GUBAR (Lymantria dispar L.)(LEPIDOPTERA LYMANTRIDAE ... gubara/ljuba mihailovic...JANUAR–JUN,...

JANUAR–JUN, 2008. 1

UDK *453:595.78 Lymantria dispar (497.11)Pregledni rad

GUBAR (Lymantria dispar L.)(LEPIDOPTERA,

LYMANTRIDAE) U SRBIJI

ÇUBODRAG MIHAJLOVIÕ

Izvod: U radu su prikazani viåedecenijski rezultati istraÿivaña gubara (Lyman-tria dispar L.) sa razliøitih aspekata. Dato je sistematsko mesto gubara, sinonimi iareali rasprostrañeña i åtetnosti. Detaçno su opisani pojedini razvojni stadi-jumi i svi stupñevi razviõa gusenica. Zatim je prikazana bionomija gubara u Srbijii hraniteçke, kao i detaçan spisak prirodnih neprijateça konstatovanih na ovompodruøju. Ukazano je na znaøaj gubara, sa posebnim osvrtom na ñegove gradacije uproteklom periodu. Detaçno su obraæeni kontrola brojnosti gubara i suzbijañe,åto je posebno znaøajno za åumarku praksu.

Kçuøne reøi: opis, rasprostrañeñe, bionomija, prirodni neprijateçi, znaøaj, suz-bijañe.

THE GYPSY MOTH (Lymantria dispar L.) (LEPIDOPTERA, LYMANTRIDAE) IN SERBIA

Abstract: The gypsy moth (Lymantria dispar L.) has been researched for several decadesfrom various aspects. The gypsy moth was assigned its systematic position, synonyms, theranges of distribution and the levels of damage. Its individual stages of development and allcaterpillar instars were described in detail. The bionomics of the gypsy moth in Serbia and itshost plants was presented, as well as a detailed list of its natural enemies identified from thisregion. The gypsy moth significance was pointed out, with special reference to its outbreaks inthe past period. The gypsy moth control of density and suppression were presented in detail,which is especially significant for forestry practice.

Key words: description, range, bionomics, natural enemies, significance, suppression.

1. UVOD

Gubar je najåtetnija insekatska vrsta za åume Srbije. Ñegove popula-cije se povremeno javçaju u veoma visokoj brojnosti, odnosno, dolazi do gra-dacija (kalamiteta) koje traju tri do åest godina. U godinama masovnognamnoÿeña gusenice se intenzivno hrane asimilacionim organima gotovosvih drvenastih vrsta (izuzev jasena) i izazivaju golobrste åuma na veli-kim prostorima, zatim golobrste voõaka, kao i drveõa i ÿbuña u gradovi-ma. U åumama posle defolijacije nastaju gubici u prirastu stabala i izo-stanak uroda semena. Åumsko drveõe usled golobrsta fizioloåki slabi iøesto biva napadnuto nekim drugim åtetnim organizmima, a pojedina stab-la se i suåe. Ako se golobrst dogodi viåe godina uzastopno, uveõava se gu-bitak prirasta i intenzivira suåeñe stabala. U åumama Srbije veõ tridecenije, sa slabijim ili jaøim intenzitetom, traje proces suåeña åuma,posebno hrastovih. Dosadaåñim istraÿivañima utvræeno je da pojavu su-åeña izaziva sukcesivno delovañe veõeg broja åtetnih faktora abiotiø-ke i biotiøke prirode. Jedan od bitnih primarnih åtetnih biotiøkih fak-

dr Çubodrag Mihajloviõ, redovni profesor, Åumarski fakultet, Beograd.

2 „[UMARSTVO” 1-2

tora su insekti defolijatori koji priøiñavaju golobrste u åumama, usledøega dolazi do fizioloåkog slabçeña stabala i stvaraña moguõnosti zaulanøavañe drugih åtetnih faktora. U åumama naåe zemçe gubar je naj-vaÿnija vrsta defolijatora. Meæutim, pored gubara, u godinama izmeæu ñe-govih gradacija, øesto se javçaju golobrsti od drugih åtetnih vrsta inseka-ta (zeleni hrastov savijaø – Tortrix viridana L., mali mrazovac – Operophterabrumata L., veliki mrazovac – Erannis defoliaria L. i dr.). Zbog toga u naåimåumama øesto dolazi do uzastopnih defolijacija åuma koje dovode do in-tenziviraña procesa suåeña stabala. Zato se pred åumarsku struku po-stavça prioritetno pitañe spreøavaña defolijacije åuma, odnosno, efi-kasno suzbijañe insekata defolijatora.

U periodu od 1862. do danas, gubar je na prostoru naåe zemçe imaoukupno 17 gradacija (Ma ro viõ, R., et al., 1998). Po istim autorima, od Drugogsvetskog rata do danas bilo je 7 gradacija: 1947-49, 1953-57, 1963-1966, 1970-1973, 1984-1987, 1995-1998. i 2004-2007. Gradacije koje su se dogodile 1970-1973 i 1984-1987. bile su veoma slabog intenziteta i praktiøno bez veõihåtetnih posledica. Meæutim, ostale su bile veoma jakog intenziteta, te jepod golobrstom bilo na stotine hiçada hektara åuma i voõñaka, ali igradskog zelenila.

Gubar je veoma detaçno prouøavan na porostoru naåe zemçe, ali iEvrope i Severne Amerike. Istraÿivaña gubara sa raznih aspekata su na-roøito bila intenzivirana posle II svetskog rata i to u toku i nakon ñego-vih gradacija. Tada su timovi struøñaka iz raznih nauønih institucijaprouøavali gubara i publikovali brojne nauøne i struøne radove: Bje go-viõ , P. ,1974; Do nev ski , L . , 1977, 1982; Æo ro viõ , Æ . , 1974, 1980; Æu li-zi ba riõ , T . , 1956; Ge o r gi jeviõ , E. et al . , 1959; Gla ven de kiõ , M . et al . ,2004, 2006a , 2006b ,2007a , 2007b ; Ha œi ste viõ , D . et al . ,1955; Jan ko-viõ , Ç . , 1957/58, 1969; Jan ko viõ , M . , et al . , 1959; Ja re bi ca , M . , 1974;Lu ter åek , D . , 1950; Mak si mo viõ, M . , 1951, 1953, 1954, 1958, 1959,1980, 1997; Mak si mo viõ , M . , et al . , 1957, 1987; Ma ro viõ , M . , et al . ,1998; Mi haj lo viõ , Ç . , 1992, 2003, 2005, 2007a , 2007b ; Mi haj lo viõ , Ç . ,et al . , 1991, 1996, 1997, 1998, 2002, 2006; Mi niõ , D . , 1976; Ne na do viõ,V . , et al . , 1998; Nonve il ler , G . , 1959; Ri stiõ , M . , et al . , 1998; Si dor ,Õ . , 1963; Si dor , Õ . , et al . , 1983; Si so je viõ , P . , 1953, 1955; To miõ , D . ,et al . , 1973, 1979; Va siõ , K . , 1957, 1959, 1970, 1982, 1983; Va siõ , K . , etal . , 1957; Vuø ko viõ, M . , et al . , 1998; Ÿi vo ji no viõ , S . , 1953.

Ciç ovog rada je da se dosadaåñi rezultati mnogih autora, kao i re-zultati vlastitih istraÿivaña, sumiraju i predstave naåoj åumarskojstruci na saÿet i prihvatçiv naøin, kako bi se struøñaci Zaåtite åumamogli uspeåno boriti protiv gubara.

Rad je finansiran iz sredstava Ministarstva poçoprivrede, åumar-stva i vodoprivrede, u okviru projekta „Multidisciplinarna istraÿivañaaktuelne gradacije gubara“.

2. METOD RADA

Pored prikupçaña podataka iz brojnih radova domaõe i inostrane li-terature o dosadaåñim istraÿivañima na gubaru, vråena su i viåegodiå-ña sopstvena prouøavaña. Posebno su praõene posledñe dve gradacije(1995-1998. i 2004-2007). Za istraÿivaña su koriåõene uobiøajene entomo-


loåke metode terenskih i laboratorijskih opservacija gubara. Naroøitapaÿña bila je posveõena prouøavañu prirodnih neprijateça gubara. U tomciçu, vråena su laboratorijska gajeña velikog broja jaja, gusenica i luta-ka gubara u ciçu dobijaña prirodnih neprijateça. Naravno, i za ova istra-ÿivaña su koriåõene uobiøajene entomoloåke metode. Istraÿivana je iefekasnost primene bioloåkih (bakterijskih) i biotehniøkih insekti-cida za suzbijañe gusenica gubara. Detaçno je praõen efekat primeñenihpreparata na biocentotiøku ravnoteÿu u åumskim ekosistemima. Posebnoje praõeno stañe zemçiåne faune u åumama tretiranim biotehniøkim in-sekticidima na bazi diflubenzurona. U tom ciçu, pre i posle aviotreti-raña uzimani su uzorci zemçiåta i utvræivan kvantitativan i kvalitati-van sastav zemçiåne faune.

3. REZULTATI RADA I DISKUSIJA

Sistematsko mesto gubara

Gubar pripada redu Lepidoptera, podredu Ditrysia, i familiji Lymantri-dae. Familija obuhvata leptire sredñih veliøina. Karakteriåu se jakoizraÿenim polnim dimorfizmom. Telo muÿjaka je vitko i uvek sa normal-no razvijenim åirokim krilima, øiji su boja i crteÿ obiøno drugaøiji odÿenke. Glava je vrlo mala u odnosu na telo, pipci dvostruko perasti, a si-saçka zakrÿçala. Trbuh je vitak i zavråava se øetkicom dugih dlaøica.Ÿenke su zdepastog tela. Glava je takoæe jako mala, u odnosu na telo, sa te-sterastim pipcima. Krila mogu biti dobro razvijena i åiroka, ili zakrÿ-çala, kao kod zemçomerki mrazovaca. Ÿenke nekih vrsta imaju normalnorazvijena krila, ali nisu sposobne da lete. Trbuh je jako razvijen, nekadanesrazmerno debeo u odnosu na ostale telesne regione i øesto obrastao gu-stim, kratkim dlakama. Seksualna mirisna ÿlezda nalazi se na interseg-mentalnoj membrani izmeæu analnih papila i pretposledñeg trbuånog seg-menta. Jaja su loptasta sa tvrdim horionom. Ÿenka ih obiøno polaÿe u ve-likim, reæe mañim jajnim leglima. Gusenice su vaçkaste, uvek sa tri paragrudnih i pet pari trbuånih nogu. Glava je kod odraslijih larvenih stup-ñeva vrlo velika i obiøno åira od tela. Na grudnim i trbuånim segmenti-ma imaju brojne bradavice, koje su nekada ÿivih boja i nose duÿe i kraõedlaøice koje su u vezi sa otrovnim, koÿnim ÿlezdama. Gusenice ove fami-lije se najlakåe razlikuju od ostalih familija po prisustvu ÿlezda koje senazivaju osmoterije (osmoteriae). One su parno rasporeæene na leænoj stra-ni prvog do øetvrtog trbuånog segmenta, na petom ih nema, a na sredini åe-stog i sedmog segmenta nalaze se joå uoøçivije neparne osmoterije. One sunajøeåõe intenzivnije obojene od okolnih bradavica i mogu se jasno videtigolim okom. I lutke su jasno prepoznatçive. Na sebi imaju pravilno raspo-reæene øuperke dlaøica. Neke vrste grade kokone u kojima hrizalidiraju, adruge se samo uøvråõuju za podlogu retkim, nepravilno ispletenim pauøi-nastim nitima. Leptiri lete u sumrak ili noõu i fotofilni su. Gusenice,kada su u normalnoj brojnosti, takoæe se hrane noõu, a preko dana se skriva-ju u nekim zaklonima. Jako su polifagne. Najveõi broj vrsta ima jednogo-diåñu, a neke dvostruku generaciju. Za åumarstvo imaju moÿda najveõiznaøaj od svih åtetnih insekata, jer su mnoge vrste gradogene i øesto stupa-ju u prenamnoÿeña, koja åumskoj privredi mogu da priøine åtete katastro-


falnih razmera. Do sada je u svetu opisano oko 1000 vrsta iz ove familije,koje dominiraju u tropskim oblastima, a u Evropi je poznato samo 25 vrsta.

Sinonimi. Porthetria dispar L., Liparis dispar L., Orgya dispar L.

Rasprostrañeñe

Rasprostire se na ceo Palearktik (severna Afrika, cela Evropa, Azi-ja (od Evrope i Male Azije do Kine i Japana). Prenet je i u Severnu Ameri-ku 1860. godine i u proteklih 150 godina proåirio je areal na istoønu po-lovinu kontinenta. U Evropi je gubar rasprostrañen od 60º geografskeåirine u sredñoj Skandinaviji, do 35º geografske åirine na obalama Sre-dozemnog mora. Najpovoçnije klimatske uslove za razviõe ima u JuÿnojEvropi, gde se øesto masovno javça i priøiñava najveõe åtete, odnosno, tomu je i areal åtetnosti.

Opis stadijuma razviõa

Leptir. Kod gubara je jako izraÿen polni dimorfizam, po øemu je vrstai dobila nauøno ime dispar. Muÿjak je mañi, u rasponu krila 30 - 40 mm.Pipci su dvostruko perasti, a telo vitko. Osnovna boja je sivosmeæa, meæu-tim, u boji ima velikih variraña. Na predñim krilima ima viåe tamno-smeæih do crnih talasastih popreønih linija i pruga. Zadña krila su jedno-bojno smeæa, sa tamnijim obrubom. Muÿjak je odliøan letaø. Ÿenka je krup-nija, u rasponu krila 50 - 70 mm. Pipci su kratko nazubçeni i crne boje. Te-lo je jako zdepasto, sa velikim trbuhom. Osnovna boja je beloÿuõkasta.Grudi su pokrivene belim, a trbuh ÿutim dlakama. Predña krila su belo-ÿuõkasta sa brojnim popreønim crnim talasastim ili zupøastim linijamaili prugama, koje su katkada nejasne. Zadña krila su jednobojna, beliøasto-ÿuta (sl. 1). I pored dobro razvijenih krila, ÿenka nema sposobnost leta.

Slika 1- Lymantria dispar L.: muÿjak (levo) i ÿenka (desno)

Figure 1. Lymantria dispar L.: male (left) and female (right)

Jaje. Jaje je veliøine semena maka, u preøniku oko 1 mm. Sveÿe poloÿe-no je ÿuõkasto ili ruÿiøasto, a kasnije dobija sivu boju i metalni sjaj.Ÿenka jaja polaÿe u viåeslojnim leglima i prekriva ih ÿutim dlaøicamasa trbuha (sl. 2).

Gusenica. Tokom razvoja gusenice meñaju boju i åare. Presvlaøe se 4(muÿjaci) i 5 puta (ÿenke) (sl. 3, 4). Tek ispiçena gusenica (I stupña) je jed-nobojno crna, sa crnom sjajnom glavom i pokrivena gustim dugim crnim dlaka-ma koje polaze sa brojnih bradavica koje su rasporeæene po celom telu. Na


leænim bradavicama, pored dugih (aerostatiøkih) dlaka polaze i kratke, kojesu na sredini ampulasto proåirene, a na vrhu zaåiçene. One su u vezi saotrovnim ÿlezdama u ñihovom korenu i sluÿe za odbranu (ÿarne dlaøice ilitoxophorae), tako åto se oåtar vrh zabada u telo napadaøa, a potom dlaka pucapo sredini ampulastog proåireña iz koga se na ubodeno mesto prosipaotrovni sadrÿaj, koji izaziva svrab i bol. Proseøna åirina glavine kapsuleiznosi 0,6 mm, a sredña duÿina pred prvo presvlaøeñe 6,8 mm.

Slika 2- Lymantria dispar L.: ÿenke pri polagañu jaja

Figure 2 - Lymantria dispar L.: females during egg laying

Slika 3 - Lymantria dispar L.: gusenice u ogledalu

Figure 3 - Lymantria dispar L.: caterpillar in mirror


I stupañ II stupañ III stupañ

IV stupañ V stupañ VI stupañSlika 4 - Lymantria dispar L.: stupñevi razviõa gusenica

Figure 4 - Lymantria dispar L.: caterpillar instars

Posle prvog presvlaøeña (II stupañ) glava ostaje crne boje, ali gubisjaj (postaje mat). Na telu nestaju ampulaste (ÿarne) dlaøice, a javçaju separne osmoterije (na prva øetiri trbuåna segmenta, na petom ih nema, naåestom i sedmom su neparne i znatno krupnije i uoøçivije). Sve bradavicesu istobojne. Na petom trbuånom segmentu javça se zvezdasta ÿuta pega (øe-sto je i sliøna pega na grudima). Proseøna åirina glavine kapsule iznosi1,2 mm, a duÿina tela pred drugo presvlaøeñe je 10,5 mm.

Gusenica III stupña se odlikuje time åto se na glavi uvek javça ÿut cr-teÿ, koji je viåe ili mañe izraÿen. Prvih pet pari leænih bradavica do-


bija definitivnu, plavu boju. Ostalih åest pari dobijaju crvenu boju, izu-zimajuõi bradavice na preanalnom segmentu koje su plave boje. Na telu sejavçaju uzduÿne svetle pruge i to na leæima i bokovima tela, a sama koÿaostaje preteÿno crne boje. Sredña åirina glavine kapsule iznosi 2,0mm, aduÿina tela pred treõe presvlaøeñe je 16,80 mm.

Kod gusenice IV stupña glavina kapsula postaje preteÿno ÿute boje idobija karakteristiøan crteÿ u obliku obrnutog latiniønog slova (V).Leæne bradavice ostaju obojene kao u prethodnom stupñu, a koÿa postajesvetlija, zbog pojave mnogobrojnih, uzanih, svetlosivih pega. Proseøna åi-rina glavine kapsule iznosi 3,28 mm, a duÿina tela pred øetvrto presvla-øeñe je 23,7 mm.

Gusenice V stupña razlikuju se od prethodnih na prvom mestu po tam-nijoj glavi, zbog pojave mnogobrojnih tamnih grupica pega na temenu i boko-vima. Koÿa postaje svetlija i u predelu grudi, jer se veõ pomenute uzanesvetlosive pege javçaju sve viåe i na predñem delu tela. Glava je u ovomstupñu åira od predñih grudi. Proseøna åirina glavine kapsule iznosi4,5 mm, a duÿina tela pred peto presvlaøeñe je 43 mm.

Gusenice VI stupña su iskçuøivo ÿenke. Od gusenica prethodnog stup-ña razlikuju se po joå tamnijoj glavi, zbog joå brojnijih tamnih pega, kojeje prekrivaju. Proseøna åirina glavine kapsule iznosi 6 mm, a duÿina te-la pred åesto (posledñe) presvlaøeñe je 70 mm.

Opisan broj presvlaøeña i larvenih stupñeva karakteristiøan je zaoptimalnu hraniteçku gubara – cer (Quercus cerris L.). Broj presvlaøeña, asamim tim i stupñeva moÿe da bude i veõi ako se gusenice razvijaju na mañepovoçnim hraniteçkama (Mi la no viõ , S., 2006).

Lutka. Tamnosmeæe je boje, duga oko 20 mm (muÿjaka) ili 30 mm (ÿenke).Telo je pokriveno pravilno rasporeæenim øupercima ÿutih dlaka (sl. 5).Veliøina lutaka kod oba pola jako varira u zavisnosti od gradacione fazegubara. One su vrlo krupne u latenci i progradaciji, dok su znatno mañihdimenzija u retrogradacionim fazama.

Slika 5 - Lymantria dispar L.: lutke muÿjaka i ÿenke (levo) i lutkino gnezdo (desno)

Figure 5 - Lymantria dispar L.: male and female pupae (left) and pupal nest (right)


Bionomija

Na celom podruøju prirodnog areala, kao i na novoosvojenom u SevernojAmerici, gubar ima jednogodiåñu generaciju. Leptiri se roje krajem juna itokom celog jula. U juÿnim krajevima rojeñe poøiñe poøetkom juna i zavr-åava se poøetkom jula, dok se u visokoplaninskim predelima roji tokom av-gusta i septembra. Kod gubara je jasno izraÿena protandria (prvo se javçajumuÿjaci, a posle 6 - 7 dana ÿenke). Odmah posle eklozije leptiri su polnozreli. Ÿenke, i pored toga åto imaju dobro razvijena krila, ne lete, a i ne-rado se kreõu, verovatno zbog znatne veliøine i teÿine trbuha. Dañu uvekmiruju priçubçene uz stablo, glavom okrenutom naviåe (sl. 2). Pri puzañuuz stablo (uveøe i u toku noõi) radi traÿeña pogodnog mesta za polagañejaja, odvajaju svoj teåki trbuh od stabla i lepråaju krilima, åto im poma-ÿe pri kretañu. Muÿjaci su aktivni tokom 24 sata, ali su ipak najaktiv-niji tokom noõi. U doba rojeña mogu se videti svuda i prepoznati po karak-teristiønom „smuåenom” letu - nema koordiniranog pravca leteña. Meæu-tim, takav naøin leteña ñemu omoguõava da lakåe uhvati mirisne impulsekoje eminuje ÿenka i da otkrije gde se ona nalazi. Poåto ÿenke nemaju spo-sobnost leteña, one u predelu zavråetka trbuha izluøuju feromon, kojimprivlaøe muÿjake. Muÿjaci svojim razvijenim øulom mirisa otkrivaju po-ziciju ÿenke, doleõu do ñe i kopuliraju. Odmah posle kopulacije ÿenka po-øiñe sa polagañem jaja u ovalno izduÿene gomilice, odnosno legla, koja suu sredini najviåa. Jedno gubarevo leglo je sastavçeno iz viåe slojeva jaja,od kojih je prvi sloj najåiri i zalepçen za podlogu. Pri polagañu, ÿenkasvako jaje natapa lepçivim sekretom i obavija ÿutim dlaøicama koje skidasa trbuha, tako da je øitavo leglo gusto prekriveno dlaøicama. Zbog ÿuteboje i karakteristiønog kruåkastog ili elipsoidnog oblika leglo podseõana gçivu koju narod naziva guba, te je otuda i ova vrsta dobila narodno imegubar. Inaøe sloj dlaøica kojim je leglo prekriveno je odliøna zaåtita odnepovoçnih atmosferskih uslova, posebno vlage i niske temperature. Ve-liøina i oblik gubarevih jajnih legala zavise od broja jaja. Duÿina se kre-õe od 20 - 70 mm. Broj jaja u jednom leglu je najøeåõe od 200 - 400, neåto reæeod 600 - 800, a sreõu se i legla sa preko 1000 jaja, maksimum do 1200. Ÿenka ja-ja poloÿi u jedno leglo, reæe u viåe mañih gomilica. To se dogaæa u sluøajuda je neåto uznemiri i natera da promeni mesto. Leglo polaÿe tokom viåedana i to tako åto se polako pomera naviåe, a iza ñenih krila javça se ÿu-to leglo. Ubrzo po polagañu jaja, ÿenka je jako iscrpçena i ugine, øestokraj legla.

Za polagañe jaja ÿenke biraju pogodna mesta na doñim partijama staba-la. Pri kalamitetima, legla se nalaze i na gorñim partijama stabla, kao ina granama u kroåñama stabala, ali takoæe i na grmçu, plotovima, stubo-vima, po kameñu, zemçi i dr. Øak i u ovim sluøajevima najveõi broj ÿenkipolaÿe jaja u leglima na doñim partijama stabala, do 6 m visine. U pogleduekspozicije zapaÿeno je da se veõi broj legala nalazi na juÿnim partijamastabla, åto se moÿe objasniti instinktom ÿenki da svom potomstvu obez-bedi veõu toplotu

Embrionalno razviõe poøiñe odmah posle polagaña jaja i skoro se za-vråava za 23 - 25 dana. Zatim se prekida (nastupa embrionalna dijapauza),da bi se nastavilo tek narednog proleõa. Taønije, dijapauza traje do sredi-ne januara i ako tada jaja unesemo u toplu prostoriju, piçeñe gusenica õe


poøeti za oko nedeçu dana. Meæutim, zbog hladnog vremena u prirodi, to sene dogaæa. U proleõe je za dovråetak embrionalnog razviõa potrebno 7 - 10dana. Dakle, gubar samo prividno prezimçava u stadijumu jajeta, jer se u ja-jetu nalazi mlada gusenica, kao kifla savijena u jajnoj çusci.

Pojava mladih gusenica u proleõe zavisi od spoçnih vremenskih uslo-va. Zato se piçeñe ne deåava svake godine u isto vreme. Rani poøetak pro-leõa utiøe da se gusenice jave ranije, a hladno vreme u tom periodu da se javeznatno kasnije. Ovi toplotni uticaji su i uzrok åto se piçeñe gusenica nedeåava u øitavoj naåoj zemçi u isto vreme. U juÿnim i ravniøarskim tere-nima piçeñe po pravilu poøiñe ranije, dok se u severnim i planinskim re-jonima gusenice pile kasnije. Ipak se za veõinu naåih krajeva moÿe reõida se gusenice gubara pile u prvoj polovini aprila. Treba imati u vidu dapiçeñe u istom kraju nije istovremeno. Deåava se da od prvo ispiçenih gu-senica do onih koje se posledñe ispile proæe i mesec dana. To se kasnijeodraÿava na razviõe gusenica, kao i rojeñe leptira.

Pri piçeñu, mlade gusenice izgrizaju jajnu çusku, probijaju se krozdlakavi pokrivaø i pojavçuju na povråini legla. Iz jednog legla sve se gu-senice ne ispile odjednom, veõ se najpre pile iz gorñih slojeva legla, a ka-snije iz doñih. Razlog tome je verovatno toplota koja se razlikuje na povr-åini koja je osunøana i u dubini legla. Mlade gusenice na povråini leglaostaju 6 - 7 dana i tek posle tog vremena odlaze u krune stabala radi ishra-ne. Ovo ostajañe mladih gusenica na leglu naziva se zadrÿavañe gubara u“ogledalu”. (sl. 3). Mlade gusenice su duge oko 4 mm, imaju veliku glavu, ja-ko su dlakave (dlaøice na bokovima tela duge su 3 mm.) i crne su boje. Zbogtoga je ova vrsta dobila ime „gubar glavoña”. Kada gusenice dospeju u kroå-ñe stabala vrlo rado ispredaju tanke svilaste niti o koje vise, okaøene otanke granøice. Ako duva vetar, on ih zahvata i zahvaçujuõi ñihovoj malojtelesnoj masi a velikoj povråini koju stvaraju dlaøice, odnosi ih na veli-ke udaçenosti (pasivno åireñe gubara). Nekada one bivaju prenete deseti-nama kilometara daleko od mesta gde su se ispilile. Desetak dana posle pi-çeña mlade gusenice poøiñu da se hrane. Za hranu koriste tek otvorene pu-poçke i mlado liåõe, a na voõkama cvetne latice. Sa daçim porastom pre-staje probirçivost gusenica i one poøiñu da ÿderu sve åto im dopadnevilica. Ipak se u åumama najradije zadrÿavaju na hrastu. List poøiñu daÿderu po obodu sve do glavnog nerva, koji ostavçaju zajedno sa vrhom. Ovipreostali delovi, koji imaju oblik lengera, obiøno padaju na zemçu. Zavreme ishrane odraslih gusenica u jaøe napadnutim åumama jasno se øuje radñihovih vilica, åum kretaña i pad izmeta na zemçu. Kada na jednom stablunestane liåõa gusenice se preseçavaju na susedno. Iz potpuno obråõenihpartija, prelaze na susedne neobråõene åume i voõñake. Ova putovaña zahranom naroøito su øesta kod starijih guseniønih stupñeva i mogu iznosi-ti i po viåe kilometara. Tada se masa gusenica uputi u jednom pravcu pre-lazeõi svaku prepreku, kao åto su kanali, reøice, ÿelezniøke pruge i dr.Ova putovaña gusenica kod nas su viåe puta zabeleÿena. Naroøito je in-tersantan sluøaj da su gusenice 1884. godine preåle iz Bosne u Hrvatskupreplivavåi reku Savu (Lan gho fer , A., 1926). U stadijumu gusenice gubarprovodi oko 2 meseca. Za to vreme one se po pravilu presvuku øetiri ili


pet puta, pri øemu posle svakog presvlaøeña naglo porastu. Pred i za vremepresvlaøeña one se umire i ne uzimaju hranu, a posle presvlaøeña ñihovaproÿdrçivost naglo raste. Kada potpuno odrastu, obiøno poøetkom juna,prestaju da se hrane i istraÿuju pogodno mesto za hrizalidaciju. U veõinisluøajeva takva mesta su pukotine u kori, raåçe grana, uvijeno liåõe, od-lubçena kora, rupe u deblu, mesta ispod povråinskih ÿila, kameña u bli-zini stabala i dr. Vrlo je øest sluøaj da gusenice pred prelazak u lutku pau-øinastim nitima poveÿu 2 - 3 lista na biçci i u ovako naøiñenim smotuç-cima hrizalidiraju. U godinama gradacija one grade zajedniøke smotuçke ukojima se moÿe naõi i po viåe desetina lutaka (lutkina gnezda) (sl.5). Zaovo im moÿe polsuÿiti liåõe jasena, koje je jedino poåteæeno od golobr-sta, te se u ñemu masovno okupçaju i grade velika lutkina gnezda. Stadijumlutke traje oko dve nedeçe, a posle toga poøiñe pojava novih leptira.

Ranije je pomenuto da ÿenke gubara nemaju sposobnost leteña i zbog to-ga jajna legla polaÿu u doñim partijama stabla (izuzev u kulminaciji gra-dacije i retrogradaciji). Meæutim, u Japanu je otkrivena forma ÿenke kojamoÿe normalno da leti i da polaÿe jaja i u krunama stabala. Ova forma jepronaæena na jednom ostrvu na kome je zimi sneÿni pokrivaø veoma visok(nekoliko metara). Verovatno je to „nateralo” ÿenke da polaÿu jajna leglau vrhovima kroåñi stabala, odnosno da evoluiraju u pravcu sposobnostileteña. Pomenuta forma gubara je krajem proålog veka konstatovana u Ru-siji na Dalekom Istoku (Kamøatka). Odatle je brodskim tovarima u viåenavrata uneta u SAD i Kanadu, ali i u Nemaøku. Meæutim, karantinskesluÿbe pomenutih zemaça su uspeåno spreøile unoåeñe ove forme gubara.Ipak, pitañe je dana kada õe ona biti uneta u druge krajeve Sveta. Ako dotoga doæe, verovatno õe kao bioloåki boçe prilagoæena, vrlo brzo zameni-ti lokalne populacije. To bi praktiøno znaøilo nemoguõnost suzbijaña gu-bara u stadijumu jajeta, åto bi stvorilo velike probleme sluÿbi Zaåtiteåuma. Zato je veoma bitno da se ova forma gubara, ukoliko bude uneta u na-åu zemçu, åto pre otkrije i uniåti. Ñeno prisustvo se lako moÿe konsta-tovati u stadijumu jajeta u leglu. Naime, leptiri gubara su veoma fotofil-ni i u velikom broju ih privlaøi svetlost elektriønih svetiçki. Kod for-me autohtonih populacija na svetlost dolaze samo muÿjaci, jer ÿenke nemogu da lete. Meæutim, ako bi bila uneta japanska forma, oko svetiçki bidoletale i ÿenke i upravo tu polagale jajna legla. Dakle, ako se uoøi jajnoleglo gubara u blizini neke sijalice, to bi bio siguran znak da je u pitañuforma gubara iz Japana øije ÿenke imaju sposobnost leteña.

Hraniteçke

Gusenice gubara su åiroke polifage. Hrane se asimilacionim organi-ma gotovo svih drvenastih (liåõari, øetinari, voõke) i ÿbunastih biçnihvrsta, pa øak i nekih zeçastih. Jedino izbegava liåõe vrsta iz roda Fraxi-nus. U literaturi se navodi da gusenice gubara izbegavaju i liåõe pitomogoraha (Juglans regia L.). Meæutim, tokom gradacije 2005. godine konstato-vali smo ishranu gusenica gubara i liåõem oraha. Øak su pojedinaøna stab-la pretrpela delimiøan brst.


Prirodni neprijateçi

Parazitoidi jaja: Anastatus japonicus Ashm.(Eupelmidae); Ooencyrtus ku-wanae (How.), O.tardus Ratz., O.masii Merc. (Encyrtidae); Eremioscelio lymantri-ae Masn.(Scelionidae).

Parazitoidi gusenice: Casinaria tenuiventris Grav., Itoplectis viridulaGrav., Phobocampe disparis Vier., P.pulchella Thom. (Ichneumonide); Apantelesglomeratus (L.), A.lacteicolor Vier., Cotesia melanoscelus Ratz., C.ocneriaeIvan., C.scabricula Rein.,Cotesia spurius (Wesm.), Glyptapanteles liparidis Bo-uche (sl. 7), G.porthetriae Mues., G.fulvipes Hal., Meteorus versicolor Hal.,M.gyrator (Thun.) (Braconidae); Eulophus slovacus Bouø., Cirrospilus pictusNees., Elachertus charondas Walk., Euplectrus liparidis Fer., Sympiesis sericeicor-nis Nees, (Eulophidae); Exorista larvarum (L.), E.segregata (Rond.), Parasetigerasilvestris (Rob.&Desv.), Phorocera agilis R.D., Blondelia nigripes (Fall.), Compsi-lura conncinata (Meig.), Drino inconspicua (Meig.), Carcelia lucorum (Meig.),Senometopia separata (Rond.), S.sussurans (Rond.), Zenillia libatrix (Panz), Blep-haripa pratensis (Meig.), B.schineri Mes.(Tachinidae).

Parazitoidi lutke: Gregopimpla inquisitor Scop., Acropimpla didymaGrav., Apechtis compunctor (L.), A.capulifera Kri., A.rufata (Gmel.), Pimpla inqu-isitor Fab., P.turionellae (L.), Theronia atalantae (Poda.), Polytribx perspicillatorGrav., Lamantrichneumon disparis (Poda.) (Ichneumonidae); Brachymeria interme-dia (Nees), B.femorata (Panz.) (Chalcidodae); Agria affinis (Fall.), A.monachae(Kram.), Kramerea schuetzei (Kram.), Parasarcophaga harpax (Pand.), P.port-shhinskyi Rohd., P.tuberosa (Pand.), P.uliginosa (Kram.), Robileauella pseudosco-paria (Kram.) (Sarcophagidae); Muscina pabulorum Fall., M.stabulans Fall. (Mu-scidae).

Hiperparazitoidi: Itoplectis maculator Fab., Pimpla instigator Fab., The-ronia atalantae (Poda.), Euceros superbus Krie., Lysibianana Grav., Gelis ateatorPanz., G.circumcinctus Foer., G.fallax Foer., G.proximus Foer., Bathythrix strigo-sus Thom., Phygadeuon vagans Grav., P.variabilis Grav., Mesoleptus scrutator(Hal.), Mesochorus pectoralis Razt., M.confusus Holm.(Ichneumonidae); Brachi-meria intermedia Nees, B.minuta L., B.secundaria Rusch. (Chalcididae); Eurytomagoidanichi Bouøek, E.appendigaster Swed., E.verticillata Fab. (Eurytomidae); Mo-nodontomerus aereus Walk., M.dentipes Dalm., M.minor Ratz., Torymus anastati-vorus Fahr. (Torymidae); Perilampus ruficornis Fab., P.tristis Mayr. (Perilampi-dae); Dibrachys boarmiae (Walk.), D.cavus (Walk.), Psychophagus omnivorus(Walk.), Habrocytus chrysos (Walk.), Nasonia vitripennis Walk. (Pteromalidae);Anastatus bifasciatus Geoffr., Eupelmus urozonus Dalm., E.athropurpureus Dalm.,Eupelmus annulatus Nees, E.vesicularis Retz.(Eupelmidae); Ooencyrtus kuwanae(How.), Tyndarichus kuriri Fahr.(Encyrtidae); Pediobius cassidae Erd., Pediobiuspyrgo (Walk.), P.routensis Erd.(Eulophidae); Hemipenthes morio L. (Bombylii-dae).

Predatori: Allotrombidium wolffi Kr., Trombidium holosericeum (Acari,Trombiculidae)(Sl. 6); Forficula auricularia L. (Forficulidae); Calosoma sucop-hanta L. C.inquisitor L., Carabus cancellatus Ill. (Carabidae); Megatoma pici Kal.,M.undata L. (Dermestidae); Julisthus floralis Ol. (Cantharidae); Xylodrepa 4-pun-ctata L. (Silphidae); Cuculus canorus L (Aves).

Patogeni: Nosema spp., Thelohania spp, Streptococcus spp. Poliedarni vi-rus, Beuveria spp.


Slika 6 - Predatorske griñe iz fam.Trombiculidae na jajnim leglima gubara

Figure 6. Predator mites in the fam.Trombiculidae on the gypsy moth egg masses

Slika 7 - Kokoni endoparazitoida Glyptapanteles liparidis Bouche na gusenicama

gubara (Foto B.Åarøeviõ)

Figure 7 - Endoparasitoid Glyptapanteles liparidis Bouche cocoons on the gypsy moth

caterpillars (Photo B.Åarøeviõ)

Znaøaj

Gubar je åtetan u stadijumu gusenice koje se hrane asimilacionim i re-produktivnim organima gotovo svih vrsta åumskog drveõa (izuzev jasena),ÿbuña i voõaka. Najomiçenija hrana mu je list cera, ali i drugih hrastova,u øijim åumama priøiñava i najveõe åtete (sl. 8).


Slika 8 - Lymantria dispar L.: gusenica pri ishrani liåõem hrasta

Figure 8 - Lymantria dispar L.: caterpillar feeding on oak leaves

Gradogena je vrsta, øija prenamnoÿeña najøeåõe nastaju u sastojinamastarim 40 – 80 godina. Znatno se reæe autohtono javça u mlaæim ili stari-jim sastojinama, u kojima kalamitet nastaje obiøno prelaskom gusenica izobråõenih sredñedobnih åuma. Gusenicama za razvoj najviåe odgovarajuøiste hrastove åume, posebno cera (Mi la no viõ , S. , 2006), te u ñima naj-øeåõe i nastaju gradacije. Gubareve gradacije traju 4 - 5 godina i do sada ihje bilo viåe puta u naåoj zemçi. U periodu posle II svetskog rata gradacijesu bile 1945-1950, 1953-1956, 1963-1967, 1995-1999. i 2004-2007. godine.

Slika 9 - Lymantria dispar L.: golobrst u åumi Babe kod Beograda, jun 2005. godine

Figure 9 - Lymantria dispar L.: defoliation in the forest Babe near Belgrade in June 2005


Slika 10 - Lymantria dispar L.: golobrst stabla jabuke kod sela Babe juna 2005. godine

Figure 10 - Lymantria dispar L.: apple-tree defoliation near the village Babe in June 2005

U ovim gradacijama pod golobrstom se nalazilo na stotine hiçada hek-tara i milioni stabala voõaka (sl. 9, 10). Gubar je tipiøna fizioloåkaåtetoøina.

Golobrst izaziva snaÿan fizioloåki stres za biçku, koja mora da u is-toj vegetacionoj godini formira novo liåõe. Usled toga stablo fizio-loåki slabi, åto se odraÿava na poveõanu opasnost da bude napadnuto odsekundarnih åtetnih faktora. Naravno, usled toga dolazi i do smañeñaprirasta, kao i do izostanka uroda semena, ne samo u godini golobrsta, veõi u nekoliko narednih. Izraøunato je da se posle golobrsta prirast smañu-je za 30 - 70%. (Mir ko viõ , D.,et al, 1960). Ustanovçeno je, takoæe, da svakinovi golobrst izaziva veõe gubitke u prirastu od prethodnog, åto znaøi dauzastopni golobrsti imaju kumulativno delovañe na prirast, a verovatno ina urod semena, kao i na fizioloåku kondiciju stabala. Posle golobrstakoji se dogodi jednom, obiøno ne dolazi do suåeña stabala. Suåe se eventu-alno samo potiåtena stabla. Meæutim, ako se golobrst ponovi dva, tri iliviåe puta uzastopno, tada dolazi do znatnog intenziviraña procesa suåe-ña stabala, proreæivaña i devastacija napadnutih åuma. Redovna je pojavada se na golobrst gubara ulanøavaju drugi åtetni faktori. Na primer, no-voformirano liåõe tokom letñih meseci napada hrastova pepelnica (Mi-crosphaera alphitoides Griff. & Maugl.) i ono se prevremeno suåi i opada satek poteralih izbojaka (sl. 11).


Slika 11 - Hrastova pepelnica (Microsphaera alphitoides Griff. & Maugl.) na mladom

liåõu posle golobrsta

Figure 11 - Oak mildew (Microsphaera alphitoides Griff. & Maugl.) on the young foliage

after defoliation

Usled toga mladi izbojci ne uspevaju da odrvene do zime, te izmrzavaju ipropadaju. Daçe, veõi broj osuåenih stabala ili grana na stablima pogodu-je masovnom namnoÿavañu hrastovog potkorñaka (Scolytus intricatus Ratz.),koji je vektor gçiva iz roda Ophiostoma, od kojih su najøeåõe O.piceae(Münch) Sydow. i O.roboris Georg. Et Teod. Ove gçive ÿive u sprovodnim su-dovima ksilema hrastovih stabala i spreøavaju cirkulaciju biçnih sokova,a bolest je poznata pod imenom “traheomikoza” (Ka ra œiõ , D., 2007). Gçiveprenose imaga hrastovog potkorñaka koja se dopunski hrane u krunama hra-stovih stabala. Oni izgrizaju koru u raåçama tankih grana i ubuåuju se usrÿ granøica. Poåto su imaga izaåla iz stabala koja su osuåena i napadnu-ta ovim gçivama, na telu nose spore i pri dopunskoj ishrani ih prenose di-rektno u sprovodne sudove tankih grana. Suåeñe stabla poøiñe od vrha,upravo od tih tankih grana i napreduje ka deblu. Kada je dobar deo kroåñezahvaõen suåeñem, potkorñaci naseçavaju celo stablo i ubrzano ga osuåe.Ovaj proces se spontano odvija u naåim hrastovim åumama. U normalnimokolnostima nema mnogo pogodnog materijala za prekomerno namnoÿavañehrastovog potkorñaka, pa je samim tim i mañi rizik od åireña infekcije.Meæutim, golobrst gubara omoguõuje obiçe pogodnog materijala za namno-ÿavañe potkorñaka, te su i rizici od infekcija veõi (Mar ko viõ, Ø ., 1995,1999). Treba imati u vidu joå jednu øiñenicu. Grive iz roda Ophiostioma,koje izazivaju suåeña hrastovih stabala, nisu agresivni patogeni, kao naprimer Ophiostoma (=Ceratostomella) ulmi (Buism.) Nannf., koja ÿivi u spro-vodnim sudovima brestovih stabala i koja je agresivni patogen, odnosno,moÿe da naseli potpuno vitalno stablo. Izgleda da hrastove Ophiostomavrste preferiraju fizioloåki oslabela stabla i na ñima uspeåno ostva-


ruju infekciju, posle øega ih suåe. Takvih stabala je u hrastovim åumamarelativno malo u normalnim situacijama. Meæutim, posle golobrsta od gu-senica gubara, ili nekog drugog insekta defolijatora, gotovo svako stablokoje je pretrpelo golobrst predisponirano je za nesmetano naseçavañegçive. Poveõana brojnost hrastovog potkorñaka gçivi omoguõava da doæedo sprovodnih sudova stabla. Zato su, moÿda, posredne åtete od golobrstaopasnije od neposrednih.

Suzbijañe

S obzirom da je gubar jedna od naåih najåtetnijih åumskih vrsta inse-kata, ñegovom suzbijañu mora se posvetiti posebna i duÿna paÿña. Za suz-bijañe gubara na raspolagañu nam stoje preventivne i represivne mere. Odpreventivnih mera najvaÿnije je dobro funkcionisañe Izveåtajno prog-nozne sluÿbe zaåtite åuma, a od represivnih u obzir dolaze: a) mehaniøko-fiziøke, b) hemijske i v) bioloåke.

1. Preventivne mere

Stalno praõeñe staña populacija gubara na celoj teritoriji naåe zem-çe je zakonska obaveza, koja se, na ÿalost, ne primeñuje onako kako je to ne-ophodno. Veõ je ranije pomenuto da gubar povremeno stupa u prenamnoÿeña(gradacije) koja traju 4 - 5 godina i tada nastaju åtete u åumama, koje øestopoprimaju karakter elementarnih nepogoda åirokih razmera. U pojavamagradacija gubara, sliøno kao i kod drugih åumskih åtetoøina, nema pra-vilnosti. Kao primer navodimo gradaciju, koja se dogodila od 1995-1999. go-dine. Prethodna sliøna gradacija na istim prostorima dogodila se pre taø-no trideset godina (1963-1967). Ranije se mislilo da gubareve gradacije na-staju posle svakih 8 - 10 godina, meæutim, navedeni primer stvara potpunukonfuziju u tom pogledu.

Kada gubar ulazi u gradaciju, postoje pripremne faze, koje se mogu lakouoøiti, naravno, ako se kontinuirano prati dinamika ñegovih populacija.Poznato je da se i ponaåañe gubara meña, kada iz latence ulazi u gradaciju.

Kada je populacija gubara u latenci (niskoj brojnosti), ÿenke su skri-vene i na skrivenim mestima polaÿu jaja u leglima. To su najøeåõe mestaispod odlubçene kore, åupçine u stablu, ispod povråinskih ÿila, åup-çina ispod veõeg kamena i sl. Jajna legla su velika i u ñima se nalazi veli-ki broj jaja (800 - 1000 i viåe). Gusenice su aktivne iskçuøivo noõu, a prekodana su skrivene na nekim zakloñenim mestima u åumi. Takoæe, vode potpu-no samostalan ÿivot i teåko se mogu naõi zajedno dve gusenice. Pred hri-zalidaciju one traÿe skrovita mesta. Svaka za sebe bira takvo mesto i tuprelaze u stadijum lutke. Kada se razvije leptir ÿenka, ostaje na tom skri-venom mestu, gde je pronalazi muÿjak i posle kopulacije tu najøeåõe i po-laÿe jaja.

Kada je populacija gubara u progradaciji, ñegovo ponaåañe (etologija)se meña. Ÿenke se pojavçuju na deblima stabala i na potpuno otvorenimmestima polaÿu jaja u leglima. I ova legla su dosta velika i sadrÿe velikibroj jaja, sliøno kao u latenci. Najveõi broj jajnih legala je u ovoj fazi po-loÿen na deblima i to od ñegove osnove do 6 metara visine. Gusenice sehrane tokom 24 sata, dakle, i dañu i noõu. One dobijaju instinkt „kolektiv-nog ÿivota” i redovno se sreõu zajedno. Pred hrizalidaciju se takoæe udru-


ÿuju i prave zajedniøka lutkina gnezda u kojima se nalazi viåe desetina pai stotina lutaka.

U kulminativnoj godini gradacije, jajna legla su poloÿena duÿ celogstabla, kao i po granama u krunama. Takoæe, legala ima po ÿbunastoj vegeta-ciji, po kameñu, zemçi i sliønim mestima. Jajna legla su tada mañih di-menzija i sadrÿe 200 - 400 jaja.

U retrogradaciji situacija je sliøna, jajnih legala ima svuda po åumi,ali su ona joå mañih dimenzija i sa mañim brojem jaja (100 - 200). U godinikrize gradacije u doba rojeña leptira brojni su muÿjaci, a ÿenke su vrloretke. Naime, seksualni indeks jako opada i sa normalnih 0,50 dobija vred-nost øak 0,10.

Za kontrolu populacione gustine gubara u åumama se koriste sledeõimetodi: Metod stalnih oglednih povråina, Metod privremenih oglednihpovråina i Marårutni metod (Tabakoviõ-Toåiõ, M., 2004).

Metod stalnih oglednih povråina podrazumeva izdvajañe povråina(25 x 25 m ili 50 x 50 m) u åumama u kojima postoje podaci da je gubar stupaou gradacije. Na ovim povråinama potrebno je vidno numerisati sva stablai na svako postaviti na prsnoj visini veåtaøku niåu (komad kore åirineoko 20 cm i duÿine oko 30 cm ili komad sargije). Veåtaøke niåe na ogled-nim povråinama treba pregledati svake godine i konstatovati broj jajnihlegala. Uporeæivañem broja jajnih legala iz godine u godinu moÿe se veomapouzdano utvrditi poøetak gradacije gubara na odreæenom prostoru. Novi-jim saznañima (Mi la no viõ, S., 2006), koja ukazuju da je optimalna hrani-teçka za gusenice gubara hrast cer (Quercus cerris L.), veõinu stalnih og-lednih povråina trebalo bi postavçati u åumama sa cerom, jer u ñimatreba najpre oøekivati ÿariåta gradacije. Stalnim oglednim povråinamatreba pokriti åto veõu povråinu pod åumama. Na primer, posle kulmina-cije gradacije gubara 1964. i 1965. godine u Srbiji su izdvojene su 144 stalneogledne povråine na kojima je vråeno praõeñe populacione dinamike gu-bara, ali je na ÿalost, to praõeñe prekinuto sredinom sedamdesetih godinaproålog veka.

Metod privremenih oglednih povråina se koristi u godinama kada sena osnovu podataka sa stalnih oglednih povråina proceni da postoji opa-snost od gradacije gubara. Ñihova veliøina je 10 x 10 m i treba da ih budeåto viåe u åumama, kako bi se stekla realnija predstava o stañu brojnostipopulacije gubara. Na ñima treba prebrojati sva jajna legla i taj broj prer-aøunati na povråinu od 1 ha.

Marårutni metod se primeñuje kao dopuna metodu stalnih oglednihpovråina kada je gubar u latenci, a obavezno se primeñuje u periodu pro-gradacije prilikom pregleda svih odeçeña u napadnutom åumskom kom-pleksu.

Intenzitet napada gubara utvræuje se na osnovu broja jajnih legala pohektaru åume, a povråine pod odreæenim intenzitetom napada se unose utopografsku kartu R = 1:50.000 na sledeõi naøin:

• slab napad (do 10 legala/ha)

• sredñi napad (11 – 100 legala/ha)

• jak napad (101 – 500 legala/ha)

• vrlo jak napad (preko 500 legala/ha)


Veoma je bitno taøno odreæivañe intenziteta napada i prostorno de-finisañe napadnutih povråina, jer to su faktori na osnovu kojih se odre-æuje naøin suzbijaña. U posledñe dve gradacije gubara u Srbiji, mehaniøkosakupçañe jajnih legala ili tretirañe petroleumom vråeno je na povråi-nama pod slabim i sredñim napadom, dok je aviotretirañe bioloåkim ilibiotehniøkim insekticidima vråeno na povråinama pod jakim i vrlo ja-kim napadom.

U Kanadi i SAD, a ranije i kod nas, za praõeñe populacione gustinegubara koriste se feromonske klopke (sl. 12). Seksulani miris ÿenke, ko-jim ona privlaøi muÿjake, odavno je dobijen sintetiøkim putem. U speci-jalno konstruisanu klopku postavça se filter-papir natopçen sintetiø-kim feromonom, a zidovi klopke se premaÿu guseniønim lepkom. Na klop-ki se ostavçaju mali otvori, kroz koje moÿe da uæe muÿjak. Klopka se oka-øiñe o granu u åumi i privlaøi muÿjake u krugu polupreønika oko 500 m.Na osnovu broja uhvaõenih leptira u klopki utvræuje se brojnost popula-cije na terenu.

Sve gore navedeno mora se permanentno pratiti od strane drÿavnesluÿbe, i u sluøaju da doæe do promena koje ukazuju na poøetak gradacije,ostaje dovoçno vremena (1 - 3 godine) za pripremu akcije suzbijaña.

Slika 12- Feromonske klopke za praõeñe leta muÿjaka gubara: ameriøki model

(levo) i domaõi model (desno)

Figure 12 - Pheromone traps for monitoring the gypsy moth male flight: American model (left) and domestic model (right)

2. Represivne mere

a) M e h a n i ø k o – f i z i o l o å k e mere se u nekim sluøajevima veomauspeåno mogu primeniti. Na ovaj naøin mogu se uniåtavati jaja, gusenice,


lutke i leptiri. Sastoje se u sakupçañu i uniåtavañu, mehaniøkom ilifiziøkom silom, raznih stadijuma gubara.

1) Sakupçañe i spaçivañe jajnih legala gubara u obzir dolazi kada je upitañu faza progradacije, a intenzitet napada slab ili sredñi. Tada su jaj-na legla na mestima koja se mogu dohvatiti (veõina ih je poloÿena do 2 mvisine od zemçe). Radnik jednom rukom postavça posudu (konzervu) ispodlegla, a drugom rukom drvenim noÿem struÿe leglo sa kore stabla, tako dajaja upadaju u konzervu. On za sobom nosi i vreõu u koju povremeno ubacujesakuçena jaja. Jajana legla se mogu sakupçati od kraja avusta do poøetkaaprila, a najboçe je to raditi tokom zime, kada na drveõu nema liåõa, te selegla lako uoøavaju.

2) Sakupçañe gusenica vråi se gñeøeñem mladih gusenica u ogledalu,sakupçañem sa mladih biçaka ili stresañem sa mlaæih stabala, pri øemuse jednostavno gaze na zemçi. Ovaj naøin dolazi u obzir samo u rasadni-cima, parkovima i voõñacima. Za sakupçañe i mehaniøko uniåtavañe gu-senica u voõñacima mogu se koristiti i lepçivi pojasevi, kao i veåtaøkeniåe. Lepçivim pojasom oko stabla spreøava se odlazak gusenica u krunu.Ovaj metod daje odliøne rezultate za zaåtitu stabala u semenskim objekti-ma. Veåtaøke niåe se postavçaju na prsnoj visini oko stabla. One mogu bi-ti od sargije, koja se kanapom vezuje oko stabla ili to mogu biti pravougao-ni komadi kore (20 x 40 cm), koji se postavçaju na stablo, tako da likin deonaleÿe na koru stabla, a zatim se komad kore veÿe kanapom. Tokom dana seispod veåtaøke niåe sakupçaju brojne gusenice iz kroåni stabala, da binoõu odlazile na ishranu. Pregledom veåtaøøkih niåa, gñeøeñem se moguuniåtiti gusenice.

3) Sakupçañe lutaka moguõe je samo u rasadnicima i mlaæim kulturamagde se mogu sakupiti zajedno sa listovima, a pogotovo ako su u lutkinimgnezdima. Sakupçene lutke se gñeøe ili spaçuju.

4) Uniåtavañe leptira (ÿenki) je moguõe tokom dana. One su trome inalaze se u osnovama stabala, te se lako mogu uoøiti i zgñeøiti.

b) H e m i j s k e mere se mogu primeniti protiv stadijuma jajeta i guse-nice gubara. Generalno, primena otrovnih hemijskih jediñeña u åumskimekosistemima nema ekoloåkog opravdaña. Meæutim, unoåeñe malih koli-øina pesticida, koje ne mogu da izazovu poremeõaj ravnoteÿe u ekosistemuili hemijskih sredstava koja su ekoloåki tolerantna, ima opravdaña, kadaje u pitañu suzbijañe opasne åtetoøine kao åto je gubar.

1) Za suzbijañe gubara u stadijumu jajeta moÿe se koristiti metod nata-pañe jajnih legala nekim sredstvom za zimsko prskañe, kao åto su prepara-ti na bazi mineralnih uça i dr. Takoæe, mogu se primeniti i neke hemijskematerije koje su nekada koriåõene kao insekticidi, a danas se primeñuju udruge svrhe, kao åto su petroleum, katran ili meåavina petroleuma i ka-trana. Bilo kojim od navedenih sredstava premazuju se jajna legla farbar-skom øetkom ili sunæerom. Pri pravilnoj upotrebi petroleuma, sa jednimlitrom moÿe se premazati i uniåtiti oko 2000 legala, odnosno elimini-sati oko 1.000.000 buduõih gusenica. Ako koristimo sredstvo koje nema boju,kao åto je na primer petroleum, treba dodati neku materiju (minijum) kojaõe ga obojiti. Bitno je da premazano leglo bude obojeno, odnosno markira-no, kako bi se kontrolisao kvalitet rada çudi angaÿovanih na suzbijañu.

2) Suzbijañe gusenica moÿe se vråiti aviotretirañem metodom mi-kroniraña biotehniøkim insekticidima, na primer, preparatima na bazi


diflubenzurona ili teflubenzurona. Suzbijañe treba vråiti kada su guse-nice u mlaæim stupñevima (I i II, eventualno III). Poøetkom maja 2005. godi-ne vråeno je suzbijañe gusenica gubara preparatima dimilin i foresterna povråini od oko 100.000 ha. Uspeh tretiraña je bio izvanredan. Na tre-tiranim povråinama nije bilo nikakvih oåteõeña od gusenica. Tom pri-likom postavçeni su i ogledi u ciçu utvræivaña eventualog negativnogdelovaña ovih preparata na zemçiånu faunu. Konstatovano je da je na po-vråinama u godini posle tretiraña doålo do minimalne promene sastavazemçiåne faune u kvantitativnom smislu, ali se veõ naredne godine tostañe izjednaøilo sa stañem na kontrolnim (netretiranim) povråinama.

v) B i o l o å k e mere se mogu primeniti protiv stadijuma gusenice ileptira. Gusenice se mogu suzbijati bioloåkim insekticidima na bazibakterije Bacillus thuringiensis var. kurstaki. Tretirañe treba vråiti izaviona tehnikom mikroniraña. Svakako, tretirañe treba sinhronizovatisa lisnom povråinom stabala u åumi koja se tretira. Naime, sredstvo morada padne na lisnu povråinu i da ga gusenica pojede. Dakle, ako stabla nisudovoçno olistala, sa tretirañem treba saøekati. Biloåke insekticidetakoæe treba primeniti protiv mlaæih guseniønih stupçeva(I, II, eventual-no III). U kulminaciji gradacije gubara 2007. godine izvråeno je tretirañegusenica na povråini od oko 250.000 ha preparatom Foray. Uspeh je bio iz-vanredan. Preko 80% gusenica je uginulo, a oko 20% je preÿivelo tretman,jer su u vreme tretiraña bile u fazi presvlaøeña, odnosno, tada se nisuhranile. Poåto preparati na bazi bakterije Bacillus thuringiensis deluju sa-mo na gusenice defolijatora (gubara), a ne i na ostale ølanove åumskogekosistema (parazitoidi, predatori iz raznih grupa ÿivotiña), brojnostprirodnih neprijateça gubara nije poremeõena, te su oni uniåtili preo-stale gusenice, tako da tretirane åume nisu pretrpele nikakve åtete, ilisu na nekim mestima åtete bile minimalne.

Poseban vid bioloåkog metoda koristi se u SAD i Kanadi. Baziran jena jednom vidu bioloåkog repelenta za gusenice gubara. Naime, ranije jepomenuto da je liåõe vrsta biçaka iz roda Fraxinus odbojno za gusenice gu-bara i da ga neõe jesti po cenu uginuõa od gladi. U SAD-u su izdvojili he-mijsku materiju iz jasena i napravili komercijalni preparat kojim se pr-skaju åume u kojima je gubar problem. Isprskano liåõe ima miris jaseno-vog liåõa i gusenice prestaju da se hrane i ginu od gladi.

Takoæe, u SAD i Kanadi, istina u eksperimentalne svrhe koriåõen jetzv. metod dezorijentacije gubarevih muÿjaka. Naime, u periodu rojeña lep-tira, åuma se prska feromonom ÿenke. Zbog mirisa ÿenki, koji je prisutansvuda u åumi, muÿjaci ne uspevaju da otkriju ÿenke, tako da one ostaju neop-loæene (Cameron, E.A. 1979).

4. ZAKÇUØCI

Izneti rezultati brojnih domaõih i inostranih autora koji su se bavi-li prouøavañem gubara (Lymantria dispar L.), kao i dugogodiåña vlastitaistraÿivaña iste problematike, omoguõavaju sledeõe konstatacije.

Za åume Srbije gubar je najåtetnija insekatska vrsta. U godinama ni-ske brojnosti (latence), gusenice gubara se najradije hrane liåõem hrasta(posebno cera), ali i drugih liåõara. Meæutim, ñegove populacije se po-vremeno javçaju u veoma visokoj brojnosti, odnosno, dolazi do gradacija


(kalamiteta) koje traju tri do åest godina. Tada gusenice meñaju ponaåa-ñe i hrane se asimilacionim organima gotovo svih biçaka, izuzev vrsta izroda Fraxinus, i izazivaju golobrste åuma na velikim prostorima, zatim,golobrste voõaka, kao i drveõa i ÿbuña u gradovima, a poznate su åtete i uratarskim kulturama.

Period vremena izmeæu dve gradacije (latenca) je kod gubara desetakgodina. Meæutim, nekada su gradacije veoma niskog intenziteta, te ihstruøñaci na terenu teåko uoøavaju i izgleda da je period latence znatnoduÿi.

U periodu od 1862. do danas, gubar je na prostoru naåe zemçe imaoukupno 17 gradacija. Od Drugog svetskog rata do danas bilo je 7 gradacija:1947-49; 1953-57; 1963-1966; 1970-1973; 1984-1987; 1995-1998 i 2004-2007. Gra-dacije koje su se dogodile 1970-1973 i 1984-1987. bile su veoma slabog inten-ziteta i praktiøno bez veõih åtetnih posledica. Meæutim, ostale su bileveoma jakog intenziteta, te je pod golobrstom bilo na stotine hiçada hek-tara åuma i voõñaka, ali i gradskog zelenila.

Posledice defolijacije åuma od gusenica gubara su veliki gubici uprirastu stabala i izostanak uroda semena. Daçe, åumsko drveõe usled go-lobrsta fizioloåki slabi i øesto biva napadnuto nekim drugim åtetnimorganizmima, a pojedina stabla se i suåe. Ako se golobrst dogodi viåe go-dina uzastopno, uveõava se gubitak prirasta i intenzivira se suåeñe sta-bala.

U åumama Srbije veõ tri decenije, sa slabijim ili jaøim intenzitetomtraje proces suåeña åuma, posebno hrastovih. Dosadaåñim istraÿiva-ñima utvræeno je da pojavu suåeña izaziva sukcesivno delovañe veõeg bro-ja åtetnih faktora abiotiøke i biotiøke prirode. Jedan od bitnih pri-marnih åtetnih biotiøkih faktora su insekti defolijatori koji priøi-ñavaju golobrste u åumama, usled øega dolazi do fizioloåkog slabçeñastabala i stvaraña moguõnosti za ulanøavañe drugih åtetnih faktora. Uåumama naåe zemçe gubar je najvaÿnija vrsta defolijatora.

U uslovima Srbije, kao i na celom arealu, gubar ima jednogodiåñu ge-neraciju. Leptiri se roje krajem juna i tokom jula. Ÿenke nemaju sposob-nost leteña i posle oploæeña polaÿu jaja (najøeåõe 200 do 800) u leglu, ko-je je u periodu latence skriveno, a u gradaciji na kori stabla, najøeåõe upridanku. U stadijumu jajeta prezimi, a gusenice se pile poøetkom aprila.Mlade gusenice se ne hrane desetak dana i øesto ih vetar raznosi na velikeudaçenosti (pasivno åireñe). Tokom razviõa koje traje do poøetka junapresvlaøe se 4 (muÿjaci) ili 5 puta (ÿenke). Stadijum lutke traje oko 15 da-na.

Gubar ima brojne prirodne neprijateçe koji teÿe da odrÿe ñegove po-pulacije u normalnoj brojnosti. Naroøito su øeste i brojne mnoge vrste pa-razitoida, patogenih mikroorganizama i predatorskih insekata. Ñihovabrojnost je naroøito visoka u godinama gradacije, posebno retrogradacije itada upravo oni i dovode populaciju gubara u nisku brojnost. Meæutim, tadai ñihova brojnost naglo opada, te verovatno i usled toga ponovo nastajegradacija gubara posle odreæenog vremenskog perioda.

Preduslov za uspeånu borbu protiv gubara je stalna kontrola brojno-sti ñegovih populacija. Ona se moÿe vråiti na razne naøine, a najuspeå-nija je pomoõu guste mreÿe stalnih oglednih povråina sa veåtaøkim niåa-ma. Pred ulazak u gradaciju gubar meña ponaåañe i postepeno uveõava


brojnost. To se pomoõu stalnih oglednih povråina moÿe lako uoøiti 2 do 3godine pre kulminacije gradacije. Tada se pomoõu privremenih oglednihpovråina moÿe utvrditi stañe brojnosti na podruøju cele drÿave i datinalog za suzbijañe.

Gubar se na velikim povråinama uspeåno moÿe suzbijati u stadijumujajeta i mladih gusenica (I, II i III stupañ). Jajna legla se mogu uspeåno me-haniøki uniåtavati sakupçañem sa kore stabala i kasnijim spaçivañem,ili hemijski, natapañem insekticidom. Oba naøina se mogu vråiti na po-vråinama pod slabom i sredñom jaøinom napada. Gusenice se mogu suzbijatiaviotretirañem tehnikom mikroniraña. Od preparata, za sada su to bio-loåki insekticidi na bazi bakterije Bacillus thuringiensis var kurstaki ilibiotehniøki insekticidi na bazi diflubenzurona i teflubenzurona.

LITERATURA

Bi je go viõ, P.(1974): Rasprostrañeñe i redukciona uloga jajnih parazitoida gubarau Jugoslaviji. Zaåtita biça, 128/129, str.173-182. Beograd.

Ca me ron , E .A . (1979): Disparlure and its role in gypsy moth population manipulation.Mitt.Schweiz. Entom. Ges. 52:333-342.

Do nev ski, L. (1977): Defolijatori hrasta iz reda Lepidoptera u submediteranskompodruøju Makedonije. Magistarska teza, Åumarski fakultet, Beograd.

Do nev ski, L.(1982): Uporedna istraÿivaña faune gusenica koje se hrane liåõemraznih vrsta hrastova u Makedoniji (Doktorska disertacija). Åumarski fakul-tet. Beograd.

Æo ro viõ, Æ.(1974): Defolijatori hrasta iz reda Lepidoptera Kosova. Magistar-ska teza. Åumarski fakultet, Beograd.

Æo ro viõ, Æ.(1980): Karakteristike i struktura biocenotskog kompleksa defoli-jatora iz reda Lepidoptera u hrastovim åumama Kosova. Doktorska disertacija.Åumarski fakultet. Beograd.

Æu li zi ba riõ, T.(1956): Ogledi za suzbijañe gubarevih legala. Zaåtita biça,34:21-35. Beograd.

Ge o r gi jeviõ , E . , Lter åek , D . , Fit ze , K . , Vac lav , V .(1959): Problem ÿariåtagubara u Bosni i Hercegovini. Zaåtita biça, 56:89-94. Beograd.

Gla ven de kiõ, M., Mi haj lo viõ, Ç.(2004): Fitofagni insekti u hrastovimåumama Nacionalnog parka Æerdap. Åumarstvo, br.4, str. 19-30. Beograd.

Gla ven de kiõ , M . , Mi haj lo viõ , Ç . (2006a): Interaction between the Gypsy Moth

(Lymantria dispar L.) and some competitive defoliators. 17th USDA Interagency Research

Forum on Gupsy Moth and Other Invasive Species. Anapolis.

Gla ven de kiõ, M., Mi haj lo viõ, Ç. (2007a): Invazivni i introdukovani insekti– putevi invazije i znaøaj. Simpozijum entomologa Srbije 2007 sa meæunarodnimuøeåõem, 26-30.IX. Plenarni referat. Str.6-8 Uÿice.

Gla ven de kiõ , M . , Mi haj lo viõ , Ç . (2007b): Citrus flatid planthopper Metcalfa pruinosa

(Say) (Hemiptera: Flatidae) and locust gall midge Obolodiplosis robiniae (Haldeman)(Diptera: Cecidomyiidae) new invasive alien species in Serbia. International conference:«Alien Arthropods in South East Europe Crossroad of three Continents», 19-21.septem-

ber, s.5-9. Sofia.

Gla ven de kiõ , M . , Pi lar ska , D . , Mi haj lo viõ , Ç . , Lin de , A . , Kol ling , T . , Hoch , G .(2006b) : Microsporidian infections in Lymantria dispar L.(Lepidoptera, Lymantridae)


Populations in Serbia. International Scientific Conference «Sustainable use of Forest

Ecosystems the Challenge of the 21st Century». Proceedings, 275-279. Doñi Milanovac.

Ha œi ste viõ, D. , To miõ, D. (1955): Rezultati aviosuzbijaña gubara na podruøjuistoøne Srbije u 1954. godini. Zaåtita biça, br. 29:99-108. Beograd.

Jan ko viõ, Ç.(1957/58): Dinamika populacija gubara u Jakovaøkom kçuøu. Zaåtitabiça, 41/42:35-48. Beograd.

Jan ko viõ, Ç.(1969): Vertikalna distribucija gubara (Lymantria dispar L.) i ñegovoponaåañe. Zaåtita biça, 57/58:203-209. Beograd.

Jan ko viõ, M., Ze øe viõ, D., Vo ji no viõ, V.(1959): Rase gubara u Jugoslaviji.Zaåtita biça, 56:99-107. Beograd.

Ja re bi ca, M.(1974): Defolijatori hrasta iz reda Lepidoptera u Hercegovini.Magistarska teza, Åumarski fakultet, Beograd.

Ka ra œiõ, D. (2007): Najøeåõe parazitske i saprofitske gçive hrasta kitñaka uSrbiji i ñihova uloga u suåeñu stabala (mikoloåki kompleks).U monografiji:Hrast kitñak (Quercus petraea agg. Ehrendorfer, 1967) u Srbiji. Str. 153-170.Åumarski fakultet, Beograd i Udruÿeñe åumarskih inÿeñera i tehniøaraSrbije, Beograd.

Lan gho fer , D .E .(1926): Gubar i suåeñe naåih hrastoih åuma. Glasnik za åumske pokuse,1:149-233. Zagreb.

Lu ter åek , D . (1950) : Prilog poznavañu bionomije Calsoma sycophanta L. i C.inquisi-

tor L. Kao neprijateça gubara. Glasnik Åumarskog fakulteta, 1:353-365. Beograd.

Mak si mo viõ, M.(1951): Ogledi gajeña Calosoma sycophanta L. i Calosoma inquisitor

L. kao neprijateça gubara. Glasnik Åumarskog fakulteta, 3:183-196. Beograd.

Mak si mo viõ, M. (1953): Neka zapaÿaña o krizi gradacije gubara 1950. godine unizijskoji planinskoj åumi. Zaåtita biça, 15:12-27. Beograd.

Mak si mo viõ, M.(1954): Primena metoda klopki za otkrivañe gubara u åumi.Åumarstvo, 2:86-92. Beograd.

Mak si mo viõ, M.(1958): Prilog istraÿivañu brojnosti gubara metodom klopke.Zaåtita biça, 49/50:41-47. Beograd.

Mak si mo viõ, M.(1959): Klopke – savremena metoda kontrole brojnosti populacijegubara. Zaåtita biça, 56:65-70. Beograd.

Mak si mo viõ, M.(1980): Primena feromona za suzbijañe gubara spreøavañem pare-ña. Zaåtita biça, 154:303-307. Beograd.

Mak si mo viõ, M.(1997): Preventivna zaåtita od gubara. Åumarstvo, 3:5-66. Beo-grad.

Mak si mo viõ, M., Ma ro viõ, R.(1957): Uticaj tipa klopke na privlaønost seksual-nog mirisa ÿenki gubara. Zaåtita biça, 93/95:115-123. Beograd.

Mak si mo viõ, M., Siv øev, I.(1987): Prilog bioloåkom suzbijañu gubara(Lymantria dispar L.). Zaåtita biça, 43(3), 181:197-203. Beograd.

Mar ko viõ, Ø. (1995): Prouøavañe bioekologije hrastovog potkorñaka Scolytus

intricatus Ratz. (Coleoptera: Scolytidae) i ñegove uloge u procesu suåeña hrastovihåuma Srbije. Magistarski rad, Åumarski fakultet. Beograd.

Mar ko viõ, Ø. (1999): Biologija hrastovog potkorñaka Scolytus intricatus Ratz.(Coleoptera: Scolytidae) u Srbiji i moguõnost ñegovog suzbijaña. Doktorska diser-tacija, Åumarski fakultet. Beograd.

Ma ro viõ, R. , Ma ra viõ, M., Jan øiõ, G. , La za rev, V.(1998): Gradacije gubara uSrbiji. Acta entomologica Serbica, Special issue, pp.7-12. Beograd.

Mi haj lo viõ, Ç. (1992): Åtetni insekti hrastova u Srbiji. U: Gajiõ, M., Teåiõ,Ÿ.:Vrste roda hrasta (Quercus L.) u Srbiji. Institut za åumarstvo, 1-75. Beograd.

Mi haj lo viõ, Ç. (2003): Åtetoøine u bukovim åumama Srbije. Åumarstvo 1-2,str.73-84. Beograd.


Mi haj lo viõ, Ç. (2004): Gubar (Lymantria dispar L.) najopasnija åtetoøina naåihåuma i voõñaka. Ministarstvo poçoprivrede, åumarstva i vodoprivrede i Javnopreduzeõe za gazdovañe åumama „Srbijaåume”. Str. 5-24. Beograd.

Mi haj lo viõ, Ç. (2005): Åtetna entomofauna bukve u åumama Srbije. Monogra-fija: Bukva u Srbiji. Udruÿeñe åumarskih inÿeñera i tehniøara Srbije iÅumarski fakultet Univerziteta u Beogradu, str.197-217. Beograd.

Mi haj lo viõ, Ç.(2007a): Åtetna entomofauna hrasta kitñaka u åumama Srbije.Umonografiji: Hrast kitñak (Quercus petraea agg. Ehrendorfer, 1967) u Srbiji. Str.170-203. Åumarski fakultet, Beograd i Udruÿeñe åumarskih inÿeñera i tehni-øara Srbije. Beograd

Mi haj lo viõ, Ç. (2007b): Metcalfa pruinosa (Say) (Homoptera: Auchenorrhyncha) novaåtetna vrsta za entomofaunu Srbije. Glasnik Åumarskog fakulteta, br. 95,p 127-134. Beograd.

Mihajloviõ, Ç., Glavendekiõ, M. (1991): Insekti defolijatori i ñihov znaøajza stabilnost åumskih ekosistema. Referat saopåten na skupu:”Proålost,sadaåñost i buduõnost srpskog åumarstva kao øinioca razvoja Srbije. Zbornikradova, str.259-266. Beograd.

Mihajloviõ, Ç. , Ristiõ, M. (1996): Defolijatori liåõarskih åuma iz reda lep-tira (Insecta, Lepidoptera) u Srbiji i moguõnost ñihovog suzbijaña. - III deo. Biç-ni lekar, God. XXIV, br. 6:542-547. Novi Sad.

Mi haj lo viõ, Ç., Ri stiõ, M., Mar ko viõ, Ø. (1997): Impact of insect pests on oak

decline in Serbia. Proceedings book of the 3rd nternational Conference on the development

of Forestry and Wood Science / Technology, p.119-125. Beograd.

Mi haj lo viõ, Ç., Gr biõ, P., Van diõ, D.(1998): Najnovija gradacija gubaraLymantria dispar L. (Lepidoptera, Lymantridae) na podruøju Srbije u periodu 1995-1998. Acta entomologica Serbica, Special issue, pp.89-94. Beograd.

Mi haj lo viõ, Ç., Mar ko viõ, Ø. (2002): Najznaøajnije åtetne vrste insekata uåumama bukve u Srbiji. (poster referat). XII Simpozijum o zaåtiti biça i Save-tovañe o primeni pesticida, 25-29.XI. Zbornik rezimea str.19-20. Zlatibor.

Mi haj lo viõ, Ç., Gla ven de kiõ, M.(2006): Najvaÿniji entomoloåki problemi uprigradskim åumama Srbije. Åumarstvo, 3:77-97. Beograd.

Mi la no viõ, S.(2006): Uticaj vrsta Quercus cerris L., Q.petraea (Matt.) Liebl. i

Q.robur L. na razviõe gubara (Lymantria disparL.). Magistarska teza. Åumarskifakultet. Beograd.

Mi niõ, D.(1976): Ekoloåka istraÿivaña parazita gubara Apanteles porthetriae

Muesb. (Hymenoptera: Braconidae) i moguõnost ñegovog laboratorijskog gajeña zaupotrebu u bioloåkoj borbi. Magistarska teza. Åumarski fakultet. Beograd.

Mir ko viõ, D., Miå øe viõ, V.(1960): Uticaj brsta gubara (Lymantria dispar L.) naprirast hrasta. Zaåtita biça, 60:3-19. Beograd.

Ne na do viõ, V. , Pro liõ, Z. , Iva no viõ, J .(1998): Neurosekretorni sistemmozga, subezofagalne ganglije i retrocerebralni endokrini kompleks Calosoma

sycophanta L. (Coleoptera, Carabidae). Gradacije gubara u Srbiji. Acta entomologica

Serbica, special issue: 167-200. Beograd.

Non ve il ler , G . (1959): Predatori gubarevih jajnih legala utvræeni u Jugoslaviji tokom grada-

cije 1945. do 1950. godine. Zaåtita biça, 52/53:15-35. Beograd.

Ristiõ, M., Sisojeviõ, P., Brajkoviõ, M.(1998): Parazitoidi, hiperparazi-toidi i predatori gubara Lymantria dispar L. (Lepidoptera, Lymantridae) u jugoslov-enskim zemçama. Acta entomologica Serbica, Special issue, pp.39-59. Beograd.

Si dor, Õ.(1963): Specifiønost nekih insekatskih virusa i moguõnost ñihove pri-mene u bioloåkoj borbi. Doktorska disertacija. Poçoprivredni fakultet. NoviSad.


Si dor, Õ., Jo dal, I.(1983): Rezultati ispitivaña zdravstvenog staña gubara

(Porthetria dispar L.) u bagremovoj åumi „Bagremara” kod Baøke Topole. Zaåtita

biça, 34(4), 166:445-455. Beograd.

Si so je viõ, P. (1953): Prilog poznavañu uloge tahina kao regulatora brojnosti

populacije gubara u 1950. godini. Zbornik SANU, 4:63-92. Beograd.

Si so je viõ, P.(1955): Prilog poznavañu tahina gubara u Jugoslaviji. Zaåtita

biça, 28:3-10.Beograd.

Ta ba ko viõ-To åiõ, M. (2004): Kontrola brojnosti gubara. Gubar (Lymantria

dispar L.) najopasnija åtetoøina naåih åuma i voõñaka. Ministarstvo poçopri-

vrede, åumarstva i vodoprivrede i Javno preduzeõe za gazdovañe åumama „Srbi-

jaåume”. Str. 25-26. Beograd.

To miõ, D. , Jan ko viõ, Ç.(1973): Uporedna istraÿivaña populacione gustine

gubara (Porthetria dispar L) i ñegovog glavnog predatora Calosoma sycophanta L. u

Srbiji i Makedoniji u periodu od 1967 – 1973. Referat podnet na I kongresu eko-

loga Jugoslavije 27 – 29. septembra. Beograd.

Tomiõ, D. , Mihajloviõ, Ç. (1979): Åtetna insekatska fauna crvenog hrasta

(Quercus borealis Michx) u Srbiji. Arhiv bioloåkih nauka, 28, 3-4:189-197.

Beograd.

Va siõ, K.(1957): Parazitske Hymenoptera gubara. Zaåtita biça, 41/42:17-21. Beo-

grad.

Va siõ, K.(1959): Prilog poznavañu karakteristika indikatora staña gubarevih

populacija u latenci. Zaåtita biça, 56:39-44. Beograd.

Va siõ, K. (1970): The report from project FG-YU-120 – A biological method of compating

the gypsy moth and pine wasp. Åumarski fakultet. Beograd.

Va siõ. K.(1982): Integralno suzbijañe åtetnih insekata i ñegove moguõnosti.

Drugi kongres zaåtite biça Jugoslavije. Zbornik radova, Sv.4: 327-337. Vrñaøka

Baña.

Va siõ, K.(1983): Upotreba pesticida u åumama. Jugoslovensko savetovañe o pri-

meni pesticida. Zbornik radova, str.19-23. Neum.

Va siõ, K., Jan ko viõ, Ç.(1957): Prilog poznavañu indikatora za prognozu staña

gradacije gubara. Zaåtita biça, 41/42:3-15. Beograd.

Vuøkoviõ, M. , Glavendekiõ, M. , Mihajloviõ, Ç. (1998): Problem devital-

izacije izdanaøkih hrastovih åuma. Åumarstvo, 3-4. Beograd.

Ÿivojinoviõ, S.(1953): Stalna kontrola gubara osnova je za ñegovo uspeåno suz-

bijañe u åumama i voõñacima. Zaåtita biça, 18:101.104. Beograd.


THE GYPSY MOTH (Lymantria dispar L.) (LEPIDOPTERA, LYMANTRIDAE) IN SERBIA

Çubodrag Mihajloviõ

Summary

In Serbia, the gypsy moth is the most detrimental forest insect species. In the years of low popu-lation density (latency) the gypsy moth caterpillars preferably feed on oak foliage (especially Turkeyoak), but also on other broadleaves. However, the densities of populations are occasionally very high,and the outbreaks (calamities) last for three to six years. Then caterpillars change their behaviour andfeed on the leaves of almost all plants, except the species in the genus Fraxinus, and cause forest defo-liation over large spaces, the defoliation of fruit trees, as well as urban trees and shrubs, and also theycan cause damage to farming crops.

The period between two outbreaks (latency) lasts about ten years. However, sometimes outbre-aks are of very low intensity, so they are difficult to observe in the field and it seems that the latentperiod is considerably longer.

In the period from 1862 to this date, the gypsy moth in Serbia has had altogether 17 outbreaks.From the Second World War to the present day, there have been 7 outbreaks: 1947-49; 1953-57; 1963-1966; 1970-1973; 1984-1987; 1995-1998 and 2004-2007. The outbreaks of 1970-1973 and 1984-1987were of very low intensity and practically without major detrimental consequences. However, otheroutbreaks were of severe intensity and hundreds of thousands of hectares of forests and orchards andalso of urban greenery were defoliated.

The consequences of forest defoliation by the gypsy moth caterpillars are great losses in treeincrement and the lack of seed yield. Also, due to defoliation, forest trees are physiologically weake-ned and are often attacked by other pest organisms, and individual trees are killed. If defoliationoccurs several years successively, the loss of increment increases and the tree dying is intensified.

In Serbia’s forests for already three decades, the process of forest dying, especially oak forests,has been underway with various degrees of intensity. Based on the previous research, it was concludedthat dying was caused by successive effects of several detrimental factors of abiotic and biotic nature.One of the essential primary detrimental biotic factors are defoliator insects which cause forest defoli-ation, leading to physiological weakening of trees and the potential chaining in of other detrimentalfactors. In the forests of our country, the gypsy moth is the most important defoliator species.

In the conditions of Serbia, as well as throughout its range, the gypsy moth has an annual gene-ration. Adults swarm in late June and during July. Females cannot fly and after mating they depositeggs (most often 200 to 800) in egg masses, which are hidden during the latency, and during the out-breaks they are on tree barks, mostly at the butt end. It overwinters in the egg stage, and caterpillarshatch in early April. Juvenile caterpillars do not feed for about ten days and they are often dispersedby the wind to great distances (passive spreading). During the development till the beginning of June,they molt 4 times (males) or 5 times (females). Pupal stage lasts for about 15 days.

The gypsy moth has numerous natural enemies which tend to keep its normal population den-sity. Many species of parasitoids, pathogenic microorganisms and predator insects are especially fre-quent and numerous. Their density is especially high in outbreak years, particularly during retro-outbreaks and this is actually the time when they cause low levels of the gypsy moth population.However, their density also decreases suddenly, so probably this is also the reason why the gypsymoth outbreak occurs again after a time period.

The precondition of a successful suppression of the gypsy moth is the permanent control of itspopulation levels. It can be performed in various ways, and the most successful method is by densegrids of permanent sample plots with artificial niches. Before entering the outbreak phase, the gypsymoth changes its behaviour and gradually increases the density. This can be readily observed on per-manent sample plots, 2 to 3 years before the outbreak culmination. Then, the population density in thewhole country can be determined by temporary sample plots and the order for suppression can begiven.

The gypsy moth can be successfully suppressed over large areas in the stages of egg and juvenilecaterpillars (I, II and III instars). Egg masses can be successfully mechanically destroyed by collectingfrom tree bark and by burning, or chemically by soaking in insecticide. Both methods can be appliedon the areas under weak and medium intensities of infestation. Caterpillars can be suppressed by airspraying by Micronair method. For the time being, the preparations include the biological insecticidesbased on the bacterium Bacillus thuringiensis var kurstaki or biotechnical insecticides based on diflu-benzuron and teflubenzuron.

GUBAR (Lymantria dispar L.)(LEPIDOPTERA LYMANTRIDAE ... gubara/ljuba mihailovic...JANUAR–JUN,...

Documents

Transcript of GUBAR (Lymantria dispar L.)(LEPIDOPTERA LYMANTRIDAE ... gubara/ljuba mihailovic...JANUAR–JUN,...