÿ seco,

sequía amambái helecho ambue otro amo aquel, aquellos amo tuguápe allá en el

fondo amyrÿi difunto aña diablo aña retã infierno andai calabaza añete verdad añete (hápe)verdad

(en) anga pobrecito ánga alma anga, nga lastimosamente angata preocupado ange hoy ange

pyhare anoche angeko(i) preocupado angepyhare anoche angerete hace poco angu'a mortero angue alma

de muerto ani (-tei/-ti) ¡no! ani chéne! no será, que no sea año(nte) solo ao ropa,

vestido ape espalda ápe aquí apere'a conejo apesã [avati] un manojo [de

maíz] apo confección apu'a redondo apyka asiento, silla apysa oído apyte centro apytépe en medio

de ára día, tiempo ára haku calor, alta

temperatura arahaku verano arai nube araka'épa cuándo araka'eve nunca aramboha almohada aramboty 

cumpleaños aramirõ almidón arandu sabiduría, sabio,

listo. arapoty primavera ararecha nacer araro'y invierno arasaguayaba aratiri relámpago aravo hora are ta

rdar are porã buen rato aréma desde hace tiempo arete fiesta arhel antipático ári sobre árupi por

aquí ary año asaje media mañana, mediodía asajepyte mediodía asúpe izquierda asy mucho,

profundoate'ÿ pereza, perezoso atukupe espalda aty reunirse, reunión ava hombre áva cabellera ava

ñe'ê guaraní, lengua avakachi ananás avati maíz avati pororo maíz frito avati soka pisón de

mortero avei también ay antipático

C

cháke cuidado chara lana che mba'e mío che rendumi perdón, escúchame che réra llamarse che róga

opyta vivir che rógape casa chera'arõ espérame chichã chinche chipa

torta chokokue campesino chokora chocolate chyryry frito

dipara echar a correr

E e (ha'e/ere/he'i) decir e'a! ¡oh! eíra miel (de caña), azúcar eirete miel de abejas eiru, eira

rúa abeja ete verdadero eterei mucho, muy, demasiado

F falta faltar

G

gana ganar gua originario de gua'u ficticio,

falso guahu aullar guapy sentarse guarã para guaraniete guaraní puro guaripola aguardiente,

caña guasu grande guata caminar,

viajar guata funcionar guataha viaje gue apagarse guéi buey guejybajar(se) gueteri todavía gui de,

por guio, guivo al lado de, detrás de guive desde (que) guy,

guýpe debajo guyra pájaro §uahe llegar §uaiguî, §uaimi anciana

H

ha y, que ha§ua para que ha (aha/reho/oho...) irse, ir ha hakykuéri seguir ha'ã jugar a, disparar, tirar,

probar ha'aresa nacer ha'arõ esperar ha'ejevy repetir, volver a

realizar ha'etépe puntual ha'evéma basta ha'evete, ra'evete mismo haguérepor, a causa de hai escribir,

Page 14: Diccionario Guarani Español 2

grabar hái ácido háime(te) casi haimetéma casi háke cuidado haku calor hakykuépe detrás hapy quemar h

asýpe por fin hasýpe apenas hasa pasar hasy difícil hasy enfermo hasy

chéve doler hatã duro havõ jabónhayhu querer, amar hayviru'i lloviznar he rico,

agradable he'ê dulce he'ise significa he'ÿ soso hecha ver,

notar hechanga'u añorar hechapyrã interesante hechauka mostrar, hacer

ver hêe sí heja dejar heka buscar hendu escuchar, oír, entender henóiinvitar,

llamar henondépe delante henyhê lleno hepy caro hepyme'ê pagar hesãi sano hesakã claro hesape alumb

rar hese por él heta ára rire mucho tiempo heta, eta muchos hetaitéramo a lo

sumo hetû besar hetû oler hi'a fruta, da hi'ã parecehi'ãnte

chéve ojalá hi'ári encima hi'ári además hi'upy alimento, comida, comestible hory divertido, alegre,

feliz hovasa bendecir hovy verde azulado hovyû verde

oscuro hû negro hu'u tos hu'û blando hupi levantar hupity alcanzar hyepýpe dentrohykue mojado hypýi roc

iar

I

ichupe él, lo, a él igústo gusto ikatu posible ilaja porã simpático, de buen carácter iñepyrûme principio,

comienzo ipýpe dentro ipahá(gue) último ipahápe finalmente iporã chéve gustar iporãma suficiente,

bastante iporãmante bastante irû colega, compañero irundy cuatro ita piedra itakua cueva

K

kã seco ka'a yerba mate, planta, hierba ka'aguy monte, bosque ka'aguy bosque ka'aru tarde ka'avo hierbas,

verdura ka'ay mate ka'ê asado ka'i mono ka'u borracho ka'ygua mate, calabaza kachiãi indisciplinado,

informal kái quemarse kaigue sin ganas kaigue aburrirse kakaha letrina kakuaa adulto, crecer káma pecho,

busto kambuchi cántaro kamby leche kambyrypy'a cuajado kamísa camisa kane'õ cansancio,

cansado kangue hueso kangy deprimido, lánguido, débil kañy esconderse,

perderse kapi'i paja kapi'y carpincho kapilla ciudad kapiÿva carpincho karaguata bromeliáceas karai señor 

karai ñe'ê español karape bajo karia'y mozo karu comer, comilón karugua ciénaga, estero karumbe coche

de plaza, tortuga kasõ pantalónkáso historia, cuento katu sí, pues katupyry inteligente,

hábil káva avispa kavaju caballo kavara cabra kavure'i pájaro de buena suerte, atractivo kay'u tomar

mate ke dormir, guardarse, entrar keha hotel kéra sueño kerana dormilón kesu queso kirirîcallarse ko andar,

vivir, estar ko árape hoy ko rei estar ocioso ko'ápe aquí ko'árupi por aquí ko'ê amanecer, la

mañana ko'êmbuéramo pasado mañana ko'êro mañana ko'êroite muy pronto de mañana ko'êsoro romper

del alba kóche coche, automóvil kóga huerto kóga huerta kóicha así kóina he aquí,

toma kokue chacra kokuehe hace unos días komû letrina kopi desmalezar,

rozar kora corral korapy corral kororõ rugir kotevê necesitar koty habitación, pieza kotyo hacia kóvante

jepepor lo menos kove vivir koygua campesino ku aquel kû lengua ku'asã cinturón,

faja ku'e moverse ku'i molido kua agujero kuã dedo kuaa conocer,

saber kuairû anillo kuarahy sol kuarahy'ã sombra kuarahyreike este kuarahyresê oeste kuatîzorrita,

ardilla kuatia papel kuatia ñe'ê libro kuave'ê ofrecer kue, ngue ex- , fuera de kuehe ayer kuehe

ambue anteayer kuera sanar kuerái estar harto kuimba'e hombre,

varón kumanda poroto kumby probar kuñakarai señora kuñataî señorita,

muchacha kundaha investigar kunu'û mimos, caricias kupépe detrás de kure cerdo kuriete tarde

(muy) kuru lepra, sarna kururu sapo kurusu veve avión kutu herir,

clavar ky llueve ky'a sucio ky'a'o limpiar ky'ÿi ají kyha hamaca kyhyje temer kyjugrillo kypy'y hermana

menor kyra gordo, grasoso kyre'ÿ ganas, deseo kyrÿi tierno, frágil kyse cuchillo kytî cortar kyvy hermano de

la mujer

lája costumbre, clase, carácter lembu escarabajo liga conseguir

M

mýi moverse ma ya ma'ê mirar, atender, observar maerãpa para qué mainumby picaflor,

colibrí maiteipa saludo malisia pensar, suponer mamóguipa de dónde Mamóngotyo hacia

dónde Mamópa dónde, adónde mamoyguápa de dónde maña mirarmandi pues, sólo mandi'o rapo raíz de

mandioca mandi'o mandioca mandu'a acordarse, tener memoria, recordar manduvi maní,

cacahuete mandyju algodón mano morir mante solamente manterei continuamente,

siempre máramo nunca marandunoticia, mensaje marangatu santo/a, bendito/a,

Page 15: Diccionario Guarani Español 2

estimado marave nada marave ndoikói no importa marcha funcionar máva mávapa quiénes máva

mba'épa de quién Mávapa quiénes mayma(va) todos maymáva todo mba'apo trabajar mba'e cosa, algo,

propiedad mba'e heta rico, con propiedades mba'e rovy verdura mba'éguipa por qué mba'ehápa por

qué mba'éichapa cómo mba'embyasy triste, melancólico mba'épa qué mba'ére(he)pa por

qué mba'eve nada mba'evete chéve no

importambaraka guitarra mbarakaja gato mbarete fuerte mbayru coche,

recipiente mbegue despacio mberu mosca mbichy tostado mbo'e enseñar mbo'ehao escuela mbo'ehára pr

ofesor/a mbo'y regar mbochyryry freír mboguataha el que hace caminar,

guía mboguejy bajar mbohapy tres mbohe condimentar mboheha condimiento mbohory alegrar,

encantar mbohovái desobedecer,

contestar mbohupa huésped mbohupa albergar mbói serpiente mboja'o compartir mbojaru burlarse mboje

guaadornar mbojere traducir, dar vuelta, trasladar mbojoja igualar mboka arma de

fuego mbokaja cocotero mbokapu tirar,

disparar mbopi murciélago mbopu tocar mborayhu amor mborayhuhápe cariñosamente mborevi tapir mbo

riahu pobre mbotagolpear mbotavy engañar, atontar mboty ... ary cumplir años, cumplir,

cerrar mbou enviar mbovýpa cuántos mbovy pocos mbovyetéramo menos, por lo menos mbovyve gratis,

menos mboy'u dar de beber mboyve antes mboyvytimbo levantar

polvo mbujape pan mburika mula mburukuja árbol de mburacuyá mburuvicha gran

jefe mburuvicha presidente Mburuvicha Róga casa

presidencial mbyai estropear mbyaku calentar mbyaty reunir mbyja estrella mbyky corto mbyry'ái calor

(tengo calor) mbytépe entre, entrar, dentro de

me estar me'ê dar, permitir, otorgar memby hijo/a memby'anga ahijado,

ahijada membykuña hija meme(te) continuamente ména marido menda bodas,

casarse mendare casado mi un poco michî pequeño míkro micro,

colectivo mimbi brillarmimby flauta mimói hervido mirî pequeño mitã muchacho, joven mitã Tupã arete

navidad mitã'i niño mitã'i (okambúva) bebé, lactante mitãkuña niña mo'ã pensar moakãrasy dar dolor de

cabeza moambue cambiar moherã dudar mohesakãexplicar, aclarar moî poner,

meter moinge meter moirû acompañar mokã secar mokambu amamantar mokõi dos mokunu'û acariciar,

mimar momaitei saludar momba acabar momba'apo hacer

trabajar mombáy despertar mombe'u narrarmombyry lejos mombyrygua de lejos,

forastero momorã admirar mondýi asustar monda robar mondaha ladrón monde vestir mondo mandar,

enviar moñe'ê leer moñenoña criar mongaru alimentar monguera curar mongy'a ensuciar mono'õcosechar 

moõpa dónde mopane desilusionar mopotî limpiar morotî blanco mosaingo colgar muã luciérnaga myakÿ 

mojar myaña empujar myasãi extender, publicar myatã estirar myatyrõ arreglar,

componer myendy encender mymba animal doméstico mymbakuéra ganado

Ñ

ña señora, doña ña'embe plato nahániri no ñaimo'ã igual, parecido nambi oreja ñana hierba no

medicinal ñana letrina ñaña malo Ñandejára Dios, Nuestro Señor nandi descubierto,

vacío ñandu araña ñandu visitar ñandu sentir ñandu guasu ñandúñanduti telaraña, encaje artesanal,

paraguayo,

ñandutí ñandy grasa ñangareko cuidar ñani correr ñañu(v)ã abrazar ñapy'û sartén ñapytî atar narã naranj

a ñarõ salvaje, bravo ñasaindy luz de la luna ñati'û mosquito ñati'û jokoha mosquitero nd(a) ... véima ya

no ... más ndahasýi sencillo, fácil, barato ndaikatúi imposible ndaipóri no hay ndaje se dice ndikatúi no es

posible ndive, ndie, ndi con ñe'ê hablar, idioma, palabra, lengua ñe'ême'ê prometer ñe'enga refrán,

proverbio ne'îra todavía ne'îra gueteri todavía

no ñeha'ã esforzarse ñehê derramarse ñehendyvapo afeitarse néi permitir,

consentir néike! ¡vamos! ñekuave'ê ofrecerse ñekytî cortarse ñembo'e rezar ñembo'e aprender ñembo'euk

a aprender ñembohory burlarse ñemboidesnudarse ñemboja arrimarse ñembojaruhápe en

broma ñemboki enamorarse ñembosako'i prepararse ñembosarái jugar ñembyahýi hambre,

apetito ñembyai estropearse ñembyasy sentir,

lamentar ñembyaty reunirse ñemi esconderseñemiháme escondido, a

escondidas ñemitÿ sembrar ñemoî ponerse ñemonde vestirse ñemongeta conversar ñemu vender ñemuha 

vendedor, negocio, tienda, negociador ñemuha

Page 16: Diccionario Guarani Español 2

ñemi contrabandista ñeñandu sentirse ñeno acostarse ñepyrûcomenzar nga'u espero que,

ojalá ngotyo dirección, hacia nohê sacar nohê ta'anga sacar

fotos ñongatu guardar ñonte solo ñopu herirse ñorairõ guerra, guerrear, luchar, pelear ñoty sembrar,

enterrar, cultivar nte sólo ñu campo ñuã tapar, abrigarñuhã trampa núne tal vez nupã castigar,

pegar ñurumi oso hormiguero ñyrõ perdonar

O

óga casa oî hay oî porã está bien oîma listo oimehápe donde quiera oimeraêva cualquiera,

cualquier oka fuera okápe fuera okára campo okaraygua campesino,

forastero okê puerta oñemboty cerrado opa rire después de todo, al final,

finalmenteopaite todos opáma acabó opárupi por todas partes osoro roto ovecha oveja ovetã ventana

P

pýpe dentro de pýra crudo pa todo, totalmente pa acabarse pa'ã obstrucción,

atasco pa'ã depender pa'i sacerdote pa'irã seminarista, futuro sacerdote pa'û intersticio, espacio paha final,

último paha fin paje encanto, magia pakova banana panambimariposa pane mala

suerte papa contar para agua grande, mar paraguái paraguayo,

Paraguay Paraguay Asunción páy despertar pe en, ese pe ancho pê romperse pe'a quitar,

abrir pehengue pedazo, fragmento, parte péicha así péina ápe he

aquípepo ala pererî delgado peteî uno peteîha primero peteînte único petÿ tabaco petÿndy tabacal péva é

se peve/meve hasta pi escampar piári en busca

de pila'i cansado pinda anzuelo pindo palmera pióla cuerda pira pez,

pescado pirãi pirañapirakutu pescar pirapire dinero pire piel,

cáscara pire'o descascarar pirevai malhumorado piru flaco pita fumar po saltar po mano po guýpe en poder

de po'a suerte po'i estrecho, fino po'o arrancar pochy enojo, enojarse pohýi pesado,

grave pohãremedio pohãno curar pohãnohára médico,

doctor pohe hábil poi soltar poko tocar pombéro espíritu de la noche porã bueno,

lindo porãiterei excelente porãmínte bastante

bien porandu preguntar poravo escoger pore'ÿ ausente poreno fornicar, hacer el

amor poriahu pobre poroapo apreciar,

valorar porombo'e enseñar pororo chisporrotear poru usar poruka prestar pota querer,

desear potave preferir, querer más potî limpio poty flor poyvi hilo recio de algodón pu sonido,

música pu'ãlevantarse puka reírse pukavy sonreír, reír a medias puku largo pukukuévo a lo largo

de pupu hervir purahéi canción, cantar py pie py nandi descalzo py'a corazón, entraña py'a

mirî temeroso py'a rasy hambre py'aguapy tranquilizarse py'aguasuvaliente py'akue hígado,

tripas py'amirî cobarde py'apy pena, quebranto, aflicción py'arasy dolor de

estómago py'aro odio py'ÿi frecuentemente, a menudo pya'e rápidamente,

aprisa pyahu nuevo pyapy muñeca pyhare noche pyhareve mañana pyhycoger, fornicar pyhy tomar,

coger pypore huella pyrague espía pyrû aventajar, pisar pyrû pisar pysã dedo del

pie pysyrýi resbalar pyta talón pyta pararse, detenerse, quedarse pytã rojo pytagua forastero pytangy color

rosa pyte chupar pyti'a pechopytû oscuro pytu'u descansar pytumby anochecer pytyvõ ayudar pytyvõhára 

ayudante

R

rã futuro raha llevar rambosa desayunar ramo acabar de, recién, cuando, si rangue en lugar

de rapykuéri detrás de rasa extremamente rasê llorar rehe por rei en vano reínteko de balde no

más rekaka pa'ã estreñimiento rekakahýi defecar, sentir ganas rekávo en busca

de reko tener remby sobrar rendápe al lado de, junto a renondépe delante de resarái olvidarse

de rire después ro amargo ro'y frío ro'ysã fresco roguerohory felicitación! rohory apreciar rohory felicitar ro

jy bajar ropehýitener sueño ropurahéi cantar rovái enfrente

de rovia creer ru traer ru'anga padrino rupi alrededor de, por ruru hinchado ruruka hacer

traer ry líquido ry§uatã satisfecho, harto ry'ai sudar ryakuã oler bien rye diarrea rye

guasu embarazada ryguasugallina ryguasu rupi'a huevo de gallina

S

Page 17: Diccionario Guarani Español 2

sa'i poco sa'yju amarillo saingo colgado sambyhy manejar, conducir sapatu zapato sapukái gritar sapy'a

py'a de vez en cuando sapy'a py'aite raras veces sapy'a(itépe) súbitamente, de repente sapy'a(mi) ratito,

un momento saraki vivarachosarambi desorden,

desordenado sãso libre se querer sê salir sevo'i lombriz sevói cebolla so romperse so'o carne soka palo del

mortero soro romperse su'u morder sunu tronar sy madre sy'anga madrina sÿi liso,

resbaladizo syry fluir syva frente

T

ta'ýra/ra'y/ita'ýra hijo ta'anga imagen, foto ta'ÿi semilla, brote, esperma taguato aguilucho taguato

resay aguardiente tahýi hormiga tahachi policía, agente tái picante tãi diente taita papá taita

guasu abuelo tajýra/rajy/itajýra hija tajylapacho(árbol) takã ramo tako vulva taku calor takuára caña taku

are'ê caña dulce takykuégotyo atrás, hacia

atrás takykuépe atrasado tanimbu ceniza tapýi rancho tape camino tape guasu carretera tapehû carretera

asfaltada tapi'a pene, testículos tapia frecuentemente, siempre tapicha prójimo,

gente tapiti liebre tapo raíz tapykue parte posterior tapykuéri detrás

de tapypi vulva tarave cucaracha tarova enloquecer tasê llanto, lloroso taso gusano tasy enfermedad,

enfermo,

dolortata fuego tataindy vela tatakua horno tatapÿi brasa tatarendy llamas tatatî humo tatatína niebla ta

taypy cocina, hogar tatî espina tatu armadillo táva pueblo, ciudad tavy ignorante, tonto,

loco techapyrã ejemplo teindy hermano teju lagartotekaka excremento teko costumbre, naturaleza,

modo tekotevê importante, necesario tekove vida, persona tembe labio tembe'y orilla,

frontera tembi'u comida tembiapo trabajo tembiasakue historia tembiporu utensilio,

cubierto tembireko esposatembo pene temiarirõ nieto temimbo'e alumno tenda lugar tenda montado ten

dy saliva tendy luz tendyva barba tenonde delante de tenondépe adelante tenonderã primero, ante todo,

especialmente tepoti excremento tepy precio, valor téranombre térã o téra joa(py) apellido tere§uahe

porãite bienvenido terere mate frío tesa ojo tesãi salud tesay lágrima tetã patria,

país tete cuerpo tetekue cadáver tetyma pierna tevi culo tî tener

vergüenza tî nariz tie'ÿ escandaloso timbo humo,

cigarro togue hoja topa encontrar tory felicidad tova cara tovasy tristeza tû pique,

nigua tu'ã cima tugua fondo tuguái apéndice, cola tuguy sangre tuguysê menstruación tuicha,

tuvicha grande tuja viejo tuju barro tuku langosta tumby asentaderastupa cama,

lecho tupao iglesia Tupasÿ Virgen Maria tupi'a huevo túva/itúva padre tuvicha jefe tuvy tío ty tirar, echar,

acumular ty'ai sudor tyahýi orinar tyapu ruido tye vientre tyeguy bajo vientre tyke hermana

mayor tyke'y hermano mayortykua cebar mate tykue(re) zumo, jugo tyky gotear tymba animal

doméstico typei barrer typycha escoba tyre'ÿ huérfano tyvy - tyvýra hermano menor tyvyta ceja

U

u (ha'u/re'u/ho'u) comer, beber, alimentarse upéi después, luego upéicha así upéicharamo si es así,

entonces upépe allí upéramo en aquel tiempo upy comestible

V

výro tonto va mudarse, cambiar vai malo, feo váicha chéve parece vakapi fútbol vakapi piel,

cuero vale valer vare'a hambre, tener ve más vende vender vera relampaguear,

brillar veve volar vevúi ligero vo al, para,

en vo cuando voi temprano vokóiluego vosa bolsa vy medio vy'a alegrarse vy'a divertirse vy'a alegrarse vy'a

'ÿ malestar

Y

y agua ÿ sin y'aha salto de agua y'u (hay'u/rey'u/hoy) beber agua yúhéi tener sed yga

rupa puerto ygára canoa, "barco" yke lado ykére al lado de ykua pozo yma hace

tiempo ynambu perdiz ybýpe junto ypa lago ype pato ypy comienzo,

origenypykuéra antepasados ÿrehe sin yryvu cuervo ysyry río, arroyo yta nadar, saber

nadar yvýpe abajo yvýrupi a pie, por tierra yva fruta yvága cielo yvate norte,

alto yvoty flor yvu manantial yvy mundo, tierra, suelo, sur yvyku'i arena yvypórahombre,

gente yvyra madera, árbol yvyraty planta yvytimbo polvo yvytu viento, aire yvyty cerro

 

Page 18: Diccionario Guarani Español 2