EUSKAL HERRIKOPERRETXIKOAKEUSKAL HERRIKOPERRETXIKOAK

2013ko URTARRILA-OTSAILA69

ZENBAKIA

6€KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

GOBIERNO VASCO

EUSKO JAURLARITZA

PERRETXIKOEK ERAGITEN

DITUZTEN INTOXIKAZIO MOTAK

EUSKAL HERRIKO BASOETAKO

PERRETXIKORIK PREZIATUENAK

EUSKAL HERRIKO BASOETAKO

PERRETXIKORIK PREZIATUENAK

PERRETXIKOEK ERAGITEN

DITUZTEN INTOXIKAZIO MOTAK

PERRETXIKOEN

ETORKIZUNA

PERRETXIKOEN

ETORKIZUNA

EZAGUTU ITZAZU!

PERRETXIKO POZOITSUAK

LANPERNA EZKATAHORI (Amanita aspera)

HILTZAILE KONKORDUNA (Amanita virosa)

HILTZAILE GOIZTIARRA (Amanita verna)

KULETO FALTSUA (Amanita muscaria)

TELLEPERRETXIKO URRITZGORRI ( Russula emetica)

LANPERNA TXARRA (Amanita phaloides)

ONDDOAK

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Iñaki Landaluze.Kolaboratzaileak: Nerea Urtaran, Miren Alustiza, Oskar Azkona, Fidel Korta. Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Kepa Alustiza.Argazkilari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Elena Carriedo.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 4.000

Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 475 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net

Hamaikagarren urtea - 69.zk - 2013ko URTARRILA-OTSAILA

Onddoak izaki bizidun konplexuoso bitxiak dira, euren formak eta

bizimoduak kontuan hartuta. Nolabaitesateko, organismo horien bizimodualandareen eta animalien munduenbitartekoa da: animaliak bezala, hete-rotrofoak dira eta, beraz, karbonoorganikoaren iturriren bat behar dute;baina landareak bezala ez dira mugi-tzen eta horien antzean ugaltzen dira.Perretxikoak onddoen ugaltze-egitu-rak dira (karpoforoak), eta, baldintzafaboragarriak daudenean, lurpeanbeti erraz ezagutzen ez diren filamen-tu mikroskopikoen nahaspila bateanoinarrituz antolatzen dira; nahaspilahori orbelaren edo usteldutako enbo-rren barruan dago.

Basoko perretxikoen bilketak eta kon-tsumoak eragin handia izan du giza-kiaren episodio desberdinetan; izanere, antzina-antzinatik elikatzeko edoaplikazio farmakologikoetarako nahizmedikuntzarako erabili dira.

Euskal Herrian, perretxikorik gehie-nak uda amaieran agertu eta udazkenosoan irauten dute, baldin eta egoeraklimatologikoa karpoforoak agertzekoona bada, hau da, euri asko egitenbadu, izozteak aurreratzen ez badiraeta hego-haizerik ez badago, horrekberehala lehortzen baitu lurzorua.

Amanita, Boletus, Russula,Cantharellus, Tricholoma etaTricholomopsis generoetako perretxi-ko espezierik ezagunenak eta prezia-tuenak ezagutuko ditugu ale honetan.

Fernando Pedro Pérez

(Zuzendaria)

Basoko perretxikoak:jangarriak eta pozoitsuak .............4Perretxikoen balio elikagarria .......5Euskal Herriko basoetako Perretxikorik preziatuenak ............7Perretxikoek eragiten dituzten intoxikazio motak ..........................8Perretxikoen etorkizuna...............11Kuleto faltsua...............................12Hiltzaile goiztiarra ........................13Lanperna iluna.............................14Lanperna txarra ...........................15Hiltzaile berdea............................16Kukuma .......................................17Kukumelo marroskia....................18

Galdakao Lanperna.....................21Onddo hankazorrotz ....................22Onddo purpura ...........................25Onddo hankagorria......................27Onddo zikina................................28Onddo iodousaindua ...................29Ondo-zuri mingotsa .....................30Onddo beltza ...............................32Udazkeneko.................................33Zizahoria......................................34Pinudi-gibelgorria.........................37Gibelurdina ..................................39Gibeloliva.....................................41Gibelmore hankamorea...............43Pinu-ziza arrunta .........................45Ziza-berde-beltz...........................47Ziza marroi...................................49Zaldun-ziza orrihoria....................51

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIAEUSKAL HERRIKONATURA

EUSKAL HERRIKO NATURA

Urteko kuota: Hamabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 HARPIDETZA-ORRIAHARPIDETZA-ORRIA

Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da EuskomediaFundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZAren

arteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeve

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea herri-onurakoa dela aintzatesten duena.

EDITORIALA

5

EH 69 Zk.

4

EH 69 Zk.

norbaitekin ibiltzea. Hori guztia funtsezkoa da ibi-laldi mikologikoa probetxuzkoa izateko. Halaber,garrantzitsua da kontserbazio egoera oneko perre-txikoak bakarrik batzea eta horiek egoera erama-tea, horien hartzidura ekiditeko. Horrela, komeni-garria da aireztapen oneko otzara gogor bateaneramatea. Azkenik, perretxikoen bilketaren etakontsumoaren artean ez da denbora luzeegirikigaro behar, perretxiko asko azkar narriatzen dire-lako. Era berean, sukaldean prestatu ondorenjatea gomendatzen da, jangarritzat harturiko espe-zie batzuk gordinik janez gero hilgarriak direlako.Gainera, intoxikazioak kutsadura gurutzatuarenedo pertsonaren tolerantziarik ezaren eraginezko-ak ere izan daitezke, perretxiko beraren eraginapertsona batetik bestera aldatu egiten delako.Pertsonek tolerantzia maila desberdina diote into-xikazioari; horretan eragina duten faktoreak, beste-ak beste, pisua, adina eta osasun egoera dira.Gibelean, giltzurrunean edo digestio-aparatuanarazoak dituzten pertsonak kontu handiz ibili behardira.

Perretxikoen balio elikagarria

Perretxikoen balio elikagarriak eztabaida asko sortu, bainakontsumitzaileek gero eta nahiago dituzte perretxikoak,euren ezaugarri organoleptikoengatik (kolorea, ehundura,zaporea eta usaina). Perretxikoen balio elikagarria zehaz-tea zaila da, eta horri buruzko iritzi desberdinak daude.Batzuek diote “txahal-xerra begetalak” direla, baina bestezenbaiten ustez ez dute inolako balio elikagarririk, edobehintzat, balio elikagarri eskasa dute. Hala eta guztiz ere,orokorrean, esan daiteke balio elikagarri nahiko handiadutela eta euren konposizio kimikoa oso interesgarria dela,dietetikaren ikuspegitik begiratuta.

Perretxiko freskoen ur kantitatea, orokorrean %85-95 bitar-tekoa da, balio horiek, besteak beste, garapenean edotabilketan dauden tenperatura eta hezetasun erlatiboarenaraberakoak izan daitezke; batez beste, esan daiteke urkantitatea %90ekoa dela.Perretxikoen ezaugarri garrantzitsuenetariko bat proteinagordinen edukia da, hain zuzen ere, lehorretan dutenpisuaren %20-30ekoa. Hala ere, espezieen arteko gorabe-hera handiak daude (Auricularia sp. pl. espezieen %3,5etikAgaricus bisporus espeziearen %44raino). Perretxikoenproteina edukiari dagokionez, beste janari batzuen edukia-

rekin konparatuz gero, ez da proteinaeduki osoa soilik kontuan hartu behar:aminoazidoen proportzio erlatiboakere aintzat hartu behar dira. Eta, oro-korrean, perretxikoen funtsezko ami-noazido ia guztiak dituzte.Uraren atzetik, perretxikoen bigarrenosagai nagusiak karbohidratoak dira,eta horien batez bestekoa, berriz,lehorretan duten pisuaren %42-60koada. Lipidoak kantitate nahiko txikiandaude, %1-6 bitartean, eta beraz,horiei ez zaie arreta handirik jarri.Guztien %80 baino gehiago gantz-azido ez-saturatuak dira, eta beraz,janari osasuntsutzat hartzen dira.Zuntzaren gutxi gorabeherako edukia%10ekoa da, eta horren osagai nagu-sia kitina da, hau da, zelulen hormandagoen polisakarido estrukturalgarrantzitsua. Onddoak mineral iturrionak dira. Substratuan daudenak,berriz, mizelioak ateratzen ditu beregarapenean, eta karpoforoetara era-

BASOKO PERRETXIKOAK, JANGARRIAK ETA POZOITSUAK

Onddoak izaki bizidun konplexu oso bitxiak dira,euren formak eta bizimoduak kontuan hartuta.

Nolabait esateko, organismo horien bizimodua landare-en eta animalien munduen bitartekoa da; animaliakbezala, heterotrofoak dira eta, beraz, karbono organiko-aren iturriren bat behar dute; baina landareak bezala ezdira mugitzen eta horien antzean ugaltzen dira.Perretxikoak onddoen ugaltze -egiturak dira (karpoforo-ak), eta, baldintza faboragarriak daudenean, lurpeanbeti erraz ezagutzen ez diren filamentu mikroskopikoennahaspila batean oinarrituz antolatzen dira; nahaspilahori orbelaren edo usteldutako enborren barruan dago; Filamentuen nahaspila horri mizelio esaten zaio etaonddoen gorputza da; perretxikoa, berriz, makromizeto-en taldeko onddo batzuen ugaltze-gorputza da. Haienkarpoforoak askotariko formak izan ditzake; formarikezagunena txapelak eta hankak osaturikoa da, hau da,perretxiko deitzen dioguna. Txapelak azpialdean orriak,tolesak edo hodiak ditu eta hortxe sortzen dira esporak;eta hankak forma eta tamaina aldakorrak ditu.Basoko perretxikoen bilketak eta kontsumoak eraginhandia ezan du gizakiaren episodio desberdinetan; izanere, antzina-antzinatik elikatzeko edo aplikazio farma-kologikoetarako nahiz medikuntzarako erabili dira:Erromatarren garaian, Klaudio enperadorea perretxikopozoitsuekin prestaturiko jakiren bat janda hil omenzen. Onddoei eta, hain zuzen ere, perretxikoei dagokie-nez, dokumentazio asko dago, eta Espainiako esta-tuan, esate baterako, 140 elkarte mikologiko bainogehiago daude.Euskal Herrian, perretxikorik gehienak uda amaieran ager-tu eta udazken osoan irauten dute, baldin eta egoera kli-matologikoa karpoforoak agertzeko ona bada, hau da, euriasko egiten badu, izozteak aurreratzen ez badira etahego-haizerik ez badago, horrek berehala lehortzen baitulurzorua.

Iberiar Penintsulan perretxikoen bilketak tradizio handiaizan du Euskal Herrian eta Katalunian; hala eta guztiz ere,gaur egun eskualde guztietan biltzen dira eta bilketa jar-duera handia dago leku guztietan. Perretxiko biltzailebatzuek espezie arraroak aurkitu nahi izaten dituzte, sail-katzeko eta hobeto ezagutzeko; baina “perretxikozaleak”askoz ere gehiago dira, hau da, halako esperientzia han-

dirik ez duten eta espezie ezagun gutxi batzuen atze-tik dabiltzan pertsonak, eta horien helburua gastrono-mikoa izaten da. Nolanahi ere, jarduera horretankontu handiz ibili behar da beti, bai ingurumena erres-petatzeko eta bai norberaren gainerakoen osasunaarriskuan ez jartzeko, espezie toxikoren bat janda.Oro har, Espainiako estatuan 200-400 intoxikazioinguru egoten dira urtean. Gutxi gorabehera, erdiakez dira ospitaleetan tratatzen. Beste erdien kasuan,sintomak oso kezkagarriak direnean, gaixoa larrialdie-tara eraman behar izaten dute.Egoera hori ikusita, gomendio batzuk ematen dira,perretxiko pozoitsuak jatearen eraginezko intoxikazio-arriskuak saihesteko: espezie jangarri ezagunak soilikbildu behar dira, hau da, inolako zalantzarik gabeidentifikatzeko modukoak diren espezieak. Beste aldebatetik, komenigarria da metodikoak izatea eta espe-

rientzia handia lortzea edo esperientzia handiko beste

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

Mendebaldeko munduan, txanpinoiak dira eguneroko janaritzat gehien erabiltzen diren perretxikoak.

Amanita generoak espezie jangarriak eta toxikoak ditu, batzuk gainera hilgarriak.Amanita rubescens espeziea ez da oso preziatua, baina sukaldean ondo prestatuz

gero jan egin daiteke.

Boletus edulis gastronomian gehien erabiltzen den espeziea da, hainbat herritan erruz merkaturatzen da, bai freskotan eta bai

deshidrataturik edo kontserban.

7

EH 69 Zk.

6

EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

maten ditu. Perretxikoek potasio, fosforo, kobre eta burdi-na kantitate handiak dituzte, baina kaltzio kantitate oso txi-kia dute. Halaber, entzimen jarduerari loturiko beste ele-mentu batzuen kantitate garrantzitsuak dituzte (adibidez,manganesoa, molibdenoa eta, batik bat, zinka). Halaber,bitamina asko dituzte, besteak beste, tiamina, erriboflabi-na, niazina, biotina eta azido askorbikoa, eta horiek fun-tsezkoak dira gizakiarentzat.Onddoek, oro har, balio energetiko nahiko txikia dute,material lehorraren 2.500 eta 4.000 Kcal/Kg bitartean, etalipido ugariko edo materia nitrogenatu urriko dietak osatze-ko edo orekatzeko janari onak izan daitezke. Freskotanduten pisuan, perretxikoen balio kalorikoa 160-400 Kcal/Kgbitartekoa da.

Euskal Herriko basoetako perretxikorik preziatuenak

Munduan deskribaturiko perretxikoen kopurua 30.000ingurukoa da; hala eta guztiz ere, kalitate handikoak edosukaldaritzarako oso gozoak 20 espezie inguru dira; beste100 ere nahiko atseginak dira, 40 toxikoak dira eta gaine-rakoak, berriz, mingotsak, pikanteak, haritsuak edo bigu-negiak nahiz gogorregiak dira; ekosistemetan ezinbesteko-ak dira,baina zientziarako edo jakingurarako baino ez dirabaliozkoak. Horien artean, hemen Euskal Herriko perretxi-korik preziatuenak aipatuko ditugu, baina nahastearenondorioz intoxikazioak sortzen dituzten 30 espezie inguruere.Lehenagoko atal batean ikusi dugunez, onddoek espaziobera partekatzeko gaitasuna dute, baliabide trofiko guztizdesberdinak erabiltzen dituztelako, eta horrela, ez diraeuren artean lehiatzen. Atal honetan, gure lurraldeangehien biltzen diren basoko perretxikoak aipatuko ditugu,baina horien estrategia trofikoa azalduz, basoan duten fun-tzioa ulertu ahal izatekoLehen ere aipatu dugu onddoek substratuarekiko meneko-tasuna dutela, eta beraz, baso motak, neurri handiagoan

edo txikiagoan, espezie batzuen edo beste zenbaiten pre-sentzia baldintzatuko dugu. Gainera, ez da ahaztu beharflora fungikoaren ekoizpena eta osaketa baldintzatzenduten beste faktore asko daudela, adibidez, zuhaitzen den-tsitatea, horien adina, artzaintza, basoaren erabilera (soil-guneekin edo ez), etab.Landare baskularren ikuspegitik, pagadi mota desberdinakdaude, baina hemen denak batera aztertuko ditugu, irizpi-de mikologikoen arabera ezinezkoa baita horien bereizke-ta egitea. Esan daiteke halako ekosistemetako perretxiko-rik enblematikoenak Boletus generokoak direla: Boletusedilis, Boletus aereus eta Boletus piniphilus (uda amaieraneta udazkenean), edo Bolestus aestivalis (udan). Russulageneroko espezie batzuk ere ugariak dira, baina horiek ezdira pagadietan soilik egoten: Russula cyanoxantha etaRussula virescens (biak oso estimatuak gure lurraldean).Amanita generoa garrantzi handikoa da pagadietan.Espezie jangarrien artean, kuletoa (Amanita caesarea) eta,hain interesgarria izan ez arren, Amanita rubescens deri-tzona. Batzuetan ugaria den beste espezie bat, hain eza-guna izan ez arren, Riozites caperata da. Azkenik, espezieezagunak aipatu behar dira: Cantharelus cibarius,Boletus dupainii.

Craterellus cornucopioides, C. tubaeformis etaHydnum repandum. Espezie horiek guztiak ektomi-korrizikoak dira; hala ere, baso hauetan perretxikosaprofitikoak ere egoten dira, eta horietatik batzuk,gainera, jangarriak dira, esate baterako, Clitocybenebularis eta Lepista nuda, baita Pleurotus ostrea-tus deritzon espezie lignikola ere.Hariztiak urriak dira Euskal Herrian, baina oso inte-resgarriak dira aberastasun fungiko handia dutela-ko. Hariztietan agertzen diren espezie asko, izatezere, pagadietakoak dira, baina kasu askotan des-berdintasunak daude ugaritasunaren aldetik.Russula virescens eta Boletus aestivalis deritzenakaipagarriak dira, udan ekosistema horietan ugariakdirelako.Erkameztietako eta ameztietako mikoflora, oroko-rrean, hariztietan dagoenaren oso antzekoa da,baina espezie xeriko gehiago egoten da.Artadiak baso mediterraneoak dira, eta, hezetasu-nari eta tenperaturari dagokienez, aurrekoekiko bal-dintza nahiko desberdinak dituzte; beraz, bertakomikoflora apur bat berezia da eta espezie desberdinasko ditu. Oro har,aberastasun fungiko oso handia dute eta goian aipaturiko espezie batzuk aurkituko ditugu bertan:

Boletus edulis, Boletus aestivalis, Clitocybe nebularis;honako hauek ere aurkituko ditugu: Hydnum rufescens edoHygrophorus russula, baita balio gastronomiko txikiagoaduten beste especie batzuk ere, adibidez, Hygrophoruspersoonii eta Leccinum lepidum. Espezie hipogeoak osougariak dira ekosistema mediterraneoetan eta horien arte-an aipagarriak dira boilurrak, batez ere neguko boilurra:Tuber melanosporum. Gogoratu behar da espezie horrenbilketa, boilur eremuetan, araututa dagoela, eta horienaprobetxamenduari buruzko araudi berezia dago.Ibaiertzeko basoetan udaberriko karraspina estimatuakaurkituko ditugu (Morchella esculenta); horiek, toxikotasu-nari buruzko atalean esan bezala, ezin dira gordinik etaondo prestatu barik jan. Makalen eremuetan, oso ezagunada Agrocybe aegerita espeziea, makalen perretxikoa dei-tzen zaiona.

Azkenik, pinudiak aipatu behar dira; landatutako-ak izan arren, mikoflora berezia dute, eta horrenbarruan aipagarriak dira. Lactarius eta Tricholomageneroetako espezie jangarriak. Lehenengoarenbarruan Lactarius deliciosus eta Lactarius sangui-flus aipa daitezke; azken hori Euskal Herrikohegoaldean dago, Pinus sylvestris espeziearenpinudietan; gainera, Tricholoma generoan aipaga-rriak dira Tricholoma portentosum eta tricholomaterreum. Azken ikerketetan loturiko datuen arabe-ra, ez da komenigarria lurzoru azidoa duten pinu-dietako Tricholoma equestre perretxikoa jatea,edo behintzat, ez da komeni gehiegi jatea.Horiek guztiak dira Euskal Herriko basoetan dau-den perretxiko jangarri nagusiak; hala ere, jakina,basoko zona irekietan, sastrakadietan edo larre-dietan ere interes handiko perretxiko jangarriakaurkituko ditugu: Agaricus arvensis, Agaricuscampestris, Calocybe gambosa, Clitocybe geo-tropa, Clitopilus prunulus, Coprinus comatus,Macrolepiota procera, Marasmius oreades edo

Craterellus tubaeformis hostozabalen nahiz koniferoen basoetakogoroldio guneetan multzoa hazten den espeziea da. Mendiko

angula edo saltsa-perretxikoa esaten diote.Ilarraka, Clitocybe nebularis, espezie oso gogokoa da gure lurraldeko zona

batzuetan; hala eta guztiz ere, gogorra ekarri behar da pertsona batzuekezin dutela jasan eta zenbait kasutan, Entoloma lividum toxikoarekin

nahasteko arriskua izaten dela.

Lepista nuda espezie saprofito humikola da, nahiko trinkoa, eta koloremore berezia du.

Russula virescens edo gibelurdina hariztietako eta pagadietako espezie ektomikorriziko arrunta da;

Euskal Herrian ospe handia du.

Cantharellus cibarius edo zizahoria gure basoetako ohiko espe-ziea da, erraz ezagutzeko modukoa da, kolore horia edo laranja

duelako eta himenoforoan tolesturak dituelako.

9

EH 69 Zk.

8

EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

muszimolak. Sintomak: sabeleko mina, gora-galeak eta okadak.Intoxikazioak Amanita caesarea, Amanitarubescens eta Amanita spissa espezieekinnahastearen ondorioz izaten dira.

Sindrome koprinikoa: baldintzaturiko intoxi-kazioa da, etanolaren oxidazio-metabolismo-an parte hartzen duten onddoek eragindakoa:Coprinus atramentarius (urbeltza) etaClitocybe clavipes perretxikoak jaten direneanalkohola edanez gero bakarrik gertatzen da.Sintomak antabus motako erreakzioen antze-koak dira. Perretxikoak jan eta hurrengo 4egunetan alkoholdun edariren bat hartu eta15-30 minutu geroago agertzen dira.Basodilatazio handia dago: aurpegia gorritu,goragaleak, okadak, izerdia, parestesiak,metal zaporea, takikardia eta tentsio baxua.Espezie horiek Coprinus comatus bezalakoespezie jangarriekin nahastearen ondoriozizaten da intoxikazioa.

Sindrome aluzinagarria edo psikotropikoa:zenbait generotako (Psilocybe, Panaeolus, Stropharia,Conocybe, Inocybe, Pluteus) onddo psiloziboak sarritannahita jaten dira, errealitatearen pertzepzioa aldatzeko.Gaur egun, pertsona askok halako onddoak jaten dituztesarritan (onddo magikoak, onddo psiloziboak). Kasu asko-tan, onddoak kontsumitzaileek eurek landatzen dituzte,halako efektuak lortzeko.Batez ere, psilozibinak eta psilozinak aldaketa nerbioso etasentsorial neurobegetatiboak eragiten dituzte. Hala ere,nahasmenak, konbultsioak edo sintoma psikiatrikoak egonarte (adibidez, izu-krisiak), ezin daiteke esan intoxikazioaegon denik. Sintomak nahiko azkar agertzen dira: perretxi-koa jan eta ordu erdi baino apur bat geroago agertzen dira,eta batzuetan koadro psikotikoa sortzen dute: aluzinazioak,euforia, denborarekiko eta lekuarekiko orientazio eza,hiperkinesia handia eta muskuluen ahultasuna. 6-24 orduigaro ondoren, sintoma horiek guztiak desagertu egitendira.

Sindrome hemolitikoa: perretxikoak jatearen eraginezkohemolisia bi motatakoa izan daiteke: batzuetan, askomize-toak gordinik edo sukaldean gutxi prestatuta jatearen ondo-rio izaten da; horrelakoetan, eragileak proteina hemoliza-garri termolabilak dira eta hemolisi txikia sortzen dute.Espezie onak eta jangarriak dira, behar bezala prestatuzgero. Helvella, Sarcosphaera, Peziza, Morchella etaMitrophora generoetakoak izan karraspinak dira (Morchellaesculenta), udaberriko perretxiko oso estimatuak; horiekezin dira gordinik jan, ezta sukaldean behar bezala presta-tu barik ere.Hala eta guztiz ere, hemolisiaren modu larri bat ere bada-go, konplexu inmuneen eraginezkoa; pertsona batzuengangertatzen da, Paxillus involutus perretxikoa janez gero.Pozoitze horri batzuetan sindrome paxiloidea esaten zaio.Efektuak perretxikoak jan eta 30 minututik ordu batzuetarabitartean agertzen dira, eta heriotza eragin dezakeenhemolisi masiboa da. Europa erdialdean horren intoxikaziohandiak egon dira, baina Euskal Herrian perretxiko hori ez

da asko biltzen eta beste batzuekin nahasita ere gutxi-tan batzen da.

Sindrome giromitrikoa: aurrekoaren antzekoa da.Askomizetoak jatean gertatzen da, eta sortasun aldia 6-12 ordu bitartekoa da; gero, sabeleko mina, goragaleak,okadak eta beherakoak agertzen dira, baita bertigoa etazefalea gogorra ere. Kasurik larrienetan hemolisia etagiltzurrunetako hutsa, hepatitisa, konbultsioak, koma etaheriotza ere egon daitezke. Hala eta guztiz ere, toxikota-suna, ia beti,hasierako sintometara mugatu eta 2-6 egu-netan osatuta egoten da.Karraspina faltsuak (muin ziza) eragiten du (Gyromitraesculenta). Intoxikazio mota hau ez da ohikoa EuskalHerrian, giromitrak jan orduko lehortzeko ohitura iamundu osoan hedatuta dagoelako.

Pleurotus eryngii.Perretxikoek eragiten dituzten

intoxikazio motak

Perretxiko pozoitsuak jatearen eraginezko intoxikazio arris-kuak ekiditeko, komenigarria da espezie jangarri ezagunakbakarrik biltzea, hau da, inolako zalantzarik gabe identifi-katzeko modukoak izan daitezkeen perretxikoak.Lurraldean dauden perretxiko jangarririk estimatuenakaipatu ditugu; ez dira asko, eta beraz, biltzaileak horienazterketa morfologiko ona egin beharko du, antzekotasu-nari kasu egin barik; halaber, espezieen ekologia eta biolo-gia oso erabilgarriak dira, bata bestetik bereizteko.Perretxiko toxikoak jatearen eraginezko intoxikazioakmodu desberdinetan sailkatu dira, era askotako parame-troak erabiliz. Gaur egun, bi talde nagusi bereizten dira,jaten direnetik lehenengo eragozpenak agertu bitarteanigarotzen den denbora kontuan hartuta. Sortasun aldihorren arabera (inkubazio aldia), intoxikazioak ondorenadierazitakoaren arabera sailka daitezke:Sortasun aldi laburrekoak: jaten direnetik lehenengo era-gozpenak agertu bitartean 6 ordu baino gutxiago igarotzenda, eta gehienetan, aldi hori 30 minutu eta 3-4 ordu bitar-tekoa izaten da. Intoxikazio arinak izaten dira: gastroente-ritis akutua, sindrome muskarinikoa, sindrome eldarniaga-rria edo horditasun-sindromea, sindrome koprinikoa, sin-drome aluzinagarria eta sindrome hemolitikoa.Sortasun aldi luzekoa: jaten direnetik lehenengo eragozpe-nak agertu bitartean 6 ordu baino gehiago igarotzen da, etagehienetan, 9-15 ordu igarotzen dira (batzuetan, aldi hori10-15 egunekoa da). Intoxikazio larriak izaten dira, xurgatueta gero bizi-organoetako zelulei kalte egiten dieten toxinekeragindakoak: sindrome giromitrikoa, sindrome oreilanikoaeta sindrome ziklopeptideo edo faloideoa.

Perretxikoen bidezko intoxikazioek sortzen dituzten sindromeak

Gastroenteritis akutua: gastroenteritis akutua eragitenduten espezie fungikoak gure ekosistemetako ohiko espe-

zieak dira: Agaricus xanthoderma, Boletus sataanas,Entoloma lividum, Hebeloma crustuliniforme etaTricholoma pardinum. Baita honako genero hauetakoespezie batzuk ere: Lactarius, Russula, Clitocybe,Omphalotus eta Scleroderma. Intoxikaziorik ohikoena da,zalantzarik gabe (kasu guztien %50 baino gehiago), espe-zie horiek nahiko hurbil egoten diren espezie jangarriekinnahasten direlako: Agaricus campestris, Boletus edulis,Clitocybe nebularis eta Trikoloma gris jangarriak.Sintomak laster agertzen dira: perretxikoak jan eta 30minututik 4 ordura bitartean goragaleak eta okadak ager-tzen dira, sabeleko minarekin eta beherakoarekin batera.Oro har, egun bateko edo biko aldian berez osatzen dira.

Sindrome muskarinikoa: muskarina kantitate handikoperretxikoek eragiteen dute, adibidez, Inocybe generokoaskok (Inocybe rimosa, Inocybe erubescens) etaClitocybe zuri txiki batzuek (Clitocybe rivulosa etaClitocybe dealbata). Espezie horiek (batzuk ugariak diragure lurraldean) Marasmius oreades edo Clitopilus pru-nulus espezieekin nahastuta biltzen dira.Intoxikazioaren sintomak honako hauek dira: izerdihotza, txistu ugari, malkoak, ikusmen nahasia, bronkioenisuriaren gorakada, sabeleko kolikoak eta beherakourtsua. Gehienetan, bilakaera ona izaten da eta sintomak2-4 ordu geroago desagertzen dira.

Sindrome eldarniagarria: “perretxikoen mozkorra” edopozoitze atropinikoa nahiz panterinikoa esaten zaio, etahonako perretxiko hauek jatean sortzen da: Amanitamuscaria (kuleto faltsua) edo Amanita pantherina.Muskarina eduki arren, intoxikazioa ez du horrek eragi-ten (kantitate txikian dagoelako), beste substantziabatzuek baizik, esate baterako, azido ibotenikoak eta

Morchella esculenta udaberrian eta ibaiertzeko basoetan agertzen den askomizetoa da. Karraspina ezin daiteke freskotan

edo gordinik jan; deshidratatu ondoren edo tenperatura altuetan prestatu ondoren jan behar da beti, proteinahemolizagarriak dituelako; proteina horiek temolabilak

dira eta beroak desegiten ditu.

Coprinus comatus edo urbeltz galparduna bideen ertzetan hazten dn espezieada, jangarria da, baldin eta gaztea bada eta trafiko handiko edo kutsatutako

bideetan biltzen ez bada.

Beste espezie asko bezala, Clitopilus prunulus komunitate mikofagoko kide batzuek estimatzen dute baina beste batzuentzat

ez du interes berezirik.

Macrolepiota procera edo galanperna zona irekietako ohiko espeziea da.

10EH 69 Zk.

11

EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

Perretxikoen etorkizuna

Azken urteotan egindako lanek agerian jarridutenez, ikerturiko organismo guztien biodiber-tsitatea murriztu da, eta onddoak ez dira murriz-keta horretatik kanpo geratu. Hala eta guztiz ere,espezie fungikoen erantzunak askotarikoak dira;baina, orokorrean, beherakada kezkagarriaegon da, bai kantitatearen eta bai kalitatearenaldetik, eta horrek eragina du espezie ektomiko-rriziko askotan. Aldiz, espezie saprofitoen artean(humikolak eta lignikolak), aldaketak txikiagoakdira. Bestalde, ez da ahaztu behar, onddoendibertsitatearen murriztapena baloratzeko, epeertaineko eta luzeko jarraipen-ikerketak eginbehar direla, hau da, aldian behingo inbentario-ak egin behar direla denbora luzean. Izan ere,kontuan hartu behar dira onddoen biologia, bizi-zikloak, hazkunde-zikloak, etab; orain arte, egin-dako ikerketak karporofoak egotean edo ez ego-tean oinarritu dira, baina horien presentziaausazko faktoreen araberakoa da, adibidez,kasuan kasuko urteko gorabehera meteorologi-koak edota espezie bakoitzaren ezaugarriak.Hori ikusita, ageriko gainbehera horren eragileei buruzkohausnarketa asko egin dira. Gaur egun, gainbehera horifaktore batzuen konbinazioaren ondorio dela esaten da,eta faktore horien artean, garrantzitsuenak honako hauekdira:

* Habitaten aldaketa eta suntsipena. Onddoen eta gainera-ko organismoen dibertsitatea galtzean eraginik handienaduen faktoreetariko bat da, eta antzeko eragina da onddo-en multzo funtzional guztietan (mikorrizikoak, saprofitoakedo parasitoak).*Zura ekoiztera bideraturiko baso-politika. Aurreko puntua-ren barruko alderdi bat da; Euskal Herrian, bertako baso-en azalera handia kontuan hartuta, garrantzi berezia du.Herrialde gehienetan basoen aberastasun handia dakarte,

eta gainera, onura ekonomikoak, sozialak eta ingurumene-koak ere sortzen dituzte. Nazio Batuek Rio de Janeiron(1992) Ingurumenari eta Garapenari buruz egindakoKonferentziatik aurrera, nazioarteko konpromisoa ezarri dabasoko baliabideen kudeaketa iraunkorra garatzeko.Orokorrean, zur-ekoizpenera bideraturiko kudeaketa batekez du optimizatzen perretxikoetarako aprobetxamendua.Hori sustatu nahi izanez gero, koniferoen baso landatuenerabilera beste modu batera bideratu behar da.* Ingurumenaren kutsadura. Onddoak desagertzearen era-gile nagusienetarikoa da, batez, ere, onddo ektomikorrizi-koei dagokienez. Kutsagatzailerik garrantzitsuenak laudira: sufre oxidoak (emisioen %95etan sufre dioxidoa),nitrogeno oxidoak, Ozonoa eta amoniakoa.*Karpoforoen (perretxikoak) bilketak eragindako presioa.

Ez dago emaitza erabakigarririk, karpoforoen bilketakonddoaren produktibitatean eragina izateari buruz.Hala eta guztiz ere, praktika horren eragina ezagutuez arren, gehiegizko eta kontrolik gabeko bilketarenerasoak segurutik eragin kaltegarria du produkzioan.Aukera hori aintzat hartuz gero, zentzuzkoena gizar-tearen kontzientzia piztea da, perretxikoak baliabidemugatuak direla ohar gaitezen; horri dagokionez,administrazio batzuk jokabide-kodigoak idazten aridira perretxikoak biltzen dituzten pertsonentzat.Nolanahi ere, neurririk zorrotzenak gehiegizko ustia-pena duten zonetara bideratu behar dira, horietan epelaburreko errendimendu handiak lortzea soilik planifi-katu delako.Ez da ahaztu behar naturarekiko jokabide moderatuaedukitzeko arrazoi asko dagoela; izan ere, arrazoiekologikoak ez ezik, kontuan hartzekoak dira alderdiekonomikoak, jolas-jarduerei, hezkuntzari eta zien-tziari lotutakoak, baita arrazoi estetikoak ere.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

Sindrome oreilanikoa: cortinariusgeneroko espezie batzuk jatearenondoriozko intoxikazio larria da;espezie horiek txikiak dira, gorrix-kak edo kanela kolorekoak:Cortinarius orellanus etaCortinarius splendens.Oreilanina izeneko toxinak dituzteeta horiek tropismo nabaria dute,giltzurruneko parenkimarekiko.Inkubazio aldi oso luzea dute, etaberaz, oso zaila da kausaren diag-nostiko zuzena egitea. Sintomarikgabeko aldi nahiko luzea igaroondoren (3 egunetik gorakoa beti,baina batzuetan 17 egunekoa),egarri handia eta poliuria agertzendira. Apurka-apurka giltzurrunetakogaitz larria agertzen da eta horibatzuetan itzulezina izaten da.Ez dago oreilaninen aurkako antido-torik. Tratamendua, beraz, sintomati-koa eta euskarrikoa da. Orokorrean,intoxikazio mota hori ez da batere ohikoa, Cortinariushoriek espezie jangarrien antzik ez dutelako.

Sindrome ziklopepridikoa: sindrome faloideo ere esa-ten diote. Zalantzarik gabe, perretxikoen bidezko pozoi-tzerik larriena da, eta perretxiko pozoitsuak jatearenondoriozko heriotza guztien %90 eragiten ditu. Intoxikaziohorien maiztasuna handia da: ospitaleko LarrialdiZerbitzuetara doazen intoxikazioen %30-50 mota horre-takoak dira.Beti erlazionatu da Amanita phalloides perretxikoarekin,baina Galerina eta Lepiota generoetako espezie ere into-xikazio oso larriak eta, batzuetan, hilgarriak eragitendituzte. Pozoitze horiek Russula virescens, Macrolepiotasp eta Marasmius oreades perretxikoekin (besteak beste)

nahastearen ondorioz izaten dira.Kasu guztietan ere, intoxikazio mota bera da, toxinak guz-tietarako komunak direlako. Amanita generoko perretxi-koetan hiru toxina multzo daude eta bakoitzak ekintzamekanismo desberdina du: amatoxinak, falotoxinak etafalolisinak. Lehenengo multzoko substantziek soilik eragi-ten dute intoxikazioa gizakiongan. Gizakiarentzat hilgarriaden amatoxina-dosia oso baxua da, gutxi gora behera 0,1mg/kg, eta beraz , 20-30 g-ko ale bakarrak pertsona helduosasuntsu baten heriotza eragin dezake,m tratamenduegokirik aplikatu ezean.Sortasun aldia edo sintomarik gabeko bitartea (intoxikaziomota honi lotutakoa eta deskribapen kliniko guztietan jasodena) 8-20 ordu bitartekoa da. Gero, sintoma gastroente-ritiko gogorra agertzen da (fase koleriformea), beherako-

ekin (%100), goragaleekin, okade-kin (%88) eta sabeleko minarekin(%83). Horrek deshidratazio koadrohandia edo giltzurruneko huts han-dia dakar, eta pozoitutako gehienakorduantxe joaten dira larrialdi zerbi-tzuetara. Une horretan, giltzurrunakbeti erantzuten dio likidoen berritze-ari eta diuresi ona lortzen da arazobarik. Fase horrek, batez beste, 48orduko iraupena du (1-5 egun),beherakoen kasuan izan ezik,horiek bi asteko iraupena edukidezaketelako. Horren ostean, itxu-razko hobekuntza dator; izan ere,digestio-sintomek hobera egin etaapurka-apurkako hobekuntza klini-koa egoten da, baina azkenean,kasurik larrienetan, egoerak txarre-ra egiten du orokorrean, erraietakoeraso-fasearekin.

Entoloma lividum edo maltzurra intoxikazio asko sortzen dituen espeziea da, sarritanClitocybe nebularis espeziearekin nahasten baita. Hala eta guztiz ere, nahiko erraz

ezagutzen da, bere orriak ez direlako dekurrenteak eta kolore horia-izokinkara dutelako.

Onddoek karbono-iturriaren menpe egon ohi dira; hala ere, onddolikenizatuen kasuan, algekin elkartzen dira eta substratu desberdinak

kolonizatzeko aukera ematen dien talo likenikoa osatzen dute. Lobaria pulmonaria liken epifitoa da, nahiko ugaria fagazeoen basoetan,

kutsadura atmosferikorik gabeko zonetan.

Sarcosphaera crassa erako askomizetoek intoxikazio hemolitikoa eragiten dute, eta beraz, gordinik edo gutxi eginda jaten direnean

toxikoak dira.

Amanita phalloides ezagutzen den perretxikorik toxikoenetarikoa da. Sarritan intoxikaziooso larriak eragiten ditu; izan ere, hariztietan eta pagadietan agertzen da eta perretxiko

jangarri batzuen antza du, adibidez, Russula virescens espeziearen antza .

13

EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: erabat zuria da, nahiz eta noizbehinkatxapel erdian okre pixka bat izan. 10 zentimetrorainoko dia-metroa du. A. phalloidesen forma berdina du, baina azalazuria, leuna, hezea eta likatsua da, inongo zuntzeska erra-dialik gabe. Ertz leuna du, ez ildaskatua. Orriak zuriak, libre-ak eta sabeldu antxak dira. Hanka zuria da, eta nolabaitmehea. Eraztun gainetik, hanka, ildaskatua da eta azpitikia leuna. Eraztun zuri eta mintzaira du zintzilik. Bolba zuria,zabala, elastikoa da eta mintzairak oineko erraboila estal-

tzen du, baina txapelean zatiak utzi izan ditu. Mami zuri eta haus-korra. Alea gaztea denean ez zaio usaina nabaritzen, baina gerotxarra du. Esporak zuriak, leunak eta amiloideak dira, arrautza for-makoak. Amanita phalloides var. alba-ren antz handia du, bainaAmanita vernak espora leunak, ez-tanttadunak eta handiagoak ditu.Beste amanita zuria eta hilgarria den Amanita virosaren antza erebadu, baina honen txapela konikoa eta konkorduna da eta hankazuntzeska zuri matazatuz estalirik dago. HABITATA: apiril-Maiatzean ateratzen da, haritzen artean gehie-netan, bakarrik edo taldeka, 2 edo 3 ale batera. Batzuetan udazke-nean ere ateratzen dira, leku berdintsuetan.JANGARRITASUNA: Amanita verna, Amanita phalloides eta Ama-nita virosa espezieek, perretxikuzale guziek ongi ezagutu beharduten Amanita hiltzaileen hirukotea osatzen dute. Zorionez, Amani-ta verna oso arraroa da Euskal Herrian.

DESKRIBAPENA: txapelak 4-10 zentimetroko diametroadu, hasieran ganbila eta gero lautua. Ertz leuna du, ezildaskatua. Txapeleko azala limoi-hori eta berde-limoi kolo-reen tartekoa da bere forma tipikoan, eta erabat zuria var.Alba barietatean. Gainetik bolbaren kondarrak diren pla-kak ditu, hasieran zuriak baina gero kolore okrea hartzendute. Orri libre, hertsi eta zuriak.Hanka hasieran betea eta gerokofatua, zilindrikoa eta zuri-horix-ka eraztun gainetik luzetaraildaskatua eta oinaldean erraboilhandia. Eraztun zurixka du zin-tzilik, eta gainetik ildaskatua. Bol-ba zirkuntzisoa, erabat atxikia,inongo parte librerik gabe. Espo-ra zuri eta amiloideak, ia esferi-koak. Nahiz eta Amanita pha-lloidesen antza izan, batez ereusain eta bolba desberdinenbidez bereiz daiteke. Amanitagemmata-rekin ere nahas liteke,

baina azken espezie honen txapeleko ertza ildaskatu antxada eta bere mamiak ez du patata gordinaren usainik.HABITATA: udan eta udazkenean ateratzen da, silize etaondarrezko lurretan, bai hostozabal eta bai koniferoenbasoetan. Euskal Herrian arrunta da.JANGARRITASUNA: Amanita hau, mende honen hasie-ran arte, perretxiko hilgarritzat hartzen, Amanita phalloi-desekin duen antzagatik. Orain jangarri kaxkarren arteansartzen da bere gustu txarrarengatik, baina ez da kome-ni jatea gorago aipatutako antz horregatik.

12EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: perretxikoen artean hau daespezierik deigarriena itxuraren aldetik. Bere kolo-re biziko txapela xelebreak haurren liburu etamarrazki bizidunetara eraman du, batez ere, baso-ko ipuinen irudiak apaintzera. Txapelaren diame-troa 10-20 zentimetrokoa da, gorria edo gorri-laran-ja, eta plaka zuriak ditu gainean. Plaka hauek bol-ba hauskorrak utzitako kondarrak dira, baina eurizaparrada batek desagerraraz ditzake. Orriak libre-ak dira, hau da, ez dute hanka ukitzen, eta berekolorea zuria da. Hanka ere zuria da, lerdena, etabeheko aldetik, erraboil formako oinabolba hauskorraren kondar zentru-kideek inguratzen dute. Goialdeaneraztuna du zintzilik. Mamia zuria da,gozoa eta usainik gabea. Esporakzuriak dira, ez amiloideak eta ia esfe-rikoak. Amanita muscaria espezieakzenbait barietate du: var. Aureolahori-laranja da eta ez du plaka zuri-rik txapelean. Var. Regalis marroi-gorriska da eta plaka horixkak ditu.Badira barietate gehiago ere: var.Emilii, var. Formosa. HABITATA: udazkenean oso arrun-ta da urki eta koniferoen azpian etabatzuetan pagoen azpian ere bai.

JANGARRITASUNA: perretxikopozoitsua da, sabeleko arazoaketa nerbio nahasteak sortzen bai-titu, eta sintomak mozkor eta eldar-nio motakoak dira, loaldi sakone-an gelditzeko. Urtero izaten daperretxiko honek eragindakopozoiduraren bat edo beste, A.caesarea edo kuletoarekin nahas-ten baita, baina azken honek bol-ba handi eta elastikoa du, txape-lean ez du plaka zuririk eta hankaeta orri horiak ditu eta ez zuriakAmanita muscariak bezala.

KULETO FALTSUA(Amanita muscaria)

HILTZAILE GOIZTIARRA(Amanita verna)

LANPERNA LIMOIA(Amanita citrina)

DESKRIBAPENA: bereizteko ezaugarri nagu-siak hauek dira: forma estilizatua, kolore erabaturri-matekoa (txapela, orriak, hanka eta bolba),txapelean piramide formako ezkatak, punta-for-mako bukaera duen bolba hauskorraren konda-rrak eta espora zilindrikoak.Txapelak 5-10 zentimetroko diametroa du.Hasieran ganbila da, gero lautua eta azkenik,batzuetan, zapaldua. Erabat kolore zuri-mate-koa da eta, piramide formako garatxo zentruki-de zuri txikiz estalirik dago. Orriak gainezkatzendituen ertz biribildua du, ez ildaskatua. Orriaklibreak, sabelduak, nahiko hertsiak eta zuriakdira, baina zahartzerakoan isla arrosa duenkrema kolorera aldatzen dira. Hanka betea,oinaldean erraboildun samarra, baina punta moduanbukatua. Hankako azala zuri-zuria da, matazatua eta irin-tsua. HABITATA: hau ere Frantziako hego-mendebaldean ate-ratzen diren “udaberriko Amaniten” taldekoa da. Aurrekoorrialdeetako Amanita goiztiarren leku berdinetan atera-tzen dira. Badirudi, Marokon, Portugal eta Espainiako

hegoaldean, Frantziako hegoaldean eta Italiako kostalde-an aurkitu dituztela, eta udaberrian ez ezik, udazkeneanere ikusiak izan direla.JANGARRITASUNA: mamia zuria, ez-aldakorra eta trin-koa da. Ez da usainik nabaritzen, eta zaporerik ere ez.Ez da pozoitsua, baina ez da komeni jatea, oso errazabaita Amanita zuri hilgarriekin nahastea.

AMANITA BOUDIERI

14EH 69 Zk.

15EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: neurri ertaineko Amanita da hau.Txapela hauts-grisa edo hauts marroia da eta azaleanbolbak utzitako plaka zuri txikiak ditu, zentro kidetukijarriak. Txapeleko ertza oso ildaskatua da. Hanka zuriada eta bere oin erraboilduna bolba batek estaltzen du.Bolba gainetik forma helikoidala duten bolba berarenkondarrak ikus daitezke. Gorago zintzilik eraztun zurimehea du. Mamia zuria da eta arbi usaina eta zaporegozoa ditu. Esporak zuriak dira, leunak ez amiloideak etaarrautza formakoak. Erraza da jangarria den Amanita rubescens eta jangarrikaxkarra den A. spissa espezieekin nahastea, baina azken bihauek txapelean dituzten plaken kolorea ez da zuria, grisax-ka baizik, eta txapeleko ertza ez dute, behin ere, ildaskatua.

Var. Abietun, barietate mardul eta ilunagoa, gehienetan izaienartean ateratzen da.HABITATA: Amanita hau nahiko arrunta da Euskal Herrian.Uda-udazkenean ateratzen da, hostozabal eta koniferoenbasoetan.JANGARRITASUNA: pozoitsua da baina ez hilgarria.Pozoidurak Amanita muscariak eragiten dituenaren antzeko-ak dira. Espezie kideak: Amanita spissa onddoak, itxura ber-bera du eta batzuetan oso zaila egiten da zelaian bertanbereiztea , erraboila sustratzaile eta nabarmengarriagoa du,txapelaren ezkatak lodi eta irtenagoak dira eta batez ere bereesporak, iodoak eragina, gris kolorez tindatzen dira.Bere barietate edo beste egileentzat espezie desberdina,Amanita excelsa, antzekoa da ere, bere izenak dioenez altueta lerdenagoa da, hanka erraboildun gutxiago eta besteezaugarriak aurreko antzekoak.Amanita vaginata onddoa ere antzekoa da, batez ere beretxapelaren kolorapenaz, baina ez dute eraztunik eta txapela-ren ertza ildaskatuagoa.

DESKRIBAPENA: bere txapela hasieran globo-forma-koa da, gero hemisferikoa eta azkenik lautua etabeharbada sartua erdialdean, ertz leuna eta apendize-duna du. 10-15 zentimetrorainoko diametroa izandezake. Bere kutikula erraz banatzen da txapeletik,zuri-krema kolorekoa da, zertxobait grisaxka erdialde-an eta piramide-formako garatxo txiki punta zorrotzezestalia dago, batez ere erdialdean eta lautuagoakertzetan, zail samarrak dira kutikula banatzen. Orriaklibreak, hertsiak, sabeldunak eta krema-zurixka kolore-koak, isla berdexka margulez. Hanka mardula du, 10-15x2-3 zentimetrokoa, zurixka, erraboilduna baina sus-traitzailea, azala ezkata txikiz estalia dago, hasieranzuriak, gero okrexkak eta oso trinkoak erraboilaren gai-nean, xingola zeharkakoak eta paraleloak osatuz. Beregoialdean mintzezko eraztuna du, mehea, zintzilikatua,tolestua eta kolore zurikoa, aise aska daitekeena. HABITATA: Amanita hau arraroa da Euskal Herrian. Uda-udazkenean ateratzen da, kare-lurretan, hostozabalen

basoetan, eta oso gutxitan koniferoen artean.JANGARRITASUNA: bere mamia trinkoa da, samurra etazuria txapelean, zuntzezkoa da hankan, zapore gozokoa, iausainik gabea, hankaren oinaldea izan ezik, honek iodofor-moaren antzeko usain pixka bat botatzen baitu bildu etaordu batzuetara.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: hasieran arrautza forma du, era-bat zuria, perretxiko guzia bolba zabal elastiko batekestaltzen baitu. Gero, hazten denean, urratu egiten dagoitik eta kolore gorri-laranjako txapela ikus daiteke.Txapela agerian duela baina oraindik atera gabedagonean, arrautza gogorraren gorringoa oroitaraz-ten digu. Azkenik, txapel osoa atera eta gero, bereneurri, forma eta kolorearengatik oso ederra denperretxikoa azaltzen da. Txapelak 20 zentimetroraino-ko diametroa du. Hasieran ganbila da, baina gero lau-tua eta kolore gorri-laranja du. Txapeleko azala leuna,distiratsua eta ertzean ildaskatua. Gainalde biluzia,garatxorik gabea, baina noiz-behinka bolbak zati handi zuri-ren bat utz dezake. Orriak her-tsiak dira eta urre-hori kolorepolita dute. Hanka lodia, zilin-drikoa eta oinaldean erraboila,goitik beheraino orrien kolore-koa. Goialdean kolore berdine-ko eraztuna du eta oinaldeanbolba zabal, zuri, lodi, mintzai-ra eta elastikoa. Espora zuri,ez-amiloide eta eliptikoak.Jangarri bikaina da, bainakasu egin, ez nahas A. musca-ria edo kuleto faltsu pozoitsua-rekin. Azken honen hanka eta

orriak krema-zuriak dira, ez horiak, oso bolba hauskorra, iagabekoa, honen kondarrak garatxo moduan txape-lean utzi baititu, nahiz eta batzuetan euriarengatikdesagertu, eta ateratzeko lekua desberdina du, urkieta koniferoen azpian ateratzen baita, ez hostoza-balen azpian.HABITATA: udan eta udazkenean ateratzen datalde ttikitan belar artean, hostozabalen basoetan,batez ere harizti, pagadi eta gaztainadietan.JANGARRITASUNA: perretxiko zaleentzat,Amanita caesarea perretxiko jangarrien erregea da.Erromatarren garaitik gaur egun arte preziatuenaizan da Europako nazio guzietan, hizkuntza des-berdinetako izenen kopuruan ikus daitekeenez.Mami trinko eza zuria, baina txapeleko azalaren etahankako kanpo-geruzaren azpian horixka. Usaineta zapore atseginak.

DESKRIBAPENA: txapela ganbila da eta bere diametroak 5-15 zentimetro ditu. Kolore arre-iluna edo okre-grisaxka-zurbiladu eta bolbaren kondarrak diren plaka grisaxkaz erdi estalirikdago. Ertz leuna, ez ildaskatua. Orri libre, hertsi eta zuriak.Hanka mardul eta betea, eraztun gainetik zuri eta ildaskatuaeta azpitik gris-marroi eta ezkatatsu samarra edo oso ezkata-tsua. Oinaldean punta moduan bukatutako erraboila du, bolbakedo ia gelditzen ez diren bolbaren kondarrek estalia. Eraztunazuria da, gutxi gorabehera sendoa, eta gainetik ildaskatua.Esporak zuriak eta amiloi-deak dira, ia esferikoak.Amanita pantherinak txa-pelean ezkata zentrukidezuri txikiak ditu, ertz ildas-katua, erraboilaren bukae-ra ez da punta, formakoaeta bolba nabaria da etagoian zerrenda helikoida-lak ditu. Bestalde, Amanitapantherinaren esporak ez

dira amiloideak.HABITATA: Euskal Herrian arrunta da. Udaberritikudazkenaren bukaera arte ateratzen da, silize-lurretanbatez ere, bai hostozabal eta bai koniferoen basoetan.JANGARRITASUNA: mamia lodia eta zuria da.Zapore gozoa du eta arbi edo sagar usaina, barietate-aren arabera. Jangarri kaxkarra omen da, baina gureustez ez da jan behar, zenbait desberdintasun izanarren, Amanita pantherina pozoitsuarekin nahas baili-teke.

KULETOA(Amanita caesarea)

LANPERNA TXARRA(Amanita panterina)

LANPERNA EZKATAZORROTZA(Amanita echinocephala)

LANPERNA ILUNA(Amanita spissa)

16EH 69 Zk.

17EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: Amanita generoko handienetakoada hau. Erabat zuria da, okre samarra den bolba ezik.Txapela hasieran lodia, ganbila eta arrautza formakoa,baina gero lautua edo ia lautua. Oso txapel handia da,25 zentimetrorainoko diametrokoa. Txapeleko azalazuria, leuna, distiratsua eta biluzia. Ertz leuna du, ezildaskatua. Orri libre, hertsi eta zuriak. Hanka ere zuriaeta handia. Hankako azala bikorkaduraz estalia, mata-zatua eta irintsua. Ukitzerakoan behatzak zuritu egitendira. Oinaldea erraboildun antxa, eta HABITATA: udan eta udazkenean ateratzen da, kare-lurretan, bai hostozabal eta bai koniferoen azpian. Halaere, Euskal Herrian gehienetan arteen azpian aurkitzendugu.

Espezie kideak: Amanita solitaria ere bide ezpondetan azal-tzen da, itxura berberekoa da, zuri kolorekoa eta erorkorre-ko eraztuna du, baina bere bolba tinkotasun gutxikoa da,txapelaren ertzean zenbait mintzaira arrasto utziz.Amanita cultripes onddoak itxura berbera du eta deskribatu-riko bolba lodi eta trinkotasun antzekoa, baina bere mamiak,haizeak eragina, gorri kolorea hartzen du. Normalean, ere,neurri txikiagoa da. Amanita valensek, ordez deskribaturikoneurriak ditu, bolba ere txit tinkoa da, txapelean arrastoakuzten ez dituenak, eraztuna erorkorra da, baina kasu honetanere, mamia gorritzen da, Amanita cultripes baino gutxiago.JANGARRITASUNA: jangarri ona eta karpoforoen neurria-gatik interes handikoa.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: txapelak 12 zentimetrorainoko dia-metroa du eta hasieran hemisferikoa da, edo ganbila,baina gero lautua edo ia lautua. Txapeleko azala, disti-ratsua eta satinatua da lehor dagoenean, baina likatsuaeguraldi hezean. Kolore aldakorra du, gehienetan oli-baska edo berde-horixka, batzuetan zuri-berdexka etaerabat zuria inoiz (var. Alba barietatea). Ertzeraino aile-gatzen diren zuntzeska erradial ilunagoek estaltzendute. Ertza mehea, leuna eta ez-ildaskatua da. Orriakhertsiak eta libreak dira, islada horixka duen kolore zuri-koak. Hanka zilindrikoa da eta oinaldea eta lodiagoa,erraboil moduan bukatuz. Oin erraboildun hau bolbazurixka, zabal eta elastikoak estaltzen du. Hankaren azalazurixka da eta tigrearen antzeko zerrenda hori-berdexkakditu. Goialdean eraztun zabaladu, erabat zuria. Hasieranorriak estaltzen ditu, bainagero txapelaren ertzetik has-ten da hausten, eta azkeneanzintzilik gelditzen. Esporakttanttadunak, zuriak, amiloide-ak eta eliptikoak. Russulaberde jangarriekin nahas dai-teke, baina Amanita phalloide-sek bolba, eraztuna eta orrilibreak ditu eta txapela hanka-tik aska daiteke. Beste espe-zie horiek, berriz, ez dute, ezbolba, ez eraztunik, orri adna-

tuak dituzte eta txapela ezin daiteke hankatik aska. Gainerahanka behatzez hausten badugu, Amanita phalloides baldin

bada, zuntzezkoa dela ikusiko dugu,baina Russula bada, klera bezala hautsi-ko da.HABITATA: udan eta udazkenean atera-tzen da, taldeka, “sorginen korroan” edolerroan bai hostozabal eta bai koniferoenbasoetan.JANGARRITASUNA: kasu perretxiko hil-garri honi! Perretxikoak biltzen hasi aurre-tik, oso ongi ezagutu behar da derrigorrezespezie hau. Asko ateratzen da eta perre-txikoak jateagatik heriotza dakarten pozoi-duren %90 eragiten du. Mami zuri etahauskorra. Ia ez du usainik alea gazteadenean, baina heldua denean, txarra.

DESKRIBAPENA: neurri handiko espeziea da,hasieran bere txapela kanpai-formakoa da, gerolautua eta zabala, erdialdean dii zabala du eta 20zentimetroko diametroa izan dezake. Bere ertzaoso ildaskatua edo kanaltsua da, kutikula arrexka-horixkaren eta gris-arrexkaren artekoa, gehienetanplaka edo ezkata irregular haustuenez estalia, gris-ilun kolorekoak eta bolbatik edo errezel nagusitiksortzen direnak. Orriak ia itsatsiak, ia libreak dira,zertxobait hertsiak, krema-zuri kolorekoak etañabardura grisaxka margulak ditu. Hanka luzea etamardula da, 20x2,5 zentimetrokoa, ia zilindrikoa,pixkanaka-pixkanaka bere oinalde erraboildunerantz lodi-tuz, bere azala tigre-azal itxurakoa da eta gris kolorekoezkataz estalirik dago eta beheko aldean erraboilaren ingu-ruan bolba bat du, oso hauskorra, ia erabat desegiten dena,goialdean gezurrezko eraztun baten itxurako hondarrakutziz helikoidal forman. Vaginata taldeko gainerako espezie-

ek bezala ez du eraztunik. Esporak globo edo esfera for-makoak dira, leunak, hialinoak eta ez amiloideak.HABITATA: uda-udazkenean ateratzen da, hostozabalenbaso hezeetan, gehienetan buztin-kare lurretan. Nahikoespezie arrunta da Euskal HerrianJANGARRITASUNA: mamia zurixka eta hauskorra da,zapore gozoa du eta ez du usainik.

DESKRIBAPENA: kukumelo grisa tipikoaren txa-pela errauts-gris kolorekoa da eta bere diametro-ak 4-10 zentimetro ditu. Hasieran ezkila formakoada eta gero lautua. Gainetik bolbak utzitako zatizuri handiak ditu. Ertza erabat ildaskatua. Orriakzuriak dira, libreak eta ez-hertsiak, eta torriskaasko dituzte tarteka. Hanka lerdena, luzea, kofa-tua eta ez-erraboilduna, eraztunaren aztarnarikgabe. Bolba zuri hauskor eta mintzaireak, maginamoduan, hanka inguratzen du. Espora zuri, ez-amiloide (ertz ildaskatua duten amanita guziekbezala) eta esferikoak. Badira zenbait barietatetxapelaren kolorearen arabera: var. Alba (zuria),var. Fulva (herdoil-marroia), var. Plumbea (berun-grisa),var. Cinerea (arbel-grisa), eta abar. kukumelo grisa tipikoa eta bere barietate eta forma guziakAmanitopsis edo Vaginaria subgenerokoak dira. Subgenerohonetako espezieen txapela konikoa edo ezkila formakoada eta ertza oso ildaskatua du. Hanka ez-erraboilduna,

kofatua eta itxuraz eraztunik gabea. Mami hauskorra duteeta txapela aise askatzen da hankatik. Orri libre eta zuriak.HABITATA: oso perretxiko arrunta da. Udaberritik udazke-naren bukaera arte agertzen da leku hezeetan, bereziki lurazidoetan, bai hostozabal eta bai koniferoen basoetanJANGARRITASUNA: jangarri kaxkarra da. Mami zuri etaoso hauskorra. Ez da, ez usainik, ez zaporerik nabaritzen.

HILTZAILE BERDEA(Amanita phaloides)

KUKUMELOEZKATAGRISA

(Amanita ceciliae)

KUKUMELO GRISA(Amanita vaginata)

KUKUMA(Amanita ovoidea)

DESKRIBAPENA: Amanita ovoidea-ren antzekoa da oso, txikiagoa, beretxapela 5-10 zentiemtrokoa baita etaez 10-3,5 zentimetrokoa, bere hankameheago eta azal leuna du, ez da iabatere matazatua, bere eraztuna ezda hain matazatua eta iraunkorragoada, askotan hankari erantsita gera-tzen da edota plaken antzera txapela-ren gainean, bere bolba okre-laranja-tua edo herdoil kolorekoa da, hanka-ren oinari oso erantsirik dago etagogor lurperaturik; azkenik, usain txarsamarra du eta ez gozoa ohiko for-mak bezala. Gainerako ezaugarrimakroskopikoak eta mikroskopikoak

Amanita ovoidearen antzekoak dira.Orain dela urte gutxi arte Amanita hau Amanita ovoidearenformatzat edo barietatetzat hartzen zen, baina Frantziakohegoaldean gertatutako pozoidura batzuen ondoren, nonnahiko preziatua den, eta dituen pozoien lan analitikoei esker,Andary de Montpellier (Frantzia) irakasleak egindakoak, biakdesberdinak zirela frogatu zen. Gaur egun espezie desber-dintzat hartzen da eta ez barietatetzat, A. ovoideak ez dituentoxina batzuk edukitzeagatik eta zenbait ezaugarri makrosko-piko desberdinengatik, jarraian azalduko ditugunak.HABITATA: uda-udazkenean ateratzen da artadietan, 2-5aleko talde txikietan. Perretxiko arraroa da Euskal Herrian.JANGARRITASUNA: jangarri ona eta karpoforoen neurriaga-tik interes handikoa. Mami oso lodia, trinko, zuri kolore, usaineta zapore berezirik gabe.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

18EH 69 Zk.

19EH 69 Zk.

DESKRIBAPENA: bere txapela hasieran arrautza-for-makoa da, gero ganbila eta azkenik lautu samarra; ertzalaburki ildaskatua du. Nahiko neurri handikoa da, 15zentimetroko diametroa izatera irits daiteke. Azala leuna

da, kolore uniformea du,ubel-margularen eta okre-aren artekoa, batzuetanbolbatik datozen mintzez-ko hondar solteek estal-tzen dute. Orriak libreak,hertsiak, sabeldunak etakolore zurikoak dira, ertza lei-zetsua helduetan, zilindrikoa,oinalderantz loditzeko joera;azala bai bere behealdean,mintzezkoa, elastikoa eta ezaltua, kolore zurixka du kan-poko aldean eta grisaxka edo

okrea margula barrukoan. Esporak globo-formakoak dira,leunak, hialinoak eta amiloideak.HABITATA: uda-udazkenean ateratzen da, hostozabal-baso hezeen ertzetan edo argiguneetan, batez ere beheal-dean eta ez mendietan. Espezie arraroa da Euskal Herrian.JANGARRITASUNA: mamia hauskorra da, ez oso mardu-la, bere kolorea zuria da, zaporea gozoa eta ia ez du usai-nik.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: bere txapela mehea da,hasieran arrautza-forma du, gero kanpai-formaeta azkenik laua, 5-10 zentimetroko diametroaizan dezake. Bere azala leuna eta distiratsuada, arre-laranjatua, ilunagoa disko inguruan etaargiagoa ertzetan, oso ertz ildaskatua edokanaltsua du eta bere ildaskak batzuetan iluna-goak dira. Orriak libreak dira, ez oso hertsiak,krema kolorekoak eta ertzak batzuetan horztu-nak. Hanka 10x1 zentimetrokoa da, mehea,hauskorra eta barrutik hutsa, zilindrikoa, bainaoinalderantz lodituz; azala zuntzexkatsua da,zurixka kolorekoa, edota isla da arrexka laran-jatuz, bereziki oinalderantz, ez du eraztunik eta

mintzezko bolba du,zabala eta zaku-for-makoa, zurixka edoherdoil-arre margula,batez ere barnealde-an. Esporak globo-formakoak dira, leu-nak, hialinoak eta ezamiloideak.HABITATA: espezie arrunta da gure Herrian. Uda-udazke-nean ateratzen da lur azidoetan, gehienetan hostozabalenbasoetan eta ez da hain arrunta koniferoen basoetan.JANGARRITASUNA: mamia mehea da, hauskorra eta kolo-rea zurixkaren eta burdin-margularen artekoa, zapore gozoaeta ez du usainik.

DESKRIBAPENA: espeziehauskorra eta mehea da, beretxapela hasieran kanpai-for-makoa da, gero ganbila, 8zentimetrorainoko diametroaizan dezake eta ertza erabatildaskatua. Bere kutikulabanagarria, leuna, matea etabatere estali gabea da, edotabatzuetan plaka edo garatxohauskor batzuez estalia,krema-zuriaren eta grisaxka-ren arteko kolorea, bolbatik edo errezela nagusitik sortzendirenak, erdialdeko kolorea okre-arrosa margula da etaertzak oraindik ere margulagoak. Orriak libreak, sabeldunaketa kolore zurikoak, baina batzuetan badute arrosa kolore-ko isla eta ertza matazatua. Hanka luzea eta mehea da,12x1 zentimetrokoa, zilindrikoa, azala zuntzexkatsua edomatazatua, krema-zuri kolorekoa, bere goialdea zertxobait

ildaskaturik dago eraz-tunaren gainetik etabehealdea oso haus-korra da, ia ez du erra-boilik eta erabat lurpe-raturik dago. Eraztunamintzezkoa, meheaeta hauskorra da,gehienetan eroria etahankari erantsia, zer-txobait ildaskatua etabere kolorea zurixkada baina isla arrosakditu. HABITATA: nahikoespezie arrunta da

Euskal Herrian. Goiztiarra da, udaberrian eta udaren hasie-ran ateratzen da, buztin-lurretan, hostozabalen baso heze-etan.JANGARRITASUNA: mamia zuria da, txapeleko kutikula-ren azpian arrosa kolorekoa, usainik gabea eta zaporegozokoa. % 2ko fenol soluzio tantaz bustitzean koloregorrixka hartzen du, gero arrexka bihurtuz.

AMANITA PROXIMA(Amanita ovoidea var proxima)KUKUMELO MARROISKA

(Amanita fulva)

AMANITA ELIAE KUKUMELO LUZEA(Amanita lividopallescens)

20EH 69 Zk.

21EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: neurriz eta formaz Amanitaspissa bezalatsukoa da. Txapelak 6-15 zentime-troko diametroa du, hasieran ganbila eta gerogutxi gorabehera hedatua. Ertz leuna du, ez ildas-katua. Txapeleko azala kolore desberdinekoa izandaiteke, zuri-arrosa, marroi-okrea, ardo-marroiaedo okre-gorrixka, eta gainalde guzia ezkata-for-mako plakaz edo garatxoz estalirik dago. Plakahauek bolbaren kondarrak dira eta kolore zuri-gri-saxka edo gris-marroia dute. Orriak hertsiak etazuriak dira, maiz arrosa kolorez nahasiak. Hankabetea, baina zahartzerakoan kofatua, zuri-arrosaeta ildaskatua eraztun gainetik, baina azpitik ilu-nagoa eta zuntzeskatsua. Oinaldean, punta-for-mako bukaera duen erraboila du, bolba edo bere aztarnarikgabe ia, eta leku batzuetan ardan-purpura kolorez tindatua,

batez ere intsektuek eta bareek egindako marketan.Eraztun zabal eta zuria du (horia var. Annulosulphureabarietatean) zintzilik, gainetik ildaskatua. Esporak zuriak,amiloideak eta eliptikoak dira.HABITATA: oso arrunta Euskal Herrian, udaberritik udaz-kenaren bukaera arte ateratzen da, beheko altitudeetan, baihostozabal eta bai koniferoen basoetan.JANGARRITASUNA: jangarri ona da, baina ez da gordinikedo erdi egina jan behar, odoleko globulu gorriak erasotzendituen substantzia hemolitikoa baitu, eta desagerrarazteko70 gradutan egin behar da gutxienez. Bizkaiko Galdakaoaldean asko jaten da, baina gure ustez, jan lehen oso ongiezagutu behar da, oso erraza baita Amanita pantherinapozoitsuarekin nahastea.Mami lodi eta zuria, baina ebakitzerakoan ardan-arrosaraaldatzen da, hankako erraboilean batez ere. Zaporea hasie-ran geza eta gero mingar antza. Ez da usainik nabaritzen.

DESKRIBAPENA: txa-pela 5-10 zentimetrokoada, hasieran ganbila,baina gero lautua, etaertzetan ildaskatua.Txapeleko azala lika-tsua da, kolore okre-horikoa, maiz bolbarenkondar zuriz estalia. Orrihertsi, libre eta zuriak.Hanka luzea gutxi gora-behera, zurixka etamatazatua. Eraztunzuria du, ahul eta desagertu ohi dena. Oinaldea oso poli-morfoa da, zorrotz eta erraboildun formen tartekoa, etabolba hauskor eta zuriz edo honen kondarrez estalirik ego-ten da. Mami zuria eta txapelaren azpian limoi-horia.Usainik ez du eta zapore geza. Espora zuriak, ez-amiloide-

ak eta eliptikoak. Barietatebatzuk badaude. Garrantzi-tsuenak hauek dira: var.Amicik txapel erdian koloreokre-iluna du; var. Gracilis tti-kia da eta txapel hori zurbilaeta hanka mehea du. HABITATA: neurria, forma etakolorea aldakorrak dira.Apirilean agertzen da etanegua hasi arte irauten du. Lurazidoetan ateratzen da, baihostozabal eta bai koniferoenbasoetan. JANGARRITASUNA: iaoraintsu arte, oso normala zenGipuzkoako Deba-Beheaeskualdean (Eibar, Elgoibar,

Deba, etab.) perretxiko hau jatea, bertan “Lanperna hori”izenez ezagutzen zuten. Frantziako hego-mendebaldeanere bai, baina hemen “Grelot jaune”, Pentecouste” eta“Mousselés” izenez da ezaguna. 1970-1980 urteetan,mugaren bi aldeetan, pozoidurak gertatu ziren.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: txapela hasieran globo-formakoa du,gero ganbila, ertz leuna eta ildaskatu gabea, eta txapele-tik zintzilika bolbatik datozen mintzezko hondarrak daude,kolore horikoak eta guztira 8 zentimetroko diametroa izandezakete. Bere kutikula matea eta leuna da, gris-horixka-ren eta gris-arrexkaren artekoa, erdialdea ilunagoa du etakolore garatzi txiki matazatuz estalia, hauek ere errezelanagusitik edo bolbatik sortzen dira. Orri hertsiak, libreak,tartekatutako orriska ugarirekin, guztiak ere zurixka kolo-rekoak. Hanka zilindrikoa, pixkanaka bere behealderantzlodituz eta arbi-formako erraboil bat du puntan. Bere azalazurixka da, mataza grisaxka-horixkaz estalia, batez erebeheko aldean. Goialdean eraztun zabala ikus daiteke,

mintzezkoa, ildaskatua eta zurixka-horixka kolorekoa,sufre-hori koloreko ertz matazatuz. Behealdean eta erraboi-la inguratuz, bolba hauskor baten hondarrak daude, kolorehoriko mataza txikiak bailiran zeharkako lerrotan jarriak,batez ere erraboilaren goialdean. Esporak arrautza-formakoak dira, leunak, hialinoak eta ami-loideak.HABITATA: uda-udazkenean ateratzen da kare-lurretan,gehienetan hostozabalen baso hezeetan, nahiz eta batzue-tan konifero-basoetan ere ateratzen den. Nahiko espeziearrunta da Euskal Herrian.JANGARRITASUNA: toxikotasunari dagokionez, susma-garria. Mamia hauskorra da eta kolore zurikoa, txapelekokutikularen azpian eta hankaren oinaldean horixka sama-rra, zapore gozokoa eta bere usaina txar samarra.

DESKRIBAPENA: ez da ereduko barietatea bezainsendoa, bere txapela hasieran globo-formakoa da,gero ganbila eta azkenik zertxobait lautua eta batzue-tan pixka bat sartua, 3-5 zentimetroko diametroa izandezake eta ertza leuna eta ez ildaskatua. Kutikulaarre-gorrixka kolorekoa da, eta grisaxka-arrexka kolo-reko plakaz edo garatxoz estalia dago, bolbatik sor-tzen direnak. Orri libreak, zertxobait hertsiak, tarteka-tutako orriska ugarirekin, guztiak zurixkak, bainabatzuetan arrosa koloreko orbanak agertzen dira alehelduetan. Hanka mehea, zilindrikoa, zertxobait erra-boilduna behealdean, betea, gero leizetsua, azala zuri-arro-sa kolorekoa eta ezkata ilunagoz estalia. Goialdean eraztunzabala du, mintzezkoa, ildaskatua eta iraunkorra, sufre-horikolorekoa eta behealdean erraboil txiki bat du arbi-forma-koa, arrexka-gorrixka kolorekoa, bolba iragankor baten hon-darrez edo hondarrik gabe. HABITATA: espezie arrunta da gure Herrian, kare-lurretan

edo buztin-kare lurretan ateratzen da, batez ere hostozaba-len baso hezeetan, baina baita konifero-basoetan ere. JANGARRITASUNA: ez da gordinik jan behar, ondo pres-tatua eta guztiz eginda baino. Mami zuria, hauskorra, eba-kitzean zenbait denbora igaro ondoren pixkanaka-pixkana-ka arrosa kolorea hartzen du airearen eraginez. Ezaugarrimikroskopikoak A. rubescens ereduaren antzekoak dira.

GALDAKAO LANPERNA(Amanita rubescens)LANPERNA EZKATAHORI

(Amanita aspera)

LANPERNA HORIA(Amanita gemmata)

ARDOTSU(Amanita rubescens var annulosulfurea)

22EH 69 Zk.

23EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: txapelak 5-15 zenti-metroko diametroa du, hasieran globo-formakoa da, gero hemisferikoa etaazkenik ganbil-laua, erdialdera sartua,ertza biribilkatua du eta uzkurtzeko,ondulatzeko eta gingil-forma hartzekojoera du. Azala matea da eta zertxobaitilupaduna, baita ilupa hori azkar galtzendu eta leun geratzen da; hondoko kolo-rea oso argia du, zuri-okrexka, beis-gri-saxka edo krema-berdexka izan daite-ke, baina beti arrosaz eta horiz lausotua.Hodiak horiak dira hasieran, eta geroberdexka-zikin bihurtzen dira, zapaltze-an urdin bihurtuz. Poroak txikiak dira etabiribilkatuak baina angeludun bihurtzekojoera dute, hasieran horiak dira, bereha-la gorri-karmin kolorea hartzen dute eta geroago gorri-gorria, baina ertza aldeanbeti gordetzen du horixka-laranja koloreko koroamoduko bat, zapaltzeanurdin bihurtzen da. Hanka 5-14x1,5-5 zentimetrokoa da,mardula, hasieran arrautza-formakoa eta pixkanaka-pix-kanaka luzatu egiten da iazilindriko bihurtzeraino,oinaldean irtentsu-erraboil-duna; hasieran hori-argikolorekoa da, gero okre ilunbihurtzen da, bere aztomo-an arrosa koloreko orbanak

ditu eta punta aldean hodietako hari finaren antzeko zerren-da txikien anastomosiak osatuta-ko sare faltsua du. HABITATA: espezie arraroa daeta uda-udazkenean ateratzen da,banaka edo talde txikietan, hosto-zabalen basoetan eta mistoetaneta batez ere kare-lurretan.JANGARRITASUNA: mamialodia eta harroa da, zuri-horixkakolorekoa, eta txapelaren ertzean,hankan eta erdiko gune batzuetanhorixka-gorrixka kolorea, aireareneraginez urdin-berdexka bihurtzenda; usain txarra du eta zaporea ezda batere nabarmena.

DESKRIBAPENA: txapelak 6-8 zentimetroko diame-troa du, hasieran hemisferikoa da, eta azkenean gan-bil-laua; ertza enparatua, altzoduna eta ondulatua du.Txapelaren azala matea da eta zertxobait ilupaduna,baina berehala galtzen du ilupa hori eta leun geratzenda; adreilu gorritik purpura-granatera edo ardo kolore-ra bitarteko ñabardura izan dezake. Hodiak hasieranhori kolorekoak dira eta gero oliba-berde kolorea har-tzen dute. Poroak biribilkatuak dira eta txikiak, hasie-ran laranja kolorekoak, gero gorri-laranja kolorekoak,argiagoak txapelaren ertzean eta gorri argiak hanka-ren inguruan, zapaltzean berehala berde-urdin bihur-tzen dira. Hanka 4-6x1-2 zentimetrokoa da, ia zilindrikoabaina zertxobait sabelduna, batez ere ale berrietan, eta sus-traitzailea (ia konikoa) oinalderantz; hori zikin kolorea da etagorriz lausotua batez ere oinaldean, bere ezaugarrietakobat da sarerik ez izatea eta punturik ere ez izatea. Esporakfusiformeak dira eta horixka, euren barnean ttantta bat edo

beste dute.HABITATA: espezie hau hostozabalen eta koniferoen baso-etan ateratzen da.JANGARRITASUNA: mamia harroa da, hori bizi kolorekoa,baina erremolatxa kolorea du hankaren oinaldea, urdinbihurtuz airearen eraginez; fruta usaina du eta zapore azidosamarra.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: espezie honentxapela hasieran hemisferikoa da,baina gero laundu-ganbila, eta berediametroak batzuetan 18 zentimetrobaino gehiago ere edukitzen du.Gainean ertza du eta gainaldeakdituen altzoak edo uhinak irregularkibanaturik daude. Ale gazteek lausofin zurixka dute. Kolore gris-okreskaeta marroi ilunaren tartekoa da,

lauso gorri batez estalia. Hankaerraboilduna eta sendoa.Zahartzerakoan luzatu egiten daeta batzuetan sustraikera sendoeta nabaria edukitzen du. Koloreokre-horikoa da baina gorri zikineznahasteko joera du. Goialdeankolore berdineko sare fina du.Hodiak luzeak dira eta andatuak,edo tarte libre zirkularra uzten dutebestela, hari finaren antzekozerrenda txiki batez atxikia. Horiakdira, baina gero oliba-berde kolo-rea hartzen dute. Poroak txikiak etaaltzokun samarrak, horiak gaztaro-an, gero urre-horiak eta azkenik

lauso oliba-berde batez estaliak.Ukitzerakoan urdin-berdera aldatzenda, baina ez da beti nabaritzen.HABITATA: udaberriaren erdialdeanagertzen da hostozabalen basoetaneta udazkenaren bukaera arte irautendu, nahiz eta batzuetan baso mistoe-tan aurkitu.JANGARRITASUNA: zapore etausain atseginak. Jangarri bikaina da.Mami lodi eta hori-zurbila harrakjotzen du, eta gelditzen diren zuloekardan-gorri kolore pixka bat dute.Ebakitzerakoan oso gutxi aldatzen daurdin-berdera, eta jatorrizko koloreahartzen du berehala.

DESKRIBAPENA: txapelak 3-15 zentimetroko diametroaizan dezake, hasieran globo-formakoa da, gero hemisferi-koa eta azkenik ganbil-laua, ertza enparatua du, hasieranhankari itsatsia eta pixkanaka-pixkanaka zabaldu egiten da,baina badu behealderantz zuzentzeko joera eta, era bere-an, ondulatzeko eta gingil-forma hartzeko. Azala ertzeanbakarrik da banagarria, matea eta zertxobait ilupaduna,baina denbora pasa ahala galdu egiten du ilupa hori etaleun geratzen da; oso kolore argia du, marfil-zuri, kafesneargi edo ur koloreko ñabardurak izan ditzake, baina betikolore arrosaz lausotua. Hodiak hasieran horiak dira eta pix-kanaka-pixkanaka kolore motelagoa izaten dute eta zapal-tzean berde-urdin bihurtzen dira. Poroak biribilkatuak etatxikiak dira, hasieran gorri-arrosa kolorekoak, gero gorrixka-laranjak eta azkenean gorri-purpurak, zapaltzean berehalaberde-urdinxka bihurtzen dira. Hanka 4-14x2,5-5 zentime-trokoa da, mardula, hasieran arrautza-formakoa eta pixka-naka-pixkanaka luzatu egiten da ia zilindriko bihurtzeraino,baina erraboildun samarra eta sustraitzailea oinaldean; hon-doaren kolorea txapelaren antzekoa da eta maila gorriko

sareaz estalita dago.Esporak fusiformeak dira eta horixkakolorekoak, euren barnean ttanttak dituzte.HABITATA: uda-udazkenean atera ohi da banaka edo taldetxikietan, hostozabalen basoetan eta batez ere leku hezeeta itzaltsuetan. JANGARRITASUNA: mamia lodia eta harroa da, horixkamargula baina azalaren azpian eta hankaren oinaldeanñabardura gorriak ditu, airearen eraginez urdin-berdexkabihurtzen da; azalaren usaina frutaren antzekoa eta azidosamarra da baina ez da oso atsegina eta zapore geza du.

BOLETUS LUPINUSONDDO HANKAZORROTZ(Bolettus appendiculatus)

BOLETUS LATERITIUS(Boletus queletti var. lateritus)

BOLETUS SPLENDIDUS

24EH 69 Zk.

25EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: txapelaren diametroa 8-15(25)zentimetrokoa izan daiteke, hasieran globo-forma-koa da eta ertza lodia eta gainezkoa du, biribilkatuaeta hankari itsatsia, gero hemisferikoa eta ganbil-lau-tua da eta ertza zabaldu egiten zaio, inguru ondula-tu-gingildua aurkeztuz. Azala banagarria da ertzean,lehorra da baina likatsu eta distiratsu bihurtzen daeguraldi hezea denean, ale berriak ilaundunak dira,baina berehala galtzen dute ilaun hori eta leun gera-tzen dira; hasieran kromo hori eta okre hori kolorekoa

da, gero isla arrosak izaten ditu eta beix ilunerako joera izanohi du, ukitzean urdin-ilun bihurtzen da, gero margudi-arrosakolorea hartuko du eta azkenean kolore beltzaxka izan ohidu. Hodiak horiak dira eta denborarekin berdexka bihurtzendira eta zapaltzean urdin. Poroak biribilkatuak eta txikiak dira,arrosa-laranja kolorekoak ale berrietan eta gorrixkak heldue-tan, zapaltzean berehala urdin-turkesa bihurtzen dira. Hanka8-25x2-7 zentimetrokoa da, sabelduna eta zilindriko-klabifor-mea da, txapelaren kolore berekoa, baina tonu horixkak ditupunta aldean eta gorri-laranjak oinaldean, angeludun mailagorriko sareak estaltzen du; ukitzerakoan urdindu egiten da. HABITATA: espezie hau udazkenean azaltzen da hostoza-balen basoetan, batez ere pagadi eta hariztietan, eta lur azi-doetanJANGARRITASUNA: mamia lodia da, urre kolorekoa, bainahankaren azaleko franja mehe batean gorri-karmin koloreadu, airearen eraginez urdin bihurtzen dena; fruta antzekousaina du eta zaporea azido samarra.

DESKRIBAPENA: espe-zie arraro hau Xerocomusbadiusekin nahas daiteke,honek gris-zurbil kolorekohodi eta poro txikiak ditu,ordea, eta usteltzen aridiren fruta-usain fuertea.Bere txapelak 5-8 zentime-troko diametroa izan deza-ke, hasieran globo-forma-koa da gutxi gorabehera,ertza lodia eta gainezkatuadu, biribilkatua eta hankariitsatsia, gero hemisferikoaeta ganbila da, ertza zabal-du egiten zaio eta inguruaondulatua du. Azala banagarria daertzean, lehorra eta matea, nabarduragorriak ditu zuri-horixkaren eta purpu-ra-arrearen artekoa, kolorazio hau osouniformea da, baina zenbaitetan ertze-an halako aztarna zurixka du. Hodiakgris-margularen eta oliba-kolorearen

artekoak dira. Poroak biribilkatuak etaoso txikiak dira, lehenengo begiradania ikusi ere ez dira egiten, gris-margu-lak dira eta denborarekin horitu egitendira, zapaltzean urdinxka bihurtzendira poliki-poliki. Hankak 10 zentime-troko luzera izan dezake, lodia da, fusi-

formea eta ia sustraitzai-lea, azala zertxobait piko-rrezkoa du eta punta alde-an franja mehe bat dusareduna eta zatikatua;hori-margul kolorekoa daale berritan eta oinaldetikhasita tonu marroi-gorrix-kak izan ohi ditu. HABITATA: espezie hauudazkenean ateratzen dahostozabalen basoetan.JANGARRITASUNA:mamia lodia eta trinkoada, zuri-horixkaren etaokre kolorearen artekoa,

eta zertxobait urdintzen da aireareneraginez; zapore gozoa eta usainnabarmena du, erdi usteldutako edousteldutako frutak botatzen duenarenantzekoa, eta usain hori gero oso txa-rra izan ohi da, Lepiota cristatak due-naren antzekoa.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: txapelaren diametroa 5-16 zenti-metrokoa izan daiteke, hasieran globo-formakoa daeta ertza biribilkatua eta hankari itsatsia du, gerohemisferikoa eta ganbila, ertza pixkanaka-pixkanakazabaldu egiten zaio. Azala likatsu samarra da egural-di hezea denean eta berria denean ilaunduna izatenda, baina berehala galtzen du ilaun hori eta leun gera-tzen da; hasieran eta denbora dezentez gorrixka ilunada, gero pupura eta ardo kolorekoa. Hodiak ezti horikolorekoak dira eta zapaltzean urdin bihurtzen diragero gorrixka eta, azkenik, beltzaxka. Poroak biribil-katuak eta txikiak dira, txapelaren ertzean gorri-laran-

jak eta hankaren inguruan odol gorriaren eta purpurakolorearen artekoak, zapaltzean berehala urdinxka ilunbihurtzen dira eta azkenean beltza zikin gelditzen dira.Hanka 5-12x2-6 zentimetrokoa da, sabelduna etamotza, batez ere ale berrietan, eta helduetan luzatu egi-ten da, oinaldean erraboila mantenduz, hankaren luze-rak ia inoiz ez du gainditzen txapelaren diametroa;hanka berez horia da eta hondoa ikusten uzten ez duenmaila gorriko sare trinko batez estalia. HABITATA: espezie hau udatik udazken erdira arte ate-ratzen da hostozabalen basoetan, batez ere pagadi,harizti eta artadietanJANGARRITASUNA: mamia lodia da eta hori bizi kolo-rekoa, baina azalaren azpian eta hankaren oinaldekozati txiki batean kolore gorrixkak ditu, airearen eraginezurdin-ilun bihurtuz; frutaren antzeko usaina du eta zapo-re azido samarra.

DESKRIBAPENA: txapelak 6-20 zen-timetroko diametroa du, hasieranglobo-formakoa da eta ertza biribilka-tua hankari itsatsia, gero hemisferikoaeta ganbil-laua, ertza zabaldu egitenzaio eta ingurua ondulatu-gingildunadu. Azala nekez bana daiteke, aleberrietan ilaunduna da, baina berehalagaltzen du ilaun hori, leun eta distiratsugeratuz; hasieran tonu argiak ditu,krema kolorearen eta okre-argiarenartekoak, gero okre-horixka bihurtzenda, baina arrosa-gorriz eta arrosa-ilu-nez lausotuak. Hodiak horiak dira,denbora pasa ahala berde bihurtzendira eta zapaltzean urdinxka. Poroakbiribilkatuak eta txikiak dira, kolore horibizikoak tomoak berriak direnean, gerogorri-laranjak eta azkenik odol gorri

kolorekoak, baina beti man-tentzen du franja horixkamehe bat txapelaren ertze-an, zapaltzean berehalaurdin-bizi bihurtzen dena.Hanka 5-14x2,5-8 zentime-trokoa da, sabelduna etamotza, batez ere ale berrie-tan, heldua denean luzatuegiten da ia zilindriko bihur-tzeraino, baina beti mantentzen duoinaldean erraboil nabarmena; hondoahoria du eta maila gorriko sare batezestalia, ia oinalderaino iristen dena etadenbora pasa ahala beltzaxka bihur-tzen dena. HABITATA: espezie hau uda-udazke-nean atera ohi da hostozabalen baso-etan, batez ere pagadi, harizti, gaztai-

nadi, artadietan.JANGARRITASUNA: mamia lodia da,zuri-horixka kolorekoa txapelean etakolorea nabarmendu egiten da hanka-ra hurbiltzean, gorriz lausotua oinalde-tik hasita, airearen eraginez zenbaitpuntutan bakarrik bihurtzen da urdinx-ka; frutaren antzeko usaina du etazapore azido samarra.

ONDDO PURPURA(Boletus purpureus)BOLETUS RHODOPURPUREUS

BOLETUS RUFUSBOLETUS RHODOXANTHUS(Bolets sanguineus var rhodoxanthus)

26EH 69 Zk.

27EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: onddo hankagorrialuridi sekziokoa da. Sekio honetako perre-txikoen poroek kolore gorrixka eta laranja-horiaren tartekoa dute, eta gehienak urdin-du egiten dira. Halaber, hanka ez saredu-nen sekzioan sartua dago. Ondo hanka-gorriaren txapela hasieran hemisferikoada eta gero ganbil zabaldua. Diametroa 20zentimetrorainokoa da. Txapel-azalapubeszentea da eta kolore marroia du,erdi gorrixka. Hanka mardula eta klabifor-mea da, eta nahiz eta sabeldu antza izan,

batzuetan erabat zilindrikoa izan daiteke. Horia da baina,bikorkadura gorrixkak direla eta, puntu gorriz josia dagoe-la dirudi. Ukitzerakoan aise zikintzen dira bikorkadurahauek. Onddo hau erremolatxa koloreko oina duen Boletus quele-tii espeziearekin nahas liteke, edo baita var. Lateritius etavar. Discolor barietateekin ere.HABITATA: udaberrian agertzen da hostozabalen etakoniferoen basoetan eta udazkena bukatu arte irauten du. JANGARRITASUNA: mamiaren kolorea hori bizia da etakromo-horia hodien inguruan dagoena, eta bertako hodiakkentzen badira, berehala urdintzen da eta ebakitzerakoanere bai, baina denbora baten buruan, jatorrizko koloreahartzen du berriro. Usain atsegina eta zapore geza. Osojangarri ona.

DESKRIBAPENA: Boletus eryth-ropusen itxura du, baina ez hainmardula. Txapelaren kolorealaranja tonuen artekoa da, batzukhoriagoak eta besteak gorriago-ak. Batzuetan, adreilu eta beixtonuak ere baditu. Txapela hasie-ran hemisferikoa da, baina bere-hala forma ganbil-landua hartzendu. Hanka hasieran sabeldua,baina berehala luzatzen da etazilindrikoa gelditzen da, bainaoinaldean, erraboilduna da gutxi gorabehera. Hanka berezhoria da, baina adreilu eta arre-gorriaren tarteko lausoa du,eta ukitzerakoan kolore iluna hartzen du, berde-urdineznahasirik. Oinaldean erremolatxa-gorri kolore berezia har-tzen du eta pixkanaka-pixkanaka, zahartzen den heinean,goialdera hedatzen da. Hori luzeak, hasieran hori argiak,

baina pixkanaka-pix-kanaka oliba-horikolorea hartzen dute.Poro txiki eta biribil-duak eta laranja kolo-rekoak, baina gorrix-kagoak hanka ingu-ruan eta horixkagoakertz aldera, eta saka-tzerakoan urdin ber-deak. Espezie honek var.Lateritius gorrixka etatonu horiak dituenvar. Discolor barieta-teak ditu.

HABITATA: konifero eta hostozabalen azpian ateratzen daudaberritik udazkenaren bukaera arte.JANGARRITASUNA: mami horixka du. Ebakitzen deneanurdindu egiten da, baina oinaldean erremolatxa kolore bere-zia du oso. Usain ahula eta gustu geza, baina geroxeagogustu mingots antza nabaritzen da. Arrazoi horregatik jan-garri karkarren artean sartu behar dugu.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: txapelak 5-15 zentimetrokodiametroa du, hasieran hemisferikoa da etagero ganbil-zabaldua, ertza lodia eta gainezka-tua da, hasieran kurbatua eta gero laua. Azalazenbait puntutan bakarrik da banagarria, leho-rra da, odol-arrosaren eta andere mahats-arro-saren artekoa, alea heldua denean ñabarduraarrosa-marroiak izan ohi ditu tonu purpura-arro-sa eta guzti. Hodiak hori biziak dira ale berrietaneta zahartzerakoan beix bihurtzen dira, zapal-tzean urdin. Hanka 5-15x2-5 zentimetrokoa da,hasieran mardula eta pixkanaka-pixkanakaluzatu egiten da ia zilindriko eta zertxobait klabi-forme bihurtzeraino, baina beti mantentzen duoinalde erraboilduna; punta aldean horixka da, zahartzean

tonu okreak izan ohi ditu eta txapelaren antzeko kolore ede-rra oinaldean eta hankaren erdialdeko zenbait zatitan; aza-

laren hondoa kolore bereko mailaz osaturiko sareakapaintzen du, hau da, horixka punta aldean eta gorrixka-arrosa oinalderantz. Esporak fusiformeak dira eta horix-kak, euren barnean ttantta bakar batzuk dituzte.Espezie hau Boletus regiusa bezala defini dezakegu,baina Boletus sepeziosusek hanka gorri antza du.HABITATA: udatik udazken erdira arte ateratzen da,banaka edo talde txikietan eta hostozabalen basoetan, batez ere karezko lurretan.JANGARRITASUNA: mamia lodia eta harroa da, zuri-horixka txapelean eta azalaren azpian tonu gorriak ditu,hankako mamia hori bizia da eta azalaren ondoan etaoinaldean franja gorrixka mehe bat du, nabarmenagoaale berrietan, airearen eraginez urdindu egiten da etatonu gorrixkak izan ohi ditu har-zuloetan eta zauri zaha-rretan; usain atsegina eta zapore geza du.

D E S K R I B A P E N A :Boletus generoko espezie-ak mardulak eta mami-tsuak dira, hodi biribilduakdituzte eta hanka lodi etasabeldun tartekoa.Onddo eder hau aski arra-roa. Guk lehortea etaberoa pasa eta gero, euriaegin ondoren, asko bilduditugu. Txapelak koloregorri polita du, odol-gorrieta gorrimin tartean.Hasieran hemisferikoa,gero ganbila eta azkenikirregularki lautua. Bereneurria 6-15 zentimetro-koa da. Hanka gutxi gora-behera mardula, eta pixkabat erraboilduna, batez eregaztaroan. Kolore horikoa da bainatxapelaren koloreko puntu finez josia,Boletus erythropus-en modura. Hodiak

hankari atxikiak, luzeak eta meheak,hasieran hori argiak eta gero horibiziak, oliba-horiz nahasirik, eta saka-

tzerakoan oso urdinakjartzen dira. Poro txiki etabiribilduak. Hauen kolo-rea odol-gorri distiratsuada, baina gero adreilu-gorrira aldatzen dira eta,hodiak bezala, ukitzera-koan urdindu egiten dira. HEDAPENA ETA HABI-TATA: Hostozabalenartean ateratzen da,batez ere pago eta hari-tzen azpian.JANGARRITASUNA:mamia zuri-horixka da,baina txapeleko azalazpian gorria, eta ebaki-tzerakoan urdina. Frutausaina eta zapore geza.Beharbada jangarria da,

Boletus erythropus bezala, baina gureustez ez da jan behar, oraindik ez bai-tago oso argi.

ONNDO HANKAGORRIA(Boletus erythropus)BOLETUS SPECIOSUS

QUELET ONDDOA(Boletus queleti)

BOLETUS DUPAINII

28EH 69 Zk.

29EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: Boletus honen txapela hasieranhemisferikoa da, baina zahartzerakoan ganbillaunaeta erdialdean zapaldua. 20 zentimetrorainoko dia-metroa du eta bikortsu-zimurtua da. Ukitzerakoan,ilupatu antza. Kolore aldakorra, sepia islak dituenhori eta marroi ilunaren tartekoa, batzuetan kafesneargiaren tonuz nahasia. Hanka mardula da, klabifor-me eta zilindriko tartekoa, eta batzuetan sustraitzai-le samarra. Kolore hori-zurbilekoa, baina oinaldeantxapelak duen kolorearen tonuz nahasirik, edo ilun-xeagoa beharbada. Hodi andatuak, hasieran horiargiak baina berehala hori-horiak jartzen dira.Poroak kolore berdinekoak eta angeludun samarrak

dira. Onddo iodousainduna espeziea fragantes sekziokoada. Sekzio honetako onddoren hankak eta txapelakkolore berdina dute, edo gutxienez kolore berdinekozona bat. Hauen mami lurrintsuari erdi usteldutakofruta usaina dario.Boletus edulis eta Boletus appendiculatusekin nahasdaiteke.HABITATA: uda-udazkenean ateratzen da hostozaba-len basoetan, batez ere Quercus generokoetan.JANGARRITASUNA: bere mami zurixka-horixka ez daaldakorra eta usain handia dario, frutadun-azidoarenahasieran eta garbi-garbi iodoformoarena gero. Zaporeageza antza. Jangarri onen artean sarturik dago, bainazenbait osagai hegazkortzeko oso ongi eginda jateagomendatzen dugu, eta guziaz gain, hanka bota eginbehar da, oso gustu txarra ematen baitio.

DESKRIBAPENA: Boletushau calopodes sekziokoa da.Sekzio honetako onddoenmamia mingotsa eta urdinada. Hankako sarea oso naba-ria. Poro eta hodi horiak ditu,baina sakatzerakoan oliba-berde kolorea hartzen dute.Txapelak kolore zurbilak ditu.Onddo hanka ederraren txa-pela hasieran hemisferikoada, gero ganbil-zabaldua, eta15 zentimetrorainoko diame-troa du. Txapeleko azalakgainezko ertza du, eta kafes-ne eta okre koloreen tartekoada. Isla horiak ditu eta olibakoloreko nabardura ahula erebai. Hanka hasieran erraboil-duna eta gero klabiforme eta zilindrikotartekoa. Goialdea horixka du etabeste guzia purpura-gorria, oinaldeaezik, alde honetan okrea baita. Erliebe

nabaria duen sare batek estaltzen duhanka, goian txikiagoa eta oinaldeanzabalagoa, hankaren kolore berdine-koa, edo ilunagoa beharbada. Hodiak

andatuak dira, hasieranlimoi-hori kolorekoak etagero horiak, oliba-arrez edooliba-grisez nahasia.Poroak hodiek kolorekoakdira, baina sakatzerakoanurdin-berdeak. HABITATA: hala ere,Euskal Herrian beroadakarten udaberrietan aur-kitzea ez da zaila. Berdin-berdin ateratzen da konife-roen eta hostozabalenazpian.J A N G A R R I TA S U N A :mamia zurixka-berdexkada, baina ebakitzerakoankolore urdin-berdea har-tzen du. Oso usain ahula

du, eta bere zapore mingotsarengatikezin daiteke inolaz ere jan. Uda-erdial-detik udazkenaren bukaera arte irau-ten du.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: onddo hau oso aldakorra da,bai forma eta bai kolorearen aldetik. Boletus eryth-ropus eta Boletus Queletii espezieen itxura du,baina hanka desberdina dute. Boletus luridusenhankak sare angeludun eta zabala du, ardan-gorrikolorekoa. Poroen ondoko mamiaren kolorea eredesberdina da, honek gorrixka baitu. Txapelahasieran hemisferikoa da eta gero ganbil-landua.Diametroa ia 20 zentimetrorainokoa izan daiteke.Txapeleko azala askatzea oso zaila da, eta egu-raldi hezean likatsua edukitzen du. Bere koloreaoso aldakorra da, oliba-hori eta marroixka-okre tar-tean, eta ukitzerakoan berriz urdina. Hanka sabel-duna, zilindriko-klabiformea eta kromo-horia, baina

tonu laranja-zikinez nahasia. Sare gorri batez apaindurikdago, baina bere beheko partea purpura gorria du eta beltz-urdinez edo ia beltzez zikintzen da. Hodiak libreak dira etahanka inguruan zapalduak, hasieran horiak eta gero oliba-horiak. Poroak biribilduak dira, laranja eta odol-gorriarentartekoak, eta ukitzerakoan beltzurdinez zikintzen dira.Mamia horia da, baina hodien aldamenean gorria eta oinal-dean ardan gorria, ebakitzerakoan kolore urdin iluna har-tzen du. HABITATA: udaberritik udazkenera arte ateratzen da hos-tozabalen azpian, eta koniferoen artean ere bai batzuetan.JANGARRITASUNA: jangarria da, baina oso ondo egindajan behar da, bestela pozoitsua baita.Espezie hau, Boletus erythropus eta Boletus queletii beza-la urdintzen direnen antzera, pozoitsutzat hartu izan da.Telesforo Aranzadik azaltzen duenez, guzti hauei“Errementari onddoa” izena ematen zieten mespretxuz.

DESKRIBAPENA: txapelahasieran hemisferikoa da etagero ganbil eta ganbil-laundua-ren tartekoa. Diametroa 30zentimetrorainokoa da, eta gin-gildurak edo tolestadurak etagainezko ertza ditu askotan.Kolorea zuri zikina edo grisax-ka-okre-zurbila du, oliba ahulezlausotuak, eta ertz aldea berrizegunsenti-arrosaz gaztetan.Hanka motza du txapelarekikoeta oso zabaldua, klabiformea,baina oinaldetik sustraitzailea ,eta sare gorriz edo laranja-gorriz apaindurik dago. Hodiaklibreak eta horiak dira eta eba-kitzerakoan urdindu egiten dira.Poro txiki eta biribilduak, horiak hasie-ran, baina laranja-gorrixka eta odol-gorriaren tartekoak berehala.Ukitzerakoan urdindu egiten dira.

Satan onddoa, luridi sekziokoa da etasaredun hanka duten espezieen sub-sekzioan dago sartua. Boletus mardu-lenetakoa da.

HABITATA: espezieberotiar hau uda-udaz-kenean ateratzen dahostozabalen basoetan.Guk asko bildu dituguNafarroako pagadietan.JANGARRITASUNA:mamia zurixka etahorixka da, oinaldeakolore marroiz naha-siak, eta ebakitzerako-an kolore berde urdinahartzen du. Usain ahuladu gaztetan eta gerooso txarra. Zaporegeza. Nahiz eta horrela-ko izena izan, ez daonddo hilgarria, oso

pozoitsua bai ordea, gordinik jatendenean batez ere. Purga-ondorioakdituzten sabeleko arazoak eragitenditu eta tripako oinaze latzak gero.

ONDDO IODOUSAINDUA(Boletus impolitus)

ONDDO ZIKINA(Boletus luridus)

ONDDO HANKAEDERRA(Boletus calopus)

SATAN ONDDOA(Boletus satanas)

30EH 69 Zk.

31EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: Boletus fechtneri, appendiculatisekziokoa da. Espezie honen txapela ganbil etahemisferiko tartekoa da. Txapel-azal leuna du, koloreargikoa, kafesne argi eta kolore beix eta zurixkaren tar-tekoa. Gero, sakatu edo igurtzitako lekuetan, koloregris edo okre hartzen du. Hanka mardul samarra daeta goian klabiformea. Erraboil nabaria oinaldean. Iatxapelaren koloreko hanka du, baina horixkagoa da,

gero kolore okrea hartzen du eta kolore gorrixkadunzona borobil bereziak ditu. Hankak sarea ere badu,kolore berdinekoa edo horixkagoa, baina ez da errazabereiztea, eta ukitzerakoan urdindu egiten da. Hodiaklibreak dira, hari finaren moduko zerrenda txiki batezatxikiak, inguruan zirkulu txiki bat utzirik. Kolore horiargia dute hasieran eta gero oliba-berdez nahasia.Poroak txikiak eta hodien kolorekoak. Ukitzerakoanurdin-berdera aldatzen dira. HABITATA: uda-hasieran agertzen da hostozabalenbasoetan eta udazkena bukatu arte irauten du.JANGARRITASUNA: mamia hori argia eta txapelekoazal azpian arrosa antzekoa. Hankako mamia ebaki-tzerakoan urdin-berde antzera aldatzen da, bainalehengo kolorea hartzen du berehala. Usain eta zaporeahulak, frutaren antzekoak. Oso jangarri ona da.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: txapelak 20 zentimetroraino-ko diametroa du. Hasieran hemisferikoa da etagero ganbila. Azala hasieran ilaundun samarrada baina gero leuna, eta askotan, irregularkialtzoduna edo krema-grisezkoa da eta kolorehori-zurbil edo oliba islak ditu. Hankaren formaeta neurria oso desberdina da, baina gehienetanklabiformea eta nahiko sustraitzailea. Txapelarenkolorekoa da, edo horixkagoa, eta goialdeannabariagoa den kolore berdineko sarea du.Erdialdetik beheraxeago, sarea desagertzen denlekuan, beherago eta ilunagoa den tonu bat azal-

tzen da. Hodiak meheak eta luzeak dira, andatuak edo haritxiki batez dekurrente antzak. Hodien kolore hori argiakdenbora asko irauten du, baina azkenean berdexka zurbi-lak bihurtzen dira, eta ukitzerakoan urdin-berdea. Poroakhasieran txikiak, baina gero irregularki zabalak dira etaangeludunak izateko joera dute. Hodien kolorea dute etahauek bezalaxe urdintzen dira. HABITATA: mamia zurixka-horixka-zurbila da eta ebakitze-rakoan kolore urdin-berdea hartzen du. Usain ahula du etazaporea hasieran geza da baina, gero mingotsa denez,ezin daiteke jan.JANGARRITASUNA: hostozabalen basoetan ateratzenda, harizti eta pagadietan batez ere, uda-hasieratik udazke-naren erdialdera arte.

DESKRIBAPENA: txapela ganbil edo erdi esferikoa,5-12 zentimetroko diametroa, ertza zuzena duela.Eguraldi hezean, azala heze eta zerbait likatsu ager-tzen da, gero lehortzean, leunki zimurtua, baina ezzatitua, marroi argi edo marroi-arrosa kolorekoa,onddo zuria antzeko kolorekoa, zerekin eta nahas gai-tezken, azterketa zehatz bat egin gabe.Txapelaren pean hodi motz eta trinkoak agertzen dira,hankari andatu edo pixka bat muxarratu, hori bizi kolo-rekoak.Poro txit finoak, ia oharkabeak, aurreko taldekoakbezala, baina hori bizi kolorekoak eta ingatzetan etazahartzean grisatzen direla.Hanka, 6-10 x 2-3,5 zenti-metrokoa, ia berdin, erdian leunki loditua, zuri eta horikoloreko puntuztapenez horniturik, zahartzen edoegurtzean gris kolorea hartzen dutela, ia zikinkeria delaematen.Batzuetan puntuztapenek oso nabarituko sareak eratzendituzte.Mami lodia, trinko eta sendoa, hankarena bereziki sendoa,zuri edo zuri-horixka kolorekoa, denboraz gris kolorea har-tzen, gorritu gabe, edo pixka bat hanka eta txapelan.

Goxo zapore eta oharkabeko usaina.Espora-jalkin okre-berde kolorekoa. HABITATA: udazkenekoa, berandu xamar agertzen da,zeren kokatzen den artadietan flora mikologikoa nahikoberandu azaltzen da; urria erditik, abendu erdia bitartean.JANGARRITASUNA: kalitate oneko espezie jangarria.Nahiz eta mamiaren belztasuna izan talde honetako espe-zie guztiak jangarriak dira.

DESKRIBAPENA: onddo eder honen txapela hasieranhemisferikoa da eta gero ganbil lautua. Ertza hasieranbarnera sartua, baina gero eta oxkarratuagoa. Txapelakandere-mahats-gorri kolore ederra du, ilun antzekoa edooso iluna, baina oso berezia. Hanka motza eta sabelduada hasieran, eta gero luzatu egiten da, baina behekoaldetik beti erraboilduna. Oso kolore hori ederra du, zurbi-lagoa edo biziagoa, eta kolore berdineko sare fin batekestaltzen du. Zahartzerakoan orban okre-gorrixkak atera-tzen zaizkio eta ukitzerakoan urdin-berdez tindatzen da.Hodi mehe eta luzeak, andatuak edo hari finaren modukozerrenda txiki batez bakarrik atxikitako hanka zirkulumoduan inguratuz. Hasieran hori argiak dira, baina gerobiziagoak. Poroak ttikiak eta altzodun samarrak, hodienkolorekoak edo lauso gorriska ahul batez estaliak.Sakatzerakoan kolore urdin-berdea hartzen dute, bainaoso ahula. Boletus hau appendiculati sekziokoa da eta ber-tan sailkaturik dauden espezieek ezaugarri hauek dituzte:hanka, hodi eta poro horiak, mami trinko eta horia, berde-urdintzeko joera eta harjoaren marka nabariak oso.

Boletus speciosusekin nahastu izan da askotan, bainahonek hanka gorri antza du.HABITATA: udan ateratzen da hostozabalen basoetan. JANGARRITASUNA: mami horixka argia, baina tonugorrixkak ditu hartzuloetan. Oinaldean bakarrik aldatzen daurdin-berdera. Perretxiko usain atsegina eta zapore geza.Jangarri bikaina da hanka kenduz gero, aski larrukara baita.

BOLETUS FECHTNERIONDDO-ZURI MINGOTSA(Boletus radicans)

BOLETUS LEPIDUSONDDO ERREGEA(Boletus regius)

32EH 69 Zk.

33EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAKDESKRIBAPENA: txapelaren azala distiratsua da

eta eguraldi hezean likatsu antza du. Bere kafesnekoloreak tonu desberdinak har ditzake, batzuetan iazuria, besteetan marroia, baina ertza argiagoa beti.Diametroa 19-25 zentimetro artekoa, nahiz eta noiz-behinka 30 zentimetrokoak baino zabalagoak ereaurkitu. Hodiak libreak, hasieran zuriak, gero horix-kak eta azkenean oliba berdeak. Poroak ere hodienkolorekoak dira. Hanka lodia da eta hasieran nahikosabeldua. Zaharragoa denean, berriz, lerdenagoa.

Sare zuri mehe batez inguraturik dago, batzuetan ikus-tea zaila izan arren. Hanka bera ere zuria da, edomarroi argia, baina kasu honetan behea zuria du beti.Altuera 6-16 zentimetro artekoa, zenbaitetan 24koaere bai, eta diametroa 2-6 zentimetrokoa 9 artekoainoiz. HABITATA: zuhaizti eta pinudietan ateratzen da.JANGARRITASUNA: gehiena komertzializatzen denonddo hau jangarrien prototipotzat hartzen da.Mami sendo eta zuria, baina kutikula azpitik arrosaztindatua. Zapore gozoa, urren antzekoa.

DESKRIBAPENA: espezie honek Boletus edulisen antzhandia du baina bereizteko zenbait ezaugarri aipatukodugu. Bere kolore uniformea urre-marroia da, argiagoa edoilunagoa, baina ertza ez du argiagoa. Boletus edulisekbezala. Hanka ere txapelaren kolorekoa da, edo argiagoa,baina behin ere ez zuria. Hanka inguratzen duen sareazuria da edo hankaren kolorekoa. Bere mami arol eta ahulaberehala betetzen da harrez. Bereizteko badago froga errazbat. Txapela behatzez sakatuz gero gelditzen den markadesagertzen bada, Boletus edulis dela pentsatu beharko

genuke, bere mamia sendoagoa baita. Eguraldia lehorradenean beste ezaugarri bat ere badugu. Txapeleko azalapitzatu egiten da eta bere mami zuria azaltzen. Oso zaporegozoa du. HABITATA: hostozabalen inguruetan udaberrian ateratzenda, Urriaren erdialdean desagertzeko.JANGARRITASUNA: Boletus edulis baino pittin bat txikixe-agoa da eta jangarria, baina ez da hura bezain preziatua,harrak berehala jotzen baitu.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: txapelak azal lehor eta askaga-rria du eta bere kobre kolore polita argiagoa edoilunagoa izan daiteke baina marroi antza beti, etabatzuetan, ia erabat beltza. Ale helduen txapelarendiametroak 15 edo 20 zentimetro edukitzen ditueta 30 zentimetro baino zabalagoak ere ikus dai-tezke noizbehinka. Hodiak libreak dira, hasieranzuriak, gero horixkak eta azkenean hori-berdex-kak. Poroak biribilduak dira eta hodiekin bateraaldatzen dute kolorea. Hanka lodia da, sabeldusamarra behetik. 5-12 zentimetroko altuera,batzuetan 18koa, eta diametroa 3-6 zentimetrokoa eta 9koa inoiz. Kolorea marroi argia edo

txapelarena bezalakoa baina tonu argiagoak ditu kasuhonetan. Sare zuri batek inguratua, batik bat hankarengoiko aldetik. HABITATA: denboraldi hasieran nahiko arrunta, abuztuerditik eta azaroaren hasierako bitartean, gero urriagoa,hostogalkorrezko basoetan eta batez ere hariztietan etabereziki argiago estadioetan: iraleku, txilardi, eta abar.Artedi eta amezti, Quercus, hezetan ere aurki dezakegu,baina kopuru gutxikoan.JANGARRITASUNA: kalitate gastronomiko bikainekoa,penintsula osoan bilatua, batez ere iparraldean, non etaugariagoa den. Zenbait urtetan, uda heze edo euritsuetankopuru handiz ageri eta biltzen, kontserbatzeko edo zuzen-ki elikatzeko.

DESKRIBAPENA: askotan Boletus edulisekin nahastenda onddo hau, baina erraza da bereiztea. Txapelak tonukaoba-gorrixkak ditu eta hankak argiagoak. Hanka ososabeldua da eta batzuetan txapela baino zabalagoa iza-ten da, batik bat gaztea denean. Bestalde, txapelekoazala aereusena bainoerantsiagoa da eta ken-tzea zailagoa beraz.Sarearen koloreak zuritikkremaraino doazentonuak ditu. Hodiak etaporoak aereus eta eduli-senak baino horiagoakdira. HABITATA: bere izenakadierazten duenez pinu-dietan ateratzen da. Halaeta guztiz, lurra txilarrezestalia dutenpagadietan ere ikus dai-tezke. Onddo hau lehe-

nago ateratzen da, guk zenbait ale Apiril etaMaiatz artean bildu baitugu, eta urte batzuetanAbendu erdian ere atera dira, nahiz eta MaiatzetikUrrira arte bildu batik bat.JANGARRITASUNA: Boletus edulis eta Boletusaereus baino handiagoa, hau ere oso jangarri pre-ziatua da.Mami sendo eta zuria baina kutikularen azpia arro-sa edo ardo koloreko tonuz tindatua. Freskodagoenean zapore eta usain atseginak ditu; lehor-tuz gero, ordea, biziegi eta aromatiko samarra.

UDAZKENEKO(Boletus edulis)

ONDDO BELTZA(Boletus aereus)

ONDDO ZURIA(Boletus aestivalis)ONDDO PINUA

(Boletus pinicola)

34EH 69 Zk.

35EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAKDESKRIBAPENA: txapelak 3-6 zentimetroko diametroa du.

Hasieran ganbil-zilborduna da, gero lautua eta tronpeta edoinbutu formaduna, eta txapel erdia eta hankako barrunbeakomunikaturik daude. Ertz uhindu eta irregularra du.Txapeleko azala kolore marroi ilunez zuntzeskatsua da, azpihoriaren gainean. Himenioa ia leuna da, tolesturarik gabe-koa, baina dekurrente eta erradialki altzoduna, eta erabathoria edo arrosa-laranja. Hanka luzea, altzoduna, hauskorraeta leuna da, askotan sakatua, urre-hori eta laranja-horiarentarteko kolorekoa, baina oinaldean zurixka.Espora zurixka,leun eta eliptikoak.Saltsa-perretxiko hori hulana antz handikoa da, baina hime-nioko tolesturak oso markaturik dayde eta kolorea purpura- hori eta gris-zurbilaren tar-

tekoa da.HABITATA: Cantharellushau espezie berantiarrada eta ugaria zenbaitlekutan. Talde handitanateratzen da, mendikokoniferoak dauden lekuhezeetako goroldio etabelarretan. JANGARRITASUNA:jangarri ona da.Cantharellaceae gehie-nak bezala, hau ere oso egokia da iharturik kontserbatzeko.Hemendik gertu dauden Landetan, ugaria izateaz gain, osopreziatua da.Mami mehe, elastiko eta kolore kremakoa. Zapore geza etaperretxiko edo eztainu-belar usaina.

DESKRIBAPENA: txapelak 2-6 zenti-metroko diametroa du eta mehea etaelastikoa da. Bere kolorea gris-iluna

edo arre-horia da eta inbutu forma du.Erdian zulaturik dago eta hankarenbarrunberaino jarraitzen du. Ertzaokrea edo ez hain okrea, eta oso uhin-

dua. Himenioa orri-formako tolesturairregularrek osatzen dute. Tolesturahauek arrosa zikin kolorea edo gris-horia dute eta nerbio tartekatuak ikusdaitezke. Hanka sakatua du, koloreokre horikoa, oinalderantz estutua, etaazala luzetara ildokatua.Espora zuri,leun eta eliptikoak. Var. Lutescens barietatearen txapelaeta hanka laranja-horiak dira. Zenbaitmikologorentzat azken hau eza daCantharellus tubaeformisaren barieta-tea, espezie desberdina baizik.HABITATA: espezie hau erdi arruntada. Udazkenean ateratzen da multzosoropildu edo sortakatuetan, silize-lurretan, bai hostozabal eta bai konife-roen azpian. JANGARRITASUNA: Cantharellusguziak bezala, jangarri ona da.Mami mehe, sendo eta elastikoa, kolo-re zuri eta horikoa. Zapore geza etausain lurrintsu samarra.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: txapelak 4-10 zentimetroko diametroadu eta hasieran ganbila da, baina gero lautua eta erditiksartua, eta ertza uhindua. Himenioa tolestura lodiek osa-tzen dute, ongi markatuak, irregularrak, tarte-nerbiodunak,anastomosatuak eta oso dekurrenteak. Hanka lodia, zilin-drikoa, leuna eta txapelaren kolorekoa, oinalderantz estu-tua. Espora hori leun eliptikoak ditu.Barietate batzuk badaude: var. Amethystea, txapel erdi liladuena: var. Bicolor, txapel zuria eta himenio horia; var.Pallida, mehe eta zurbilagoa; etab. Baina kontuz ibilibehar da Omphalotus illudens pozoitsuarekin ez nahaste-ko, pozoidura asko gertatu dira Euskal Herrian perretxikohonengatik. Azken espezie hau handia-goa da, laranjagoa, eta talde trinkotanateratzen da, oinetatik elkarri atxikirik,haritzen motzondoetan. Gainera,hanka luzeagoa eta makotua du, ez duarbeletxeko usainik eta amoniakoarenbidez kolore berdea hartzen du.Oraintsu arte, Cantharellaceae familiaAgaricales ordenean sailkaturik zego-en. Gaur egun ordea, Aphyllophoralesordenan sartzen da, Clavariacea fami-liaren ondoan, eta hiru generotan bana-tzen da: 1. -Cantharellus, orrien antze-ko tolesturak dituztenak. 2. -Craterellus,himenio leun edo tolesturadun antzeko-ak. 3. -Pseudocraterellus, aurrekoarenantz handikoak, zenbait mikologoren-

tzat subgeneroa baizik ez da.Cantharellus generoa oso interesga-rria da, bertako espezie guziak janga-rri bikaintzat hartzen baitira.HABITATA: lurrean ateratzen da uda-berriaren hasieratik udazkenarenbukaera arte, batez ere silize lurretan,bai hostozabal eta bai koniferoenazpian. JANGARRITASUNA: jangarri bikai-na da, ugaria sasoien arabera, etasaltsak edo gisatuak egiteko oso pre-ziatua. Zizahoria espeziearen formatipikoa erabat horia edo laranja-horiada, mundu guzian ezaguna eta pre-ziatua.

DESKRIBAPENA: txapela hasieran ganbila da etagero lautua, 5-10 zentimetroko diametrokoa. Batzuetanerditik sartua ageri da eta ertza ildokatua du, estaltzenzuen azala erdialderatu eta gero orrien bukaera agerianutziz. Txapeleko azala aise askatzen da erdiraino. Alegaztea denean kolore zurixkakoa da eta tindu arrosa-zurbilak ditu, baina normalean adreilu kolorea edo arre-arrosa da eta erdialdean okrea. Orriak hertsiak etabatzuetan urkilatuak dira, kolore zurikoak, baina alezaharrek herdoil koloreko orbanak dituzte. Hanka zilin-drikoa eta zuria, baina oinaldean iluntzeko joera du.Mami trinko eta zuria. Urren antzeko zapore geza bainaatsegina. Ez da usainik nabaritzen %10eko sulfato ferrosodisoluzio tantaz bustiz gero, arrosa-bizi kolorea hartzen du(gilberde orri zuriak bezala). Espora zuri eliptikoak ditu, iso-latutako garatxo amiloidez apainduak. HABITATA: Russula jangarrien arteko goiztiarrena da hau.Arruntenen artekoa Maiatzetik Urrira arte ateratzen da, sili-ze-lurretako hostozabalen azpian batez ere

JANGARRITASUNA: jangarri bikaina. Gibel urdinarenforma batzuekin nahas liteke, baina berehala ezagutzen daazken hau, ez baitu sulfato ferrosoz kolorea aldatzen, etaorri urdaikarak ditu gainera. Arau orokor gisa, Russulabatek gordinik gustu geza baldin badu jangarria dela esandezakegu. Beraz, ez jan minak edo gustu txarrekoak dire-nak.

SALTSA-PERRETXIKO HORIA(Cantharellus lutescens)ZIZAHHORIA

(Cantharellus cibarius)

SALTSA PERRETXIKO HORIHULANA(Cantharellus tubaeformis)

GIBELARROSA GOIZTIARRA(Russula vesca)

36EH 69 Zk.

37EH 69 zk

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAKDESKRIBAPENA: oro har, hauek dira ezaugarri nagu-

siak: ertaineko Russula, Euskal Herrian arrunta, odola-ren koloreko txapela, orro dekurrente eta okre-horiak,hanka zurixka, partzialki gorritua, zapore mina eta min-gotsa.Txapelak 4-10 zentimetroko diametroa du. Txapelmamitsu eta gogorra da, hasieran ganbila eta gero lau-tua, erdialdean sartua eta ertza leuna edo, zaharradenean, ildokatu antza. Txapeleko azala andatua da, ezaskagarria, hasieran distiratsu samarra, gero matea,odol-gorri kolorekoa, baina batzuetan kolorea galtzen dupartzialki. Orriak nahiko bakanak dira, estuak, mako-tuak, dekurrente antzak eta krema-okre kolorekoak.Hanka lodia, gogorra eta zurixka da, partzialki gorritua, etazaharra denean, horitzeko edo tonu arreak hartzeko joera du.Isolatutako garatxo amiloidez apaindutako espora okreak etaia esferikoak. Halaber, zistidioak eta dermatozistidioak ditu.

Pinudi gibelubelarekin nahas liteke, hau ere arrunta da, etakoniferoetakoa, baina honen txapelak tonu moreak ditu,orriak limoi kolorekoak eta ez-dekurrenteak dira, eta amonia-ko tantaz bustitzerakoan, 5-10 minuturen buruan arrosa kolo-

rera aldatzen dira.HABITATA: uda-udazke-nean koniferoen azpianateratzen dena, pinudie-tan batez ere. JANGARRITASUNA: ezda jangarria, zapore min-gar eta mingotsa baitu.Mami lodi eta zuria, haus-kor samarra. Zapore min-garra eta mingotsa bate-ra. Frutaren antzekousain pixka bat.

DESKRIBAPENA: gibeliun orrizabalaoso handia da. Bere txapelak 20 zentime-trorainoko diametroa du. Hasieran ganbilada, baina gero lautua, erdialdean sartuaeta ertza biribilkatua. Txapeleko azalamatea da, balusatu antzekoa, batzuetanpitzatua, eta hasieran kolore zurixka du,gero ilundu egiten da kolore beltz-horiahartuz eta azkenean beltza. Orriak anda-tuak, lodiak eta oso bakanak dira eta tar-teka orriska asko dituzte. Hasieran krema-zuriak dira, eta igur-tziz gero gorritu egiten dira, baina gero kolore gris eta beltzahartzen dute. Hanka motza, lodia, gogorra eta hasieran zurix-ka, baina iluntzeko eta besteko joera du. Esporak zuriak eta iaesferikoak dira eta apaindura amiloideak ditu, saretu antzeko-ak. Russulen arteko dozena erdi bat espeziek antz handiadute, eta belztu ere egiten dira, baina haiek denek orri hertsia-goak dituzte, beste ezaugarri makro eta mikroskopikoenantzera.

HABITATA: gibeliunorrizabala oso perretxi-ko arrunta da. Udan etaudazkenean ateratzenda, bai hostozabal etabai koniferoen basoe-tan, bai kare eta bai sili-ze-lurretan.JANGARRITASUNA:jangarria da, baina osotxarra. Hobe da uztea.Mamia trinkoa, gogorraeta zuria, baina ebaki-tzerakoan, zenbaitminutu pasa ondoren,

gorri-ilunera aldatzen da, alea gaztea bada batez ere, etaberanduxeago asko belzten da. Zapore geza eta fruta usainadu.Mikofagoek, hots, perretxikotara jateko asmoz bakarrik joatendirenek, Russula generokoak bereizten jakinez gero, errazadute, zalantzarik gabe, Russula hori jangarria denetz jaki-tea. Horretarako aski da zati txiki bat ahora eramatea. Minabada ez jan.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: gibelzuri orrizabala osoperretxiko handia da. Txapelak 5 zentimetrorai-noko diametroa du. Hasieran ganbila da eta gerolautua, inbutu formakoa. Txapeleko ertza biribil-katua du, eta azala zimurra eta matea, hasierankolore zuri-zikinekoa eta gero okre-zuria. Orriaklodiak, ez oso hertsiak eta andatu edo dekurren-teak dira, hasieran zurixkak baina gero okreak,eta askotan herdoil koloreko orbanak ditu. Hankalodi, motz, bete eta gogorra du, kolore zuri-mate-koa.Esporak ia esferikoak dira, kolore zuri-kremako-ak, eta apaindura amiloide erdi-saretuak. Russula chloroi-des eta Russula pseudodelica espezieek ere antz handia

dute, baina lehenaren orriak mehe eta hertsiagoak dira etaisla urdin berdea dute, perretxiko txikiagoa da gainera etahanka meheagoa du. Bigarrenaren orriak horiagoak dira etatxapeleko azala zurixkagoa eta ez hain zimurtua. Horrezazgain, ezaugarri mikroskopiko desberdinak dituzte. Esporak esferikoak edo elipsoidalak dira eta apaindura ami-loideak dituzte (iodo disoluzio tantaz bustiz gero urdinduegiten denari deitzen zaio “amiloide”). Azkenik, denak arbo-len sustraien sinbiomteak dira. Russula generoak 350 espe-zie inguru ditu eta barietate eta forma pila. Oso generoinportantea da, Euskal Herrian ugari eta preziatu baita etahauetako batzuk jan ere egiten dira, gibelkiak eta gibelurdi-nak izenez ezagutzen direnak alegia.HABITATA: gibel zuri orrizabala udan eta udazkenean ate-ratzen da, bai hostozabal eta bai koniferoen basoetan.JANGARRITASUNA: jangarri txarra da, botatzekoa.

DESKRIBAPENA: txapelak 5-10zentimetroko diametroa du eta hasie-ran ia esferikoa da, gero lautua etaazkenik erditik sartua. Txapelekoazala ez zaio aise askatzen eta egu-raldi hezean distiratsua da, baina girolehorrean matea. Bere kolorea laran-ja-hori-bizia edo laranja-gorria da, etaalde horiak ditu. Orriak ez dira osozabalak. Nahiko hertsiak, andatuaketa hauskorrak dira, hasieran kremakolorekoak eta gero okre eta horiak,eta limoi bizi koloreko ertza dute.Esporak ia esferikoak dira, kolorehori-argikoak, eta apaindura amiloidesaretua dute. Halaber, zistidioak ditu. Russula eder honek, amanita caesare-aren antz handia du, kolore berdintsuabaitu.HABITATA: udaberritik udazkenera

arte ateratzen da leku heze eta laio-tzetan, bai hostozabal eta bai konifero-en basoetanJANGARRITASUNA: jangarri ona da.Euskal Herrian arrunta da eta ezagu-

tzen erraza, Amanita caesarearenantzeko kolore ederra baitu, eta bereorri horiek ertz horia.Mami zuria, baina txapeleko azalazpian horia. Zapore geza. Usainik ez.

PINUDI-GIBELGORRIA(Russula sanguinea)

GIBELZURI ORRIZABALA(Russula delica)

GIBELILUN ORRIZABALARA(Russula nigricans)

GIBEL KULETOA(Russula aurata)

38EH 69 Zk.

39EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: txapeleko azala matea da, ezoso askagarria txapeletik, batzuetan berdeznahasitako kolore zurikoa ale gaztea bada, bainagehienetan kolore hori-berde eta gardinga-berde-aren tartekoa, batzuetan besteetan baino iluna-goa, eta krema-zurizko azpialdearen gainean osopitzatua. Orriak andatuak edo ia libreak dira,lodiak, estuak, erdi bakanak, urdaikara antzeko-ak, azpian nerbioz tartekatuak, orriskarik gabeko-ak eta zuriak, baina batzuetan, kremak eta islaarrosadunak. Hanka motza, lodia, betea eta zuriada, eta azalean zimurtua. Mamia zuria, trinkoa etahauskorra. Harrak aise jotzen du, alea zaharradenean batez ere. Zapore geza eta fruta usaina, bainazaharra denean ez, orduan txarra baita. Esporak zuriak eta

ia esferikoak dira eta apaindura amiloide ez-saretuak dituz-te. Azkenik, %10eko sulfato ferroso disoluzio tantaz bustizgero, kolore hori-laranjara aldatzen da (honela bereiztenbaita Russula cyanoxantharen forma berdeetatik). Jangarribikaina da, baina kontuz ibili behar da Amanita phalloideshilgarriarekin ez nahasteko. Hau ere berdea da, baina han-kan bolba eta eraztuna du, txapela aise askatzen da han-katik, orriak libreak dira, ez dira hankaraino ailegatzen ale-gia, eta mamia zuntzezkoa da. HABITATA: ekainetik Azarora arte ateratzen da hostozaba-len basoetako goroldio eta belarretan, batez ere hariztietan,eta noizbehinka koniferoen azpian. Txapela hasieranhemisferikoa da, gero lautua edo konkorduna, 5-10 cm-kodiametroa, eta ertza leuna. JANGARRITASUNA: Russula guzien artean jateko hobe-rena da gehienen iritziz. Hau da benetako euskaldunen“gibelurdina”, nahiz eta askotan, nahasmenduz, besteRussula jangarriei izen eman. Jangarri bikaina da.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K DESKRIBAPENA: txapela hasieran hemisferikoa da,gero lautua, eta 5-9 zentimetroko diametroa du.Txapeleko azala kolore okre uniformekoa da, likatsusamarra eguraldi hezean, eta lehor dagoenean leunaeta distiratsua. Ertza leuna, ez ildaskatua. Orriak askihertsiak, andatuak eta hankaren kolorekoak. Hankabetea eta zilindrikoa, baina lodiagoa oinaldean.Txapelak baino kolore zurbilagoa du hankak, eta argi-xeagoa goialdean.Esporak zurixkak eta eliptikoak dira eta apaindura ami-loide erdi saretua du. Russula ochreoleucak antz han-dia du, baina txapelak kolore okrea du, ez okrea, etahanka zuri-grisaxka da, ez okrea. Honen mamiak ezdu inongo usainik gainera.Russula generoa taldeka banatzen da. Mikologo guziek ez dute ezaugarri bera hautatzen sailkapena egiteko eta horre-

la, kolore, zapore, espora-jalkin eta erreaktibo kimi-koekiko aldaketen araberako banaketak aurkitukoditugu. Russulak makrokimikoki ikertzeko erreakti-bo erabilienak hauek dira: anilina ura, %10eko sul-fato ferrosoa, %2ko fenola, amoniakoa, sulfobanili-na eta guaiako-tindura. Mikroskopioz berriz: melzerlikidoa (iodoa, potasio-ioduroa, klorala), sulfobanili-na eta amoniakoa. Russulen ikerpenerako osolagungarriak dira erreaktibo kimikoak.HABITATA: gibelokre konpotausaiduna perretxikoberantiarra da. Udazkenean ateratzen da, pagoenazpian batez ere, eta oso gutxitan haritz edo koni-feroen azpianJANGARRITASUNA: bere zapore mingarra delaeta, Russula hau ez da jangarria.

DESKRIBAPENA: hasieran txapel ganbila du, bainagero lautu egiten da. 6-12 zentimetroko diametroa dueta ertz leuna, baina batzuetan ertza ildaskatu samarraizan daiteke. Txapeleko azala leuna, distiratsua, etaeguraldi hezean likatsu antza, kolore okre eta horikoa,baina batzuetan tonu berdeak ditu. Orriak andatuakdira, erdi hertsiak eta zuriak. Hanka zilindrikoa eta kan-potik zimurtua eta zurixka, baina hezetasuna dagoene-an gris zikinera aldatzen da, alea heldua denean batezere, eta giro lehorrean kolore horira jotzen du. Esporakzuriak dira eta apaindura amiloide saretua.Gibelkorbe konpotausaiduna antz handikoa da, bainakolore okre uniformeko txapel, hanka, mami eta orriakditu, eta sagar konpotaren usaina dario gainera.Halaber, Russula claroflavak antz handia du, baina honentxapela hori-horia da eta orriak okreak dira, ez zuriak.Hankak besteko joera du gainera eta urki eta haltzen azpianateratzen da beti.HABITATA: perretxiko horixka hau oso arrunta da udan eta

udazkenean. Gehienetan silize-lurretan ateratzen da, baihostozabal eta bai koniferoen azpian.JANGARRITASUNA: nahiz eta pozoitsua ez izan, ez dujateko balio.Mami zurixka, hauskorra eta oso giro hezean grisaxka. Ezdu usainik eta zaporea mingar antzekoa, orrietan bereziki.

D E S K R I B A P E N A :Russula gehienek beza-la, honek ere hasierania txapel esferikoa dueta gero lautua edo ialautua, 15 zentimetro-rainoko diametrokoa.Txapeleko azala erdiaskagarria da, eguraldihezean likatsu eta disti-ratsua eta giro lehorre-an zimurtua eta nerbioerradialez apaindua.Oso kolore aldakorradu, eta kolore desberdi-nak batera askotan(morea, berdea, arbel-grisa, lila, arrosa, etab.), haien artean nahasiak edo berezi-tuak. Orriak aski hertsiak dira, estuak, lodiak, andatuak,zuriak eta elastikoak edo urdaikarak, behatza pasatzerako-an hausten ez direnak alegia, berriro zeuden bezala geldi-tzen baitira, eta tarteka nerbioak ikus daitezke. Hanka zilin-driko eta lodia du, oinalderantz estutua. Hankako azalazimurra da, eta gehienetan zuria, baina noizbehinka lauso

lila edo gorriz estalia. Esporak ia esferikoak eta

zuriak dira eta isolatutakogaratxoek osatutako apaindu-ra amiloideak dituzte. Euskal Herriko leku askotanperretxiko hau, “urretx” izenezezagutu beharrean “gibelurdin”izenez ezagutzen dute, nahizeta aurrenekoa izan berebenetako izena.HABITATA: oso perretxikoarrunta da. Udan eta udazke-nean ateratzen da, bai hosto-zabal eta bai koniferoen baso-etan.JANGARRITASUNA: jangarri

bikaina, Euskal Herrian asko izaten da, baina kontuz ibili,perretxiko honen barietate berdeek Amanita phalloides hil-garriaren antza baitute. Griseinae sekzioko Russulek ereantz handia dute, denak dira jangarriak, baina hauek kremakoloreko orriak dituzte, eta sulfato ferrosoz laranja koloreahartzen dute. Mami zuria du, morea txapeleko azal azpian.Urren antzeko zaporea du. Ez da usainik nabaritzen.

GIBELURDINA(Russula virescens)

GIBELOKRE KONPOTAUSAIDUNA(Russula fellea)

URRETXA(Russula cyanoxantha)GIBELKORBE HANKAZURIA

(Russula ochroleuca)

40EH 69 Zk.

41EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAKDESKRIBAPENA: txapelak 6-20 zentimetroko

diametroa du eta hasieran ia esferikoa da, bainagero lautua edo ia lautua. Txapeleko azala mateada eta kolore aldakorra du, oliba-berde , purpuraeta gris-morearen artekoa, biak nahasirik askotan.Orrien erdi bakanak eta andatuak dira eta hanka-ren aldamenean tarteko nerbioak ikus daitezke.Orrien kolorea hori eta okre-horiaren tartekoa daeta askotan, txapel-ertzaren ondoko orri-ertzakoloreztatua izaten da. Hanka mardula eta gogo-rra da, eta azala zimurtua eta zuria, gehienetankarmin kolorez tindatua goialdean eta herdoil-marroiezoinaldean. Isolatutako garatxoz apaindutako espora horiak ditu.

Txapeleko azalean ez du, ez dermatozistidiorik ez hasikin-hifarik. Russula alutaceak Russula olivacearen forma moresken

antz handia du, baina txikiagoa da eta txapelean azalleuna eta distiratsua du. Gainera hanka goia karminkolorez tindaturik eduki beharrean, oinaldea du tinda-tua.HABITATA: perretxiko hau mardula da, eta udan etaudazkenean ugaria, pago eta mendiko urkien azpian.JANGARRITASUNA: kasu Russula honi! Orain delazenbait urte, pozoidura batzuk izan ziren Italian,perretxiko hau labean eginda jaten zenean. Espeziehau Euskal Herrian asko jaten zenez, ikerketak eginziren, ea hemen ere pozoidurak gertatzen ziren jaki-teko, eta halaxe gertatzen zen labean eginez gero,Italian bezalaxe, baina behin ere ez frijiturik edo mole-tan janda.Mamia lodia eta zuria da eta %2ko fenoldisoluzioz purpura kolorea hartzen du. Zapore gezaeta fruta usain pixka bat.

DESKRIBAPENA: oro har,zenbait ezaugarri nagusirenbidez ezagutzen da: txapelmorea, limoi-hori koloreko orri-hertsiak, oso zapore mingarre-ko mamia, lila kolorez partzialkitindatutako hanka zuri-horixkaeta, guziaz gain, amoniakoakeragindako erreakzioz koloregorri edo arrosakoa. Txapelak4-10 zentimetroko diametroadu. Hasieran ganbila da etagero lautua, titiduna edo ezhain titiduna, eta erditik sartua.Txapeleko azala, forma tipiko-an, purpura-more kolorekoada, var. Mellina barietateanhoria eta var. Viridisean berdea.Horrezaz gain, distiratsua eta ozta-oztatxapeletik askagarria. Orriak andatuakdira, dekurrente antzekoak batzuetan,oso hertsiak, meheak, eta limoi-horikolore berezia dute. Hanka zuri-horixka

da, lila edo purpura-arrosaz tindatua,gogorra eta fusiforme antza.Esporak ia esferikoak dira, kolore okre-zurbilekoak, eta apaindura amiloide iasaretua du. Halaber, zistidioak eta der-matozistidioak ditu. Russula queletii

espeziearekin nahas liteke,antz handikoa baita, baina txa-pelak ertz ildokatua du, kremakoloreko orriak, ez horiak, etasagar usaina, eta guziaz gain,bere mamia ez da amoniakoerreakzioaren bidez aldatzen.Russula torulosak ere antz han-dia du eta leku berdinetan ate-ratzen da, baina hanka motzaeta lodia du, eta dena erabatmorea da. Bere txapela moreiluna da, orriak okreak eta betiitsas aldeko pinudietan atera-tzen da, eta guziaz gain, amo-niakoaren bidez ez da mamiaaldatzen.

HABITATA: oso berantiarra da.Koniferoen azpian ateratzen da Irailetiklehen hormatera arte. Euskal HerrikoRussula arruntenetakoa da hauJANGARRITASUNA: ez da jangarria,zapore mingor eta mingotsa baitu.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: aise ezagutzen da perretxiko hau.Alde batetik orriek eta txapelak duten koloreagatik,baina guziaz gain, oinaldean duen iodo edo iodoformousain bereziarengatik.Gibelubel iodousaindunaren txapelak 4-10 zentimetro-ko diametroa du. Hasieran ganbila da, baina gero lau-tua eta erdialdean sartua. Txapeleko azala matea etaez-distiratsua da, kolore more ilunekoa, baina erdialde-tik marroi-morea, eta eguraldi euritsua dagoenean kolo-rea galtzeko joera dela bide horira jotzen du. Orriakandatuak eta hertsiak dira, hasieran zurixkak eta gero,esporak helduak direnean, okre-horira aldatzen dira.Hanka luzea, zilindrikoa eta oinaldean lodiagoa, kolorezurikoa, baina askotan oinaldean arrosaz nahasia. Esporak ia esferikoak dira, kolore okre-horikoak, eta apain-

dura amiloide saretuak ditu.Russula ugari dagoenez, osozaila da sailkatzea, antz handia baitute denek. Bereizteko,zenbait ezaugarriz gain (zaporea, txapel eta orrien kolorea,

ateratzen den lekua, etab.), mamia usaindu behar da.Usaina nabaritzeko, perretxikoa igurtzi egin behar dabehatzez, orrietan bereziki, eta gero, sudurrarenaldamenean jarri eta zenbait arnasartze egin.Usaimen ona dutenek (normalean erretzen ez dute-nek) Russulak bereizteko abantaila dute.HABITATA: espezie hau beheko altitudeetako pinu-dietako espezie tipikoa da. Udan eta udazkeneanateratzen da, silize-lurretan batez ere.Itsas aldeko pinudietan ugaria, batez ere Iparraldean.JANGARRITASUNA: jangarri kaxkarra da. Mamiazuria da, baina txapeleko azal azpian lila, eta hanka-koak kolore gorri iluna hartzen du goialdean sulfoba-nilina tantaz bustitzean.

DESKRIBAPENA: txapelak 4-10 zen-timetroko diametroa du. Lodia etagogorra da, hasieran ia esferikoa etagero ganbila. Txapeleko azala gorri-gorria da, nahiz eta batzuetan, var.Lactea barietatean, zurixka edo kremakolorekoa izan. Txapeletik askagarriantza da, matea, lausoduna, gorri-matez pintatutako igeltsuzko perretxi-koa balitz bezalakoa. Orriak krema-zuri kolorekoak dira, aski hertsiak etaandatuak edo ia libreak, eta batzuetantxapel-ertzaren aldean orri-ertza gorriaizaten da. Hanka lodia da, oso gogo-rra, trinkoa, zilindrikoa eta batzuetanklabiformea, kolore zurikoa, bainaarrosaz edo karmin-gorriz tindatusamarra edo oso tindatua. Esporak krema kolorekoak dira, ia

esferikoak, eta apaindura amiloidesaretua dute. Zistidio handiak eta der-matozistidio meheak ditu.Russula roseak antz handia du, bainaazken honek klera-zuri koloreko hankadu, batere gorririk gabekoa, biguna,eta meheagoa. Gainera zapore gezadu, ez mentolak bezalakoa, eta sulfo-banilinaz gorritu egiten da hankarengoialdean. Russula pseudointegrakere antz handia du, baina honen orriakokre-horiak dira, mamia mingotsa,hanka ez hain gogorra eta lapitz edozedro egur usaina du.HABITATA: asko ateratzen daEkainetik Azarora arte, bai konifero etabai hostozabalen azpian, batez erepagadietan. JANGARRITASUNA: jangarri kaxka-

rra, ez du jateak merezi.Hau da Russula guzien artean gogo-rrena. Mami zuri trinko gogorra. Zapore geza,baina noizbehinka mingots antzekoa,eta mastekatu eta gero arnasartzera-koan, mentol kutsu fresko pixka batnabari daiteke.

GIBELOLIVA(Russula olivacea)

GIBELUBEL IODOUSAIDUNA(Russula turci)

PINUDI-GIBELUBELA(Russula sardonia)

GIBELGORRI HANKAGOGORRA(Russula lepida)

42EH 69 Zk.

43EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: errusulazeo familiari izenaematen dion Russula generoa garrantzitsuenada, aurretik ikusitako esnekiekin familia osa-tuz, haiek bezala, neurri erdi eta handi bitarte-ko karforoak dituzte, txapelek ertzak biribilka-tuak dituztela, hanka oso motzak, txapelarekinparekatuz, orri dekurrente edo andatuak etabatez ere bere bizkorrezko mamia, klarionabezala zatitzen dena eta gainera ez dute latexjariotzen.Irudituriko espeziea, gorri edo purpura kolore-ko gibel taldearen ordezkatzaile tipikoa dugu,guztiz mingarrak, hasieran txapela ganbil aur-kezten du, gero planatu edo pixka bat zapaldua, baina ertzak

biratuak dituela, neurri erdikoa, 5-7 zentimetroko diametrokoa.Azala hezea, baina ez likatsua, gorri-purpura edo gorri-ardokolorekoa, ertzetarantz gorri eta argiagoa eta erdian txit iluna,ia beltza kolorekoa. Hanka motz eta sendoa, 2-6,5 x 1-2 zen-timetrokoa zilindrikoa, azala lehorra, leunki zimurtua, arrosa-gorri, karmin kolorekoa, edo salbuespenez zuri kolorekoa.Txapelaren azpiko orriak andatuak, fino eta estuak, hasieranzuri edo krema kolorekoak, gero, esporek eragina, okre kolo-rekoak. HABITATA: iraila erditik eta abenduaren erdi bitartean guztizarrunta, koniferako oihanetan, non eta salbuespenez faltatzenden.JANGARRITASUNA: beren mingar zaporez, gastronomikobaliorik gabe. Mami trinko eta gogorra, bizkorrezko ebakidu-raz, zuri kolorekoa, errefau usain eta mingar zaporekoa.

DESKRIBAPENA: tamaina ertaineko perretxikoa da, etatxapelak 6-10 zentimetroko diametroa izan dezake. Uda-udazkenean azaltzen da hostozabalen azpian, batez erepagadietan, hasieran ganbila, gero laua edo, eta azkenikerdialdea sartua eta ertza ildaskatu samarra edo kanaldunaperretxiko helduetan. Azala leuna eta distiratsua du, kolorea

arrosa-gorrixka ertzetan, eta krema-okrea edo oliba-horiaerdialdean. Orriak hauskorrak ditu, hertsiak, hasieran kremakolorekoak eta azkenik horiak. 6x2 zentimetroko hanka,aukeran motza, hasieran betea, gero leizetsua, azala zuriadu ale berrietan, eta gero, denbora pasa ahala, errauts kolo-rekoa. Espora horiak, globo antzekoak, eta arantza baka-nez eta amiloidez apaindua.HABITATA: espezie arrunta da gure Herriko mendi-paga-dietan.JANGARRITASUNA: mami hauskorra, harroa, zuria etagero errauts kolorekoa, zapore mingarra du, eta usaina,hasieran, sagar-konpotarena eta gero eztiarena.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K DESKRIBAPENA: neurriz ertaina da eta txapelak10-15 zentimetroko diametroa izan dezake, hasie-ran ganbila, gero laua edo, eta azkenik erdialdesartukoa. Azala distiratsua du, kolorea, berriz, arro-sa-ardoa, nagusiki ertzetan, eta erdialdean, oro-korki, kolore galdua izan ohi du, oliba-okrea. Ertzerregularra, inkurbatua eta kanalduna ale heldue-tan. Orri hertsiak, zabalak, erdi itsatsiak, tartekatu-

riko orrixka eta guzti, hasieran kolore krema-okrea, gero-laranja. 6-10x1,8-2,5 zentimetroko hanka, zilindrikoa, oinal-derantz pitin bat loditzen dena, hanka-azala kizkurtua etakolore zurixka, ale helduetan kolore gris-zurbila hartzeko joera badu ere. Esporak globoantzekoak, okre-horiak.HABITATA: uda-udazken aldean ateratzen da hostozaba-lez osaturiko baso hezeetan, silizezko lurraldeetan edo azi-doetan, eta batez ere “Quercus”en azpian. Espezie arrunta

da gure Herrian.JANGARRITA-SUNA: mamihauskorra, zurix-ka, gris-zurbilb i l a k a t z e k ojoera, zaporemingarra etafruta usaina.

DESKRIBAPENA: tamainaertaineko espeziea da, txape-lak 10-12 zentimetroko dia-metroa izan dezake, hasieranganbila da, gero lautua edo,eta azkenik lautua eta erdial-de sartukoa; ertza, berriz,ondulatua eta kanaldunsamarra. Nahiko azal itsatsia,distiratsua, kolore laranja-gorria, baina kolorea galduta-ko edo, guneak ere baditu,izokin-okre kolorekoak, batezere erdialdean, herdoil-okrekolorez zipriztindutako orbanugari eta guzti. Orri sendoak,urkilatuak, hertsi samarrak,itsatsiak edo erdi dekurrente-ak, hasieran krema koloreko-ak, gero okre-horia, herdoil-okre kolo-reko orban txiki eta guzti. 4-8x2-3 zen-timetroko hanka, zilindrikoa, oin erdierraboilduna, azala zuri-zuria, baina

batzuetan alde gorrixkak ere agertzendira, luzaran kizkurtua herdoil-okrekoloreko orbanak, ukitu duten lekuetanbatez ere. Esporak globo antzekoak,

handi apartak, okrekolorekoak, etaapaindura erdisaretua eta amiloi-dea.HABITATA: udaneta udazkeneanateratzen da karez-ko lurretan, hosto-zabalez osatutakobaso hezeetan,azken urte hauetanartadietan ari garabiltzen nagusiki.Nahiko espeziearrunta da gureHerrian.JANGARRITASU-NA: mami trinkoa,

zuria, airearekin iluntzeko joera duena,hasieran zaporea ia gozoa, gero min-garra, usaina, berriz, zedroarena bainaahula, edo frutarena.

GIBELMORE HANKAMOREA(Russula torulosa)RUSSULA DECIPENS

RUSSULA VETERNOSAGIBEL-LARANJA ORINDUNA

(Russula maculata)

44

EH 69 Zk.

45EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

DESKRIBAPENA: Tricholomopsisgeneroa Tricholomaceae familiakoa daeta bere espezieak koniferoen egurta-rretan ateratzen dira eta beren orrihoriek ertzeko ileak dituzte. Pinu-ziza arrunta aski handia da etabere txapelak 12 zentimetrorainoko dia-metroa du. Bere kolorea horixka da etaxerlo mehe eta purpuraz estalia, batezere erdialdean. Mamitsua eta ganbila daeta ertza zurbilagoa eta biribilkatua du.Orriak hertsiak, meheak eta hori-horiak

dira, eta ertzak matazatuak dituzte. Hanka nahikolodia, zuntzezkoa eta txapelaren kolorekoa. Mami trin-ko, larrukara, zuntzezko eta kolore horikoa. Zaporemingotsa eta ia usainik gabea. Esporak zuriak, ttantta-dunak eta arrautza formakoak dira. Ertzeko zistidioakere baditu. Tricholomopsis decorak antz handia du, baina honentxapel horia ardo kolorekoak ez diren ezkata marroiekestaltzen dute.HABITATA: perretxiko hau arrunta da gure pinudietaneta uda-udazkenean ateratzen da koniferoen egurzatietan.JANGARRITASUNA: ez da jangarria eta batzuentzatsusmagarria da. Honengatik, eta zapore mingotsaduelako, ez du merezi honelako alerik jateak.

DESKRIBAPENA: neurriz ertaina daperretxiko hau, txapelak 6-8 zentime-troko diametroa izan dezake. Hasieranglobo antzekoa, gero ganbila eta azke-nik ganbil-konkorduna; ertza, berriz,biribilkatua, enparatua, erdi iletsua etaapendizeduna; hasieran zurixka, gerotxapelaren kolorekoa. Azala banaga-rria, lodia, likatsua giro euritsuan, disti-ratsua lehorrean; kolorea laranja-gorrixka, zuntzexka edo ezkata iluna-goz estalia, batez ere ertzaren ingu-ruan. Orri hertsiak, meheak, muxarra-tuak eta orrixka nahasi ugari; kolorea,berriz, zurixka eta krema tartekoa,igurztean iluntzen ez dena. 8-10x1-1,5zentimetroko hanka, zilindrikoa, oinpuntaduna, kurbatua, gorantz doan

armila zuntzexkatsu-ezkatatsua, txa-pelaren kolorekoa, eraztun zabal zurix-kan amaitzen dena, eta eraztunetikgora erabat zuria dena.HABITATA: udazkenean hazten da lurhareatsuetan eta koniferoen azpian;ez derrigorrez itsaso inguruan. Bakana

Euskal Herrian, ez ordea FrantziakoLandetan.JANGARRITASUNA: mami trinkoaeta zuria txapelean, zuntzezkoa han-kan, airearen eraginez iluntzeko joerabadu ere. Irin-usaina eta zapore gozoaeta irin kutsukoa, baina gero mingotsa.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: gorri koloreko gibelen artean,hona ekartzen duguna, gure hostogalkorrezkooihanetan arruntena dugu.Neurri erdi eta txiki arteko txapela du, 3-6 zenti-metroko diametroa, salbuespenez gehiago,hasieran ganbil eta erdi esferikoa eta gero planoedo erditik leunki zapaldua, baina ez inbutu edozilbor-formakoak, hasieran ertzak biribilkatuaketa gero zuzenak.Azala heze edo eguraldi hezetan zerbait likatsua,gorri bizi kolore ederrekoa, eguraldi hezetanbatez besteko irregularki kolorekoa galduz,guztizerantsirik eta nekez aldengarririko kutikula duela.Hanka zilindrikoa, hauskorra, 2,5-5 zentimetro x 7-15 milimetrokoa, zuri kolorekoa edo oinarritik hasiz hori

edo okre kolorez zikindurik, azala leun eta lehorraduela.Txapelaren azpiko orriak, andatu, fino eta guztizestuak, haien arteko elkar edo anastomosi gutxi dute-la, hasieran zuri kolorekoak eta gero hori kolorezzikindurik. Mami trinko, bizkorrezko ebakiduraz, usainberezi gabe eta berehalako mingar zaporekoa.Espora-jalkin zuri kolorekoa.HABITATA: espezie arrunta baina ez ugaria, fruituakemateari bakarka eta sakabanatuak orbel arteanagertzen dira, esklerofito hostogalkorrezko oihanetan,pagadietan bereziki, abuztu erditik eta azaroaren erdibitartean.JANGARRITASUNA: beren mingar zaporegatik,espezie hauek baztertu behar dira, nahiz eta entsala-detan, errefau gisa, jangarriak izan.

DESKRIBAPENA: neurri erdi edo txikiko karpoforoak, guz-tiz urguri eta gutxi mamitsuak, txapelak ia 2-4 zentimetrokodiametrokoak dira, hasieran ganbil eta berehala plano-gan-bil dira eta azkenik erditik zapalduak dira, ertzak beherantzbiribilkatuak dituztela, eta orriek eragina batez bestekoildaskatuak, mamiaren mehetasunari esker.Txapelaren azala leuna, berehala lehorra eta mamitik guztizaldengarria, geriza gorri edo arrosa-gorri kolorekoa, erdiabatez besteko kolore gabekoa, beste batzuetan, irudikoabezala, hori edo hori-okre kolorekoak hartzen ditu, zuri-horixka koloretik eta arraitzaren hori kolorerantz aldatzen.Hanka oso fino eta hauskorra, aiseki zatigarria, 3-5 zenti-metro x 5-10 milimetrokoa, zilindriko edo zerbait zinbela,azala zimurtu eta zuri kolorekoa.Txapelaren azpiko orriak fino eta hala nola bakanak dira,lamelularik gabe, ertzean borobilak direla, andatuak, hasie-ran zuri kolorekoak, baina gero, esporek eragina, hori-okrekolorekoak bihurtzen dira, nahiz eta denbora luzez argi kolo-rekoak iraun, irudian ohartzen den bezala. Espora-jalkin

hori-okre kolorekoa.HABITATA: espezie urria, urrian fruituak ematen duena,pagadien orbel artean.JANGARRITASUNA: jangarria baina interes gutxikoa, bereneurri eta urritasunagatik bereziki. Mami oso fino eta haus-korra, zuri kolorekoa, usain berezirik gabe eta zapore ezmingarra.

GIBELGORRI ORRIURDINSKA(Russula mairei)

PINU-ZIZA ARRUNTA(Tricholomopsis rutilans)

TRICHOLOMA FOCALEGIBEL KAMALEHOIA(Russula chamaelontina)

46EH 69 Zk.

47EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAKDESKRIBAPENA: tamaina ertaineko espezie da,

txapelak 10-12 zentimetroko diametroa izan deza-ke. Hasieran kanpai formakoa, gero ganbil titidunaeta konkorduna, azkenean nahiko lautua etakamuski titiduna; ertza inkurbatua, leuna, ilaungabea eta apendizerik gabea. Azala itsatsia, leho-rra, matea, zuntzexkaduna-zetakara hasieran,gero azkenik ezkataduna, kolore arrexka-gorrixka-koa, disko aldean ertzetan baino ilunagoa. Orrihertsiak, zabalak, itsatsiak edo erdi dekurrenteak,makurrak, meheak, tartekaturiko orrika ugari etaguzti, hasieran arrosa isla duen zuri-krema kolore-

koak, gero herdoil-arrexka, batez ere ukitu ondoren. Hanka10-15x1,5-2,5 zentimetrokoa, erdi sabeldua edo erdi sus-traigarria, ale berrietan betea, helduetan leizetsua, zurixkahasieran, arrexka gero oinetik gora, baina goiko puntakkolore zurixkari eutsi egiten dio, baita ale helduetan ere.Espora eliptikoak edo arrautza formakoak, leunak, ttantta-dunak, gardenak eta ez amiloideak.HABITATA: uda-udazken aldean agertzen da, talde han-dietan, maiz koniferoen azpian eta nagusiki pinupean etaoso gutxitan arte edo pago azpian. Espezie arrunta da gureHerrian.JANGARRITASUNA: mami trinkoa, gogorra, zurixka hasie-ran, gero harrek egindako kolore arreko zuloz betea, iausainik gabea irin usain pittin bat izan ezik; zaporea, berriz,mingotsa.

DESKRIBAPENA: Tricholoma sejunc-tum-en hainbat barietate ditugu, halanola, coniferarum, fagetorum, squa-muliferum barietateak, denek dituzteezaugarri mikroskopiko berdeak,, aldebakarrak txapelen edo hanken koloreaeta dituzten habitat ezberdinak dira. T.Sejunctum ereduarekin honako aldeokditu coniferarumek; txapelak 12-15zentimetroko diametroa izan dezake,kolorea ilunagoa, erdialdea ia beltza,azala likatsua edo zetakara baina ezzuntzexkatsua, hanka sendoagoa,behealdea ia puntan bukatzen zaio etakolore arrosa berezia du, zaporeaaskoz mingotsagoa, eta azkenik, lehenadierazi dugun bezala, koniferoenazpian azaltzen da eta ez hostozaba-letan.HABITATA: uda-udazken aldean azal-tzen da mendiko konifero-basoetan,

gure eskualdeari bagagozkioNafarroako Pirinioetan batez ere. Osoespezie bakana da gure Herrian.

JANGARRITASUNA: ez da jatekoa,bere jakera mingotsagatik, urdail-hes-teetako gorabeherak sortaraz ditzake.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: tamaina ertaineko espezieada; txapelak 10-12 zentimetroko diametroa izandezake, hasieran globo antza du, gero lautua etaazkenik erdialde sartukoa; ertza biribilkatua du,ondulatua eta ildokatua edo kanalduna. Azalabanagarria, lodia, lehorra, matea, kolore okrekoa,erdialde ilunagokoa eta ia horia ertzetan. Orri her-tsiak, itsatsiak edo ia dekurrenteak, meheak, orrix-ka nahasi ugari eta guzti, hasieran kolore krema-zurixka, gero herdoil-orban ugariz zipriztindua.Hanka sendoa, 7-10x2-5 zentimetrokoa, zilindri-

koa, oin estutua, gogorra, txapelaren kolorekoa edozurbilxeagoa, goiko puntan matazatsua, erdialdeanhorixka eta behe aldean okrexka-gorrixka. Espora elip-tikoak edo arrautza formakoak, leunak, ttanttadunak,gardenak, eta ez amiloideak.HABITATA: udan eta udazkenean ateratzen da hosto-zabal basoetako ertz eta argiguneetan, batez ere haritzeta gaztainondopean. Arruntegia ere ez gure Herrian.JANGARRITASUNA: mami sendoa, trinkoa eta gogo-rra txapelean, hankan, berriz, zuntzezkoa, krema kolo-rekoa hankaren behe aldean izan ezik, hor arrexkabaitu. Ia usainik gabea, zaporea mingots-mingotsa etaastringentea, basa-sagarren parekoa.

DESKRIBAPENA: tamaina ertaineko espeziea da; txape-lak 10-12 zentimetroko diametroa izan dezake. Hasieranglobo antzekoa, gero ganbila eta azkenik lautu-ganbila;ertza, berriz, ildaskatu samarra. Azala oso zuntzexkatsuaerradialki, likatsu samarra, kolore herdoil arrexka bizikoaeta erdialdean ilunagoa. Orriak zurixka hasieran, okreakukitzean eta herdoil kolorekoak igurztean, hertsiak eraberean, ezberdinak eta muxarratuak. Hanka 6-10x1-2 zen-

timetrokoa, zilindrikoa, bi kolorekoa, zuria eta ilerik gabeagoiko puntan eraztun tankerako gune batetik hasita etaarrexka da oinaldera, azala luzeran zuntzeskatua gazteetaneta errezel batzuk eraztun aldera. Esporak globo antzekoakedo eliptikoak, leunak, gardenak eta ez amiloideak.HABITATA: udan eta udazkenean ateratzen da mendikokoniferoen azpian. Ez da espezie arrunta gure Herrian.JANGARRITASUNA: mami trinkoa, ia gogorra, zuria, bainaarrosa oinaldean eta kutikula azpian, irin-usain ahulekoa,igurztean sendotzen dena eta zaporea mingots samarra.

ZIZA MARROI EZKATATXIKI(Tricholoma imbricatum)

TRICHOLOMA ACERBUM

ZIZA BERDE-BELTZ(Tricholoma sejunctum var coniferarum)

ZIZA ZURI-MARROI(Tricholoma striatum)

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

49EH 69 Zk.

DESKRIBAPENA: txikia edo ertaina izan daiteke,txapelak 6-7 zentimetrorainoko diametroa izandezake. Hasieran ganbila da, gero ganbil-lautua etaazkenik lautua; ertza, berriz, inkurbatu samarra.Azala banagarria, lehorra eta distiratsua, koloregris-zurbilekoa, ezkata txikiz eta erradialki kokaturi-ko zuntzexka gris arreez, denboraren poderioz ertzinguruan horitzeko joera dutenez, estalia. Nahikoorri bakanak, muxarratuak, ezberdinak, tartekatuta-ko orrika ugari eta guzti, hasieran zurixkak, denbo-rarekin horitzen badira ere. Hanka 6-8x0,5-1 zenti-metrokoa, zilindrikoa edo erraboilduna eta maizkurbatu samarra, ale erne berrietan betea, heldue-

tan barrutik hutsa, hanka-azala lehorra eta distiratsua,goialdean, eraztun iletsu ongi zehaztugabearen gaine-an, kolore zurixka, eta oinetik abiatu eta behealde guz-tia eraztuna arte kolore krema, horitzeko joera baduere. Espora eliptikoak edo ia zilindrikoak, leunak, gar-denak eta ez amiloideak.HABITATA: uda-udazken aldean ateratzen da, maize-nik sahatsen azpian leku heze eta zingiratsuetan. Ez daespezie arrunta gure Herrian.JANGARRITASUNA: txapelean mami trinkoa, hankanzuntzezkoa, kolore zurikoa, airearen eraginez horitzekojoera, irin usaina, ebakitzean batez ere, eta zaporegozo eta irin-kutsukoa.

48EH 69 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: tamaina ertaineko espeziea da,txapelak 12 zentimetroko diametroa izan dezake;hasieran ganbila eta konkordun samarra, gero lau-tua edo, titi apal eta kamutsa du, ertza ondulatua,hasieran inkurbatua eta ale helduetan zuzena.Azala banagarria, likatsu samarra giro hezean,leho-rrean, berriz, distiratsua, zuntzexka erradialez etadisko aldean kontzentrikoki kokaturiko oliba arrexkakoloreko ezkatez estalia, hondoa, berriz, oliba kolo-re ilunekoa. Orriak erdi hertsiak, zabalak, muxarra-tuak, tartekaturiko orrika ugari eta guzti, kolorezurixkakoak, hondoa, berriz, berdexka, eta gorrituohi den ertza. Hanka 6-8x1-1,5 zentimetrokoa,motza edo. Behealdea globo antzekoa eta sustrai- garria, betea, trinkoa eta gogorra, kolorea txapelarena baino

zurbilagoa eta ezkataduna, batez ere beheko aldean.Espora eliptikoak, leunak, ttanttadunak, gardenak eta ezamiloideak.HABITATA: uda-udazken aldean ateratzen da kare-lurretan,koniferopean, batez ere pinuen azpian. Espezie arrunta da

gure Herrian.JANGARRITASUNA:mami trinkoa, zurizikina, berdexka aza-laren azpian eta okresamarra oinean;usain ahula eta zapo-re gozoa, irin kutsupittin bat badu ere.

DESKRIBAPENA: txapeleko azal likatsua dutenTricholoma marroien artekoa da perretxiku hauTxapela hasieran ganbila da, gaztain-herdoil kolore-koa, eta 8 zentimetrorainoko diametroa du. Ertzaaltzoduna eta biribilkatu antxa edo oso biribilkatua.Orriak hertsiak eta libreak dira, krema zikin kolore-koak eta herdoil koloreko orbanak ditu. Hanka mar-dula da, zurixka goialdean, baina beheko alderailuntzen joaten da, alde hau zuntzeska marroibatzuek apaintzen baitute. Mamia lodia eta gogorrada, zuria, baina leku batzuetan herdoil kolorea azal-tzen da. Ebakitzerakoan irin usain ahula suma dai-teke, baina ez du irauten.. Esporak zuriak dira, elip-tikoak eta ez amiloideak. Bere zapore txarrarengatik ez dajangarria da. Txapeleko azala liskatsua duen T. Ustaloidesperretxiko marroiak antz handia du eta pagoen azpian ereateratzen da, baina hankaren goialdeko leku zuri etamarroien bereizguneak oso zehatzak dira, eta bere irinusainak iraun egiten du. Bere zaporea, bestalde, oso min-

gotsa da.HABITATA: uda-udazkenean ateratzen da hostozabalenbasoetan, batez ere pagadietan, talde txikiak osatuz, lekuheze eta ilunetan.JANGARRITASUNA: zapore mingots eta txarra du. Ez dajangarria.

DESKRIBAPENA: perretxiko handia da eta txapelak 15zentimetroko diametroa har dezake. Hasieran globo-for-makoa bada ere, gero ganbila da eta azkenean ganbil-lautu bihurtzen da. Ertza leuna, kurbatua eta pittin batondulatua, gingildua eta irregularra da zahartzen dene-an. Txapelaren azala leuna, distiratsua eta arre-okrea-ren eta arre-arrosaren artekoa da eta ertzak lilak izatenditu ale berrietan. Orriak estuak, meheak, askeak etahertsiak dira eta tartekatutako orrika ugari daude, lilakolorekoak ale berrietan eta okre eta horixkak ale zaha-rretan. Hanka 4-8x1-3 zentimetrokoa, trinkoa, lodia,betea, zilindrikoa eta oinalderantz estutua da; bereazala pruinaduna da goialdean eta zuria oso-osorik; aleberrietan zikin kolorekoa da eta zenbait nabardura liladitu, nabarmenagoak oinaldean, mizelioa lila baita. Goniospermum latinezko izenak adierazten duen bezala,esporak angelu-formakoak eta izarratuak dira, kolore zuri-koak.HABITATA: udan eta udazkenean ateratzen da. Biribilaksortzen ditu Logroño, Burgos eta Soriako probintzien muge-

tan dauden mendietako zelaietan.JANGARRITASUNA: mamia zuria, trinkoa eta lodia da txa-pelean eta hankan, berriz, zuntzezkoa. Irin-usaina du aleberrietan eta pittin bat txarra zaharretan; zaporeari dagokio-nez, hertsagarri samarra da murtxikatu eta minutu bat gero-ago.

ZALDUN ZIZA ORRI ZURIA(Tricholoma joachimii)

ZIZA ERAZTUN-HORIA(Tricholoma cingulatum)

ZIZA MARROI(Tricholoma ustale)

ZIZA ORRILILA(Tricholoma goniospermum)

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PERR

ETXI

KOAK

51EH 69 Zk.

DESKRIBAPENA: hau da Amanita phalloi-des-en antz handiena duen Tricholoma. Goitikikusita berdinak dirudite, baina hanka begira-tzen bada eraztuna eta bolba ikusten dira.Tricholoma hau ez da jangarria, bere mamia-ren zaporea mingotsa baita. Bestela pozoidu-rak gerta litezke. Txapela Amanita phalloides-ena bezalakoa da, ia berdina: hori-berdeska,zuntzeska erradial ilunez estalia, ganbila, ditikamutsa erdian eta azala, hezea denean, lis-katsu antxa, baina distiratsua lehortuta baldinbadago. Orri bakan eta zuriak, baina horixkakertzean, eta hankatik urrunduak, gutxi gorabe-hera. Hanka zilindrikoa, zuria eta puntan buka-

tu antzekoa. Mami trinkoa, zurixka barrenetikbaina apur bat horia txapeleko azal azpian. Irinusain eta zaporea, baina azken hau apur batmingotsa. Russula heterophylla-ren etaTricholoma portentosum-aren antza ere badu,biak jangarriak, baina lehenengoaren mamiakzapore gozoa du, ez mingotsa, eta gainera,Russula izanik, bikorrezko egitura du. Horregatik,okertzen bada, klera bat bezala hausten da.Tricholoma sejunctum-en hankaren egituraberriz, zuntzezkoa da. Bigarrenak ere.(Tricholoma portentosum) desberdintasunakbaditu: mami gozoa, ez mingotsa, eta hankak betiislada horia du. Txapela, bestalde, ilunagoa du.HABITATA: uda-udazkenean ateratzen da baikoniferoen eta bai hostozabalen basoetan.JANGARRITASUNA: ez da jangarria.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PER

RETX

IKOA

K

DESKRIBAPENA: bere txapelak 10 zentimetrorai-noko diametroa du. Ganbila da eta batzuetan ditikamutsa du. Gero landuagoa izaten da eta ertzazurbilagoa eta ildaskatuagoa edukitzen du.Txapelaren azala herdoil-marroi kolorekoa da, ilu-nagoa erdialdean eta ezkata txiki, mehe eta zun-tzeskatsuz estalia. Eguraldi hezean likatsua izatenda. Orriak hertsiak eta hortz batez dekurrenteakdira. Beren kolorea hasieran hori argia da, bainagero zahartzerakoan herdoil zikin kolorea hartzendute. Hanka aski luzea eta zilindrikoa da. Hasieranlikatsua eta betea, baina gero kofaduna eta her-doil-gorri koloreko zuntzeskaz apaindua azpi horix-ka baten gainean, baina ez goialdean, parte hau zurbilagoa baita. Mami trinkoa, zurixka-horixka txapelean eta horia

hankan. Irin usaina eta irin mingots zaporea. Esporakzuriak eta eliptikoak dira, ez amiloideak. Tricholomanictitans perretxikoak antz handia du eta zenbait miko-logorentzat espezie bera da. Hau ordea mendiko koni-feroen azpian ateratzen da eta ez urkien azpian.Gainera, bere orriak ez dira hain horiak eta txapelarenertza leuna da. Beste Tricholoma koloredun eta liska-tsu batzuk ere badaude, baina orriak zuriskak dira etaez horixkak, herdoilez zikinduak. Adibidez, Tricholomaustale, Tricholoma ustaloides, Tricholoma albobrune-eum, eta abar.HABITATA: udatik aurrera perretxiko hau arrunta daEuskal Herriko herrialde hezeenetako urkien azpian.JANGARRITASUNA: bere zapore mingotsa dela eta,ez da jangarria.

50EH 69 Zk.

DESKRIBAPENA: bere kolorea erabat horia da.Txapela hasieran ganbila da eta gero laundua.Liskatsu samarra, sufre-hori kolorekoa, eta erdial-dea kolore marroiko zuntzeska edo ezkataz estalia.Orriak hankatik urrunduak, gutxi gorabehera, etakolore horikoak. Hanka zuntzezkoa, lodia eta motzada, txapelaren eta orrien kolorekoa. Mami zurixkabarrenean eta horixka ertzetan. Irin usain ahula du.Espora zuri, leun eta eliptikoak ditu.Amanita phalloides hilgarriarekin nahas liteke, bainahonek bolba du, eta hankan eraztuna. Tricholomasulphureum-ekin ere nahas daiteke, hau ere sufre-hori kolorekoa, baina txikiagoa, eta gainera, hiri-gasusain txarra du. 1958 urtean Iparraldean 12 pozoi-dura izan ziren eta haietako batzuek heriotza eragin zuten,Tricholoma equestre zelakoan Amanita phalloides jan bai-tzuten. Kontuz, beraz, perretxiku honekin.HABITATA: urriaren bukaeran agertzen da eta lehen hor-matea ailegatu arte irauten du. Koniferoen azpian gehiene-

tan, gutxitan hostozabalen azpian, silizedun lurretan.JANGARRITASUNA: Tricholoma hau oso arrunta da etapreziatua Frantziako hego-mendebaldean. Lurralde horre-tan “Bidaou” izenez ezagutzen dute.Jangarri bikaina da, baina Hego Euskal Herrian ez da jaten,gure pinudietan ez baita arrunta.

DESKRIBAPENA: txapelak 12 zentimetrorainoko diame-troa du. Irregularra, ganbila, eta ditidun antxa da. Ertzakmeheak eta ondulatuak ditu. Txapeleko azala liskatsua daeta kolore gris-morekoa, nahiz eta noizbehinka lekubatzuetan kolore horia agertu. Erradialki ateratako edoelkarrekin nahasitako zuntzeska beltz.moreek estaltzendute. Orriak andatuak, lodiak eta bakanak dira. Beren kolo-rea zurixka izanik, horixka-berdexka da. Hanka lodi, zilin-driko eta kurbatua du eta bere kolore zuriak islada horixkadu, goialdean batez ere. Mami zurixka edo horixka. Irinusain eta zaporea. Espora zuri eta eliptikoak. Kontuz ibilibehar da Amanita phalloides-en ale ilunekin ez nahasteko.Azken honen orriak libreak dira eta eraztuna eta bolba ditu.Tricholoma sejunctum eta Tricholoma virgatum espezieekinere nahas liteke, biak susmagarriak, baina azken bi hauekzapore mingotsa dute eta bietako lehenaren txapela horix-ka da eta bigarrenaren hankak ez du islada horirik, eta gai-nera, intsektilkari usain ahula du.HABITATA: pinudietan asko egoten da eta gutxiago paga-

dietan. Agertzen den garaiarengatik oso interesgarria da.Akats larria du ordea, antzeko perretxiko pozoitsu asko bai-tago. Beraz, beharrezkoa da ongi ezagutzea, pozoidurarikez gertatzeko.JANGARRITASUNA: euskal perretxikozale gehienek ezdute perretxikoa biltzen, nahiz eta jangarri bikaina izan.

ZIZA HORI-MARROIA(Tricholoma flavobrunneum)

ZIZA BERDE-BELTZA(Tricholoma sejunctum)

ZIZA ILUN-HANKAHORISKA(Tricholoma portentosum)

ZALDUN-ZIZA ORRIHORIA(Tricholoma equestre)

Arrain EditorialaArrain Editoriala

ARRAIN EDITORIALA

TLF: 94 490 34 04e-mail:

arrain100@gmail.comweb:

www.arrain.es

Arrain EditorialaAntropologiari eta Bioaniztasunari buruz

euskaraz idatzitako lanarik handienaARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUK

ARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUKAntropologiari eta Bioaniztasunari buruz euskaraz idatzitako lanarik handiena

“Kultura Sailak (Hizkuntza PolitikarakoSailburuordetza) diruz lagundutakoa”

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA