Euskal Herriko galtzeko arriskuan dauden espezieak. IN: Euskal ...

GALTZEKO ARRISKUAN DAUDEN ESPEZIEAKGALTZEKO ARRISKUAN DAUDEN ESPEZIEAK

EUSKAL HERRIKO

1

EUSKAL-HERRIKO

GALTZEKO ARRISKUAN DAGOENGALTZEKO ARRISKUAN DAGOEN

ESPEZIEAKESPEZIEAK

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARGOA

Liburu honek Eusko Jaurlaritzako KulturaSailaren laguntza jaso du.

Egilea: Fernando Pedro PérezA.D.E.V.E.

Argitaratzailea: ADEVEArgazkiak: Fernando Pedro Pérez, Maite Legarra, Ameli Sainz Algorri.

Xabi Agirre, Kepa Zalakain. Diseiñua: Cristina Urionabarrenetxea. Lehen argitaldia: 2003ko iraila ISBN: 84-932684-7-X Legezko gordailua: BI-2419-03

2Ugatza (Gypaetus barbatus). Bonelli arranoa (Hiaraetus fasciatus).

Ibai kabuxa (Salaria fluviatilis). Zuhaitz igela (Hyla meridionalis).

Zarpada izendatua (Squalius cephalus). Mazkar arantzaduna (Cobitis calderoni).

EUSKAL HERRIKO GALTZEKO ARRISKUAN DAUDEN ESPEZIEAK

3Igaraba Arrunta (Lutra lutra). Bisoi europarra (Mustela lutreola).

Pirinioko desmana (Galemys pyrenaicus). Ferra-saguzar Mediterraneoa (Rhinolophus euryale).

Benarriz gorrizta ( Locustellla luscinoides). Benarriz arrunta (Acrocephalus schoenobaenus).


4Apoarmatu korrontzezalea (Mauremys leprosa). Apoarmatu istilzalea (Emys orbicularis).

Apo lasterkaria (Bufo calamita). Baso-igel jauzkaria (Rana dalmatina).

Isatsgorri barboa (Barbus haasi). Arrain Hiruarantza (Gasterosteus acuelatus).


5Arrano beltza (Aquila chrysaetos). Basoilo txikia (Tetrax terax).

Sai zuria (Neophron percnopterus). Mirotz urdina (Circus pygargus).

Mokozabala zuria (Platalea leucorodia). Miru gorria (Milvus milvus).


6Buztangorri Argia (Phoenicurus phoenicurus). Antxandobi handia (Lanius meridionalis).

Okil ertaina (Dendrocopus medius). Uhalde-enara (Riparia riparia).

Txirritxo txikia (Charadrius dubius). Argi oilarra (Upupa epops).


7Ipar-belarri handia (Plecotus auritus). Arratoi-belarri txiki saguzara (Miotis blythii)

Ferra-saguzar txikia (Rhinolophus hipposideros). Geoffroy saguzarra (Myotis emarginatus).

Antzandobi kaskagorria (Lanius senator). Ferra-saguzar handia (Rhinolophus ferromequinum).


8Apo pintatua (Discoglossus galganoi). Txilimporta txikia (Tachybaptus ruficolis).

Kodaka (Alosa alosa). Uhandre alpetarra (Triturus alpestris).

Schreibers saguzarra (Miniopterus schreibersii). Muxar grisa (Glis glis).


9Lertxun gorria (Ardea purpurea). Amiamoko beltza (Ciconia nigra).

Amiltxori txikia (Ixobrychus minutus). Amiltxori arrunta ( Nycticorax nycticorax).

Ekaitz-txori txikia (Hydrobates pelagicus). Amiamoko zuria ( Ciconia ciconia).


10Aztorea (Accipiter gentilis). Arrano txikia (Hieraetus pennatus).

Arrano sugezalea (Circaetus gallicus). Zingira mirotza (Circus aeroginosus).

Ubarroi mottoduna (Phalacrocorax aristotelis). Zapelaitz liztorjalea (Peris apivorus).


11Belatz handia (Falco peregrinus). Zuhaitz belatza (Falco subbuteo).

Arrano arrantzalea (Pandion haliaetus). Belatz txikia (Falco columbarius).


12Txirri Arrunta(Calidris alpina).Kuliska txikia (Actitis hypoleucos).

Urolaindia handia (Rallus aquaticus). Zingir-berdantza (Emberiza schoeniclus).


13Zingira-hontza (Asio flammeus). Hontza handia (Bubo bubo).

Itsas enara-beltza (Chlidonias niger). Txenada moko-beltza (Gelochelidon nilotica).


14Lezkari arrunta (Acrocephalus scirpaceus). Lezkari karratxina (Acrocrphalus arundinaceus).

Okil beltza (Dryocopus martius). Buztanzuri beltza (Oenanthe leucura).


15Gau Saguzar handia (Nictalus lasiopterus). Basoetako gerri-txoria (Certhia familiaris).

Txio horia (Phylloscopus trochilus).. Eulitxori beltza (Ficedula hipoleuca).


16

Lepahoria (Martes martes).

Txirritxo hankabeltza (Charadrius alexandrinus). Natter Saguzarra (Myotis nattereri).

Saguzar Biboteduna (Myotis mystacinus). Elu lursagua (Chionomys nivalis).


17

EUSKAL HERRIKOEUSKAL HERRIKO

INTERES GALTZEKO ARRISKUAN

DAUDEN ESPEZIEAK

1918

GALTZEKO ARRISKUANDAUDEN ESPEZIEAK

20

TAMAINA: zarpada izendatua zipridino-en familiako ibai arraina da. Normalean20 cm inguru izaten ditu baina badaude40 cm eta 1,5 kg gituztenak ere.

DESKRIBAPENA: ezkata handiko igeri-lari sutsu honek kolore berde arreska du,apur bat ilunagoa bizkarraldean, eta uzkieta sabel hegats gorrixkak ditu.

BIOLOGIA: hiruzpalau urterekin heldu-tasun sexualera iristen dira eta udabe-rrian arreske jartzen dira.

Maiatza eta ekain inguruan ar eta emeeksakonera gutxiko urgeldiak bilatzendituzte. Bertan, emeek arraultzeak ipinieta arrek ernaldu egiten dituzte. Emebakoitzak kolore hori argiko 20.000arraultzetik 50.000ra ipintzen ditu.Inkubazioak 10-12 egun bitartean irau-ten du eta larbak, jaiotzean, 7 mm ingu-ru izaten dute.

Arrain gazteak, multzoa batzen dira etaur-sakonera erdian egiten dute igeri; haz-ten heinean, berriz, gero eta bakartiagobihurtzen dira eta nahiago izaten dutebakark ibaiaren sakonean igeri egitea.

Arrain honi bizitzeko ibaien erdialdeagustatzen zaio, bertan ur-korrontea ezbaita azkarregia.

ELIKADURA: izugarri jatuna den espe-

zie urri honen elikadura era askotakoada: bizitzaren lehenengo urratsetan,krustazeoen larbak, algak, intsektuak,arrain arraultzeak eta zizare txikiak jatenditu.Helduaroan, berriz, harrapakariagobihurtzen da eta nahiago izaten du anfi-bioak eta arrainak harrapetzea.

HABITATA: Linneoren sailkapenarenarabera, iparraldeko katxoa, izatez,Europa osoan zehar bizi den Leuciscuscephalus espeziearen subespeziea da.Baina arrain hau Frantziako hegoaldeaneta Penintsula Iberiarreko iparraldeansoilik aurki dezakegu.

Euskal Herrian, berriz, Arabako hegoal-dean eta Ebro eta Bayas moduko ibaie-tan baino ez; gutxi batzuk oraindikZadorran bizi dira.

Araban katxoa poliki-poliki desagertzenaro da, kutsadura gero eta handiagoa-gatik eta gizakien eraginarengatik. Oraindela gutxi espezie honetako arrain ugarizegoela egiaztatzen duten agiriakbadaude.

50ko urteetan Bayas, Ebro eta Zadorraibaietan ibiltzen ziren pertsona batzuekazaldu digutenez, garai horretan ez zenbatere arraroa ibaiertz inguruetanberaiek “zarpada” izenez ezagutzenzuten espezie honetako arrain multzoakikustea.

ZARPADA IZENDATUAZARPADA IZENDATUA(Squalius cephalus)

GALTZEKO ARRISKUAN DAUDEN ESPEZIEAK

21


22


DESKRIBAPENA: gainera kolorapenmimetikoa dutenez oso erraz nahas-ten dira ibai zolako uharri eta kaskai-luekin, geldi-geldirik egoten dira eta.

TAMAINA: luzean 8 cm izan ditzakearrain honek eta ibaien behe-zatiakkolonizatu ohi ditu.

BIOLOGIA: egia esan, ia dira ikustenegun osoa ematen bait dute hondokoharrien azpian saturik, eta gauezbakarrik ateratzen dira animalia txikiakjatera.

Emeak handiagoak dira arrak bainoeta ernaroan, maiatzetik ekainerabitartean, 50.000 arrautz baino gehia-go uzten dituzte hondoko harri eta lan-dareetan.

Haragia gozoa duten arren, txikiegiakdirenez ez ohi dira jateko erabiltzenbaizik eta beita bezala beste arrainhandiagoak harrapatzeko edo arrainapaingarri gisa arrainontzietan sartu-rik.

ELIKADURA: larba, intsektu, zeopo-do, krustazeo eta antzekoen atzetik.

HABITATA: Iberiako Penintsulan badamazkar arantzadun ñimiño bat, aleendemikotzat jo daitekeena etaBacescu zientzialariak 1961ean des-kribaturikoak bezalakoa dena: Ebroibaiaren uretan ikus daiteke, Baños de

Ebro eta Laserna bitartean; edotaOmecillo ibaian, Espejoko ibarreanbehera; eta Bayas ibaian, Herreraherritik aurrerantz. Cobitis calderoni duizen zientifikotzat, colmilleja deCalderón gaztelaniaz.

Cobitis taenia-ren antzekoa da, oso;taxon horren baitan biltzen ziren duelahamarkada batzuk arte IberiakoPenintsulako ibaietako mazkarrikgehientsuenak. Ebro ibaiaren arroanez ezik, Duero eta Tajo ibaien arroetanere bizi ohi da honako espezie hau.Euskal Herian dauden populazioak,aldiz, espezi honen iparraldeko bana-keta-mugari dagozkio, biogeografia-ikuspegitik.

Habitat-suntsiketari zor zaio arrainhonen iraungipenaren arrazoi nagu-sia: ezari-ezarian ubideak aldatuz joandira, eta harrapakin-espezie aloktono-ak sartuz.

MAZKAR ARANTZADUNAMAZKAR ARANTZADUNA(Cobitis calderoni)

23


24


DESKRIBAPENA: ibai kabuxa ezagu-nen senitarteko hurbila da eta urgezatan bizi den Europako kabuxabakarra da.

Ibai kabuxaek sexu dimorfismo nabariadute. Arrak emeak baino ilunagoak iza-ten dira eta buruan duten gandorra han-diagoa da. Gorputz luzekina, estua, bilu-zia eta likatsua dute.

Kolore ezberdina izaten dute, arraintal-dearen, inguruaren eta gogo aldartearenarabera. Orokorrean arre berdeska iza-ten da, orban txiki ilunekin. Alboak,berriz, kolore marroi argikoak izaten ditu,eta bertako orbanak obalatuak eta biz-karrekoak baino handiagoak dira.Sabela, berriz, zuri horiska dute etamasailetan ia beti bizpahiru marra argiarreska izaten dituzte.

BIOLOGIA: arrain mota honek nahiagodituen ibaiak ur gutxikoak, argiak etalasaiak izaten dira, hondoa harritxoezestalita eta asko jota ere metro batekosakonera izaten dutenak. Arrain seden-tario eta bentikoa da eta egun osoaharrien artean izkutatuta ematen du.

Arre horixka eta berdexka arteko koloreezberdinak izan ditzake eta bizi deningurura ezin hobeto mimetizatzen da.

Udaberriaren azkenaldera eta udarenhasiera aldera ugaltzen da. Garai horre-

tan emeek gutxi gora-behera milimetrobateko diametroa duten arraultzeak jar-tzen ditu ibai hondoko harrien azpian.Arrak, berriz, arraultzeak ernaldu ondo-ren larbak hazi arte zaindu egiten ditu,uretan bizi den beste animaliren batekjan ez ditzan.

Arrain bizi eta bitxi hauek gaztetan taldehandietan ibiltzea atsegin dute. Helduakegiten diren heinean, aldiz, bakartiagobihurtzen dira eta ibai gune bat aukera-tzen dute modu sedentarioan bizitzeko.

ELIKADURA: gaitasun horretaz balia-tzen da, ibai hondoan ia mugitu gabeharrapakin txikien zai egoteko; hainzuzen ere, arrainkumeak, krustazeoaketa intsektuen larbak ikusten dituenean,mugimendu ezkar batez eraso egitendie. Izan ere, frailea izugarri jatuna da.

HABITATA: penintsula Iberiarrarenekialdeko, Frantziaren hegoaldeko,Italiako eta Afrika hegoaldeko ibaietanzehar dabilen arrain honek 8 cm-tik10era bitartean izaten ditu, baina 15 cmizatera ere hel daiteke Euskal Herrrianbizi direnak gutxi dira eta Arabako hego-aldean egoten dira, Bayas eta Omecilloibaietan eta Ebroko hainbat ibaiadarre-tan, hain zuzen ere.

Espezie hau desagertzearen arrazoiakbizi diren ibaien kutsadura eta kanpokoespezieen sartzea izan dira.

IBAI KABUXAIBAI KABUXA(Salaria fluviatilis)

25


26

HEGOALDEKO ZUHAITZ- IGELAHEGOALDEKO ZUHAITZ- IGELA(Hyla meridionalis)


DESKRIBAPENA: zuhaitz-igel arrunta-ren subespezietzat hartua izan zenhasieran Hegoaldeko zuhaitz-igela; harkez bezalako kantatzeko modua, kolorea,eta ahots-zaku forma ageri ditu, ordea.

Kolore berde-berdea du eta azal leunbezain distiratsua dauka. Hatzen bukae-ratan disko itsaskorrak ditu. Bestalde, 5-6 zentimetro bitarteko neurria izan ohi du.

BIOLOGIA: udaberri partean, negukolozorrotik esnatu orduko, apiriletik ekai-nera bitarteko hilabeteetan, helduakputzu eta urmaeletara lekualdatzen dira;arrak ur-bazterreko lezka ondoetangeratzen dira eta hainbat soinu egitendute euren lurraldea zedarritzearren.Sasoi horretakoak dira, hain zuzen, korumodura abesten dituzten kantuak, ur-bazterrean bilduta dirauten bitartean;une horretan araldian dauden emeakerakartzeko asmoz egiten dituzte soinuhoriek. Galtzarbeko estaltzeak izatendituzte eta estalaldiak pare bat ordu irau-ten du.

Emeek gauez edo egunsenti alderaerruten dituzte eskuarki arrautzak –900-1.200 bitartean–, 1,5 cm-ko diametroadaukatenak; horietatik 5 mm, muki-estal-durari dagozkio. Arrautza horiek intxaurbaten neurriko masetan bildu eta urpekolandareetan itsasten dituzte.

Beste anuru batzuena ez bezala,Hegoaldeko zuhaitz-igelen errunaldia

hainbat astez luzatzen da. Gutxi gorabe-hera, 13-16 egunen buruan jaiotzen diraapaburuak.

Urazaletik hurbil geratu ohi dira, eta bihilabete inguru behar izaten dituzteeuren itxuraldaketa osoa burutzeko.

Uretatik kanpo egiten duten igeltxoekihien gainera eta ur-masen ingurumarie-tako landareetara igotzen dira, etaintsektu txikiez elikatzen hasten dira;harik eta urriaren amaiera aldean, udaz-kenaren etorrerarekin, Mendizorrotzmendiko eta Igarako populazioek etenegiten duten arte jardun beteko aldia, etagoroldio artean edo urmaelen hondokolokatz artean ezkutatzen dira, hiberna-tzeko asmoz.

ELIKADURA: Ilunabar aldera, eta bere-ziki gau partean, jardun etengabeandihardu, intsektuak ehizatzen; eta are,zenbaitetan, egunez ezkutaleku izandituen landareen gainetik jaisten da, etaburu-belarri aritu ohi da lurzoruko hain-bat intsektu-espezie eta miriapodoakjazarri eta ehizatzen, horietxek baititu eli-kagai nagusi.

HABITATA: ur-ingurunera atxikita dagozeharo. Ur-masen hurbileko landare-lur-zorua hartzen du bizilekutzat eta ez daigo ohi 300 metrotik gorako altitudeetara.Kolorea bizkor alda dezakeen anfibioada. Ur-masen ingurumarietako zuhaix-ken eta ihien hosto artean ematen ditu

27


28

eguneko orduak, zirkinik egiteke, dago-kion kolore berde argiari esker aise mime-tizatuta. Daukan kolore kriptiko edo ilunhori, hain zuzen, oso baliagarria zaio

harrapari askorengandik babesteko.

HEDAPENA: EuskadiL Herriko anfibiorikurriena da. Lekuko izaera baino ez duten

ale bakan batzuk baino ez daude,toki jakin batzuetan bakarrik bizi dire-nak, esate baterako: Donostia etaOrio arteko Mendizorrotz mendian,Donostiako Igeldo auzoan eta ingu-rumarietan, eta baita Donostiakohego-mendebaldeko Igara auzoandauden zenbait putzutan ere, itsaso-aren eraginez leundutako eguraldi-baldintzen pean babes hartuta,berez Mediterraneoko espezieabaita.

Hegoaldeko zuhaitz-igelak bizi-raun dezan, beren horretan eutsibehar zaie Mendizorrotzeko etaIgarako ur-masei, horietxek bai-tarabiltza ugalketarako.

Duela gizaldi bat baino lehena-gotik egiaztatuta dagoHegoaldeko zuhaitz-igelaren iza-era Mendizorrotz mendian.Lehendabiziko egiaztapenak1880koak dira. Hegoaldekozuhaitz-igelaren adibidea salbues-pentzat jo daiteke Gipuzkoan,berez Ipar Afrikako espezieabaita, mendebaldekoa etaMediterraneokoa. Honako heda-pen-eremua dagokio: IberiarPenintsula osoa, Kantauriko men-dizerra izan ezik; Frantziakohegoaldea; Italiako ipar-mende-baldea; Afrikako iparraldea; Balearuharteak; Kanariar uharteak; etaMadeira.


29


30

DESKRIBAPENA: lumaje nabarmenaagertzen du, gainerako hegazti sarras-kijaleengandik bereizten duena.Eztarriko lumak eta papar eta sabelal-dekoak gorriztak dira, eta kontrastebizia egiten dute buruan dituen zuri-horixkekin. Begietatik mokorainokoaldean inguru-xingola beltza du, mas-kara baten antzean. Mokoan, inguru-xingola beltz hori zurda-sorta bihurtzenda, behe-barailatik hedatu eta, bizarantzean, horren azpian erori eta gailen-tzen dena. Hortik hegazti honen izenzientifikoa, Gypaetus barbatus, sai-arrano bizarduna adiera duena.

Buru gainean luma tentekor batzukagertzen ditu, asaldaturik dagoeneanzabaltzen dituenak, arranoek egitenduten bezala. Azpian, begi horixka etaesklerotikako zirkulu gorrimin batezinguratuek begirada mehatxagarriaematen diote, moko grisa luze, kako-dun eta amaieran beltz baten gaineannabarmentzen dena.

Bizkarraldea eta isatsa gaua bezain ilu-nak diren arren, luma bakoitzak lerrozurixka agertzen du erdian, hegoei dis-tira metalikoak ematen dizkiena.Hanketako tartsoak lumaz jantziak diraeta atzazalak luzeak.

Ugatza dugu Europako harraparirikhandiena.

TAMAINA: luzera: 120-140 cm. Hego-luzera: 275 cm. Pisua: 6-8 Kg.

BIOLOGIA: hegazti geldikorrak dituguugatzak, eta lurralde propioa dute bizitzaosorako, bikote-kidearekin konpartitzendutena. Lurralde horretan badira lekubatzuk garbi mugaturik daudenak, esa-terako, habiagintza-lekua, habia inguru-ko aldea eta bikotearen eragin-aldea,beste bikote batzuen lurraldeei gainezardakiekeena.

Urriaren amaiera aldetik ikus daitezkekide biak adarrak eta material ezberdi-nak habia-lekura bidean daramatzatela,eta bertatik hurbil uzten dituzte berenobra egiteko materialok. Habia egin ohidute hormatzar malkartsuetako haitzulo-etan edo euritik babesturiko erlaitzetan.Tamainari dagokionez, 1 eta 2 metrobitarteko altuera eta 1 eta 1,5 metrobitarteko zabalera izan ohi ditu. Kanpokoegitura koniferoen adarrez eginda dago,eta barruko kofagunea orbelak, ileak,zurdak, helduen sabelaldeko lumak etaanimalien larruak erabiliz estaltzen dute.

Abenduan edo urtarrilean gertatzen diraeztei-hegalaldiak, eta arrak, urtearengainerakoan isil, garrasi batzuk jaulki-tzen ditu emearen aurrean. Bikoteakaralditik kanpo ere, lurraldeko lekurenbatean elkarrekin topo egiten dutenean,hegalaldi zirkular laburrak egiten baditu,

UGATZA UGATZA (Gypaetus barbatus)


31


32

garai honexetan gertatzen dira berenagerraldi ikusgarrienak –beti habia ingu-ruetan–: bikoteak igoerak egiten dituairean, zirkulu meharrak eginez, geroaltuera handitik erortzeko.

Horren ondoren gertatzen dira estaldu-rak, eztei-hegalaldiei amaiera emanez,hainbesteko arduraz egin duten habianbertan. Emeak, maitekor, agurrezkokeinu erritualak egiten dizkio arrari,honek kulunkatu eta bere eztarrikokolore laranjak erakusten dituen bitar-tean. Gero, arra gaineratzen zaio eme-ari, hegoak zabalduta orekari eusteko,eta bere kidearen garondoa mokoka-tzen du. Estaldurak 20 segundo bainoez dirau, eta lehenengo estaldurak ger-tatu zirenetik hilabetea igarota -urtarri-laren erdi aldetik otsailaren lehenengohamabostaldira bitartean- erruten dituemeak bi arrautza zuri-arrexka, lau

eguneko tarte batean.

Berehala ekiten dio inkubatzeari, arrarenlaguntza izaten duela askotan zereginhorretan.

Arrautzak bi hilabetez berotu ondorenjaiotzen da lehenengo txitoa, eta lauegun geroago bigarrena, baina azkene-ko hau luzaro gabe hil ohi da ahul-ahuleginda. Txitoa lumatxa grisa batez esta-lita jaiotzen da, eta gurasoek gau etaegun estaltzen dute haren lehenengo 12bizi-egunetan, eta jaten ematen dizkiotehezurretatik erauzten dituzten tendoi,larru eta gihar zati xumeak. Maitekiro erezaintzen dute bi gurasoek, laguntzendiote jarreraz aldatzen, garbitzen dizkio-te iraizkinak, leuntzen diote lumatxa...

Hilabeteko adina ez duen bitartean ezdute bakarrik uzten habian. Orduan,


33


34

janaria eskaintzera mugatzen dira,ahoan sartu gabe. Haren lumatxa grisaktonu marroi argitsua hartzen du, eta las-ter ageri zaizkio luma nagusien orratzak.

Txitoa lau hilabetetan egoten da habian,lehenengo hegadei ekin eta helduentamainaren antzekora iritsi arte.Gurasoen habian ematen duen egonaldiluzea zor dakioke hezurrak aprobetxa-tzeko teknikak ikasi beharrari. Habianematen dituen azken egunetan saltohandiak egiten ditu eta indar handizastintzen ditu hegoak, gurasoak, heganegitera bultzatzeko, habiatik hurbil,baina pausatu gabe, hegan igarotzendiren bitartean. Azkenean, goseak era-ginda, gainditzen du beldurra eta jauziegiten du, hegan egiten dutela hurbilekoharkaitz bateraino.

Planeo laburrak egiten ditu egun batzue-tan, eta, azkenik, hegada-ri ekiten dio gurasoekinbatera, mugimendubakoitza imitatzen duelaeta hegadaren teknikakmenperatzen ikastenduela.

Abuztuan gurasoei jarrai-kitzen die gazteak, haiek,janari bila, lurraldea azter-katzen duten bitartean.Janaria aurkitu dutenean,airetik botatzen dizkiotehezurrak, gazteak jaterajaits dadin lurrera. Egurasko ere botatzen dituztepuskalekuetara, kumeakhezurra nola puskatu

behar den ikas dezan.

Irailaren amaieran, udazkena iristendenean, independizatu egiten dira gaz-teak, eta neguan gurasoen lurraldea utzieta feudo propio bila joan ohi dira, bizi-rauteko baldintza egokiak dituen feudopropio bila.

ELIKADURA: hezurak jaten ditu.

HABITATA: ugatza oso harrapari exijen-tea da habitatari dagokionez; goi-altitu-deko mendikatea edo mendiguneetankokatzen da, beharrezkoa baitu izadi-baliabideak ukitu gabe egotea. Gizakiakgertarazten duen habitat horien suntsi-pena eta eraisten duten su-armak diraespezie honen iraungipenaren arrazoinagusiak, mehatxaturik dagoela berebanaketa-alde osoan, hots, Europa etaAsian.


35


36

DESKRIBAPENA: eper arranoa koloremarroi iluna du bizkarraldean, eta kolorezuri dirdaitsua bular-saihetsetan etasabeleraino, hau-hemenka sakabanatu-riko orban ilunekin.

TAMAINA: luzera: 66-75 cm. Hego luze-ra: 170 cm. Pisua: 1,6-2,5 kg.

BIOLOGIA: harrapari hauek oso seden-tarioak eta beren lurraldeari atxikiak diraeta neguaren gogortasunak behartzendituenean bakarrik joaten dira ehizaasko dagoen eremu urrunagoetara

Belatz baten abiadura, aztorearen trebe-tasuna eta bizkortasuna eta atzaparre-tan arrano beltzaren indarra duen arranohau, ehiztari bikaina da. Bere ehiza-lurren gainetik astiro egiten du hegaz,altuera erdian. Harrapakin bat begiztatuorduko, asaldura handia nabaritzen dabere portaeran eta goitik behera oldar-tzen da harengana ziztu bizian.

Azaroan araldia etortzen zaie hegaztihauei eta orduan eztei-hegadak, kabiaketa estalketak egiten dituzte. Emeek,egun bateko aldearekin, bi arrautze jar-tzen dituzte -oso gutxitan hiru-, eta 38-40 egunez inkubatzen dituzte.Bitartean, arrak kabia babestu eta berelagunari jana ekartzen dio.

Apirilaren hasiera aldean jaiotzen diraarranokumeak. Hauek, hilabete eginarte, ez dira hasiko beren lehenengo

hegaldatze ariketak egiten. Bi hilabetedituztenean, beren janaria lortzekogauza dira eta abuztu aldean kabiabehin-betiko uzten dute.

ELIKADURA: Hegaztiak bere elikadura-ren %75ª dira. Horrez gainera, ugaztu-nak -karraskariak eta untxiak- etanarrastiak ere jaten ditu.

HABITATA: bizitzeko, nahiago ditualtuera apal eta ertaineko mendikateak,zuhaitz gehiegirik gabekoak eta arrisku-rik gabe finkatu eta kabia egin ahal iza-teko harkaiztegi eta malkar pikoak ugaridituztenak.

Hegazti hauen izaera haserrekoiak,jabetza-zentzu handiak, eta beren lural-dea defendatzen duten sugarrak besteedozein harrapakari espezieren ondoanbizi izatea galarazten die.

BONELLI ARRANOABONELLI ARRANOA(Hieraetus fasciatus)


37


38


DESKRIBAPENA: bizkarralde arre-oliba du bereizgarri, kolore ilunez ildas-katurikoa. Arre-ilunak ditu isatsa etahegoak; beheko aldeak zurixkak ditu,baina paparraldea gorriztagoa ageri du.Hankak gris-argiak ditu.

TAMAINA: luzera:14 cm.

BIOLOGIA: sastrakadi,belar garai eta heskaie-tan egiten du habia, ure-tatik hurbil nahiz urrundaudenetan. Lurzorugainean eraikitzen duhabia, katilu-erakoa.Urtean errunaldi bakarradagokio; bospasei arrau-tza erruten ditu orduan.Benarriz arrunten popu-lazioen atzerakada,berriz, zingiradietakohabitatetan jasandakoaldaketen eta narriadu-raren ondorio da; ugalal-dian pairatzen dute,bereziki, horien erasana.

ELIKADURA: intsektuezelikatzen da gehienbat;alabaina, ez die muzinikegiten beste zenbaitartropodo txikiri ere.

HABITATA: habitat osoberezia du bizilekutzat:

alegia, eremu hezeak inguratzen dituz-ten lezka-mendelak. Jarduera bizikohegaztia da; landaredi artean mugitzenda, baina lurzoruan ere ibili ohi da.

BENARRIZ ARRUNTABENARRIZ ARRUNTA(Locustella schoenobaenus)

39


40

DESKRIBAPENA: bizkarraldean kolorearre uniformea du bereizgarri; buruaapur bat ilunxeagoa du. Bekain motz bateta kokots zuria ditu. Arre-koloreakdauzka hegoak. Isats zabal eta zerren-datua du. Beheko aldeak argiak ditu;saihetsaldeak eta paparraldea, tinduilunxeagokoak. Arre-olibak dauzkamokoa eta hankak.TAMAINA: luzera: 19 cm.BIOLOGIA: migrazio-garaian,zuhaixken eremuetan ereageri da, baita uretatik alden-duta daudenetan ere.Jarduera handiko hegaztia da,harat-honat etengabean dabilbeti eremu zingiratsuetakolandaredi artean. Lezka arte-an egiten du habia; lezka-zur-toinetan oinarritzen du habia,uretatik altuera gutxira. Katilu-eitea ematen dio habiari; lan-dareez baliatzen da habia egi-teko eta barrualdea tapizatuegin ohi dio. Urtean errunaldibakarra dagokio; lauzpabostarrautza erruten ditu orduan.Benarriz gorrizten populazio-ak mehatxu larri baten peanbizi dira: hauskortasun-arriskulatza pairatzen dute, giza-jar-duerek euren habitatean era-gindako aldaketa eta kaltesarriak tarteko. ELIKADURA: batik bat

intsektuez elikatzen da.HABITATA: habitat oso zehatzean biziohi da eskuarki: eremu hezeetako lezka-dietan, giza-jardueretatik urrun kokaturi-koetan bereziki.Banaketa-eremu zabaleko espeziea daEuropan. Euskal Herrian, baina, kostal-deko bi herritan bakarrik ageri da.Hegazti migratzaile udatiarra da.

BENARRIZ GORRITZABENARRIZ GORRITZA(Locustella luscinoides)


41


42


DESKRIBAPENA: sagu txiki baten osoantzekoa da: 10-13 cm luzean, eta 45-80 gramoko pisua duena; 2 cm-ko tron-pa mugikorra du ezaugarri eta tronparenmuturrean ditu sudur-hobiak. Ilaje sarri,luze, distiratsu eta leuna dauka, koloregris-ilun bizikoa, ia-ia zuria eztarri etasabelaldean.

BIOLOGIA: Iberiar penintsulako espezieendemikoa da. Pirinioko desmanakLeizarango biotopoan aurkitu duEuskadiko azkeneko gotorlekuetako bat.Bizilagun isila da, mendi-erreketako urfresko eta kutsatugabeak dituena gogoko.

Dagokion espezie-izenaren arabera,Pirinio mendikatea behar luke kokaleku

bakartzat, baina eremu geografiko zaba-lagoan ageri da, Iberiar SistemaZentralean, Portugal iparraldeko men-dietaraino, eta Kantauriko Sisteman.

Hedapen urrikoa denez, interes berezikoespezietzat jotzen du EspezieMehatxatuen Euskal Katalogoak.

ELIKADURA: ornogabekoak jaten ditu;intsektuak, zizareak, miriapodoak etab.

HEDAPENA: Euskal Herriaren baitan,Leizaranen ez ezik, Txingudin ere agerida eta baita Oiartzun ibaiak mugakidedituen mendi-erreketan ere, horietakourak argi eta garbiak baitira eta landare-di oparoa ageri baitute ur-bazterrean.

PIRINIOKO DESMANAPIRINIOKO DESMANA(Galemys pyrenaicus)

43


44

DESKRIBAPENA: arpegiaren alde ila-gabeak kolore argikoak ditu; belarriaketa hegoetako mintzak, ordea, grisakdira. Bizkarraldea, marroi grisaska tonugorriskekin, sabelaldearen zuri horiskaedo grisaska tonu gorriskekin, sabelal-dearen zuri horiska edo grisaskatik argibereizten da. Umeak, animalia helduakbaino grisaskagoak izan ohi dira.

TAMAINA: espezie taldekoia eta harpeta-rra da hau, bitarteko tamainakoa. 9 eta 17,5gr bitartean pisatzen du eta 4,3 eta 5,8 cmbitarteko luzera du; azken hau, Buztanakontatu gabe, 2,2 eta 3 cm artekoa.

BIOLOGIA: erne egoten da martxotikazaroaren erdialdera arte, garai honetanbere hibernazio aldia hasten baita.Denbora horretan, sapaitik zintzilikatuohi da bere lagunen ondoan, hauek berehego-mintzekin besarkatzen dituelarik,sarritan aurpegia eta burua elkarri mihiz-katzen dioten bitartean.

Eme bakoitzak urtean kume bat izatendu. Honek, jaiotzean, 4 gramo pisatzendu eta abuztuaren hasiera edo erdialde-an hegan egiteko gauza da.

Gaueko ehiztari trebea, ilundu deneanbaizik ez da ateratzen bere gordelekutikintsektu bila joateko. Altuera apalean,ezponda eta aldapetan egiten du ehiza,

baina basoetan edo sasi itxi samarretanere bai. Hegan egiten, astitsu eta hara-hona ibiltzen da, trebetasun handiz, etaairean mugitzen ez dela ere egon daite-ke, hegoei eraginez.

ELIKADURA: bere harrapakinik ohizko-enak gaueko tximeletak eta askotarikokoleopteroak dira. Hegan dabilelarikirentsi ohi ditu, baina batzuetan jantokiberezietara eramaten ditu patxadan jate-ko, batez ere handiak badira.

HABITATA: bizitzeko nahiago dituenlekuak beroak, oihantsuak eta kararriz-koak dira, hutsune asko eta inguruetanura daukatenak.

HEDAPENA: ferra-saguzarra EuskalHerrian bizi diren saguzar guztietarikurriena da eta desagertzeko arrisku han-dian dago, berejanaria lortzen duenohizko lekuak -zuhaiztiak eta haueninguruetako larreak- desagertzearenondorioz eta, baita ere, beharrezko bal-dintzak -hezetasuna, lasaitasuna, e.a.-betetzen dituzten eremuak falta zaizkio-lako.

Penintsula Iberiarrean, kiroptero haumediterraniar eragina handiagoa deneskualdeetan bizi ohi da. Klima gogorrekomendikateetan, Pirineoetan esate batera-ko, guztiz urria da.

FERRA SAGUZAR FERRA SAGUZAR MEDITERRANEOAMEDITERRANEOA

(Rhinolophus euryale)


45


46


DESKRIBAPENA: animalia eder honekgorputz fusiformea du, bizkarraldeaniluna eta sabelaldean zuriska den ilaiazestaila, buztan zabal eta gihartsua etaburu zapala. Bere luzera 100 eta 120zentimetro artean dabil eta pisua ez da10 kilogramotik garagoa. Ilea, distiratsuaeta sarria, bizpahiru zentimetro luzekoilazki oso trinkoak osatzen du, eta honekuretatik isolatzen du.

TAMAINA: burua eta gorputza: 65-85cm. Buztana: 40-43 cm. Pisua: 7,3-10Kg.

BIOLOGIA: biologi aldetik, bere ezau-garririk harrigarrienetako bat apartekourperatze iraunkortasuna da, ur azpian

hiru eta lau minutu artean egon baitaite-ke etengabe mugituz. Horren arrazoiabihotz erritmoa eta, beraz,odolaren zir-kulazioa moteltzeko duen gaitasuna da;modu horretan, presio arteriala aldatueta burmuinetarako odol emaria gutxitugabe, denbora gehiago iraunarazi deza-ke oxigenoa.

Lehorrean, ugarabak bizkorrak etanekaezinak dira. Ibilera azkarra dute etagau batean hogei kilometro baino gehia-go ibil daitezke. Beste haragijale batzuekez bezala, gose denean bakarrik ehiza-tzen du. Eguneko gainerako denbora,bere burua txukuntzen, atsedena har-tzen, eguzkitan egoten eta jolaseanematen du.

UGARABAUGARABA(Lutra lutra)

47


48

Ugarabak urtez urte gordeleku berberaaukeratu ohi du bere kumeak jaiotzeko.Estalketa eta gero, emeak bi edo hiruume itsu eta babesgabe egiten ditu.Hauek, handi hilabetera, begiak irekitzendituzte eta, zazpi egun eskas geroago,oraindik edoskitzen dutelarik, uretaraeramaten ditu amak.

Jaiotzatik hirurogei egunera, titia ken-tzen die. Ugaraba txikiek beren lehenbi-ziko janari solidoa hartzen dute etaarrantza egiten ikasten dute. Ia urtebe-tez ama bere umeei adiadi bizi da, bainadenbora hori igarota berriro arreske jar-tzen da eta ar menperatzailea hartzendu eta honek umeak amaren lurraldetikegozten ditu.

ELIKADURA: izugarri eginkorra delarik,

etengabe igeri eginez eta errekakoharrien artean ikusmiatuz bilatzen dujanaria. Modu honetan, hainbat arrain,igel, Karraskari eta lo egiteko errekaertzera hubiltzen diren txori txikiak ereharrapatzen ditu.

HABITATA: erreka eta errekatzu.

HEDAPENA: ugaztun guztietan adi-mentsu, maitekor eta amoltsuenetakoada ugaraba, eta behardaba bere gorpu-tza eta adimena ibaian bizitzera hobe-kien moldatu dituena. Hala ere,Euskadin desagertzen ari da.

Gizakiak ibai eta erreketan sortzenduen eragina eta kutsadura dira anima-lia hau gero eta urriago bilakatzearenzergatiak.


49


50


DESKRIBAPENA: ez du abiadura han-dian korrika egiten, ez eta arboletara igoere. Hala ere, oso harrapagaitza da eta,txikia denez -oso gutxitan gainditzen du45 zentimetroko luzera, 18ren bat zenti-metro dituen buztana barne, edo 1.300gramoko pisuahutsune txikietatik sartze-ko gauza da. Belarri txikiak eta hankasendoak dituen gorputz luzagan, kolorearre iluneko ilaia bikain eta distiratsuanabarmentzen da, muturrean eta koko-tsean orban zuri bat duena.

Bere buru zabala estaltzen duen ilaiarenartean belarriak ez dira ia nabariak, kolo-razioa arreiluna da, musturrean duennarrio zuri nabarmena ezpainetan heda-tzen delarik. Bisoi amerikarraren aldean(Mustela vison) hauxe da ezaugarririknabarmena, honen narrioa behekoezpainetik soilik hedatzen baita, honetazgain, espezie hau indartsuagoa da.

TAMAINA: burua eta gorputza: 35-40cm. buztana: 13-15 cm. Pisua: 500-1,500 gr.

BIOLOGIA: otsailaren amaiera aldeanbikoteak biltzen dira eta ernalketa egitenda. 39 eta 48 egun bitarteko ernaldibaten ondoren -batzuetan, hala ere, 70egun baino gehiago luzatzen da, obu-luaren ezarpen atzeratuaren ondorioz-,emeek bi eta bost arteko ume kopuruaizaten dute, lurrazpiko gordelekuetan.

Kumeak, jaiotzean, itsuak dira eta 30

edo 35 egun igaro arte ez dituzte begiakirekiko. Bost astean zehar, ama ardura-tsuak titia ematen die eta ondorengo lauhilabeteak jaten, jolasten, beren harra-pakinak atzematen ikasten eta handi-tzen emango dituzte. Azken hau, hainazkar egiten dute non denbora horrenburuan gurasoal bezain handi egitendira. Une horretan, gurasoek berenlurraldetik botatzen dituzte eta berentza-ko lurralde baten bila alderrai ibili beha-rrean aurkitzen dira. Bederatzi hilabete-rekin, sexu heldutasunera iristen dira.Hamar urtez bizi daitezke.

ELIKADURA: bisoi europarra batez ereilunabarrean eta gauean aritzen daibaietan zehar, karraskari, anfibio, arrain,urtar hegazti, karramarro eta ornogabe-en bila. Harraparia omen da, ur-arra-toiak, satorrak, arratoien arraultzak baitaarrainak ere jaten dituelarik.

BISOI EUROPARRABISOI EUROPARRA(Mustela lutreola)

51


52

Oinetako behatz artean igeri-mintz erru-dimentarioa dauka eta ihiz beteriko ain-tzira eta ibai bazterretan egoten da.

HABITATA: ingurune hezeetatik gertubizi da, padurak, ingurune hezeak,idoiak, etab beti ere bazterretatik babe-sazal ona dagoenean.

HEDAPENA: bisoi europarraErteuropatik (aintzinatik haren bizilekuaizan den eremutik) desagertzera era-man duen prozesua, kontinente hone-tako edozein ugaztunekin gertatu diren-guztietarik ikusgarri eta azkarrenetakoaizan da. Baina Europako erdialdeandesagertzen zen bitartean, mendebal-

derantz hedatuz zihoan, lehenikFrantzia -1831. Urte aldera- eta geroa-go, XX. Mendearen erdialdean,Penintsula Iberiarra kolonizatuz.

Bere jokabide hedatzaileak bultzatuta,haragijale txiki hau Pirineoak kostaaldetik zeharkatu eta Euskal Herrianfinkatu zen mende honen erdialdeazgero. Lurraldean era desberdineanbanatuta aurkitzen da.

Larrugintza-etxaldeetatik ihes eginda-ko bisoi amerikarrarekiko lehia zaileandago. Hauxe da, hain zuzen, ugaztunhonek Euskadin duen arriskurik han-diena.


53


5554

ESPEZIEBAKANAK

56

TAMAINA: luzera: 15-20 cm. Pisua:200-350 gr.

BIOLOGIA: hazkunde geldokoa da,ezen eta 8 urte dituelarik 16 cm. Luze dadoi-doi.

Bere bizitzaren hirugarren edo laugarrenurtean hasten da ugaltzen maiatza etaekaina aldean; aro honetan arra distiran-tago bihurtzen da eta “eztegu botoi” deitu-riko tuberkulu griska batzu agertzen zaiz-kio buruan, bizkarren eta operkuluetan.

Emeak erruten dituen arrautz horiak,5.000tik 10.000ra bitartean tinkaturikgelditzen dira eta oso ondo babesturikpozoitsuak bait dira beste arrainentzat(bai eta gizakiarentzat ere); bigarrenastean jaiotzen dira arrainkume txikiak.Udan taldetan bildu eta ibaietako sako-

nuneetara jaisten dira harri, harea,enbor eta landaretzaren artean ezkuta-turik letargoan sartzeko.

Aintzinako gizarteetan, erromatar etagreziarrentzat adibidez, Isatsgorri bar-boa ospakizunetarako jaki bezala, etaErdi Aroan elikagai fintzat hartzenbazen ere, gaur egun ez hala gerta-tzen, haragi gozoa izanda ere, arantzagehiegi dituelako.

ELIKADURA: intsektu-larbak jatenditu, baina ez die muzin egiten algeiedo urlandareei, orojalea bait da.

HABITATA: Europako ibaietan bizidiren arrain ezagunenetako bat daItsasgorri barboa. Ur sakon eta laste-rretan bizi da, hondoko uharrien arteanintsektu-larbakbilatzen.

ISATSGORRI BARBOAISATSGORRI BARBOA(Barbus haasi)

ESPEZIE BAKANAK

57


58

DESKRIBAPENA: ardatz-itxurako gor-putza dauka, alboetatik konprimatua;azal biluzia eta ezkatarik gabea izana-gatik, hezurrezko hainbat plaka dauzka.Kolore aldakorra du habitataren, adina-ren edota dagokion sexu-heldutasuna-ren arabera; baina, oro har, tonu arrex-ka edo grisaxkak ageri ditu bizkarralde-an, saihetsaldea zilarkara du eta sabe-laldea zurixka.

TAMAINA: arrain eurihalino txiki bat da,7-11 cm luze izateraino haz daitekeena.

BIOLOGIA: aleren batzuek ez dutesekula alde egiten ibaietako eurenhabitatetatik; beste zenbaitzuek itsaso-rantz migratzen dute, eta ugalaldianbaino ez dute egiten ibaietan gora.

ELIKADURA: jatun ikaragarria da etaaukera zabala du elikatzeko garaian:

uretako intsektuen larbak, zizare txi-kiak, edota krustazeoak (ur-arkakusoaktarteko).

HABITATA: ibai-bokaleetako ur gazie-tan nahiz mendialdeko erreketan dubizilekua.

Arrain hiru-arantzen populazioek behe-ra egin dute nabarmen azken urteotan,batik bat euren habitaten suntsiketaeta kutsadura direla tarteko.Arabako ibai-ibilguetan ez da arrainhiru-arantzaren arrastorik; begien bista-koa da, ordea, Nerbioien ezker-eskuinaldeetako ibai eta ubideetan.Populazio dezente handia dago, esate-rako, Leioako (Bizkaia) urtegian, etabaita Barakaldoko Castaños ibaian ere.Gipuzkoan, berriz, Jaizubiako erretene-tan (Bidasoa inguruan), eta, Urdaibaikoeta Zarauzko paduretan ageri da.

ESPEZIE BAKANAK

ARRAIN HIRU-ARANTZAARRAIN HIRU-ARANTZA(Gasterosteus aculeatus)

59


60

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: apo lasterkariak gor-puzkera sendoa du, hanka motzak etaglandula parotida nabarmen irtenak.Arrak ez dute 6 zentimetro baino gehia-go izaten luze; emeak, ordea, nahikoahandiagoak dira, eta 10 zentimetrotaraere iristen dira.

Beren lagunetatik bereizten dira aurrekohanka sendoagoak dituztelako; halaber,formazio itsaskor marroi ilun batzuk iza-ten dituzte eskuaren kanpoko aldean etaahurrean ere. Gainera, aho-zaku urdin-kara edo morea dute zintzur azpian.Zaku hori dilatatu eta burua baino arehandiagoa ere izan daiteke.

Oinetako hatzak elkarrekin loturik daudehatzen arteko mintz fin batez. Larruazimurtua du, garatxo lau samar eta dilis-ta formakoak, gorputz osoan irregularkihedatuta. Sabelaldea ere bikortsua du.

Bizkarraldea berde horiska edo olibatonuko grisa du; askotan aurki daitekelerro horiska dutela bizkarrezur osoanzehar. Sabelaldea hori argi orbandunaizaten dute.

Apo hau apo arruntetik bereizteko askida erreparatzea iris berde biziari: apoarruntarena anbar kolorekoa da.

Apo lasterkariari izen hori ematen zaioazkar korrika egiteko daukan ohituraren-gatik, ia beti bulkada txikiak eginez.Mugitzeko daukan era bitxiaren arrazoia

atzeko hanketan dago, aurrekoa hankentamaina berekoak baitira. Ia sekula ezda jauzika edo oinez mantso ibiltzen.

BIOLOGIA: igokari, korrikalari eta zulo-egile ona da. Mehatxua sentituz gero,azkar egingo du ihes; harrapatuta senti-tzen bada, ordea, bere larruko glandulabatzuetatik likido apartsu zuriska jariatu-ko du larruko glandula batzuetatik.

Uretara ugalketa aldian joango da soilik;hori udaberrian hasi eta uda bitarteanizaten da. Bere ugalketa aldia luzeagoaizaten da apo arruntarena baino.

Garai horretan, arrak eta emeak putzue-tara eta aldian aldiko ur aintziretara,erreka txikietara edo urtegietako ur baz-terretara joko dute ugaltzeko, jeneraleaneurite baten ondoren. Dezenaka alde bil-duko dira leku horietan.

Argi dago sakonera txikiko urak nahiagodituztela, betiere uretako landare gutxibadaude eta uraren tenperatura altuabada.

Arrek zintzurraren azpian aho-zakuadute, ia antzemanezina bilduta daukate-nean. Hari esker, batez ere gauez, kantuozenak egiten ditu beste sexuko apoakerakartzeko. Haren deia klaskada ozenmodulatua da, trinketa baten antzekoa,behin eta berriz errepikatzen dena.Klaskada hori bat-batean hasi eta buka-tzen da; maiz askotan segundo batez

APO LASTERKARIAAPO LASTERKARIA(Bufo calamita)

61


62

edo bi segundoz irauten du.Udaberriko eta udako gau lasai eta isi-letan, apo hauek osaturiko koroak biedo gehiago kilometro urrunagotik ereentzun daitezke.

Estalketa eta gero, emeek 2.000 eta4.000 arrautza bitarte errungo dituzte;arrautza txiki eta beltzak dira, masa lir-dingatsu batez estaliak. Bi ilaratan jarritaegoten dira, putzu hondoko landareetanfinkatuko diren bi kordoi lirdingatsuetanantolaturik.

5 edo 10 egunen buruan larbak jaiotzendirenean, txikiak eta beltzak dira, apoarruntaren larben oso antzekoak.

Askotan idortu ohi diren putzuetan ego-

ten direnez, apaburuak azkar garatzendira, eta hilabete baten edo bi hilabete-ren buruan, batzuetan baita hiru hilabe-teren buruan ere, uraren tenperaturareneta dauden jakien arabera, ura utzi egi-ten dute, 1,2 zentimetro inguru dituztela.Lehen hibernazioan hasi baino lehen 2zentimetro inguru izaten dituzte.

Ugaltzeko aldi baterako putzuak hauta-tzen badituzte, bizi-iraupenerako estra-tegia batengatik da, hain zuzen ere urhorietan ez dagoelako harrapakaririk -arrainak, esate baterako- arrautzakjango dituztenik. Hala eta guztiz ere,egiaztaturik dago apo lasterkariaren lar-ben heriotza tasa oso altua dela, etagauza bera gertatzen da metamorfose-atu berri eta lehorrera atera berri dire-

ESPEZIE BAKANAK

63


64

nen kasuan.

Helduak direnean, luze bizi ohi dira.Egiaztatu ahal izan da gatibu daudela15 urte ere bizi ahal direla; aske daude-la, ordea, oso gutxi dira zahartze hutsa-ren ondorioz hiltzen direnak.

Itsasotik hurbil bizi diren populazioakarazorik gabe ugaltzen dira aintziragatzdunetan ere.

Ugaltzeko garaiaz kanpo, taldekoia iza-teko joera dauka, eta maiz askotan ani-malia bat baino gehiago aurki daitekeaterpe berean. Apo arrunta bezala, asal-datuta dagoenean gorputza puztu etaatzeko hankak altxatzen ditu.

Batzuetan, azaldu ezin daitezkeen arra-zoiak direla medio eta bat-batean ugal-tzeko hautatua duen aintzira utzi eta lekuberri baten bila joaten da.

ELIKADURA: Apo lasterkaria oso ani-

malia lurrekoa da. Jarduera gehienagauez du. Egunez, orbelen artean eta lurazpian ezkutatzen da, eta ez da irtetengauez jaki bila abiatzen den arte. Gehienmaite duen jakia tinko jarraikitzen ditueninurriak dira.

Moluskuak, armiarmak, lur-zizareak,leku hezeetako kukurutxak eta intsektumota asko ere jaten ditu.

HABITATA: gehien maite dituen habita-tak alorrak eta lubakiak dira, eta horienondotik landa zabalak. Askotan, oinarribuztintsu eta hareatsuko landatu gabe-ko lur azalera zabalak dauzkatenherrietan bizi da: lur horretan zulo txi-kiak egingo ditu ezkutatzeko.Tenperatura altuak behar ditu, bai etaarrautzak erruten dituen putzuetakouraren tenperatura altua izatea ere, lar-bak ahal den eta hobekien gara daite-zen. Hori dela eta, eta kostaldetik hurbildauden leku heze eta putzu asko alda-tzen eta idortzen ari direlako, oso ere

ESPEZIE BAKANAK

65


66

urria da Bizkaia eta Gipuzkoan.

HEDAPENA: Bizkaian eta Gipuzkoangutxi daude, eta Bizkaian, bereziki, osogutxi. Apo lasterkaria kostaldeko landaeta leku hezeetan baizik ez da bizi. Apohonen populazioa nagusia UrdaibaikoBiosferaren Erreserban aurki daiteke.

Esan daiteke Euskadin anfibio honek ezduela presentzia jarraikirik. Gipuzkoanere kostaldean baizik ez da urkitzen,hain zuzen ere Txingudiko berroetan,Bidasoa ibaiaren bokalean. Populaziohau oso urria da, eta nabarmen egitenari da atzera, ugalketarako erabil-tzen zituen putzu asko idortu dire-lako. Hura babesteko ahaleginakegin zituen Eusko JaurlaritzakoNatur Ingurunearen Antolamendueta Ikerketako Zuzendaritzak.Espezie zaurkorren artean sailka-tu eta Espezie MehatxatuenEuskal Katalogoan sartu zuen.Araban, ohikoa da espezie hauhegoaldean, eta haren populazio-ak arriskutik kanpo daude.

Lurralde horretan, bai lautadan,non Gasteiz inguruko (Lakua,Arriaga, Ariznabarra) garaiangaraiko putzuetan, Ullibarri-Ganboako urtegiko bazterretanedo Egileorretik hurbil diren leho-rreko alorrak zeharkatzen dituztenur-ibilgu txikietan ugaltzen diren,eta bai Gorbeiako ParkeNaturalean edo Arabako Errioxan,Ebro ibaiaren inguruetan, ere.

Euskal Herrian Itsasmailatik hasi

eta 1.060 metro altu diren lekuetarainoaurki badaiteke ere, espezie honek joeraargia dauka 700 metrotik beherako lekubaxuetan finkatzeko.

Iberiar Penintsula osoan aurki daiteke,bai eta Europako mendebaldean etaerdialdean ere (Frantzia, Belgika,Alemania). Antzinako Txekoslovakianeta Polonian ere auki daiteke, herriBaltikoetara bitartean. Haietan, 2.000metroko altueran ere bizi da. BritainiaHandian, nahiz eta han atzera egiten ariden, eta Irlandako Hegomendebaldeanere bizi da.

ESPEZIE BAKANAK

67


68

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: tamaina ertainekoigela, gehienetan 70 mm-ko luzera gain-ditzen ez duena.

Gorputzaren goialde ia guztia kolorenabar gorriskakoa da, baina zenbaitetanorban ilun txikiren bat ere azaltzen da.Aurreko eta atzeko hanketan zeharze-rrendak dituzte, eta sabelaldea leuna,zuriska edo kremakolorekoa. Baso-igelgorriak baino forma estilizatuagoak ditu,eta gainera, artikulazio tibiotarsalakmuturraren punta gainditu egiten du,batzuetan asko gainditu ere. Tinpanoaere bereizgarria du, ia begien diametroberdina hartzen baitu.

BIOLOGIA: martxo aldera, arrak etaemeak putzu eta aintziretara hurbiltzendira; errunaldi garaia da, eta orduangertatzen dira amplexus edo besarka-tzeak. Horretarako, sakonera txikikoaintzirak aukeratzen dituzte, ur geldiko-ak direnak eta landaredi ugaria dutenakingurumarian.

Parekatzea oso laburra izaten da, etaondoren, emeek arrautzak erruten dituz-te –700-1.300 inguru–, metro-erdikosakoneratik aurrera. Gauez izaten daerrunaldia eta uretako landareetanitsasten dituzte arrautzak, masa bat osa-tuko bailuten. Arrautzek arre-belzkaraageri dute goiko aldea, eta zurixka behe-ko aldea; 2-2,5 milimetro bitarteko dia-

metroa dute, eta zentimetro ingurukokapsula gelatinakara batek estalitadaude, eta guztiek batera luku trinkoakosatzen dituzte.

Apaburu jaioberriek oliba-kolore argiadute, eta uretako bizimodua egiten dutebi hilabetez. Metamorfosi bidez itxural-datu baino lehen, 6 zentimetro har ditza-kete; horregatik, hain zuzen, Europakoapabururik handientzat jotzen dira.

Europa Erdialdean, uztailetik abuzturabitartean gauzatzen da metamorfosia,alegia apaburua igel edo indibiduo heldubilakatzen deneko eraldaketa; EuskalHerrian, aldiz, maiatz aldera gertatzenda.

Igel berriek, lau hankaz hornitutakoaketa isatsik gabeak izaki, 1,5-2 zentimetroinguruko neurria dutelarik egiten duteuretatik kanpo.

Baso-igel jauzkari zaluaren kantu-hotsa,berriz, sabelaldiak dirauen bitarteanbakarrik entzun daiteke, oso herabekientzun ere; izan ere, ar kantariek ezdaukate ahots-zakurik eta euren korro-ka oso ahula da, "korrok-korrok-korrok"zogi eta bizkorra, amaiera aldera ozena-go bilakatzen dena.

Nahiz eta ez dagoen aldaketa nabarme-nik arren eta emeen artean, arrek ur gel-

BASO-IGEL JAUZKARIABASO-IGEL JAUZKARIA(Rana dalmatina)

69


70

dietan ematen dute negua, lakuen hon-doan; eta emeak, aldiz, lehorrean ezku-tatu ohi dira.

ELIKADURA:. Intsektuak, lur-zizareaketa armiarmak jaten ditu; baita moluskutxikiak ere, barraskiloak adibidez.

HABITATA: baso hostogalkor epeletanbizi ohi dira, eta hariztiak ezezik, bestehabitat batzuek ere hartzen dituzte, halanola, pagadiak eta ameztiak, bainahorietan ez da hain ugaria.

Ugalketaldian, berro handi samarrakerabiltzen dituzte, landaredi zingirata-rra dutenak, horrela urpeko adarretaneta zutoinetan arrautzak errun ahalizango baititu.

HEDAPENA: Europako hegoaldekoa dajatorriz, baina kontinente guztian dagohedatuta. Penintsularen esparruan, aitzi-tik, Arabako eta Nafarroako leku jakinbatzuetan besterik ez dira aurkitzen.Estatu-mailan ondoen ezagutzen direnpopulazio egonkorrak Arabako lurralde-ko harizti atlantikoetan kokatutakoakdira.

"Libro Rojo de los Vertebrados deEspaña" (Espainiako Ornodunen LiburuGorria) liburuan sartuta dagoen EuskalAutonomia-Erkidegoko anuru bakarrada. Argi dago kontserbatu beharrekoespeziea dela, Araban bizirik irautenbadu bakarrik izango baitu espeziehorrek etorkizuna naziomaila

ESPEZIE BAKANAK

71


72

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: apoarmatu istilzalea-ren oskola iluna da, bizkarraldean puntu-txo edo lerro hori-horiak ditu eta sabelal-dean gris-horiskak. Gorputz luzanga etazapala du, atzetik aurretik baino zertxo-bait zabalagoa; oskola plaka korneozosaturik dago, eta apoarmatu gazteekkila modukoa dute erdialdean, zaharrezez baina. Bizkarraldea eta petoa zuntz-kartilagozko lotailuen bidez atxikitzenzaizkio elkarri, eta horregatik bi atalakmugitu ahal dira. Burua iluna da orbainhoriekin, eta lepoa horia da behealdeanorbain beltzekin. Hankak sendoak dira,atzamarrak palmeatuak dira eta erpeluzeak dituzte, eta haiek eta isatsa bel-tzak dira orbain horiekin; arren isatsaemeena baino luzeagoa da. Isatseanezkatatxoak dituzte.

Emeak arrak baino gehiago hazten dira.Burua eta lepoa 9 zentimetro luze izatendira eta isatsa 8 zentimetro luze; oskolagehienez ere 30 zentimetro luze izatenda eta kilo bat izaten du, baina normale-an ez da heltzen 20 cm-ra eta 700 gra-mora.

Arren petoa ahurra da eta emeena laua.Bizkarraldeko oskola obala da eta 38plaka korneo izaten ditu: 5 bizkarrezu-rrean zehar, 8 alboetan eta 25 ertzetan.

Ahoan moko sendo eta zorrotza du, hotzgabea.

BIOLOGIA: udaberri hastapenetanneguko gordelekutik jalgitzen dira, biko-teak sortzen dira eta arrek emeak estal-

APOARMATU ISTILZALEAAPOARMATU ISTILZALEA(Emys orbicularis)

73


74

ESPEZIE BAKANAK

tzen dituzte, hala lehorrean nola uretan.Uztail aldera, emeek 5-13 arrautza erru-ten dituzte eurek egindako zuloetan, 15bat cm sakon, uretatik askorik urrundugabe. Lurra heze ez badago, gerri-besi-kulek jariatzen duten likido batez busti-tzen dute. Arrautzak errun ondoren,lurrez estaltzen ditu eta gero zorua leun-tzen du oskolaren sabelaldeaz, zuloadisimulatzeko.

Arrautzak zuriak dira, oskol gogorrekoakdira, 3-4 zentimetro luze eta 2-2,2 cmzabal izaten dira, eta 5-8 gramo edukiohi dituzte.

Apoarmatu umeak arrautzetatik irtenarte igarotzen den denbora giro-tenpera-turaren araberakoa izaten da, baina oro-korrean hiruzpalau hil igarota azaltzendira mundura. Hori gertatzen denean

umeek 5-6 gramo izaten dituzte, arteanoskola (arre-beltzeska, orbain horiekin)biguna izaten da, eta 4 zentimetro luzeizaten dira soilik. Apoarmatu helduakbaino biribilagoak dira gorputzez, isatsaluzeagoa dute eta orbain horiak biziago-ak dira.

Jaio eta berehala amorru handiarekinjaten hasten dira, denetarik harrapatzendutela, uhandre-umeak, apaburuak,barraskiloak eta mota askotako intsektutxikiak, eta ondorioz azkar asko haztendira. Izan ere, bi urteren buruan 13-21gramo inguru izaten dituzte eta 5 zenti-metroko oskola izaten dute. Bi urte gero-ago, lau urte dituztela, 90 gramo izatendituzte eta oskola 7-8 zentimetro luzeizaten da. Arrak 6-8 urterekin izaten diraugaltzeko gauza, eta emeek denboraluzeagoa behar izaten dute, 15 urterekin

75


76

iristen baitira heldutasun sexualera.Berrogei urte izan artean hazten dira;geroztik ez dira gehiago hazten, bainaoraindik urte luzez bizi izaten dira, baibaitakigu batzuk ehun urte baino bizitzendirela. Rollinat ikerlariaren ustez 120urte inguru bizitzen da, eta beraz berauda Europako animalietatik gehien bizidena.

Udazkenak aurrera egin ahala egunakgeroago eta hotzagoak izaten dira, etaorduan apoarmatu istilzaleak zingirahondoetako basatzan ezkutatzen dira,edo uretako landareen sustraien artean,eta lozorrotu egiten dira.

Adituek egiaztatu dute umeek arrautzakizan ziren leku berean igarotzen dutelanegua; helduek, aldiz, zingira eta ibaie-tako hondoko basatzara jotzen dute.

ELIKADURA: oso trebea da igerian eta

uretako denetariko arrain txikiak, igelak,uhandreak eta apaburuak ehizatzenditu, eta intsektuak harrapatzen dituzelatan, eta horiez gainera basatzan etauretako landareen artean arakatuzantzematen dituen zizareak, krustazeo-ak eta larbak ere jaten ditu.Harrapakinak hankez erauzten ditu, etazati handiak oso-osorik irensten ditu.

HABITATA: apoarmatu istilzalea uretakoespeziea da funtsean; apiriletik urrirabitartean ur geldietan edo korronte txiki-koetan aurki daiteke, beti ere landaretzaoparoa dagoen tokietan, azkar ezkutatubehar badu ere. Zingiretan eta erreketanere bizi da.

Ur-ertzean edo ur-bazterreko harri etaenborren gainean eguzkia hartzea gus-tatzen zaio. Oso izukorra da eta gehie-netan burua eta lepoa baizik ez ditu iza-ten ur gainean. Arriskurik sumatzen

ESPEZIE BAKANAK

77


78

badu, hondoratu egiten da beheko lan-daretzan edo basatzan ezkutatzeko.

Adituek animalia nahikoa adimentsutzatdute; nahiago du beroa hotza baino, etaeguraldi hotza dagoenean ez da irtetenbere gordelekutik.

HEDAPENA: Esan bezala, apoarmatuistilzalea espezie zaurgarritzat jo duGalzorian dauden Espezieen EuskalKatalogoak, Euskal Herria osoanGorbeiako Parke Naturaleko Goiurikour-jauzian soilik aurkitu delako; denaden, baliteke kutsatu gabeko beste urgu-neren batean ere bizitzea, apoarmatuaknekez ikusten baitira. Apoarmatu honenkopurua horrenbesteraino urritu izana-ren arrazoiak ondokoak dira: ibai etahezeguneen narriadura (tamaina ertai-

neko urmaelak idortzea), nekazaritzanpestizida gehiegi erabiltzeak ura kutsatuizana, nekazaritza estentsiboa, eta isil-pean indibiduoak biltzea. Apoarmatu haulurralde zabalean bizi da, Afrikako ipa-rraldetik Aral itsasoraino, Europakohegoalde osoa harturik. Frantziakohegoaldean badaude populazio batzuk,bai eta Europako ekialdeko hainbataldetan ere, eta Baltikoraino ere heda-tzen da. Alpeetan, ordea, ez dago, bainaiparrerago, Europako erdialdean, bai,seguruenik ere jendeak ekarrita. Halaere, zabal hedaturik egon arren, osourria da eta geroago eta gaitzago daikusten. Horregatik, Europan babespeanjarri da apoarmatu istilzalea, BernakoHitzarmeneko II. eranskinean etaHabitatari buruzko Gidalerroaren II. etaIV. eranskinetan sartu baita.

ESPEZIE BAKANAK

79


80

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: apoarmatu korronte-zalea eta apoarmatu istilzalea osoantzekoak dira, baina gure hezegunee-tan bizi den subespeziea (Mauremyscaspica leproso) ez da haren tamainaraheltzen (30 cm); handienak hogei zenti-metro luze izaten dira gehienez.

Apoarmatu korrontezalearen oskolazapala da eta arre-grisaska edo berdes-ka goitik behera; adinean aurrera eginahala ilundu egiten da. Sarritan erortzendiren plakek urrakadak sortzen dizkiete.Gainera, lepoan luzetarako lerro horis-kak dituzte, bai eta plaka inginalak ere.Hankak antzekoak dira bi espezieetan;apoarmatu gazteen plastoia nahikoamalgua da eta helduena zurrunagoa.

BIOLOGIA: apoarmatu istilzalea bezala,urritik edo azarotik otsail edo martxorabitartean basatzan edo uretako landare-en sustraien artean ostentzen da hiber-natzeko. Nolanahi ere, hotz handirik ezbadago, neguan ere bizitza aktiboa izandezake.

Udaberriko lehen egunetan arrak emebila hasten dira, estaltzeko grinak bul-tzaturik. Estalaldiaren ondoren, emeak5-9 arrautza erruten eta lurperatzen dituibai edo erreka baten ur-ertzean, edolehorrean, lurra nahikoa heze badago;arrautzak zuriskak dira eta oskola gogo-ra dute. Umeek udaberri erdian edoazkenean urratzen dute oskola. jaiotzen

direnean, dortokatxoen oskola hiru zen-timetro luze izaten da eta lau gramo bes-terik ez dituzte izaten. Mundura azaltzendiren unetik beretik euren kabuz molda-tzeko gauza izaten dira; berehala jotzendute uretara, ur-ertzeko landaretzanezkutatzera, eta janari bila hasten dira. 7urte geroago, gutxi gora-behera, heldu-tasun sexualera iristen dira; ordurako ia-ia helduen tamaina izaten dute. Ume jaioberrien isatsa helduena baino luzeagoaizaten da, kolore biziagoak izaten dituzteeta gorputzez biribilagoak izaten dira;gaztetan arreak izaten dira, orbain goriargi edo horiskekin.

Apoarmatu istilzalea bezala apoarmatukorrontezalea ere luzaro bizi da, batzue-tan are 80 urte ere.

Apoarmatu korrontezalea harrapatuzgero, uzkiko guruinek usain oso zanta-rreko likidoa jariatzen dute.

ELIKADURA: batez ere anfibioak, arrai-na, landareak eta intsektuak jaten ditu,eta batzuetan baita arrain hilak ere.Zelatan ehizatzen ditu harrapakinak,hondoan edo ur-ertzeko landareen arte-an ezkutaturik. Harrapakin bat izan lite-keena begiz jotzen duenean, geldiro-geldiro hurbiltzen zaio, lepoa ia oskola-ren barruan guztiz gordeta duela, etanahikoa gertu dagoenean bat-bateanluzatzen du, ahoa zabal-zabalik duela.Lehengoan huts ematen badu, ekin egi-

APOARMATU KORRONTEZALEAAPOARMATU KORRONTEZALEA(Mauremys leprosa)

81


82

ten dio, harik eta harrapatu edo amoreeman arte.

HABITATA: apoarmatu istilzaleak aintzi-ra txikietako ur geldi eta lasaiak hobes-ten ditu, baina apoarmatu korrontezalea,berriz, hondo harritsua duten ur lasterre-tan bizi izaten da batzuetan, normaleanurmaelak, aintzirak eta ibaien uhobieta-ko ur gazikarak hobesten baditu ere,ongi asko jasaten baititu ur gaziak etakutsatuak; gainera ibai handietako etaurtegietako ur handietan ere bizi da. Ezda apoarmatu istilzalea bezain izukorraeta hura baino fidakorragoa ere bada.

Lehorrean oso dorpea da, baina uretanoso arina, ordea, eta izan ere oso gutxi-tan irteten da uretatik, eguzkitan bero-tzeko izan ezik; apoarmatu korrontezale-ak aintzira ia guztiz lehortzea jasandezake.

Iberiar penintsulako hegoaldean udakoso bero eta euri gabeak direnean etaibaietako ura urritzen denean, neguanbezala lozorrotzen da: bizi-konstante-ak eraisten ditu eta horrela lehortea-ren krisialdia gainditzen du; besteornodun batzuek, aldiz, ez du izatenbizirik irauterik.

Dortoka honen berezko etsai bakarra,gizakia aparte utzita, igaraba da, bainageroago eta urriagoa da toki guztietan,eta jada ezin dugu jo harrapari aktibo-tzat.

HEDAPENA: apoarmatu korrontezalea-ri "legenduna" esaten zaio gaztelaniaz,sarritan oskoleko plaka batzuk erortzenzaizkiolako bertan itsasten zaizkion algabatzuen eraginez. Mediterraneoko espe-ziea da; Iberiar penintsulan, Balkanetakohegoaldean, Afrikako iparraldean eta

ESPEZIE BAKANAK

83


84

Asiako hegomendebaldean bizi da.

Lehen ekialdeko populazioak eta men-debaldekoak espezie bereizitzat jotzenziren, (M. caspica) eta (M. leprosa),baina gaur egun herpetologo askokMauremys caspica espeziean biltzendituzte denak, eta hiru subespeziebereizten dituzte, ondokoak: apoarmatukorrontezale iberiarra (Mauremys caspi-ca leproso), Iberiar penintsulan bizidena; Balkanetako apoarmatu korronte-zalea (Mauremys caspica rivulata),

Balkanetako penintsulako hegoaldeanbizi dena; Kaspioko apoarmatu korronte-zalea (Mauremys caspica caspica), itsa-so horren inguruko lurretan bizi dena.

Euskal Herrian osoan bizi den subespe-ziea apoarmatu korrontezale iberiarra da(M. caspica leproso). Toki bakanetan bizida eta populazioak oso urriak dira.Gainera, toki gehienetako populazioakez dira berezkoak, baizik eta gizakiaksartuak. Nolanahi ere, oso moldakorradenez nahikoa ongi ugaldu da. Beraz,

esan daiteke hemengo ber-tako populazioak oso gutxidirela, Iberiar penintsulakogainerako lurraldeetan ezbezala, zeren, Kantabriakomendilerroan izan ezik, 600metrotik gorako tokietannonahi bizi baita. Hala ere,kopurua asko urritu dahezeguneak lehortzeareneta isilpeko ehizaren ondo-rioz (ehiztariek jateko etaetxeko animalia izateko sal-tzen dituzte). Bizkaikopopulazioak sartu berriakbadira ere, Arabakoakberezkoak dira, baina osourriak, eta horregatik zaur-garri gisa ageri diraGalzorian daudenEspezieen EuskalKatalogoan. Europan, apo-armatu korrontezaleaBernako Hitzarmenaren (II.eranskina) eta Habitatariburuzko Gidalerroaren (II.eta IV. eranskinak) babes-pean dago.

ESPEZIE BAKANAK

85


86

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: tamaina handikohegaztia da, metro bat luze izaterainohaz daitekeena. Kolore zuria dauka.Ugalaldian orban hori-argiak ageri ohiditu paparrean, lepoan eta mokoan.

TAMAINA: luzera: 100 cm.

BIOLOGIA: habia egiteko, berriz, azale-ko urak dituzten kostaldeko eremuakditu nahiago. Ohitura taldekoiak ditu.Ilunabarreko jarduna dagokio batik bat.Kolonietan egiten ditu habiak, zingiradie-tako landaredian edota hurbileko zuhaiz-tietan. Errunaldi bakarra izatean du;hiruzpalau arrautza erruten ditu orduan.

Gure artean bisitan izan ohi ditugunmoko-zabal zurien populazioak, adibi-dez, Holandan dute ugaltokia edo uma-tze-area; 400-530 bikote inguruk osaturi-ko populazioa da. Txingudin, esaterako,85 hegazti kontatu ahal izan dira, gehie-nera. Europa mendebaldean, oro har,espezie honetako aleen kopuruak goraegin du azken urteotan, eta ondorioz,gehiago dira gure kostaldea zeharkatzenduten hegaztiak ere.

Kostalde atlantikotik zeharko migrazio-bidaietan, bestalde, hezeguneen sarezabal eta jarraitua dute eskumenean etahorrek berebiziko garrantzia du espezie-aren biziraupenerako. Zoritxarrez,ordea, horrelako lekuek presio handiapairatzen dute, lursailak beste erabilera

batzuetarako baliatzen direlako, etakutsadurak edo giza-jarduerek eraginda-ko enbarazu eta kalteak direla bide.

ELIKADURA: uretako animaliez elika-tzen da; daukan mokoari esker, ur-hon-doa iraultzen du eta han aurkitzen dituenornogabeak eta uretako ornodun txikiakharrapatzen ditu. Tarteka landareak eresartzen ditu bere eguneroko dietan.

HEDAPENA: Euskal Herrian espeziemigratzailea da. Eta salbuespen gisa,negupasa egin ohi du kostaldean,Gernikako itsasadarrean eta Txingudikobadian; baita Abran, eta Ulibarri edoUrkuluko urtegietan ere, baina noizik etabehinago.

Mokozabalek Gernikako itsasadarradaukie Europa aldean alderdi hezeetangarrantzitsuenetarikoa, bai atseden egi-teko eta bai jateko be, ze, HerrialdeBehetako umatze-lekuetatik etorrita,Frantzia eta Espainia aldeak zeharka-tzen dabez, kostaz kosta batez be.

Ezkontosteko lehen higidurak Abuztuahasieran be nabarmenak diran arren,udagoientar migratzaileetarik gehie-nek Iraila eta Urriko lehen hamabostal-dia alderantz hegaldatzen dira penin-tsulan barrena. Udabarriko migrazionainondik be ez hain nabarmena, batezbe Otsaila Apirila artean izaten da.Negutar bakanak.

MOKOZABALA ZURIAMOKOZABALA ZURIA(Platalea leucordia)

87


88

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: itxuraz miru beltza-ren antzerakoa dugu miru gorria, bainahandixeagoa eta lumaje argiago etagorrixkagoa duela. Espezie zaurgarritzatjotzen da Euskal Herriko EspezieMehatxatuen Katalogoan, atzeraldietengabean dagoela. Munduan galzorilarrienean dauden 43 espezieen zerren-daren barruan katalogaturik dago, etaberaz iraungipen bidean, HegaztienBabeserako Nazioarteko Kontseiluareniritziaren arabera.

TAMAINA: luzera: 59-65 cm. Hego luze-ra: 180 cm. Pisua: 780-1.100 g.

BIOLOGIA: apirilaren erdi aldera iristendira miru migratzaileak gure basoetara,eta orduan gertatzen dira eztei-jarduerak.

Emeek bi arrautza errun ohi dituzte,baina batzuetan txito bat bakarra ereizaten da abian, normalean emea lehen-biziko aldiz parekatzen denean, eta inoizhiru arrautza ere errutendituzte; arrautzak zurixkakdira eta izpil marroikaraugari dituzte. Inkubazioaemearen kontura doa, 15eta 35 minutu bitarteko aldi-txoetan izan ezik, hauetanbere kideak ordezkatzenbaitu. Txitaldia lehenengoarrautza errutearekin baterahasten da eta hilabete irau-ten du (30-32 egun).Alabaina, arrautza bakoitzahiru eguneko tartean erru-

ten du, eta beraz, hiru arrautza errutendituenean, txitaldiak 36-38 bat egun irau-ten du. Arrak emearentzat ehizatzen du;janaria ugari bada, habia ondoan jarritageratzen da askotan, lurraldea defenda-tzeko, eta aldian-aldian habia gainetikhegaldatzen da. Txitoak jaio ondoren,amak zaintzen ditu ardura handiarekin:berotu eta janaria ematen die eta biastetan ez du habiatik zirkinik egiten.Lumak garatzen dituzten neurrian, arra-rekin batera joaten da janari bila. Mirugorri gazteak 6 aste eta hiru egun inguruegoten dira habian, baina hegan egitenikasi dutenean beste egun batzuetangeratzen dira habiaren inguruetan, etabertan elikatzen dira gurasoek habiaraeramaten dizkieten harrapakinez.

ELIKADURA: mikrougaztunak, karras-kariak, narrastiak eta intsektuak.

HABITATA: ugaltze-sasoian, eremu ire-kietatik hurbil dauden basoetan bizi da,

eremu horietan aurki-tzen baititu garai horre-tan maizenik bereharrapakinak direnkarraskariak, narrastiaketa zenbait hegazti etaintsektu. Neguan aldiz,maizago aurkitzen daeremu irekietan, berezi-ki landuriko lurretan etazabortegien inguruetan,batez ere mikrougaztu-nak eta sarraskiaz elika-tzen baita.

MIRU GORRIAMIRU GORRIA(Milvus milvus)

89


90

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: sai espezie honeklumaje zuri-beltza du, amiamoko bate-naren antzekoa, kolore horiko aurpegisoila eta moko mehe dabileneko siluetanhego zorrotzak eta ziri-itxurako buztananabarmentzen dira.

Hugo Van Lawick-ek Afrika-n egin estu-dioak, hegazti honen jokabidearen bere-zitasunik ezagunena azaldu digu, behar-bada. Ikertzaile hau zeraz ohartu zen:sai zuriak harriak tresna moduan erabil-tzen dituela, ostruken eta flamenkoenarraultzeak hautsi eta haien eduki pre-ziatuaz jabetu ahal izateko. Arrazoinhonegatik, gizonarekin batera, tresnakarabiltzeko gai diren beste zenbait ani-

malien talde barnean sailkatu ohi dira.

TAMAINUA: luzera: 58-70 cm. Hego-luzera: 1,60 cm. Pisua: 1.600-2.400 g

BIOLOGIA: sai zurien bikoteek bakarkaedo sai arrearekin batera egiten dutehabia, harmal-ormetako kofaunetan biarraultze errunez. Generalean txita batbesterik ez da iristen hegan egitera, etalumaje arreska berezi batez jantzita,lagun helduari dagozkion koloreak seiurteren buruan hartzen ditu.

Sai zuriak gutxi gora-behera martxoarenerdialdean iristen dira Euskal Herriko ,eta azkenengo banakoak irailean abia-

SAI ZURIASAI ZURIA(Neophron percnopterus)

91


92

tzen dira hemendik. Saharaz bestalde-ko Afrikan pasatzen dute negua, bainabanako batzuk Iberiar penintsulakohegoaldean gelditzen dira urtarohorretan.

ELIKADURA: elikadura aldetik nahikomoldakorra izanik, gehienbat gorpuakjaten ditu, baina hondakinak eta etxalde-etako hondarrak ere bai, eta animalia txi-kiak, hala nola untxikumeak eta narras-tiak, jateko gai da.

HABITATA: harkaitzek eta leku zabalekjanaria aurkitzeko aukera ona ematendioten alde malkartsuetan aurkitzen dabatez ere.

Eremu beroetako hegaztia da etaMediterraneo inguruan, Afrikan etaAsiako hegomendebaldean zehar heda-tuta dago.

Euskal Herriko populazio ugaltzailea 40-46 bikote ingurukoa dela estimatu da.

Zai zuria gure ingurunean egoera zailbatetik pasatzen ari den espezie bat da.Itxura guztien arabera, IberiarPenintsulan haren kopurua oso azkarmurrizten ari dela dirudi, eta halaxe ger-tatzen ari da Euskal Herriko ere.Horeegatik “zaurgarritzat” sailkatu daArriskuan dauden Espezieen Euskalherriko Katalogoan.

Pozoia, azkenaldi honetan IberiarPenintsulan berriz ere erabiltzen aridena, epezie honen atzerakadaren era-gile nagusia dela dirudi. Halaber, giza-kiek habien inguruan sortutako eragoz-penek, elektrindar hariek eragindakotxoke eta elektrokuzioak eta mandote-gien desagertzeak ere eragin kaltegarriadute espezie honetan.

ESPEZIE BAKANAK

93


94

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: mirotz urdinen arrekkolore grisa agertzen dute, behealdeanzuritzen zaiena. Isatsa eurrez barraturikdago eta hegoek, punta beltzez amaitu-ta, zerrenda beltza dute luma sekunda-rioen parean. Ezaugarri horrek eta ipur-txuntxurraren ñabardura grisak bereiz-ten dituzte mirotz zuriaren arrarengan-dik, berarekin antz handia baitute.Emeek tonu marroiak dituzte bizkarral-dean, marradura argidun sabelaldeanargitzen zaizkienak. Isats barratua dute,eta ipurtxuntxurraren tonu ilunak bereiz-ten du mirotz zuriaren emearengandik.

TAMAINA: luzera: 41-46 cm. Hego-luzera: 110 cm. Pisua: 250-430 g.

BIOLOGIA: martxoaren amaiera aldera,lehenengo mirotzak Euskal Herrira iris-ten direnean, arabar lautada zabalak,zelaiak eta lur irekiak izaten dira, besteurte batean, haien kulunka-hegada etaitzulinguru miragarrien lekuko.

Eztei-hegaldiak amaitutakoan, emeakhabia sinple bat egiten du lurrean bela-rrak, lezkak edo gramineoen zurtoinakerabilita. Trebeki kamuflaturik aurkitzenda beti labore-soroetako galburuen arte-an edo larre hezeetako belar altuen arte-an. Bertan uzten ditu apirilaren amaieraneta maiatzaren hasieran 4 edo 5 arrau-tza, eguneko bat erruten dituenak.Arrautzak zuriak dira, baina tonu berdeurdinxka xehea agertzen dute, batzue-tan marroiez orbanduta egon daitekee-

na. Txitaldiak hilabete irauten du gutxigorabehera, txitoak jaio artean, etaemea soilik arduratzen da eginbeharraz,arrak jaten ematen dion bitartean. Arraberandutzen bada eta goseak jota bada-go ere, emea ez da irteten habiatikharrapakin bila; arrari, berriz, bide erdirahurbiltzen zaio mokoan janaria dakarre-nean. Txitoek lumatxa zuria dute jaiotze-rakoan, eta beste batez ordezkatzendute astebete baino lehen; bigarrenhorrek helduen behin-betiko lumak edukiarte iraungo die. Emea egun batzuetanbaino ez dago jaioberrien zain, geroarrari laguntzen baitio habiara harrapaki-nak ekartzen, esaterako, satainak, lursa-guak, narrastiak eta intsektuak.

Txitoek defentsako mekanismo batgaratu dute berezko etsaien aurka bereneboluzioan zehar. Horrela, geldi-geldigeratzen dira bele edo azeri bat hurrera-tzen zaienean, detektatuak ez izatekomoduan edo ehiztariak harrapakin fres-ko eta bizia eramateari utz diezaion.Baina taktika horrek ez badu balio,orduan beldurrarazten ahalegintzen diramokoa izugarri irekiz eta hegoak harro-tuz garrasi handiak egiten dituztela.

Txitoek batera jaio ez direnez gero,egiaztatu egin daiteke nola tamainarendiferentziak eragina duen harrapakinurriko urteetan, azken jaioak diren ahu-lenak hiltzen baitira. Txitoak heldu ondo-ren, irailaren eta urriaren bitartean, fami-lia osoak migratzen du bere negu-pasa-

MIROTZ URDINAMIROTZ URDINA(Circus pygargus)

95


96

ESPEZIE BAKANAK

ko lekuetara, hots, Senegaletik HegoAfrikara eta Eki Afrikara arteko lurraldee-tara. Ekialdeko populazio batzuek Indianematen dute negua. Gazteak errazbereiz daitezke orduan, emeen koloreberdintsua agertzen dutelako, hau da,gris marroikara, baina gorrixkagoak dire-la behealdeetan eta sabelaldeko marra-durarik ez dutela.

ELIKADURA: ugaztun txikiak (lursa-guak, saguak, satitsuak), narrastiak etaintsektuak.

HABITATA: estepak eta laborantzakolautadak dira mirotz urdinaren habita-tak, eta haietan bizi da lur arrasean. Etahain zuzen ere habia lur gainean egite-ko ohitura da beraren mehatxurik han-diena, ez berezko etsai dituenek -aze-ria, katajineta, erbinudea edo korbido-ak- habia erraz erasotzea dutelako,beste hegazti batzuenak ez bezalaeskuraerrazak baitira, baizik eta giza-kiek uztamakinekin habien gainetikigaro eta arrautzak zapaldu edo txitoakhiltzen dituztelako.

97


98

DESKRIBAPENA: gaitz da arrano bel-tza gainerako arrano espezieren batekinnahasten, zeren oso handia izateaz gai-nera (emeak arrak baino handiagoak)gorputzeko lumak hain dira ezberdinakheldu eta gazteen artean ezen behinolabi espezie ezberdin zirela pentsatu bai-tzen.

Helduen lumajea eraberekoa da, marroiargia, zenbait zuriunerekin hegalenazpian, arraun-lumen oinarrian zehazki.Garondoa eta hegalen aurrealdeko ertzaurre kolorekoak dira, eta horregatikherrialde batzuetan urre-arranoa esatendiote. Mokoa beltza da eta atzaparzorrotzak sei zentimetro luze izan dai-tezke. Tartsoak, gorrixkak, lumaz guztizjantzita ageri dira atzetaraino.

Inbididuo gazteak, aldiz, ilunagoak dira,zuriune handiak dituzte hegalpeetan etaisatsa zuria da, muturrean zerrendabeltz zabala duela. Hegan egiten hasiberri diren arrano beltzen lumen koloreaaldatzen-aldatzen egoten da urtekomudan zehar, apiriletik azaroa bitartean,alegia.

Bizitzako bigarren urtean gazteen lumakargitu egiten dira tartsoetan eta isatsekozerrenda beltza ez da izaten heldutanedukiko dutena bezain zabala. Hurrengourtean, hegalen aurrealdeko ertzak etagarondoa urre koloreko jartzen hastendira eta isatseko zuriari zerrenda urdinak

gehitzen zaizkio. Laugarren urterako ia-ia helduak bezalakoak dira, oraindik erehegalpeko lumak zertxobait zuriagoakbadira ere. Azkenik, bosgarren urterakohelduen lumaje bera izaten dute.

TAMAINA: luzera: 79-87 cm. Hego luze-ra: 200-220 cm. Pisua: 3-6,6 kg.

BIOLOGIA: izaera sedentarioko harra-pakari ez dute ere beren lurraldetik alde-giten. Monogamoak dira eta bikoteabildu eta gero bizitza guztian elkarrekinnjaraitzen dute. sarritan emeak eta arrakurte guztian zehar elikarrekin aritzen diraehizan.

Goizean goiz hasten da ehizan,altueraapalean hegan eginez eta lurraren gora-beherei gertutik jarraituz, modu honetanbere harrapakinak -hegaztiak, ugaztu-nak eta narrastiak- ustekabean harrapa-tzeko, edo animalia handien gorpuak.

Arrano beltzei neguan etortzen zaie aral-dia. Urtarrilaren amaiera aldean, bikote-ek beren eztei-hegadak egiten dituzteeta kabia egiteko leku bat aukeratzendute. Martxoaren hasieran estalketa egi-ten da eta apirila aldean emeak bi arrau-tze jartzen ditu. arrak eta emeak 43 egu-nez inkubatzen dituzte.

Lehenengo jaiotzen den arranokumeakbere anaia txikia kabitik botoa ohi du,edo bestela mokoka hiltzen du, guraso-

ARRANO BELTZAARRANO BELTZA(Aquila chrysaetos)

ESPEZIE BAKANAK

99


100

ESPEZIE BAKANAK

ek bera hobeto zain dezaten. Jaio eta 80egunera, hegan egiteko gauza da.

ELIKADURA: arrano beltzaren dietaharrapakin mota ugariz osaturik dago,gehienak lurrean harrapatzen dituenugaztunak eta tamaina ertainekohegaztiak badira ere. Sarraskiaz ereelikatzen da, batez ere neguan.

HABITATA: aintzina Euskal Herrikomendi multzo eta mendizerra handietanaurkitzen zen arren, harrapakiren erre-ge honek atzerakada nabarmena jasandu azkenengo berrogei urteetan. 1960

eta 1990 artean, kabia egiten zazpibikote desagertu zirela adieraztenduten datuak badaude.

Gaur egun, bere kopurua Euskalherrian 15 bikoteren artekoa delajotzen.

Gizakien eraginak, bere aldaera guztie-tan, habitaren suntsiketa -baso soilke-ta- nahiz plagiziden gehiegizko erabile-ra direla medio, eta jaten dituen anima-liak ehizaren ondorioz etengabe galtze-ak desagertzeko zorian jarri dute arra-no beltza.

101


102

BASOILO TXIKIABASOILO TXIKIA(Tetrax tetrax)

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: basoilo txikia 40 cmluze izateraino haz daiteke. Sexu-dimor-fismo nabarmena ageri duen hegaztiada. Arrek okre-horixka dute bizkarraldea,ildaskatua, eta zerrenda mehe beltzezmarratua. Zerrendatua ageri du isatsaere, zeharkako bandez estalia. Lepo bel-tza dauka, bi iduneko zuri eta mehedituena hondo beltzean. Hankak horix-kak ditu. Emeak orbaneztatuagoa ageridu bizkarraldea; sabelaldea, berriz,gorriztagoa.


BIOLOGIA: izaera taldekoia du; taldetxikiak edo ertainak osatzen ditu.Arriskurik txikiena sumatu orduko, landa-redi artean ezkutatzen da. Bizkor egitendu hegan; lurrean arin eta bizi egiten dukorri. Lurrean egiten du habia, landaredibaxuko eremuetan, sakonune txiki bate-an; ozta-ozta tapizatzen dio barrualdeahabiari. Urtean errunaldi bakarra dago-kio; hiruzpalau arrautza erruten dituorduan.

Euskal Herian basoilo txiki gutxi dago.Hautemandako ale bakanak, berriz,populazio kontinentaletatik eratorritako-ak dira, Frantziakoetatik ziur askorik;han ere nabaria da atzerakada, IberiakoPenintsulan bezalatsu.

Gure lurraldean, esaterako, ehiza dute

mehatxuetako bat, hainbat heriotzareneragile baita oraindik ere. Populazioegoiliarren atzerakada, bestalde, neka-zaritza-jardueren areagotzeari zor zaiononbait.

ELIKADURA: berdin elikatzen da landa-re, belar eta haziez, zein animalia txiki,intsektu, zizare eta moluskuez ere.

HABITATA: estepako soilguneetan bizida, eta zereal-lautadetan. Migrazio-garaian, kostalde inguruko belardietanageri ohi da.

HEDAPENA: Asia erdialde eta mende-baldean, Afrika iparraldean eta Europahegoaldean ageri den espeziea da.Europan, Iberiako Penintsulan du habitatnagusia. Euskal Herria ez du ohiko bizi-lekutzat; alabaina, kostaldean etabarrualdeko zenbait.

103


104

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: tamaina txikikohegazti zango-luzea da, 20 cm dituenaluzean. Kolore arre-lurkara ageri du biz-karraldean; zerrenda beltz bat du papa-rraldean, sorbalden aldean meheagoadena, eta iduneko zuri bat ere badauka.Hego arreak ditu; mokoa eta hankak,marroiak.

TAMAINA: luzera: 16-20 cm.

BIOLOGIA: migrazio-garaian, kostalde-an eta estuario-eremuetan ibili ohi da.Ibilera bizkor eta arina ageri ohi du ohikojoan-etorrietan. Bakarka nahiz bikoteanbizi ohi da; migrazio-garaian izan ezik,talde txikietan biltzen baita orduan.Lurrean egiten du habia; ozta-ozta tapi-zatzen dio barrualdea, eta sakonunetxiki batean kokatzen du, legar edo harri-bil artean. Eskuarki errunaldi bakarradagokio urtean, nahiz eta tarteka bi ereizan; lau arrautza erruten ditu aldi bakoi-tzean.

Urria da Euskal Herrian dauden bikote-ugaltzaileen kopurua; ez da izango25etik gorakoa. Populazio horrek gora-beherak izan ditzake, sarritan, habiagin-tzarako hautatutako tokien behin-behi-nekotasunak eraginda.

Ingurunearen aldaketa da txirrito txikienpopulazioen atzerakadaren eragilenagusia. Habiagintzarako egoki direnmakina bat leku suntsitzen dituzte, hala-

ber: hezeguneen lehorketak; ubiderake-tek; ur-bazterren garbiketak eta ur-erre-tenen dragatzeak ere.

ELIKADURA: lupetzan edo harri arteanharrapatutako artropodoak, moluskuak,zizareak eta bestelako ornogabeak dituelikagai.

HABITATA: honako lekuak aukeratu ohiditu habitat gisa: ibaien erdialdeko nahizbehealdeko ur-bazterrak, harribilezkoeremu harritsuak ageri dituztenak; urte-gien bazterrak, landaredi urriko eremue-takoak; eta, ingurune antropogenoak,sakonune hareatsuak eta legartzakkasu, estuarioetatik edo hezeguneetatikhurbil daudenak batik bat.

Paleoarktikoan banaketa-eremu zabaladuen espeziea da. Euskal AutonomiaErkidegoan urria da, eta toki jakinbatzuetara baino ez da mugatzen;migratzaile udatiar modura jokatzen dugure lurraldean.

TXIRRITO TXIKIATXIRRITO TXIKIA(Charadrius dubius)

105


106

DESKRIBAPENA: espezie nahastezi-na. Nabariak dira gibelaldeko, buztane-ko eta hegoetako marra zuri-beltz deiga-rriak, gainerako gorputzaren kolorekanela arrosaxka eta batez ere, mokoluze eta makurra, eta punta beltzekogandor irtena dituen burua.

Hegazti polit honen ezaugarri askotatikbat bere tximeleta antzeko hegalera da.

TAMAINA: luzera: 28 cm. Pisua: 55-80 g.

BIOLOGIA: herriaren eritziz, habiakdarion kirats jasanezinagatik, argi-oilarraanimali gorozkiz egiten du bere habia,behi eta zaldienaz. Baina usain honenjatorria ez da hori -zeren argi oilarra ezdu inolako materialik eramaten habira-baizik eta txiten uropigio delako guruine-

tik jariatzen da. Guruin hau buztangaine-ko ipurkonkorrean dago, eta ustezkoharrapakariak urrun mantentzen lagun-tzeko sortzen dute giro nardagarri hori.

Jantzi koloretsu eta moko luze eta gako-tuagatik bereizten da.

Moko honen bidez ornogabeko harrapa-kin-mota asko ehiza ditzake, hala nolainurri, zizare, kakalardo, kirkir, etab. iakonpetentziarik batere gabe, zerenhauek bere lurpeko gordeleku sakon etateoriz seguratan harrapa ditzake.

Bizkaian umatzen diren argi-oilar guz-tiak, uda-hegaztiak dira, ugalgaraianbakarrik beha daitezkenak, migratzailebait dira.

Gure lurraldeotatik udaberri eta udazke-nean pasatzen dira, eta PenintsularenHegoaldean neguan zehar geratzendira horietariko zenbait.

ELIKADURA: insektujalea da (kilkerraketa matxinsaltoak).

HABITATA: ibar eta ibai-ondokozuhaitzetako biztanle tipikoa da, berehabiak egiteko zuhaitz kofadunak edogiza-eraikuntza egokiak daudeneanbehintzat.

Euskal Herrian oso urria da hegazti hau,lurralde honetan populazioek murriztehandia pairatu baitute.

ARGI OILARRAARGI OILARRA(Upupa epops)

ESPEZIE BAKANAK

107


108

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: neurri txikiko mokoarotz honek 20 cm-ko luzera lortzen dueta batzutan Okil “picapinos” arruntare-kin nahasten da. Burua zuria da, txanogorri batekin. Sabela arrosa da. Lepoazuri motaduna. Eztarria eta bularra zuri-zikin koloretakoak, sabelaldean marka-kin. Bizkarraldea beltzarana da sorbal-da-luma zuriekin. Erremige beltzak zurihesolez hesiak. Isatsa beltza da kanpo-ko luma zuriekin. Mokoa eta hankakzuriak dira.


BIOLOGIA: hegazti bakartia, iheskorra,zuhaiztar bizitzakoa da. Oso bizkorraizaten da enborretatik igotzerakoan,janariaren bila mokokatzen. Bere hega-laldia uhindua da, beste pizidoena beza-lakoa. Zahar edo gaixo dauden zuhai-tzen enborretan egiten ditu habiak, sar-bide borobil batekin, tapizatu barik.Urtean behin bakarrik jartzen du 4-8arraultzeko errunaldi bat.

450 bikoteko populazioa estimatzen dagutxi gora behera, PenintsulaIberiarrean %20. Europako mendebal-dearen populazio osoa PenintsulaIberiarra kontutan izanda ere, gutxitzenari da. Gaur egun egiten den basokoerabilera, habitata eraldatzen du etahorren ondorioz elikatzeko baliabideaketa habiak egiteko lekuak gutxitzen dira.

Kontserbaziorako neurriak, basoak iriz-pide ekologikoekin ustiatzera helbidera-tu behar dira, espezie honen eta bestebasoko espezieen iraupena lortzeko.

ELIKADURA: batez ere intsektuak etalandare batzuk jaten ditu, fruituak etahaziak adibidez.

HABITATA: ametzeko baso handietanbizitzen da batez ere baina, hala ere,beste arboladi zaharrekiko hariztietanbizi egiten da.

Europa aldetik banatuta dago. Gurelurraldean herri batzuetan agertzen dabaina bere nukleo nabarmenena Arabandago.

OKIL ERTAINAOKIL ERTAINA(Dendrocopos medius)

109


110

ESPEZIE BAKANAK

UHALDE ENARAUHALDE ENARA(Riparia riparia)

DESKRIBAPENA: enara familiakohegaztia. Lucera: 13 cm artekoa. Arrekolorea. Eztarria eta beheko parteakzuriak. Iduneko edo bularreko zerrendaarrea dauka. Isatsa, motza eta gutximuxarratua. Mokoa eta hankak arreak.


BIOLOGIA: hegazti migratzailea da.Saharaz bestaldetik etortzen da eta udahemen pasatzen du.

Apiriletik uztailra ugaltzen da.

Migratzaileak martxoaren erdial-detik maiatzaren hasiera bitarte-an agertzen dira, baina baitaabuztuaren azkenaldetik urria-renhasiera bitartean ere.

Bere hegada azkarra, bihurriaeta bizia da; lurretik baxu edoeremu irekietan egiten du hegan.

hondarrezko itsaslabar etaezpondetan egindako galerietanhazten dituzte umeak.

Arrek eta emeek mokoka etaaztarrika 1m-ko luzera dutengaleriak egin ditzakete; galeriekamaieran lumez, lastoz eta zai-nez egindako ganbara izatendute.

Ekaineko lehen egunetan emeak 4-5arrautz zuri jartzen ditu; arrautzak nolaemeak hala arrak zaintzen dituzte 12-16egunez. Txitoak gurasoek hazten dituz-te; txitoek, bestalde, 20 bat egunenburuan uzten dute habia.

ELIKADURA: urtetan zein ur inguruetanhazten diren diptero (euliak, moskito-ak,…), efimera eta beste edozein intsek-tu hegalari asko jaten ditu.

111


112

HABITATA: ibar zabal eta irekietan bizida, hain zuzen ere ur bareak darama-tzaten ibaiek ibaiertzetan eragiten dituz-ten lur urratze eta jausien ondorioz sor-tzen diren lurrezko ezpondetan.

Berez leku hazeak diren ezpondetan ereaurkitu da; gainera, ureztatzeko urputzu, enbaltse eta ale-erauzketetakomalkarrak aprobetxatzen ditu

HEDAPENA: Europa, Asia etaIparramerikan barre-na zabalduta dago.Iberiar penintsulanere bai, Portugalekoeremu handi bateanizan ezik.

Euskadin txito-kolo-niak Arabako azpi-kantauriar zein medi-terraniar zonetandaude, etaGipuzkoako Oriaibaiko bi gunetan erebai.

Araban, hain zuzentoki hauetan daude:Tumecillo ibaian etaOmecillo ibaiarenerdi parean etabehealdean. Baiasibaian. Zadorraibaiaren erdi parean.Ega ibaian. Ebrorenibaiertzean.

Uhalde enaraArriskuan Dauden

Ezpezieen Euskal katalogoan sartutadago “Kalteberen” kategorian, EuskoJaurlaritzaren uztailaren 9ko 167/1996Dekretuaren arabera.

Ondorioz, ez da onartuko: hegazti hau(kume eta arrautzak barne) hil, harrapa-tu, jarraitu edo zirikatzeko asmoz egin-dako baimendu gabeko edozein ekintza;ezta ere,haren habitata, habiak eta ugal-keta, atseden edo elikadurarako guneakhondatzea.

ESPEZIE BAKANAK

113


114

DESKRIBAPENA: espezie honetakoarrak Heuskal Herrian aurkitzen direnhegaztietarik deigarrienetakoak dira.Aurpegia, beltza izaten du, bekokiazuria, kapirotea eta gainaldeak grisak,eta azpialdeak eta buztana gorriak.Emeak buztangorri ilunareren antzekosamarrak dira, baina askoz ere koloreargiagoa izaten dute.

Bere itxura eta ohiturek buztangorriiluna (Phoenicurus ochruros) gogoraerazten digute, izan ere, habitat ezber-dinetan bizi da, baso hostogalkorreta-ko hegaztia bait da. Habia batez ere,zuhaitz-zulogunetan egiten du, bainaez ditu horregatik harkaitz eta etxetakobarrunbe eta zirrikituak arbuiatzen.

TAMAINA: luzera: 11,5 cm. Pisua: 12-19,5 g.

BIOLOGIA: emeak habia eraikiko du,honetarako goroldia, belar lehorrak,adartxoak eta landare-zuntzak erabi-liz, eta 4-5 arrautza errun ondoren 14-15 egunetan zehar berotuko ditu.Txitoek beste bi aste emango dituztehabian. Ugalgaraia apirilaren bukae-ran hasten da, eta urtero bi edo baitahiru txitaldi ere egon daitezke..

Hegazti hauek apirilaren erditik aurre-ra ikus daitezke Euskal Herrian,orduan itzultzen baitira Afrikako

negu-lurraldeetatik. Abuztuarenbukaeran desagertzen dira, hegaztigehienek migrazio-mugimenduei eki-ten dietenean.

ELIKADURA: buztangorri iluna bainolagunartekoagoa da, eta bi hegaztioknagusiki dieta berdina daukate, txindu-rriz, matxinsaltoz, tximeletaz, koleop-teroz eta beste zenbait ornogabe txikizosatua.

HABITATA: baso-hegaztia da hertsikieta zulo ugari dituzten baso helduetanegiten ditu habiak.

Barudi hegazti eder hau azken urtehauetan kopuru-beherkada aparta aridela jasatzen, pestiziden eraginarenondorioz, seguraski.

Euskal Herrian oso uria da eta daudenale bakanak sakabanaturik daudeartadi zaharretan eta baso hostoeror-korretan zehar.

Espezie hau arriskuan dagoelarik,lurralde honetan duen populazioa 150-200 bikotetik beherakoa bide da.Arriskuan dauden EspezieenEuskadiko Zerrendak espezieKalteberatzak hartu du, eta zuhaitzhelduen mozketa bide da gure lurral-dean buztangorri hauek pairatzenduten mehatxu nagusia.

BUZTANGORRI ARGIABUZTANGORRI ARGIA(Phoenicurus phoenicurus)

ESPEZIE BAKANAK

115


116

DESKRIBAPENA: antzandobi handiakbizkarraldea eta burua grisak, sabelal-dea arrosa edo ziriska, hegoak eta isa-tsa beltzak eta begiak estaltzen dizkio-ten orban beltz bana ditu.


BIOLOGIA: antzandobiak ezagunakdira zenbait harrapakin zuhaixken aran-tzetan edo alanbre arantzadunetan iltza-tuz jaki-gordailuak sortzeko duten ohitu-ragatik.

Uztailaren hasieran, habia zuhaiskarenbatean eraikitzen du, pasadan urtekoa

konpontzen ez duenean. 5 edo 6 arrau-tza erruten ditu, emeak modu jarraian,15 egunetan zehar inkubatuko dituelarik.Arrak, bitartean, emearentzat elikagaiakbilduko ditu. Txitoek oraindik 19 egungehiago emango dituzte habian.

ELIKADURA: intsektu handiak eta orno-dun txikiak jaten ditu eta, sarritan harra-pakinak zuhaisketako arantzetan zizta-tuta metatzen ditu.

HABITATA: sastraka duten landazaba-lak ditu gustukoen eta Euskal Herrian,isurialde atlantikoan ez da ageri. 250bikote baino gutxiagoko populazioa esti-matzen da Euskal Herrian

ANTZANDOBI HANDIAANTZANDOBI HANDIA(Lanius meridionalis)

ESPEZIE BAKANAK

117


118

DESKRIBAPENA: antzandobi kaskago-rriak bizkarraldea, hegoak eta isatsa bel-tza eta salabaldea eta lepoa zuriskakditu. Kopeta eta begien ingurua eta bel-tzak ditu eta burua eta garondoa gorris-kak.


BIOLOGIA: Arruntaren ohitura antzeko-ak ditu; migratzailea da hau ere, eta ehi-zaten dituen harrapakinak arantza edoburdin-hari ezkutuetan sartuz, jakitokiakegiten ditu.

Antzandobiek harrapatzen dituzten ani-maliaz benetako jakitegiak eratzen dituz-te, horretarako elorri -arantza ezkuetan sartuz.

Uztailaren hasieran, habiazuhaiskaren batean erai-kitzen du, pasadan urte-koa konpontzen ez due-nean. 4 edo 5 arrautzaerruten ditu, emeak modujarraian, 16 egunetanzehar inkubatuko dituela-rik. Arrak, bitartean, eme-arentzat elikagaiak bildu-ko ditu. Txitoek oraindik19 egun gehiago emangodituzte habian.

ELIKADURA: antzandobi honen dieta-ren %90a intsektuezosaturik dago, bainanarastiak, saguak eta hegazti txikiak ereharrapa ditzake. Maizekik harrapatzendituen intsektuak dira kakalardoak, orop-teroak (kilkerrak eta matxinsaltoak) etahimenopteroak (inurriak, erleak eta lizto-rrak).

HABITATA: baso irekiak atsegin ditu etaEuskal Herrian, leku epel eta beroetanbizi da. 300 bikote baino gutxiagokopopulazioa estimatzen da EuskalHerrian

Mediterraneo aldeko antzandobi tipikoadugu hau, eta beraz, gure eskualdeanez da ugaria.

ANTZANDOBI KASKAGORRIAANTZANDOBI KASKAGORRIA(Lanius senator)

ESPEZIE BAKANAK

119


120

DESKRIBAPENA: tamaina handikoa dailaia oso leuna izanik. Sabela zuri-urdinska edo horiska da, bizkarra urdi-narreska edo keatua izanik. Buru, belarrieta hegal-mintzen kolorazioa urdin argiada. Tamaina eta zela (sudurtziloen gai-nean eta ferrak inguratuta), luzaduraamotza dauka.

TAMAINA: gorputza eta burua: 5-6,5cm. Buztana: 3-8 cm. Pisua: 16-28 gr.

BIOLOGIA: udako aterpe-ak edo etxe zaharretan,ganbara, lastategi eta kan-pandorretan egon ohi dira.Letargirako haitzuloaknahiago ditu. Espezie gel-dikorra da, 20-30 km gehie-nez desplazatuz negualdieta errutaldien guneenartean. Astiro egiten duhegal, tximeleta bateakbezala, gune argietan,itsaslabarretan, zalaietanbaita lorategi handietan ereehiza egiten du.

ELIKADURA: intsektuhandiez alikatzen da, erlas-tarrez,keleoperoez eta dip-teroez, besteak beste.Espezie hau, nolabait,arrunta da baina ez ugaria.Mehatxatua "Zaurgarria" da

hala Euskal Autonomi Erkidegoan nolaEstatu espainiarrean.

HABITATA: Euskal Herrian, harizti,artadi eta pagadiak ditu bizileku, itsasmailatik hasi eta 1.200 metroko altitu-deetara bitartean kokaturikoak.Honako lekuotan aurki daiteke:Ranero-Jorrios mendietako haitzetan,Galdamesko mendietan, Gorbeian,Urkiolan, Nabariz-Aulestian, Aralarren,Aizkorrin, Urduñako mendietan…

FERRA SAGUZAR HANDIAFERRA SAGUZAR HANDIA(Rhinolophus ferromequinum)

ESPEZIE BAKANAK

121


122

DESKRIBAPENA: ferra-saguzar han-diaren oso antzekoa da; daukan tamai-narengatik bereizten da harekiko. Ilajemarroi-argia ageri du bizkarraldean etagris-zurixka sabelaldean. Belarri punta-zorrotzak dauzka, tragorik gabekoak.

Sexu-dimorfismo nabaria ezagun du;emeak arrak baino txikiagoak dira.

TAMAINA: gorputza eta burua, 3,5-4,5cm. Buztana, 2,4-3 cm. Pisua, 4-10 gr.

BIOLOGIA: espezie sedentarioa da;halere, 5-10 kilometro bitarteko lekual-daketak egin ohi ditu, hazitokietako gor-delekuetatik hibernazio-lekuetakoraino.Gaueko jarduna dagokio. Gau ondo sar-tuxean ekiten dio ehizari eta egunsentialdera amaitzen du; 2,5 metroko altue-ran egin ohi duhegan.

Barrunbeetan hiber-natzen du, eskuarkibakarka, eta buruzbehera jarrita, atze-aldeko hankei eskersabaitik zintzilikatu-rik eta patagioan bil-duta.

Udazkenean etaudaberrian dagokiouga lke ta -gara ia .

Emeak kume biluzi eta itsu batez erdi-tzen dira, 10 asteko sabelaldiaren oste-an; kumeak astebete barru zabaltzenditu begiak eta 21-28 egunen buruanhegan egin dezake. Amak 6-8 aste bitar-tean ematen dio titia eta orduan bere-gain bilakatzen da.

ELIKADURA: euli, tximeleta eta armiar-mez elikatzen da.

HABITATA: euskadin, harizti, artadi etapagadiak ditu bizileku, itsas mailatikhasi eta 1.000 metroko altitudeetarabitartean kokaturikoak. Honako lekuo-tan aurki daiteke: Ranero-Jorrios men-dietako haitzetan, Galdamesko men-dietan, Gorbeian, Urkiolan, Nabariz-Aulestian, Aralarren, Aizkorrin,Urduñako mendietan…

FERRA SAGUZAR TXIKIAFERRA SAGUZAR TXIKIA(Rhinolophus hipposideros)

ESPEZIE BAKANAK

123


124

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: ilaje luze eta askeadauka, artile-itxurakoa. Hiru-kolorekoakditu bizkarraldeko ileak; basea grisadute, erdialdea lasto-horia, eta puntakmarroi-xigortuak dituzte. Sabelaldea,berriz, gris-horixka du. Muturra marroi-gorrizta dauka; belarriek eta hego-min-tzek, bestalde, kolore grisaxka ageridute, apur bat ilunagoa. Hego zabalakdauzka. Belarriek 6-7 zeharkako tolesdituzte; lantzeta-eitekoa du tragoa.

TAMAINA: gorputza eta burua: 4-5,3cm. Buztana, 3-4 cm. Pisua, 6-12 gr.

BIOLOGIA: espezie berozale, sedenta-rio eta koloniala da, urritik martxora edoapirilera bitartean hibernatzera alde egi-ten duena.

Maiatz aldera hasten dira bizitzen udakoerrun-lekuetan; kumeak ekainean etauztailean jaiotzen dira. Eme bakoitzakume bakar batez erditzen da; kumeahegan egiteko gai da, lauaste edota lau aste eta erdi-ren buruan. Helduek etagazteek irail aldera uztendituzte udako errun-lekuak,eta estalketak gertatukodiren lekuetara jotzen duteostera eta horietan atsedenhartzen dute negu osoan.

Egindako kalkuluen arabera,gehienera jota 15-16 bitarte-ko adina har dezake sagu-

zar-espezie honek.

Iluntzen hasi orduko, gordelekutik irtetenda eta ehizari ekiten dio. Altuera txikianeta ertainean hegan egiten du orduan, 1-5 metro bitartean; arin eta bizi-bizi heganegiten du.

ELIKADURA: jatun ikaragarria da, etabatik bat armiarmez, dipteroez, tximele-tez eta beldarrez elikatzen da; zuhaitz-adarretan eta zuhaixka artean dabiltza-larik ehizatzen ditu harrapakin horiek.

HABITATA: eremu karstikoetan bizi da,lurpeko gordeleku ugariz horniturikoe-tan, hasi itsas mailatik eta 1.000 metro-ko altitudeetaraino.

Euskadin lekuotan bizi da: Ranerokohaitzetan, Jorrios mendigunean,Aulestian, Urdaibain, Gorbeian,Galdamesko meategi-eremuetan, etaSopuertan.

GEOFFROY SAGUZARGEOFFROY SAGUZAR(Myotis emarginata)

125


126

ARRATOI BELARRI TXIKIAARRATOI BELARRI TXIKIA(Myotis blythii)

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: arratoi-belarri han-diaren oso antzekoa da itxuraz, bainaapur bat txikiagoa. Ilaje motzekoa da;ile-kolorearen basea gris-iluna du.Bizkarralde grisa ageri du, tonumarroiekin zipriztindurikoa; sabelaldea,berriz, zuri-grisaxka du. Belarri estuakdauzka; belarrien aurre-ertza ez duatzealderantz okerturikoa. Tragoaestuagoa da oinarrian eta lantzeta-eiteadu. Belarriaren kanpo-ertzak zeharkakobospasei toles ditu.

TAMAINA: gorputza eta burua, 4-5,3cm. Buztana, 3-4 cm. Pisua, 6-12 gr.

BIOLOGIA: lekualdaketa luzeak egitekogai den espeziea da. Haitzulo epeletankokatu ohi ditu eskuarki udako gordele-kuak. Udazkenean hasi eta udaberrirabitartean dagokio estalketa-garaia. Arrekeme mordoa edo harena izan dezakete.Eme bakoitza kume bakar batez erdi-tzen da urte-an; kontuhandiz ema-ten diote titiak u m e a r i .H a m a h i r uurteko bizi-i t xa ropenadu. Behinilundu etagero edotagauez irtetenda gordele-kutik. Makal

eta erregularki egiten du hegan; aisemoldatzen da espazio txikietan.

ELIKADURA: gaueko tximeletak etakakalardoak.

HABITATA: kareharrizko lekuak ditubizilekurik kutunen, oso hostotsuak ezdiren zuhaixkez hornituriko eremuak,hasi itsas mailatik eta 1.000 metroko alti-tudeetaraino.

Espezie oso urria da Euskadin.Gorbeiako mendigunean eta Aizkorrikomendizerran aurkituriko hezur-honda-kin batzuei esker dakigu espezie honenberri. Arratoi-belarri txikien populazioalekukotasun hutsezkoa da gure lurral-dean eta ez dago asmatzerik zer-nola-ko joera izango duen; alabaina, etabeste zenbait eskualdetan behintzat,atzerakada nabarmena sumatu izandute ikerlariek.

127


128

DESKRIBAPENA: belarri handiak ditubereizgarri, entzumen-pabiloi meheezhorniturikoak eta zeharkako 22-24 tolesinguru ageri dituztenak. Ilaje luze etaaskea du. Ile-kolorearen basea marroi-grisaxka iluna da. Bizkarraldean koloregris-marroikara argia ageri du; sabelal-dearekiko mugan eta lepoaren alboeta-ra, orban argiago bat izan ohi du, marroi-horixka. Sabelaldea, berriz, gris argiadu. Begi dezente handiak dauzka.Muturra gorantz altxata du alboetatik.Entzumen-pabiloien tragoa luzea du,aurrerantz okertzen zaiona belarriaktolestuta dituenean. Haragi-kolorekoakditu ezpainak; belarriak eta hego-min-tzak marroi-grisaxkak.

TAMAINA: burua eta gorputza 4-5 cm.Buztana 3,7-5 cm. Pisua: 6-10 gr.

BIOLOGIA: espezie sedentarioa, gauta-rra eta koloniala da, bakarka bizi denazuhaitzetako hutsarteetan. Zuhaitzetakohutsarteetan eta txapituletan kokatu ohiditu udako gordelekuak; negukoak,aldiz, lurpeko soto eta galerietan, 2-5ºCbitarteko tenperatura izan ohi dutene-tan.Udazkenean izaten dira estalketak,neguko gordelekuetan. Apiriletik maia-tzera bitartean jotzen du errun-lekuetanbizitzera. Kumeak ekainaren erdialdetikuztailera bitartean jaiotzen dira. Emebakoitza kume bakar batez erditzen da;tarteka, eta salbuespen gisa, bi kumeizaten dituzte. Sei egunen buruan zabal-

tzen ditu begiak kumeak, baina ez dahegan egiteko gai 18 egun barru arte.Bizpahiru urteko bizitza duenean erdies-ten du sexu-heldutasuna; 20 urteko bizi-tza izan dezake, nahiz eta batez besteez hartu bospasei urtetik gorako adinik.Hegan egiteko modu makal, gorabehe-ratsu eta baxua du. Jirabiraka hegalda-tzeko gai da, ia lekutik aldatzeke, etaaise moldatzen da espazio txikietan.

ELIKADURA: gaueko tximeletak, belda-rrak eta armiarmak; zuhaitz eta zuhaix-ketako adar artean ehizatzen ditu harra-pakinak.

HABITATA: baso hosto-erorkorretan bizida, pagadietan batik bat; baina baitakoniferoen basoetan eta altitude ertaine-ko mendietan ere. Euskadin, Gorbeian,Jorrios mendietan eta Zaraten ageri da.

IPAR-BELARRIHANDI SAGUZARRAIPAR-BELARRIHANDI SAGUZARRA(Plecotus auritus)

ESPEZIE BAKANAK

129


130

SCHREIBERS SAGUZARRASCHREIBERS SAGUZARRA(Miniopterus screibersii)

ESPEZIE BAKANAK

DESKRIBAPENA: mutur oso motza etazeharo banandutako belarri triangelua-rrak ditu bereizgarri, zeharkako lauzpa-bost toles ageri dituztenak.Bizkarraldekoilajea luzea du; burukoa, aldiz, motza,sarria eta latza. Kolore aldakorra du,hasi errauts-grisetik eta marroi-grisaxkabitartekoa. Sabelaldeko koloreak, berriz,tonu gris-zurixka du.

TAMAINA: gorputza eta burua, 4-5,3cm. Buztana, 3-4 cm. Pisua, 6-12 gr.

BIOLOGIA: espezie migratzailea da,urtaroko lekualdaketak egiten dituena.Arrek uzten dituzte lehendabizi negukogordelekuak, udaberriko eta udakobabeslekuetara jotzeko asmoz.

Udazkeneko hilabeteetan dagozkie aral-dia eta estalketa-garaia. Gainerakokiroptero iberiar eta europarren arteanezohikoa bada ere, Schreibers saguzar-emeak ia berehalakoan geratzen diraernalduta. Alabaina, enbrioiaren garape-na eten egiten da hibernazio-garaian etanegua amaitu ostean hasten berriro;hortaz, bada, 8-9 hilabete inguru dirausabelaldiak.

Errun-lekuetan mila emetik gora erebildu ohi da. Eme bakoitza kume bakarbatez erditzen da; kumeak ekainarenamaiera aldera edota uztailaren hasie-ran jaiotzen dira.

Emeek besteren kumeei ere eman ohidiete titia. Urte biren buruan erdiestendute emeek sexu-heldutasuna.Gehienera jota, 16 urteko adina hardezake. Bizkor egiten du hegan, 50-55km orduko abiaduran gutxi gorabehera.

ELIKADURA: sitsak, kakalardoak,euliak eta eltxoak.

HABITATA: ordokietan nahiz mendietanbizi da, 1.000 metro bitarteko altitudee-tan, eta batik bat kareharrizko eskualde-etan da usua. Barrunbe handiak ditugogokoen. Euskal Herrian ondokolekuotan aurki daiteke: UrdaibaikoBiosferaren Erreserbako harpeetan,Ranero-Jorrios mendietako haitzetan,Galdamesko meategi-eremuko galerie-tan, Narnaniz eta Aulestia mendietan;espezie urriagoa da, esaterako,Aizkorriko mendizerran eta Araba ipar-mendebaldeko Tertanga inguruan.

131


132

DESKRIBAPENA: katagorriak bezalasalto egiteko gauza den eta horienantzeko itxura duen karraskari txikihonek 13 eta 19 zentimetro artean dabi-len tamaina izaten du. Buztana, oso ile-tsua, 15 zentimetroko luzera izatera heldaiteke eta buztan-autotomia deiturikomekanismo berezi bat dela medio, gor-putzetik askatu egiten da harrapakarirenbatek alde horretatik harrapatzen badu.Horrela, batere kalterik jasan gabe ihesegitea lortzen du. Bere begi handi etairtenak, gorputza baino kolore ilunagokobi orbanez inguratuta dauzka.

Gorputzaren gainerakoa grisa da, sabe-laldean izan ezik, zuri-krema kolorekoabaita.

TAMAINA: gorputza eta burua: 13-19cm. Buztana: 11-15 cm. Pisua: 70-190gr.

BIOLOGIA: udazkenean janari asko bil-tzen du neguari begira: bere zuloan gor-detzen ditu eta hibernatzeko prestatzenda. Lozorrotzen diren lehenengoak arhelduak dira eta hauek izango dira, baitaere, udaberrian esnatuko diren lehenen-

MUXAR GRISAMUXAR GRISA(Glis glis)

ESPEZIE BAKANAK

133


134

goak. Zuhaitzen lehenengo kimueknegua amaitu dela iragartzen dutenean,"sekulako lotiak" begiak irekitzen ditu,gose, mehe-mehea, bere gorputzekoerreserbak ahituta –pisuaren %50erainoere gal dezake-, eta udaberriko goizargitsu batean esnatuta gero, goseakeraginda hasten da janari bila.

Martxoaren eta maiatzaren artean, sus-pertuta gero, bikoteak bildu eta estalketaegiten da. Sei aste geroago, goroldiozeta hostoz estalitako kabi batean, emeek2-7 ume egiten dituzte. Hauek, itsuak etailegabeak dituzte eta zazpi hilabeteetaraarte ez dute helduen tamainara heltzen.Normalean, ez dira sei urte baino gehia-go bizi.

ELIKADURA: bizitza gauez egiten duenpiztitxo hau, zuhaitzetako adarren gaine-tik korrika ibiltzen da janari bila: ezku-rrak, baia-haziak, urrak, fruitu gozoak,txori txikien kumeak eta intsektuak erebai.

HABITATA: Euskal Herriko hosto gal-korreko baso ongi kontserbatuak, arte,pago eta haritz zaharrak ugari dituzte-nak, muxar grisaren bizilekua dira.Karraskari txiki bat da, geroz eta zaila-go aurkitzen dena. Baso soilketak etaingurunearen humanizazioak, gizakia-rengandik jasan izan duen jazarpena-rekin batera, Euskadiko lurralde osoanharen kopurua izugarri jaistea eragindute.

ESPEZIE BAKANAK

135


137136

ESPEZIEKALTEBERAK

138

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: emeak arrak bainohandiagoak dira betiere.

Astunaren (Alosa fallax fallax) osoantzekoa da Kodaka, baina ondokoakditu bereizgarri harekiko: zakatz-arras-telu gehiago izatea zakatz-arkuetan,eta baita ezkata gehiago ere albo-lerroan.

Gorputz zapal eta garaia dauka, kolo-re urdinxka ageri duena bizkarraldeaneta zilarkara saihetsaldean; ezkatahandiez estalita dago. Ibaiak bizileku-tzat dituenean, ordea, kolore arrexka-goa izan ohi du.

TAMAINA: luzean 60 cm izan ditzakeeta hiru kiloko pisua har dezake.

HABITATA: arrain urria da, oso, eus-kal ibaietan. Gaur egun, Bidasoarenuretan gora baino ez daiteke ikus;horrexegatik, espezie bakantzat jotadauka Espezie Mehatxatuen EuskalKatalogoak.

BIOLOGIA: kodakak itsasoan ematendu bizia, hondo hareatsu-harkaiztsue-tan, 120-250 metro bitarteko sakoneradutenetan.

Izokina bezalaxe, itsasoan bizi diraibaietan ugaltzen, haietara gauez,urek 10 gradu dituztenean sartu eta

errutaldia ibaiaren tenperatura handia-goa denean (17 gradu ingurukoa) egi-ten dute. Arrautzak ura baino pisuago-ak direnez hondora erortzen dira;zazpi edo zortzi egungarrenean larbakirteten dira haietatik, uda amaitzeardagoenean bokalera jaisten dira, urgazietan urtea bete arte egoten direla-rik; orduan itsasoan barnatzen dira,eta bertan erabateko neurria erdietsi-ko dute. Emeak hurrengo urteanbihurtuko dira ugaltzeko, eta arrak hiruedo lau urte betetzen dituztenean, bieibizkarreko kolorea aldatzen zaielarik,itsasoan urdinak eta ibaian bereak baitdira.

Errutaldia buruturik hil egin ohi dira,alabaina, batzuek itsasora bihurtzealortzen dute, non berehala zaharbe-rritu eta hazten diren, eta hurrengourtean ugaltzera itzuliko dira.

Arrek urte bi egitean erdiesten duteheldutasuna, eta emeek geroxeago,migrazio-garaitik urtebetera edo.

ELIKADURA:.han planktonez elika-tzen da ia soil-soilik; zakatz-arkueta-ko zakatz-arrasteluen bidez iragaz-ten du planktona.

Ibaietan bizi delarik, krustazeo,intsektu eta arrain txikiak ditu elika-gaitzat.

KODAKAKODAKA(Alosa alosa)

139


140

UHANDRE ALPETARRAUHANDRE ALPETARRA(Triturus alpestris)

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: espezie honen ezau-garri nagusiena sabelaldea, salbuespengutxi batzuetan salbu, orbain ilunik gabeedukitzea, erdialdean gutxienez.

Arrek kolore grisa dute gainetik, orbainilunekin; emeak, berriz, gizenagoak dira,eta haien kolorea arretik hurbilago da. Bisexuek orbain txiki ugari izaten dituztealboetan: arrengan hondo argi batengainean ageri dira, sabelalde laranjatuedo gorriska izaten dute.

Buru luzea, laua eta biribildua dute, etagorputz-adar lerdenak. Larrua laua duteuretan bizi diren bitartean, eta latz, pikor-tsu eta belusatua da lehorreko bizitzanzehar.

Gailurretako uhandreen emeak 11 eta12 zentimetro bitartekoak izaten dira;arrak ordea, ez dira 8 zentimetrotara iris-ten; luzera osoaren erdia-edo isatsa da,hegats baten moduan alde batera kon-primitua dagoena eta igeri egiteko era-biltzen dutena.

Zazpi subespezie deskribatu dira.Euskal Herrian bizi dena Triturus alpes-tris cyreni izeneko subespeziea da.

BIOLOGIA: udaberriaren hasieran,putzuetara joaten da, eta haietaneztei-paradak eta errunaldiak gerta-tzen dira, gainerako espezieetan baino

beranduago.

Araldiak iraun bitartean, arrek gandorhori argi bat, goiko aldeko hertz lauanorbain urdinekin, garatzen dute bizka-rraldean; buruaren bukaeran hasi etaisatsaren muturreraino zabaltzen da: bimilimetro ingurukoa da. Halaber, hega-lek banda zuriska irisatua, isatserainoheldu zaiena, ageri dute orduan; bandahorren gainetik orbain beltz lodi batzukdaude. Banda hori sabelaldetik bereizte-ko, kolore urdin biziko marra bat dago.Kloaka hanpatu egiten zaie, eta errazantzematen da.

Arrak eta emeak bikoteka biltzen dira,errito-dantza luzea eginez: horren buka-eran espermatozoideen paketea(espermatoforoa) kanporatzen du arrak,eta emeak hura jaso eta kloakan sar-tzen du, obuluak ernaltzeko. Gero,arrautzak erruten hasiko dira emeak,100 eta 300 arrautza bitarte, banan-banan, eta kontu handiz itsasten dituuretako landareetan. Arrautza bakoitzak1,5 eta 1,6 milimetro bitarte ditu, etalarba, jaiotzen denean, ez da zentimetrobateko luzera iristen (8 mm).

Europa erdialdeko (Frantziatik hasi etaErrusiaraino) uhandre gandordunarenantzekoa da gailurretako uhandrea.haren larbak gainerako uhandreenetatikbereizteko isatsari begiratu behar zaio;

141


142

ESPEZIE KALTEBERAK

izan ere, ez du orbain beltz handirik,puntaduna da gutxi gora-behera, bukae-rako filamenturik ez du, eta erpina bat-batean estuago bihurtzen da. Halaber,begien diametroa sudurzuloen artekodistantziaren berdina edo txikixeagoaizaten da.

Ugaltzeko garaia udara bitarte luzatzenda, eta jaio eta bi hilabetetara urak utziohi dituzten gazteek, jada 4 edo 5 zenti-metro dituztela metamorfoseaturik dau-denek, udaren bukaerara bitarte irautendute ugaltzeko garaian; errunaldiak egi-teko ohitura berantiarren eta bizi ohi denuren hoztasunaren ondorioz, udazkenairisten denean guztiz garatu ez diren lar-bek jaio diren putzuan geratzen diranegu osorako.

Jugoslavian, antzeman ahal izan da betiuretan egoten diren gailurretako uhan-dreen larbarik, betiere larba ezaugarrieieutsiz (esate baterako, zakatzak eduki-tzea), eta bertan ugaltzeko gai izan arteegoten direnak (neotenia esaten zaiohorri). Askotan, helduen kolorazioarenantzekoa edukitzen dute.

Gainerako uhandre guztiek bezala etaarrabioak ez bezala, gailurretako uhan-dreak ezin ditu korronteak dauden urakbatere maite; litekeena da horren arra-zoia ur horietan amuarrainak, etsairikgogorrena, bizi direla. Gure mendietakoiturri inguruetan bizi den anfibio bitxihonen bizitza oso luzea da: 25 urtetaraere irits daiteke.

ELIKADURA: oro har, egunez lehor

aldeko lur oso hezeetan ezkutaturik biziohi da, eta iluntzean irteten da, berezikiegun euritsuetan, lur-zizareak eta intsek-tuen larbak harrapatzeko; putzuetan ige-rian ibili ohi diren krustazeoak eta molus-kuak ere jaten ditu.

Espezie honen ezaugarri nabarmeneta-ko bat indibiduo batzuk oso jatunak iza-tea da; emeengan antzeman daitekehori bereziki, gauza baitira bere tamai-narako erraldoi gertatzen diren zizareakirensteko.

HABITATA: gailurretako uhandrea uro-delo oso zorrotz eta delikatua da habitatkontuetan. Ur hotz eta oxigenatuakbehar ditu, korronte gutxikoak, hondoeta hertzetan ezkutaleku ugari dituzte-nak. Jalkin asko dituzten putzuak eregustukoak ditu, ura garbia eta freskoaden bitartean. Hori dela eta, askotanmendi goietako iturri eta asketan aurkidaiteke.

Urtzalea da: lurreko fase oso laburradauka eta ez da ugaltzen den putzueta-tik urrunegi ibiltzen.

HEDAPENA: euskal mitologiaren ara-bera lamien lagun banaezina den haugure mendietako iturri eta erreketan biziohi da, beti isilik. Gailurretako uhandreaespezie urria da Euskal Herria, nonlurraldea ekialdetik mendebalderazeharkatzen duen marra menditsuan(isurialdeen banalerroa) baizik ezin baitaaurkitu.

Espezie Mehatxatuen Euskal Katalogoak

143


144

espezie bitxitzat sailkatu du uhandreespezie hau. Uhandre hau Bizkaian etaEuskal Autonomia Erkidego osoan bizirikirauteko, ongi kontserbatu behar diramendietako ur masak; izan ere, urtetan,haien populazioek behera egin dute,haien habitat naturalak hondatu direlako(uren kutsaduraren ondorioz). Anfibiohauek ur hotzak eta ongi oxigenatuakbehar dituzte, korronte gutxirekin, etaezkutatzeko moduko hondo harritsuekin.

Euskadin, pagadietan, landa atlantikoe-tan eta ondoko mendietako leku altueta-ko mendiko larretan: OrduntekoMendiak, Salvada Mendizerra, Urkilla,Izkiz, Aralar, Gorbeian eta Duragaldean.

Bereziki mendietakoak diren populazio-ak egonkor eta ugaritsu mantentzendira, batez ere Izkizko eta Salvadakomendi arabarretan. Ordunten eta AralarMendian, ordea, gutxi bizi dira, eta osoera irregularrean banaturik; izan ere,bata bestetik urrun dauden putzu etaerreketan bizi dira. Gorbeian ere popu-

lazio gutxi jakin batzuk badaude.

Uhandre hau, gailurretakoa izenazbataiatua leku goietan bizi ohi delako(ia beti 300 metrotik gora; Alpeetan3.000 metrotan, elur iraunkorretakomugatik hurbil), Euskal Herrian mendi-zalea da oso, ez bakarrik banatutadagoen altuerarengatik baizik eta baitaere nahiago dituen habitatengatik.

Espezie hau kostaldetik urrun manten-tzen da; beraz, haren hurbileko men-dietan falta da.

Gailurretako uhandrea Europa erdial-deko espeziea da, iparraldetik zabalhedatuta dagoena Danimarka etaBritainia Handiraino, eta hegoaldetikIberiar penintsula, Italia, Greziako ipa-rralde, Jugoslavia eta Bosniarainohedaturik bizi dena. Iberiar penintsulanKantauri aldean bizi da, Asturiastik hasieta Pirineoen mendebalderaino.Europan, Bernako Hitzarmenak babes-tu zuen (III. eranskinean jasota dago).

ESPEZIE KALTEBERAK

145


146

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: Apo pintatu iberia-rrak, bilakaeraren bitartez igel mozorroia ezin hobela lortu du, bai forma aldetiketa bai kolore aldetik igela baitirudi.

"Igela izan nahi zuen apoak" gehienezere 6 zm izaten ditu; bere ahaideakbezala, atzeko hankak luzeak ditu etaazala leuna, buru txiki-xamarraren albo-etan guruin parotidorik gabekoa.Muturra ere puntaduna du, begi irtenak,eta arrak atzeko hanketan hatzartekomintz mehea ere badu. Bizkarrekokolorea gris oliba horixka eta arrexkanahiz gorrixka artekoa izaten da etabatzuek orbanak edo marrak ere izatendituzte. Ezaugarri horiek guztiak ikusita,edozein ezjakinek igela dela esangoluke, nahiz eta begi niniak desberdinakdituen, orokorrean horizontalak izanbeharrean borobilak edo hirukiak izatenbaitira.

BIOLOGIA: martxo ingurura, lozorrotikesnatzen denean, arrak eta emeak ure-tan biltzen dira, espeziea iraunarazteko.

Estalketa eta gero, emeak 300 arraultze-tik 1000ra jartzen ditu 2-10 egun bitarte-an. Arraultze horiek txiki-txikiak izatendira eta harri substratu baten gaineanjartzen ditu, arrak bertan ernal ditzan.

Erbrioiak azkar garatzen dira eta apoku-meak berehala jaiotzen dira, arraultzeakjarri eta egun gutxitara. Lau hankadun

apoak izan arte hilabete edo bi pasa dai-tezke, klima baldintzen arabera.

ELIKADURA: izugarri bizkorra da etahala egunez nola erne egoten da, intsek-tuak, armiarmak eta moluskoak jaten.

HABITATA: espezie hau urari lotu-lotutadago, bai iraunkortasunik gabeko putzuzbetetako eremu txikietan bai ur-eremuhandiagoetan ere bizi dela. Soroen etalugorrien aldamenean aurkitzen dira, etabaita gizakiak erabat alteratu ditueninguruneetan ere.

HEDAPENA: apo pintatu iberiarraPenintsula Iberiarreko espezie endem-mikoa da. Euskal Herrian Arabarenerdialdetik behera soilik bizi dira; hainzuzen ere, han-hemenka agertzen dira,pinadien inguruko erreketan eta itsasmailatik 600-800 m bitartean daudensoroen inguruetan. Lautadan eta ingu-ruetan ez ditugu aurkituko, baina bai,ordea, Valderejo Parke Naturalean.

Espezie hau urria da eta ez oso arrun-ta, eta ez ditugu horietako asko bateraikusiko; Penintsula Iberiarrean bizi dire-la kontuan hartzen badugu, horrenarrazoia izan daiteke, gure Lurraldeaiparraldeko mugan dagoela, eta ondo-rioz, bizitzeko ingurugiro baldintza ego-kiak aurki ditzaketen eremuaren muganbertan. Horretaz gain, ur-masak eten-gabe agortzen eta kutsatzen ari dira.

APO PINTATU IBERIARRAAPO PINTATU IBERIARRA(Discoglossus galganoi)

147


148

DESKRIBAPENA: tamaina txikiko etakolore arreko espezie urtarra. Eztei-lumaldia duenean, masailak eta ezta-rria gaztaina-kolorekoak ditu, eta orbanzuri bereizgarria azaltzen du mokoarenoinarrian.

TAMAINA: luzera: 25-29 cm. Pisua:140-230 gr.

BIOLOGIA: sakonera txikiko ur geldie-tan bizi da, landaredi zingiratiarra ageridutenetan; eta ur askeen eremuetan,iturburu artifizialekoak nahiz naturaleko-ak izan. Nolanahi ere, bazter uzten ditulezkadi edo ihitoki larrez estalitako heze-guneak. Umatze-garaitik at, badietan etaestuarioetan ere bizi ohi da. Igerilari etaurpekari bikaina da. Distantzia handiakegiten ditu hegaldi bizian; hainbat minu-tu iraun dezake, ur azpian murgilduta.Landaredi artean egiten du habia; ureta-ko landareez osatzen du habia ur-bazte-rrean, plataforma flotatzaile bat bailitzan.Hiru edo bost arrautza izaten ditu erru-naldi bakoitzean; gurasoek txitatu ohidituzte. Urtean bi errunaldi ere izanditzake.

Dirudienez, aldakorra da Arabako biko-te-ugaltzaileen kopurua; 35 bikote ingu-rukoa, azken urteotan. Isurialde atlanti-koan, berriz, dozena-erditik beherakoada bikote-ugaltzaileen populazioa.Ikuskizun dago populazioaren joera; ala-baina, bikote-ugaltzaileen kopuruakgorabeherak izaten ditu, eskumenean

dituzten ugaltokiei eta ur-mailari dagoz-kien aldaketen arabera.

Espezie hau Bakantzat hartu daArriskuan dauden Espezieen EuskadikoZerrendak, 60-70 bikotetatik populazioadagoela kalkulatu baita .

ELIKADURA: urpean dabilelarik elika-tzen da, hondoan harrapaturiko arrain,anfibio, larba, artropodo, krustazeo,molusku eta hainbat landareez.

HABITATA: luktar landaretza eta uraskendun eremuak dituzten hezegunegeldoetan bizi da.

Euskal Herrian, Arabako hezegunerikgehienetan ageri da, nola urtegi etaureztatze-urmaeletan, hala ingurunenaturaletan; urriagoa da ibaietako ur gel-dietan. Oso urria da isurialde atlantiko-an, bi herritan kokaturiko ugaltokiaksalbu. Hegazti egoiliarra da. Negu parte-an Europatiko aleak ageri dira; itsasal-dean ere hauteman ahal izan dira urte-sasoi horretan.

TXILINPORTA TXIKIATXILINPORTA TXIKIA(Tachybaptus ruficollis)

ESPEZIE KALTEBERAK

149


150

DESKRIBAPENA: erkaitz-txori txikiaEuropako hegazti itsastar txikiena da.Lumajea beltza edo iluna du oro haripurtxuntxur zuria du. Hankak beltzakditu eta isatsa karratua.

TAMAINA: luzera:15 cm.

BIOLOGIA: itsas zabalean ematen du iadenbora osoa, plataforma kontinentale-an; habiak egitera baino ez da hurbiltzenlehorrera, eta orduan, hormak, arrakalaketa labar-eremu harkaiztsuetako hutsar-te txikiak eta uhartetxoak aukeratzenditu kokalekutzat, harrapakinentzakoeskuragaitzak diren tokiak. Kolonietanbildu ohi da. Zuzen egiten du hegan,eskuarki uraren arrasetik, eta hegazka-da arinean. Igerilari trebea da. Arrautzabakarra izaten du errunaldi bakoitzean.

Kalkuluen arabera, ehun bikote-ugaltzai-le inguru izango dira; populazioarentamaina, berriz, 200 banakokoa bainozertxobait handiagoa da. Ikuskizun dagozer-nolako joera duten. Populazio hone-takoen habiagintza, esaterako, oraindikorain baino ez da egiaztatu ahal izan.

Ekaitz-txori txikien populazioen atzera-kadaren arrazoitzat jotzen dira, besteakbeste: elikadura-baliabideen urritasuna,horren ondorioz murriztu egin baitabikote-ugaltzaileen kopurua; kaio etaarratoi harrapakarien erasan etenga-bea; edota, kutsatzaile kimiko eta hon-

dakin toxikoen ondorio kaltegarriak.Espezie honi dagokion atxikipen-mailahandia da beste mehatxuetako bat, ale-gia kolonia-ugaltzailea leku jakin bate-an finkatzeko duten joera; horrek heda-tzea galarazten die, eta halaber koloniatxikien galera dakar, gure lurraldekoarigertatzen zaionez.

ELIKADURA: ur-azalean harrapatutakokrustazeo, zefalopodo eta arraintxoezelikatzen da. Arrantza-ontziei ere jarraituohi die, uretara jaurtitzen dituzten arrain-hondakinen atzetik.

HABITATA: itsas zabalean bizi da.Banaketa-eremu atlantikoa dagokionespeziea da: hasi Islandiatik etaKanariar uharteetaraino hedatzen da.Euskal Herrian, bost kolonia ezagundaude, guztiak ere Bizkaiko kostaldeankokaturikoak. Espezie egoiliarra da.

EKAITZ TXORI TXIKIAEKAITZ TXORI TXIKIA(Hydrobates pelagicus)

ESPEZIE KALTEBERAK

151


152

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: ahatea baino han-diagoa den hegazti urtar hau, helduadenean, erabat beltza da.

Lepoa luzatuta daramalarik heganegiten du, hegoak sakoni eta azkarastinduz.

Ubarroi handiarekin nahas daiteke,baina txikiagoa da eta ez du izterretan,masailetan edo mokoaren oinarrianorban zuririk agertzen. Bikotea bilatze-ko garaia datorrenean, ubarroi motto-dunak aste batzuetan zehar mantendu-ko duen gandorra aurkezten du moto-tsa bailitzan.

Ale gazteek bular zuria eta kolore arreaagertzen dute.

TAMAINA: luzera: 65-80 cm. Hego-Luzera: 90-105 cm.

BIOLOGIA: ugaltokian sedentariomodura jokatzen du. Itsaslabar latzetakoaoal eta zuloetan, eta irletan egitenduhabia. Martxorako, arrak algak etaadartxoak ekartzen ditu, emeak habiamoldatzeko erabi ditzan.

Geroago emeak hiru arrautza errungoditu, bikoteak 30-31 egunetan zeharinkubatu ondoren, txito nidikolak jaikodirelarik.

Gurasoek lehenago paparreangordedituzten arainez elikatuko dituztekume-

ak, 42-46 egun igaro ondorenhabia uzte-ko gai izan daitezen. Hurrengo bi hilabe-tetan familiaren bateratasuna manten-duko dute. Minutu bateraino luza daitez-keen murgilketetan harrapatutako arrai-nez elikatzen dira soilik, honen ondoren,lumajea iragazkorra, harkaitzen batengainean hegoak zabalduz lehortu beharduelarik, ohiko jarrera bereizgarrianparatuz. Joera taldekoia neguan zehardesagertzen denez, garai honetan alebakarrak, bikoteak, eta gutxiagotan,talde txikiak ikus daitezke.

HABITATA: habia egiteko sarbide zaile-ko irla arrokatsuetan eta labar latz etabertikaletan finkatzen da, kostaldetikgehiegi aldendu gabe. Kanpoaldekokostaldea nahiago duen hegazti itsasta-rra da, ingurune maldatsuak, eta osogutxitan, kaiak, hondartzak, padurak...ere bisitatzen dituelarik.

POPULAZIO BANAKETA: Euskalherrian osoko populazio habigilea 70bikote inguruk osotzen dute.

Euskal kostaldean ugaltzen den azkenhegazti urtar handia dugu hau, eta etor-kizun oso argia ez badu ere, badirudipopulazioa oso astiro berreskuratzen aridela gaurko eta etorkizuneko mehatxurikhandiena azken urteetan nagusi denkostaldeko hirigintza-espekulazioandatza, honek ugal-kolonien lasaitasunaeta espeziea eremu berrietara zabaltzeaarriskuan jartzen baitu.

UBARROI MOTTODUNAUBARROI MOTTODUNA(Phalacrcorax aristotellis)

153

EUSKAL FAMILIA:TILIAZEOAK

154

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: neurri txikiko ardeidada eta ez du 40 cm-ko luzera gainditzen.Oso bitxia izaten da ar helduaren kolora-zioa dena beltza lepoa izan ezik etabehealdea arre zurbil koloretakoa da.Estalkiak zuriak dira mantxa handi bate-kin. Mokoa hori-berde koloretakoa daeta hankak berdeak dira. Arren koloreakemeenak baino kontrastatuagoak dira.


BIOLOGIA: ohitura iheskor eta bakarti-koa da eta landaretza artean ezkutatzeanahiago du trebetasun handiz mugitzendela eta. Egunsentia denean erakustendu aktibitate gehiena. Ibai erloen ingu-ruan habia egiten du, ibaiertzeetan edolezkadietan, eta errunaldia 4-6 arraultze-koa izaten da. Espezie honen bikote ugaltzaileren batArabaldean egongo balitz, berri on batizango litzateke. Ez da ezagutzen popu-lazioen jokaera baina beherakada handibat ematen ari da PaleartikokoMendebaldean zehar, PenintsulaIberiarra sartuta ere. Bere presentziamugatzen duten faktoreak, bioekologi-koak dira baina zonalde hezeen urrita-sun naturala eta gure ibaien degradazioegoerak ere ez dira mesedegarriakespezie honen finkapenerako.

Europan egon den populazioen erregre-sioa, zonalde hezeen hondamena, uren

kutsadura eta hibernatzeko koarteletaneta migrazioan gertatutako heriotza han-diagatik izan da.

Espezie hauen populazioen egoera jaki-terakoan, kontserbaziorako neurri apro-posenak lortuko dira, baina edozeinkasuan, uren kalitatea eta ibaien habitaturertzekoa hobetu behar dira.ELIKADU-RA: dieta askotarikoa dauka eta bai lur-zoruan bai ur azalekoetan ehizatutakoarrainaz, moluskuz eta artropodoz elika-tzen da.

HEDAPENA: oso banatuta dago munduosoan zehar, Afrika, Eurasia etaAustraliatik. Gure lurraldean migratzailemoduan jokatzen du eta ezaugarri apro-posak ematen diren edozein lekuanagertu daiteke.

Ugalketa epea denean egin direnbehaketak gutxi izan dira eta Arabakoerdigune hegoaldeko ibaietan egindira. Gure lurraldean espezie udakoada urri-migratzailea eta ustekabeanegiten ditu habiak. Espezie bitxia itsa-saldeko Euskal Herrian.

HABITATA: orokorrean zonalde heze-etan eta ibaiko ertzetan bizitzen da,estaldura begetala, lezkadi eta bestemakrofito azaleratzaile (batez erezuhaitzak eta zuhaiska daudenean)dauden lekuetan.

AMILTXORI TXIKIAAMILTXORI TXIKIA(Ixobrychus minutus)

155


156

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: amiltxori arruntaklepo motza, moko luze eta zorrotza etanahikoa hanka laburrak ditu. Lumaje grisiluna du bizkarraldean eta gris argiasabelaldean eta ugal-sasoian bi lumaluze izaten ditu buruan.

TAMAINA: luzera: 61 cm. Hego-Luzera:105-110 cm

BIOLOGIA: zuhaitzetan egiten duhabia. Gautara eta migratzailea da.

Espezie bitxia Atlantiar EuskalHerrian. Novalek dioanez, udabarrikoigaroaldia Martxoan izaten da eta

udagoienekoa, barritz, Abuztuan etaIrailean. Gipuzkoari jagokonean, uma-tzaldiko aitamenik ezagutzen da,Behe pirinioetako Adour aldean dago-zan kolonietatik etorriak beharbada.Gernikako Itsasadarrean, heldubakotxori bat baino ez daukagu aitatuta,1975ean paduretan akatuta izan zanabera.z

ELIKADURA: Ornodun txikiak etaornogabeak jaten ditu.

HABITATA: Euskal Herrian, hainbataintzira eta ibaiaren ertzetan egiten duhabia eta nahikoa urria da.

AMILTXORI ARRUNTAAMILTXORI ARRUNTA(Nycticorax nycticorax)

157


158

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: tamaina handiakoa.Hegazti honen fisonomiaren ezaugarrinagusia lepoa, mokoa eta zangoak izu-garri luzeak izaten da.

Hauskara baino txikiagoa. Zerbait lirai-nago eta itxura orokorra ilunagokoa,tonu arren ordez gorriska eta nabarskaknagusi direlarik. Habitat eta ohiturak ler-txun hauskararen oso antzekoak ditu,baina lertxun gorria arras migratzaileada, Europatik alde egingo du Afrikarantz,han negua pasatzeko. Beste lertxunakbezala, umatu ondoren sakabanatu egi-ten dira, batzutan beren kolonietatik tokioso urrunetara egin ere.

Sakabanatu diren edo migrazioan doa-zen hegazti hauek dira, hain zuzen,Euskal Herrian ikusi daitezkeenak, uztai-la edo iraileko hiletan. Gure artean ez daumatzen.

TAMAINUA: luzera: 79 cm. Hego-Luzera: 114 cm.

BIOLOGIA: jeneralean koloniatan egi-ten du habia, sarritan beste lertxunespezie batzuekin nahasian. iru edo bostarrautza erruten ditu eta 24-28 eguneztxitatzen dituzte arrak eta emeak.Txitoak erdi-nidikoloak dira eta 48-52egun igarota usten dute habia.

Ez du gizakiaren presentzia gogoko,baina espezie bereko aleen artean nola-

baiteko soziabilitatea eta taldekoitasunaaurkezten du.

ELIKADURA: igelez elikatzen da batezbatez ere, baina beste edozein elikagaiere onartzen du, hala nola , arrainak,saguak, intsektuak, barraskiloak, etab.Ehizatzeko uretan sartuta oso tente etageldi geratzen da,harrapakinen bat hur-biltzerakoan mokoa, arpoia baolitzan,oso azkar erabiltzen duelarik.

HABITATA: sakonera txikiko edozeinurmasak (padurak, aintzirak, ibaiak,urtegiak), arrain asko baldi badauzka,haren beharrak betetzen ditu.

Migratzaile ez hain arrunta BizkaikoGolkoan. Udaberriko igaroaldi txito urria,Apirilean eta Maiatzean, zirren. Martxoaldean heldu izaten dira habia-aldeeta-ra. Udagoieneko igaroaldia nabarmen-garriagoa izaten da, Uztailaren azkene-tatik Urriaren azkenetararte izaten dala.

LERTXUN GORRIALERTXUN GORRIA(Ardea cinerea)

159


160

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: tamaina handikohegaztia da, metro betekoa izan daiteke-ena luzean. Kolore beltza du; isla purpu-rakarak ageri ditu, gorputzaren behekoaldean izan ezik, zuria baita. Moko luzeeta deigarria dauka, gorria, hankakbezalatsu.

TAMAINA: luzera: 100 cm. Hego-Luzera: 105-110 cm

BIOLOGIA: umatze-areatan, lursailbaxuko baso helduetan egiten dituhabiak, zingiradietatik edo larre-belardihezeetatik hurbil daudenetan. Ohiturabakartiak dagozkio, migrazio-garaianbakarrik aldatzen dituenak; orduan taldetxikietan biltzen da edo atsedenlekuetanmetatzen. Oro har izua da, eta mesfida-tia gizakiarekiko, generokide duen amia-moko zuriarekiko bainoago. Errunaldibakarra dagokio urtean; bi edo bostarrautza erruten ditu orduan. Tamainahandiko habia egiten du, hainbat urtetanberrerabili ahal izateko modukoa;zuhaitz gainak edo ebaki harkaiztsuakditu habia-leku. Dieta zabala du oso,uretako nahiz lehorreko harrapakinakhartzen dituena bere baitan.

Oso gutxi dira gure lurraldea zeharka-tzen duten amiamoko beltzak, edotaindarberritze aldera hemen pausatzendirenak; oso noizik eta behin baino ezdira hauteman ahal izan berrogeita

hamarren bat ale. Europan pixkanagoraka doan espeziea da, nahiz etaoraindik gutxi dauden.

ELIKADURA: intzektuak eta ornoduntxikiak jaten ditu.

HABITATA: migrazio-garaian ondokoakdarabiltza atsedenleku eta elikadura-tokitzat: urtegiak, ureztatze-urmaelak,ibaiak, eta baita sasoiko putzu txikiakere.

Euskal Herrian hauteman ahal izan direnaleak Europa erdialdetik eratorritakoakdira. Kostalde osoan zehar ageri dira etabaita Arabako urtegietan ere.

AMIAMOKO BELTZAAMIAMOKO BELTZA(Ciconia nigra)

161


162

DESKRIBAPENA: amiamoko lerdenkonfundiezinak lumaje zuri-beltz kon-trastatua du. hegazti helduek koloregorri bizia ageri dute beren moko etazango luzeetan. Arra eta emea, kolore-az eta morfologiaz berdinak badira ere,arren tamaina handiagoaz bereiztendira.

TAMAINA: luzera: 102 cm. pisua:3,3-5 kg.

BIOLOGIA: bakarka edo koloniatanumetu daitezke. Askotariko eraikuntzaaltuetan (eliza, hondakin, siloetan) etaarboletan egiten dute habia. Adarrez,lokatzaz eta jatorri desberdinetakomaterialekin (belarrak, trapuak, plasti-ko, papera) sakonera txikiko kopabaten itxura duen habia handi bat egi-ten dute, Hiru edo lau arrautza errutenditu. Arra eta eme arduratzen dira txi-taldiaz, hogeita hamalau egunez, etatxitoak zaintzeaz. Hauek. 55-65 egundituztenean hasten dira hegan egiten.

Saharaz haraindiko migratzailea.Ugalketa aldia bukatuta, handik gutxiragazteek Afrikako bidaia hasten dute,baina helduek abuztuaren bigarrenhamabostaldiraino atzeratzen duteabiatzeko ordua. Beste hegazti planea-tzaile batzuek bezala, Mediterraneoitsasoa Gibraltar eta Bosforoko itsasar-teetatik gainditzen dute, leku horietanpilaka biltzen direlarik. Amiamokoen

itzulera, normalean, otsailaren hasieraaldean izaten da (San Blas aldera,otsailaren 3a). Hala ere, azkenengourteotan ikusi ahal izan IberiarPenintsulako eta Europako populazioa-ren zati garrantzitsu bat (10.000 hegaz-ti gutxi gora-behera) IberiarPenintsulako zenbait leku egokitan gel-ditzen dela negua pasatzera, batez ereGuadalquivir ibaiako paduretan.Horren ondorioz, ohi baino lehenangoiristen dira Euskal Herriko kanpando-rreetara.

Orohar ez dago arriskuan, nahiz eta,Araban habia egiten duen populazioa-ren kopuru urriarengatik, Arriskutandauden Espezieen Euskal HerrikoKatalogoan “bakantzat” sailkatutadagoen. 60ko eta 80ko hamarkadenartean jasan zuen beherakada handia-ren ondoren, Penintsulako populazioakmodu ikusgarrian leheneratzen aridira.Ekialdeko Europakoak, ordea,atzeraka doazela dirudi.

HEDAPENA: espezie honen umetzeeremu gehiena Europan dago, bertannahiko hedatuta dagoelarik. Bestepopulazio habigile batzuek Afrikakoiparmendebaldea, Asiako hegomende-baldea eta erdialdea eta Hego Afrikahartzen dituzte. Europako mendebal-dean umetzen diren amiamoko gehie-nek Afrikako eta mendebaldean pasa-tzen dute negua.

AMIAMOKO ZURIAAMIAMOKO ZURIA(Ciconia ciconia)

ESPEZIE KALTEBERAK

163


164

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: zapelatz liztorjaleenlumajearen kolorea oso aldakorra dahegazti batzuetatik bestetara, eta, iza-tez, ornitologoek hamabi barietate bainogehiago zehaztu dituzte.

Oro har, bizkarraldea tonu marroi ilunez-koa izan ohi da, sabelalderantz argitzendena. Liztorjale batzuk miruak bezain ilu-nak dira, beste batzuk, ordea, arranosugezaleak bezain argitsuak dira.Aldakortasun handia dagoen arren, txi-taldi bereko txitoen artean ere gertatzendena, tonu batzuk gurasoengandikkumeengana aldatzen dira aldaketarikizan gabe.

Zapelatz liztorjaleak antz handia duzapelatz arruntarekin, baina burua txikia-goa da, bere hegoak luze eta meharra-goak eta bere isatsa handiagoa, itxuralirainagoa hartzen duela.

Heldu gabeen bizkarraldeko lumajeahelduena baino ilunagoada, eta sabelaldekoaaldakorra da heldutasu-nean zein tonu hartukoduen, argi ala ilun.

TAMAINA: luzera: 52-60cm. Pisua: 400-1.000 g

BIOLOGIA: Shara zehar-katzen duen espeziemigratzailea da, neguaAfrika tropikalean ematen

duena; eta zenbait ale Ekuatoreko lurral-deraino heltzen dira. Lehen aleak mar-txoaren bukaera inguruan ikusten badiraere, gehienek apirilaren bukaeran etamaiatzean zehar betetzen dituzte ugal-tze-lurraldeak. Gainerako baso-harrapa-riak bezala, Litorjaleek habia zuhaitzbaten gainean erakitzen dute eta bertanerruten dute maiatzean. Errutea 1-3arrautzakoa izaten da eta hilabeteanberotzen dute. Kumeak erabat indepen-denteak izaten dira hiru hilabeterenburuan, eta orduan prest egon beharkodute Afrikarako lurraldeetaranzko lehenmigrazio-bidaiari ekiteko.

ELIKADURA: Izen zientifikoak (latinez-ko apem hitzetik), bai eta gaztelaniazkoizenak eree, erleetan oinarrituriko baliz-ko dieta bati erreferentzia egiten badioere, egiatan liztorren arrautzez, larbezeta helduez elikatzen da, euskarazkoizenak adierazten duen bezala. Litorrenhabiei erasotzen die zuhaitzetan edo

lurpetik bere atzaparrezindusiz aterata. Dietaosatzeko beste intsektubatzuk ere jan ditzake(erleak, termitak, matxin-saltoak…) eta ornogabetxikiak.

HABITATA: ohiko baso-espeziea da EuskalHerrian nagusiki hariztieta pagadietan aurkitzenda.

ZAPELATZ LIZTORJALEAZAPELATZ LIZTORJALEA(Peris apivorus)

165


166

DESKRIBAPENA: arrano sugezaleabegi handiak ditu, buruaren aurrealdeankokaturik, eta horregatik beraren buruaoso handia da gainerako eguneko harra-parienaren aldean; itxuraz hontza txikia-rena ematen du. Behetik begiratuta zuriada eta orbain arreak ditu, eta bizkarral-dea, berriz, ilunagoa da. Lepoa etapaparra arreak dira, eta horregatik soi-nean txanoa duela iruditzen du. Hegalakkolore oso argikoak dira eta lehen etabigarren mailako lumak arrez eta beltzezzipristinduta ditu. Isatsean argi ikustenzaizkio zeharretarako hiru zerrenda.Mokoa nahikoa txikia da gorputzerako;beltz-urdina da eta muturrean argizariargia du. Hankak luzeak dira, gris argiak,lumak gabe ezkata handi eta gogorrakdituzte, sugeen haginkaden babesgarri.Hatzak laburrak dira, eta atzaparraklaburrak eta makurrak.

TAMAINA: luzera: 63-69 cm. Hego luzera:180 cm. Pisua: 1,5-2,2kg.

BIOLOGIA: janadikmartxoan, arrano suge-zale bikotea bere barru-ti gainean ikus dezake-gu. Harrapari handihauek Afrikatik itzulidira, han negua pasaondoren, eta inguruanehize-leku irekiak dituen

baso babestu batetan instalatzen dira,bertan habia eginez.

Hegazti honek erakatzeko duen trebeta-suna harrigarria da. Hegalak ia higitugabe, hankak maiz zintzilik dituelarik,lurrera adi-adi begiratzen du narraztirenbat aurkitu nahiean.

Apirilean hegoaldeko mendihegalarenbatetan dagoen zuhaitz baten adaburuanegina izango duten habia txiki eta ezka-tuta amaitzen dute, han emeak gerotamaina handiko arrautzen bakar baterrunez. Txito, abuztuaren hasierarainogeratzen da habian eta bere hazkuntzakditauen bitartean, gurasoek eguneko biz-pahiru suge ekartzen dizkiote.

ELIKADURA: haren dieta nagusikinarrastiez osaturik dago, batez ere, ofi-dioez. Horrek nabariki baldintzatzen die

banaketa: narrastiakberen jarduerako eguz-ki-izpiek eskaitzenduten beroa beharduten ornodunak diraeta beraz, eremu ire-kiak dira hauentzakohabitatik egokiena, etaondorioz, bai arranosugezaleek gogokoendituzten lurraldeak ere.

HABITATA: eremuirekiak.

ARRANO SUGEZALEAARRANO SUGEZALEA(Circaetus gallicus)

ESPEZIE KALTEBERAK

167


168

ZINGIRA MIROTZAZINGIRA MIROTZA(Circus aeroginosus)

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: liraintasunean mirotzguztietan azkena da zingira-mirotza, etatankeraz mirotz urdina eta mirotz zuriabaino sendoagoa da. Halaber, ez duhaien ipurtxuntxur zuria.

Arraren lumajea arrea da, isatsa etahegal zuriekin; emeak, aldiz, luma zurix-kak ditu buruan eta garondoan.

TAMAINA: luzera: 48-56 cm. Hego-luzera: 120 cm. Pisua: 400-800 g.

BIOLOGIA: martxo amaiera eta apirilhasiera bitartean itzultzen dira zingira-mirotzak neguko bizitokietatik; heldu etaberehala habia egiteko lurraldearen bilahasten da. Lurraldearen azalera aldeanbizi diren mirotzen kopuruaren arabera-koa da, baina gutxienez 170 eta 270metro bitarteko erradioa izan behar du.Espezie bereko mirotzen bat eremuhorretan barneratuz gero, jabeak ez dududarik batere egingo eta bortizki eraso-ko dio, harik eta kanpora egotzi arte.Ohiko jarrera hautsita, arrek garrasibiziak egiten dituzte beren hegaldi etajauzi guztietan, behin eta berriro etenga-bea, padura inguruetako emeak erakarrinahiz. Emeen eztei-lumajea, berriz, arre-na baino askoz motelagoa da, ia goitikbehera txokolate kolorekoa, sorbaldetaneta buruan argiuneak baditu ere.Arrak emea erakartzea lortzen duenean,erakusketako hegaldiak areagotzen ditu:

hasieran hegalei astiro eta era irregula-rrean eragiten die, baina ondoren zeruangora eta behera hasten da bat-batean,goitik izugarrizko azkartasunarekin amil-tzen delarik. Emea lagun izaten du eztei-hegaldian; haren atzetik jazartzen ibiliondoan, halako batean arrak emeaharrapatzen du atzaparrez eta lurrerajausten dira biak. Erritu hori amaitutako-an arrak emea estaltzen bide du.

Behin ernaldu ondoren, emea habia egi-teari lotzen zaio; zeregin horretan arrakia ez dio lagundu ere egiten. Oro har,landare artean egin ohi du, uretatik 10-20 bat zentimetrotara. Landaretzari tinkoeutsita, abar eta ihi idorrez egiten du, etatankeraz 50-140 cm bitarteko diametro-ko plataforma biribila da, barrualdeakimu bigunez eta belar mehez jantzia.Habia burutu hurren dagoela, emeak ezdu ia zirkinik ere egiten bertatik, etaarrak berriz bikotearen lurraldea defen-datzen du eta ehizan aritzen da, berelagun nekaezinari jaten emateko. Arrakemeari harrapakinen bat eramaten dio-nean, ez du habian uzten; aitzitik, emeabide erdira irten arte itxaroten du etaondoren ihes egiten du, emea atzetikjazartzen zaio eta arrak harrapakin hilaaskatzen du, emeak airean harrapadezan. Inoiz lurgainean ere uzten du.Errunaldia gertu dagoenean, apiril erdialdean edo, emeak ez du zirkinik egitenhabiatik. Erruten hasitakoan, lauzpabost

169


170

arrautza zuri urdinkara erruten ditu biedo hiru eguneko tarteekin; arrautzentamaina 50 x 39 mm izaten da. Ondoren,emeak (berak soilik) zazpi aste ematenditu arrautzak txitatzen; kumeek lumatxazurixkarekin jaiotzen dira. Lehenbizikoegunetan amak gertu-gertutik zaintzenditu eta arrak ekarritako harrapakinezelikatzen ditu: karraskariak, anfibioak,narrastiak.

Kumeak oso azkar hazten dira eta hiruaste eta erdirekin, hasierako lumatxamotela barik luma arreak dituztela, habiabarruan itzulinguruka hasten dira etahegalei eragiten hasten dira, paparrekomuskuluak sendotzeko. Ama, orduraartean beti ere kumeen ondoan egondena, habiatik irteten hasten da, arrare-kin batera ehizatzera. Arrautzatik irten

direnetik hilabete eta erdi igarota, mirotz-kumeek beren lehenbiziko hegaldiakegiten dituzte, gurasoek bultzaturik.

ELIKADURA: karraskariak jaten ditubatik bat, eta batez ere ur-arratoiak, lur-saguak, saguak eta untxiak; dena den,udaberrian eta udan aurreko ugaztunhoriek bigarren mailan geratzen diraanfibioen, narrastien, arrainen (karpakbatez ere), intsektu handien eta txori-kumeen aldean.

HABITATA: zingira-mirotzaren habitataanfibioak, sugeak eta ur-arratoiak etahainbat ur-hegazti bizi diren zingira,aintzira eta lezkadietan dago; harrapa-ria hau habitat horietako elikadura-pira-medearen gorengo erpinean dagokokaturik.

ESPEZIE KALTEBERAK

171


172

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: bere lumajearenitxura nahastezina da, basoan kamufla-tzeko diseinaturiko jantzia da.Sabelaldea eta hegoen azpialdea ziza-reantzeko pikardadura beltzez jantzitadaude hondo gris perlaren gainean,nagusi duela azken kolore hori berenanatomian, eztarritik isatseraino, buruaeta bizkarraldea marroi ilunagoz dituela.

Isatsaren sorreran luma-motto handiadu, baina hori ez da nortasun handienaematen diona; izan ere, bere nortasunaematen diote iris gorrimin edo laranjadunbegiek eta bere moko eta atzaparrek,proportzioz, handienak baitira harrapariguztien artean.

Aztorea basorako jaioa da, hosto galko-rrezko zuhaitz eta koniferoen artean bizi-tzeko, eta, beraz, Eurasian etaIparramerikan banaturik dago.

TAMAINA: luzera: 48-61 cm. Hego luzera:100-120 cm. Pisua:0,6-1,2 kg.

BIOLOGIA: harraparizaputza da eta beha-tzeko zaila, araldianizan ezik, aro honetanbasotik gora egiten dui g o t z e - h e g a l d i a n ,hegoak zabalik etabuztana haizemaileabailitzen paraturik.

Baso apartatuan bizi ohi da, zuhaitzhandi baten adaburu gainean bere habiaeginez. Han bizpahiru txito hazten ditu,eta uda heltzen denerako independizatuegiten dira, guraso bernerek barrutitikbotatzen dituztelarik.

Hegazti geldikorra dugu aztorea gurebasoetan. Mila metrotik gora umatzenduten populazioetako gazteak soilikaldatzen dira lurralde batzuetatik bestee-tara lurralde propio batean finkatu arte.

Beren ehiza-lurraldeak 7 kilometrokodiametroa izan ohi du, baina neguan,harrapakinen urritasunagatik, feudohoriek askoz ere handiagoak izaten dira.

Hegazti baten elikaduraren beharrizana160 eta 180 gramo haragi bitartean dagoeguneko.

ELIKADURA: tamaina ertaineko eta txi-kiko hegaztiek elika-tzen da nagusiki,baina ugaztunak ereharrapa ditzake, esatebaterako untxiak etaurtxintxak.

HABITATA: zuhaitzakdituzten edozeinmotatako eremuetanbizi da, baina nahiagoizaten ditu gizakieneraginetik urrun dau-den baso helduak.

AZTOREAAZTOREA(Accipiter gentilis)

173


174

DESKRIBAPENA: anatomiari bagagoz-kio, argi dago ehiztari ahaltsu eta asko-tarikoa dela, buru handia, hegal luzeaketa hanka laburrak baititu, eta hanketanatzamar lodiak eta atzapar oso zorrotzeta makurxeak; hain da trebea, ezenugaztunak, hegaztiak zein narrastiakehizatzen baititu. Lumaje oso dotoreadu, baina adinaren arabera hain ageri daezberdin, ezen ez dakienari indibiduogaztea eta zaharra bi espezie ezberdi-nekoak direla begitandu ahal baitzaio.hau ez da batere bitxia harraparien arte-an; izan ere, espezie berean zail izatenda aurkitzen erabat berdinak diren biindibiduo, bakoitzak taiu bereziko lumakditu eta.Arrano txiki gehienak, %80tik gora, kolo-re argikoak dira, eta goitik begiratutagorputza eta buztana zuri ikusten zaizkioeta arraun-hegalen muturrak beltz.

Ostera, fase ilunean dauden indibiduoenlumajea are-txokolatea da; horregatik,bizkarrari arretarekin begiratu ezean, bifaseetan ere oso bereizgarri baita, mirubeltzarekin nahas daiteke.

TAMAINA: luzera: 45-53 cm. Hego luze-ra: 120 cm. Pisua: 0,7-1,2 kg.

BIOLOGIA: Arrano txikiak beren umetzelurraldeei izugarri atxikiak dira eta urtero-urtero aurreko urtean beren hazi zituztenkabi berberera bueltatzen dira.Apirilean arrek pirueta ikusgarriak egiten

dituzte hegaz eta emearekin biltzen dira.

Kabia egin eta gero, emeak bi arrautzejarri ohi ditu. 35en bat egunez inkubatuondoren, lehenengo arranokumea jaio-tzen da eta bi egun geroago, bigarrena.Adin diferentzia honek, gehienetan, txi-kienaren heriotzara eramaten du, han-dienak bereganatu ohi duelako amakeramaten duen janari guztia.

Kumea zazpi aste inguru egoten dakabian, eta bere lumaia arrano heldue-naren antzekoa da. Emeak ez du behinere bertan behera uzten eta arreta han-diz zaintzen du. Jaio denetik 40 egunbete arte, erdi jandako harrapakinakematen dizkio. 50 edo 52 egun dituelarikkabia utzi egiten du, baina ondoan geldi-tzen da bere lehenengo hegaldatzepraktikak egiten dituen bitartean.

ELIKADURA: Goizean goiz, harrapakinbaten bila hasten da. Airetik erraz harra-patzen ditu ustekabean karraskariak,untxiak, muskerrak eta hegaztiak, batezere handiera txiki eta ertainekoak.

HABITATA: hosto galkorreko basoakdira harrapakari honen bizilekua eta ehi-zalekua. Arrano txikien kopurua nabar-menki murriztu da azkenengo hamarka-detan. Horren arrazoia, bera bizi deningurunean gizakiak sortzen duen eraginkaltegarria da, bertan sartu eta haren eli-kabideak suntsitzen baititu.

ARRANO TXIKIAARRANO TXIKIA(Hieraetus pennatus)

ESPEZIE KALTEBERAK

175


176

DESKRIBAPENA: arrantzalearen hego-ak, arrano sugezale baten tamainakoak,izugarri luzeak dira bere gorputzarentamainaren aldean. Isatsa labur etazuzena da, burua txikia eta luma zuriezestalia, eta bere gorputza gaztainkarailun kolorekoa da bizkarraldean eta zuriasabelaldean. Masailen alboetan bizerrenda ilun ditu, lepoaren atzealdeanelkartzen direnak.

Moko txikia eta makurra du, gris urdinx-ka kolorekoa, eta bere hankak, arrantza-ri guztiz ongi moldatuak, oso indartsuakdira, eta lumarik gabeak. Era berean,bere behatz indartsuen oinzolak lixa-antzekoak dira, arrain labainkorrei itsas-teko, eta, gaueko harrapariek bezala,kanpo-behatz mugikorra dute. Behatz

guztiak oso atzazal zorrotz kurbatuetanamaitzen dira.

TAMAINA: luzera: 55-70 cm. Pisua: 1,2-2 Kg.

BIOLOGIA: martxoaren erdi alderauzten dituzte arrano arrantzaleek berenafrikar negu-pasako aldeak, etaEuropako iparraldera jotzen dute, berta-ra iristen direla apirilaren hasieran.

Araldian, arrak, bere lurraldea markatze-ko, hegan egin ohi du altuera handian,zirkuluak taxutuz eta garrasika, zuzen-behera jaitsi eta berriro ere hegan goraekiteko. Gero, habian pausatzen da, txioezti luzeak jaulkitzen dituela, eta estal-dura aurretiko erritualari ekiten dio, hots,

ARRANO ARRANTZALEAARRANO ARRANTZALEA(Pandion haliaetus)

ESPEZIE KALTEBERAK

177


178

hego erdirekiak astintzeari, burua goraeta behera mugitzen duen bitartean,emea estaldurarako prest egon arte.Batzuetan, emearen jarkiera gainditze-ko, arrak arrainen bat eskaintzen dio.

Lehenengo estaldurak gertatu eta biaste igarota, 3 edo 4 arrautza zuri etamarroiz pikardatu erruten ditu emeak,bi eguneko tarteka, eta inkubazioan ari-tzen da, arrak jaten ematen diola.Arrain bat eramaten dion bakoitzean,egunean bi edo hiru aldiz alegia, inku-bazioan ordezkatzen du, emeak janaamaitu artean. Arrantza ugari egonezgero, arra egunaren zati on bateangeratzen da emearekin, adar bateanedo habia ondoko labarreko haitz irtenbatean pausatuta.

Hilabete inguruko txitaldiaren buruan txi-toak jaiotzen dira, lumatxa fin gaztainka-

ra argiaz estaliak, lumatxa hori ilunduzdoala berritu ahala.

Emeak ematen die jaten, arrak dakar-tzan arrainekin. Baina lehenago, ezkataketa hezurrak kentzen ditu eta haragi-zatirik onenak ematen dizkie. Gazteakzortzi aste dituztela hasten dira heganegiten, baina habia ondoan jarraitzendute gurasoek eramaten dieten janariahartzeko.

ELKADURA: esana denez, arrain pela-gikoak dituzte itsasoan elikagai nagusi,hala nola, korrokoiak, muxarrak edo txi-txarroak; laku eta urtegietan, berriz,ziprinidoak, karpak, bremak, katxoak,edo exozidoak, esaterako, lutxoak edoperzidoak.

HABITATA: estuario eta itsas labarrakbizi da.

ESPEZIE KALTEBERAK

179


180

DESKRIBAPENA: belatz txikia duguEuropako belatzetan txikiena. Emeek,ordea, urtebetetik beherako hegaztigazteek bezala, tonu arre iluna dutebizkarraldean, eta gorrizta sabelalde-an. Hego luzeak ditu, eta isats laburra,zerrenda beltz zabal batean amaitzendena.

Bereizgarri du belatz honek hegadasutsu eta irregular bat, hegoen astintzebizkorrak bultzatuta, azelerazio ahalmenhandia lortzen duela.

TAMAINA: luzera: 31-38 cm. Hego-luzera: 60 cm. Pisua: 1500-300 g

BIOLOGIA: belatz honek leku ireki edoerdi basotsuak aukeratzen ditu habiaezartzeko. Klima hotzetako bizilagunadenez gero, Europan, tundra tipiletatikturbategi inguruan dauden koniferoenbasoetara bitarteko alde batean ezar-tzen da, beti ere ubideetatik hurbil.Habitat hobetsi berbera dute belatz txi-kiak eta negu-txirtak, haren harrapakinikohikoenak.

Normalean, lurrean egiten du habia, ira-tze eta txilardi artean, lurrean egindakozulotxo bat besterik ez baita, adaxkabatzuez estalia. Batzuetan, zuhaitzetanegiten du habia, edo korbidoek bertanbehera utzitakoak erabiltzen ditu.

Maiatz eta ekainean, emeak 3 eta 6arrautza bitartean erruten ditu –normale-an 4–, horixkak eta orbain ilun edogorriztez pikardatuak, 40 x 31 milimetro-ko tamaina eta 22 gramo pisu dituzte-nak.

Arrautzak emeak berotu ohi ditu, bainabatzuetan arrak ordezkatzen du denbo-raldi laburretan; halakoetan emea habiainguruan geratzen da.

Atsedena hartzen duen une horietanbere lumajea zaintzen du eta hurbilekozuhaixka edo harkaitz batean pausaturikegoten da. Izan ere, arra, txitatzen ezduenean, emea elikatzeko ehizan ari-tzen da, baina emea ez da behin ere ehi-zan aritzen txitatzen dagoela, hots, lehe-nengo arrautza erruten duenetik aurrera.

Hilabete igarota jaiotzen dira txitoak-zehazkiago, 28 eta 32 egun bitartean;ondoren emeak bi edo hiru orduzbehin ematen die jaten, bere lagunakdakartzan harrapakinekin. Hamaregun ez dituzten bitartean amarenestalpean egoten dira beti, baina ordu-tik aurrera euria edo eguzki gogorradenean soilik estaltzen ditu; dena dela,ez da sekulan ere habia inguruetatikurruntzen, kumeek hiru eta lau astebitartean bete ez dituzten artean, etahori gertatzen da uztailaren amaieran

BELATZ TXIKIABELATZ TXIKIA(Falco columbarius)

ESPEZIE KALTEBERAK

181


182

edo abuztuaren hasieran.

ELIKADURA: harrapakinen tamainatxonta batenaren eta uso batenarenbitartean egoten da. Neguan, txolarreak,hegatxabalak, zozoak, txontak eta zan-goluzeak.

Enarak eta sorbeltzak harrapatzen ditu,zuzen-beherako oldarraldi zorabiaga-rriak egin eta gero, eta txitoak ere harra-patzen ditu lur-arrasean hegaztien txital-diak aurkitzen dituenean. Belatz handiakez bezala, dieta hertsiki ornitofagoa

baitu, belatz txikiak karraskari txikiak etalursaguak harrapatzen ditu batzuetan.

HABITATA: udazkenaren hasieran, gurebasoetako harrapari habiagile ez-geldi-korrek beren ugalketa-lurraldeak utzi etaafrikar negu-pasako aldeetara joatendirenean, gure bazterretara hurreratzenda Europako iparraldean habia egitenduen belatz txiki bat, urtaro gogorra gurepadura eta zelaietan emateko prest, etaudaberria hasterakoan ugalketaren deihertsagarria sentitu eta bere habitathotzetara itzultzen da.

ESPEZIE KALTEBERAK

183


184

DESKRIBAPENA: tamaina ertainekoharraparia, emea arra baino handiagoadelarik. Aurpegiaren alde bakoitzeanagertzen diren bibote-antzeko egituradeigarriak alde batera utzita, bizkarral-detik gris iluna da, eta azpitik, zeharkakomarrez apainduta, kolore argia agertzendu. Gazteek, orokorrean, tonu arreagoakaurketzen dituzte. Airean dagoenean,belatz handiaren zilueta bereizgarriaerraz ezagu daiteke: buztan luzea etahego luze eta zorrotzak dituen gorputztrinkoa aurkezten duen hegazti honek,hegoak arin eraginez hegan egiten du,sakonki astindu gabe, han hemenka pla-neatu eta zut amiltzen delarik.

TAMAINA: luzera: 38-50 cm. Hego-luzera: 83-113 cm. Pisua: 600-1.000 g

BIOLOGIA: Ez du habiarik egiten etabeste espezie batzuen habiak erabiltzenditu. Martxoan eta apirilean erruten du:3-4 arrautza.

ELIKADURA: tamaina ertain eta txikikohegaztiz elikatzen da batez ere eta iamodu esklusiboan.

Ehizatzeko bi teknika desberdin erabiliohi ditu: batzuetan, pausalekutik hegaz-tiren baten hegaldia zelatatzen du, geroatzetik joan eta bizkarretik atzaparren

BELATZ HANDIABELATZ HANDIA(Falco peregrinus)

ESPEZIE KALTEBERAK

185


186

bidez harrapatzeko; bestela, altuerahandian planeatzen ibiltzen da, etaharrapakin posiblea ikusterakoan, itze-lezko abiaduran bere gainera amiltzenda, eta belatzaren herpe zorrotzek txo-ria, normalean buruan, koplatzen dute.

Kostaldeko belatz handiak hegaztimigratzaileen zain talaiarenbateanedo planeatzen duten bitartean egonohi dira.

Ehizatzeko modu hauek falkoneriaren

zaleen hegazti gogokoenak bilakatudituzte, honek, beste arrazoi batzuekinbatera, desagertzeko arriskuan egoteraeraman zituelarik. Hau guztia dela eta,gizakiarengandik urrun mantentzen da,azkenaldian, iraungipenetik salba zeza-keten joaera berietara moldatzen aridela behatu bada ere.

HABITATA: belatz handia eremu zaba-letara moldatutako ehiztaria dugu, ber-tan abiadura altuena erabil baitezake.Habia egiteko labar arrokatsuak, harro-

biak, etab. erabiltzen ditu, etaehizarako, ordea, landazaba-la, kaiak, hondartzak, hirigu-neak… nahiago ditu, hau da,zuhaitzik gabeko edozeineremu zabal, bertan harrapa-kin ugari topa ditzakeelako.

Intsektu-hilgarri organoklora-tuen erabilerak murrizte han-dia eragin zuen europarpopulazioetan hirurogeiko lauhamarkadaren erdialdean.Gaur egun leheneratze pro-zesuan gaudela dirudi, bainahala ere, oraindik ere badi-raute isileko ehizak etahabien lapurketak arrautza-bildumetarako edo legezkanpoko falkoneriarako.Badirudi azken hamarkade-tan Euskal Herriko popula-zioa leheneratze-prozesuandagoela, ziurrenik ehizakera-gindako heriotzen murriztea-garik. Gaur egun, 65 batbikote bizi dira gure geogra-fiako labar eta harkaitzetan.

ESPEZIE KALTEBERAK

187


188

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: buztan laburreko etahego luze eta punta zorrotzeko harrapa-ri txikia. Hegan ari denean, hegoak atze-rantz apur bat okerturik mantentzendituelarik, haren ziluetak sorbeltzenagogorarazten digu.

TAMAINA: luzera: 28-36 cm. Hego luze-ra: 80 cm. Pisua: 155-340 g.

BIOLOGIA: hau belatz guztietan arine-na eta lirainena dugu. Gure artean uma-tze-garaiean bakarrik egon ohi da,negua African ematen bait du. Apirileanheltzen da gure lurretara baina araldiaeta errutea maiatzaren amaieran edoekainean izan ohi dira. Ugalketak duenatzerapen handi honek badu explikazio-rik: zuhaitz-belatzak txori txiki eta intsek-tu hegalari handiz (burruntzi eta arkame-

luen modukoez) bereziki elikatzen ditubere umeak. Animalia horiek uztaileaneta abuztuan askoz ugariagoak izatendirenez zuhaitz-belatz gazteek ehizeanbere kabuz ikasi ahal izango dute.

Zuhaitz-belatzek ehizatzeko behar dituz-ten eremu irekietatik hurbil dauden basoeta zuhaiztietan egiten dituzte habiak.Kumaldirako, korbidoek edo besteharrapari batzuek utzitako habiak erabil-tzen dituzte.

Erruteak maiatzaren bukaeran egitendituzte et bizpahiru arrautzakoak izanohi dira. Arrautzak arre horixkak etaorban arre gorriska txikiez baterikoakizaten dira. 28 egun igaro ondorenjaiotzen dira kumeak, eta hilabetezgeldituko dira habian erabat lumaturik

ZUHAITZ - BELATZAZUHAITZ - BELATZA(Falco subbutteo)

189


190

eta beren lehen hegaldiak egitekoprest egon arte.

Zuhaitz-belatzak erabat migratzaileakdira, eta abuztuaren bukaera aldeanugaltze-lurraldean utzi eta hegoalde-rantz jotzen dute, Gibraltarreko itsa-sartea zeharkatu eta negua Afrikatranshariarrean igarotzeko.

ELIKADURA: hegalera zuzeneanhegazti azkarrenetako bat dugu; maizhain azkarrak diren sorbeltz eta azpi-

zuriak harrapa-tzea lortzeanahiko frogabada.

Ugaltze-sasoian,kumeak hegaz-tiek (enarak, sor-beltzak, hegatxa-balak…) batezere elikatzenditu; edonola,intsektu ugari ereharrapatzen ditu,esate baterako,b u r d u n t z i a k ,kakalardoak etainurriak.

H A B I T A T A :zuhaitz-belatzasoilgune zabalakdituzten baso-aldeetan ezarriohi da, edo basoeta landazabal,zuhaizti, lertxun-di edo makaldie-

tako ertzetan. Intsektuak ditu bere eli-kaduraren oinarri, txitxiburduntziakkasu, eta, beraz, ur-toki inguruetara ibiliohi da.

Habia ezartzeko zuhaitzak beharrezkodituen arren, ez da aztorea edo gabi-raia bezain harrapari basozalea, etaleku irekiak nahiago ditu bere harrapa-kinen zelata egiteko, hots, nahieraramugitzeko eta bere hegada bizkor etabatzuetan tupustekoak egin ahal izate-ko bide ematen dioten lekuak.

ESPEZIE KALTEBERAK

191


192

DESKRIBAPENA: tamaina ertainekohegaztia, hanka luze eta indartsua etabuztan labur eta tentea dituena.Atzealdeak arreak izaten dira zirrintabeltzekin; aurpegia eta bularra grisaxkakizaten dira, alboek marra zuriak eta bel-tzak izaten dituzte eta buztanaren behe-aldea arre horixka. Erraz bereizten dagainerako uroilandetatik (orzana sp)tamaina handiagoa eta moko gorria iza-teagatik. Oso ohitura zogiak izaten ditu,baina haren presentziaz erraz jabetzengara ahots indartsuagatik, egunsentianigortzen duen garrasi, hasperen etapurrustada sortagatik alegia.

TAMAINA: luzera: 23-28 cm. Pisua: 90-150 g.

BIOLOGIA: habigile oso urria EuskalHerrian. Hezelekuak gero eta lehorragobihurtzeak dakarrena da gure geogra-fialdean espezie hau desagertzekotanizatea. Gernikako itsasadarrean, lezka-dietan habia egitendauan espezie halanedo zelaan ugaria da.

Martxoan hasten diraeztei-arrandiak, etaapirilean, jadanik, behadaitezke errunaldianhabia ezkutuetan,padura eta ibaietako urbazterretan. Emeak 6-11 arrautza errutenditu, eta beste 19-21

egunetan zehar inkubatu ondoren; txito-ak jaioko dira. Kumeek oraindik erebeste 21 egun eman beharko dituztehabian.

ELIKADURA: intsektu eta zizareez eli-katzen da nagusiki, baina haziak eta frui-tuak ere jaten ditu. Zenbaitetan, arraintxikiak eta saguak harrapatzen ditu etaarrautzez eta sarraskiaz ere elikatzen danoizik behin.

HABITATA: lakutar landaredi tinkoaz(lezkak, ihiak…) inguraturik dauden etasakonera txikiko eremuak dituztenhezeguneetan bizi da.

Euskal Herriak gordetzen duen UroilandaHandiaren populazioa 200 bikotetatikbeherakoa dela dirudi. Hori dela eta,espezie Bakantzat hartu du Arriskuandauden Espezieen EuskadikoZerrendak.

UROLANDIA HANDIAUROLANDIA HANDIA(Rallus aqaticus)

ESPEZIE KALTEBERAK

193


194

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: tamaina txikikohegazti zango-luzea da, 16 cm luze izandaitekeena ozta-ozta. Tonu arreak ageriditu bizkarraldean; orban txiki bat daukapaparraren alde banatara eta idunekozuri bat. Begi-eraztun horia dauka. Hegoarreak ditu, zerrenda estu eta zuri bate-kin; isatsaren ertzak ere zuriak ditu.Moko eta hanka, berriz, beltzak.

TAMAINA: luzera: 14-16 cm.

BIOLOGIA: migrazio-garaian kostalde-an eta estuarioetan ibili ohi da. Ibilerabereizgarria du; bizkor eta arin ibili ohi dabatetik bestera. Ohitura bakartiak dagoz-kio, migrazio-garaian izan ezik, orduantalde txikietan biltzen baita. Lurrean egi-ten du habia eta barrualdea apenas tapi-zatzen dion. Dunen eremuetan, edotalegartzetako edo harribilen eremuetakosakonune txikiren batean egiten duhabia. Urtean errunaldi bakarra dagokio–tarteka bi ere izan ditzake– eta lauarrautza erruten ditu orduan.

Populazio negutarra oso urria izan ohida, tokian tokiko agerpen bakanak,dozenaren bat banakokoak gehienerajota. Iberiako Penintsulako populazionegutarra, aldiz, dezente handia da,

Europa mendebaldeko populazioaren %85a. Espeziea atzerakada nabarmenajasaten ari da Europan; Penintsulan,ordea, bere horretan eusten zaio aleenkopuruari, salbuespenak salbuespen.

Txirritxo hanka-beltzen populazioekmigrazio-garaian izaten dituzten gorabe-herei egotzi behar zaie, nagusiki, paira-tzen ari diren atzerakadaren arrazoinagusia. Horrez gain, aipagarria daeuren habitatak eskuarki izandako alda-keta: atzerakada horren eragile garran-tzitsu baitira, adibidez, habitat-azalera-ren galera handiak eta horietako bizi-bal-dintzen ezari-ezariango narriadura.

ELIKADURA: ondokoak ditu elikagai:artropodoak, moluskuak, zizareak, etaharea edo istil artean harrapaturikobeste hainbat ornogabe.

HABITATA: itsasaldean bizi da, hondar-tza hareatsu eta istiltsuen eremuetan,padura eta gatzagetan, eta baitabarrualdeko aintzira gazietan ere.

Euskal Herrian kostaldean bakarrik agerida, eta noizean behin baino ez.Jokabidez, espezie migratzaile udatiarrada, negutarra baino areago.

TXIRRITXO HANKABELTZATXIRRITXO HANKABELTZA(Charadrius alexandrinus)

195


196

DESKRIBAPENA: lumajea homogeneosamarra da, eta kontraste bakarra bizkararre-grisaskak eta sabelalde zuriak sor-tzen dute. Samaren bi aldeetatik jaistendiren zenbait marra arreska ditu. Heganegiten duenean, hegoetako marra zurizabala eta buztanaren mutur zuria era-kusten ditu. Tarteka planeaketak etaarraseko hegaldiak burutzen ditu, hego-ak azkar eta arinki astinduz. Beste kulis-kamotengandik bereizteko zera hartubehar da kontuan: kuliska txikiaren ipur-txuntxurra grisa den bitartean, handiare-na (Tringa ochropus) zuria da, eta horre-taz gain, azken honek ez du hegoetaninongo marrarik erakusten.

TAMAINA: luzera: 19,5 cm. Hego luze-ra: 33 cm.

BIOLOGIA: ale negutarak uztailarenerdialdetik urriaren erdialderaarte heltzen dira. Zenbait alehurrengo hilabeteetan ager-tuko dira, baina ziurraskihorren berandu heltzen dire-nak eguraldiaren aldaketakbultzatuta mugitu diren alesedentario edo erratikoakdira. Gauez bidaiatzen dute,egunez, ordea, elikatzeko etaatseden hartzeko pausatzendira.

Kuliska batzuek uda osoahemen pasatzen badute ere,

hauek ale udatiarrak besterik es dira,hau da, ez dira bertan ugaltzen, eta bali-teke udazkeneko eta udaberriko migra-zioetan zehar une batez elkartu direnaleak izanda, guk beti berberak direlapentsatzea, hasieran ikusi genituenakalde egin dutela nabaritu gabe. Habialurrean egiten du, ibaiertz harritsuetakosakonuneetaz baliatuz eta ingurunekolandarediaz babestuz.

ELIKADURA harrez, krustazeo txikiz,barraskiloz eta bestelako ornogabez eli-katzen dira batez ere, baina zenbait lan-dare ere jaten dituzte.

HABITATA: ibaiertz harritsuetan egitendu habia. Euskal Herrian, hegazti ugal-ketari buruz dauden aipu bakanak urbil-duetan eta ingurune hezeetan gertatudira.

KULISKA TXIKIAKULISKA TXIKIA(Actitis hypoleucos)

ESPEZIE KALTEBERAK

197


198

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: tamaina txikiko zan-galuzea dugu hau. Neguan zehar bestetxirriekin erraz nahasbadaiteke ere,udan sabelalde beltz bereizgarria era-kusten du. Negurako lumaberritzen da:sabelaldea zuri bihurtzen da eta bularrakkolore zuri zikina hartzen du, ilunagoasamako aldean.

Bizkarraldea arre-grisaska da. Mokoluzea beherantz okertzen da, baina eztxirri kurlintarena bezainbeste. Azkenhonek, bestalde, lepo luzeagoa etazilueta lerdenagoa agertzen du. Bestetxirriekin ez nahasteko ondokoa gogora-tu behar dugu: Txirri zuria argiagoa da,txirri ilunak, mokoaren oinean eta hanke-tan kolore horia agertzen du, txirri txikiaaskoz txikiagoa da eta moko laburragoadu, eta azkenik, txirri lodia handiagoa daeta moko laburragoa du ere bai.


BIOLOGIA: Euskal Herriko kostaldeanhegazti negutar arrunta bada ere.Abuztutik aurrera ikusi ahal izango dugu,baina alemigratzaile gehienak iraileanheltzen dira, urrian berriro ere alde egi-teko. Udaberriko pasea otsailean etamartxoan gertatzen da. Oso jokabideoheskorra aurkezten du: arriskuren ikus-ten bagaitu aurkako norantzan ibiltzenhasiko da, gero eta azkarrago, eta azke-nean alarma-oihu berezia egiten duenbitartean aireratuko da.

ELIKADURA: larreetan eta urmaeletanintsektuz, krustazeo txikiz, igelez etazapaburuz elikatzen da, eta paduretanharrak, moluskuak, krustazeoak... jatenditu.

Aitor Galarzak zera behatu du, Urdaibainkurlinta handia, moko luzea erabiliz, txir-la zapala (Scorbicularia plana) dagoensakoneraraino heltzen dela.

HABITATA: kostaldean bizi da, eta hon-dartzak eta padurak atsegin ditu.

Populazio hibernatzailea aldakorra da,2.000 kide izatera helduz. Gernikakoitsasadarrean 50tik 100ra, Txingudin200 inguru, Zumaian 30 inguru etaAbran 2tik 10ra-ko populazioak daude.Populazio hibernatzailea PenintsulaIberiarrean orekatua dela dirudi, bainaEuropan atzerakada galanta jasaten aridira.

Populazioen atzerakadaren kausakhauek dira: estuarioetako gune limo-tsuen kutsadura eta narriadura, motahonen habitaten desagerpen progresi-boa eta gizonak egiten dioten kaltea.

Kontserbaziorako neurriak, orokorrekobizilekuetan erdiratu behar dira etaokupatzen dituen ingurunearen irau-pen eta hobekuntzara helbideratubehar dira.

TXIRRI ARRUNTATXIRRI ARRUNTA(Caladris alpina)

199


200

DESKRIBAPENA: itsas-hegazti mardu-la da, tamaina ertainekoa, 40 cm luzeizan daitekeena ozta-ozta. Moko sendoeta beltza, eta, hegoak eta bizkarraldeagrisaxkak izatea ditu bereizgarri.Gorputzaren gainerako atalak zuriakditu. Negu partean argixegoa ageri ohidu bizkarraldea; ezabatu egiten zaioharrapari-txanoaren beltz-kolorea etabelarrialdeetako tonu ilunei bakarrik eus-ten die beren horretan. Isats urkilatuadauka, kolore grisa; hankak, berriz, bel-tzak ditu.


BIOLOGIA: zuzen eta arin egiten duhegan; horren lekuko da, esaterako,aireko ehiztaria izatea, nahiz eta lurreankorrika ibiliz ere ehizatzen duen. Ez dauretan murgiltzen. Talde txikiak eratu ohiditu. Kolonietan egiten du habia, harea-tzatan, soilguneetan edota landarediurriko eremuetan. Sakonune txiki bateanegin ohi du habia; ozta-ozta tapizatzen diobarrualdea. Urtean erru-naldi bakarra dagokio; biedo lau arrautza errutenditu orduan. Oso txikiaizan ohi da gure ingurune-an hautemandako hegaz-tien kopurua. Txenadamoko-beltzen espezieakatzerakada handia jasandu Europan, aleei nahiz

koloniei dagokienean; IberiakoPenintsulako kolonietan ere nabarmenada atzerakada.

Ondokoak dira populazioaren atzeraka-daren eragileak: habitataren galera; etaumatze-kolonietan gertaturiko sarraskieta triskantzak, pestizidek eragindakoondorioengatik, harraparien erasoenga-tik edota giza-jardueren ondoriozkoenbarazuengatik.

ELIKADURA: airean edo lurrean ehiza-turiko intsektuez elikatzen da; halaber,zizareak, krustazeoak, arrain txikiak,apaburuak, sugandilak, eta are hegaztitxikiak eta ugaztunak ere harrapatu ohiditu.

HABITATA: delta, estuario, padura etaaintziretan bizi ohi da; umatze-garaitikat, habitat-aukera zabalagoa du bizileku-tzat. Euskal Herrian, kostaldean etaestuarioetan ageri ohi da.

TXENADA MOKOBELTZATXENADA MOKOBELTZA(Gelochellidon nilotica)

ESPEZIE KALTEBERAK

201


202

DESKRIBAPENA: tamaina txikiko itsas-hegaztia, 25 cm luze izateraino haz dai-tekeena. Arrak beltza du burua eta gris-iluna bizkarraldea; hegoak eta isatsa,aldiz, gris-urdinxkak ditu. Grisak dauzkabeheko aldeak; hegoen behealdea gris-argia du. Emeek kolore argixeagoa ageridute; zintzurra gris-argia dute. Neguan,antzeko itxura ageri ohi dute ar-emeek:kolore grisa gainaldean eta zuria beheal-dean, burua eta lepoa zuriak, eta harra-pari-txanoa beltza. Moko beltza du etagorri-ilunak ditu hankak.


BIOLOGIA: azaleko urak eta landarediflotatzailea ageri dituzten hezeguneetanezartzen ditu ugaltokiak. Gurean,barrualdeko hezeguneetan, estuarioetaneta kostaldeko beste hainbat eremutanageri ohi da. Bizkor eta arin egiten duhegan. Goitik-beherako amiltze oldarko-rrak egiten ditu uretara, nahiz eta azke-nean ez den murgiltzen; hegandabilelarik ehizatzen du. Ohiturataldekoiak dagozkio; taldeetanbiltzen da, elikadura-tokietanbereziki. Kolonia txikietan nahizhandietan egiten du habia,urpean gelditutako eremuetan;habia flotatzailea eraikitzen dulandaredi artean, landare zingi-ratarrez baliaturik, eta gai fina-goez tapizatzen dio gerobarrualdea. Urtean errunaldibakarra izaten du eta bi edo lau

arrautza erruten ditu orduan.

Hegaztion agerpena ez da erregularra;ez dira sarritan hauteman ahal izaten.Europako populazioak atzerakadahandia pairatzen ari dira; Europa ekial-dean izan ezik, han egonkorrak baitiraoraindik.

Populazioen atzerakadaren zergatia,hain zuzen, euren habitaten galeranedota narriaduran datza, jasandako eral-daketen edo kutsaduraren ondorioz;giza-jarduerek eragindako enbarazuakere kaltegarriak izan ohi dira ugalaldian.

ELIKADURA: intsektu, apaburu, zizareeta arrain txikiez elikatzen da.

HABITATA: Euskal Herrian, migrazio-garaian bakarrik ageri da. Ohikoagoa daudazkeneko hegazti-pasean; orduan,kostaldean nahiz barrualdean haute-man daiteke.

ITSAS ENARA BELTZAITSAS ENARA BELTZA(Chlidnias niger)

ESPEZIE KALTEBERAK

203


204

DESKRIBAPENA: lumaje arre argiaaurkezten du, zuriz eta gorri-horiz zipriz-tinduta. Sabelaldea arre argia da etazerrenda gorri-horiak ditu.

Aurpegiko diskoak kolore arre argi beraagertzen du, eta begi hori argietakobegizuloak beltzak dira. Hontza ertaina-rekin erraz nahas genezake, baina zingi-ra-hontzak “belarri” txiki-txikiak ditu.

Horretaz gain, hegan egiten ikustenbadugu, buru txikiagoa duela nabarituko

dugu, eta hego luze eta estuetako mutureta ukondo ilunagoak bereiztuko ditugu.

TAMAINA: luzera: 34-41. Hego-luzera.85-100 cm.

BIOLOGIA: Hontza honek, eguneanekinkor dagoenez gero, estrigiformeenehiza-teknikak konbinatzen ditu, hegadabaxu eta isila, eguneko harraparien tek-nikekin, hegada gainera bizkor eta bikti-mentzako ezustekoa menperatzenduela.

ZINGIRA HONTZAZINGIRA HONTZA(Asio flammeus)

ESPEZIE KALTEBERAK

205


206

Neguko hotzak, udaberriaren etorrerageldiezinaren aurrean, epeltzen hastendirenean, gure zazkardi eta landazaba-letan negua eman duten zingira-hontzekmaitasunaren deia sentitzen dute etahegadari ekiten diote azkar asko,Europako erdi eta iparraldeko ugalketa-lekuetarantz.

Martxoa hasi orduko ekiten diote, isil-isil,gaueko migrazioari, lurrak libratzendituztela beste harrapari habiagilebatzuk etor daitezen.

Arina da itzulera bidaia, eta ozta-ozta biastean badaude, beren habiagintza-lekuetan, eztei-hegalaldietan arituta.Hegalaldi horietan, hegan egiten dute,zirkuluan, beren lurraldearen gainetik,hegoei indarrez eraginda eta uhuketaren

antzeko garrasi etengabe eta monotono-ak jaulkitzen dituztela: bu-bu-bu, iluna-barrean batez ere.

Zingira-hontza dugu habia lurrean egitenduten gaueko harrapari gutxietako bat.Etzaleku txikia adaxkez egindako kofa-gune bat da, hezetasunez ondo isolatua,eta bertan erruten ditu emeak 4 eta 7arrautza bitartean, maiatzean, batetikbestera bi eguneko tartea uzten duela.Hala ere, oso aldakorra da geroko txito-en kopurua, zeren, gainerako gauekoharrapariekin gertatzen den bezala,dagoen elikagai-ugaritasunari baldintza-turik baitago. Horrela, karraskariak ugaridiren urte faboragarrietan, errunaldiakhamabi arrautzarainokoak izan daitezke.

Arrautza kopuru handiaren ondorioz,

ESPEZIE KALTEBERAK

207


208

emeak modu irregularrean txitatu ohiditu lehenengo egunetan, txitoentamainan diferentzia handiak galarazinahian edo, hilabeteko txitaldiarenondoren hasten baitira jaiotzen. Halaeta guztiz, lehenengo txitoen eta azke-nekoen arteko diferentziak ezinbeste-koak dira, eta ohikoa izaten da, berezi-ki harrapakin ugari dauden urteetan,habia batean hegazti jaio berri itsuakaurkitzea, habiatik lasai-lasai ibilka-tzen diren ia hiru asteko eta ia lumazbeteriko beste batzuekin batera. Urteurrietan, ordea, ez da harritzekoa txitonagusiek txikienak jatea.

Txitoak luzaro gabe independizatzendira beren gurasoengandik; izan ere,jaio eta bost aste igarota, badira berenburuz elikatzeko gauza.

ELIKADURA: Urriaren hasieran,

udazkena hasi berria denean, iristendira lehenengo hegaztiak, negu-pasa-ko lurraldeak kolonizatzeko prest, etabertan egongo dira udaberriarenhasierara arte. Ehizan egiten duteegun argiz, arratoiak eta lursaguakharrapatzen dituztela, horiek baitirahaien elikaduraren %90 osatzen dute-nak, janaria osatzen dutela ohitura lur-tarrak dituzten hegaztiekin, esaterako,txirta eta buztanikarekin. Alabaina,janaria urri denean, arratoi, kaio edoitsas mika handiak ere harrapatzendituzte.

HABITATA: eremu zabaletan bizi da,baso zerratuak baztertuz. Negutzeko,ingurune hezea giogoko du eta landa-zabalean, belar garaiak dituzten larre-ak, baina ugaltokia inguru zabaletankokatzen du, hala nola toki hezeetaneta zereal-eremuetan.

ESPEZIE KALTEBERAK

209


210

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: nahastezina gerta-tzen dela bere tamaina handiagatik,bere gorputza estaltzen duen lumajeokreagatik, aurpegian bere begi laran-ja handitzarren gainean dituen luma-moto luze tentekorrengatik eta bereatzapar indartsuengatik, gauari loturi-ko bere edertasun arraroa berehalanabarmentzen zaio hegaztia adarrenbatean pausaturik ikusteko paradaduen behatzaileari.

TAMAINA: luzera: 50 cm. Hego-luzera.170 cm. Pisua: 1.500-2.000 g.

BIOLOGIA: hontza handia dugu aral-dian aurrenik sartzen diren gauekoharraparietakoa. Abenduaren amaiera

aldera edo urtarrilaren hasieran, neguahasi berria dagoela, jaulkitzen dute arrekberen ulu indartsua, gau luze hotzetan.Maitasunaren deiek burrunbatzen duteoihartzun ahaltsuaren antzean hainbatkilometrotara dauden labarretan. Berekantu monotonoa gelditu egiten da eran-tzunaren zain, mezuak oihartzunik duenegiaztatzeko. Erantzuna jasotzekotan,gau-isiltasuna urratu egingo da dei-eran-tzun etengabeen trukaketa batez. Bainabikotea egitea ez da soinu-trukaketahorretan soilik oinarritzen, baizik eta,eguneko harraparien kasuan bezala,bikoteak hainbat goranzko hegada etaplaneo anitz egiten dituela neguko gaubetean. Zeremonia hori arraren dantza-rekin amaitzen da: arra, luze-luze eginda

HONTZA HANDIAHONTZA HANDIA(Bubo bubo)

211


212

eta lumak gorputzari batuta, emearihurreratzen zaio, jarraian, estaldura egi-teko. Bikoteak, dagoeneko sendotuta,leku hurbilgaitza eta behar bezalababestua bilatzen du errutea egiteko.Leku hobetsienen artean ditu hainbathamarreko metrotara dauden harkaitz-labarretako haitzulo eta erlaitzak, etabeti gain-bisera batez estaliak edo,batzuetan, landarezko estaldura usubatez ezkutatuak.

Emeak lurrean zuzenean erruten ditu 3edo 4 arrautza, bi egunetik lautarakobitarteak gordetzen dituela batetik beste-ra, eta inkubazioari ekiten dio lehenengoerruten duenetik. 35 egun inguru igarotajaiotzen dira txitoak, eta emeak, osoarduratsua, arrak dakarren janaria har-tzeko baino ez du habia uzten. Elikagaiajaten du etzalekutik urrutiratu samardauden pausalekuetan, biktimen honda-

kinetan dagoen ile, luma edo hezur kan-titate handiak agerian jar diezaiekeelakohabiaren kokalekua beste harraparibatzuei. Hala eta guztiz ere, gurasoakhain dira fidagaitzak, ezen, beren “etxe-aren” segurtasuna guztiz bermaturik ezbadago, beste leku batera eramatendutela.

Txitoek, batzuen eta besteen arteandenbora-tarte garrantzitsuak direla,jaiotzen direnek, tamainako diferentziahandiak agertzen dituzte beren bizitza-ren hasieran. Zer hori dela bide, txitotxikienak hilik gerta daitezke, gainerakokumeek edo gurasoek eurek mokoka-dez hilik, aldean ehizaki urri egon edoeskasiako urtea izanez gero, oso egoe-ra latzetan indartsuenek biziraun deza-ten. Ikusia da, aitzitik, hontza handi hel-duek atxikimendu handia dutela berenkumeekiko, eta jaten ematera joaten

ESPEZIE KALTEBERAK

213


214

ESPEZIE KALTEBERAK

dira haiek kenduak eta kaiolatuak izanbadira ere.

Txitoek, beren gurasoen aldetik hainongi zainduta daudela, oso hazkundeazkarra lortzen dute. Gainera, oso kumezoli eta ongi irakatsiak dira, eta edozeinarrisku egonez gero, uxatzeko taktikabat erabiltzen dute ustezko harraparia-ren aurrean: hanpatu eta harrotu egitendituzte beren gorputzeko luma guztiak,hegoak ere erdirekitzen dituztela.

Era horretan, hirukoiztu egiten duteberen tamaina, eta, aldi berean, kas-kadak eta kriskitin-hotsak egiten dituz-te mokoarekin, beldurtu egiten dutela,sarri askotan, sudurluze ausarta, hainetsai eskergaren aurrean alde egitenduena. Eta erasotzera ausartzendenetan, hain denbora luzea hartzendu pentsatzeko, ezen, bitartean, txito-

ek ihes egitea dutela.

Txito argitsuak saltoko ibilkatzeko gaidira labarren artean, jaio eta ozta-oztahiru aste igarota. Hilabete bat geroagohasten dituzte beren lehenengo hegada-ikasketak, eta, hilabete gutxitan, badiraugaltzeko gauza.

ELIKADURA: eguna igarotzen badagorabeherarik gabe, ilunabarrean esna-tzen da hontza handia, eta janari bilajoaten da.

Bere janaria oso anitza da, itzelezkoharraparia baita, mota guztietako orno-dunak jaten dituela: ugaztunak, halanola, karraskariak, urtxintxak, untxiakedo erbiak, mustelidoak, hegaztiak -horien artean, korbidoak, ahatekideak,usoak-, narrastiak, urlehortarrak, arrai-nak edo intsektuak. Dena dela, saguza-

215


216

rrak edo beraren familiako espezie txi-kiagoak, esaterako, mozoloak, apo-hon-tzak, edo zapelatzen tamainako egune-ko harrapariak ere izaten dira hontzahandiaren joera harrapatzaile erasoko-rren gai. Ia ez dago atzera egitera behar-tzen duenik, ezta kirikinoen orratzbabesgarriek ere.

Harrapakinak ezustean hartzeko helbu-ruz, hontza handiak eguneko harrapa-rien berezko taktikak erabiltzen dituaskotan; izan ere, lurretik altuera txikianhegan egiten du saguak edo untxiak,basoko agerruneetan, ezustean harra-patzeko. Ehiza-aldiak ikusi dira, untxiaksasitza artean ezkutaturik eta hontzahandiek beren hegoez adaxkak kolpatu-rik haiek ikaratzeko eta irtenarazteko.

Dena dela, gainerako gaueko harrapa-rien kasuan bezala, zelatan eta adi ego-tea da taktikarik erabiliena, gero harra-pakinari isil-isil hurreratzeko. Berarenhego zetatsuen konfigurazioak -ertzetantxirbilik gabe- hegada isila ematen diote,eta biktimek ez dakite noiz izango diraerasoaren gai. Gainera azkar askomugitzen da eta, harrapakinak nekezitzurtzen zaizkie haren atzaparrei, osoanimalia bizkorrak izanda ere.

HABITATA: izaera geldikorra du berebanaketa-alde Palearktiko osoan.Fideltasuna gordetzen die haitzartemalkartsuak dituzten baso eta mendial-deei, bertan bizi daitekeela are milametro altitudetik gora. Leku horietanerraz aurkitzen ditu bere jardueran arituahal izateko behar dituen gordelekuak.Dena dela ez ohi da altuera handietara

bizi. Araban, esaterako, behe-altitudekoalde malkar eta menditsuetan, hau da,mendizerra inguruetako haitzarte etasakanetan.

Landaretza artean ezkutaturik eta, orohar, harkaitz-horma hurbilgaitzetako hai-tzulo basatietan kokaturik duen gordele-kua, ehizan aritzeko, uzten duenean,hegaketa gutxi batzuk baino ez ditu egi-ten, eta badoa planeo-hegadan bereehiza-lurralde zabalerantz. Ehiza-lurral-de horrek 15 eta 25 kilometro karratukoazalera izan dezake, baina bere jardue-rarik handiena gordelekuaren inguruetanburutzen du, hiru kilometro karratu har-tzen dituen eragin-alde batean. Ehiza-esparruaren azalera aldakorra izaten dabeti, lurraldean harrapakinak zein ugaridiren.

ESPEZIE KALTEBERAK

217


218

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: kaskogorria izan ezik lumadi era-bat beltza duen okilaBelaeltz baten tamaina du,lepo luzea eta ardatz itxura-ko zilueta.

TAMAINA: luzera:45-48 cm.Hego luzera: 70-75 cm.Pisua: 300-350 g.

BIOLOGIA: especie geldi-korra da, baina noizik behin-ka lekualdatze laburrak egi-ten ditu.

Habia eraikitzeko, adar batzulatzen du.

Ohiko baso-espeziea,zuhaitz helduak dituztenbasoetan aurkitu ohi dena.4-5 arrautza erruten ditu etaokil gehienek bezala, berehabiak zuhaitzak zulatuzeraikitzen ditu.

ELIKADURA: batez ereintsektuek elikatzen da,bereziki zura industen dutenespezieen larbez.

HABITATA: ondo garaturikobasoetan bizi da, berezikipagadietan.

OKIL BELTZAOKIL BELTZA(Dryocopus martius)

219


220

DESKRIBAPENA: espezie honekneurri txikikoa da, 19 cm-ko luzeraraheltzen da. Dimorfismo sexuala espe-zie honetan ez da oso nabarmena.Arrak beltz-kedar koloretakoa da, erre-flexu nabar eta tindu batuekin hegoe-tan. Ipurtxuntxur eta estalki lumakzuriak dira. Isatsa erdian beltza etaalboetan zuria, muturreko marra bel-tzekin. Emeak arre-beltz koloretakoakerreflexu barik, beheko aldeak nabarazpildutak.


BIOLOGIA: bakarti ohiturakoa da,baina bikoteak sortzen du ugalketaepea denean. Harrietan sortzen direnzulo eta barrunbeetan egiten dituhabiak. Hauek material begetalekinegiten ditu. Habia barnetik tapizatutadago eta ekartzen dituen harriekininguratzen du. Jarrera honek osobitxia da. Urtean bi errunaldi ematendira, 4-6 arraultzekoa bakoitza.

Oso populazio urria da eta oraindik ezda nabaritu habiak egiteko saiaketarik,bere presentzia oso egonkorra izanarren. Penintsula Iberiarreko popula-zioa gutxitzen ari da.

Espeziearentzat baldintza ekologikoaproposak ez egotea, gure lurraldeanbere presentzia murrizten du.

Penintsulako beste lurraldeetan berekeinadak, ingurunean egiten ari direnaldaketengatik datoz.

Kontserbaziorako neurriak, okupatzenduen lurraldeen kontserbazio on batlortzera helbideratu behar dira.

ELIKADURA: basikoki artropodoaketa moluskuz elikatzen da bainabatzuetan narrasti txikiak edo fruituakere jaten du.

HABITATA: lautada eta ezpondaharritsuetan kokatzen da, lurzoru bilu-ziko gune erdiaridoetan edo batzuetanbarrunbe aproposak dituzten eraikine-tan. Bere hegalaldia laburra da etasarritan isatsa mugitzen du.

Espezie honen banaketa PenintsulaIberiarrean eta Afrikako iparmende-balderaino mugatzen da. Gure lurral-dean mediterraneoaldean lurraldezehatzetan agertzen da eta noiz-behinka kostaldean.

BUZTANZURI BELTZABUZTANZURI BELTZA(Oenanthe lecura)

ESPEZIE KALTEBERAK

221


222

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: beheko alde zuris-kak, kolore beixez zipriztindutako albo-ak, bizkarra berriz, arre-gorriska eta buz-tan luze samarra.

TAMAINA: 14-15 cm.

BIOLOGIA: lezekari arrunta nahiz leza-kari karratxina, espezie migratzaileakdira eta gure paduretara apirilarenamaieran edo maiatzaren hasieran hel-tzen dira, hilabete honetan, kainaberaeta lezka moduko landare belarkarenzutoin bertikaletan egoten den habiareneraikitzeari ekiten diote.

Txitak ateratzea bi gurasoen artean egi-ten dute, nahiz eta, paseriforme gehie-nek bezala, zeregin honetan, emea den-

bora luzeagoz ihardun.

Inguru honetatik laster aldegiten dute,zeren abuztuaren hasieran hasten baitdira migratzen, irailean guztiek alde egi-ten dutelarik.

ELIKADURA: Lezkarien dieta ornogabezosatzen da, intsektuz gehienetan, nahizeta karratxina, gotorragoa denez, ornoduntxikiak ere jan. Badirudi elikaduran dutendiferentzia txiki honetaz gainera, aukera-tzen duten lurralde-motan ere ezberdin-tzen direla, zeren eta karratxina padureta-ko alderdi urtsuenak nahiago izaten baitditu; arruntak, aldiz, lehorraldeak.

HABITATA: aintzira eta paduretakobizilagunak.

LEZKARI ARRUNTALEZKARI ARRUNTA(Acrocephalus scirpaceus)

223


224

DESKRIBAPENA: bere jantzia lezka-rien eta benarrizen ohikoa da; behekoalde zuriskak, kolore beixez zipriztindu-tako alboak, bizkarra berriz, arre-gorris-ka eta buztan luze samarra. Bere tamai-nagatik, ia birigarroaren bestekoa, etakantuagatik ezagutuko dugu. Kantuzakarra eta ozena da, oso sarri errepika-tzen duen “kre,kre, kre-kerri, kerri” batenantzekoa da. Udaberrian eta udarenparte handia; kantu hau edozein ordutanentzun dezakegu, bai egunez eta baigauez.


BIOLOGIA: gure lurraldea apirilarenbukaeran edo maiatzean iristen denudako espeziea da.

Arrak, lezkadiko zurtoin baten gaineanigota, bere lurraldea markatzen du.

Ondoren, belarra eta lezka-hostoakbuzti, eta bere habia egiten hasiko da.Emeak 4 edo 5 arrautza errungo ditu,eta 14 egunetan zehar txitoak berotzea-ri ekingo dio, arraren noizeanbehingolaguntzarekin. Jaio eta gero, 10-12 egunpasatu ondoren, txitoek habia utzikodute, baina inguruan ibiliko dira beste 10egunetan. Abuztuaren erdialdetik aurre-ra, ugaltokia utzi eta beste lurraldebatzuetara joango dira negua pasatzera.

ELIKADURA: lezkadian aurkitutakointsektuz elikatzen da. Inoiz sorgin-orra-tzen larbak, arrainkumeak eta zapabu-ruak ere jaten ditu (azken hauek harra-patzeko, arrantzan egiten du antza).

Ekosistema heze horien aldaketak etadesagerpenak, lezkari karratxina etahonelako ingurune hezeen premia dutenbeste hainbat espezie arriskuan jartzenditu.

HABITATA: lezkadietan bakarrik bizi da,eta hauek apurka-apurka desagertzendoazenez, lezkari karratxinaren popula-

LEZKARI KARRATXINALEZKARI KARRATXINA(Acrocephalus arundinaceus)

ESPEZIE KALTEBERAK

225


226

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: txori honek oso txikiada eta nekez 11 cm-ko luzera eskura-tzen du. Bizkarraldean, hegoak eta isa-tsa, oliba-berde koloretakoak dira.Bekain argitsua eta horitsua.Behealdean, bularra eta eztarria hori-ilu-nak dira eta bestea zuri zikineko kolore-koa. Mokoa arre kolorekoa. Txio Arruntaeta Txio Horia oso itxura parekoak dira,baina Txio Horiak, Txio Arruntak bainotonu horitxuagoak erakusten ditu etahankak argitsuagoak ditu (haragi kolore-takoak). Bi espezie hauek hegalpe for-mularen xehetasun batzuetan desber-dintzen dira ere.


BIOLOGIA: orokorrean animali bakartiada baina talde txikiak osatu ahal du.Lurzoruan egiten du habia, landarebaten oinaldean. Habiak borobilak dira,landaretzaz eginak eta barne-tik tapizatuak. Urean bitan jar-tzen du 6-7 arraultzeko erru-naldiak.

Euskal Herriaren populaziougaltzailea 50 bikotekoa bainotxikiagoa dela estimatzen da.populazioen dentsitate etabanaketa gutxitzen doa espe-zierako behar diren enklabeekologikorik ez daudelako.

Kontserbaziorako neurri

moduan, espezie honek okupatzendituen lurraldeak ondo mantentzeak,bere populazioen iraupena ziurtatuko du.

ELIKADURA: basikoki, artropodoak,intsektuak, araknidoak eta fruituak jatenditu.

HABITATA: ingurune irekietan bizitzenda, sastraketan, elorri zuriko otalurretan,urrondoetan eta birsorkuntzen ari direnharitzak daudenean. Hala ere ibai ertze-ko basoetan bizitzen da. landaretza arte-an asko mugitzen da eta hain hegalaldilaburra dauka mugitzerakoan, salto txi-kiaz egiten ari dela dirudi.

Oso banatuta dago paleartikotik bainamediterranear ingurutik ausente. Gurelurraldean Atlantiko aldetik kokatutadago. Migratzailea eta udakoa da, etaAfrika Subsaharianean hibernatzen du.

TXIO HORIATXIO HORIA(Phylloscopus trochilus)

227


228

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: txolarre bat bainotamaina txikiagokoa da. Oso berezia daarrak araldian erakusten duen lumadia-ren kolorea: gainaldea beltza eta azpial-dea aldiz, zuria, eta hego-zerrenda zuribat eta orban zuri bat bekokian.Udazkeneko mudaren ostean, arrekemeek eta gazteek izan ohi dutenarenantzeko lumadia hartzen dute: azpialdezuria, eta gainalde arrea, hego-zerrendazuri batekin. Euskal Herrian azken itxurahau ikusten diogu gehienetan, oso euli-txori ugaria eta nabarmena baita udaz-keneko pasean (abuztua/urria).Urtesasoi honetan non-nahi aurkitzendugu, zutoin, hesi, zuhaixka eta zuhai-

tzetatik bere fruit moduko hots bereizga-rria etengabe egiten. Edonola, harenpopulazio habiagilea oso urria daEuskadin; izan ere, gogokoena duenhabitata osatzen duten adineko hariztieta ameztiek gure lurraldean oso eremutxikia estaltzen dutelarik, ehun bikotebaino gutxiago ugaltzen bide dira bertan.

Behar dituen berezko hutsuneenordezko moduan, habi-kaxak ipintzeaeuli-txori beltzarentzat guztiz onuraga-rria gertatu da toki askotan. Beste aldebatetik, berarengan eragin oso kalte-garria duen faktore bat legez kanpokoehiza da, Mediterraneoko herrialdee-

EULITXORI BELTZAEULITXORI BELTZA(Ficedula hypoleuca)

229


230

tan, migrazio aldietan.

TAMAINA: luzera: 12,5 cm. Pisua: 13-14 g.

BIOLOGIA: habia arboletako hutsunee-tan egiten du, eta habi-kaxak ere erabil-tzen ditu. Seiren bat arrautza errutenditu, urteko errunaldi bakar batean.

Euli txori beltza, seguraski, migraziobidaietan gure lurraldea zeharkatzeangehien nabarmentzen den hegazti pase-riformea da. Abuztuaren erdialdetik irai-laren azkenaldera arte, hegazti hauenbenetako inbasio bat hedatzen da aldeguztietan, Europako iparralde eta erdial-detik mendebaldeko Afrikarakobidaian. Aipatzekoa da garai horretanhegazti guztiek emearen berezkolumaje arreska ageri dutela, baita arhelduek ere, dagoeneko lumaz aldatueta udaberriko beren kolore ikusga-rriak galdu baitituzte. Ezteiaurrekopasea udazkenekoa baino ekialdera-go dauden bideetatik egiten da- arra-zoi horregatik askozaz ere gutxiagoikusten da gure lurraldean-, eta batezere apirilaren hondorretan eta maia-tzaren lehenengo hamabostaldianizaten da.

ELIKADURA: intsektujalea da.Intsektuak harrapatzeko ohizko tekni-ka pausaleku batetik harrapakinakbegiztatu eta haiengana oldartzeandatza. Udazkenean zenbait fruitu etahazi ere jan ditzake.

HABITATA: migrazio aldietako pase-etan, edozein motatako inguruneetan

ikus daiteke -batez ere baso bazterretaneta hesiguneetan-, baina umetze aldianberen habitat-eskakizunak askozazzorrotzagoak dira. Arbola zaharrak,habia egiteko zuloak dauzkatenak, etaintsektuak harrapatzeko eremu irekiakdauden basoetan finkatzen da. Arabanohizkoa da ameztietan, baina dehesa-antzeko erkameztiak eta bestelakobasoak ere okupatzen ditu. Negupasakolekuetan, oihanaren eta sabanaren arte-ko aldeetan bizi da.

HEDAPENA: batez ere Europan, uda-berrian. Araban ugaltzaile bezala baka-na da, baina udazkeneko migrazioanedonon agertzen da.

ESPEZIE KALTEBERAK

231


232

DESKRIBAPENA: oso txori txiki etafina da eta gutxi gora behera 13 zm-koluzera du. Gainetik gastain-gorrizkokoloretakoa da, okre eta zuritxo zintaluzerakoekin. Buru marradun, bekainzuriekin. Hegoak nabarrak dira marraokreekin, eta isatsa arre-gorrizko kolo-retakoa da luma mardulekin, enborre-tan finkatzeko erabilgarriak. Behekoparteak zuriak dira. Mokoa eta hankakarre koloretakoak. Oso saila da Gerri-txori Arrunt eta Basoetako Gerri-txoriadesberdintzea baina ahotsaz etaxehetasun morfologiko batzuez balia-tuz posiblea izaten da.


BIOLOGIA: oso igokari ona da etazuhaitzen enborretatik mugitzen daeten barik goitik behera kiribil moduanmiatzen. Hegalaldia laburra eta uhin-dua da. Animali bakartia da bainaudazkena eta neguadenean beste basokotxoriekin talde mistoakosatzen du. Habiak baizuhaitzetan, zartadure-tan edo enborrazal arte-an egiten ditu. Habiakkopako itxurakoak diraeta material landaretsue-kin eginak, barrutik tapi-zatuak. Urtean bitan jar-tzen du 5-7 arraultzeko

errunaldiak.

Gure lurraldean dagoen populazioaoso urria da. Europako populazioakjaidura desberdinak nabaritzen dute,batzuk handitzen doaz eta bestebatzuk ordean gutxitu egiten ari dira.

Espezieak bere lurraldearen banake-taren muturrean dago, hau dela eta,baldintza ekologikoak faktore muga-tzaile natural moduan jokatzen duteespezie honen aurrerapenerako.Atzerakadaren arrazoien artean arbo-ladi zaharrekiko baso helduen urrita-suna seinalatzen da.

Kontserbazio neurri moduan, arboladihelduko masa mantendu behar da etabasoko ustiapenak antolatzerakoanirizpide ekologikoak kontutan izandabehar dira.

ELIKADURA: basikoki miatzenditen zuhaitzen enborra-zalean harrapatzen dituenartropodoaz elikatzen da.

HABITATA: paleartikotikzabaltzen da. EuskalHerrian, zonalde mediz-kor bateko herri batean,baso heldu batean pre-sente dago. Pagadi hel-duak eta baso koniferoe-tan bizitzen da.

BASOETAKO GERRI-TOXIABASOETAKO GERRI-TOXIA(Certhia familiaris)

ESPEZIE KALTEBERAK

233


234

DESKRIBAPENA: neurri txikiko txoriada eta 15 cm-ko luzera lortu dezake.Burua, eztarria eta bularra beltzaranakdira, eta bibote fin zuri bat dauka.Bizkarraldekoa arre-gorrizka koloreta-koa da marra beltzekin. Ipurtxuntxurragrisa da eta hegoak arre-beltz eta okrekoloretakoak dira. Isats nabar eta iluna,kanpokaldeko errektrize zuriekin.Behekoaldeak zuriskak dira, alboetanmarradunak. Mokoa arre-beltza da etahankak ilun nabarrak dira. Emeak ezdauka arrak daukan kapelera beltzabaina neguko lumajea daukatenean osoantzerakoak izaten dira.

TAMAINA: luzera: 15 cm. Pisua: 25 g.

BIOLOGIA: paleartikotik sakabanatuakdaude. Gure lurraldean bakarrik egotendira kostaldeko eta barrutiko alde zingi-ratarretan. Udakoa eta migratzaile par-tzial bezala jokatzen du.

Neguan taldekoia da kide asko bildu dai-tezkeen etzalekuak erabiltzen dituene-an. Normalean landaretza zingiratsua-ren goialdetik mugitzen ikusita izaten da.Hegalaldi uhindu eta baxua erakustendu. Bai lurraren arrasean bai landare-tzan habiak egin dezake. Landaretzazeginak eta material finuz eta ileekinforratutak, kopa itxurazko habiak egitenditu, barnetik tapizatuak. Urtean bi edohiru aldiz jartzen ditu 4-5 arraultzeak.

Euskal Herriko populazio ugaltzailearenkopurua 50 kidera heltzen dela estima-tzen da. Populazioen atzerakada, oku-patzen duen ingurunearen eraldaketa-gatik ematen da, batez ere alde hezee-tako lezkadien ezabapenagatik. Espeziehonen kontserbazioa lortzeko, berroaketa landaretza zingiratsua hobetu behardira.

ELIKADURA: Basikoki haziak jaten du,artropodoak, moluskuak eta zizareakbaita ere.

HABITATA: zingiradun zonaldeetakoespeziea da eta lezkadietan egiten duhabia.

ZINGIR-BERDANTZAZINGIR-BERDANTZA(Emberiza schoeniclus)

ESPEZIE KALTEBERAK

235


236

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: mutur zorrotz sama-rra eta belarria luze samarrak izatea dubereizgarri; belarrien kanpo-ertzak zehar-kako bost toles eta hozka bat ageri ditu.Ilaje luze eta askea dauka; ile-kolorearenbasea iluna da. Bizkarraldea gris-argiadu, marroi-antzeko tonua ageri duena,eta sabelaldea zuri-grisaxka. Hego-min-tzak, berriz, marroi-grisaxkak ditu.

TAMAINA: gorputza eta burua, 4,2-5cm. Buztana, 3,2-4,3 cm. Pisua, 6-12 gr.

BIOLOGIA: espezie sedentarioa da.

Urritik apirilera bitartean haitzuloetan etasotoetan hibernatzen du. Udako gorde-lekuak, aldiz –kume-koloniak edo errun-lekuak ere deiturikoak, emeak horiexe-tan erditzen direlako–, zuhaitzetakohutsarteetan eta murru nahiz eraikinzaharretako arrakaletan egiten dituzte;bizkarka sartu ohi dira horietara.

Udazkenean eta udaberrian dagokioestalketa-garaia. Emeak kume bakarbatez erditzen dira uztailaren erdialdetikaurrera. Hamazazpi urteko bizi-itxaro-pena du.

ELIKADURA: euliaketa dipteroak edofruta-harrak; gauezharrapatu ohi ditu,zuhaitz-hostoetan lodaudelarik.

HABITATA: espezieharpetarra da, harkai-tzetan zabaltzen direnarrakaletan eta barrun-be txikietan babestuohi dena. Euskadinhonako lekuotan bizida: Raneroko haitze-tan, Jorrios mendigu-nean, Aulestiako hai-tzetan, Urkiolan,Gorbeian, Aralarreneta Lekeition

NATTERER SAGUZARRANATTERER SAGUZARRA(Myotis nattereri)

237


238

DESKRIBAPENA: Europar Myotisespezie txikiena da. Belarriaren kam-poko ertza hozka markatu bat dauka,hemendik ateratzen da tragoa luzeaeta puntazorrotza. Belarriak lau-bostzeharkako pleguak. Muturra, belarriaketa hegalpe mintzak marroi-beltz kolo-retakoak dira, tragoko oinarria eta bele-rriko barneko ertza, ez dira argiagoakBibotetsu handian gertatzen den beza-la. Bizkarraldeko kolorea aldatzen da,intxaurrondo iluna, marroi grisa iluna,edo marroi argi koloretakoa izan daite-ke, normalean Bibotetsu handia bainoilunagoa izaten da. Sabelaldea grisailuna edo grisa argia koloretakoa izatenda. Kumeak kolore ilunagoa dute, ileoinarria beltza de eta bizkarraldekoamarroi ilun koloretakoa da. Hegalpemintzak estuak dira, plagiopatagioaoinaren behatzen oinarrian hasten da.

TAMAINA: luzera 3,5 - 4,8 cm. Pisua 4 - 8 g.

BIOLOGIA: Urte bateko emeek ugal-tzeko gai dira. Gertakin honek udazke-natik udaberrira, neguko aterpeanematen da. Erditzeko babezlekuak 20-70 emeaz betetzen dira Maiatzatikaurrera; denbora honetan zehar arrekbakardadean bizitzen dira. KumeakEkainaren erdian jaiotzen hasten dira.Eme bakoitzak kume bat izaten duurtero. Erditzeko babezlekuak

Abuztuaren azkenean abandonatutakgeratzen dira.

Adin garaiena: 19 urte. Adin erdia: 3,5urte.

ELIKADURA: hiza eta elikadura:Egalaldia iluntzean hasten da. 1,5-6metrotako altueran ehizatzen du, batezere parkeetan, lorategietan, ur ezegonkorretan eta baso eta belardietan.Ehizan dagoen bitartean tarteak egitenditu eta adarretan zintzilik igaroten du.Egalaldia arina, bizkorra eta bihurgune-tsua da. Noizean behin, udaberrietaneta udazkenetan, egunean zehar ehi-zatzen du.

HABITATA: ez dago saguzar bibotetsuhandia bezain lotuta basoei eta urari.Parkeetan, lorategietan eta herrietanugariagoa da; saguzar honek ez dahain zuhaiztarra antropofilo den bezala.Europako hegoekialdeko zonalde epe-letan ere bizitzen da.

BANAKETA: Europa osotik banatutadago Ecozia eta Eskandinaviar herrial-deren hegoaldean izan ezik.Hegoaldeko latitudearen 65 gradurainoheltzen da. Bere banaketaren aldenaguzia, Europaren erdialdekoa da.Iparraldean, Balkanak etaMediterraneoa. Espainiako banaketariburuz gutxi jakiten da.

SAGUZAR BIBOTEDUNASAGUZAR BIBOTEDUNA(Myotis mystacinus)

ESPEZIE KALTEBERAK

239


240

ESPEZIE KALTEBERAK

DESKRIBAPENA: Europako sagu-zar handiena da. Belarriak Noktuloarruntenak bezalakoak dira bainazabalagoak; belarriko atzealdea,zabalagoa, ile txikiak ditu eta tragoafungiformea da. Jitea trinko eta luzesamarra da, ileak kolore bakarrako-ak dira. Bizkarraldea marroi-gorrizkokoloretakoa da, normalean Noktuloarruntena baino ilunagoa; sabelal-dea marroi-orizko koloretakoa da.Kumeak ilunagoak dira. Muturra etabelarriak marroi-beltzeko koloreta-koak dira eta hegalpe mintzakmarroi ilunak. Hegoak luzeak etaitxiak dira eta beheko partea xigor-koloretako ilez estalita dago gurpotzosoan zehar.

TAMAINA: luzera 8 - 10 cm.Pisua 41 - 76 g.

BIOLOGIA: ez dakigu zehatz emeeknoiz heltzen diren ugaldunak izateraeta ugalketa epea zein den ere ezdakigu; zeguruenez NoktuloArruntaren antzerakoak izango dira.Erditzeko babezlekuak txikiak dira (10eme gutxi gora behera) eta, noizeanbehin, bezte espezie batzuekin bana-tzen dute. Ekainaren erditik aurrerakumeak jaiotzen dira. Eme bakoitza bikume izaten ditu, eta aldi gutxienetanbat bakarrik. Japonialdean erditze

hirukoitza begiratuta izan dira.

Jaioberrien pisua 5-7 gramutakoa daeta besaurrea 20-26 mm neurtzen du.Hamar egunekin besaurrea 30-35mm-ko neurria du. Hogei egunekin 40-45 mm. Besaurrea berrogei egunekinez da gehiago hazten. Ilea ortik aurre-ra izango duen luzeera ezkuratzen du,eta kumeak egan egiteko gai dira.

Adin garaiena: Ez da ezagutzen.

ELIKADURA: ez dira zehatz ezagu-tzen baina agian Noktulo Arruntadituen ohiturak bezalakoak izangodira.

HABITATA: saguzar zuhaiztarra da;normalean baso hostogalkorretan bizi-tzen duena.

BANAKETA: ez da zehazki ezagu-tzen. Badirudi Europako hegoekial-dean bakarrik bizitzen dela.Espainian, Portugalean, Frantziakohegoaldean, Italian, Suitzan,Austrian, Txekiar Errepublikan,Eslobakian, Polonian, Hungarian,Errumanian, Bulgarian, izandakoURSS-eko alde batzutan, izandakoJugoslavian, Albanian eta Grezianikusita izan da. Ia aurkikuntza guztiakbakartuak izan dira.

GAU-SAGUZAR HANDIAGAU-SAGUZAR HANDIA(Nyctalus lasiopterus)

241


242

DESKRIBAPENA: kolore gris-zilarkaraageri du, zenbaitetan apur bat horixka.Bibrisa luzeak dauzka, 6 cm ere izanditzaketenak; berebiziko sentimen-orga-noak ditu bibrisak, harkaitz arteko arra-kala estu eta ilunetan mugitu ahal izate-ko balio diotenak. Ile piloaz estalitadauka buztana; ile grisez goialdea eta ilezurixkez behealdea. Daukan tamainahandia du bereizgarri, dagokion genero-ko gainerako espezieekiko.

TAMAINA: burua eta gorputza, 9,7-14cm. Buztana, 4,4-7,5 cm. Pisua, 38-50 gr.

BIOLOGIA: egun-argiko espeziea daeta eguzkizalea. Aise ikus daiteke landa-aldean, janari bila dabilelarik, edota har-kaitzen baten gainean eguzki berotanetzanda.

Harkaitz arteko arrakaletanbizi da, edo lurzoruan zula-tzen dituen galeria txikietan,ez oso sakonera handian;hondo-hondoan paratu ohi duhabia.

Maiatzetik abuztura bitarteandagokio ugalketa-garaia. Aldihorretan emeek bi kumaldiizaten dituzte, 21 egunekosabelaldiaren ostean. Erditzebakoitzean bi edo lau kumeinguru jaiotzen dira, eskuarkihiru; nahiz eta kumeak hiru

asteren buruan bilakatzen diren bere-gain, amak beste zenbait astez ematendie titia.

Elur-lursagua ez da lozorro-egoerangeratzen neguan; halere, elur-geruzatrinkoaren pean ezkutatu ohi da hainbatastetan, hotzetik babestearren.

ELIKADURA: landare berdeez etagarauez (lekadun, lastodun, gentziana,ahabi, urrebotoez…) elikatzen da soil-soilik.

HABITATA: babeseko harritza eguzki-tsuetan bizi da, larre-belardi bazterretan,1.200 m-tik gora kokaturikoetan; EuskalHerriko, baita kota baxuagoetan ere. Hiru populazio isolatu aurkitu dira: Gipuzkoanbi (Aralar eta Aizkorrin) eta bat Bizkaian(Ranero).

ELUR LURSAGUAELUR LURSAGUA(Chionomys nivalis)

ESPEZIE KALTEBERAK

243


244

DESKRIBAPENA: basoko akrobatahonek, buztan luze iletsua dauka, ia 25zentimetro luzera duena. Horrekin,pirueta guztiz harrigarriak egiten dituzuhaitzen artean. Bere itxura lepazuria-renaren antzekoa da oso, baina azkenhau pixka bat sendoagoa da, nahiz etaantzerako tamaina eduki –43 eta 50 cmartean. Ilaia kaoba arrea du eta buruazabala eta triangularra, mutur zorrotzeanbukatzen dena. Hala ere, bi ugaztunhauen arteko desberdintasunik handie-na lepoan duten orbana da: lepazuriare-

na, izenak aditzea ematen duen bezala,zuria da eta lepahoriarena, krema-horis-ka edo laranja kolorekoa da eta ez dagobanatuta.

TAMAINA: burua eta gorputza: 43-50cm. Buztana: 20-26 cm. Pisua 1-1,8 Kg.

BIOLOGIA: mustelido alai hauek anima-lila bakarzaleak dira eta 18 urtez bizi dai-tezke. Batez ere gauez eta ilunabarreanegiten dute beren bizitza.

LEPAHORIALEPAHORIA(Martes martes)

ESPEZIE KALTEBERAK

245


246

Araldian, arrak emearen ondoan lo egineta ehizatzen du. Estalketak udan, ekai-netik abuztura bitartean, egiten badiraere, ugaztu honek oboezarpen atzeratuaduenez gero, urtarrilera arte obulua ezda finkatzen umetokian.

Bederatzi aste irauten duen benetakoernaldi baten ondoren, martxoarenamaiera aldean jaiotzen dira kumeakhiru, normalean. Hauek 30en bat gramo-ko pisua eta 12 zentime-troko luzera dute, buzta-na kontatu gabe.

Amak sei astez titiaematen die beren kume-ei. Denbora horrenburuan, begiak irekitzendituzte eta, ondoren,ehizatzen irakasten die,udaren erdialdean fami-lia banantzen den arte.

ELIKADURA: egunezatsedena hartu ondo-ren, ilunabarrean berengordelekuetatik atera-tzen dira ehiza egitera.Beren harrapakinakbasoko karraskariakizaten dira, batez erekatagorriak eta sator txi-kiak, baina intsektu askoere jaten ditu.

HABITATA: hosto gal-korreko basoetakogunerik nahasi etazarratuenetan bizi diraeta eguna zuhaitzetako

hutsuneetan ezkutaturik ematen dute.

HEDAPENA: aintzina Euskadiko baso-rik gehienetan aurkitzen zen mustelidohau, baina gaur egun, baso soilketaketa ingurunearen humanizazioak, berelarru baliotsuarengatik jasan izan duenjazarpenarekin batera, geroz eta urria-go bilakatu dute eta gainbehera nabar-menean dago.

ESPEZIE KALTEBERAK

247


AURKIBIDE

EUSKAL HERRIKO GALTZEKO ARRISKUAN DAUDEN ESPEZIEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

Zarpada izendatua (Squalius cephalus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

Mazkar arantzauna (Cobitis calderoni) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

Ibai kabuxa (Salaria fluviatilis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

Zuhaitz igela (Hyla meridionalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26

Ugatza (Gypaetus barbatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

Bonelli arranoa (Hieraetus fasciatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

Benarrriz gorritza (Locustella luscinoides) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

Benarriz arrunta (Acrocephalus schoenobaenus). . . . . . . . . . . . . . . . .40

Pirinioko desmana (Galemys pyrenaicus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

Ferra saguzar mediterraneoa (Rhinolophus euryale) . . . . . . . . . . . . .44

Ugaraba (Lutra lutra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

Bisoi europarra (Mustrela lutreola) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Isatsgorri barboa (Barbus haasi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

Arrain hiru-arantza (Gasterosteus acuelatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

Apo lasterkaria (Bufo calamita) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..60

Baso igel jauzkaria (Rana dalmatina) . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68

Apoarmatu istilzalea (Emys orbicularis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72

Apoarmatu korrontezalea (Mauremys caspica) . . . . . . . . . . . . . . . . ..80

Moko zabal zuria (Platalea leucorodia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86

249

Miru gorria (Milvus milvus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..88

Sai zuria (Neophron percnopterus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90

Mirotz urdina (Circus pygargus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..94

Arrano beltza (Aquila chrysaetos) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98

Basoilo txikia (Tetrax tetrax) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102

Txirritxo txikia (Charadius dubius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104

Argi oilarra (Upupa epops) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..106

Okil ertaina (Dendrocopos medius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108

Uhalde-enara (Riparia riparia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110

Buztangorri argia (Phoenicurus phoenicurus) . . . . . . . . . . . . . . . . . ..114

Antzandobi Handia (Lanius meridionalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116

Antzandobi kaskagorria (Clanius senator) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

Ferra-saguzar handia (Phinolophus ferromequinum). . . . . . . . . . . . .120

Ferra saguzar txikia (Rhinolophus hipposideros) . . . . . . . . . . . . . . . .122

Geoffroy saguzarra (Myotis emarginatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

Arratoi-belarri txiki saguzarra (Myotis blythii) . . . . . . . . . . . . . . . . . .126

Ipar belarrihandi saguzarra (Plecotus auritus) . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

Schreibers saguzarra (Miniopterus schreibersii) . . . . . . . . . . . . . . . .130

Muxar grisa (Glis glis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132

Kodaka (Alosa alosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138

Uhandre alpetarra (Triturus alpestris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

250

Apo pintatua (Discoglossus galganoi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146

Txilinporta txikia (Tachybaptus ruficollis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148

Ekaitz-txori txikia (Hydrobates pelagicus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150

Ubarroi mottoduna (Phalacrocorax aristotelis) . . . . . . . . . . . . . . . . . .152

Amiltxori txikia (PIxobrychus minutus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154

Amiltxori arrunta (Nycticorax nycticorax) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156

Lertxun gorria (Ardea purpurea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

Amiako beltza (Coconia nigra). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160

Amiako zuria (Ciconia ciconia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162

Zapelaitz liztorjalea (Peris apivorus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Arrano sugezalea (Circaetus gallicus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166

Zingira mirotza (Circus aeroginosus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168

Aztorea (Accipiter gentilis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172

Arrano txikia (Hieraetus pennatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

Arrano arrantzalea (Pandion haliaetus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176

Belatz txikia (Falco columbarius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180

Belatz handia (Falco peregrinus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184

Zuhaitz-belatza (Falco subbuteo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188

Urolandia handia (Rallus aqueaticus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192

Txirritxo hankabeltza (Charadrius alexandrinus) . . . . . . . . . . . . . . . .194

Kuliska txikia (Actitis hypoleucos) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196

251

252

Txirri arrunta (Caladris alpina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198

Txenada mokobeltza (Gelochelidon nilotica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200

Itsas-enara beltza (Chlidonias niger) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202

Zingira hontza (Asio flammeus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204

Hontza handia (Bubo bubo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210

Okil beltza (Dryocopus martinus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218

Buztanzuri beltza (Oenanthe leucura) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220

Lezkari arrunta (Acrocephalus scirpaceus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223

Lezkari karratxina (Acrocephalus arundinaceus) . . . . . . . . . . . . . . . .224

Txio horia (Phylloscopus trochilus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226

Eulitxori beltza (Ficedula hypoleuca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228

Basoetako gerri-txoria (Certhia familiaris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232

Zingir-berdantza (Emberiza schoeniculus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234

Natterer saguzarra (Myotis nattereri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236

Saguzar biboteduna (Myotis mystacinus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238

Saguzar handia (Nyctalus lasiopterus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240

Elur Lur- Sagua (Chionomys nivalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242

Lepahoria (Martes martes) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253

253

DELIBES, M. 1990. La Nutria (lutra lutra), en España. Serie Técnica. I.C.O.N.A.Madrid. ERLINGE, S. 1974. Distribution, territoriality and numbers of the weaselMustela nivalis in relation to prey abundance. Oikos 25: 308-314.FONS, R. 1975. Premiéres données sur l'écologie de la pachyure étrusqueSuncus etruscus Savii et comparaison avec deux autres Crocidurinae:Crocidura russula Hermann et Crocidura suaveolens Pallas. Vie Milieu, 25: 315-360.GALAN, C. 1970. Aportación al conocimiento de los Quirópteros cavernícolasdel País Vasco. Munibe. 22(1/2): 61-66.GALAN, C. 1993. Fauna hipógea de Guipuzkoa: su ecología, biogeografía yevolución. Munibe, 45:3-163.ALVAREZ, J., BEA, A., FAUS, J.M., CASTIEN, E. & MENDIOLA, I. 1985. Atlasde los vertebrados continentales de Alava, Vizcaya y Guipúzcoa (exceptoChiroptera). Ed. Gobierno Vasco. Vitoria.BARBADILLO, L.J. 1987. La guía de Incafo de los Anfibios y Reptiles de lapenínsula ibérica, Islas Baleares y Canarias. INCAFO S.A. Madrid.BEA, A. 1980. Nota sobre la distribución del Lagarto verdinegro (Lacerta schrei-beri Bedriaga, 1878). Butll. Inst. Cat. Hist. Nat., 45 (Sec. Zool., 3): 185-186.BEA, A. 1985. La repartición de las vívoras Vipera aspis (Linnaeus, 1758) yVipera seoanei Lataste, 1879, en el País Vasco. Cuadernos de Sección,Ciencias Naturales, Eusko Ikaskuntza, 2: 7-20.BEA, A., GOSA, A., GUILLAUME, C.P. & GENIEZ, P. 1986. Podarcis hispanicasebastiani (Klemmer, 1964), nomen novum pro Podarcis hispanica hispanica(Steindachner, 1970) del Monte Urgull e Isla de Santa Clara (San Sebastián,España). Revista Española de Herpetología, 1: 187-205.BEA, A. PASCUAL, X., VILELLA, J.F., GONZALEZ, D. & ANDREU, C. 1978.Notas sobre reptiles ibéricos. III. Estudio preliminar sobre biometría y distribu-ción de Elaphe longissima (Laur., 1768) en la Península Ibérica (Reptilia,Colubridae). Miscelanea Zoologica, IV (2): 191-204.BLANCO, J.C. & GONZALEZ, J.L. 1992. Libro Rojo de los Vertebrados deEspaña. ICONA. Madrid.DELIBES, M. 1983. Distribution and ecology of the Iberian carnivores: a shortreview. XV Congreso Internacional de Fauna Cinegética y Silvestre, pp. 359-378. Trujillo.GONZALEZ, F. 1991. Revisión del estado de conservación y protección de losquirópteros en España (Península y Baleares). En: BENZAL, J. & PAZ, O.(Eds.): Los murciélagos de España y Portugal, pp. 141-162. ICONA. Madrid.HOFFMEYER, I. 1973. Interaction and habitat selection in the mice Apodemusflavicollis and Apodemus sylvaticus. Oikos. 24. 108-116.

BIBLIOGRAFIA

254

IBAÑEZ, C. & IBAÑEZ, J.I. 1980. Alimentación del tejón (Meles meles L. 1758)en el Rasillo de Cameros (Logroño, España). I Reunión Iberoamericana deZoología de Vertebrados, pp. 517-527. La Rábida, 1977.ILLANA, A. 1994. El visón europeo (Mustela lutreola). Distribución y conserva-ción en Alava. Gobierno VascoKING, C.M. 1977. Pine marten Martes martes. En G.B. Corbet y H.N. Southern(ed): The Handbook of British Mammals, pp. 323-330. 2ª edición. BlackwellScientific Publications. Oxford.BERGER, L., JASKOWSKA, J. & MLYNARSKI, M. 1969. Plazy i gadi. Kat. FaunyPolki (Catalogus Faunae Poloniae), 39: 1-73.BERGERANDI, A. & GOSA, A. 1992. Atlas de distribución de los anfibios y repti-les de Navarra. Dpto. de Ordenación Territorial, Vivienda y Medio Ambiente delGobierno de Navarra. Pamplona.BLANCO, J.C. & GONZALEZ, J.L. 1992. Libro Rojo de los Vertebrados deEspaña. ICONA. Madrid.DE JUANA, F. 1989. Situación actual de las rapaces diurnas (ordenFalconiformes) en España. Ecología, 3: 237-292.GARZON, J. 1977. Birds of prey in Spain, the present situation. R.D. Chancellor(ed.): World Conference on Birds of Prey, Vienna 1975. International Council forBirds Preservartion. Cambridge.MARTÍNEZ, I., NUEVO, J.A. & PÉREZ, J.M. 1995. Censo, distribución y protec-ción de las rapaces forestales en el territorio histórico de Alava (primera fase).Informe inédito. Gobierno Vasco. Departamento de Agricultura y Pesca.TUCKER, G.M. & HEATH, M.F. 1994. Birds in Europe: their conservation status.BirdLife International (BirdLife Conservation Series nº3). Cambridge.GALARZA, A. & DOMÍNGUEZ, A. 1989. Avifauna de la ría de Gernika.Diputación Foral de Bizkaia. Departamento de Agricultura. Bilbao.BOULENGER, G.A. 1896-97. The Tailless Batrachians of Europe (2 vols). RaySociety. Londres.BOULENGER, G.A. 1913. The Snakes of Europe. Methuen, Londres.BRONGERSMA, L.D. 1967. British Turtles. Guide for the Identification of StrandedTurtles of British Coast. British Museum (Natural History), Londres.BURTON, MAURICE & ROBERT. 1984. La vida de los reptiles y anfibios. MadridCOOKE, A.S. & FERGUSON, P.F. 1976. Changes in status of the Frog (Rana tem-poraria) and the Toad (Bufo bufo) on part of the East Anglian Fenland in Britain.Biol. Conserv., 9: 191-198.CORBETT, K. 1989. The Conservation of European Reptiles and Amphibians.Christopher Helm. London.FEJÉRVÁRY-LANGH, A.M. 1943. Beiträge und Berichtigungen zum Amphibien-Teil des ungarischen Faunenkataloges. Fragmenta Faunistica Hungarica 6: 42-58;81-98.FRETEY, J. 1975. Guide des Reptiles et Batraciens de France. Hatier, París.FREYTAG, G.E. 1954. Der Teichmolch. Ziemsen, Wittenberg, Lutherstadt.BOUTET, J,. PETIT, P. & Centre Regional Ornithologique Aquitaine-Pyrenees.1986. Atlas des oiseaux nicheurs d'Aquitaine 1974-1984. Conseil Regionald'Aquitaine. Burdeos.

255

Fernando Pedro Pérez naturalista eta argazkilari bilbotarra da;hamabost urtetik gora eman ditu Euskal Herriko fauna autokto-noa ikertzen.

Galzorian dauden Espezieen Defentsarako Elkartearen sortzailea etalehendakaria da; naturaren babeserako euskal elkarte hori 1990. urteansortu zen eta 1996. urtean herri onurakoa zela adierazi zen. Haren burudela, Fernandok, kazetariak, herpetologo eta naturalista taldea zuzen-tzen eta koordinatzen du landa-azterlanak egiten; horrez gainera elkar-teak zoologia eta naturaren babesari buruzko euskal aldizkari bakarraargitaratzen du. Naturaren ahotsa: bi hilez behin plazaratzen da 1992azgeroztik.Fernando Pérezek liburu batzuk argitaratuak ditu (“Euskal HerrikoMarrazoak eta Arrainak”, “Euskadiko Anfibioak”, “Euskal HerrikoUgaztunak”, “Euskal Herriko Sugeak”, “Euskadiko Muskerrak,Sugandilak eta Apoarmatuak”, “Euskadiko Hondartzak”, “UrkiolakoParke Naturala, Fauna eta Flora”, “Urdaibaiko Itsaspeko Fauna etaFlora”, “Biotopo Babestuak” eta “Euskadiko Gaueko Harrapariak”, Egilea eguneroko lanera eta bizitzera bultzatzen duena Euskal Herrikofauna ezagutarazi nahia da, euskaldunek maite izan dezaten eta irau-narazten lagun dezaten.

256

1 -Euskal Herriko Kostaldeko Marrazoak eta Arrainak.2 -Euskadiko Anfibioak.3 -Euskadiko Gaueko Harrapariak.4 -Euskal Herriko Sugeak.5 -Euskadiko Muskerrak, Sungadilak eta Apoarmatuak.6 -Euskadiko Hondartzak.7 -Euskal Herriko Ugaztunak8 -Euskal Herriko Biotopo Babestuak.9 -Urdaibako Itsaspeko Fauna eta Flora.

10 -Gorbeiako Parke Naturala, Fauna eta Flora

11 -Euskal-Herriko Eguneko Harrapariak

12 -Urkiolako Parke Naturala, Fauna eta Flora

13 -Euskal-Herriko Zuhaitzak

14 -Euskal Herriko Interes Bereziko Espezieak

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARGOA

A.D.E.V.E.

EUSKALHERRIKOGALTZEKOARRISKUANDAUDENESPEZIEAK

A.D.E.V.E.

Euskal Herriko galtzeko arriskuan dauden espezieak. IN: Euskal ...

Documents

Transcript of Euskal Herriko galtzeko arriskuan dauden espezieak. IN: Euskal ...