Hobeto bizitzea. Estrategia erreaktiboak

PRAKTIKAONAKezinduei emandako arretan

HOBETO BIZITZEAEstrategia Erreaktiboak

PRAKTIKA ONAK

ezinduei emandako arretan

Jokabideari lotutako laguntza positiboko gida hau Hobeto BizitzeaProiektuaren barruan kokatzen da. Proiektu hori Arabako ForuAldundiak sustaturikoa izan da, zerbitzuak atenditutako pertsonen bizikalitatea hobetzean oinarritutako arreta eredu baterantz orientatzekoxede nagusia edukita.

Arreta eredu hau ikuspegi, kontzeptu eta arreta jarraibide aurreratue-nak, pixkanaka, zerbitzu ezberdinetan sartzearen inguruan antolatutadago:

• Laguntzen paradigma eta eredua.• Pertsonan oinarritutako plangintza.• Bizi kalitatearen kontzeptua eta dimentsioak.• Jokabideari lotutako laguntza positiboa.

Ikuspegi berri horren ondotik, erronka ezinduen arretan, profesionaldiren aldetik, esku hartzen duten pertsonen lan jarraibideak egokitzeada, bai haien funtzioa plangintza eta esku-hartze teknikoan oinarritzendenean, bai zerbitzuen eguneroko antolamenduan, funtzionamenduaneta arretan oinarritzen direnean. Halaber, esku hartzen duten pertsonaguztiengan, halabeharrez, jarrera aldaketa esan nahi du: inolakozalantzarik gabe profesionalena, baina, baita ere, erabiltzaileena eurenaeta haien senideena. Azken batean, aldaketaren aurrean egon ohi denerresistentzia naturala gainditzeko esfortzu bateratua edukitzea esannahi du.

Espero dugu Hobeto Bizitzea proiektuaren esparruan landutako etaadostutako prestakuntza material hauek helburu horretan laguntzea.

Egilea

SIIS Dokumentazio eta Ikerketa ZentroaEgia-Kareaga Fundazioa

EdizioaArabako Foru Aldundia

DiseinuaEstudio Lanzagorta

MaketazioaConcetta Probanza

InprimaketaArabako Foru Aldundia

Lege Gordailua: VI/484-2011

Aitortu-EzKomertziala-LanEratorririkGabe (by-nc-nd): Ezin da lan hau merkataritza xedetarako erabili, eta lan era-torrien sorkuntza ere ez. Argitalpen honen erreprodukzio partziala baimendua dago, irabazi-asmorik gabe helbu-ru didaktiko, informatzaile edo dibulgatzaileak dituenean, eta irabazi-asmorik gabeko erakunde publiko edo pri-batu batek eginikoa bada. Erreprodukziorik egingo balitz, jatorrizko iturria adierazi beharko litzateke; eskuliburua-ren titulua, egilea, eta editorea.

AURKEZPENA 5

I. SARRERA 7

II. FUNTSEZKO ALDERDIAK 91. Funtsezko oinarriak 9

2. Esku-hartzearen faseak krisi egoeretan 12

III. OKERRERA EGIN BAINO LEHEN, JOKABIDE BATIERANTZUTEKO ESTRATEGIAK 14

1. Jokabideari jaramonik ez egitea 14

2. Pertsona beste jarduera baterantz bideratzea 15

3. Feedback-a ematea 15

4. Une hori aprobetxatzea gaitasun alternatiboak praktikatzeko 16

5. Entzute aktiboa aplikatzea 17

6. Jokabidea hurbiltasunagatik kontrolatzea 21

7. Jokabidea jarraibideen bitartez kontrolatzea 21

8. Aldartea hobetzea 22

9. Komunikazioa erraztea 22

10. Lasaitzea erraztea 23

IV. JOKABIDEARI ERANTZUTEKO ESTRATEGIAK PERTSONABERE ONETIK ATERATA DAGOENERAKO 25

1. Estimuluen aldaketa 25

2. Ingurune fisikoa erabiltzea kalteei aurrea hartzeko 26

2. Ingurune fisikoa erabiltzea kalteei aurrea hartzeko 27

3.1. Euste fisiko motak 27

3.2. Oinarrizko kautelak: jarduteko protokoloak 29

3.3. Euste fisikoan aplikatu behar diren oinarrizko jarraibideak 29

3.4. Euste fisikoak aplikatu diren aldien erregistroa 31

4. Sendagai bidezko eustea 32

V. LAGUNTZA EMATEN DUTEN LANGILEEN BEHAR EMOZIONALAKAITORTU ETA HORIEI ERANTZUTEA 34

1. Sentimenduak eta emozioak kontrolatzearen garrantzia 34

2. Norberaren emozioak aitortzea 34

3. Pentsatzeko eta gertaerak interpretatzeko dugun modua berraztertzea 35

4. Alferrikako pentsamendua edukitzearen ohiturak saihestea 36

5. Pentsamenduen eta sentimenduen A-B-C eredua aplikatzea egoera zailei 37

3

AURKIBIDEA

6. Lasaitzen ikastea 39

6.1. Arnasa hartzean oinarritutako lasaitzea 39

6.2. Giharren erlaxazioa 39

7. Azterketa eta hausnarketa saioak, krisi egoerak eta gero 41

OINARRIZKO BIBLIOGRAFIA 45

4

Hobeto Bizitzea • Praktika Onak

Estrategia erreaktiboei buruzko gidaliburu hau “Hobeto bizitzea” izeneko

seriearen barruan kokatzen da, eta, praktika onei buruzko beste gidaliburu

tekniko batzuekin batera, “Egoitza arreta nola ulertzen dugun.

Ezinduentzako kalitatezko arreta lortzeko oinarrizko jarraibideak" izeneko

gidaliburuarekin doa. Bere aplikazio eremua, ordea, egoitzen eremutik

harago doa eta bizitzako beste testuinguru batzuetan ere aplikatu ahalko

da, hain zuzen ere gidaliburu hau osatzen duten jokabidearen ebaluazio

funtzionalari buruzko praktika onei buruzko gidaliburua eta jokabideari

lotutako laguntza positiboari buruzko praktika onei buruzko gidaliburua

bezala.

Serie hau eratzen duten material guztiak bezala, gidaliburu hau eztabaida

eta adostasun prozesu baten emaitza da. Eztabaida eta adostasun hori

hainbat profesionalen artekoa izan da, profil ezberdinekoak, nahiz eta

interes komuna partekatu: ezinduentzako egoitza zerbitzuetako bizi

kalitatea hobetzea eta, horretarako, arreta eta laguntza emateko modua

hobetzea.

Gidaliburu lantzerakoan parte hartzea errazteko, eztabaida talde bat

antolatu zen. Hartan, hurrengoek parte hartu zuten: Ezinduen Arloaren

arduraduna eta laguntza teknikariak; ezinduei arreta emateko zerbitzuetan

lan egiten duten taldeetako profesionalak; gizarte zerbitzuetarako

idazkaritzako kalitate teknikaria, proiektua koordinatzeaz arduradun, eta

SIIS Egia-Kareaga Fundazioaren Dokumentazio eta Ikerketa Zentroko

profesionalak, proiektuaren ideiaren eta diseinuaren nahiz prestakuntza

materialen idazketaren eta prozesua dinamizatzearen arduradun. Hauek dira

Eztabaida Taldeetako Kideak:

• Gizarte Ongizaterako Foru Erakundeko Ezinduen Arloa:

– Francisco Javier Leturia Arrazola. Arloaren zuzendariordea.

– Blanca Arrazola Herce. Arloko psikologoa.

– Txelo Auzmendi Jimenez. Lanbide terapeuta Autonomia

Pertsonalerako Zentroan.

– Edurne Basterra Arana. Etxebidea Egoitzaren ikuskatzailea.

– Izaskun Cuesta Aizagar. APDEMAko (Adimen ezintasuna duten

pertsonen aldeko Arabako elkartea) psikopedagogoa.

– Meyi Fernandez Rodriguez. Arloko psikologoa.

– Saioa Foronda Alonso. Arloko psikologoa.

– Iñigo Larrieta Pascual. Etxebidea Egoitzako psikologoa.

5

AURKEZPENA

– Raquel Maestro Lazaro. Arloko pedagogoa.

– Juan Olmo Osa. Ehari Eguneko Zentroko psikologoa.

– Marta Palacios Angulo. Goizalde Egoitzako psikologoa eta arduradun

teknikoa.

– Ana Sosoaga Campos. Etxebidea Egoitzako hezitzailea.

– Stella Urquijo Jauregui. Egoitzetako hezitzailea.

• Gizarte zerbitzuetarako idazkaritza.

– Itziar Gonzalez de Zarate Ruiz. Koordinatzailea. Kalitate teknikaria.

• SIIS Egia-Kareaga Fundazioaren Dokumentazio eta Ikerketa Zentroa:

– Helena Sotelo Iglesias. “Hobeto bizitzea” proiektuaren ideiaren eta

aplikazioaren arduraduna.

Parte hartzeko bide honek, eztabaida taldean sartu ez diren profesionalen

eta teknikarien ekarpen zuzenarekin aberastutakoa gainera, aukera eman

du hainbat ekarpen egokirekin eztabaida fintzeko eta gidaliburu osatzeko.

Ekarpen horiek oso ikuspegi eta jarrera ezberdinetatik egin dira, eta, beraz,

lortutako adostasunaren izaera oso adierazgarri hori zabaldu eta sakondu

egiten da.

Proiektu honetan, zuzenean edo zeharka, parte hartu duten profesional

guztiek edukitako esku-hartzea eta eraikitzeko eta hitz egiteko jarrera

eskertu nahi ditugu. Haien laguntzarik gabe, ezinduekiko arretan duten

esperientziaren eta beren ezagutza zuzenaren eta egunerokoaren ekarpenik

gabe, kanpoko ikuspegiari eta ideia trukeari ireki gabe, Hobeto bizitzea

proiektua ezin existitu zitekeen.

6


Serie honen baitan ere kokatzen den jokabideari lotutako laguntza

positiboko planak diseinatzeko gidan azaldu egiten da ingurunean eta bizi

estiloan esku hartzera eta jokabide gatazkatsuentzako gaitasun

alternatiboak irakastera zuzendutako estrategia sistematikoak behin eta

berriro erabiltzea metodo eraginkorra dela horrelako jokabideen

maiztasunean eta bizitasunean murriztapen bortitza lortu ahal izateko. Hala

eta guztiz ere, murriztapen hori lortzen den arte, pertsonak jokabide

gatazkatsuko uneak eduki ditzake. Horietan, beharrezkoa izango da

laguntza ematen duten langileek berehala esku hartzea, horren bitartez

pertsona bera nahiz bertan dauden beste batzuk arriskuan egongo diren

egoerak saihesteko edo kalte material adierazgarriak eragin daitezkeen

beste egoera batzuk galarazteko.

Egoera hauek gertatzen direnean horiei aurre nola egin jakitea da jokabide

gatazkatsuak ageri dituzten pertsonei laguntzen lan egiten dugunon kezka

nagusienetako bat: egoera hemen eta orain gertatzen da, beraz, epe ertain

edo luzera horiek murriztea lortuko duten esku-hartzeak aplikatzearen

kaltetan izan gabe, beharrezkoak ditugu, baita ere, egoera horiek eta horien

ondorioak berehala kontrolatzen lagunduko gaituzten estrategiak.

Gidaliburu honek jokabide gatazkatsuentzako estrategia erreaktibo batzuk

deskribatzen ditu, eta horiek lagungarri izan dakizkiguke azkar,

segurtasunez eta eraginkortasunez kontrolatzeko kasuan kasuko jokabideak

horiek gertatzen direnean. Estrategia horiek III. idatz zatian –Okerrera egin

baino lehen, jokabide bati erantzuteko estrategiak– eta IV. idatz zatian

–Jokabideari erantzuteko estrategiak pertsona bere onetik aterata

dagoenean– azalduko dira, eta hertsapeneko hierarkia hurrenkeraren

arabera aurkeztuko (hertsapen gutxienekotik hertsapen gehienekora).

Proposatu den hurrenkera ez dago zertan zorrozki aplikatu, baina

baliagarria da kontuan izateko beti ahalik eta hertsapen gutxieneko aukera

aplikatu behar dela, eta, inoiz ez, zorrozki behar den denbora baino

gehiagoan. Horiek kontsultatzerakoan, halaber, garrantzitsua da aintzat

hartzea askotan erabilgarria izan daitekeela estrategia bat baino gehiago

erabiltzea, jokabide gatazkatsua zein fasetatik igarotzen ari den.

Gidaliburu ixteko azken idatz zati bat dago, eta hura laguntza ematen duten

langileen behar emozionalak estaltzera zuzendutako estrategia multzo bat

ematean oinarritzen da. Halaber, norberak bere burua kontrolatzeko

teknikak ematen dira, izan ere, oso erabilgarriak izan daitezke horrelako

krisi egoerei maiz aurre egiteak eragin dezakeen estresari aurre egiteko.

Horrelako estrategiak eduki ahal izatea funtsezkoa da laguntza ematen

7

Estrategia Erreaktiboak

I.SARRERA

GOGORATU

Ahalik eta hertsapen gutxieneko aukeraaplikatu behar da beti, eta behar dendenboraz bakar-bakarrik.


8

duten profesionalen egoera emozionala zaintzeko, izan ere, egunero egoera

zailei aurre egin behar izateak, neurri bateko erasokortasuna dutenak,

emozio eta sentimendu negatiboak eragin ditzake eta horiek estres

handikoak izan daitezke behar bezala bideratzen ez badira. Gure

sentimenduei aurre egiten eta gure estresa bideratzen lagunduko diguten

estrategiak aurreikusten ez baditugu, ziurrenik zigor erako neurriak hartuko

ditugu oldarkor, jokabidea eten dezaketela uste dugulako, iraganean horiek

egokiak izan ez badira ere. Horrela jarduteak, jarraibiderik gabe,

hausnarketa gutxiko erreakzioek gidatuta, gure porrot sentimendua

indartzen lagunduko du bakarrik, eta baita gure buruarengan dugun

konfiantza maila murrizten ere.

Funtsezko oinarriak

• 1.- Jokabideari lotutako laguntzapositiboa oinarritu egin behar dapertsonan oinarritutako balioetan. Baliohoriek pertsona bakoitzaren duintasuna,lehentasunak eta helburuak errespetatubehar dituzte.

• 2.- Estrategia erreaktiboak erabiltzeaaurrea hartzeko beste estrategiarikgabe ez da etikoa.

• 3.- Estrategia erreaktiboak ezinikusiaeragiten ez dutenetakoak dira.

• 4.- Krisi egoerak bideratzeko modurikonena horien agerpenari aurrea hartzeada.

• 5.- Estrategia erreaktiboak ahalik etahertsapen gutxienekoak izan behar dira.

II.FUNTSEZKO ALDERDIAK

Krisi egoerei aurre egitea ahalbidetuko diguten estrategiak edukitzeko

beharraren kaltetan izan gabe, ez dugu ahaztu behar jokabideari lotutako

laguntzako esku-hartzeen helburu nagusia pertsonaren bizi kalitatea

hobetzea dela, eta baita epe luzera haren jokabide gatazkatsuak gainditzen

laguntzea ere. Ikuspegi horretatik begiratuz gero, krisiaren aurrean

erreakzio erako estrategiak tresna osagarri bihurtzen dira, eta horietara jo

beharra geroz eta garrantzi gutxiagokoa izango da, jokabideari lotutako

laguntza positiboko esku-hartzeek emaitzak lortzen doazen heinean,

jokabide gatazkatsuak murrizteari eta gaitasun alternatiboak ikasteari

dagokionez.

Hori dela eta, estrategia erreaktiboak azaldu baino lehen, interesgarria da

jokabideari lotutako laguntza positiboaren ikuspegiaren oinarrizko alderdiak

azpimarratzea estrategia hauei dagokienez. Halaber, interesgarria da esku-

hartzearen faseak deskribatzea, krisiaren etapen arabera, eta baita

komunikazioak betetzen duen papera agertzea ere esku-hartze prozesu

osoan zehar.

1. FUNTSEZKO OINARRIAK

• 1. oinarria.- Jokabideari lotutako laguntza positiboa oinarritu

egin behar da pertsonan oinarritutako balioetan. Balio horiek

pertsona bakoitzaren duintasuna, lehentasunak eta helburuak

errespetatu behar dituzte.

Jokabideari lotutako laguntza positiboa pertsonaren duintasunarekiko

errespetuan oinarritutako balioetan oinarritzen den ikuspegi bat da, eta,

bakarka eta pertsonalizatuta, aplikazioaren hartzaile den pertsonaren

berariazko beharrei erantzuten saiatzen da.

Ezinduei abusuaren edo zabarkeriaren xede izango ez direla bermatzeko

modu onena haiek estigmatizatuko ez dituzten estrategiak planteatzea

da, ohiko inguruneetan adin berdinekoak diren eta ezintasunik ez duten

pertsonei aplikatzen zaizkienen antzekoak hain zuzen. Aplikatzen diren

estrategia erreaktiboak, beraz, jokabide gatazkatsuak ageri dituen eta

krisi fasean dauden ezintasunik gabeko pertsonei aplika dakizkiekeenen

antzekoak dira.

• 2. oinarria.- Estrategia erreaktiboak erabiltzea aurrea hartzeko

beste estrategiarik gabe ez da etikoa eta ezta onargarria ere.

9


Jokabideari lotutako laguntza positiboko planek hainbat estrategia bildu

behar dituzte:

– Batzuen helburuak ingurune aldaketak ezabatu edo sartzera

zuzendutakoak izango dira, inguruneak beharretara hobeki egokitzen

zaizkiela lortzeko eta, hartara, jokabide gatazkatsuak agertzeari

aurrea hartzeko.

– Beste batzuen helburua jokabide gatazkatsuentzako gaitasun

alternatiboak irakastea izango da, horien bitartez aldaketa iraunkorrak

eta epe luzerakoak lortzeko.

– Zenbaitetan, gainera, beharrezkoa izango da estrategia erreaktiboak

sartzea, jokabide gatazkatsuak bideratzeko horiek gertatzen diren

unean bertan.

Estrategia erreaktiboek, erabiltzen direnean, izaera osagarria edukitzen

dute: ezin da diseinatu jokabideari lotutako laguntza positiboko plan bat

bertan estrategia erreaktiboak sartuta bakarrik. Aldiz, horiek beti

ingurunean esku hartzeko estrategien eta gaitasun alternatiboak

ikasteko estrategien osagarri izan behar dira. Kontrakoa, aldiz, gerta

daiteke: jokabideari lotutako laguntzako plan bat diseina daiteke, eta

bertan ingurunean esku hartzeko estrategiak eta gaitasun alternatiboak

ikastekoak bakarrik sartzea, estrategia erreaktiborik aurreikusi gabe.

Beste era batera esanda, estrategia erreaktiboak beharrezkotzat jotzen

direnean bakarrik sartzen dira plan batean.

Estrategia erreaktiboak eta krisiak gidatzekoak larrialdi egoerei

erantzuteko bakarrik erabiltzen dira, eta ez epe luzera jokabide

gatazkatsuak murrizteko modu bat bezala. Ondorioz, pertsona baten

kasuan horrelako estrategietara behin eta berriro jo beharra igartzen

bada, horrek esan nahi izan dezake jokabideari lotutako laguntzako

planaren beste osagai batzuk ez direla funtzionatzen ari eta, beraz,

horiek berriro ebaluatu eta aldatu behar direla.

• 3. oinarria.- Estrategia erreaktiboak ezinikusia eragiten ez

dutenetakoak dira.

Estrategia erreaktiboek ez dute irakaste funtziorik planaren baitan.

Larrialdiko prozedura bat dira, eta prozedura hori jokabide gatazkatsua

ageri duen pertsonak berak nahiz hurbileko inguruneko beste pertsona

Estrategia erreaktiboenosagarritasuna

Estrategia erreaktiboek, erabiltzendirenean, izaera osagarria edukitzen dute:ezin da diseinatu jokabideari lotutakolaguntza positiboko plan bat bertanestrategia erreaktiboak sartuta bakarrik.Aldiz, horiek beti ingurunean eskuhartzeko estrategien eta gaitasunalternatiboak ikasteko estrategien osagarriizan behar dira.


10

batzuk kalteak jasaten dituztela saihesteko erabiltzen da, edo krisi

egoeren bizitasuna murrizteko (erasoa, norberaren buruari egindako

erasoa, jabetza hondatzea), laguntzako planaren baitan jokabide

arriskutsuei aurrea hartzeak kale egin duenean.

Ezinikusia eragiten ez duten estrategiak dira, hau da, zigorraren

erabilera gaitzesten dute, izan ere, osagai anitzeko jokabideari lotutako

laguntzako plan baten esparruan eraginkorragoak dira hauek zigor

estrategiak baino.

• 4. oinarria.- Krisi egoerak bideratzeko modurik onena horien

agerpenari aurrea hartzea da.

Aurrea hartzeak esan nahi du, funtsean, aldaketak ezabatu edo sartuko

direla pertsona bizitzen den, lan egiten duen edo aisiako jarduerak

burutzen dituen inguruneetan, modu horretara jokabide gatazkatsuak

agertzeko aukera gutxiago eduki ditzan. Ideia nagusia hau da: jokabide

gatazkatsua pertsonaren banakako ezaugarrien eta bere bizi

ingurunearen ezaugarrien arteko elkarrekintzaren emaitza da.

Jokabidearen ebaluazio funtzionalaren bitartez –serie honetako praktika

onei buruzko gidaliburu baten berariazko gai–, faktore horiek

identifikatuko ditugu, eta jokabideari lotutako laguntzako planak ezabatu

edo aldatu behar diren gauzak, pertsonak, jarduerak edo tokiak

adieraziko ditu.

Maila honetako prebentzioak, halaber, inguruneko aldaketak eskatzen

ditu, horien bitartez arazoen eragina murrizteko jokabideak agertzea

saihestea ezinezkoa denean. Adibidez, pertsonaren jokabidea gauzak

botatzea bada, bere helmenaren barruan egongo den objektu kopurua

murriztu dezakegu, edo eskura dauden objektuak material bigunago

batean egindakoak direla ziurtatuko dugu, ahalik eta kalte gutxienak

egon daitezen.

• 5. oinarria.- Estrategia erreaktiboak ahalik eta hertsapen

gutxienekoak izan behar dira.

Jokabideari lotutako laguntzako planek estrategia erreaktiboak hartu

behar dituzte beren baitan, larritasun maila ezberdinak estaltzeko:


11

Krisi baten aldiak

Krisi guztiak antsietate egoera batetikabiatzen dira, maila ezberdinetatik igaroeta gero tentsio maila murriztera iristeko:

• Antsietatea. Krisi egoera guztiek,hasierako uneetan, pertsonarenjokabide normalean aldaketa eduki ohidute. Ezaugarria neurriz gainekoenergia gastua izaten da. Hurrengoakbezalako aztarnak eduki ohi ditu:berehalako arreta behin eta berriroeskatzea, ukabilak estutzea, batetikbestera asaldaturik ibiltzea…

• Jarrera defentsiboa. Pertsonaprofesionalaren aurrean jartzen dajarrera defentsiboarekin, arrazoizkokontrola galtzen hasten ari delaantzematen duenean. Garrasiak,mehatxuak, mahaian kolpeak ematea…bezalako aztarnen bidetik agertzen da.

• Krisia. Pertsonak jokabide erasokorradu, eta horrek bere buruari nahiz bestepertsonei kalte egiteko arriskua esannahi du. Profesionalari eraso egitekoasmoarekin, lurrera gauzakbotatzearekin, arma gisa erabildaitezkeen tresnak heltzearekin…erakusten da. Une honetan arrazoizkokontrola erabat galtzen da.

• Tentsio mailaren murrizketa. Behinkrisia gertatuta, tentsio mailak beheraegiten du. Une honetan, pertsonaarrazoizko kontrola berreskuratzenhasten da.


12

– Pertsona batzuentzat, neurri horiek beste jarduera batzuetara

bideratzea besterik ez dira izango edo jarraibide bidezko kontrolekoak

krisia identifikatzeko fasean, hau da, jokabidea areagotzearen ondotik

agertzen den krisiko fasean.

– Beste kasu batzuetan, planak toki mugaketan oinarrituko dira.

– Pertsonak berak, bere kideek edo langileek erasoren bat jasateko

arriskua dutenean, beharrezkoa izan daiteke esku-hartze fisiko

laburrak identifikatzea horiek saiheste aldera.

– Identifikatzen diren jokabideak larriagoak direnean eta iraupen

luzeagoa dutenean, beharrezkoa izan daiteke euspen fisikoko

prozedurak erabiltzea.

Krisi egoera bat agertzen denean, beharrezkoa da lortu nahi den

emaitza ekar diezaguketen estrategia guztiak hartu eta horietatik

hertsapen gutxienekora jotzea.

2. ESKU-HARTZEAREN FASEAK KRISI EGOERETAN

Krisiak gidatzeko planak krisiek ageri dituzten faseei jaramon eginez landu

eta aplikatu behar dira:

• 1. fasea. Krisia identifikatzeko fasea. Jokabidearen bizitasuneanigoera edo hazkundea igartzen denean gertatzen da, eta krisi guztien

hasieran dagoen antsietate aldiarekin bat egiten du. Krisi bat nola

saihestu aztertu beharko litzatekeen unea da. Adibidez, pertsonak aldez

aurretik erakusten al du krisi bat gertatuko dela erakusten duen

aztarnarik? Asaldatuago al dago? Hizkera estereotipaturik ba al du?

Lehenengo aztarna agertzen den unean, pertsona lasaitu daiteke edo

bereziki mehatxagarria den egoera aldatu: pertsona testuinguru

lasaiago baterantz bidera daiteke, pixkanaka hitz egin dakioke, edo

gelako jarduera maila murriztu daiteke. Jarduteko banakako planean,

zehaztu egin beharko da pertsona horrengan zer zeinuk erakutsi

dezakeen krisia gertatuko dela.

• 2. fasea. Esku-hartze fasea. Krisia lehertzen denean eta pertsonakdefentsako edo erasoko jarrera agertzen duenean gertatzen da.

Pertsona bera nahiz gainerakoak egon daitezkeen kalteetatik babesteko

larrialdiko prozedurak erabiltzeko aukera aintzat hartuko da. Edonola


13

ere, kasu bakoitzeko inguruabar berezietan, ahalik eta intrusio

gutxieneko metodora joko da.

• 3. fasea. Krisia desaktibatzeko fasea. Jokabideak bizitasuna galtzenduela eta tentsio maila murrizten dela ikusten den unea da. Pertsona

bera –eta baita esku hartu duten pertsona guztiak ere– lasaitu

dezaketen estrategiak eta beste krisi bati aurrea hartzekoak aintzat

hartzeko unea da.

Krisi egoeretan esku hartzeko plan bat diseinatzeko garaian, garrantzitsua

da honakoa:

• Kontu handiz definitzea zer den krisi egoera bat.

• Esku hartzeko prozedurak eta horiek aplikatzearen ardura nork edukiko

duen deskribatzea.

• Plana ezartzeko behar diren baliabideak identifikatzea: adibidez,

jarduera programa aldatzea edo laguntza ematen duen taldeko beste

kide bati laguntza eskatzea.

III.OKERRERA EGIN BAINOLEHEN, JOKABIDE BATIERANTZUTEKO ESTRATEGIAK

Jokabideak okerrera egiten duelasaihestera zuzendutako estrategiak

• Jokabideari jaramonik ez egitea

• Pertsona beste jarduera baterantzbideratzea

• Feedback-a ematea

• Gaitasun alternatiboak praktikatzea

• Entzute aktiboa aplikatzea

• Jokabidea hurbiltasunagatikkontrolatzea

• Jokabidea jarraibideen bitartezkontrolatzea

• Aldartea hobetzea

• Komunikazioa erraztea

• Lasaitzea erraztea

GOGORATU

Estrategia guztiek ez dute kasuguztietarako balio: horien egokitasunapertsonaren, testuinguruaren,inguruabarren eta jokabide motarenaraberakoa da. Kasu bakoitzean,beharrezkoa izango da ageri den faktoremultzoari hobekien egokitzen zaionestrategiara edo estrategietara jotzea.


14

Maiz, jokabidearen inguruko arazoak bat-batean agertzen direla uste izaten

da, baina, ondoren, inguruabarrak aztertzerakoan, ikusi ohi da pertsonak

adierazle fidagarri batzuk ageri ohi dituela, zerbait ongi joaten ez aritzearen

erakusle, jokabide gatazkatsua gertatu baino lehen. Aztarna horiek

ezberdinak dira pertsona bakoitzaren kasuan, baina behatu daitezkeen

zeinu batzuekin agertu ohi dira: hitz edo esaldi berdina errepikatzea: “zer

ordu da?”, “nik ez dut hemen egon nahi”; bekokia iluntzea; adi-adi

begiratzea; mainak egitea; behin eta berriro alde batetik bestera ibiltzea;

arnasestuka arnasa hartzea; eta abar.

Argi dago jokabide erasokorreko gertaera hauetako asko gertatu egiten

direla laguntza ematen dugun profesionalok ez ditugulako identifikatu

hasierako zeinu horiek, edo, gehiagotan, haien jokabidea aldarazten ez

dugulako zeinu horiek nabarmen agertzen direnean. Krisi gertaera bat hurbil

dagoela jakinarazten duen aztarna edo seinale bezala jarduten duten

atariko jokabideak behar bezala definitzeak lagundu egingo digu horiek

topatzen eta neurriak berehala hartzen, egoera krisiaren fasera iristen dela

saihesteko.

Idatz zati honetan hori egiteko modu ezberdinak aztertzen dira, hau da,

jokabide bati erantzuteko dauden modu ezberdinak jokabideak berak

okerrera egin baino lehen. Garrantzitsua da kontuan izatea estrategia

guztiak ez direla egokiak kasu guztietan: horien egokitasuna pertsonaren,

testuinguruaren, inguruabarren eta jokabide motaren araberakoa da. Kasu

bakoitzean, beharrezkoa izango da ageri den faktore multzoari hobekien

egokitzen zaion estrategiara edo estrategietara jotzea.

1. JOKABIDEARI JARAMONIK EZ EGITEA

Jokabideari jaramonik ez egitea oso estrategia egokia izan daiteke zenbait

kasutan, betiere, jokabideak kalteak eragiteko arriskurik ez badarama

berekin, ez jokabidea ageri duen pertsonarentzat, ezta beste pertsona

batzuentzat ere –profesionalak zein erabiltzaileak izan gorabehera–.

Adibidea:

Juan autismoa duen mutiko bat da. Jokabide estereotipatua ageri du, hain zuzen ereeskuak begien aurrean mugitzea adi-adi argi foku bati begiratzen dion bitartean.Jasotzen ari den ikusmen estimulazioak indartu egiten du bere jokabidea.

Kasu honetan, jokabideari lotutako laguntzako planak zera gomenda dezake adibidez:

– ingurunea aldatzea (argi sistema aldatzea);

GOGORATU

Jokabideari jaramonik ez egitean datzanestrategiak ez du esan nahi, inolaz ere,pertsonari jaramonik egingo ez zaionik.


15

– jokabide gatazkatsuaren ordez erabiltzeko gaitasun alternatibo bat irakastea(kaleidoskopio batetik begiratzea);

– beste jokabide batzuk positiboki indartzea (aisian eta astialdian jokabidegatazkatsua ez diren beste eskulan batzuk egiten dituenean goraipatzea edolaudatzea);

– jokabide estereotipatuari jaramonik ez egitea, hura gertatzen denean.

Gogora ezazu jaramonik ez egiteari buruz hitz egiten dugunean, jokabideari

buruz ari garela beti eta, inoiz ez, pertsonari jaramonik ez egiteari buruz.

2. PERTSONA BESTE JARDUERA BATETARANTZ BIDERATZEA

Jokabidea arriskutsua izatera iritsi daitekeenean pertsonarentzat edo haren

inguruan daudenentzat, edo jardueretan parte hartzea zailtzen duenean, ez

da komeni hari jaramonik ez egitea.

Horrelakoetan, egokia da pertsona eskura duen beste jardueraren batera

bideratzeko aukera hausnartzea. Zenbaitetan, krisi gertaera bat hurbil

dagoela dioten lehenengo aztarna edo arrastoak agertzean jardunez gero,

nahikoa izan daiteke aldaketa hori egitearekin.

Adibidea

Peio jangelan eserita dago, afariaren zain –une hori ohiko aurrekari bezalaidentifikatuta dago garrasi egitean eta eskuari hozka egitean oinarritutakojokabideetarako–, eta eskuetako bat astintzen ari dela ikusten da bestearekin plateraseinalatzen duen bitartean. Zera esan dakioke: “Peio, zerbitza dezagun ura”, edo“zergatik ez didazu mahaia jartzen laguntzen?”. Horrela, nahi ez den jokabidetikdistraituko duen beste jarduera betara bideratzen ariko gara.

Gogora ezazu horrelako uneetan portaera geroz eta lehenago birbideratu,

orduan eta eraginkorragoa izango dela esku-hartzea, eta orduan eta aukera

gutxiago egongo direla jokabide gatazkatsua agertzeko.

3. FEEDBACK-A EMATEA

Beste estrategia bat pertsonari feedback positiboa ematea izan daiteke, hau

da, beragandik espero den jokabide egokia zein den gogoraraztea eta

kontrolatzera iritsiz gero zer lortu dezakeen jakinaraztea.


16

Adibidea

Mikelek ondoko kideari iletik tira egiten dio bazkalorduan, hark bere ogi zatia emandiezaion. Esertzeko unean, jokabide hori saihesteko moduetako bat zera esatea izandaiteke: “Mikel, gogora ezazu zure kideei enbarazurik egiten ez badiezu, horrenbestegustatzen zaizun liburu hori erosteko behar duzun dirua eskuratuko duzula”.

4. UNE HORI APROBETXATZEA GAITASUN ALTERNATIBOAKPRAKTIKATZEKO

Adierazi da jada jokabide gatazkatsua ezabatu edo murrizteko modu bat,

epe luzera, pertsonari portaera egokiagoak irakastea dela, horien bitartez

jokabide gatazkatsuak ageri dituenean lortu nahi dituen helburuak lor

ditzan.

Pertsonak jokabide gatazkatsua ageri ohi duen egoera une on bat da

irakatsi zaizkion jokabide alternatiboak lantzeko: norberak bera burua

kontrolatzea, komunikazioa, gizarte gaitasunak edo autonomia

pertsonalekoak, eta abar.

Adibidea

Ainhoak ikasi du bazkaldu eta gero jangelatik azkar irteteko modu bat platera botatzeadela. Erabilgarria izan daiteke langileei jangelatik irteteko nahia erakusteko moduegokiago bat irakastea. Musuzapia plateraren gainean jartzea edo platerak harraskaraeramatea jokabide onargarriak izan daitezke platera botatzearena ordezkatzeko.

Lehen deskribatu diren estrategientzat bezala, ez itxaron pertsonak

jokabide desegokia agertu arte zuk jarduteko; komenigarria da une horiei

aurrea hartzea, lehenengo arrastoa antzematen den bezain laster.

Adibidea

Xabierrek garrasi egiten du langileek bere gustuko musika jar diezaioten lortzeko, etabere komunikazio taulan musikaren sinboloa seinalatzea irakasten ari zaio. Toki batetikbestera azkar ibiltzen hasten denean –hori egin ohi du musika gailua dagoen aretoansartzen denean–, bere komunikazio taulara joateko gonbitea luza dakioke, eta hankasuan kasuko sinboloa erakuts dezala. Horrela, langileek bere CD gustukoena jartzenlagundu ahal izango diote.

Gogora ezazu pertsonak benetan jokabide alternatiboa ikasteko (platera

harraskara eramatea, musikaren sinboloa erakustea), beharrezkoa dela orain

arte jokabide gatazkatsuarekin lortutako edo saihestutako gauza berdinak

lortu edo saihestea (jangelatik irtetea, musika entzutea).

Entzute Aktiborako jarraibideak

• Eman erabateko arreta pertsonari.

• Neutrala izan, ez epaitu.

• Pertsonaren sentimenduetan jarriarreta, eta ez bakarrik esaten edoegiten duen horretan.

• Onartu hausnarketarako isiltasundenboraldi bat hartzea.

• Errepikapenak egin mezuak argi uzteko.


17

5. ENTZUTE AKTIBOA APLIKATZEA

Entzute aktiboak esan nahi du pertsona zuzenean adierazten ari dena ez

ezik, esaten ari denaren atzean ageri diren sentimenduak, ideiak edo

pentsamenduak ere harrapatu behar direla. Oso estrategia eraginkorra izan

daiteke ahoz komunikatzeko gaitasun onak dituzten pertsonekin, nahiz eta

zenbaitetan oso jokabide gatazkatsuak agertu mezu zehatzen bat jakinarazteko.

Jokabide gatazkatsuaren hasierako faseetan entzute aktibora joz gero, pertsonari

aukera emanez bere arazoari buruz hitz egiteko eta arazoa konpontzen saiatu

gabe zer sentitzen duen ulertuz, larritasuna areagotzea saihestu ahalko da.

Gogoratu entzute aktiboa, estrategia orokor bezala, ez dela egokia

komunikatzeko inolako gaitasunik ez duten pertsonen kasuan.

Pertsona bat aktiboki entzuteko, komenigarria da hurrengo jarraibideak

jarraitzea. Hala eta guztiz ere, horrek ez du esan nahi egoera fisikoa

kontrolpean edukitzeari utzi behar zaionik, jokabideak okerrera egin

dezakeelako eta leherketaren fasera iritsi. Hona hemen jarraibideak:

• Eman erabateko arreta pertsonari une horretan.

Ezinbestekoa da zure arreta pertsonari ematea. Horretarako:

– Bilatu gainerakoengandik bereizitako toki bat, distrakziorik gabekoa,

bertan pertsonari arreta guztia eman ahal izateko.

– Ez saiatu aldi berean bi gauza egiten –adibidez, erregistro bat betetzen

den bitartean entzutea edo bazkaria itxaroten ari den bitartean–,

pertsonak jaramonik egiten ez zaiola uste izan dezakeelako.

– Begietara begiratzen diozula ziurtatu.

– Makurtu apur bat aurrerantz, eta egin baietz buruarekin aldian behin,

esaten ari dena ulertzen duzula erakusteko.

– Ez mugitu etengabe zure eserlekuan, eta boligrafoekin edota paperen

klipekin ez jolastu.

• Neutrala izan, ez epaitu.

Izan daiteke pertsona oso asaldaturik egotea eta ahotsaren tonua

altxatzea gertatu den zerbait esateko garaian. Esan dezake, adibidez,

haserre dagoela dirua lapurtu diotela uste duelako, familiaren etxera


18

ezin joan daitekeelako asteburuan edo zerbait gaizki egin duela

badakielako (alkohola edan sendagileak debekatu duenean, lanera

berandu iristea, eta abar).

Horrelako egoeretan, saiatu zera egiten:

– EZ eman agindurik: “utzi garrasi egiteari oraintxe bertan!”.

– EZ mehatxatu: “egiten baduzu, damutu egingo zara!”, “berriro

horrela hitz egiten baduzu, gelatik irtengo zara!”.

– EZ bota erretorikarik: “badakizu berandu iritsiz gero zigortu egin

zaitzaketela...”, “alkohola edaten baduzu, osasun arazoak edukiko

dituzu, adibidez...”.

– EZ eman aholkurik edo ez proposatu konponbiderik: “egin behar

duzuna zera da...”, “aipa ezazu tailerreko zure arduradunarekin”.

– EZ kritikatu, erruduntzat jo edo harekin ados ez zaudela esan: “beti

gezur berdinak esaten dituzu”, “ez duzu behar bezala arrazoitzen”,

“honetan ez duzu arrazoirik”.

– EZ galdetu zeintzuk diren modu jakin batean jarduteko arrazoiak,

zergatik egiten edo esaten duen zerbait aztertu gabe: “Anaren zeloak

dituzu”, “hori esaten ari zara ni izorratzeko”.

– EZ saiatu bestea hobeto sentiarazten, bere kezketatik distraitzen edo

horiek ezabatu edota ukatzen: “bihar beste era batera ikusiko dituzu

gauzak”, “ez kezkatu. Gauzak konpondu egingo dira”, “ahaztu eta

joan telebista ikustera”.

– EZ saiatu arrazoiak, zergatiak, bilatzen, ezta arazoa konpontzen

saiatzeko informazio gehiago biltzen saiatu ere: “eta... noiz hasi zinen

horrela sentitzen?”, “nork eman dizu ideia hori?”.

• Pertsonaren sentimenduetan jarri arreta, eta ez bakarrik esatenedo egiten duen horretan.

Pertsona batzuk beren arazoak deskribatzeko gai badira ere, beti ez

zaizu erraza egingo gertatzen ari denarekiko nola sentitzen diren

identifikatzea. Adi eta kontu handiz entzun beharko duzu pertsonaren

benetako mezua, zure enpatia gaitasunari helduta. Sentimendu horiek

justifikaturikoak direla uste zein ez, kontua da pertsonarentzat oso

benetakoak direla, beraz, egon adi horien aurrean.

GOGORATU

Entzute aktiboa aplikatu egin behar dapertsonak lasaitzea lortzen duen arte,jokabide gatazkatsuaren bizitasuna hurakontrolatzea posible den maila baterainomurrizten duen arte.


19

• Onartu hausnarketarako isiltasun denboraldi bat hartzea.

Erantzun baino lehen, utzi denboraren bat esaten duenari buruz

hausnartzeko. Maiz, bera izango da isiltasuna apurtuko duena

informazio berria emanez edo beste hausnarketa batzuk eginez.

• Errepikapenak egin mezuak argi uzteko.

Ulertu duzula uste duzunean, jakinarazi iezaiozu ulertu duzula. Hori

egiteko modu bat pertsona esaten ari dena zure hitzekin berresatea

litzateke. Esate baterako: “iseka egin dizute” edo “ez zaizu toki hau batere

gustatzen”. Beste bat nola sentitzen den ulertzen duzula esatea da.

Adibidea:

Anak begiralearengana jotzen du, eta garrasika esaten dio alde egitera doala,ez duelako eguneko zentroan egon nahi, ezta taldeko etxebizitzan ere. Horrenaurrean, begiraleak zera erantzuten dio: “haserre zaude zure familiarekinbizitzea gustatuko litzaizukeelako” edo “triste zaude ez zaizulako hemenegotea gustatzen”. Anak zera baieztatzen du: “bai, nire ahizparekin hitz egingodut, etxebizitza honetatik atera nazan”.

Aurreko adibidean, entzuten duenak ongi ulertzen du pertsonak

jakinarazi nahi diona, eta bere mezu berdina errepikatuz ematen dio

horren berri. Pertsonak berretsi egiten du honelako adierazpenen

batekin: “hala da, ulertu egin didazu”. Beste batzuetan, izan liteke zuk

behar bezala ulertu ez izana hark esandako zerbait. Zure interpretazioa

eskainiz, argitzeko aukera eskaintzen ari zara eta, beharbada,

xehetasun gehiago eskaintzeko bidea.

Entzute aktiboa pertsonak lasaitzea lortzen duen arte aplikatu behar da.

Estrategia honen abantailetako bat da, askotan, pertsona bera dela

konponbide bat ematen duena. Entzute aktiboak jokabide

gatazkatsuaren bizitasuna murrizten du, hura kontrolatzea posible den

maila bateraino. Ondoren, beste estrategia batzuk aplika daitezke,

adibidez erlaxatzea edo gatazkak konpontzea.

Entzute aktiboaren estrategia aplikatzerakoan, funtsezkoa da

komunikazioaren papera oso aintzat hartzea. Funtsezkoa da bere modu

guztietan, izan ere, erantzuna nolakoa den, indarkeriak gora egitea

saihestuko dugu.

Erabiltzailea Profesionala

1. Informazioa bilatzeko galderak.Erronka erako galderak.

• Eskatzen duen informazioari erantzutea.• Berriro fokatzea: elkarrizketa abiabururabirbideratzea.

2. Ukatzea. Pertsonak arauak betetzearierabateko ezezkoa ematen dionean.Beti “EZETZ” esaten du.

• Gidalerroak ematea (lehenik eta behin).• Mugak finkatzea (lehenik eta behinpositiboa adierazi eta ondoren negatiboa),sinpleak eta argiak, arrazoizko mezuekineta aplikagarri direnekin.


20

Hitzezkoa ez den komunikazioa

Erabiltzaileari laguntza emateko, hurrengoak bete beharko ditugu:

• Pertsonaren tokia errespetatzea; bestela, antsietate gehiago sortuko dugu.

• Gorputz hizkuntza erabiltzea (keinuak, kokalekua), hitzezko hizkuntzarekin batdatorrena. Bestela, nahasmendua eragiten da eta tentsioa areagotzen.

• Jarrera horri esker, tentsio maila murriztea lortuko dugu, pertsonak ez delakosentituko desafiatuta, ezta erronka jo izan baliote bezala.

Jarrerari dagokionez, garrantzitsua da alde batera pixka bat mantentzeazgogoratzea, inoiz ez aurrez aurre. Izan ere, horrela egonez gero, pertsonak ez duliskarra sentituko eta profesionalak babes eta segurtasun handiagoa edukiko ditu.Azken batean, ustezko eraso baten aurrean gorputzak edukiko duen hurbiltasunatxikiagoa izango da.

Para-hitzezko komunikazioa

“Esaten dena nola esaten den” ideiari heltzen dio. Helburua mezuahartzailearengana iristea da, argi eta zehatz. Egokia izan dadin:

• ahots tonu suabea erabili behar dugu.

• ahotsaren bolumena kontrolatu behar dugu, behar baino altuagoa dela etaantsietatea areagotzea ekartzen duela saihestuz.

• hitz egitean darabilgun kadentzia zaindu behar dugu (erritmoa eta abiadura),izan ere, pertsonak mezua ulertzea da interesatzen zaiguna.

Hitzezko komunikazioa

Krisi egoeraren hitzezko fasean –defentsakoa–, pertsonak duen antsietateegoerarekin hasten den ziklo bat gertatzen da beti. Ondorioz, komunikazioaeraldatuta egongo da eta komenigarria da jakitea nola iritsiko garen lasaitasunaberreskuratzera, krisi egoera erasora iristen dela galaraziz.

Hitzezko komunikazioaren zikloa krisi egoeraneta profesionalaren esku-hartzea

3. Lasaitua: Nivel de alta energíaemocional. La persona no es capaz derecibir mensajes.

• Lasaitzea ahalbidetu• Egoera isolatu (ikusleak daudelasaihestu)

• Entzun hitzen atzean dagoen emozioaedo sentimenduak

4. Beldurraraztea: Pertsonakmehatxatu egiten du.

• Mehatxua beti serioski hartu• Laguntza bilatu, bakarrik ez esku hartu• Ez ukitu pertsona bera

5. Tentsioa murriztea: Energiaemozionala murriztu egiten da bereburua askatzean, eta baretu egiten da.

• Harreman terapeutikoa komunikazioarenbitartez ezarri


21

6. JOKABIDEA HURBILTASUNAGATIK KONTROLATZEA

Zenbaitetan, ikusiko duzu pertsonak gutxiagotan agertzen dituela jokabide

gatazkatsu larriak langile bat edo kide bat beragandik hurbil dagoenean.

Horrelakoetan, izan liteke pertsona urduri dagoenean harengana hurbiltzea

nahikoa izatea gertaera desatsegin bat saihesteko edo haren larritasuna

murrizteko. Hurbiltasunagatiko kontroleko beste adibide batzuk eskua, irmo,

pertsonaren sorbaldan jartzea izan daiteke, mahaian haren ondoan esertzea

edo taldean dagoenean harengana hurbiltzea.

Adibidea

Elenak janaria kentzen die plateretik bere mahaiko kideei. Horregatik, langileakberagandik hurbil mantentzen dira bazkaldu bitartean, bere jokabidea kontrolatzealdera. Jonek taldea uzteko joera du kaletik ibiltzen denean, beraz, bere kide bat bereondoan doa eta eskua ematen dio.

7. JOKABIDEA JARRAIBIDEEN BITARTEZ KONTROLATZEA

Pertsona askok, jokabide gatazkatsu batzuk ageri badituzte ere, ematen

zaizkien jarraibideei men egiteko joera agertu ohi dute, baita jokabide

gatazkatsua eteteko ere. Horrelakoetan, jarraibideak erabil daitezke

jarduera egokiagoetarantz bideratzeko edo egiten ari diren jarduerak bertan

behera uzteko. Jarraibideak hitzezkoak, idatzizkoak edo keinu bidezkoak

izan daitezke.

Pertsonaren jokabidea Langileen erantzuna

Gizon bat bere eserlekutik altxatzenhasten da, eta tailerretik ibiltzen, bi orduzlan egin eta gero.

“Nekatuta zaude, ateratzea gustatukolitzaizuke?”

Gazte bat afaria jangelatik iritsi zain dago.Eskuak astintzen ditu eta mahaia erakustendu garrasi egiten duen bitartean.

“Gose zara, jan dezagun ogi pixka batafaria iritsi bitartean”.

Emakume batek etxebizitzako kide batengurasoak ikusten ditu, haren bila datozelaasteburua haiekin igarotzera eramateko.Negar egiten hasten da edo kideei isekaegiten.

“Triste zaude ezin zarelako zure ahizpaikustera joan. Zure argazki albuma ikusikodugu edo gero telefonoz deituko diogu”.


22

Adibideak

• Pertsona bati eskua jaisteko agintzea bere burua jotzeko edo beste batzuei erasoegiteko puntuan dagoenean.

• Urduri eta erasokor jartzen ari den pertsona bati gelatik alde egiteko esatea.

• Pertsona bati gelditzeko esatea, kalera korrika irteten denean.

• Bere buruari kolpeak ematen ari den pertsona bati esatea hori egiteari utz diezaiola.

8. ALDARTEA HOBETZEA

Zenbaitetan, pertsona triste edo suminkor agertu daiteke jokabideko arazo

larri bat erakutsi aurretik. Jokabideak bizitasunean gora egitea saihesteko,

pertsona animatzeko saiakera egin daiteke, txantxak, kilimak, eta abar

eginez. Edonola ere, komenigarria da zuhurra izatea eta zalantzarik gabe

egitea; horrela, pertsonak iseka egiten gabiltzala uste izatea saihestuko

dugu.

9. KOMUNIKAZIOA ERRAZTEA

Pertsona askok ez du inolako komunikazio gaitasunik, edo ez du gaitasun

hori behar beste garatu, nahiak, amorrua edo frustrazioa azaltzeko. Beren

buruak azaltzen lagunduz, jokabideko krisi larriak egotea saihestu daiteke,

eta, jokabide gatazkatsua jada agertu denean jardunez gero, jokabideak

larritasun gehiagoko egoeretarantz jotzen duela saihestu daiteke.

Adibideak

Horrelako egoeretan, pertsonak nerbioak ageri dituenean edo jokabidea

gorantz doala erakusten duten aztarnak igartzen direnean, helburua

pertsonak adierazi ezin duen arazoa zein den ulertzera iristea da.

10. LASAITZEA ERRAZTEA

Pertsonak aldarte txarreko edo urduri jarraitzen badu, eta bere buruari kalte

egiteko edo gauzak hondatzeko jokabideak ageri baditu, erabilgarria izan

daiteke lasaitzera jotzea. Jarraian, pertsonari lasaitzen laguntzerakoan oso

eraginkor izan daitezkeen jokabide batzuk eskaintzen dira.

Adibideak

• Erakutsi iezaiozu haserre dagoela badakizula: “badakit haserre zaudela”. “Badirudihaserre zaudela”. “Aldarte txarreko zaude, izan ere,...”.

• Esan iezaiozu baretzeko: “baretu egin behar duzu”. “Lasaitu”. “Bareago egotea ongietorriko litzaizuke”. “Ona litzateke toki lasaiago batera joatea”.

• Esan lasaitzearen alde egiten duten ariketak egiteko, eta irakatsi horiek nola egitendiren: “hartu arnasa sakon”. “Altxa besoak”. “Hartu arnasa sakon berriro”.

Horrelako jarraibideekin jokabidea etetea lortzen ez baduzu, saiatu pertsona

konbentzitzen toki lasaiago batera joateko, izan ere, errazago egingo zaio

toki lasaiago batean lasaitzea:

• Jenderik gabeko gela batera joan daiteke esertzera, edo bere gelara.

• Behin toki lasai batean egonda, esan eroso jartzeko, eserita edo etzanda.

• Lagundu pertsonari eroso jartzen: esan zapatak kentzeko, arropa

laxatzeko eta besoak erlaxatzeko, besoak besaulkian edo magalean

jarriz lasaitzeko jarreretan. Gogoratu helburua ez dela hori egitera

behartzea, baizik eta hori egitera animatzea eta egiten laguntzea.

• Eman jarraibide hauek ahots tonu mantso bat erabiliz, lagundu egin

nahi diozula erakusten duen tonua hain zuzen.

Mutiko bat garrasi egiten eta bere eskuarihozka egiten ari da, horretarako agerikoarrazoirik egon gabe. Zuk badakizu ahoanflemoi bat duela.

“Ez zara ongi sentitzen. Haginetako minaduzu, baietz? Denboraldi batez etzan etaatseden hartu nahi duzu? Hartuanalgesiko hau, mina arinduko dizu”.


23


24

• Esan pertsonari lasaitzeko, eta lagundu iezaiozu lasaitzen gorputzeko

atal ezberdinak erlaxatzen irakatsiz. Adibidez, erlaxatu behar duen

gorputzeko atala (besoa, lepoa, kopeta, eta abar) eskuarekin ukituz

identifikatzen laguntzea erabilgarria izan daiteke. Lasaitzen dela

lortzeko beste modu bat izan daiteke eskuak eta behatzak astinaraztea,

nekeak erlaxazio sentsazio bat eragiten dion arte.

• Lasaitzeak zer esan nahi duen ulertarazi iezaiozu, hurrengoak bezalako

esaldi batzuk erabiliz: “utzi besoak hilik”.

• Esan arnasa sakon hartzeko, arnasari eusteko eta, ondoren, airea oso

mantso askatzeko. Bitartean, errepikatu horrelakoak: “lasaitu”,

“baretu”. Egin ekintza hau bost aldiz saio bakoitzeko.

Krisia agertzen dela saihestea posible izan ez bada, eta pertsona kontroletik

kanpo badago, beharrezkoa da beste estrategia batzuetara jotzea, betiere,

ahaztu gabe kasu guztietan ahalik eta baliabide seguruenetara eta

hertsapen gutxienekoetara joko dugula krisia kontrolatzea lortzeko.

Funtsean, horrelako kasuetan lau estrategia mota aplika daiteke:

• estimuluen aldaketa;

• ingurune fisikoa erabiltzea kalteei aurrea hartzeko;

• euste fisikoa larrialdiko egoeretan, eta bere bi ereduetan: zainketarena

eta jokabidearena.

• sendagai bidez eustea.

1. ESTIMULUEN ALDAKETA

Estrategia hau oso erabilgarria izan daiteke pertsona asaldura handiko

egoera batean dagoenean, adibidez bere jokabide erasotzaile/hondatzailea

gertatzeko puntuan dagoenean, edota pertsonak jokabide larriak ageri

dituenean jada.

Horrelakoetan, aldez aurretik existitzen den egoera batean erabat berria

den elementu bat sartzeak edo aldarazpen txiki bat sartzeak lagundu egin

dezake aldi batez edo iraunkorki jokabide gatazkatsua eteten. Arrazoia

pertsonarengan eragiten den sorpresa efektua izaten da. Garrantzitsua da

kontuan izatea erantzunaren murriztapena aldi batekoa dela bakarrik, eta

estimuluaren aldarazpena eraginkortasunik gabekoa suerta daitekeela behin

eta berriro erabiliz gero, izan ere, pertsona harritzeko gaitasuna galtzen du

horrek.

Esku-hartze estrategiak, pertsonabere onetik aterata dagoenerako

• Estimuluen aldaketa

• Ingurune fisikoa erabiltzea kalteeiaurrea hartzeko

• Euste fisikoa larrialdiko egoeretan

• Sendagai bidezko eustea

IV.JOKABIDEARI ERANTZUTEKOESTRATEGIAK PERTSONA BEREONETIK ATERATADAGOENERAKO


25

Estimuluen aldarazpen edo aldaketa adibideak

Jokabide Gatazkatsua Reacción del personal

La persona se acerca a un miembro delpersonal para agredirle, o ya le estáagrediendo.

Langileek zera egin dezakete:

• Lurrera erori eta hilda egotearen plantakegitea.

• Garrasi egiten hastea.

• Krisi bat edukitzearen plantak egitea.

• Oso modu zaratatsuan doministiku egitea.

Pertsona zerbait apurtzeko puntuan dago,edo zerbait apurtzen hasi da jada.

Langileek zera egin dezakete:

• Musikaren bolumena igo.

• Ahots oso ozenez abesten hastea.

• Gainerakoei salto egitea edo dantzaegitea eskatzea.

• Etxe osoan barrena korrika eta garrasikaibiltzen hastea.

Jokabide Gatazkatsua Langileen erreakzioa

Iñaki langile baten gainera dator, besoakaltxatuta, eraso egitera etorriko balitzbezala.

Entzute aktiboko estrategia erabiliz hitzegiten zaion bitartean, langilea mahai edoaulki batean atzean kokatzen da. Hitzegiten jarraitzen du, mahaia edo aulkiabeti bien artean mantenduz babesmodura.

2. INGURUNE FISIKOA ERABILTZEA KALTEEI AURREA HARTZEKO

Prozedura hau hurbileneko ingurunea erabiltzean datza, jokabide

erasokorraren/hondatzailearen ondorioak murriztu edo ezabatzeko.

Helburuetako bat pertsonarekin kontaktu fisikoa ezartzeko beharra

murriztea edo ezabatzea da.

Krisia gidatzeko prozedura bat da, eta lehen deskribatu diren prozedurak

eraginkorrak izan ez direnean bakarrik jo behar da horretara eta, bakar-

bakarrik, jokabide erasokor eta hondatzaile larriak kontrolatzeko. Jarraibide

bidezko kontrol metodoekin batera joango da beti (entzute aktiboa,

lasaitzea, eta abar).

Ingurunea erabiltzearen adibideak kalteei aurrea hartzeko


26

3. EUSTE FISIKOA LARRIALDIKO EGOERETAN

Pertsona baten jokabidea inolaz kontrolatzerik ez dagoenean eta bere

buruarentzat edota gainerakoentzat arrisku bat denean bakarrik –eta lehen

deskribatu diren metodoak eraginkor suertatu ez direnean bakarrik– jo

ahalko da eusteari larrialdiko prozedura gisa.

3.1. Euste fisiko motak

Euste fisikoko bi mota bereizten dira:

• Zaintza erako euste fisikoa

Pertsonak bere gorputz adarrak edota enborra aske mugitzen dituela

galaraztean datza, jokabidea gerta ez dadin, eta hori denboraldi mugatu

batez egingo da. Horretarako, xede hauetarako homologatuta dauden

sistemak edo jantziak aplikatuko dira.

Jokabide Gatazkatsua Langileen erreakzioa

Teresa ezintasun intelektual larrikoemakume bat da, eta ez du hizkuntzarik.Salto egiten hasten da eta aterantz doakorrika, irteten saiatuz. Norabiderik gabeegiten du korri. Inoiz ez du jokabideerasokorrik erakutsi.

Jokabide erasokorrik erakusten ez duenez,zaintzaileak uste du erreakzio egokianeskaren eta atearen artean jartzea dela,atea zeharkatzen saiatzen dela ikustean.

Jonek egoitzako kristalezko ateen gaineraetortzeko joera du, ostikoak emanez edohaiek apurtuz. Ez daki oztopoakgainditzen.

Langileek lurrean koltxoneta bat jartzeaerabakitzen dute, kristalezko atearenaurrean. Horrela, Jon ateraino iristeasaihesten dute.

Amaiak, triste edo haserre dagoenean,bere buruari egiten dio eraso eta, gainera,gainerakoak jotzen ere saiatzen da.

Langileak sukaldera edo beste edozeingelara laguntzen dio, beste egoiliarbatzuei eraso egitea saiheste aldera.Zenbaitetan, kideei eskatu egiten diepertsona dagoen tokitik irten daitezela.

Elenak lanbide tailer batean ematen dueguna, ezintasun intelektual larria dutenbeste kide batzuekin batera. Eguneanbehin baino gehiagotan, altxa egiten daeta korrika doa kide bati koska egitensaiatzera.

Langileek altzariak berrantolatzen dituzte,Elenaren eta bere kideen artean mahaiilara bat egon dadin. Horrela, haietakonorbaitengana hurbildu nahi badu,begiralearen aurretik igaro behar danahitaez, eta mahai ilara inguratu.


27

Horrelako eusteak ez dira erabiltzen jokabide gatazkatsuaren ondorio

modura, baizik eta prebentzio bezala. Normalean, pertsona aldi batez

kontrolatzeko erabil daitezke, langileek zaintza zuzena egiterik ez

dutenean edo zaintza hori nahikoa ez denean.

Zaintza erako eustefisikoen adibideak

Jokabidea Erabilitako euste fisikoa

Etengabe hatzak zurrupatzea Eskuzorroak erabiltzea

Buruari kolpeak ematea ukabilekin edoparetaren kontra

Burua babesteko kaskoak

Gorotza eskuekin ukitzea edojendaurrean arropak kentzea

Egokitutako jantziak erabiltzea

Ukabilekin buruari kolpeak ematea Besoetan taulatxo malguak erabiltzea

Asaldura Ohean sabeletik eustea

• Jokabide erako euste fisikoa

Langileek neurriren batean beren indar fisikoa erabiltzean datza,

pertsona baten mugimendua une batez mugatu edo murrizteko. Euste

mota hau bai erabiltzen dela jokabide gatazkatsuaren ondorio modura.

Adibideak

• Pertsonaren eskuak eustea, zaplaztekoa ematen duela galarazteko.

• Pertsonaren eskuak eustea, etengabe hatzak zurrupatzen dituela galarazteko.

• Pertsona baztertzea, eraso egiten jarraitu ahal izatea galarazteko.

• Pertsonari atzetik eustea, eserita mantenduz, kide bat jotzea saihesteko.

• Pertsonaren magalean esertzea.

• Pertsona beste toki batera eramatea, eskuetatik edo besoetatik eutsiz.


28

GOGORATU

Euste fisikoa azkeneko baliabide bezalaerabili behar da beti.


29

3.2. Oinarrizko kautelak: jarduteko protokoloak.

Euste fisikoaren erabilerak, beti, nolabaiteko arriskua du pertsonentzat;

horregatik, azkeneko baliabide gisa erabili behar da beti. Ikuspegi horretatik

begiratuta, euste fisiko onena beste estrategiak funtzionatu izanagatik egin

beharra ez dakarren hori da.

Horrelako esku-hartzeetara jotzea beste erremediorik geratzen ez den

kasuetarako, beharrezkoa da egin daitekeen euste fisikoa idatziz

deskribatzen duten protokoloak eskura izatea. Haren deskripzioan, hurrengo

alderdiak jasoko dira:

• Euste fisikoa erabiltzea eskatzen duen jokabidearen deskripzioa.

• Erabiliko den euste fisiko mota.

• Erabiltzea beharrezkoa zein egoeretan den.

• Behar diren langileak.

• Langile bakoitzaren papera zein den.

• Euste fisikoaren iraupena.

• Noiz eta nola jo amaitutzat haren erabilera.

• Nola tratatu pertsona ondoren.

• Erregistro mota.

Protokoloa landu eta berraztertzeko prozesu osoan zehar, kanpoko

agenteren batek esku hartzea gomendatzen da (adibidez, zerbitzua

kokatzen den lurralde eremuko Etika Batzordeak).

Ezinbestekoa da familia jakinaren gainean jartzea eta haien baimena idatziz

eskatzea, horrelako euste motak aplikatzeko, eta komenigarria da hori

pertsonan oinarritutako plangintzaren esparruan egitea. Banakako planetan

bildutako euste fisikoak aplikatzearen aurreikuspenak taldean berraztertu

behar dira aldizka (gutxienez, sei hiletik behin).

3.3. Euste fisikoan aplikatu behar diren oinarrizko jarraibideak

Euste fisiko bat aplikatze aldera, egin behar den lehenengo gauza arriskua

ebaluatzea da:

• erabiltzailearengandik distantzia batera mugitzea, perimetro bat sortuz;

• konponbideak erabiltzaile bakoitzaren eta haren ezaugarri fisikoen

arabera pertsonalizatzea;


30

• egin daitekeen esku-hartzeren bati dagokionez, eskura dagoen tokia

baloratzea;

• nahi diren emaitzak euste fisikoa aplikatzearen ondotik lortzeko aukerak

kalkulatzea;

• gure mugak aitortu eta gure indarrak baloratu.

Ahal den heinean, euste fisikoko prozedurak ez ditu bakarrik langile batek

aplikatu behar, izan ere, horrelako gatazkak dira lesio arrisku handiena

dutenak, bai langilearentzat, bai pertsonarentzat berarentzat. Ondorioz,

ahal den bakoitzean, beste langileren bati laguntza eskatu behar zaio.

Taldeko lana ezinbestekoa da: pertsona tratatu ohi duen eta euste

prozedura aplikatzerakoan esku hartzen duen langile bakoitzak ezin hobeki

ezagutu behar du bete behar duen papera zein den.

Hurrengo jarraibideek gida bezala balio izan dezakete, krisiak bideratzeko

planaren azken baliabide bezala:

• Pertsona hurbiltzen denean, inoiz ez da mehatxu erako jarrera hartu

behar. Ez egin garrasirik, eta errietarik ere ez. Horrekin saihestu nahi

den jokabidea larriagotu besterik ez duzu egingo.

• Begiratu etengabe pertsonari. Hitz egin eta eman jarraibideak ahots

lasaiarekin, konfiantza ematen dion ahotsarekin. Jarraitu prozedura

osoan zehar hitz egiten, jokabidearen bizitasuna murrizten saiatzeko.

• Angelua mantendu jokabide erasokor arriskutsua ageri duen

pertsonarekin komunikatzerakoan.

• Gogoratu euste batean material egokia erabiltzeak lesioak saihestu

ditzakeela, eta lortu nahi den emaitza azkarrago eta segurtasun

gehiagorekin lortzen lagundu.

• Pertsona eutsi behar baduzu, egin arropatik eutsiz; errazagoa izateaz

gain, artikulazioak lesionatzeko aukera gutxiago dago.

• Pertsonak gainerakoak jotzen dituela galarazten saiatzerakoan, ez

behartu besoak jaistera; kolpea geldiarazteko behar den indarra

besterik ez erabili.

• Pertsona paretaren kontra immobilizatu nahi denean, utzi toki pixka bat

mugitu ahal izan dadin. Hain zuzen ere, aplikatutako prozeduraren

helburua lasaitzen laguntzea da, eta erabateko immobilizazioak

arazoaren iraupena eta bizitasuna areagotzea besterik ez du lortuko.

• Eustea aplikatu bitartean, beharrezkoa da pertsona lasaitzea eta

lasaitzen laguntzea.

• Aintzat hartu luzatutako ekintza orok berekin daramala arriskua

areagotzea.

• Euste fisikoa pixkanaka murriztu behar da, pertsona lasaitzen eta

baretzen joan ahala. Hori hainbat modutara egin daiteke:

– indarra pixkanaka kenduz.

– Euste puntuak pixkanaka murriztuz, pertsona besoan, sorbaldan, eta

abarretan eskua jarriz bakarrik kontrolatzea lortu arte.

– Eustean erabilitako kontaktu fisikoaren bizitasuna pixkanaka

murriztuz.

– Pertsonaren eta eustea aplikatzen duen langilearen artean toki

gehiago utziz.

– Eustearen aplikazioan parte hartzen duen langile kopurua pixkanaka

murriztuz.

• Pertsonak lasaitu egin dela erakusten duenean, zera galdetu: “Lasaitu

zara?”, “hobeto sentitzen zara?”.

• Zenbaitetan, egoera muturrera eraman daiteke eta, horrelakoetan,

beharrezkoa da errefortzu bereziak eta espezializatuak eskatzea, 112

larrialdietarako telefonora deituta.

3.4. Euste fisikoak aplikatu diren aldien erregistroa

Euste fisikoko prozeduraren bat aplikatzea behar izan duten kasu guztiak

erregistratu behar dira, gutxienez hurrengo datu hauek bilduz:

• Gertaeraren arazoa.

• Eguneko zein unetan gertatu den.

• Euste fisikoan esku hartu duen pertsonaren edo pertsonen izena.

• Euste prozeduraren aplikazioak iraun duen denbora osoa.

31



32

• Euste fisikoa aplikatu beharra ekarri duten gertaerak.

• Langileek, aldez aurretik, euste fisikoaren erabilera saihesteko erabili

dituzten estrategiak.

• Langileen jardueraren deskripzio zehatza prozedura aplikatu bitartean

(adibidez, jarrera, langile kopurua eta zein tokitan gertatu den).

• Prozedura aplikatzearen emaitza eta ondorioak, lesioak barne halakorik

gertatu den kasuan.

Horiek erregistratzeaz gain, beharrezkoa izango da zerbitzuaren

arduradunari berehala jakinaraztea, erregistro idatzia erantsiz. Komunikazio

eta erregistro modu hau baliagarria izango da aldizka prozeduraren

erabilera berraztertzeko.

4. SENDAGAI BIDEZKO EUSTEA

Sendagai bidezko eustea –literatura espezializatuan euste edo hertsapen

kimiko bezala ere aipatzen dena– sendagaiak erabiltzean datza krisiak

gertatzeari aurrea hartzeko edo behin gertatu direnean haiek eteteko.

Ezintasunen bat duen pertsona bati sendagai bat ematea euste bat dela

uste izateko, beharrezkoa da sendagaia ematearen helburu nagusia

jokabidea kontrolatzea izatea. Aldiz, sendagaia buruko gaixotasun

baten edo gaixotasun fisiko baten tratamendu izateagatik ematen

denean, hori ez da eustetzat jotzen. Eragin horietarako, funtsezkoa da

aintzat hartzea ezintasun fisikoak edo intelektualak, hondamen

kognitiboak edo garapeneko nahasmenduak ez direla gaixotasunak eta,

beraz, ezaugarri horietakoren bat agertzeak ez duela justifikatzen, bere

horretan, sendagai mota hori eman beharra, eta, emango balitz,

sendagai bidezko euste bat izango litzatekeela, betiere, pertsonak buruko

gaixotasunen bat –erreferentziako psikiatrak diagnostikatua– edo

gaixotasun fisikoren bat –kasu bakoitzean dagokion espezialistak

diagnostikatua– ez badu eta hura tratatzeko sendagai hauetakoren bat

agindu ez bada.

Sendagaiak kontu handiz eman behar dira. Hurrengo jarraibide hauek

erabilgarriak izan daitezke arreta ematerakoan:

• Orokorrean, ez da psikosiaren aurkako sendagairik, sendagai

hipnotikorik edo antsiolitikorik eman behar buruko gaixotasunen bat

edo gaixotasun fisikoren bat ageri ez duen eta, beraz, sendagai horiek

agindu ez zaizkion pertsona baten krisiari aurrea hartzeko edo hura

baretzeko.

• Pertsona batek ageri dituen krisiei aurrea hartzeko edo horiek baretzeko

modu bakarra horrelako sendagaiak ematea bide bakarra dela uste

denean, beharrezkoa izango da sendagai hori ematea kasuan kasuko

sendagileak agintzea. Euste estrategia hau azkeneko baliabidetzat jo

behar da.

• Euste fisikoaren kasuan bezala, ez da ahaztu behar sendagai bidezko

tratamenduak sintomak arintzen dituela, baina ez duela jokabidearen

arrazoia ezabatzen. Ondorioz, hori ez da epe luzerako konponbide bat

izango. Epe luzerako emaitzak lortzeko, jokabideari lotutako laguntza

positibora jo behar da.

• Sendagai bat ematean, ezinbestekoa da oinarrizko arau batzuk

edukitzea:

– Sendagaiek erreakzio ezberdinak eragiten dituzte pertsona

ezberdinengan; ezinbestekoa da langileek bigarren mailako ondorioak

ezagutzea, adibidez, loarekiko, urduritasunarekiko, elikatzearekiko,

eta abarrekiko duten lotura.

– Sendagai bat agindu denean, ez da hura kendu behar, ezta dosia

aldatu ere, sendagileak hala agindu gabe.

– Garrantzitsua da langileek sendagaien arteko bateraezintasunak

ezagutzea, eta baita hauen eta elikagai edo edari batzuen artekoak

ere.

33


1. SENTIMENDUAK ETA EMOZIOAK KONTROLATZEARENGARRANTZIA

Laguntza ematen diegun ezinduen jokabide gatazkatsuei aurre egiteko

modu eraginkorrenetako bat haien jokabideekiko gure sentimenduei aurre

egitea da, sentitzen dugunaren indarrak –frustrazioa, amorrua, depresioa,

ezinegona, desesperazioa edota beldurra izan gorabehera– eragina duelako

erreakzionatzeko dugun moduan pertsonak jokabide gatazkatsua azaltzen

duen unean.

Oso benetako emozioak dira, eta eragin negatiboa eduki dezakete gure

osasun fisikoan eta burukoan, eta, gainera, behar bezala jardutea galaraz

diezagukete, hau da, jokabideari lotutako laguntzako planean ezarritakoari

jarraiki.

2. NORBERAREN EMOZIOAK AITORTZEA

Egin behar dugun lehenengo gauza da gure gorputza nola sentitzen den

arretaz begiratzea. Zenbait aztarnek –bihotzeko taupadak azkartzea, arnasa

hartzea edo listua irenstea azkarrago egitea, buruko mina, izerdia, tentsioa

lepoalde eta sorbaldetan, mina sabelean edo hortzak estutzea– adierazi

egiten digute aitortzen beti errazak izaten ez diren emozioak edo

sentimenduak kontrolatzen saiatzen ari garela.

Gure jokabideetako batzuk ere jabetzen ez garen emozioak kontrolatzen

saiatzen ari izatearen aztarna izan daitezke. Esate baterako:

• Ahotsaren bolumena igotzea.

• Norbaiti errieta egitea.

• Sarkasmoa erabiliz txantxak egitea.

• Pertsona bati jaramonik ez egitea edo hura saihestea.

• Ezinegona erakutsiz jardutea.

Aztarna horiek aitortzeak lagundu egin gaitzake horien arrazoiari beste era

batera aurre egiten.

V.LAGUNTZA EMATEN DUTENLANGILEEN BEHAREMOZIONALAK AITORTU ETAHORIEI ERANTZUTEA


34


35

3. PENTSATZEKO ETA GERTAERAK INTERPRETATZEKO DUGUNMODUA BERRAZTERTZEA

Gure pentsatzeko modua eta gure sentimenduak estuki lotuta daude

elkarren artean: nola sentitzen garen eragina du pentsatzeko moduan, eta

nola pentsatzen dugun eragina du sentitzeko moduan. Gure pentsatzeko

ereduek estres gehiago gehitu diezaiekete jokabide gatazkatsuei aurre

egiteko egoerei. Ondorioz, egoera jakin bati dagokionez gure pentsatzeko

modua aldatzea lortzen badugu, ziurrenik gure sentimenduak ere aldatu

egingo dira eta estres maila murriztu egingo da. Adibidez, jendez gainezka

doan autobus batean banago, eta nire ondoan dagoen pertsonak bultza

egiten badit, ni ezberdin sentituko naiz nahigabe egin duela pentsatzen

badut edo nahita egin duela uste badut.

Pentsamenduen eta sentimenduen A-B-C ereduak lagundu egin gaitzake

laguntzen ditugun ezinduetatik baten batek ageri duen jokabide

gatazkatsuari aurre egin behar izatean sentitzen dugun estresari aurre

egiten.

Ikus dezagun nola aurreko adibidearekin:

• A: gertaera aktibatzailea.

Aurreko adibidean, beste pertsonaren bultzada aurrekari bat edo

aktibatzaile bat da.

• B: gure sinesmenak edo pentsamenduak dira, ekintzaren gainean.

Aurreko adibidean, pentsamenduak hauek izan daitezke: “gizon hau

nardagarria da, animalia bat da”, “zer uste du, ez du hori egiteko

eskubiderik" edo "argi dago nahita egin duela".

• C: gure pentsamenduen ondorio emozionala irudikatzen du.

Amorrua norbaitek nahita bultza egin digula pentsatzearen ondorio izan

daiteke. Beste ondorio emozional batzuk nazka edo beldurra izan daitezke.

Sentimendu horiei hitzik jartzen ez badiegu ere, horiek agertu egin daitezke

eta erreakzioak eragin ditzakete, adibidez bihotza edo arnasa azkartzea.

Ezinduengan jokabide gatazkatsuei buruzko adibide bat pentsa dezagun orain:

• A: ezinduak lantaldeko kide bati bultza egiten dio eta hari koska egiten

saiatzen da.


36

• B: langileak zera pentsa dezake: “Beti berdin, pertsona honek gorroto

nau”, edo, beharbada, zera pentsatuko du: “Ez dut lan honetarako

balio”, edo “hain gaizki egiten dut, niri koska egiten saiatzen dela”.

“Ezin dut onartu niri hau egitea; autoritatea galduko dut gainerako

erabiltzaileen aurrean”. “Gainerakoek ondorioak ikusten ez badituzte,

gauza bera egiten saiatuko dira”.

• C: pentsamendu horien ondorioz, ondorio emozional batzuk gertatzen

dira langilearengan:

– “Beti berdin, gorroto nau” pentsatuz gero, pentsamenduaren ondorio

emozionala, ziurrenik, ezinegonarena izango da.

– Pentsatzen duena “ez dut lan honetarako balio” bada, ziurrenik

etorriko den ondorio emozionala tristeziarena izango da, edota

depresioarena bestela.

– Pentsatzen duena “gainerakoen aurrean autoritatea galduko dut”

bada, ondorio emozionala, ziurrenik, frustrazioarena edo amorruarena

izango da.

Ikus daitekeen moduan, ez da gainerakoen portaera bakarrik asaldatzen

gaituena, guk portaera horri buruz pentsatzen dugunak ere badu eraginik.

Gure sentimenduak gure erantzukizuna dira, eta ez dugu pertsona

erruduntzat jo behar bere jokabide gatazkatsuek eragin diezazkiguketen

emozio negatiboengatik.

4. ALFERRIKAKO PENTSAMENDUA EDUKITZEAREN OHITURAKSAIHESTEA

Egoeren edo arazoen aurrean jarrera negatiboak hartuz gero, errazagoa

izango da oso estresatuta, deprimituta edo haserre sentitzea. Sentimendu

negatiboa zein den gorabehera, oso sendoa edo errepikakorra den heinean

kaltegarria izango da gure ongizaterako, gure harremanetarako edo gure

lanerako.

Horrek ez du esan nahi depresioa, haserre bizia edo antsietatea bezalako

emozioekin erabat bukatu daitekeenik. Zenbait egoeretan emozio normalak

eta espero daitezkeenak dira, eta, beraz, horiek ezabatu ditzakegula

pentsatzea ez da errealista. Aitzitik, bada errealista horiek mugatu ahal

izatea edo horiei eustea oso sendoak bihurtzen direnean edo oso

errepikakorrak egiten direnean eta gure osasun fisikoari eta burukoari

eragiten dietenean eta gure harremanei edo lanari eragiten dietenean.

Emozio eta sentimendu horiek maila onargarrietan mantentzen saiatzeko,

muturreko pentsamendu eredu batzuk daudela jabetu behar gara, horrelako

sentimendu negatiboak sortzen dituztenak batez ere:

• Pentsamendu katastrofikoa, hau da, gauzak diren baino okerrago

ikustea. Adibidez, kasualitatez edo zoritxarrez gertatutako zerbait

izugarria balitz bezala deskribatzea, kalterik gertatu ez bada ere edo

kaltea txikia izan bada ere.

• Gauzak modu jakin batera izan behar direla tematzea, gauzak diren bezala

onartu eta aldaketak sartzeko egin daitekeenari arreta eman ordez.

• Noizbait egin, ikusi edo bizi ditugun gauza batzuk beti gertatzen direla edo

benetan gertatzen direna baino maizago gertatzen direla uste izatea.

• Gauza batzuk bakarrik ikustea, gainerakoei jaramonik egiten ez diegun

bitartean, edo alderdi negatiboei bakarrik erreparatzea eta inoiz ez

positiboei.

• Pertsonei eta gauzei etiketak edo mailak jartzea, jokabide jakin bat

gertatzeak, halabeharrez, pertsona definitzen ez duela uste izatearen

ordez: ez da gauza bera gaiztoa izatea edo gaiztakeri bat egitea.

Erabat asaldatuta sentiarazten gaituzten pentsatzeko modu horiek (kontrolik

gabeko amorrua, depresioa) txikitatik garatzen goazen pentsamendu

ohiturak dira.

Datorren idatz zatian, jokabide gatazkatsuak ageri dituzten pertsonei

laguntzeko gure lanean aurre egin behar izango ditugun egoera zailetan

gure erreakzioak kontrolatzen ikasten lagun gaitzaketen urrats batzuk

azaltzen dira.

5. PENTSAMENDUEN ETA SENTIMENDUEN A-B-C EREDUAAPLIKATZEA EGOERA ZAILEI

Erreakzioak kontrolatzen ikasteko modu on bat A-B-C ereduko erregistro

bat egitea da, pentsamenduen eta sentimenduen gainean.

37


Lanaldia amaitzerakoan, hartu paper orri bat, zatitu hiru zutabetan, A-B-C,

eta jardun honela:

• Pentsatu asaldaturik edo estresaturik sentitu zaren egoera batean.

• Erregistratu C zutabean nola sentitu zaren (ondorio emozionalak).

• Ondoren, joan A zutabera eta erregistratu zer gertatu den hain

asaldaturik edo estresaturik sentitu izateko (pizgarria edo gertaera

aktibatzailea).

• Azkenik, B zutabean, erregistratu gertatutakoari buruz pentsatzen

duzuna, nola interpretatzen duzun.

Erabilgarria izan daiteke astebetez egunero egitea, gutxienez. Aldi hori

amaitzerakoan, berraztertu gertaera aktibatzaile bakoitzari buruz pentsatu

duzuna. Ondoren, zalantzan jarri pentsatzeko modu hori, erantsi taulari

laugarren zutabe bat, D zutabea, eta saiatu gertatutakoaren gaineko beste

azalpen edo interpretazio batzuekin betetzen.

Errepikatu prozesu hau hobekuntzaren bat antzematea lortzen duzun arte.

Horrela eginez gero, pentsamendu eredu honek behera egiten duela ikusiko

duzu.

Pentsamenduen eta sentimenduen A-B-Cereduaren aplikazio adibidea

1. urratsa Hasi C zutabetik: nola sentitu zaren pertsonak egin duenarekin. Izanzehatza.

2. urratsa Joan A zutabera: erregistratu jokabide zaila –gertaera aktibatzailea–. Izanzehatza. Adibidez, “Juanek ezezkoa eman zion dutxa hartzeari” idatziordez, hobe litzateke nola egin zuen idaztea: “Juanek tu egin zidan berarijantziak kentzeko hurbildu nintzaionean”.

3. urratsa Ondoren, joan B zutabera: erregistratu gertatu denari buruz pentsatzenduzuna. Esate baterako: “ez luke hori egin behar”, “oso pertsonaoldarkorra da” edo “beti tu egiten eta hozka egiten dabil mundu guztiari”.

4. urratsa Joan D zutabera: erregistra ezazu bertan gertatu denarentzakointerpretazio edo azalpen alternatiboak, hau da, B zutabean bildutakointerpretazioa zalantzan jartzen duten ideiak. Esate baterako: hori egin ezduen uneren bat egon al da? Tu egiten ez dion pertsonarik ba al da?

38


6. LASAITZEN IKASTEA

Aurreko idatz zatietan norberak bere burua kontrolatzeko deskribatu diren

tresnez gain, arnasan oinarritzen diren lasaitzeko teknika batzuk oso

erabilgarriak dira eta giharrak erlaxatzeko beste teknika batzuekin batera ere

erabil daitezke:

6.1. Arnasa hartzean oinarritutako lasaitzea

Arnasa hartzean oinarritutako lasaitzea

• Lehenik eta behin, pentsatu hitz edo esaldi sinple bat, adibidez, “lasai”,“lasaitasuna” edo “lasaitu egingo naiz”. Aukeratu gustuko duzun eta lasaitzearekinuztartzen duzun bat. Hori izango da zure hitz edo esaldi berezia.

• Eseri edo etzan, begiak itxita dituzula. Hartu arnasa naturaltasunez eta bota airea.Arreta arnasari bakarrik eman. Ez dago zertan esfortzu berezirik egin, arnasahartu bakarrik. Airea botatzen duzun bakoitzean, errepikatu aukeratutako hitz edoesaldi berezia, adibidez, “lasai”, ahots ozenez edo isilik. Ariketa egin bitartean,izan daiteke burura beste pentsamendu batzuk ere etortzea. Hori gertatzendenean, saiatu zure arreta arnasan jartzen eta hitza edo esaldia errepikatzenairea botatzen duzun bakoitzean.

Lasaitzeko teknika hauekin ondorio onuragarriak lortzeko, komenigarria daerregulartasunez praktikatzea, egunero 10 edo 20 minutuz, geroz eta erlaxazio mailasakonagoak lortzeko eta, epe luzera, teknika hau erabiltzeko gai izateko hainbategoeratan.

6.2. Giharren erlaxazioa

Metodo erabilgarria eta aplikatzen erraza Jacobsonen erlaxazio teknika da.

Jacobsonen pixkanakako gihar erlaxazioa

Pixkanakako gihar erlaxazioa estresa tratatzeko teknika bat da; giharren tentsioaantsietatearekin batera doala uste duenez, azken hori murrizterik dago giharretakotentsioa erlaxatzen ikasiz gero.Jarraibide hauek jarraitzea komeni da:

1. Aulki eroso batean eseri, hankak gurutzatu gabe.

2. Mantso bi arnas hartze sakon egin.

3. Tenkatu eta erlaxatu, txandaka, berariazko gihar multzoak. Giharren sentsazioariarreta eman behar zaio, tenkatzearen eta erlaxatzearen arteko kontrasteari:

39


• Eskuak. Estutu ukabilak, tenkatu eta laxatu. Luzatu eta erlaxatu behatzak.•

• Bizepsak eta trizepsak. Bizepsak tenkatu eta erlaxatu eskuak tenkatugabe. Trizepsak tenkatu eta erlaxatu.

• Sorbaldak. Haietatik atzerantz tiratzea eta erlaxatzea.

• Lepoa (albo bat). Sorbaldak zuzen eta erlaxatuta edukita, burua makurtumantso eskuinerantz, ahal duzun tokiraino, eta ondoren erlaxatu. Gauza beraegin ezkerralderantz.

• Lepoa (aurrealderantz). Eraman kokotsa leporantz, eta ondoren erlaxatu.

• Ahoa (zabaldu eta atzera eragin). Ahoa irekita edukita, zabaldu mihiaahalik eta gehien eta ondoren erlaxatu, ahoaren beheko aldean atsedenhartzen utziz. Eraman mihia ahalik eta atzeen, eztarrirantz, eta erlaxatu.

• Mihia (ahosabaia eta oinarria). Estutu mihia ahosabaiaren kontra etaondoren erlaxatu. Estutu ahoaren oinarriaren kontra, eta erlaxatu.

• Begiak. Ireki ahal bezain beste eta erlaxatu. Ziurtatu begiak, kopeta etasudurra erabat erlaxaturik geratzen direla tenkatze bakoitza eta gero.

• Arnasa. Hartu arnasa ahal bezain sakon eta, ondoren, aire pixka bat gehiagohartu. Airea bota eta normaltasunez hartu arnasa 15 segundoz. Ondoren,arnasa bota ahalik eta aire gehien ateraz eta, ondoren, aire pixka batgehiago bota. Normaltasunez hartu arnasa 15 segundoz.

• Bizkarra. Sorbaldak aulkiaren bizkarrean jarrita, tira gorputzetik aurrerantz,bizkarra makurtuta geratzen den moduan. Ondoren, erlaxatu.

• Ipurmasailak. Pelbisa tenkatu eta altxa aulkitik kanpora; erlaxatu.Ipurmasailak aulkiaren kontra estutu; erlaxatu.

• Izterrak. Zabaldu hankak eta altxa 10 cm. Ez tenkatu sabela, erlaxatu.Hankak lurraren kontra tenkatu; erlaxatu.

• Sabela. Sabeletik barrurantz tira egitea ahalik eta gehien; erabat erlaxatu.Sabeletik kanpora tira egitea; erlaxatu.

• Oinak. Behatzak estutu (hankak altxa gabe); erlaxatu. Behatzak gora begirajarri ahalik eta gehien; erlaxatu.

• Behatzak. Hankak erlaxatuta edukita, estutu behatzak lurraren kontra;erlaxatu. Behatzak gorantz tolestu ahalik eta gehien; erlaxatu.

4. Ez mantendu arnasa, eta ez estutu hortzak edo begiak. Arnasa mantso etauniformeki hartu, eta tentsioaren eta erlaxazioaren arteko kontrastean bakarrikpentsatu. Tentsio bakoitzak 10 segundo inguru behar ditu; erlaxazio bakoitzakbeste 10 edo 15 segundo.

5. Sekuentzia osoa egunean behin egin, giharretako tentsioak kontrolatzeko gaizarela sentitzen duzun arte.

6. Giharrak gogortuta edukiz gero, kontuz ibili behar da, eta komenigarria da aldezaurretik sendagile bati galdetzea.


40


41

7. AZTERKETA ETA HAUSNARKETA SAIOAK, KRISI EGOERAK ETAGERO

Ezinduek jokabide gatazkatsu bat ageri duten egoerak krisi uneak dira, eta

horietan nahasmendu handia gertatzen da eta traumatikoak izan daitezke

oso horietan esku-hartze zuzena duten pertsona guztientzat. Jokabide

gatazkatsua eduki duen pertsonaren beharrak ebazteko saiakera egiten

denean, erraz egin daiteke akats bat, hain zuzen ere pertsona horren

kideak edo laguntza ematen duten langileak berak ere gertatutakoaren

eraginen hartzaile izan direla ahaztea.

Gertaera hauek eta gero azterketa eta hausnarketa saioak egiteak eragin

positiboa edukiko du, eta ez bakarrik langileentzat, baizik eta, baita ere,

ezinduentzat eurentzat. Saio hauek ez dute zertan izan denbora asko

eskatzen dutenetarikoak, nahiz eta eraginkorrak izateko arreta eman behar

dieten bai egintzei, bai sentimenduei.

Saioek ondoko helburu hauek dituzte:

• Gertaerari lotutako estres karga arintzea.

• Gertatu denarekin zerikusia duten sentimenduak eta pentsamenduak

segurtasunez adierazi daitezkeen ingurune bat sortzea.

• Taldearen laguntzaren alde egitea, krisi egoeran esku hartu duten

pertsonen artean.

• Arazoei aurrea hartzea eta egon daitezkeen ondorio psikologikoei aurrea

hartzea taldekideen artean.

• Pertsona bakoitzaren erreakzioak normalizatzea, taldeko gainerako

kideen aldean ezberdin sentitzea saihesteko.

• Kalte gehien jaso duten pertsonak zeintzuk diren antzematea, eta behar

duten laguntza eta jarraipena ematea.

Krisiaren osteko azterketa eta hausnarketa saio hauek eraginkortasunez

antolatzeko jarraibide batzuk erabilgarri izan daitezke:

• Taldearen bilera, ahalik eta lasterren.

Jokabide krisi bateko gertaera batean esku hartu duten langile guztiek

parte hartu beharko lukete saio hauetan. Saioak psikologo baten

zuzendaritzapean egin beharko lirateke. Ahalik eta lasterren bildu,

orduan eta zehatzagoak izango dira gertatu denari buruzko detaileak.

Gertatu denari buruzko hausnarketarekin hasi aurretik, saioa zuzentzen

ari denak zera ziurtatu behar du:

– Pertsona guztiak itzuli dira beren onera: oraindik asaldaturik dagoen

langileren bat egonez gero, bilera egiteko goizegi da.

– Gertatu denari buruzko erregistro guztiak egin dira jada, esku hartu

duten beste pertsona batzuen aipamenekin asmorik gabeko

“kutsatzeak” saiheste aldera.

Bileraren helburuari buruzko hasierako azalpena beharrezkoa izan daiteke,

esku hartzen duten pertsonentzako izaera onuragarria azpimarratuta.

Ondoren, saioaren prozedura eta arauak adierazi behar dira laburki:

– Nahi ez denari buruz ez da hitz egin beharko eta inor ez da horretara

behartuko.

– Pertsona ezberdinek adierazten dutena errespetatu egingo da; parte

hartzaile bakoitzak bere buruari buruz hitz egingo du eta ez da ez

kritikarik, ezta epaitzerik ere onartuko.

– Norbait oso gaizki sentitzen bada, bilera aldi batez utzi ahalko du eta

hobeto sentitzen denean itzuli.

– Informazio guztia konfidentziala izango da.

• Oinarrizko gertaeren definizioa.

Parte hartzaileek zer gertatu zen eta gertaerak nola jazo ziren aipatzean

datza: zerk eragin zuen gertaera? Nor zegoen bertan? Zer gertatu zen

gertaeran zehar eta ondoren? Zer suertatu zitzaien zailena?

Informazio hau aldez aurretik bildu daiteke idatzitako erregistroetatik

eta bilerara bertaratzen direnek hitzez emandako azalpenetatik. Inork ez

du krisia berdin hartuko edo gogoratuko, beraz, langile bakoitzak gertaera

deskribatu beharko du bere ikuspegitik eta gainerakoek hura eten gabe.

Taldea zuzentzen duen pertsonak informazioa laburbildu beharko du eta

adostasuna duten eremuak idatzi. Bertsio ezberdinak dauden horiek ere

jaso beharko ditu.

Garrantzitsua da, guztien artean, gertatu zenari buruzko deskripzio

xehatua lortzea.

42


• Esku hartu duten pertsonen erreakzioak eta sentimenduakhitzez adieraztea.

Fase honetan nahi da parte hartzaileek krisia gertatu zenetik eduki

dituzten pentsamenduak eta sentimenduak adieraz ditzatela, ahal bada

paper batean identifikatuz. Horrela, saioa zuzentzen ari den pertsonak

zerrenda komuna egin ahalko du. Krisi betean dagoen jokabide gertaera

batean zehar, langileek erabaki asko hartu behar dituzte segundo

gutxiren buruan eta, gauzak ongi irteten ez badira, autokritika oso

gogorra egitea maiz gertatzen da gerora. Ona da jendeari bere

sentimenduak eta kezkak adierazten uztea. Elkarri animoak eta babesa

emateko unea da. EZ dago inor epaitu beharrik.

Hau da bizitako egoeragatik eragin gehien jasotzen duten pertsonak

identifikatzeko fase garrantzitsuena; komenigarria izan daiteke haiekin,

ondoren, topaldia edukitzea.

• Ondoren zer egin behar den erabakitzea.

– Bizitako egoeragatik eragin gehiago jaso duen eta laguntza gehiago

behar duen norbait ba al da?

– Langileek trebakuntza gehiago behar al dute krisi egoeretako esku-

hartzea, estresa bideratzea edo ezinegona bezalako alderdietan?

– Etorkizuneko gertaeretan hobeki prestaturik egoteko ariketa

praktikoak egitea erabilgarria litzateke?

• Informazioa talde osoari zabaltzea.

Saio hauetan ateratako ondorioak, esku-hartze moduei, ikuskapen eta

laguntza beharrei edo prestakuntza beharrei dagokienez, oso

erabilgarriak izan daitezke laguntza talde osoarentzat. Gauzak horrela,

gertaeran esku hartu dutenekin egindako bilera hauek amaituta,

interesgarria da bilera zabalago bat antolatzea, informatzeko eta

jarduteko irizpide eta jarraibideak adosteko.

43


45


OINARRIZKO BIBLIOGRAFIA

Allen, D. (2002). Ethical Approaches to Physical Interventions. Plymouth: BILD.

Cautela, J.R. eta Gronen, J. (1978-2002) Técnicas De Relajación. ManualPráctico para Adultos, Niños y Educación Especial. Bartzelona: Mr. EdicionesMartínez Roca.

Goñi, M.J., Martínez, N. eta Zardoya, A. (2007). Apoyo Conductual Positivo.Algunas herramientas para afrontar las conductas difíciles. Praktika OnenKoadernoa – 10. zk. Madril: FEAPS.

Uliazpi fundazioa (2003). Protocolo de actuación ante conductas desafiantesgraves y uso de intervenciones físicas.Praktika Onen Koadernoa – 2. zk. Madril: FEAPS.

La Vigna, G.W. eta Willis, T.J. (1995). Challenging Behaviour: CrisisManagement Guidelines. Los Angeles: Institute for Applied BehaviourAnalysis.

Long, W.S. (2005): Caring for People with Challenging Behaviors: EssentialSkills and Successful Strategies in Long-Term Care. Baltimore: HealthProfessions Press.

Sturmey, P. Ed. (2009). Restrictive behavioural practices. Journal of AppliedResearch in Intellectual Disabilities, 22. zk.: 103-220.

PRAKTIKAONAKezinduei emandako arretan

HOBETO BIZITZEAEstrategia Erreaktiboak

PRAKTIKA ONAK

ezinduei emandako arretan

Jokabideari lotutako laguntza positiboko gida hau Hobeto BizitzeaProiektuaren barruan kokatzen da. Proiektu hori Arabako ForuAldundiak sustaturikoa izan da, zerbitzuak atenditutako pertsonen bizikalitatea hobetzean oinarritutako arreta eredu baterantz orientatzekoxede nagusia edukita.

Arreta eredu hau ikuspegi, kontzeptu eta arreta jarraibide aurreratue-nak, pixkanaka, zerbitzu ezberdinetan sartzearen inguruan antolatutadago:

• Laguntzen paradigma eta eredua.• Pertsonan oinarritutako plangintza.• Bizi kalitatearen kontzeptua eta dimentsioak.• Jokabideari lotutako laguntza positiboa.

Ikuspegi berri horren ondotik, erronka ezinduen arretan, profesionaldiren aldetik, esku hartzen duten pertsonen lan jarraibideak egokitzeada, bai haien funtzioa plangintza eta esku-hartze teknikoan oinarritzendenean, bai zerbitzuen eguneroko antolamenduan, funtzionamenduaneta arretan oinarritzen direnean. Halaber, esku hartzen duten pertsonaguztiengan, halabeharrez, jarrera aldaketa esan nahi du: inolakozalantzarik gabe profesionalena, baina, baita ere, erabiltzaileena eurenaeta haien senideena. Azken batean, aldaketaren aurrean egon ohi denerresistentzia naturala gainditzeko esfortzu bateratua edukitzea esannahi du.

Espero dugu Hobeto Bizitzea proiektuaren esparruan landutako etaadostutako prestakuntza material hauek helburu horretan laguntzea.

Hobeto bizitzea. Estrategia erreaktiboak

Documents

Transcript of Hobeto bizitzea. Estrategia erreaktiboak