IBAIALDE UNITATE DIDAKTIKOAK

I B A I A L D EUNITATE DIDAKTIKOAK

IBAIEI BURUZKOINGURUGIRO HEZKUNTZA

DERRIGORREZKO BIGARRENHEZKUNTZA

PORT-PRESENTACION Euske-2 29/1/04 16:36 Página 1

A U R K I B I D E AOrr.

Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Informazio orokorra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

D.B.H.ko lehen zikloa:“Ibaiak, bizi iturri” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

1. Irakasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492. Iharduera programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

D.B.H.ko bigarren zikloa“Zer egiten diegu ibaiei?” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

1. Irakasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1052. Iharduera programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Material osagarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

1

0

2

3

4

5

6

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

DERRIGORREZKO

BIGARREN HEZKUNTZA

IBAIALDE

4243-Libro Ibaialde Eus-2 29/1/04 16:52 Página 3

AURKEZPENA


Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila da Euskal Autonomia Erkidegoko ingurugiro egoerabenetan hobetzera bideratutako politikak martxan jartzearen arduraduna. Sailaren ustez helburu hori lortzeko osogarrantzitsua da ingurugiroari buruzko hezkuntza garatzea hiritarren artean.

Izan ere, gure asmoa gizakion eta ingurugiroaren arteko harremanak hobetzea da, harreman horiek begiru-nezkoak, integratuagoak eta harmonikoagoak izatea, alegia, eta horretarako tresna hauetaz baliatzen gara: sentsi-bilizazioa, ezagupenak eskuratzea, balio etiko berriak geureganatzea, ingurugiro arloko arazoak konpontzeko gaiizatea eta banakako eta taldeen partehartzea lortzeko bide eraginkorrak irekitzea. Hori guztia da, azken finean,ingurugiroari buruzko hezkuntza.

Ingurugiro hezkuntza lantzeko orduan ezinbestekoa da eskola mundua kontuan hartzea, belaunaldi berriekerantzukizun nabarmena baitute gure jokabideak eta garapen ereduak sortutako ingurugiro arazoak konpontzekoahaleginetan.

Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailak borondate tinkoa du euskal hezkuntza sistemaningurugiroaren ikuspegia sar dadin, eta euskal hezkuntza sistema zenbait baliabidez hornitzeko asmoa du eskole-tako curriculumetan ingurugiroaren ikuspegi hori txerta dadin. Ondorioz, atsegin handiz aurkezten diot materialbilduma hau hezkuntza elkarteari, hau da, CEIDA-IIHIIen bidez Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren lan-kidetzaz argitaratu diren material hauek.

Unitate didaktiko berri hauek ibai ekosistema dute ardatz, eta lehendik egindako apustu baten ildotik jarrait-zen dute, kalitatezko material praktikoak hedatzeko apustuaren ildotik, alegia: eskola ekologikoaren materialak,kutsadurari, bioaniztasunari eta iharduera ekonomikoei buruzko unitate didaktikoak, “Ihitza” aldizkaria...

Ikasgai bilduma honen ardatz gisa Ibaia hautatzeko arrazoi nagusia hauxe da: Ibaialde izeneko herritarrensentsibilizazio eta partehartze programari laguntzazko materialak eskaintzeko beharra. Gainera, ibai ekosistemaklehen mailako hezkuntza baliabide dira, zuzen-zuzenean isladatzen baitituzte bai gizakiek ingurunean egin dituztengehiegikeriak eta bai ezartzen diren neurri zuzentzaile eta babesgarriak ere.

Gure ibaien egoera orokorra txarra da. Gizakiak arduragabekeriaz jokatu duenez, ibai gehienak gogor era-sotzeaz gain ibaietan bizi aztarna gutxi utzi ditu. Beraz, gu guztion erantzukizuna da naturari berea ematea, balia-bide naturalak era arduratsuan erabiltzea eta, azken finean, ibai ekosistemaren alde lan egitea.

Material hauek administrazio publikotik edo ekimen pribaturik sustatzen diren beste iharduera batzuekinbatera ingurugiroaren egoera, oro har, eta batez ere gure ibaiena hobetzen lagunduko dutelakoan nago.

Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro SailburuaFrancisco José Ormazabal Zamakona

I B A I A L D E

A U R K E Z P E N A

7


SARRERA


Maila ofizialean, naturaren zainketa eta kontserba-ziorako hezkuntzak XX. mendearen hasieran emanzituen lehen urratsak, baina 30eko hamarkada arteez zuen indar handirik hartu. 40ko hamarkadarenbukaera aldera politika horrek etenaldi bat izan zueneta 70eko hamarkada arte ez zuen interes handirikpiztu.

UNESCOk, Ingurugirorako Nazio Batuen progra-marekin bat eginik, Ingurugirorako NazioartekoPrograma sortu zuen. Programa horren barruanhainbat hitzaldi eta ihardunaldi antolatu ziren etahorrek filosofia berri bat eta ingurugiro hezkuntza-ren beharrei eta ikuspegi orokorrari buruzko database zabal bat sortzen lagundu zuen. Programa ho-rrek 1977an eman zituen bere fruituak, besteakbeste Tbilisin (Georgia) egin zen ingurugiroari bu-ruzko gobernuarteko konferentzia. Konferentziahorretan, mundu mailan ingurugiroa kontserbatze-ko eta hobetzeko ingurugiro hezkuntzak duen ga-rrantzia azpimarratu zuten denek eta ingurugirohezkuntzaren helburuak finkatu ziren. Helburuokondokoak dira:

• Ekonomia, gizartea, politika eta ekologia, el-karren menpe dauden diziplinak direla (baihiriguneetan eta bai nekazalguneetan ere)jakinaraztea eta honen garrantziazkontzientzia hartzen laguntzea.

• Pertsona bakoitzak ingurugiroa babestekoeta hobetzeko behar dituen elementuak(ezagutzak, balioak, jarrera, interes aktiboaeta gaitasuna) lortzeko aukera ematea.

• Ingurugiroarekiko jokabide berriak (norba-nako, talde zein gizarte mailan)sortzea.

“IBAIALDE, IBAIEI BURUZKO INGURUGIRO HEZ-KUNTZArako unitate didaktikoak” deritzon hone-tan, goian azaldutako helburuak jarraitu dira eta ibaiengaineko irakaskuntza-ikaskuntza prozesurako ikus-puntuen multzo zabala hartu da kontuan, diziplina ez-berdinen arteko erlazioa azalduz. Unitate hauen hel-buru nagusia hauxe da:

“Ibai ekosistemetako elementuak eta proze-suak nahiz ur gezetako baliabideak ulertu etaikertzea, elementu garrantzitsuak identifikatuz(haiekin zerikusirik duten giza iharduerak, gi-zakiak eta gizarteak haiengan duen eragina,orain arte eragindako arazoak) eta arazoakkonpontzeko nahiz ur baliabideen kudeaketaeuskorra izateko beharrezkoak diren senti-kortasuna eta jarrerak sustatuz”.

Helburu nagusi eta orokor horretatik abiatuta,IBAIALDEren helburuak hauek lirateke:

Jarrerei, baloreei eta arauei buruzko helburuakhonela defini ditzakegu: ibaienganako sentsibilizazioabultzatzea eta ingurugiro alorreko arazoak konpont-zeko gure jarrerak eta ohiturak zein izan behar dutenezagutaraztea, ibaiei dagokienez (ingurugiroaren alde-ko gizarte ekintza).

Bestalde, eta prozedurei dagokienez, berriz, ikasleakibaiarekin harreman zuzenean jarriko dira. Horrekibaien gaur eguneko egoerari eta hauen arazoei bu-ruzko esperientziak bizitzeko eta arazo horiek uler-tzeko aukera emango die.

Azkenik, gertakari, kontzeptu eta printzipioeninguruan zera esango dugu: ikasleek, unitate honen bi-dez, ibai ekosistemak osatzen dituzten elementuaketa hauen arteko erlazioak ezagutuko dituztela. Gai-nera, gizakiak ibaiei ematen dizkien erabilerak, erabi-lera hauen ondorioak eta hauek eragindako ingurugi-ro arazoen konplexutasuna aztertuko dituzte.

Helburuek erakutsiko dute zein eduki garatu behardiren; horretarako bost unitate didaktiko prestatudira: Lehen Hezkuntzako eta Derrigorrezko BigarrenHezkuntzako (DBH) ziklo bakoitzerako unitate bana.Edukiek lotura zuzena izango dute espazio/denboraerreferentzi eremuetan ikasleek egindako aurrerape-nekin, haien garapen maila pertsonalen arabera.

Progresio hori eta unitate didaktiko bakoitzak behardituen elementuak kontuan izanik (koordenatu bat-zuk, sekuentzia koherente batzuk, “errepikapenak”saihesteko aztergaia ondo mugatzea...) egin dituguunitate didaktikoak. Ondoko sekuentzian laburbiltzenda unitate horien planteamendua:

D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A - I B A I A L D E

S A R R E R A

11



S A R R E R A

" Lehen Hezkuntzako Lehen Zikloa:“Hurbil gaitezen ibaira”. Unitate honenhelburua ikasleek beraien inguruko ibaiaedo erreka ezagutzea da, gure egunerokoihardueretarako erabiltzen dugun urareneta ibaiaren arteko erlazioa ulertuz. Bestal-de, adin hauetako umeek bereganatu ditza-keten jarrerak bultzatu nahi dira.

" Lehen Hezkuntzako Bigarren Zikloa:“Ibaiaren Inguruan”. Ibaiari buruzkohainbat gai jorratuko dira: ezaugarri geogra-fikoak, ibaiko landare eta animaliak, urarenerabilerak, ibai ekosistemen eraldaketak…Horretarako, ikasleak bizi diren ingurukoibaian zentratuko gara. Horretaz gain, ibaiaeta honen inguruak kontserbatzeko ekimenzehatzak proposatzen dira.

" Lehen Hezkuntzako Hirugarren Zi-kloa: “Gure ibaien berreskurapena”.Euskal Autonomia Erkidegoko ibaien azter-keta panoramikoa egingo da: ezaugarri geo-grafikoak, bizidunetan eragina duten hainbatezaugarri, ingurugiroaren alorreko arazo na-gusiak eta arazo hauen eboluzioa… Urak,bere ezaugarriak direla medio, erliebearenegituraketan duen eragina eta giza ihardue-retarako duen garrantzia ere aztertuko dira.

" Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza-ko Lehen Zikloa: “Ibaiak, bizi iturri”.Munduko ur gezak eta hauen baliabideakaztertuko dira: eskuragarritasuna eta kali-tatea, edangarri bihurtu beharra, baliabide-en galera eta urari ematen dizkiogun erabi-lera desegokiek ibai ekosistemetan duteneragina, ur hornikuntzari begira egiten di-ren lanen alde onak eta alde txarrak…Ikasleek, bukaeran, landutakoaren inguruanegingo duten gogoeta, hemen aztertutako-arekin zerikusia duten jarrerak hobetzerabideraturik dago.

" Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza-ko Bigarren Zikloa: “Zer egiten die-gu ibaiei?” Unitate honen ardatza gure

jarrerek, iharduerek... beraiekin dakartena(alde positiboak zein negatiboak) aztert-zea, ibai ekosistemetan duten eraginaulertzea eta eragin negatiboak saihestekomoduak (hondakin uren arazketa, inguru-giroa kontuan hartzen duen kudeaketa…)aztertzea da. Honetarako guztion elkarla-na proposatzen da, honela gizartearenkontzientziazio maila indartuko bait da.

Edukien sekuentziazioa aztergaien araberakoa izangoda. Gertakari, kontzeptu eta printzipioei dagokienez,adibidez, azterketaren eremua pixkanaka zabaltzen jo-ango da: hurbilekotik urrunekora, gauza konkretueta-tik abstrakziora… Prozedurei dagokienez, berriz, in-guruneko alderdiak identifikatuko dira, horienarazoak konpondu ahal izateko, edo I.H.ko oinarrizkoiharduerak, gero eta konplexutasun handiagoz.

Unitate bakoitzean lantzen diren hiru eduki motakmodu konbergentean landuko dira, baita eduki batibesteari baino garrantzi handiagoa ematen zaion ka-suetan ere. Gainera, etapa bakoitzaren izaera batera-tuak ez du esan nahi irakaskuntza-ikaskuntza proze-suak lineala izan behar duenik. Aitzitik, “espiralitxurako” prozesuari jarraitu behar diogu, hau da, au-rretik ikasitakoan oinarrituz, eta hortik abiatuz, aurre-ra eginez. Irakasleak izango dira iharduerak aukeratu-ko dituztenak, unean uneko errealitateari egokituz;lan horretan goiko edo beheko mailetako unitateezbalia daitezke.

Unitate didaktikoek eguneroko bizitzarekin zerikusizuzena dute, gure inguru hurbilaren ezagutzan etaikerketan oinarrituz. Bestetik, ikasleek balore eta ja-rrera jakin batzuk barneratzea dute helburu. Beraz,unitate bakoitzean proposatzen den ikaskuntza pro-zesuak fase batzuk jarraitzea eskatzen du:

• Ingurunearekiko berezko jakinmina sustat-zea (aldez aurreko ideien eta motiba-zioari buruzko iharduerak).

• Ingurunearen eta inguruneko arazoen anali-sia eta ikerketa (ulermen iharduerak).

• Ingurunean eragina duten faktoreen identi-fikazioa (eskuarki elkarri lotuta daude),

12


ikasleengan ingurugiroarekiko eta berezikiibaiekiko jokabideak aldatzea bilatzen duenjarrera hausnarkorra errotzera bideraturikdago (kontzientziazio iharduerak).

• Ingurugiro arazoak konpontzera bideraturi-ko ekimenetan parte hartzeko aukerak es-kaintzea ikasleei eta ekimen horietan partehartzera bultzatzea (partehartzea, sinte-si eta komunikazio iharduerak).

Azkenik, sarrerarekin bukatzeko, unitate didaktikohauek jarraitzen duten egitura deskribatuko dugu(denek egitura berbera jarraitzen dute).

Unitate bakoitzean bi atal bereizten dira:

Alde batetik irakasleentzako materiala dago, uni-tatearen inguruko alderdi teoriko eta metodologiko-

ak, alegia (A ATALA). Hasieran eskema kontzeptualadago, hau da, unitatean lantzen diren eduki guztieneskema. Jarraian unitatearen helburu nagusiak, ber-tan landuko diren edukiak (kontzeptuak, prozeduraketa jarrerak) eta orientazio didaktikoak agertzendira. Horren ondoren ihardueren zerrenda eta ihar-duera horiekin zerikusirik duten curriculum arloakazaltzen dira, ebaluaziorako orientabideekin batera.Azkenik, iharduera bakoitzaren deskribapena dator,kontuan izan beharreko guztia azalduz, (berariazkohelburuak, ihardueraren garapena, beharrezko mate-riala…).

Bestetik, iharduera programa dago, ikasleentzakomateriala (B ATALA).Atal horretan ikasleek bete be-har dituzten fitxak eta materialak soilik eskaintzendira. Iharduera jakin batzuetan, ordea, irakasleentzakoberariazko materialen bat ager daiteke.


S A R R E R A

13


INFORMAZIOOROKORRA



IBAIEI BURUZKO IKUSPEGI OROKORRA . 191.1. Ura gure planetan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.2. Munduko Ibaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.3. Ibai-ekosistemak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.4. Ibaia: erabilerak eta neurriz

kanpoko erabilerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

EAE-KO IBAIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282.1. Gure ibaiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Araba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Bizkaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Gipuzkoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.2. Gure ibaien kontserbazioegoera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.2.1. Uraren kalitatea

erabileren arabera . . . . . . . . . . . . . . . . 332.2.2. Kontserbazio egoera

orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342.2.3. Zenbait iradokizun . . . . . . . . . . . . . 35

2.3. Landaerdiari eta faunariburuzkoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

2.4. Ibilguaren eraldaketa, uholdeaketa ibaiertzeko basoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

2.5. Ibaiak kulturaren ikuspegitik . . . . . . . 38

IBAI-EKOSISTEMEN KUDEAKETAINTEGRATUAREN BEHARRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

1

2

3

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

AINFORMAZIO OROKORRA



19

1.1. URA GURE PLANETAN

Gure planetari Lurra deritzogu, baina Ura izena ereederki letorkioke. Izan ere, lau zatitan banatuko bage-nu, laurden bat soilik izanen litzateke lurra eta gai-nontzeko hirurak berriz, ura.Agian, Planeta Urdina daizenik egokiena, espazio zabaletik Lurrera begiratuzgero, uraren kolorea nagusitzen baita.

Gure planetako uren bolumena 1.400.000 km3-koadela kalkulatzen da. Nahikoa ur dugu, ezta? Baina ara-zotxo bat dago: bolumen horretatik % 97a ozeano eta

itsasoetan dagoela. Gainontzeko % 3tik, % 77 glaziareta poloetan metatutako izotza da eta beste % 22 lurazpiko urak dira. Beraz, % 1 geratzen zaigu. Proport-zio txiki honetatik % 52 lakuetan dago pilatuta, % 47lurzoruan, atmosferan eta izaki bizidunen baitan, eta% 1 besterik ez da ibai eta erreketan dagoena. Edobeste hitzetan esanda, planetan guztira dagoen ur ko-purutik ibai eta erreketan dagoena % 0,000003 da.

Beraz, ura ugaria bada ere, gizakiak eskuragarri duenkopurua askoz ere txikiagoa da. Gainera, uraren ba-naketa ez da homogeneoa. Ezaugarri honi, ura ardu-rarik eta neurririk gabe erabili izana eta honek sorra-razi dituen kutsadura arazoak (iharduera industrialak,nekazaritzak, etxeko kontsumoak eta abar sortarazi-takoak) gehitu behar zaizkio.

1.2. MUNDUKO IBAIAK

Urak bizitzaren prozesuetan duen garrantziaz aspal-di ohartu zen gizakia; historiaurrean jadanik, ibai baz-terretan gizatalde handiak bildu ziren. Uretatik gertubizitzeak nekazaritza eta abeltzaintzaren garapenaahalbidetu zuen eta honekin batera, egonkortasuna.Egiazki, urbazterretan finkatu ziren herriek garapenparegabea ezagutu zuten. Haiengandik sortu zenmerkataritza; soberakinak zituztenez beste herribatzuei saltzeko aukera zuten eta nabigazioaren bi-dez garraiatzekoa. Denborak aurrera egin ahala, he-

rri haiek munduko lehen zibilizazio handiak bilaka-tu ziren: Nilo ibaiaren inguruan Antzinako Egiptokozibilizazioa garatu zen,Tigris eta Eufrates ibaien ar-tean Mesopotamiako zibilizazioa, Indo haraneko zi-bilizazioa Indo ibaiaren bazterretan…

Historian zehar, eta gaur egun ere, ibaiak nazio mai-lako zein nazioarteko makina bat istiluren protago-nista izan dira. Ibaiek, herrien harremanetan berebi-ziko eragina izan dute, munduko geopolitikaren ildonagusiak zehazteraino. Ibai asko, herrialdeen artekomuga “naturalak” dira; Oder-Neisse ibaia Poloniaeta Alemaniaren arteko muga da, Jordan ibaia Israeleta Jordaniaren artekoa, San Lorenzo ibaia EstatuBatuak eta Kanadaren artekoa, Río Grande ibaia Es-tatu Batuak eta Mexikoren artekoa… Eta hori zer-gatik? inork ez duelako ibaiak diren altxor preziatuhorretarainoko irispiderik gabe gelditu nahi.

I B A I A I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A 1



Munduko ibairik handienak eta esanguratsuenak az-tertuko ditugu orain, ibai horiek beren eragin ere-muetan duten garrantzia argi ikusi ahal izateko.

Amazonas ibaia. Ibai erraldoia

Brasildarrek “O río mar” (Itsasoa den ibaia) deitzendiote, bertan barneratu ziren lehen nabigatzaile por-tugaldarrek ez baitzituzten bere bazterrak ikusten.Andeetan, Ozeano Baretik 150 km-ra jaiotzen denibai horrek ia Hego Amerika osoa zeharkatzen du;munduan ibilbiderik luzeena (7.025 km) eta emaririkhandiena (140.000 metro kubiko segundoko) duenibaia da; ondorioz, baita ibai sare nabigagarririk han-diena ere (Amazonas ibaia eta bere ibaiadarren arte-an, guztira, 80.000 km). Izan ere, bere bokalean untzi-ratu eta Iquitosen (Peru) lehorrera gaitezke, guztira3.500 km-ko ibilbidea eginez kontinentean barrena.Ez da harritzekoa beraz, Amazonas ibaia oihaneko“autobidea” izatea. Amazoniako oihanean landareeneta animalien aniztasuna izugarria da, eta oihana bera,planetako arnasgune. Gaur egun, ordea, deforestaziobasatiaren atzaparretan erori da.

Nilo ibaia. Herrialde baten oinarria

Egiptoarrek uste zuten ur geruza handi bat zegoelamunduaren jatorrian; bat-batean lurmutur bat azale-ratu eta horrekin batera bizia sortu zen eguzkiarenazpian. Haien sinesmenek horrela isladatzen zuten eu-ren haranaren eraketa: hasieran ibaiak lautada guztiaestaltzen zuen baina bere bidea eginez joan zen, bi la-bar eratuz.

Nilo ibaia gabe, Egipton nekez garatuko zatekeenmunduko zibilizazio disdiratsuenetako bat izan dena.Nilo ibaia zibilizazio honen janari iturri izan zen, ga-rraiobide eta komunikabide. Bere ura zen hildakoeiegiten zitzaien eskaintza preziatuena ere. Horra horAntzinako Egiptoko biztanleentzat Nilo ibaiak zeukangarrantzia. Gaur egun, Burundi, Uganda, Sudan etaEgipto zeharkatzen ditu, 100 milioi pertsonatik gorabizi diren eskualdea hain zuzen, eta goian aipatu direnfuntzioak betetzen ditu oraindik ere.

6.671 km-ko luzera duenez, Nilo ibaia munduko biga-rren luzeena da, Amazonas ibaiaren atzetik. Afrika

ekuatorialeko hainbat laku (Victoria lakua, Mobutu la-kua…) zeharkatu eta Sudanen barneratzen da, bereemaria erdira murriztuz. Ibaian behera,Abisiniako me-setan zehar, emaria hazi egiten da Montzoi garaikoeuriteen ondorioz, eta honek uholdeak eragiten ditu(maiatza eta ekaina bitartean). Urria aldera, Niloibaiak ohiko emaria berreskuratzen du, berak bustita-ko eta Abisiniatik garraiatutako limoaz ongarriztatukolurrak landaketez estaliz.

Azken hamarkada hauetan, eta Assuango urtegiareneraginez, Nilo ibaiaren jatorrizko dinamikan aldaketakgertatu dira; urtegi honek ur emaria erregulatu eta li-moaren garraioa eragozten du (limoa urtegian bertanmetatzen da). Honen ondorioak bokalean ere naba-riak dira.

Ganges ibaia. Indiako ibai sakratua

400 milioi hindurentzat Ganges ibaia ibai sakratuaizan da betidanik. Beraien testu erlijiosoetan “zo-riontasunaren ura” deitzen zaio.Testu hauen arabe-ra, ibai honetan bainatzen direnei bekatu guztiak gar-bitzen zaizkie, bertako ura edaten dutenei edo urazahoa igurtzitzen dutenei, zoritxarrak ihes egiten die,eta ur hauetan itotakoak jainkoen artean berpiztukodira. Argi dago beraz, herri honen, Indiaren, eta be-rau zeharkatzen duen ibaiaren arteko harremana es-tua dela.

Ganges ibaiak 3.000 km egiten ditu eta Iberiar pe-nintsula baino bi aldiz handiagoa den arroa drenat-zen du. Himalaian jaiotzen da, itsasmailatik osourrun, 6.000 m-ko altueran. Urtutako elurraren etatifoien eraginez, Ganges ibaia hazi egiten da, batzue-tan 10 m-ko altuera irabaziz eta urtero-urtero uraklautada estaltzen du. Urtetik urtera arazo hau geroeta larriagoa bilakatzen ari da, Himalaiatik gertu dau-den eskualdeek jasaten duten deforestazio basatia-ren ondorioz.

Baina indiarrek ibaiarekin elkarbizitzen ikasidute. Lurzorutik altuera batera jaso dituzten plantxengainean eraiki dituzte etxeak, eta kaleak uraren bideizateko prestatuta daude, ibaia hazita datorrenerako;hirietan, plataforma hauei esker, ondasunak uretatiksalbu jartzen dituzte indiarrek. Uzta euriteak hasi au-rretik jasotzen da.Azken batean, ibaia herritarren bi-zimoduan barneratu da.

20

1 I B A I A I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A


Rhin ibaia. Europako ibaia

Rhin ibaiak sei herrialde zeharkatzen ditu edo gutxie-nez inguratu: Suitza (herrialde honetan jaiotzen da,2.000 m-tik gorako altueran), Liechtenstein, Austria,Alemania, Frantzia eta Herbehereak. Historiaren etamerkataritzaren aldetik garrantzi handiko ibaia dugu.Izan ere, Suitza eta Austria itsasoarekin lotzen ditu.Hala ere, 1.326 km-ko bidea egiten duenez, laburra dalehen aipatu ditugun ibaiekin alderatuz gero.

Europako herrialdeen arteko lotura eta zatiketaugari eragiteaz gain, Rhin ibaia izan da munduko es-kualderik aktiboenetako baten komunikazio bidea.Milioi erditik gora biztanle dituzten bederatzi hirieta 100.000tik gorako 40 inguru ditu Rhin ibaiakbere bazterretan, industrialde zabala eratuz. Horidela-eta, munduko ibairik kutsatuenetako bat da,nahiz eta duela hamarkada batzuetatik hona, kudea-ketak zorrotzagoa behar zuela-eta, hainbat neurriari diren praktikan jartzen. Bide honetatik, bulegonagusia Estrasburgon duen eta Rhin ibaiak zehar-katzen dituen herrialde guztietako ordezkariez osa-tutako batzorde bat eratu zen. Batzorde honekibaian zeharreko trafikoa antolatzen du eta bereesku dago kutsadura arazoak murrizteko eta ibaiaberreskuratzeko ardura.

1.3. IBAI EKOSISTEMAK

Ibaiak eta hauen bazterrek ekosistema bat osatzendute, hau da, elementu fisikoen (biotopoaren edo bi-ziaren eszenategiaren) eta biologikoen (biozenosiarenedo izaki bizidunen komunitatearen) sareez eratutakosistema konplexuak dira. Elementu horien (biziduneneta bizigabeen) arteko elkarrekintza jarraia eta erre-gularra da.

Biotopoaren eraketan hainbat faktorek dute eragina:

• Faktore klimatikoek: tenperaturak, he-zetasunak, argiak…

• Faktore edafikoek: lurzoruaren ezauga-rri fisiko-kimikoek.

• Faktore hidrografikoek: uraren ezauga-rri fisiko-kimikoek.

Biozenosiak ikertzeko orduan zenbait faktore izanbehar ditugu kontuan:

• Faktore demografikoak: dibertsitatea,indibiduoen batezbesteko biziraupena, po-pulazioaren dentsitatea…

• Faktore etologikoak: izaki bizidunenportaeran eragiten duten faktoreak.

• Izaki bizidunek eragindako ingurune-aren aldaketak.

• Izaki bizidunen arteko erlazioa: sinbio-sia, bizkarroitza, harraparitza…

• Elikadura.

Ekosistema bat egitura konplexua da, eta oreka, bio-dibertsitatea eta elkarrekintza, hiru kontzeptu horiek,bere oinarrian daude.

Eraldatu gabeko ibai eta errekak bizitzaz gainezkadaude. Uretan eta ur bazterretan ingurura oso ongimoldatuta dauden animalia eta landare ugari aurkidaitezke. Espezie hauetako bakoitzak funtzio bat be-tetzen du ekosistemaren dinamikan, eta horregatik,espezie baten desagerpenak egitura osoan du eragina,desorekak sortaraziz (batzuetan larriak besteetan ezhorren larriak).

Ongi kontserbatzen diren ibai eta erreketan adibidez,ibaiertzetan berezkoak diren zuhaitz eta bestelakolandareak hazten dira, leku batzuetan ibilgua erabatinguratuz. Eratzen duten komunitateari ibaiertzekobasoa deritzo. Honek funtzio garrantzitsuak betetzenditu: animalia askoren babesleku eta janari iturri da,ibaiertzeko lurzorua finkatzen du, higadura galarazi…

Basoa mozten bada, bere ordez paretak, uhaitzak etaabar eraikitzeko, habitat honetara moldatuta daudenespezieak ere desagertuko dira, ekosistemaren egitu-ra sinplifikatuz.


21

I B A I A I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A 1



Oreka dinamiko horretan,“denak denen menpe dau-den” oreka horretan indibiduoen arteko erlazioakgertatzen dira, maila trofiko berekoen zein maila des-berdinekoen artean. Hau da, sare trofikoa sortzen da,energi eta materia fluxua ematen deneko sare batalegia. Honela bada, sare honen energi iturria eguzkiada. Landareak energia honetaz baliatzen dira elika-gaiak sortzeko eta horrexegatik hain zuzen, “lehenmailako ekoizleak” deritze. Landare hauetaz elikatzendiren animaliak “kontsumitzaile primarioak” dira etaazken hauetaz elikatzen direnak, berriz, “kontsumit-zaile sekundarioak”. Talde hauetako bakoitza katea-ren katebegi bat da. Hondakinez edo materia hilazelikatzen direnak ere badira: deskonposatzaileak.Hauen garrantzia erabatekoa da, materia hila birzikla-tzen baitute.

Ikus dezagun materiaren zikloaren adibide sinple bat:

Lertxun hauskarek perkak jaten dituzte besteak bes-te.Perkak, aldi berean, tamaina txikiagoko arrainez eli-katzen dira eta azken hauek algez. Eta algak, zerez eli-katzen dira algak? Hauek, eguzki izpiez etadeskonposatzaileek (bakterioek, zenbait molusku eta

krustazeok…) gorotzak eta hildako izakien gorpuakdeskonposatzean askatzen diren mineralez baliatuz,behar dituzten elikagaiak sintetizatzen dituzte. Bestal-de, algek, landare guztiek legez, fotosintesia dela me-dio oxigenoa ekoizten dute, gainontzeko bizidunent-zat ere beharrezkoa den oxigenoa, alegia.

Sare hau hauskorra da, erraz apur daiteke. Pentsa eza-zue zer gertatuko litzatekeen perka gehiegi arrantza-tuko bagenitu, edo turista gehiegi dabiltzala ingurue-tan eta, lertxun guztiek alde egingo balute.Ekosistemako elementu guztietan eragingo luke. Bio-topoa eratzen duten elementuetako batek aldaketakjasango balitu, esaterako uraren ezaugarri fisiko-kimi-koetan aldaketak gertatuko balira, ondorioak berdin-tsuak lirateke.

Ibai eta errekak, sistema dinamikoak direnez, berezgertatzen diren (eta ez giza eraginez, aurreko adibide-etan bezala) baldintza aldaketen menpe daude: neguanmigratzen duten espezieak, urte sasoiaren araberakour emariaren gorabeherak, hazkuntza boom-ak… Be-raz, ingurua baldintza egokietan mantentzeko meka-nismo edo baliabide propioak dituzte ibai eta errekek.Baliabide hauen multzoari autodepurazioa deritzo.

Lehenik eta behin, ibaiko izakiek, landareek, animalieketa bakterioek hain zuzen,ur azaletik sartzen den oxi-genoa erabiltzen dute. Bakterio aerobioak oxigenoazbaliatzen dira materia organikoa (landare eta anima-lien hondakinak) materia mineral bihurtzeko. Urarenabiadura eta turbulentzia handia bada, oxigeno gehia-go sartzen da, horregatik autodepurazio maila altua-goa da goi ibilguetan.

Bestalde eta grabitatearen eraginez, pisu handienekohondakinak hondoan sedimentatzen dira, arazgailu ar-tifizialetako dekantazioan gertatzen den antzera.Gero, oxigenorik behar ez duten bakterio anaerobio-ek hondakin organiko horiek materia mineral bilaka-tuko dituzte, normalean kiratsa atereaz.

Beraz, bakterio deskonposatzaileek ura garbitzendute, baina urari hondakin gehiegi heltzen zaionean,industri eta hondar uretan gertatzen den bezala, au-todepurazioa eten egiten da, oreka apurtuz. Eta hori,zoritxarrez, maiz gertatzen da hiri, nekazaritza eta in-dustri hondakinen ondorioz.

22


MineralakElikagaia

Algak

Eguzki Energia

Zapaburuak

Arrain txikiak

Perka

Lertxun hauskara

Deskonposatzaileak Materia hila


1.4. IBAIA: ERABILERAK ETA NEURRIZKANPOKO ERABILERAK

Ekintza pila bat aurrera eramateko ingurune urtarrazbaliatzen da gizakia. Itsaso eta ozeanoak, esaterako,zenbait iharduera ekonomikoren (arrantza…) euska-rri dira, garraiobide (itsas merkataritza) ere badira,eta aisialdirako (bainatzeko, kirola egiteko…) etab. us-tiatzen ditugu. Baina ur geza are garrantzitsuagoa dagizakiarentzat (bere beharraz konturatzeko nahikoadugu gure gorputzaren % 60 baino gehiago ura delagogoratzea): kontsumorako, nekazaritzarako, erabile-ra industrialerako eta abar ustiatzen dugu.

Erabilera hauetara bideratzen dugun ur kopuruaren% 80 ibai eta erreketatik hartzen dugu zuzenean, etagainontzekoa beste medio batzuetatik eskuratzendugu (lakuetatik, lur azpiko uretatik, ur gazia ur gezabihurtzen duten plantetatik…).

Gizakiak ibaien beharra du eta historian zehar eten-gabe ustiatu ditu, gaur egun inoiz baino gehiago. Horidela-eta, zoritxarrez, ibai ekosistemak (ibai etaibaiertzak) biosferako ingurune mehatxatuenetariko-ak dira, gizakiaren ekintza zuzenekiko eta eratorrieki-ko sentikorrak baitira oso.

Ikus dezagun jarraian, ibaiei ematen zaizkien erabilera na-gusiak zein diren eta nola eragiten duten ingurunean.

A) Nekazaritza, abeltzaintza eta basogintza

Nekazaritza, giza eboluzioaren norabidea markatuduten gertaera nagusienetako bat dela esan ohi da; gi-zataldeak nekazari bihurtuz joan ziren heinean egon-kortuz joan ziren; leku batean finkatu ziren, eta neurribatean behintzat, lurralde edo eskualde horren men-pean gelditu. Duela 10.000 urte inguru, elikagaiakekoizteko lurra lantzen hasi zen gizakia eta ordurakojadanik, euriteen eskasia eta irregulartasuna zela-eta,alorrak ureztatzeko ur horniketa artifizialak garatzea-ren beharraz ohartu zen. Ura lortzeko medio des-berdinak zeuden, baina kasu gehienetan zuzeneanhartzen zuten ibaitik.

Denboran aurrera egin ahala, landatutako lurren ko-puruak gora egin du eta abereek bazkatzeko belardieta larreak ugarituz joan dira. Honek izan du eraginikbasoetan eta ingurunean orohar: nekazaritza lurrakirabazteko asmoz basoak kontrolik gabe moztu izandira askotan; ibai, lakuetan eta abar aldaketak gertatu

dira eta akuiferoak neurri gabe ustiatu dira. Eskalahandiko nekazaritzaren ondorio diren gertaerahauek, aldi berean, beste faktore batzuetan eragitendute; basoek uraren erregulazioan betetzen dutenfuntzioan eragiten dute, arroen higadura areagotu egi-ten da eta ez da ziurtatzen ibaien oreka ekologikora-ko beharrezkoa den ur emaria mantenduko denik.

Basoak ustiatzeko moduaren ondorioz ere gertatzendira horrelakoak, eta kasu honetan higadura arazoaklarriagoak dira oraindik, makinentzako pistek, lurzo-ruaren galerek, zuhaitz mozketa masiboek…, hau da,ekoizpen prozesuek beraiek, azeleratu egiten baitutehigadura prozesua. Ibai eta errekak euriak garraiatu-tako materiaz betetzen dira, ekosistemaren dinamikaoztopatuz.

Nekazaritzan erabiltzen diren ureztapenerako siste-ma desberdinen artetik, batzuekin besteekin bainour gehiago aurrezten da: zenbait teknika tradiziona-lekin (ildoen bidezko ureztapena) uraren erdia bainogehiago galtzen da eta gainera ura ez da uniformekibanatzen. Beraz, errendimendua oso baxua da. Ihinz-tadura motako ureztapena eraginkorragoa da, ura-ren % 70 probetxatzen baita. Hori bai, ponpaketara-ko eta banaketarako instalazioak nahiko garestiakdira. Tantakako ureztapena (landare bakoitzaren al-tuerara ezarritako hodi estuak) errentagarriena da,uraren % 95 probatxatzeaz gain, sistema ongi di-seinaturik badago behintzat, ez baitu ponpaketarikbehar. Hala ere, badu eragozpenen bat edo beste,ura irteteko zulotxoak batzuetan itxitzea, esate ba-terako.

Bestalde, ekoizpena areagotzeko asmoz, antzinatikerabili dira plagizidak eta ongarriak, denboran zeharhauen konposizioa eta egitura aldatuz joan bada ere.Baina zein da gaur egun erabiltzen diren produktuekingurugiroan duten eragina?

Ongarriek sortzen duten kutsadura, lurzoru motaren,euriteen, ongarriak erabiltzeko moduaren (gehiegi era-biltzearen,garai desegokian ongarriztatzearen…) eta au-keratutako ongarriaren menpe dago hein handi batean.

Nitrogenoa da uren kutsatzaile nagusia. Ongarrigehienetan nitrato moduan erabiltzen da eta neurritxikiagoan amonio eta nitrito eran. Fosforoa (fosfatoeran) ere aurkitzen da uretan. Gizakiak edaten duenuretan eta jaten dituen barazki eta fruituetan subs-tantzia hauen kontzentrazio altua gaixotasun larrienkausa izan daiteke.


23

1I B A I A I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A



24


Ongarri inorganikoen bidezko uren kutsadurak eu-trofizazio izena hartzen du. Nitrogenoa eta fosforoabeharrezkoak dira uretako landareen hazkuntza emandadin, baina kontzentrazioak gora egiten badu, landa-reak azkar hazten dira, bai tamainari bai kopuruari da-gokionez. Hau gertatzen denean, landareek galaraziegiten dute uretara heltzen den argia sakonera han-diagoetara iristea. Gainera, hiltzen diren landareakdeskonposatzeko oxigenoa behar da eta eutrofizatu-tako uretan, landare asko dagoenez, oxigeno askokontsumitzen da. Hori dela-eta, ornogabe eta arrai-nek oxigenoz hornitzeko orduan arazo larriak izatendituzte eta asko hil egiten dira. Hortaz, zenbait espe-zie ur horietatik desagertuko dira edota espezieoportunista batzuek beteko dute haien lekua. Horrekguztiak biodibertsitatearen galera dakar.

Plagizidei dagokienez, gehienek izaki bizidunetan on-dorio kaltegarriak eragiten dituztela esan dezakegu.Ibai eta erreketara lixibiatuen edo lurzoruaren garbi-ketaren (euriteak, ureztapenak) bitartez heltzen dira.Eta ez dira ibai eta erreketara heltzen soilik; baita lurazpiko uretara, lurzorura eta elikagaietara ere.

Arazo horietako batzuetarako badaude konponbide“teknikoak”: erreten eta ureztapen sistemen eragin-kortasuna areagotzea, plagizida eta ongarri sintetiko-ak neurriz erabiltzea, nekazaritza ihardueretatik era-torritako hondakinen kudeaketa egokia, urarenprezioa finkatzeko orduan baliabide mugatua dela etaekonomia zein ingurugiro aldetik bere erabilerak da-kartzan kostuak baloratzea eta basolanek eragiten di-tuzten ingurugiro inpaktuak murriztea, besteak beste.

Baina “Rio 92”n azaldu bezala, “elikagaien ekoizpeneuskorra ura arrazionalki eta eraginkortasunez era-biltzearen menpe badago, eta menpekotasuna areago-tuz joango bada” behar-beharrezkoa da gaur egungonekazaritza sistemari eta politikari buruzko hausnar-keta sakona egitea; bestetik sistema ekologikoen eza-gutza eta begirunean oinarritzen den nekazaritza etaabeltzaintza moduak ere bultzatu behar dira; lehenta-suna eman beharko litzaieke elikagai osasungarriakekoizteari, baliabideen kudeaketa egokiari, lurzorua-ren kontserbazioari, tratamendu zorrotzak behar ezdituzten barietateak landatzeari, eta ez epe laburreanerrentagarritasuna lortzeari eta ekoizpenari.

Bestalde, ureztapenerako eta arro batetik besteraurak eramateko plan handien gainean ere hausnartuegin beharko litzateke, horien ondorioak (bai ekolo-giaren alorrekoak, eta bai hidrologikoak eta gizartemailakoak ere) kontuan izanik.

Era berean, basogintzarako politika berriak urratu be-harko genituzke, hazkuntza azkarreko monokultiboe-tan oinarritzen den eta epe laburrean errentagarrita-suna bilatzen duen politika baztertu eta, landarediakbetetzen dituen funtzio hidrologikoak eta ekologiko-ak kontuan izanik, ekoizpen euskorrean oinarritzenden politika jarraituz: dibertsifikazioa, bertako landa-rediaren kontserbazioa…

B) Etxeko kontsumoa

Gizakiok ura behar dugu. Planetako pertsona guztiek,gutxi gora-behera, antzeko ur kopurua behar dugu bi-zirauteko (kontsumo biologikoa): eguneko 2’5 litro in-guru. Beharrizan biologikoez gain, gainontzeko beha-rrizanak (errealak edo guk geuk sortuak) areagotuzjoan dira denboran zehar eta ur kontsumoa neurrigabe areagotu da, azken hamarkadei eta eskualde ja-kin batzuei dagokienez bereziki. Egiazki, elementupreziatu honen kontsumoa erabat desberdina damunduko hainbat eskualdetan, datu hauek adieraztendiguten legez:

MUNDUKO ZENBAIT ESKUALDETAKOBATEZBESTEKO UR KONTSUMOA

(PERTSONA ETA URTEKO)

Kanada ..................................... 93.000 litroKalifornia ................................. 191.000 litroEEBB. ........................................ 110.000 litroJaponia ..................................... 104.000 litroEuropa...................................... 55.000 litroEstatu espainarra ................... 109.000 litroGrezia ...................................... 40.000 litroAljeria....................................... 35.000 litroIndia .......................................... 9.000 litroSudan........................................ 7.000 litro



25

Eskualde industrializatuetan, batezbesteko ur kont-sumoa, pertsonako eta eguneko, 250 litro ingurukoada (Espainian 300 litrora iristen da). Beheko grafikohonetan ur kopuru hori zertan erabiltzen den etaerabilera bakoitzean zenbat gastatzen den adieraz-ten da:

Uraren eguneroko erabilerak (garbiketa pertsonala,arropa garbiketa…) direla-eta, xaboi, olio eta honda-kin organikoak isurtzen dira uretara, eta arazten ezbaditugu, urak kutsatu egiten dira eta kalteak eragitendituzte ingurunean. Gainera, ibaira iristen den guztiaez da denborarekin desagertzen (ibaiertzeei edota urazalari erreparatu besterik ez dago).

Kontuan izan behar dugu zenbat eta ur gehiago erabi-li are eta gehiago kaltetzen ditugula ibai ekosistemak;

ibaitik hartu eta gai kutsakorrez kargaturik bueltatzendugun ur kopurua handiagoa da, beraz, ibilgu etaibaiertzak gero eta eraldatuagoak daude. Hori guztiadela-eta, behar-beharrezkoa da ur baliabideen erabile-ra neurtzea eta kontrolatzea, ura baliabide mugatua

baita, ziklo bat jarraitzen duena, eta erabiltzen dugunaldiero bere kalitatean eragiten dugu.

C) Industria eta ibaia

Ura beharrezkoa da egunero erabiltzen ditugun pro-duktuen fabrikaziorako eta beste prozesu askotarako(errefrigerazio prozesuetarako, isuriak diluitzeko etaabar).

1I B A I A I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A

100 l

50 l

30 l25 l

15 l 15 l 15 l



I B A I A I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A

Ibaiko uraren tenperatura aldatzen bada, honekin ba-tera aldaketa biologikoak izango dira. Bestalde, boka-lera hurbildu ahala ibai eta erreken autodepuratzekogaitasuna gero eta txikiagoa da, uraren abiadura etaturbulentzia txikiagoak direlako. Tarte hauetan, hainzuzen, ibairatzen dira isuri gehienak. Industria kimiko-ek, paper industriek, siderurgiek… errefrigerazio pro-zesuetarako eta substantziak diluitzeko ur kopuruhandia behar dute. Hortaz, askoz tenperatura altua-goetan eta substantzia arriskutsuez kargatua itzultzendute ur hori ibaira. Substantzia arriskutsu horien ar-tean hidrokarburoak, beruna, artsenikoa eta merku-rioa ditugu. Substantzia horien eraginez germen kal-tegarriak agertzen direnez eta tenperatura altuetanuretan disolbatutako oxigeno kopurua baxua denez,animalia eta landare asko hil egiten dira, ibaien des-konposizio eta heriotza prozesua azeleratuz.

Garapen industrial handiko hiriak zeharkatzen dituzte-nak dira ibairik kutsatuenak. Hirien parean ibaiko uraez da gardena izaten, ezta gutxiago ere. Kobre honda-rrak direla-eta, zenbait ibai gorriak dira; olioaren era-ginez, berriz, metal kolorezko urak dituzten ibaiak etadetergenteen eraginez aparrez betetakoak ikus ditza-kegu. Hori nahiko tristea da, baina itxaropenik ez galt-zeko hitz egin dezagun Tamesi ibaian jazotakoaz.

338 km-ko luzera duen ibai hauEuropako garrantzitsuenetakoada. Garai batean Ingalaterra etahonen kolonien arteko merka-taritzaren ardatza izan zen Ta-mesi ibaia, eta britainiar inpe-rioaren egituraketan piezagarrantzitsua. Gaur egun ere,petroliuntzien eta transatlanti-koen trafikoa eta bere bazte-rrek ezagutu duten garapen in-dustriala direla medio garrantzihandikoa da ekonomiaren alo-rrean. Eta jakina, orain artean,Tamesi ibaia oso kutsatutakoibaia izan da. Baina ingelesakarazo hori konpontzen saiatuziren eta horrek lan mardulaeskatu zuen, eskatu ere. Gauregun, bizitzaz gainezka dagoenibaia da Tamesi ibaia.Eta guk, Bilboko bokalean edoDeba ibaian, Aretxabaleta edo

Eskoriatza parean bainatzerik izango al dugu noizbait?

D) Aisialdirako ibai eta errekak

Ibaiak eta ibaiertzak estimu handian ditugu eta beraz,sarritan hurbiltzen gara bertara.

Denok dugu ibaiez gozatzeko eskubidea, baina aurre-rantzean ere gozatu nahi badugu, errespetuz jokatubehar dugu eta egiten dugunaz kontziente izan.

Sarritan, ibaia eta bere ingurua aisialdigune bihurtunahi denean bertako zuhaitz eta zuhaiskak moztu egi-ten dira, igerileku gisa erabiltzeko presak eraiki, baz-kalekuak antolatu, akanpatzeko lekuak prestatu etaantzekoak egiten dira… Eraikuntza horiek ibai eko-sistemen berezko dinamikan aldaketak eragiten dituz-te. Eta ez da ahaztu behar toki hauetara jendetza han-dia hurbiltzen dela eta ondorioz, zaratak animaliakuxatzen dituela, ura eta ibaiertzak kutsatu egiten di-rela (xaboiak, olioak, plastikoak, latak e.a. agertzendira) eta landaretzak kalteak jasaten dituela.

Gaur egungo egoerak hobera egin dezan eta aurre-rantzean ere horren bereziak diren inguru hauetaz

26

1

250 l

750 l

1.500 l1.300 l

350 l


gozatzen jarraitu ahal izateko, guztiz beharrezkoakdira kontserbazioa eta ustiapena aurreikusten dituenlurralde antolaketa eta ingurugiro hezkuntza egokia.

E) Energia ekoizpena eta erreserbahidrikoak

Ibaien indarra aspaldidanik erabili izan da energiaekoizteko; ura ateratzeko edota bihia txikitzeko an-tzinako errota zaharrak indar horretaz baliatzen zi-ren, eta gaur eguneko zentral hidroelektriko moder-noek ere hala egiten jarraitzen dute.

Energia ekoizteko ibaietako uraren indarraz baliatzenden edozein eraikuntzak, neurri batean edo bestean,ibai ekosistema eraldatzen du: ura pilatzeko eta beremaila igotzeko eraikitako presa bat muga da izaki ur-tarrentzat, hustubideek ibaiertzean aldaketak eragitendituzte…

Hala ere, burdinola eta errota tradizionalek eta zen-tral hidroelektriko txikiek, gaur egun ura pilatzeko etazentral hidroelektrikoak urez hornitzeko eraikitzendiren urtegi handiek baino askozaz kalte txikiagoaksortzen zituzten.

Azpiegitura handi hauei dagokienez, behar-beharrez-koa da lanak hasi aurretik ingurugiroan eragingo du-ten inpaktuaren azterketa egitea, urtegiek inguruneanaldaketak eragiten baitituzte; ibaiaren dinamika etenegiten da (urtegian ibaiak garraiatutako materialakmetatzen dira, bertan bizi diren populazioak isolatutagelditzen dira, ibilguan behera ur emaria giza beharri-zanen arabera erregulatzen da…), ingurune horreta-ko mikroklima aldatu egiten da, lur azalera handiak,eta kasu batzuetan herriak ere, urak estaltzen ditu…

Hori guztia dela-eta, beharrezkoa da gaur egun dugunur eta energi beharren planifikazio eta ebaluazio erre-ala egitea. Izan ere, kudeaketa egokia eta ura arrazio-nalki kontsumitzea nahikoa izan daitezke obra erral-doi hauek dakarten gastu ekonomiko eta ekologikohandia murrizteko.

F) Beste erabilera batzuk

Ibai eta errekak, sistema konplexuak direnez, baliabi-deen multzo zabala eskaintzen digute (potentzialki

behinik behin). Jadanik aipatu ditugunez gain, badiragizakiarentzat garrantzi handia duten beste hauekere:

ARRANTZA: historian zehar, barrualdeko herriek jana-ria (arraina) lortzeko ustiatu dituzte ibaiak eta orain-dik ere, munduko zenbait eskualdetan ustiatzenjarraitzen dituzte (Amazonas eta Nilo ibaiak esa-terako). Eskualde hauetako jende askok arrantza dubizibide eta beraz, biztanleriaren iraupena, neurri han-di batean behintzat, ibaien eta hauen inguruen kont-serbazio egoera onaren menpe dago.

Gertuago ditugun ibaiei buruz, gure ibaiei buruz, zeraesan dezakegu, kutsadurak eta presio antropikoakarrainen populazioak biziki murriztu dituela. Antzina,izokinak arrantzatzeko gure ibai eta errekak parega-beak baziren ere, gaur egun EAEko ekialdean geldit-zen diren eremu txiki batzuetan soilik arrantza dai-tezke izokinak. Egoera horren eragilea ez dakutsadura soilik; baita gehiegizko ustiapena ere.

GARRAIOA: ibaiak garraiobide gisa erabiltzen jarraitzendira munduko eskualde guztietan, barnealdeko es-kualdeak eta herrialdeak itsaso zabalarekin komunika-tuz; Rhin ibaia Europan, Amazonas ibaia Ameriketan,Yang-tse ibaia Asian…). Hauek garraiobide gisa dutengarrantzi ekonomikoa hain da handia, kasu askotannazio mailako edota nazioarteko elkarteak sortu bai-tira ibaien erabilera eta inpaktu posibleak erregulat-zeko (zenbat eta gogorragoa izan ustiapena are etaahulagoa da ibaiaren egoera).

Gizakiak oso lotura estua du urarekin oro har, eta ba-tez ere gure hornitzaile nagusi diren ibaiekin.

Mundu mailan ematen ari den hazkunde demografi-koaren ondorioz ur beharra gero eta handiagoa da,baina noski, erabilgarri eta eskuragarri dagoen ur ko-purua ez da emendatzen. Honi, guk sortzen ditugunarazoak gehitzen badizkiogu, erraz antzematen da sis-tema honi ezin diogula eutsi. Baliabideak neurriz era-biltzea, erabilera hauek ibaien kontserbazioarekin batetortzea eta baliabideak zaintzea behar beharrezkoada. Horren aldeko hezkuntzak eta kontzientziazioaksoilik alda dezakete gaur eguneko joera.


I B A I A I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A

27

1



E U S KO A U TO N O M I E L K A RT E KO I B A I A K

Jakina denez, EAEko ibaiak ez daude orain artean des-kribatu ditugun arazoetatik salbu.

Ezaugarri geologiko eta klimatikoak direla-eta, bi arrohidrologiko mota dago gure lurraldean; isurialde kan-tauriarrean batetik, klima euritsua eta orografia mal-kartsua izaki, ibai ugari dago; ibai hauek ibilbide labu-rrekoak dira eta ur emari konstante samarrekoak.Gipuzkoako eta Bizkaiko ibaiek eta azken hauen Ara-bako ibaiadarrek ezaugarri hauek betetzen dituzte.Isurialde mediterranearrean bestetik, klima lehorra-goa eta orografia leunagoa izaki, ibaiak gutxiago dirabaina aldi berean luzeagoak. Arabako ibai gehienakisurialde mediterranearrekoak dira (Ebro ibaiari bat-zen zaizkionak). Bi isurialdeen arteko muga geografi-ko nagusia, Aralar, Aizkorri, Anboto, Gorbeia eta Sal-bada mendizerrek osatutako katea da.

Ibaibideen banaketa handi hau dela eta, historian ze-har baliabideen iturri gisa erabili izan dira, uraren al-detik ezezik jarduera ekonomiko desberdinen euska-rri ere izan baitira (bihi-errotak, burdinolak etaoraintsu arte zentral hidroelektriko txikiak).

Hortaz bada, gure herriko ibaietan, eta bereziki isu-rialde kantauriarrekoetan, giza eragina emendatuzjoan da, etengabe. Ibai hauen ibilguek eta bazterrek al-daketa anitz pairatu dituzte: ura pilatzeko presak, ubi-deak, gainezkabideak e.a. eraiki dira. Aldaketa horienguztien eragina ez da nolanahikoa izan. Eraldaketa ho-rien eraginez ur emaria murriztu egiten da eta ko-rrontearen abiadura txikitu, arrainek eta anfibioekgainditu ezin dituzten hormekin egiten dute topo, ne-kazaritza ihardueretako eta oletako hondakinak (sa-rra eta ganga) ibilgura iristen dira…

Denboran aurrera egin ahala, isurialde kantauriarrakgarapen industrial sendoa ezagutu zuen. Honek, urbolumen handiez hornitu beharra ekarri zuen eta on-dorioz, gure ibai nagusien ertzak industriez betetzeaeragin zuen (honela, ibaitik ura hartzeaz gain isuriakzuzenean aska zitezkeen bertara). Garapen industria-lak populazioaren bat-bateko hazkuntza ekarri zuen,ibaien gaineko eragina ere biziki areagotu zelarik. Ja-zoera hau, Isurialde Kantauriar osoan eman da etaesandakoa egiaztatzeko nahikoa da Ibaizabal, Nerbioi,Deba, Urola edo Oria ibaietara hurbiltzea (batez ereerdiko eta beheko ibilguetara).

Industriek eta herriek eragina izan dute etenik gabeibai horien gainean, udalerriak alde zahar eta indus-trialek lotuta egoten baitira sarri askotan. Ibaiak ez dubere burua arazteko beste denbora eta, ondorioz, at-zera jotzen du, ibaizati batzuetan uretako bizimodugehienak desagertu ere egiten direla, ekosistema eredesagertuz zati desberdinetan (ibar-basoak, ubidea…)eta erasoa ibai-ahoraino eta kostalderaino heltzen da.

Bestetik, ibai ekosistemak Isurialde Mediterranearre-an eta aurrekoan dituen arazoak oso bestelakoakdira, urbanizazio eta industrializazio biziek inguruneamoldatu eta presionatu badute ere bertan, bigarrenkasuan bilakaera sozioekonomikoa nezakaritza ingu-ruan ibili da eta batez ere, gaur egungo garapen in-dustrialera arte.

Gizakiak produkzioa emendatzea bilatzen du etenga-be. Honek, nekazaritza lurren mekanizazioa eta onga-rrien, plagiziden eta pestiziden erabilera (kasu batzue-tan gehiegizko erabilera) ekarri du. Produktu kimikohauek, lurzoruaren garbiketa (euriteak, ureztapena…)dela-eta, ibaietara heltzen dira eta ondorioak ezagu-nak dira: uren eutrofizazioa, kutsadura organikoa, pro-duktu toxikoak ibaira heltzea…

Beraz, giza erabilera ezberdinek (industriek, nekaza-ritzak, hiriek…) ingurugiroan orokorrean, eta berezi-ki ibaietan, kalte nabariak eragin dituzte.Adibide gisa,ibaien kutsadura mailari edota ibaiek zeharkatzen di-tuzten herri eta nekazaritza alorretan bideratu direnibai zatien kopuruari erreparatu besterik ez dago.

Arazo hauek gure lurraldeko hezeguneek ere jasatendituzte. Ekologiaren ikuspegitik, hezeguneak garrantzihandiko inguruneak dira; hegazti migratzaileen atse-denleku eta habia egiteko lekua direnez, garrantzit-suak dira oso. Giza ekintzek, zuzenek zein zeharkako-ek (isuriak, nekazaritzarako lurzoruak irabaztekoinguruak lehortzeak, ura lurzoruak ureztatzeko era-biltzeak…) habitat hauen atzerakada ekarri dute.

Laburtzeko, gure herriko garapen industrialak, kontu-tan hartuta dituen berariazko ezaugarriak azalera etabizilagunen aldetik, eragin handia izan du inguruneaneta batez ere ibai ekosistemetan. Hau guzti hau egiaz-tatzeko gure ibaietako uren kalitatea eta ingurunearenegoera zaintzeko sarearen txostenak ditugu. Txosten

28

2


horien arabera gaur egungo egoera ez da bat ere ego-kia, prozesu industrial eta saneamendukoen barruanjardunean jartzen ari diren neurriek egoerak hobe-runtz jo dezala ahalbideratzen duten arren, ibai eko-sistemari zor diogun errespetua ere badugu.

2.1. GURE IBAIAK

Jarraian datorrena EAEko ibai eta arro nagusien des-kribapen txiki bat da.

Araba

1.—OMECILLO IBAIA: Arabako mendebaldeko mutu-rrean aurkitzen da eta bere arroak 350 km2 hartzenditu,Arabari dagozkionak 239 km2 badira ere. Gaubeaeta Espejo udalerriak zeharkatu eta 32 kilometro in-guru ibili ondoren Ebro ibaiari batzen zaio, Bergondainguruan, Sobronetik gertu. Humedo edo Tumecilloibaia da bere ibaiadar nagusia (Berberana, Karanka,Osma…). Demografiari dagokionez, haran honek at-zerakada handia ezagutu du, nekazaritza ustiapenekere bide bera jarraitu dute eta apenas dago industria-rik. Zerbait azpimarratzekotan esan, Omecillo ibaia,orokorrean, egoera onean kontserbatzen dela.

2.—BAIAS IBAIA: Baias ibaia Gorbeian jaiotzen da eta62 bat kilometroko bidea egin ondoren, Miranda deEbro parean, Ebro ibaian isurtzen ditu bere urak. Bi-dean eskualdeko hainbat udalerri zeharkatzen ditu:Zuia (Murgia), Urkabustaitz, Kuartango, Erribera Goi-tia (Pobes) eta Erribera beitia (Rivabellosa). Berearroak 315 km2 inguruko azalera du eta Omecilloibaiaren arroan gertatzen den bezala ia ez dago in-dustriarik eta populazioak hiriburura eta eskualde in-dustrializatuetara emigratu du. Industriarako ez beza-la, nekazaritzarako (laboreetarako) eta abeltzaintzaestentsiborako lur azalera handiak ustiatzen dira.

3.—ZADORRA IBAIA: Zadorra ibaia da EAEko ibairikluzeena; 85 km-ko luzera du eta arroak, berriz, 1.368km2 ditu. Ibai honetan hiru tarte bereiztu ditugu:

• Iturburu aldea, hau da Opakuatik Ulibarri-

Ganboako urtegirainoko tartea.Tarte hone-tan ibaiadar askoren urak jasotzen ditu Za-dorra ibaiak eta Agurain (Salvatierra),Zuhatsu eta Gebara udalerriak zeharkatzenditu.

• Zadorrako urtegia bigarren tartearen goikomuga da. Tarte honetan Gasteiz ingurukoherrigune batzuk eta poligono industrialak(Gamarra, Abetxuko... ) zeharkatzen dituibai honek, eta Dulantzi ibaia eta Santa En-grazia erreka (izen bereko urtegitik abiat-zen dena) batzen zaizkio.

• Hirugarren tartean ibaia haran zabalagoe-tatik iragaiten da eta Zubialde errekareneta Ibaiuda ibaiaren urak jasotzen ditu. Le-henengo ibaiadar hau Gorbeiako mendize-rran jaio eta Gopegi, Letona eta Apodakaudalerriak zeharkatu ondoren Iruña, erro-matar garaiko herrigunearen inguruan bat-zen zaio Zadorra ibaiari. Ibaiuda ibaia, aldiz,Trebiñoko konderriko ibai nagusia da etaEbro ibaiarekin bat egin baino pixka bat go-rago batzen zaio Zadorra ibaiari.Azken tar-te horretan dauden udalerrien artean Lan-graitz (Nanclares de La Oca) eta Argantzun(La Puebla de Arganzón) dira aipagarrienak.

Gasteizen izan ezik, orokorrean, populazioak beheraegin du Arabako Lautadan. Haran honek bi ardatzekonomiko ditu; laboreetan eta patatan (behealdeanjadanik erremolatxarengatik ordezkatzen da patata)oinarritutako nekazaritza intentsiboa bata, eta ibil-guan zehar dauden zenbait poligonotan (Agurain, Lan-graitz) kontzentratzen diren industriak bestea.

4.—EGA IBAIA: Ebro ibaiaren adar nagusietako bat daeta goi ibilgua Araban duen arren, 28 bat kilometroegin ondoren Nafarroan barneratzen da. Ega ibaiaketa honen ibaiadarrek eratzen duten sare hidrografi-koa Arabako Mendialdea eskualdeko sare nagusia da.Eskualde honen barnean daude Maeztu,Atauri,Anto-ñana eta Kanpezu udalerriak. Eskualde honek ere po-pulazioaren beherakada nabaria ezagutu du eta bereegitura ekonomikoa tradizionala da, txandakako labo-



29

2




rantzan eta neurri txikiagoan abeltzaintzan oinarrit-zen dena, alegia. Kararria eta bituminosa ateratzekoharrobiak ere badaude.

5.—INGLARES IBAIA: Arabako hegomendebaldean ko-katua, 27 km-ko luzera du eta bere arroak 97 km2-koazalera. Herrerako mendatean jaiotzen da (Kantauri-ko mendizerra) eta Zanbranatik hegoaldera Ebroibaian isurtzen ditu bere urak. Bere bidean, nagusikinekazaritzan (laboreen kultiboan) diharduten herrigu-neak zeharkatzen ditu: Pipaon, Urizaharra, Bergantzueta Ocio.

6.—ARABAKO ERRIOXA: Kantauriko mendizerra ingu-ruan jaio eta Ebro ibaiari batzen zaizkion ibilbide la-burreko ibaiek eratzen dute arro hau. Arro nagusia,ezaugarri berdintsuak dituzten eta ardoa ekoizten du-ten hiru arro txikiagok eratzen dute:

• Mayor ibaia: 9 km-ko luzera du eta Leza etaEltziego udalerriak zeharkatzen ditu.

• San Gines ibaia: Bilar eta Biasteri zeharkat-zen ditu.

• Oion ibaia: Logroñon Ebro ibaiari batu arte18 km-ko ibilbidea egiten du, 9 km Arabaridagozkiolarik.Tarte honetan Oion eta Eko-ra udalerrietatik iragaiten da.

Bizkaia

7.—KARRANTZA IBAIA: Bizkaiko mendebaldeko mu-turrean dagoen ibai honek eta Calera errekak 136km2-ko arroa eratzen dute. Karrantza eta Lanestosadira arro honek bere baitan hartzen dituen udalerriaketa hauetan lehen sektorea da nagusi (nekazaritza,abeltzaintza eta basogintza). Inguru honetan jendegutxi bizi denez Karrantza ibaia ongi kontserbatzenda. Hala ere, eta inguruan dauden abeltegi ugarieneraginez, badaude kutsadura organikoa duten hainbatpuntu.

8.—AGUERA IBAIA: Aguera ibaiaren arroa Karrantza-ko haranaren ekialdean dago. Ibaiak 28 km-ko luzeradu eta lehen sektorean (nekazaritzan, basogintzan etaabeltzaintzan) diharduten Turtzioz eta Villaverde Turt-zioz udalerriak zeharkatzen ditu.

9.—MERCADILLO EDO BARBADUN IBAIA: Mercadi-llo ibaiak eta honen ibaiadar nagusia den Galdamesibaiak eratzen duten arroa Bizkaiko mendebaldeankokatzen da eta 144 km2-ko azalera hartzen du.Ibaiak 23 km-ko ibilbidea egiten du, azken hiru edolau kilometroetan marearen eragina nabaria delarik.Zeharkatzen duen eskualdean, nekazaritza, abelt-zaintza eta iharduera industriala dira nagusi. Azkenhau Muskiz aldean kontzentratzen da, Petronor bir-findegia inguru honetan baitago. Hazkuntza azkarre-ko zuhaitzen ustiapena ere kontuan hartzeko mo-dukoa da. Errepide berria dela eta ibilguak aldaketabatzuk jasan zituen.Artzentalez, Garape (Sopuerta),Galdames eta Muskiz dira arro honetako udalerriak.

10.—KADAGUA IBAIA: Kadagua ibaiaren arroak 577km2-ko azalera du. Hauetatik 309 km2 dagozkio Biz-kaiari, eta Balmaseda, Zalla, Guenes, Gordexola,Alon-sotegi eta Barakaldo/Bilbo dira bertan dauden udale-rriak. Azken udalerri honetan Nerbioi ibaiarekin bategiten du. Kadagua ibaiaren luzeera 67 km ingurukoada baina 48 km soilik dagozkio Bizkaiari, iturburua etagoi ibilgua Burgosi baitagozkio. Haranean jende ugaribizi denez eta industriak erruz daudenez, Bizkaiko ibaidegradutuenetako bat dugu Kadagua ibaia. Izalde,Art-ziniega eta Herrerias ibaiak dira bere isurki nagusiak.

11.—NERBIOI IBAIA: Nerbioi eta Ibaizabal ibaiek Ba-saurin bat egiten dute eta sare hidrografiko bakarraeratu arren, bakoitza bere aldetik deskribatu ditugu,biek ere arro zabala eratzen baitute.

Nerbioi ibaiaren arroak 535 km2-ko azalera estaltzendu. Biziki industrializatutako eta populazio dentsitatehandiko arroa da. Izan ere, Bilbo Handitik gertu dago.Bere barnean hartzen dituen udalerriak hauexek dira:Koartango, Amurrio, Aiara eta Laudio Arabakoak etaUrduña, Arakaldo, Arrankudiaga, Ugao-Miraballes,

30

2


Arrigorriaga, Zaratamo, Basauri, Etxebarri eta Bilbo(azken hau marearen eraginaren eremuraino) Bizkai-koak.

Bere luzera 48 km ingurukoa da eta bere adar batzuk,luzeak izateagatik eta herrigune handietatik iragaitendirenez, izaera propioa dute eta ez ditugu Nerbioiibaiarekin batera kontsideratu. Castaños edo Galindoibaia (Barakaldo,Trapaga eta Sestao zeharkatzen ditu)eta Altube ibaia (Baranbio, Orozko eta Laudiotik ira-gaiten da) hauetako bi ditugu.

12.—ASUA IBAIA: Nerbioi ibaiaren adarra da bainaarro propioa eratzen duenez, Txorierri harana hainzuzen, bereizita deskribatu dugu. Haranak 74 km2

ditu, populazio dentsitatea oso altua da eta goialdeannekazaritza eta lautadan industria, nagusiki metalurgiaeta industria kimikoa, dira iharduera nagusiak. Ihar-duera industrialak indar handia du behealdean,eta on-dorioz, tarte honetan ibaia egoera txarrean kontser-batzen da. Erandio parean Nerbioi ibaiarekin batuaurretik, Asua ibaiak 15 km-ko bidea egiten du. Bidehorretan Lezama, Zamudio, Sondika, Asua (Loiu) etaErandio udalerriak (azken honetan marearen eraginasomatzen da) zeharkatzen ditu.

13.—IBAIZABAL IBAIA: Nerbioi ibaiaren iparrekialde-ra kokatua, ibai honen arroak 416 km2 ditu. 43 km-kobidean zehar Elorrio, Atxondo, Abadiño, Durango,Zornotza-Etxano, Lemoa, Bedia, Galdakao eta Zarata-mo udalerriak zeharkatu ondoren Nerbioi ibaiari bat-zen zaio Basaurin. Azken horretan gertatzen denbezala, iharduera industrialak indar handia du ibilbide-aren tarte guztietan. Ibaiadarrei dagokienez bestalde,aipagarrienen artean Arratia (Igorre,Arteaga,Areatzaeta Zeanuritik iragaiten da) eta Mañaria (Mañaria,Izurtza eta Durangotik iragaiten da) ibaiak eta Atxon-do erreka ditugu.

14.—BUTROI IBAIA: 179 km2-ko azalera hartzen duenarro honetan populazio dentsitatea handia da etaekonomiaren ardatzak nekazaritza/abeltzaintza, ihar-duera industriala eta neurri txikiagoan basogintzadira. Butroi ibaiak 24 km-ko luzera du eta Errigoiti,

Fruiz, Gamiz-Fika, Mungia, Gatika, Jatabe (Maruri), Ur-duliz eta Plentzia udalerriak zeharkatzen ditu.

15.—OKA IBAIA: Muxika, Forua, Gernika-Lumo etaGautegiz-Arteaga artean banatuak, Oka ibaiarenarroak 180 km2 ditu eta bertako iharduera nagusiaknekazaritza/abeltzaintza, basogintza eta iharduera in-dustriala dira. Industria gehienak eta populazioarengehiengoa Gernika inguruetan kontzentratu dira.Oka ibaiaren luzera, marearen eragina jasotzen dueningurua kontuan izan gabe, 14,5 km ingurukoa da etabere ibaiadar nagusia Golako erreka. Oka ibaia Ur-daibaiko Biosferako Erreserba barruan dago.

16.—LEA IBAIA: Munitibar,Aulesti, Gizaburuaga,Amo-roto, Ipazter, Mendexa eta Lekeitioko udalerriek erat-zen dute Lea ibairen arroa, guztira 79 km2 estaliz. Ihar-duerei dagokienez nekazaritza/abeltzaintza etabasogintza dira nagusi. Lekeition, berriz, aurrekoezgain, lehenengo sektoreari lotuta dagoen ihardueraindustrialak eta hirugarren sektoreak ere beren ga-rrantzia dute. Bokalera heldu bitartean Lea ibaiak 19km egiten ditu.

17.—ARTIBAI IBAIA: Bizkaiko ekialdeko muturreandago eta bere arroak 103,5 km2 inguru ditu Markina-Xemein, Berriatua eta Ondarroaren artean banatuak.Lehen sektorea da ekonomiaren ardatza. Altitudehandieneko inguruak basogintzarako eta negutegieta-rako ustiatzen dira. Ondarroan, aldiz, arrantzaren in-guruan antolatutako industriak kontzentratu dira.Ar-tibai ibaiak 19,5 km-ko luzera du.

Gipuzkoa

18.—DEBA IBAIA: Deba harana Gipuzkoako mende-baldeko muturrean dago eta bere azalera 518 km2-koada. Leintz-Gatzaga, Eskoriatza, Aretxabaleta, Arrasate(Mondragón), Bergara, Soraluze, Elgoibar, Mendaroeta Deba udalerriek eratzen dute haran hau. Ibaiarenluzera 58 bat kilometrokoa da eta biziki industrializa-tutako ingurua zeharkatzen du, industria nagusiak me-



31

2




talen transformazioari eta mekanikari lotutakoak di-relarik. Honek eta populazio dentsitate handiak Debaibaia oso kutsatutako ibaia izatea eragin dute.Aramaioeta Oñati ibaiak dira bere adar nagusietakoak.

19.—EGO IBAIA: Ego ibaia Deba ibaiaren adar nagusiada baina guk bereizita deskribatu ditugu. Ego ibaiarenarroak 26 km2 ditu eta zeharkatzen dituen udalerriakpopulazio dentsitate handikoak dira: Mallabia eta Er-mua Bizkaikoak eta Eibar Gipuzkoakoa alegia. Maltza-ga parean Deba ibaiarekin bat egiten du. Mallabia etaEibar artean ibai honen bazterrak industriaz betetadaude; honek eta inguruak ezagutu duen hiri garapenhandiak, ibaira isuri asko eta izaera desberdinekoakheltzea eragiten du; urak ilunak dira eta usain txarranabaria da. Hortaz, oso degradatutako ibaia da Egoibaia, EAEko kutsatuenetakoa. Bere luzera, gutxi gora-behera, 9 km-koa da.

20.—UROLA IBAIA: ibai hau Gipuzkoako erdialdeankokatzen da eta bere arroaren azalera 342 km2-koada. Itsasoratu arte 51,5 km-ko bidea egiten du, bidehorretako tarte batzuetan harana zabala izanik etabeste batzuetan, ordea, estua. Ezaugarri hau izan daherriguneen kokapena baldintzatu duena. Goialdeandauden udalerriak Legazpi, Urretxu eta Zumarragadira, erdialdean, berriz, Azkoitia eta Azpeitia. Beheal-dean, azkenik, Aizarnazabal eta Zestoa daude. Zu-maian itsasoratzen da Urola ibaia, hainbat meandroegin ondoren. Haranean zehar metal industriak, egurindustriak, janari industriak eta ehun industriak aurkidaitezke. Hauek eta lehen sektorea (abeltzaintza in-tentsiboa) dira haraneko ekonomiaren euskarri nagu-siak. Ibaiadarrei dagokienez, Altzolarats, Errezil etaUrrestilla errekak dira adar nagusiak.

21.—ORIA IBAIA: Gipuzkoako ibai luzeena eta emarihandienekoa da. 66 km-ko luzera duen ibai hau Gi-puzkoako ekialdea hegoaldetik iparraldera zeharkat-zen du. Bere arroak 871 km2 ditu. Herrigune gehienakibaiaren bazterretan daude eta hauetan jende askokontzentratu da, batez ere goialdekoetan (industriametalurgikoak baitaude) etaTolosa-Andoain inguruan.

Bestalde, Oria ibaiaren erdialdean kokatuta daudenpaper industriek ere garrantzi handia dute.Arro honidagozkion udalerriak hauexek dira: Zegama, Segura,Idiazabal, Olaberria, Beasain eta Ordizia goialdean;Arana, Itsasondo, Legorreta, Ikaztegieta,Alegia,Tolosa,Anoeta, Irura, Billabona, Zizurkil eta Andoain erdial-dean; eta Urnieta, Donostia, Usurbil, Lasarte-Oria etaOrio behealdean. Ibai honek nabarmen jasaten ditupopulazioaren eta industrien kontzentrazio altuareneraginak.

Oria ibaiaren adar ugarien arteko bat Leitzaran ibaiada (gainontzeko ibaiadarrekin alderatuz gero luzea daeta babestua dagoen inguru bat zeharkatzen du).Ara-xes ibaia (Betelu,Atallu, Lizartza eta Tolosa) eta Zelai(Berastegi, Elduain, Berrobi) eta Estanda (Zumarraga,Ormaiztegi, Beasain) errekak ere bere adarrak dira.

22.—URUMEA IBAIA: bere arroak 272 km2 ditu etahorietatik 110 km2 Gipuzkoari dagozkio (gainontze-koak Nafarroari). Urumea ibaiak Gipuzkoako erdial-de/ekialdea zeharkatzen du eta itsasoratu arte 51km egiten ditu. Donostia eta Hernani dira bide ho-rretan zeharkatzen dituen Gipuzkoako udalerriak.Goialdean, Pagoeta eta Ereñozu artean alegia, ingu-rua malkartsua denez, ez dago ia industriarik eta be-raz, baserri giroa da nagusi. Zentral hidroelektrikotxikiak ere ugariak dira. Goialdean ez bezala, Her-nani eta Donostia aldean, harana zabalagoa da, jen-de gehiago bizi da eta industriguneak ere ugariakdira.

23.—OIARTZUN IBAIA: Oiartzun ibaiaren arroak 87km2-ko azalera du eta Gipuzkoako iparrekialdeandago. Ibaiaren luzera 18 bat kilometrokoa da etabere bidean, Oiartzun, Errenteria, Lezo eta Pasaiaudalerrietatik iragaiten da. Inguru honetan, batez ereazkeneko tartean, jende asko bizi da eta industriaasko daude.

24.—BIDASOA IBAIA: bere luzera 66 km-koa bada ere,azkeneko tartea soilik dagokio Gipuzkoari, hau da 9bat kilometro.Arroari dagokionez ere antzeko zerbaitgertatzen da; bere 705 km2-etatik 61 soilik dagozkioGipuzkoari.Azkeneko tartean Bidasoa ibaiak Irun ze-

32

2


harkatzen du, populazio dentsitate handiko udalerria.Txingudiko badian itsasoratzen da Bidasoa ibaia, eko-logiaren aldetik bederen, garrantzi handiko inguruan.

2.2. GURE IBAIEN KONTSERBAZIOEGOERA

Ingurugiroaren ikuspuntutik, Euskal Herriko ibaienarazo nagusia kutsadura organikoa da; Indikatzaile ki-mikoek eta biologikoek adierazten dutenez, uretan di-solbatutako oxigenoaren kontzentrazioa baxua da(materia organiko asko metatzen da ibaietan eta haudeskonposatzeko oxigeno kopuru handia behar da),eta nitrito, fosfato (ortofosfato) eta uretan disolbatu-tako hidrokarburoen kontzentrazioa, aldiz, altua. Ku-tsaduraren arazoa oraindik larriagoa da uda aldera,oxigenoa elementu mugatzaile bilakatzen baita. Beraz,udan uraren kalitateak okerrera eta dibertsitate bio-logikoak behera egitearen erantzule ia bakarra kutsa-dura da.Udaberrian,kutsadura organikoa eragiten du-ten elementuez gain, bestelako substantzia batzuk ereagertzen dira uretan, nahiz eta kontzentrazio baxuanizan: zianuroak eta metal astunak besteak beste. Izanere, elementu hauek emaria handia den garaian isurt-zen dira ibaira.

2.2.1. Uraren kalitatea erabileren arabera

Kutsadura aipatzean egoera funtzio bat adieraztendugun bitartean, kalitatea, erabilerari estuki erlaziona-turik dagoen kontzeptua da eta hortaz, ezin dugu ele-mentu edo ingurune baten kalitatea definitu ematenzaizkion erabilerak kontuan izan gabe. Europako El-karteak, erabileren arabera urak zein kalitate izan be-har duen zehazteko, direktiba batzuk sortu ditu; kont-sumo publikoaz tratatzen duena EEEko 75/440 da,aisialdirako erabilerak mugatzen dituena EEEko76/160, eta arrain espezieak hizpide dituena, azkenik,EEEko 78/659 direktiba. Hori guztia kontuan izanik,gure ibaien ezaugarri nagusiak hauek dira:

UR EDANGARRI LORTZEKO KALITATEA

Etxeko iturrietara heltzen den ur gehiena ibaien itur-buru inguruetan dauden urtegietan (Añarbe, Ordun-

te, Urkulu, Barrendiola…) pilatzen da; dena den, urbolumenik handiena Zadorrako urtegietan dago. Halaere, ezin ditugu ahaztu lur azpiko urak. Ibaiei buruzegin diren ikerketetatik ateratako ondorioak azaldu-ko ditugu jarraian, baina kontuan izan behar da iker-keta hauek ibaien tarte degradatuetan burutu direla(eta ez ongi kontserbatutakoetan). Ondorioak hona-ko hauek dira:

" Ura edangarri bihurtzeko tratamendu errazakedota tratamendu fisikoak soilik (iragazketaazkarra eta desinfekzioa) erabiliz, gure ibaie-tako tarte batean ere ez dugu lortuko urakgiza kontsumorako beharrezkotzat jotzen du-gun kalitate maila izatea.

" Lagindu diren ibaien %12an, tratamendu fisi-ko-kimiko normal bat (perklorazioa, dekanta-zioa, iragazketa eta desinfekzioa) erabilizgero, kalitate oneko ura lortuko genuke; uraedangarria izango litzateke. Ibai hauei buruzari gara: Mercadillo ibaia Muskizen, Artibaiibaia Iruzubietan, Omecillo ibaia Venta Blan-can, Baias ibaia Katadianon eta Ibaiuda ibaiaEscanzanan.

" Lagindu diren puntuen %26an, aurreko trata-menduaz gain beste tratamendu bat (ozoniza-zioa edo karbono aktiboa) aplikatuz gero, urakedangarriak izango lirateke. Ibai eta puntuok on-doko hauek dira: Herrerias ibaia Gordexolan,Arratia ibaia, Butroi ibaiaren goialdea, Lea ibaia,Urola ibaiaren erdialdea, Urumea ibaia Hernani-raino, Baias ibaia Rivabellosatik behera, Ega ibaiaEturan eta Zadorra ibaia urtegitik Gasteizeraino.

" Lagindutako gainontzeko puntuetako (%62) ura,ezingo litzateke giza kontsumora bideratu, sal-buespen gutxi batzuetan izan ezik.

AISIALDIRAKO URAREN KALITATEA (BAINUA)

Erabilera honetarako ura zein kalitatekoa den ezagu-tzeko mikrobioen zenbaketa egiten da, uretan disol-batutako oxigenoa neurtzen da eta olioak, aparrakedo bestelako elementuak dauden ere kontuan hart-zen da.



33

2




Ibaien %17an soilik dago bainurako egokia izan daite-keen tarteren bat edo beste. Hala ere, puntu haueta-ko batek ere ez du bainurako egokitasuna denbora lu-zez mantendu. Ondoko ibai eta ibai tarteez ari gara:Mercadillo ibaia, Herrerias (Gordexola) ibaia, Leaibaiaren behealdea, Artibai ibaiaren goialdea, Omeci-llo ibaia, Baias ibaiaren erdialdea eta Zadorra ibaiarenbehealdea.

Inguru hauetako gehienetan ez dago industriarik edoherririk, eta egotekotan, oso biztanle gutxiko herriakizaten dira eta industriek ez dute ia eragiten ibaian.Hori bai, aisialdigune gisa ustiatzeko arazoak egotendira kasu gehienetan, ur emaria oso mugatua izatendelako. Arcen soilik (Zadorra ibaiaren behealdean)ikusi izan da jendea bainua hartzen udan.

URAREN KALITATEA ARRAINEN GARAPENERAKO

EEEko 78/659 direktiban azaltzen den parametro mu-gatzaile ia bakarra nitritoa da, nitritoaren kontzentra-zioa. Direktiba honek, uretan dagoen nitrito kontzen-trazioaren arabera bertan zein arrain espeziekbiziraun dezaketen azaltzen du. Baina antza denez, di-rektiba hau gure lurraldearen ezaugarri geografikoakizatetik oso urrun dauden beste eskualde batzuetara-ko diseinatuta dago.

Direktiba honen arabera, Urumea ibaiak Hernanirai-no, Bidasoa ibaiak eta Artibai ibaiaren goialdeak, izoki-nek eta amuarrainek bizirauteko eta populazio egon-korrak eratzeko behar dituzten baldintzak betetzendituzte.

Herrerias, Omecillo, Baias eta Lea ibaiek tarte guz-tietan, eta Ega ibaiak Kanpezun (aztertutako tarteen%17), ziprinidoek bizirauteko behar dituzten baldint-zak betetzen dituzte.

Gainontzeko ibaietan, beti ere direktiba honen arabe-ra, arrainek ezin omen dute biziraun. Baina errealita-tea oso bestelakoa da. Ibai gehienen goi eta erdi ibil-guetara hurbilduz gero, loina, ezkailua eta barboaikustea ez da lan nekeza, eta korrokoia ere ia beheibilgu guztietan bizi da.

2.2.2. Kontserbazio egoera orokorra

Hainbat parametro fisiko-kimiko eta biologikoz gain,kalitatearen adierazle diren beste parametro batzukkontuan hartuta, EAEko ibaien ingurugiro egoerareneta uraren kalitatearen ikuskaketa sareak (1993) zeraondorioztatu zuen:

— Aztertu ziren ibaien %50 guztiz degradatutakoekosistemak direla, hau da, ezin dutela biodibertsi-tate maximoa izan, kutsatutako urak edota osokutsatutako urak daramatzatela (materia organi-koaren gehiegizko kontzentrazioa, metal astunak...direla-eta) eta beraz, arrainen biziraupenerako, bai-nurako zein kontsumorako ez dituztela beharrez-ko baldintzak betetzen.

Baldintza hauetan oso ugariak dira gizakiarentzat zeinanimalientzat patogenoak diren organismoak, kolifor-meak, zenbait estreptokoko, kolera, leptospirosia, int-sektu hematofagoak eta izainak besteak beste.

— Aztertutako ibaien arteko %15 “heldutasun ertai-neko” ekosistemak dira eta beraien ezaugarriakondokoak: urak eutrofizatuak daude, hau da, ani-malien biziraupena arriskuan jartzen duten elikagaiorganiko eta toxikoen (nitritoa, amoniakoa) kont-zentrazioa altua da. Dena dela, konposatu hauenisuriak ez dira ibai guztian zehar azaltzen, puntu ja-kin batzuetan baizik.Zamo, tenkak eta zamo txikiezgain, aingira, mazkarra eta loina ere bizi dira urhauetan.

Ibaiko urarekin batera, eutrofizazioaren arazoa ur-tegi, padura eta ibaiak itsasoratzen diren kostalde-ko punturaino hedatzen da.

— Aztertutako ibaien %35ak berezko ezaugarriakgordetzen ditu eta aniztasun maila altua da. Haue-tatik, %15 ekosistema “heldu samarrak” dira, hauda, eraldaketa handirik gabe mantentzen dira, urakgarbiak dira, tratamendu erraz bat aplikatuz gerokontsumorako eta bainurako egokiak dira eta sal-monidoak bizi ahal izateko baldintzak ematen dira.Gainontzeko %20 “erabateko heldutasuna” dutenibaiak dira, eta ibai ekosistemen dibertsitatearieusteko asmoz babes berezia jasotzen duten ingu-runeen artean aurkitzeko beharrezkoak diren

34

2


ezaugarriak betetzen dituzte. Bestalde, inguruhauen erabilera potentzialak ugariak dira.

2.2.3. Zenbait iradokizun

Bizkaia,Araba eta Gipuzkoako sare hidrografikoei bu-ruzko txostenean, gure ibaien gaur eguneko egoerazein den azaldu ondoren, ondorioekin batera, ibaiendegradazioa geldotzen eta egoerak hobera egiten la-gun dezaketen zenbait ekimen proposatzen dira.

Ondorengo lerroetan azaltzen ditugunak, txosten ho-rretan gomendatzen diren ekimen horietako batzukdira.

ARABA

Puron, Omecillo eta Baias ibaiak gaur egun dau-den bezala kontserbatzea garrantzitsua da, baina ho-rretarako ur emariaren eta ibaiertzen gaineko kon-trola eraman beharko litzateke, bere kontserbazioegoera eta landaretzak estalitako azalera mantent-zea baimenduko lukeena. Balio natural handiko ingu-ruak direnez, ur emari handiari eustea komeniko lit-zateke.

Zadorra ibaiaren ingurua: Urkiola, Barazar eta Ba-rrundia ibaiak kontserbatzeaz gain, ibilgua heteroge-neoagoa izateko eta ibaiertzen egoerak hobera egindezan,Agurain parean ibaira heltzen diren isuriak eki-din eta orain arte egin diren dragatuak zuzendu eginbeharko lirateke. Gasteizetik behera: ibaiertzak be-rreskuratu, iragazki funtzioa beteko duten zuhaitz ila-rak landatu (ibaialde bakoitzean 30 m-ko zabalerakoilarak) eta ur emaria kontrolatu. Gasteiz inguruanibilgua ahalik eta naturalen mantendu behar-ko litzateke eta bazterretan landare ugari landatu,besteak beste.

Ibaiuda eta Ega ibaien ingurua: ibai hauetarako, ja-danik aipatu ditugun ibaietarako proposatutako ekint-za berberak gomendatzen dira. Ibaiertzak berreskura-tu egin beharko lirateke, bazterretan zuhaitzaklandatu eta ureztapenera zuzentzen den ur kopuruakontrolatu.

Inglares ibaiaren inguruak: ibilguaren egoera hobet-zea, ibaiertzeko basoa berreskuratzen saiatzea eta ur

emaria kontrolatzea gomendatzen da, batez ere udapartean.

BIZKAIA ETA GIPUZKOA

Bi lurralde hauetako ibaietan eta hauen inguruetanburutzen diren ekintzen gaineko kontrolak oso zo-rrotza behar du izan, batez ere basogintzari dagokio-nez. Bada beste zerbait, ekologiaren ikuspuntutik ho-rrenbesteko garrantzia ez izan arren, benetandeigarria dena: Arabako ibaiekin alderatuz gero, Gi-puzkoa eta Bizkaikoetan etxeko zaborren kopuruahandiagoa da. Bestalde, jatorri industrialeko isuriei da-gokienez, isuri bakoitzak ikerketa eta tratamendu es-pezifikoa eskatzen du. Errefrigerazio prozesuetarakoerabiltzen den urak, ibaira itzuli aurretik hozketa tra-tamenduren bat jaso beharko luke.

Karrantza, Aguera eta Mercadillo ibaiak etahauen inguruak: ibai hauen goialdeak kontserbatzekoekintzak bultzatu behar dira, ibaiertzak berreskuratueta gainontzeko tarteetan uraren kalitatea kontrolatu.

Kadagua eta Ibaizabal ibaiak eta hauen inguruak:urak arazteko eta isuriak (paper industrietakoak be-reziki) ekiditeko plangintza bat garatu beharko litza-teke. Hiri eta herri handietako (Balmaseda, Zalla, Elo-rrio, Durango eta Zornotzako) ur beltzak ere araztuegin beharko lirateke, ibaiertzak berreskuratu, bazte-rrak garbitu eta azkenik, ibai hauetatik hartzen den urkopurua kontrolatu.

Nerbioi ibaia eta inguruak: Urduñako lautadatikAmurrioraino ibaiertza berreskuratu eta garbiketalanak burutu beharko lirateke. Amurriotik behera,aldiz, jatorri hiritarreko isuriak arazteak, jatorri indus-trialeko isuriak ekiditeak eta bideraketen gainekokontrol eta ekintzek dute lehentasuna. Eta besterik ezbada, dragatuak behinik behin saihestu egin beharkolirateke. Izan ere, uholdeak galarazteko dragatuakeraikitzea epe laburrera soilik da eraginkorra, eta gai-nera, dragatutako puntutik behera uholdeen arriskuahandiagoa bilakatzen da.

Butroi eta Oka ibaiak eta hauen inguruak: bi ibaienkasuan, iturburua kontserbatzea eta ibaiertza, tarteguztietan, berreskuratzea komeni da. Horretaz gain,Butroi ibairen tarte guztiak eta Oka ibaiaren behe



35

2




ibilbideak espezieetan aberatsagoak behar lukete izan.Bestalde, lurzoruaren galera ekiditeko ibaiertzak etabazterrak landatu eta metodo egokiak direla medio,araztegiak eta filtro berdeak hain zuzen, isuriak kon-trolatu beharko lirateke.

Lea eta Artibai ibaiak eta hauen inguruak: oroko-rrean bi ibai hauen kontserbazio egoera ona da,nahiz eta inguru gehienak basogintzarako ustiatzendiren. Ibaiertzak berreskuratu eta kontserbatu be-harko lirateke eta arazketetan kontrol ona erama-nez gero, bi ibai hauek salmonidoz birpopulatzea po-sible litzateke.

Deba ibaia eta honen inguruak: Aramaio ibaia etaOñati ibaiaren iturburu inguruak kontserbatu egin be-harko lirateke. Beste alde batetik, iturburutik Esko-riatzaraino behinik behin, Deba ibaiaren errekupera-zioak ez du lan handiegia eskatzen. Hortik behera,ordea, egitekoak asko eta epe luzean aurrera eramanbeharrekoak dira, jatorri industrialeko isurien gainekokontrol zorrotza esaterako. Oñati ibaiari dagokionez,Oñatitik behera ekimen berberak aurrera eramateakomeni da.

Urola ibaia eta honen inguruak: urak araztu etaibaiertzak birlandatuz gero dibertsitateak gora egingoluke eta ibaiak, orohar, hobera egingo luke.

Oria ibaia eta honen inguruak: Leitzaran eta Araxesibaiei dagokienez, inguru hauen kontserbazio mailagorena izan dadin beharrezko diren ekimenak mart-xan jartzea eskatuko genuke. Ibaiertzak errekuperat-zea, urak araztea eta herriguneetako bideraketak aha-lik eta “naturalenak” izatea komeniko litzateke.

Oiartzun eta Urumea ibaiak eta hauen inguruak: biibai hauen kasuan iturburuaren inguruak oso ongi kont-serbatuta daude. Behealdean, berriz, giza eragina bizikinabaria da bi ibaietan, eta oso degradatuta daude. Horidela-eta, bai Oiartzun ibaian bai Urumea ibaian, epe lu-zerako plangintza bat jarri beharko litzateke martxan,ibilgu naturalak sortuz, bazterretan landareak landatuzeta batez ere, uraren kalitatea kontrolatuz.

Bidasoa ibaia eta honen inguruak: nazioarteko lege-diaren esku dagoen ibaia izanik, nahiko ongi kontser-batu da Bidasoa ibaia.Aurrerantzean ere bere horre-tan manten dadila lortu behar da. Bidasoa ibaiaren

adarretako bat,Tximista erreka alegia, EAEko kalitateonenetako erreken artean sailkatzen da.

2.3. LANDAREDIARI ETA FAUNARIBURUZKOAK

Gure ibaiek jasaten duten antropizazio gogorra kon-tuan hartuta, landare eta animalien aniztasunak ibaihauen kontserbazio egoera orokorra zein den eza-gutzeko balio digu.

Orokorrean, landare eta animalien aldetik ekosistemaaberatsak dira ibaiak; baina ibai bat hainbat ekosiste-mak osatutako multzotzat ere har daiteke, ibai bere-an elkarren artean desberdinak diren zatiak baitaude,ezaugarri desberdinekoak, alegia.

Honela bada, goi ibilgua oso malkartsua izaten da etaondorioz, korrontea bizia da eta ibaiak oso oxigena-tutako ura darama. Baldintza hauetan bizi diren ani-malien arteko batzuk ditugu ibai amuarraina, ezkailua,aingira, arrabioa, martin arrantzalea eta muturluze pi-riniarra (azken hori leku jakin batzuetan soilik).

Erdi ibilguan ibilgua zabalagoa da eta malda leunago-koa. Korronte bizkorreko tarteak, korrontea mantso-agoa eta sakonera handiagoa direneko tarteekin txan-dakatzen dira. Ibilguaren alde honetan espezie gehiagobizi dira.Arrainen artean amuarraina, ezkailua, barboa,mazkarra, errutilo hegatsgorria eta aingira dira aipa-garri; anfibio eta narrastien artean, berriz, apo arrun-ta, igel berdea eta suge gorbataduna; martin arrantza-lea, ur-zozoa, buztanikara horia eta buztanikarazuria dira erdi ibilguan aurkituko ditugun hegaztieta-ko batzuk. Ugaztunen artean, azkenik, ur-arratoia etaipurtatsa aipatuko ditugu.Behe ibilguan jadanik, ibaiek haran zabal eta lauak ze-harkatzen dituzte, meandro ugari itxuratuz. Tartehauetan abiadura txikiko korronteak dira nagusi etafitoplanktonaren hazkuntza dela-eta, ura berdexka da(EAEko ibai gutxitan bereiz daiteke argi eta garbi ibil-guaren tarte hau). Katxoa, ezkailua, mazkar arantza-duna, zamoa eta urre-arrainarekin batera, barboa etaloina ere behe ibilguan bizi diren arrainak dira.Anfibioeta narrastien artean apo arrunta, baso igel gorria etasuge biperakara ikus ditzakegu eta hegaztien arteanbasatea, uroiloa, txepetxa, lezkari arrunta… Ur-arra-toia eta igaraba ere behe ibilguko animaliak ditugu.

36

2


Dena dela, eta gure ibaien egoera orokorra zein denazaltzeko, orain dela hamarkada batzuk arte gureibaietan ugariak ziren eta bizirauteko ongi kontserba-tutako ibaiak behar dituzten bi animalia espezierengaur eguneko egoeran zentratu gara: martin arrantza-lea eta igaraba.

Martin arrantzalea: isurialde kantauriarreko iagoi ibilgu guztietan ikusi ohi da, baita isurialde medi-terranearreko zenbaitetan ere (Omecillo, Baias etaZadorra ibaietan). Arrantzan egiteko ur garbiak etakutsatugabeak beharrezkoak dituen espeziea damartin arrantzalea. Neguan, migratzen dutenak iris-ten dira gure lurraldera eta populazioak gora egitendu.

“EAEko Ornodunen Katalogoa”n (1986-1989) des-kribatzen denez, hegazti hau ez da ugaria inolaz ere,banaketa zabalekoa bada ere, oso leku gutxitan antze-man baita (isurialde kantauriarrari dagokionez berezi-ki). Kutsadura maila altua eta habia egiteko toki ego-kien eskasia direla-eta, ingurune asko ez dira hegaztihonentzat habitat aproposa eta beraz, populazioak at-zerakada nabaria jasan du.

IBAIALDE’96 kanpainan jasotako datuen arabera, au-rreko txostena garatu zenetik hona gure ibaien egoe-rak hobera egin duela dirudi (Arabaren kasuan aurrekogidan aipatutako ibai berberetan aipatu da oraingoanere).

Igaraba: txostenetako erreferentzien arabera, mus-telido hau EAEko lau puntutan soilik detektatu da.

Igarabaren habitat tipikoa ingurune urtarra da, ibaiak,errekak, urtegiak, lakuak eta kostaldea besteak beste.Duela bi edo hiru hamarkada arte gure lurraldeko ibaiaskotan bizi zen ugaztun honek jasan duen atzeraka-da hain da handia, non gaur egun EAEtik desagertze-ko zorian baitago. Horren eragile nagusia kutsadurada: hiri eta industriak ibai inguruetan finkatzeak ibaibazterren eraldaketa ekarri du, ibaiertzak hondatuzeta urak kutsatuz. Honi lotuta, arrainek nahiz igarabekbeharrezkoak dituzten babeslekuak desagertu egindira ibaietatik. Bestalde, bere larru preziatua dela-eta,igaraba arrantza barrutietan ehizatu dela kontuan izanbehar da.

Gaur egun, igaraba 3181/1980 Errege Dekretuaz guz-tiz babesturik dago. Hala ere, babes fisikoaz gain,ibaien egoera hobetzea beharrezkoa litzateke, eta lanhori guztioi dagokigu, espeziea ez desagertzeaz gain,ugaritu dadin.

Ibaiaren konplexutasun mailaren adierazle den besteespezie bat muturluze piriniarra da, baina EAEn,bere banaketa naturala mendebaldera mugatzen de-nez, espezie honek ez du gainontzeko eskualdeetara-ko adierazle gisa balio. Espezie hau ibai bakar batekopuntu bakan batean antzeman da. Kontuan izan beharda bere habitataren (oso ur garbia eta oxigenatua du-ten ibai eta errekak) eraldaketak eta kutsadurak es-pezie honengan gogor eragiten dutela: batetik harra-pakinen kopurua murriztuz eta bestetik bere ilajeareniragazkaitasuna suntsituz.

Landarediaren aldetik, isurialde kantauriarrean etamediterranearrean eskualde klimatiko desberdinakdaudenez, lekuko klimaren arabera ibaietako landare-dia ere desberdina izango da. Adibide gisa makala ai-patu daiteke; isurialde kantauriarrean zuhaitz arraroada eta ibilguan zehar han hemenka ale batzuk beste-rik ez ditugu aurkituko. Isurialde mediterranearrean,berriz, ibai guztietan dago (zenbait lekutan makalenlandaketak ustiatu egiten dira).

Padurako landarediari dagokionez, bi isurialdeen arte-an desbedintasun nabariak daude, baina hori ez daklimaren eragina. Isurialde kantauriarrean oso puntugutxitan ikus daiteke padura landaredia. Ibaiak bidera-tu izana eta urek gainezka egiteko joera handia deninguruetan ibai hondoa garbitzea padurako landare-diaren azalera horren txikia izatearen erantzuleakizan litezke.

Isurialde mediterranearrean, leku gehiagotan aurkituda padurako landaredia (berau da tarte batzuetakolandaredia mota nagusia, Bostibaieta ibaian,Albina etaUrrunaga urtegien arteko eremuan esaterako).

2.4. IBILGUAREN ERALDAKETA,UHOLDEAK ETA IBAIERTZEKO BASOA

Arro bat eratzen duten ibaien eta erreken sareak—zainez osatutako sistema bailitzan— ur soberaki-naz libratzeko mekanismo propioak ditu. Ibaiertzeko



37

2




berezko landarediak, hondoko depositoak eta ibaiakegiten dituen bihurguneek uraren abiadura kontrolat-zen dute eta ibaiak gainezka egitea eragotzi.

Puzzle hauetako piezaren bat eraldatzen bada, eraginamultzo osoan nabarituko da noski, eta ez soilik ibaianbehera, baita ibaian gora ere. Gainera, uholdeen on-dorioak larriagoak izan daitezke.

Uholdeak aldian behin gertatzen dira gure lurraldean,isurialde kantauriarrean bereziki. Ibaiak gainezka egi-tean, arazo larrienak hiri eta herriguneetan ematendira, gehienetan ibaiaren inguruan pilatuta daudelako,zenbait kasutan udalerriak bata bestearen jarraiandaudelarik. Kontuan izan behar dugu gure iharduerakibaiaren dinamika naturalaren eraginpean dagoen lureremuan antolatzen baditugu, lantzean behin ibaiaksustoren bat edo beste emango digula.

Horixe da hain zuzen 1983ko abuztuan isurialde kan-tauriarrak ezagutu zuen uholdean gertatu zena. On-dorio latzenak Bilbo Handiak jasan zituen; egun haie-tako eurijasa amaigabeaz gain, beste izaera batekofaktoreek ere izan zuten zerikusirik gertaera honetan:

• Ibaiaren inguruko lurzorua zenbait erabile-ratarako ustiatzen dugunean, batzuetan ibil-gua bera estutzen dugu eta honek, urak al-tuera handiagoa hartzea eta korrontearenabiadura handitzea eragiten du. Hurrengooztopora heltzerako uraren indarra handia-goa izango da. Baliteke aipatutako oztopoagiza eraikuntza bat izatea.

• Gauza berbera gertatzen da biderakete-kin; uraren bidea oztopatzen ez dutenez,urak, ibaian behera doan heinean gero etaabiadura handiagoa hartzen du. Tarterenbat bideratzen denean, inguru horretanuholdeen eragina txikiagoa izatea lortzenda kasu gehienetan. Hori bai, hortik behe-rako tartea indar handiagoz astinduko duurak.

• Ibaiak gainezka egiten duenean, lautada alu-bialak bokalearen funtzioa betetzen du.

Lautada horretan dauden herri eta hiriekuholdeari eusten diote, baina arazoa ez dadesagertzen, ibaian behera dauden ingurue-tara lekualdatu baizik. Behealdean, hainbatpuntutatik datozen ibaiak elkartzen direnkasuetan, hondamendia izugarria izan daite-ke ibaiak urez gainezka datozenean. Bilbon,horixe gertatu zen. Herri eta hiri ingurue-tan, arrunta da ibaia kale, etxe, fabrika etaeustormen artean itota egotea eta ibaiert-zeko landarediarik ez izatea. Horren ondo-rioz, arriskua are eta larriagoa da.

• Zenbait lekutan altuera baxuko zubiek ura-ri eusteko balio izan dute hasiera batean.Baina zubiak ur eta buztin tona mordoarieutsi ezin dionean apurtu egiten da eta uraindar handiz erortzen da beheragoko lurre-tan, kalteak eraginez.

Faktore fisikoen eta biologikoen araudiari dagokio-nez, ibaiertzeko berezko landarediarekin erlazioagordetzen duten legeetan sakondu egin beharko li-tzatekeela deritzogu. Izan ere, ibaiertzeko landare-dia garrantzi handikoa da; lurzorua babestu, higadu-ra galarazi eta uholdeak ekiditen dituela eta egitenduen itzala garrantzi ekologiko handikoa dela froga-tua dago.

Ibaiertzak babestu nahi baditugu, oso garrantzitsua dahauek, lurzoru putzutuetara moldatzen diren hostoerorkorreko zuhaitzez eratutako ilara batez ingura-tuak egotea eta, inguruetako koniferoen landaketakibaiertzeraino iristea ahal den neurrian ekiditea. Ilarahoriek 30 m-ko zabalera izatea eta, zuhaitzez bakarrikosatuak egon ordez, zuhaixkez eta landare belarkarezaberastea da egokiena.Azkenik, ibaiak inguru estu etasakonak zeharkatzen dituen lekuetan, ezpondak ego-kitu beharko lirateke.

2.5. IBAIAK KULTURAREN IKUSPEGITIK

Jadanik hainbat aldiz aipatu dugunez, gizakiarentzatbaliabide iturri oparoa dira ibaiak eta beraz, aintzina-tik ustiatu izan dira. Zenbait herrialdek ura eskuraga-rri izateko sistema sofistikatuak garatu zituzten. Erro-

38

2


matarrek esaterako, ubideen bidez hornitzen zituztenurez hiriak. Baina elementu geografikoak oztopo la-rriak zirela-eta, ubide hauetako asko benetako inge-nieritza obra erraldoiak izan ziren. Gaur egun, orain-dik ongi kontserbatzen diren aztarnak gelditzen dira.Nork ez du ezagutzen Segoviako akueduktua?

Garai batean Iberiar penintsulako hainbat eskualdemusulmanen agindupean egon ziren. Musulmanakibaien erabileran eta ibaietako uren garraioan maisuizan ziren, urtegiak eta ubideak eraiki zituzten, urez-tapenerako teknikak asmatu zituzten eta alorrenureztapena antolatu zuten. Beraien presentziaren le-kuko dira penintsulako hainbat puntutan kontserbatudiren zenbait eraikuntza eta ureztapenari buruzkogaztelaniazko hainbat hitzen jatorri arabiarra: adibi-dez, al-amin (alamin) esaten zaio ureztatzeaz ardurat-zen denari; aa-sudd (Azuz) urari eusten dion horma,dike edo presari; ad-dawr (Ador) herri bakoitzariureztapenerako dagokion txandari…

Era berean, kulturaren transmisio bide izan diraibaiak.Adibide batez errazago ulertuko dugu:

1200. urte inguruan, Araba eta Gipuzkoa Gaztelakoerresumaren zati bihurtu ziren eta beraz, mesetatikFrantziara helarazi nahi ziren produktuen garraioa, au-rrerantzean lurralde hauetan zehar antolatu zen, etaez Nafarroatik. Santiagoko Bidearen jatorrizko ibilbi-deak ere, Nafarroatik igarotzen zenak, garrantzia gal-du zuen denboraldi batez, eta Gipuzkoa eta Arabatikigarotzen zena, berriz, indartu (ibai nagusiek irekitakobidea jarraitzen zuen adarrarena, alegia). Santiagoko Bi-dearen adar hau, Oria ibaiaren bazterretan daudenudalerrietatik igarotzen zen Gipuzkoan, hemendik SanAdrianerako bidea hartzen zuen, San Adrianetik Agu-rainera heltzen zen eta Agurainetik aurrera Zadorraibaiaren bidea jarraitzen zuen Argantzuneraino.

Bestalde, sinesmen eta kondaira ugariren oinarriandaude ibaiak. Herriaren sineskeretan, Euskal Herrikoiturburu eta errekasto asko eta asko, jeinu mitologikobatzuei lotuta daude. Beste leku batzuetan saindu kris-tauek antzinako sinesmenak ordezkatu dituzte (baseli-zak antzinako toki “sakratuetan” eraiki ohi ziren).

Zenbait iturburutako urak naturaz gaineko indarraomen dauka.Leku horietako batzuk honako hauek dira:

• Trebiñoko Formenio Sainduaren iturria.Esaten denez, sainduaren zaldiak zapalduzuen lekuan gaixotasunak sendatzen omendituen iturria sortu zen.

• Arbuiotik Oreninerako bideko Mariturriizeneko iturria. Gauez sorginak gerturatzenomen dira eta iturriaren inguruan haztenden belarra zapaltzen duenak orientazioaedo memoria galtzen omen du.

• Laudioko Santa Luzia. Iturriko uraz ahoabete eta gisa horretaz San Antonio ermitandagoen oinatzeraino (sainduak utzi omenzuen) doanak, gauza bera hiru aldiz errepi-katuz gero ez du haginetako minik izango.

• Urkiolako Santa Apolonia iturria. Horkouraz ahoa bete eta baselizaren inguruanhiru bira emanez gero, haginetako mina de-sagertuko da.

• Elduaingo Kristoren iturria. Kontatzen du-tenez iturriko urak sabeleko mina senda-tzen du.

• Olazagutia eta Ziordia artean dagoen Ur-bedeinkatu iturria. Bere ur sulfurosoak aza-laren gaixotasunak sendatzen omen ditu.

Etxetik kanpoko ura, gauez jeinu zintzo zein gaiztoenmenpean dagoela sinesten dute batzuek oraindik ere.Gauez ura badaramazu etxera, sutondoko ikatz puskabat sartu behar duzu uretan, horrela gaizkinen edoizaki gaiztoen sorginkerietatik salbu egoteko. San Juangauean kanpoko ura edaten baduzu edo bertan bai-nua hartu, urte betez osasun ona izango duzu.

Pertsonaia mitologiko horien artean ezagunenetako-ak Lamiak ditugu. Emakumezkoen antza omen dute,ahate oinak izan ezik. Oso ederrak dira, eta urrezkoorratz batez orrazten omen dute adats luzea.



39

2




Anbotoko Damak, Marik, egiten zuen bezala, gezurrazbaliatzen ziren hauek ere; artzain batek hamar ardizeuzkala esan eta benetan hogei bazituen, lamiak al-dearekin gelditzen ziren. Altxor handiak zeuzkaten,eta zintzo jokatzen zutenei sariak ematen zizkieten;beraien etxeetako ikatz pusketak oparitzen zituzten,eta ikatz ziruditen arren urre bihurtzen ziren. Alde-rantzizkoa ere egiten zuten; norbaitek urrezko objek-turen bat lapurtzen baldin bazien, beraien ingurueta-tik aldentzean ikatz bihurtzea litekeena zen.

Hain ziren politak, non gizonezko asko beraiekin mai-temintzen baitziren:

«Korrione Etxeko (Arrasate) gazte bat Kobaundiko ema-kume eder batekin maitemindu zen. Mutilak neskarekinezkondu nahi zuen, baina horretarako emakumearen adi-na igarri behar zuen. Gaztearen auzoko emakume batkobazuloaren atarian kokatu zen, sarrerari bizkarra ema-nez, eta makurtuz, burua hankapetik sartu zuen. Lamiakhori ikustean zera oihukatu zuen: “Nire bizitzaren ehuneta bost urteetan antzekorik ez dut inoiz ikusi!”. Gazteakbere emaztegaiaren adinaren berri izan zuen bai, bainaahatearen oinak ikusi zituenean ulertu zuen bere maita-suna ezinezkoa zela, eta tristeziaz hil zen».

Lamiak kobazuloetan eta ibaietan bizi ohi ziren; ur la-saiak, putzu eta iturburuak zituzten gustukoen. Horigure toponimian ikus daiteke, honako leku hauekbere egoitza baitira:

• Kobazuloak: Orozkoko Supelegor eta Jentil-zulo, Markinako Osolo, Mañariko Askondo,Zeanuriko Laminategieta, Dimako Balzola,Arrasateko Salturri eta Kobaundi, Gizabu-ruagako Laminazulo, Abadiñoko Atxarte…Kobazulo hauetariko askoren barrutik erre-kak agertzen dira.

• Ibai eta errekak: Lamiategi (Oñatiko erro-ta), Laminosina (Ibaiederra eta Urolak bategiten duten gunean, Azpeititik gertu), Mu-trikuko Laminategi, Zeberioko Laminaerre-ka, Zeanuriko Laminapotzu, Usansoloko etaMundakako Lamiaran, Markinako Altzibar…

Egun, lamiei buruz hitz egiten denean, kondairetakoizakiak direla esaten da, antzinako izakiak. Hala ere,oraindik batzuei galdetuz gero lamiak ote diren ala ez,esaera zahar batez oroituko dira:

“Izena duen guztiak du izana”.

Esaera hau kristauen sinesmenen aurka zihoanez, bialdeak erakusten zituen atsotitza ere esan ohi zen:

“Direnik ez da sinestu behar; ez direla ez daesan behar”.

40

2


Edateko uraren eskasia ingurugiroaren alorreko arazoaizateaz gain ekonomiaren, osasunaren eta politikarenalorreko arazoa ere bada. Hegoaldeko herrialdeetanobra hidrauliko egokiak, putzuak, ureztapen sistemak...,herrialde horren garapenerako beharrezko azpiegitu-rak dira.Baina sarritan, benetan beharrezkoak diren az-piegiturak eraiki ordez, garapena lortzeko obra han-diak (urtegiak, zentral hidroelektriko erraldoiak…)eraiki behar direla uste dugu. Esandakoaren adibideegokia da Assuango urtegia (Egipto), Nilo ibaian.

Obra hau 1964. urtean inauguratu zuten. 500.000hektarea ureztatzeko adina ur pilatzen du eta Egiptonkontsumitzen den elektrizitatearen herena bertanekoizten da. Alabaina, ingurugiroari dagokionez urte-gia eraikitzeak inpaktu handia eragin zuen eta ibaiarendinamika zeharo aldatu zuen. Urtegia eraiki zenetikNilo ibaiak ez du gainezka egiten eta jadanik ez ditubere bazterrak aberasten. Gainera, bere bidean zehargarraiatutako limoa presan metatzen da eta hortikbeherako tarteetara ez da “ongarri” natural hori iris-ten, honen eragina deltaraino heltzen delarik. Deltaraez denez sedimenturik iristen, itsasoa, deltako lurrakirentsiz, gero eta barrurago sartzen ari da, urteko30 m alegia. Eta arrainak, garai batean hain ugariak,gero eta urriagoak dira.

Mediterraneoan (deltaren eraginaren menpe dagoeneremuan) arrantzak behera egin izanak, baita zeharkabada ere, urtegiarekin badu zerikusirik, eta eskitoso-miosiaren (ur-marraskiloen parasito batek eragindakogaixotasuna, ureztapen sistemekin zerikusia duena)hedapenak eta delta inguruko alorretan gazitasunakgora egin izanak ere.

Beraz,ustez gizartearen ongizatea bilatzen duten erai-kuntza erraldoi hauen egokitasunaz zalantza handiakditugu. Sarri askotan, elementu hauek eraikitzeko etamartxan jartzeko orduan, aurreikusi ez diren arazohandiekin topo egiten da eta maiz, gizartearentzatonuragarri izango den ere ez da garbi ikusten.

Indian esaterako, Narmana ibaiaren inguruetan bizi zi-ren 150.000 pertsonek emigratu egin behar izan zuten,1993. urtean haran osoa urez estali zuten hainbat pre-sa eraiki zirela-eta. Eta zein zen urtegi hauen betebeha-rra? bada, hirietan bizi ziren maila sozial altuko fami-lientzat elektrizitatea ekoiztea eta esportaziorabideratzen ziren nekazal produktuen alorrak ureztat-

zea, ez besterik. Haraneko biztanleek, horren emanko-rrak ziren lurrik aurkitu ezinean, seguraski Bonbai etaAhmedabad-eko inguruan bizitzen amaitu izan zuten.Ingurugiroaren suntsipenak, beraz, pobrezia ekarrizuen.Adibide hau ez da bakarra, ehundaka aipa daitez-ke.

Hori guztia gutxi balitz, arazoak ez dira hemen amai-tzen. Pobrezia ez da ingurugiroaren suntsipenarenemaitza soilik, honen kausa ere bada. Pobreziak, balia-bide naturalen gehiegizko eta kontrolik gabeko ustia-pena dakar; lurzoruaren higadura, basoen mozketa,produktu naturalen gehiegizko ustiapena… Eta tekno-logia garbiagoak eskuraezinak direlako teknologia kut-sakorrak erabiltzera kondenatuta daude herrialde po-break.

Brasilen kasua adibide garbia da. Populazioaren gehien-goa pobrezian bizi da baina aberastasun naturala handiada oso, eta neurri batean behintzat munduko ibai harri-garrienetako bati zor zaio:Amazonas ibaiari. Baina Bra-sil, arro luze eta zabal honetako baso oparoak mozterabehartuta dago diru sarrerak lortu eta zorrak kitatunahi baditu. Oihana ur biltegi naturala da eta uraren zi-kloa orekatzen du, ura atxiki eta lurrinketa dela medio,berriz ere urez betetzen baititu hodeiak. Oihana desa-gertzean, euriteen zikloa eraldatu egiten da; ez du euri-rik egiten eta egitekotan modu irregularrean.Eta honeklehortea, eta ondorioz gosetea dakar.

Batek baino gehiagok pentsatuko du, honen ondorio-ak deforestazioa jasaten duen herrialdeak pairatzendituela soilik, baina ez da horrela, ezta gutxiago ere.Adibide berberari eutsiko diogu,Amazonas ibaiak etaoihan tropikalak eratzen duten ekosistemari. Beresuntsipenarekin, Lurreko arnasguneetako bat galtzendugu guztiok. Gainera, oihan tropikalaren suntsipenakgaur egungo erritmoari eutsiz gero, 2000. urterakoplanetako espezieen %15 eta %20 bitarte desagertu-ko da. Dibertsitatearen galera honek Iparraldean ereeragina du, landare eta animalia tropikal askotatik era-torritako konposatu kimikoak, bai medikuntzan bainekazaritzan, balio handikoak izan daitezkeela frogatubaita esperimentuen bidez.

Horrek guztiak Ipar eta Hegoaldea mundu bakarraeta banaezina garela adierazten du, eta ibaiak eta in-gurugiroa babestu eta kontserbatu nahi baditugu, bifrontetan baina elkarlanean aritu beharra dugu:


I B A I - E KO S I S T E M E N K U D E A K E TA I N T E G R AT UA R E N B E H A R R A

41

3




• Kontsumoa gutxitu eta bide berrietatik bi-deratu Iparraldean.

• Pobreziaren kontra borrokatu.

Orain edateko urari buruzko hainbat datueskaintzen ditugu (mundu mailakoak):

" Planetako lau biztanletik hiruk eguneko 50 li-trorekin moldatu behar du. Urari dagokionez,zenbat eta kopuru txikiagoa izan eskuragarribizi kalitatearen maila ere baxuagoa da. Hone-la bada, bizi kalitatearen maila baxu edo kaska-rraren muga 80 litrotan estimatzen da. Estatumailan, batezbesteko ur kontsumoa, egun etapertsonako, 300 litrokoa da.

" Munduko 23 herrialdetan gutxienez, biztanleen%25ak baino gutxiagok eskura dezake ur edan-garria, eta beste 31 herrialdetan biztanleen%25 eta %30ak bitarte eskura dezakete.

" Munduko gaixotasun larrien erdia baino gehia-go kutsatutako urak eta ur geldoak direla me-dio transmititzen dira.

Ibaien garrantziaz hitz egin dugu eta hauen arazo na-gusiez ere aritu gara. Ekosistema hauen kontserbazioaziurtatzea guztion zeregina da, ez da administrazioei,udaletxeei eta ekologistei soilik dagokien zerbait.Gure buruan soilik pentsatuz ere, gure ibaiak babes-tea komeni zaigu, inguruan ditugunak eta horren ger-tu ez ditugunak. Ibaiak kutsatuak eta hondatuak dau-dela giza garapena ezinezkoa baita.

Ibaien errekuperazio, babes eta kontserbazio-aren aldeko apustuak bide desberdinak jorrat-zea eta gizarteko sektore guztiak inplikatzeaeskatzen du.

Ibaien babeserako hainbat legez osatutako araudiadugu. Lege multzo honetakoak dira Hondakin Toxikoeta Arriskutsuei buruzko Legea eta Urei buruzko Le-gea, 1985. urteko abuztuaren 2koa, besteak beste. Eu-ropako Elkarteak garatutako direktibetako batzukibaien kontserbazioaren gaia ukitzen dute; giza kon-

tsumorako uren kalitateari buruzko direktiba, arrai-nen biziraupenerako ur kalitateari buruzkoa, lur azpi-ko uren babesari buruzkoa eta abar multzo horreta-koak dira. Araudi horiek ur baliabideen zentzuzkoerabilera, kutsaduraren gaineko kontrola e.a. bilatzendute. Baina legedia, bera bakarrik, ez da nahikoa. Egiada horri buruzko legedia izatea aurrerapausoa dela,baina gehiago aurreratu behar dugu oraindik.Gure ar-teko guztiok eta bakoitzak ezagutu eta bete beharkogenuke legedia, besteei ere beste horrenbeste eskatubeharko genieke, legedia betetzen ez duten ekintzaksalatu beharko genituzke eta ibaien babesaren aldekoaraudiaren garapenean aurrera egin dadila eskatzenjarraitu beharko genuke. Izan ere, legeak gizartearenkontzientziazioari eta eskaerei erantzunez garatzendira.

Bestalde, eta elkarte autonomoei soilik dagozkienkonpetentzia ez diren arloetan gatazkaren bat ger-tatzen denean, estatuko legeek lehentasuna dute legeautonomikoen aurrean.

Bide horretatik, Espainiako konstituzioaren 149. arti-kuluan zera esaten da, 1.22 puntuan: “Estatuari dago-kio ur baliabide eta erabilerari buruzko legedi, antola-keta eta baimenak egitea, urak elkarte autonomo batbaino gehiagotan zehar igarotzen direnean eta insta-lazio elektriko bat beste elkarte autonomoren batekaprobetxatzen duenean”.

Euskal Autonomia Erkidegoak autonomi estatutuaduenez, ehiza eta ur kontinentaletako arrantza, urerabilerak, ur termalak, lur azpiko urak e.a. zein lu-rralde antolaketa eta herrilanak bere konpetentziape-koak dira. Ingurugiroaren gaineko kontzientziazio etahezkuntza kanpainen egituraketa, garapena eta ejeku-zioa ere berari dagozkion konpetentziak dira.

Era berean, eta Lurralde Historikoei buruzko legeadela medio, EAEk konpetentzia batzuk Foru Aldun-dien esku uzten ditu. Honela bada, arrantza eta ehizabaliabideen ustiapena, ingurugiro inpaktuaren ebalua-keta eta proiektu hidrogeografikoak burutzea nahizherri urak eta ibilguak ikuskatu eta kontrolatzeaForu Aldundien konpetentziak dira. Konpetentzi ba-naketa horren helburua, ur baliabideen kudeaketa he-rritarroi hurbiltzea da.

42

3


Urtegi handiek, ibaien bideraketek eta abarrek inpak-tu handia eragiten dute, bai biztanleengan eta bai in-gurugiroan ere. Horrexegatik hain zuzen, herritarroketa herritarron ordezkari diren erakundeek, izaerahonetako azpiegituren eraikitze prozesuaren urratsguztietan parte hartu beharko genuke: proiektuarenegituratze fasean, ingurugiro inpaktuaren azterketatxostenaren berrikuspenean, zein proiektuaren aur-kezpenean eta egiaztapenean. Hori guztia arautuadago. 1131/1988 Errege Dekretuan, ingurugiro inpak-tuaren ebaluazioari buruzkoan, edo 4/1989 Legean,Gune Naturalen Kontserbazioa eta Basa Flora etaFaunaren babesari buruzkoan besteak beste, herrita-rrok erabakietan eraginik izan dezakegula eta horrelaizan dadin behar adina informazio eta denboraz goza-tu behar dugula onartzen da. Hasiera batean, horrekguztiak prozesua luzatu eta zaildu egingo duela pent-sa badezakegu ere, epe luzera onuragarria izaten da;proiektua errazago eta bizkorrago mamituko baitaeta jendearen lankidetza izango baitu.

Jadanik ikusi dugunez, ibaiek pairatzen dituzten ingu-rugiro alorreko arazoek ez dute hurbileko inguruaneragiten soilik. Ibaiena, mundu mailako eragina duenarazoa da. Izan ere, gure planeta ekosistema erraldoiada, atal guztiak elkar loturik dituen ekosistema erral-doia, eta beraz, gu bizi garen ingurutik kilometro asko-tara dagoen ibai batean gertatzen denak, zuzenean edozeharka, eragina du guregan. Hori dela-eta, ibaien alde-

ko borrokan jorratu beharreko bide bat nazioartekolankidetza da: teknologia egokien elkar trukaketa, le-hortearen eta ibaiertzen deforestazioaren aurkakoborroka...Pobrezia ere, ingurugiroaren degradazioarenkausetako bat izaki, nazioarteko arazoa da.

Horrela, Garapenerako Laguntza Ofiziala eta BankuMundialak bultzatutako proiektuak, garapen eusko-rraren aldekoak izan daitezela aldarrikatu behar dugu.

Sarri askotan, ingurunea babesteak ohiz kanpoko gas-tuak eskatzen ditu, bai dirutan, bai denborari dago-kionez ere. Baina etorkizunera begira, gastu hori in-bertsioa besterik ez da. Ingurunea babestearen etabere egoera hobetzearen alde apustu egin ez izana,ekonomiari eta ekologiari dagokienez, gero eta gares-tiago ari gara ordaintzen, eta hau askotan gelditu daagerian; uholde eta lehorteetan sortzen diren kalteendimentsioa horren adibide garbia dugu.

Ingurugiro hezkuntzan dirua, esfortzua eta denborainbertitzea oso garrantzitsua da etorkizunera begira,behar-beharrezkoa baita herritarrak informatzea,kontzientziatzea eta jarrerak eta ohiturak aldatzea.Horretarako, gizarteko sektore guztiak aintzat hartubehar ditu ingurugiro hezkuntzak, gazteak, helduak,ikasleak, langileak, legegileak, enpresariak, ministro-ak... Hemengo IBAIALDE unitate didaktiko hauekurrats bat izan nahi dute bide horretan.



43

3


D.B.H.ko Lehen ZikloaUnitate Didaktikoa

IBAIAK, BIZI ITURRI

4243-Libro Ibai-SEC-1.-EUSK. 29/1/04 17:01 Página 45


IRAKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Kontzeptuen eskema................................................................................................................. 49

Unitate didaktikoaren helburuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Gertakariak, kontzeptuaketa printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Prozedurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Jarrerak, baloreak eta arauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Orientabide didaktikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Iharduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . . . 52

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Iharduerei buruzko iruzkinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

IKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64(Iharduera Programa)

A.

1

2

3

4

5

6

7

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

D.B.H.ko Lehen Zikloa

IBAIAK, BIZI ITURRI


Munduko ibaiak.

Planetako urkontinentalak.

Ur gezaren baliabidenaturalak eta hauenmugak.

Edangarritasuneaneragiten duten urarenezaugarri fisiko-kimikoak.

Ur kontinentaletakoekosistemak:• Ekologia eta

hidrologiarenikuspuntutik dutengarrantzia.

• Habitaten aniztasuna.• Erlazio trofikoak.• Biozenosia.

Mundu mailako erabileranagusiak.

Garai eta kulturadesberdinetan zeharurari eman zaizkionerabilera desberdinak.

Eraikuntza hidraulikoenbeharrak eta ondorioak.

Ur edangarria eta bizikalitatea.

Ibai paisajearen kulturbalioa.

Ibaien kutsadura; urarenkalitatean duen eragina.Ur edangarriarenbolumenarenbeherakada.

Baliabide naturalenhondamena; gehiegizkoustiapena eta paisajearensuntsipena.

Giza osasunaren gainekoinpaktua; kutsadura,toxikotasuna, etab.

Ur edangarriareneskuragarritasunarenaldetik daudendesberdintasunak etahonek dakartzanondorioak; arazoak,desberdintasunsozialak…

Hondamendi naturalakgertatzeko arriskuak.

Biodibertsitatearengalera.

Kutsadurakontrolatzeko etaaurreikusteko neurriak:• Ur kontinentalen

babesa.

• Erabileren araberakokaliatearen gainekoirizpideak: edangarribihurtzea (prozesuaketa teknologia).

Kontsumoaren etaaurrezpenaren gainekoebaluaketa.

Ingurugiro Hezkuntza:aurrezpena, elkartasunaeta konpromezua.

Legedia eta ingurugiropolitika.

Ur baliabideenkudeaketa eusgarria.

Garapenerakoelkarlana.

Ibaiertzeko basoareneta hezeguneenkontserbazioa.

49

A.1

I B A I A K , B I Z I I T U R R I

KO N T Z E P T U E N E S K E M A

ALDERDI NATURALAK ERABILERAK ETA INPLIKAZIOAK ARAZOAK IRTENBIDEAK

D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A



50 D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A

A.2 U N I TAT E D I DA K T I KOA R E N H E L B U RUA K

Gure helburuak ondokoak dira:

& Gizakiak historian zehar eta kultura ezberdine-tan, ibaiekin izan duen erlazioaren garrantziazohartaraztea eta bide batez, ikasleengan mundumailako arazoekiko interesa piztu eta mundukogainontzeko herrialdeekiko jarrera solidarioazuzpertzen laguntzea.

& Ibaia ekosistema gisa ulertzen laguntzea etaikasleak azterketa zientifikoetarako trebatzea,azterketa zientifikoetan ematen diren fase des-berdinak landuz: behaketa, informazioaren bila-keta, datuen alderaketa, espresio estatistiko etageografikoen ulermena eta ondorioak, besteakbeste.

& Uraren mundu mailako zikloan sakontzea, ur ge-zetan eta ura edangarri bihurtzeko prozesuetanzentratuz.

& Ikasleak jarrera kritikoa eta iritzi propioak ga-ratzera bultzatzea eta komunikazio modu des-berdinen (ahozkoaren, idatzizkoaren, plastikoa-ren…) erabileran trebatzea.

& Elkarrizketarako, iritzien garapenerako eta bes-teek esanak entzuteko jarrerak sustatzea, talde-an lan egiten ikasiz.

& Baliabide naturalen neurrizko erabilera bultza-tzea; ingurunea babesteko eta bizi kalitatearenaldeko neurriak hartzea: ura aurrezteko etaproduktu kutsatzaileen ordezkoak erabiltzekokonpromezua hartzea, besteak beste.

GERTAKARIAK, KONTZEPTUAK ETAPRINTZIPIOAK

& Ibaia ekosistema gisa.& Uraren zikloa mundu mailan.& Gizakia eta ibaien arteko erlazioa historian ze-

har eta kultura desberdinetan.& Ibaia: ur hornikuntzarako baliabidea.& Ura kutsatzeko moduak: ekintzak eta produk-

tuak. Kutsadurarik eragiten ez duten irtenbide-ak eta neurrizko kontsumoa.

PROZEDURAK

& Prozedura zientifiko-esperimentala: behaketa,informazioaren bilaketa, hipotesien garapena,datuen alderaketa...

& Neurketa eta formulazio estatistiko eta geogra-fikoen ulermena.

& Talde lana.

& Ondorio eta iritzi propioen garapena ikerketaeta esperimentuen amaiera gisa.

& Komunikazio modu desberdinak: ahozkoa, ida-tzizkoa, plastikoa, musika bidezkoa…

JARRERAK, BALOREAK ETA ARAUAK

& Gure elkarteko zein nazioarteko arazoekiko in-teresa eta kezka.

& Elkarrizketarako jarrera: argudioak emanez etagainontzekoek esaten dutena entzunez.

& Talde lanaren eta kolaborazioaren balorazioa.& Aktiboki parte hartzea bai elkarte mailako zein

nazioarteko arazoetan.& Baliabide naturalen balorazioa.& Neurrizko kontsumoa eta etorkizunerako au-

rreikuspena.

A.3 E D U K I A K



O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K

51D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A

A.4

Atal honetan Derrigorrezko Bigarren HezkuntzakoLehen Zikloari zuzendutako unitateari buruzkoorientazio orokorrak ematen dira. Hala ere, aurrera-go, iharduera bakoitzari buruzko iruzkinetan, xeheta-sun gehiago ematen dira. Guztiak baliagarriak izangozaizkizuelakoan gaude.

Iharduerak lantzen joan ahala, ikasleek beraien lana ga-ratuko dute.Hemen aurkezten dizkizuegun iharduerakelkar erlazionaturik daude eta hauen aurkezpen orde-nak badu bere zergatia; ihardueretan aurrera egitendugun heinean, gero eta gehiago sakontzen da gaia.Prozesuan zehar erlazio honetaz jabetuko dira ikasle-ak, aurretik burututako iharduerak behin eta berriz ai-patuko baitira. Dena dela, eta programan aurrera eginahala, iharduerak elkar erlazionatzeko aukera berriaksortuko zaizkizue, ikasleei, ikasten ari diren guztia el-kar erlazionaturik dagoela ulertzen lagunduz.

Edozein ikasketa prozesurako, aukeratutako ikasketametodoak garrantzi handia du. Guri dagokigunez,iharduera guztiak eta bereziki 4. Iharduera, “Ibairaegingo den irteera”, jolas giroan garatzeko pentsa-turik daude. Horrexegatik, giro hori mantentzearengarrantzia azpimarratu nahi dugu.

Irakasleon eginkizuna garrantzi handikoa da, ikasleakmotibatu, antolatu eta animatu egin behar baitituzue.Bestalde, elkarrizketan, eztabaidetan eta simulazio jo-koetan, parte hartu beharko duzue, ikasleak hitz egi-tera, beraien iritziak ematera, eta gaiak elkarerlazionatzera eta, aldi berean, eguneroko bizimodua-rekin erlazionatzera bultzatuz.

Iharduerak aldez aurretik prestatzeak ere berebizikogarrantzia du. Iharduera bakoitzari buruzko azalpene-tan beharrezko materialen zerrenda agertzen da. Be-har duguna bibliografia bada, aldez aurretik biltzen jo-atea gomendatzen dizuegu; zenbat eta informazio

gehiago eta anitzagoa bildu, askoz hobe. Kasu hauetanikastetxeko, auzoko edota herriko liburutegira jo de-zakezue.Beste batzuetan, iharduera ahalik eta egokiengaratzeko, ikasleak eta ikasgela (espazioa, altzariak…)nola antolatuko ditugun pentsatu beharko dugu;“Beste urtegi bat eraiki ala ura aurreztu?” ize-neko simulazio jokoaren eta taldeka burutu behar di-ren ihardueren (“Munduko ibaietan zehar nabi-gatzen” izeneko iharduera adibidez) kasua da hau.

Esan dugunez, gure jarrera ikasketa metodo aktiboakerabiltzearen aldekoa da. Esperimentazioaren bidez,adin honetako ikasleen (12-14 urtekoak) arreta gure-ganatuko dugu eta azterketa zientifikoetan jarraitzendiren prozedurekin (behaketa, hipotesien garapena,datuen alderaketa, indukzioa, ondorioak…) harrema-netan jarriko ditugu ikasleak. Baina prozedura esperi-mentala, neurketak eta kalkuluak zehaztazun handie-naz burutu diren kasuetan ere, ez dute askorakobalio, ondoren ez bada horren guztiaren esanahiareneta eguneroko bizitzarekin zein inguru hurbilarekinduen erlazioaren inguruan hausnartzen. Esperimen-tuak burutzeko orduan erakusten dugun zehaztasunabaino, garrantzitsuagoa da horri guztiari buruz haus-nartu eta ondorioak ateratzea.

Ikasleok aktiboki parte hartu behar duzue ihardueraguztietan baita interesgarriak deritzozuen lekuetaraegiten dituzuen irteeretan ere. Ura edangarri bihurt-zen duen plantaren bat bisitatuko bazenute adibidez(6. iharduera, “Edaten dugun ura”), ikasle bakoi-tzak, planta horren funtzionamenduari buruzko nor-beraren eskema eramatea iradokitzen dizuegu.Horrela, beraien eskema eta funtzionamendua alde-ratuko dituzte bisitan zehar. Bestetik, zera gomenda-tzen dizuegu: bisita egun hori aurrerago egingo dutenlanari buruzko azalpenak emateko eta lan hori aurre-ra eramateko beharko duten informazioa jasotzekoaprobetxatzea.


IHARDUEREN ZERRENDA CURRICULUMAREKIKO LOTURA

Natur Gizarte Gorputz Plas- Hizkun- Mate- Musi- Tekno-Zien- Zien- Hezkun- tika tza-Lite- matikak ka logiatziak tziak tza ratura

1.—Lamiaren zalantzak X X X

2.—Zer dio prentsak? X X X X

3.—a. Planetako ur geza. X X Xb. Erabiltzen dugun ura. X X

4.—Urak eraman zuena. X X X X

5.—Ibaiko bizia. X X X

6.—Edaten dugun ura. X X X

7.—a. Munduko ibaietan zehar nabigatzen. X X X X

b. Ura izeneko altxorra. X X

8.—Beste urtegi bat eraiki ala uraaurreztu? X X X

9.— Ibaiari buruzko gure dekalogoa. X X X X X X


52 D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A

A.5 I H A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A



53D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A

A.6E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

Gainontzeko unitate didaktikoetan bezala, Derrigorrez-ko Bigarren Hezkuntzako Lehen Ziklorako prestatutako-an ere, iharduerak lau ataletan sailkatzen dira: ALDEZAURRETIKO IDEIAK ETA MOTIBAZIOA, ULERMENA,KONTZIENTZIAZIOA eta PARTEHARTZEA, SINTESIAETA KOMUNIKAZIOA.Lehenengo ataleko ihardueren bidez, ikasleen MOTIBA-ZIOA eta dagokigun gaiari buruz dituzten ALDEZ AU-RRETIKO IDEIAK gainontzekoei azaltzea bilatzen da.Horrela, hasierako ebaluaziotzat erabiliko ditugu etaiharduerak nola bideratu erakutsiko digute. Unitate di-daktikoarekin amaitzean iharduera hauetara itzul gaitez-ke berriz ere, kontzeptu, prozedura eta jarrerei dagokie-nez egin dituzten aurrerapenak, eta hasiera bateanzituzten zalantzak argitu ote dituzten egiaztatzeko.ULERMENA ETA KONTZIENTZIAZIOA jorratzen di-tuzten ihardueren kasuan, ebaluazioak jarraia izan behardu. Unitatean zehar, talde txikitan lan egingo da batzue-tan. Kasu hauetan, prozesua ikuskatu beharko dugu etabatez ere, ondoko aspektu hauei erreparatu:

& Partaidetza: taldekide guztiek maila berean parte har-tu duten, ala beti pertsona berberek hitz egiten duten.

& Lan banaketa.& Beraien artean izandako elkarrizketak, eztabaidak eta

adostasunera heltzeko saioak.& Sormen lanen originaltasuna eta lanak besteen aurre-

an azaltzeko modua.

Bakarkako lanak zein talde lanak guztien aurrean azaltze-ak, ikasleengan hainbat balore errotzeko balio du; beste-ei entzuteko gai izatearena eta errespetuarena, adib.Beste batzuetan, talde handitan edo talde bakar batean(ikasle guztiak elkarrekin) lan egingo dugu: kasu haueta-rako, argi izan behar dugu xede nagusia ikasle guztienpartaidetza eta inplikazioa lortzea dela, nahiz eta horilortzeko, batzuetan ez dugun izango nahi bezain azkaraurrera egiterik edo gaian nahi bezain beste sakontzerik.Burutu diren ihardueren artean ikasleek ezarritako lotu-rak, eta beraz, ihardueretan azaltzen diren gaien arteko-ak ere ebalua ditzakezue. Iharduerak eta gaiak elkar erla-zionatzen saiatzen badira, ibaietan eta ingurugiroanorokorrean eragiten duen guztiaren gaineko ikuspegi za-balagoa izango dute ikasleek.Ihardueraren ardatza eztabaida den kasuetan, ondokoakebalua ditzakezue:& Iritzi desberdinak egon ote diren.& Iritziak defendatzeko eman dituzten argudioak.& Besteek esanak entzun eta errespetatu ote dituz-

ten ala ostera, maiz denek aldi berean hitz egin ote du-ten.

& Jorratu diren gaien aniztasuna.& Partehartze maila: berberek hitz egiten dute beti?

8. iharduerarako eztabaida aldez aurretik prestatu beharda. Horrexegatik, irakasleak ziurtatu beharko du ikasleekprentsan azaldutako berriak ulertu dituztela eta taldetxikitan lan egiteko prozesua ongi antolatuta dagoela.PARTEHARTZEA, SINTESIA ETA KOMUNIKAZIOAataleko iharduera azken ebaluaziorako tresna egokia da.Ikasleek unitate didaktikoan zehar bereganatutakoa de-kalogoan eta etxean aplikatzeko prestatutako aholkuekologikoetan isladatuta geldituko da. Lagungarri izan da-kiguke dekalogoa eta aholkuak unitatearen helburu na-gusiekin eta kontzeptuen eskemarekin alderatzea, horre-la jakin ahal izango baitugu zeri egin dioten ikasleekjaramon eta zer geratu den argi.Azken iharduera honi dagokionez ondokoei erreparadiezaiekegu:& Komunikatzeko gogoa: ikasitakoa besteei azaltze-

ko zenbat modu bururatu zaizkie?& Beraien asmoak aurrera eramatea lortu ote duten: ja-

rri al dira harremanetan beraien lana ezagutzera ema-ten lagun diezaiekeen jendearekin? Bilatu al dituztehorretarako bitartekoak? Antolatu al dira?

& Beraien dekalogoa eta etxerako aholkuak, ikastetxeanzein etxean praktikara eramaten ote dituzten. Horikontrolatzeko moduren bat aurkitu beharko genukeeta denbora pixka bat igaro ondoren (hilabete bat edobi) berriz ebaluatuko genuke.

Bestalde, ebaluatzea ez da irakasleari soilik dagokionlana. Izan ere, unitate didaktikoa amaitzean, ikasleek be-raien lana ebaluatuko dute. Ondoko galdera hauei erant-zunez ebalua dezakete beraien lana: gaiarekiko interesikazaldu al dugu? ibaiaren aldeko ekimenak aurrera erama-teko konpromezua hartu al dugu? Ibaiei buruz aritu ga-ren denbora honetan, zerbait ikasi al dugu? Atseginez bu-rutu al ditugu iharduerak?Ikasleek beraien burua ebaluatzeko modurik egokienametodologia aktiboren bat erabiltzea denez, ebaluaketajolas gisa planteatzen badiezue arrakasta handiagoa izan-go duzue.Aukeretako bat hauxe izan daiteke: galdera ba-koitzeko diana bat marraz dezakezue. Ikasle bakoitzakgaldera bakoitzari puntuak emanez erantzun beharko du,puntuazioa dagokion dianan jarriz. Zenbat eta erdialdetikgertuago, erantzuna positiboagoa izango da eta alderant-ziz, zenbat eta urrunago negatiboagoa. Horrela, ikasleenartean nagusitzen den iritziari buruzko ezagupen azkarraizango dugu.Azkenik, ebaluazioen helburua hurrengo baterako lagun-garri izatea da; ziklo berean baina ikasle desberdinekinlan egiteko eta ikasle berberekin ziklo desberdinean lanegiteko balioko dizue. Ebaluazioa, ikerketarako eta hobe-kuntzarako tresna erabilgarria da hezkuntzaren alorrean.Garrantzitsua da ebaluaketa egiten denbora ematea etahurrengo baterako, emaitzak kontuan izatea.



54

ALDEZ AURRETIKO IDEIAK

A.7 I H A R D U E R E I B U RU Z KO I RU Z K I N A K

LAMIAREN ZALANTZAK

Helburuak

• Unitatea lantzen hasi aurretik ikasle-ek gai honi buruz dituzten ezagupe-nen berri izatea.

• Ikasleak motibatzea datozen ihar-duerak aurrera eramateko.

Garapena

Talde handitan aurrera eramateko prestatuta-ko iharduera da. Ikasleetako batek beste guz-tiei Lamiak bidalitako eskutitza irakurriko die.Ondoren, galdera hauek egingo dizkiegu ikas-leei:— Zein dira Lamiaren zalantzak?— Zer egin dezakegu zalantza horiek argitze-

ko?

Lamiaren zalantzak ondokoak dira:— Edangarria al da ibaiko ura?— Zertan bereizten dira ibaiko ura eta etxe-ko iturrietara heltzen den ura?— Zenbat ur kontsumitzen du gizakiak egune-an zehar?— Munduko eskualde guztietako jendeak es-kura al dezake ur edangarria? Azken gai honidagokionez, zer desberdintasun daude mundu-ko eskualdeen artean?

Lamiaren zalantzak argitzeko informazioa nonbilatu eta azterketa nola planteatu erabaki be-harko duzue. Utz ezazue ardura hori ikasleenesku. Lamiak, bere aldetik, prentsan bilatzeaproposatu digu. Irakasleak Lamiaren aholkuajarraitzera eta gure ur kontsumoari buruzkohausnarketa egitera bultzatuko ditu ikasleak.

Materiala

Lamiaren eskutitza (ikaslearen fitxa: 64. orrial-dea).

1. iha

rdue

ra




I H A R D U E R E I B U RU Z KO I RU Z K I N A K

55

A.7


2. ih

ardu

era ZER DIO PRENTSAK?

Helburuak

• Ibaien eta oro har, ur kontinentalengaineko arazoekiko interesa piztea.

• Ur kontinentalekin (ur gezekin) er-lazionatutako alderdi guztiak ezagut-zera ematea: ekologikoak, ekonomi-koak, gizarte mailakoak...

• Ur kontinentalei buruz dakiguna etagai honi buruz ditugun zalantzakbesteei azaltzea.

Garapena

1. Lehenik eta behin, aldez aurretik bildu di-tuzten berriak irakurriko dituzte. Ikasle ba-koitzak berri horietako batzuk irakurrikoditu soilik. Behin irakurri ondoren, berri ho-rien arteko gai amankomuna aurkitu behar-ko dute. Gai hau, jakina, ur edangarria da.

2. Bikoteka, eta zuen laguntzaz, gai honi lotuta-ko berri gehiago aurkitzen saiatuko dira al-dez aurretik bildutako prentsako berrien ar-tean. Egokia litzateke, bikote bakoitzak berribat aukeratu eta laburbiltzea, honela gaia sa-konago landuko baitute.

3. Hurrengo pausoa talde handian lan egiteada. Bikote bakoitzak, egin duen laburpenairakurriko die gainontzeko ikasleei eta guz-tien artean, berri horretan jorratutako gainagusiak zehazten saiatuko gara. Gaiak arbe-lean idatziko ditugu.

Behin gaiak arbelean idatzi ondoren,elkarrekinerlazionatutako lau ataletan sailkatuko ditugu.

UR KONTINENTALAK

Ikasleen artean eztabaida eta elkarrizketa onasortzea litzateke interesgarriena, guztion arte-an adostasunera iritsi eta taula osatzen joanahal izateko.Behin taula bete ondoren, lau atalen artean da-goen erlazioa ikasleei agerian jartzen saiatukogara. Hau da, ur kontinentalak kontserbatzekoeta egokiro erabiltzen jakiteko, hauen ezauga-rri naturalak ezagutzea garrantzitsua dela azal-du behar diegu. Era berean erabilerek arazoakeragin ditzaketela eta arazo hauei konponbide-ak aurkitu behar zaizkiela adierazi behar diegu.

4) Azkenik, eta oraingoan bakarka, ihardueranzehar izan dituzten zalantzen nahiz sakonagoaztertzea gustatuko litzaiekeen gaien zerrendaprestatuko dute.

Materiala

Egunkari desberdinak.Aldizkari desberdinak, ingurugiroan espeziali-zatutakoak barne.Arbela edo taula.Ikaslearen fitxak: 65-66. orr.

Orientabide didaktikoak

Ikasleei berriak bilatzen laguntzeko orduan,beraien arreta ziklo honetan lantzen den gainagusira, hau da, ur edangarriaren gaira bide-ratzen saiatuko gara.


Ezaugarri Zertarako Erabilera Irtenbidenaturalak erabiltzen horiekin posibleak

ditugu? erlazionatutakoarazoak




56

3. ih

ardu

era

2. ih

ardu

era

A) PLANETAKO URGEZA

B) ERABILTZEN DUGUNURA

Helburuak

• Planeta mailako uraren banaketariburuzko oinarrizko ezagupenak ja-sotzea.

• Giza kontsumorako ur hornikuntza-ri dagokionez, ibaiek duten garran-tziaz ohartaraztea.

• Etxeko erabileretarako egunero era-biltzen dugun ur kopuruaz hausnar-tzea.

Garapena

Iharduera hau bi ataletan banatu dugu:

A) Planetako ur gezaIkasle bakoitzak bakarka bete beharko duemango zaion fitxa (denek fitxa berdina izangodute). Fitxa horretan planeta mailako ur bana-ketaren adierazpen grafiko bat agertzen da.Ikasleek kalkulu matematiko batzuk burutubeharko dituzte eta aldi berean, grafikoa uler-tzen saiatuko dira.

B) Erabiltzen dugun uraAtal honi dagokionez, ikasle bakoitzak bereetxean kontsumitu duen uraren azken ordai-nagiria eramango du ikasgelara. Agiri horretazbaliatuz hainbat kalkulu egingo dituzte; etxekobizilagun bakoitzak kontsumitzen duen urarenbatezbestekoa eta ikasle guztiek gastatzen du-tenaren batazbestekoa kalkulatu beharko dutebesteak beste.Aipatu dugun fitxan, herrialde industrializatue-tan etxean erabiltzen den ur kopuruaren ba-tezbestekoa eta zertan erabiltzen den adieraz-ten duen grafikoa ere azaltzen da. Horrez gain,ur edangarriaren kontsumoari dagokionez,zenbait herrialderen egoera azaltzen duen tau-la dago. Ikasleek, datu horien inguruan haus-nartu beharko dute eta ondoren guztien arte-an eztabaidatu.

Materiala

Ur edangarriaren ordainagiriakIkaslearen fitxak: 67-70. orr.

Orientabideak

“A” iharduera burutu ahal izateko, balitekeuraren zikloa berrikusi behar izatea. Hori ho-rrela bada, gai horrekin lotutako eta aldez au-rretik landutako ihardueraren bat errepika de-zakezue.

Ebaluazioa

Ebaluazioaren alderdi nagusiak finkatu ditugunarren, iharduera honen bukaeran ondokoeiere errepara geniezaieke:• Arbelean idatzi ditugun gaien kopurua.• Gai horien artean finkatu ditugun erlazio ko-purua.

• Zenbateraino inplikatu diren eta parte hartuduten elkarrizketan.• Ikasleek egin dituzten galderen kopurua etakonplexutasuna eta ihardueran zehar interesa-tu zaizkien eta bukaeran zerrenda batean jasodituzten gaiak.







57

A.7

4. ih

ardu

era URAK ERAMAN ZUENA

Helburuak:

• Ibaira egingo den irteeraz gozatzeaeta aldi berean, ibaiaren tarte des-berdinetan urak duen kalitateari bu-ruzko informazioa jasotzea eta pai-sajea interpretatzea.

Garapena:

Informazioa jaso eta Lamiaren zalantzak argi-tzeko asmoz, ibaira irteera bat egitea proposa-tuko diezue ikasleei.Iharduerak lau fase ditu:

A) Irteera aurreko fasea:Ikasleek 4-6 pertsonako taldetan banatu, be-raien lana planifikatu eta materiala prestatukodute.

B) Irteera:Taldeka, Ibaiko uraren gardentasuna neurtueta paisajearen eta ingurugiroaren kalitateariburuzko azterketa egingo dute. Horrez gain, urlaginak jasoko dituzte, azterketa laborategianjarraitu ahal izateko.Egokiena ibai tarte desberdinak aukeratzea li-tzateke eta talde bakoitzak ibai tarte bat az-tertzea. Horrela, ondorioak aberatsagoak lira-teke.

C) Laborategia:Berriz ere taldeka, uretan dauden partikula so-lidoak behatu eta uraren azidotasuna eta ni-trato zein nitritoen kontzentrazioa neurtukodituzte. Azkenik, beraien emaitzak, EspainiakoElikadura Kodeak giza kontsumorako aholkat-zen dituen balioen taularekin alderatuko dituz-te.

D) Emaitzak eta gogoetaBehaketetan oinarrituz, lan talde bakoitzak on-dorioak aterako ditu eta ondoren, ikasle guz-tiek bi gai hauen inguruan eztabaidatuko dute:

• Ibaiko uraren egoera eta kalitatea, analisienarabera. Ur hau zuzenean edateak ekarrikolituzkeen ondorioak eta zein diren ura egoe-ra horretan (ona edo txarrean) egotearenarrazoiak: erabilera industrialak, isuriak, ne-kazaritza iharduerak, zaborrak…

• Ibai ekosistemaren kontserbazio egoera.Tal-de bakoitzak emandako puntuazioak eta ate-ra dituen ondorioak alderatuko ditugu.

Gai horretan sakondu nahi izanez gero, DBH-ko Bigarren Ziklorako prestatutako unitate di-daktikoan behaketa interesgarri batzuk (kutsa-durari, ibaiertzeko landarediari, disolbatutakooxigenoari eta abarri buruzkoak) burutzekoprozesuen zehaztasunak aurkituko dituzue.

Materiala

Ontziak, ur laginak jasotzeko.Laginak bereizteko txartelak.Termometroa.pHaren paper adierazlea.Nitrato eta nitritoen paper adierazlea.Paper iragazlea.Secchi diskoa; margotu lata baten tapa zurizeta beltzez.Tapa hori eta korda bat erabiliz fa-brikatuko dugu Secchi diskoa.Korda bat.Korda batez lotutako ontzia (ibai erdialdetikura jasotzeko).Ikaslearen fitxak: 71-76 orr.Adierazleak (pH, nitritoak, termometroa…)animaliak saltzen dituzten dendatan (akuarioe-tarako erabiltzen den materiala da) edo far-mazietan lor ditzakezue.

ULERMENA





58

5. ih

ardu

era IBAIKO BIZIA

Helburuak

• Katea trofikoaren kontzeptua ulert-zea, oreka eta egokitzapena bezala-ko kontzeptuekin erlazionatuz.

• Ibaiko bizidunengan eragina dutenfaktoreak ezagutzea.

Garapena

Fitxako adierazpenak jarraitu behar dira. Ihar-duera bakarka zein taldeka burutu daiteke,ikasleek galderak erantzuten dituzten heineanguztien artean komentatuz.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 77-82. orr.Ibaiko ur garbia.Kristalezko ontzi handi bat.Lupa.Testuliburuak eta liburu espezializatuak; landa-rediari buruzkoak, faunari buruzkoak, ibai eko-sistemei buruzkoak…

Orientabideak

Ikasleek bibliografiaren laguntza beharko dutekatea trofikoaren adibideak garatzeko.

Algen hazkuntzaren behaketa aurrera erama-teko irteera egunean ibaitik hartu genuen uraerabiliko dugu. Eguzki argiaren falta edo bestearrazoiren bat dela-eta, baliteke algarik ez haz-tea. Horrez gain, landareen hazkuntzarakoeguzkiak duen garrantziaz ohartuko dira ikas-leak.

ULERMENA

4. ih

ardu

era Orientabide didaktikoak

Bosgarren iharduerarako ibaiko uraren laginbat behar dugu. Kontuan izan lagina baldintzaonetan egotea komeni dela, bertan algak kulti-batuko baititugu.

Analisiak ahalik eta zuzenen egitea garrantzi-tsua bada ere, are gehiago da pHak, tenperatu-rak, nitratoek eta abarrek uraren kalitateare-

kin duten zerikusia ulertzea eta ibaiak kont-serbatzearen garrantziaz eta, osasunerakoarriskuak saihesteko, giza kontsumorako uredangarria izatearen beharraz hausnartzea.

Eguraldia eta ibaiko baldintzak onak balira,ibaiez gozatzen dugun heinean ingurunearekinarduraz jokatzen irakasteko aprobetxa deza-kezue irteera eguna.

ULERMENA





59

A.7

6. ih

ardu

era EDATEN DUGUN URA

Helburuak

• Edaten dugun ura edangarria izateakgure osasunerako duen garrantziazohartaraztea.

• Ura edangarri bihurtzeko prozesuaulertzea eta prozesu hori martxanjartzeak duen kostu ekonomiko,energetiko eta administratiboarenberri ematea.

Garapena

Lehenengo atala bakarka landuko dute. Den-bora nahikoa izan behar dute informazioa jasoeta eskatzen zaien grafikoa egin ahal izateko.Behin grafikoak egin ondoren, guztion arteanaztertuko dira emaitzak. Galde iezaiezue ikas-leei nola moldatu diren informazioa jasotzeko.Bestalde, ziurta ezazu prozesu fisiko eta kimi-koak ongi bereizten dituztela.

Iharduera hori osatzeko modurik egokiena,ura edangarri bihurtzen duen planta bat bisi-tatzea litzateke. Orain da horretarako mo-menturik aproposena, ura edangarri bihurtze-ko prozesua ulertu eta talde lanean hasiaurrekoa, alegia. Hau da, bigarren atala lantzenhasi aurretik komeni da araztegia bisitatzea.

Bigarren atala burutzeko 4 edo 5 pertsonakotaldeak osatu behar dira. Talde bakoitzak, es-kualdeko ur hornikuntzarako sistema irudika-tu behar du mapa batean. Lan horretarakozuen laguntza beharko dute; informazioa nonjaso dezaketen (udaletxean, araztegietan, libu-rutegietan, etab.) azaldu beharko diezue.

Taldeka jarraituz, prozesu horrek osasunerakoduen garrantziaz eta bere kostu ekonomikoazhausnartutakoa idatziz aurkeztuko dute.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 83-87. orrialdeak.Ur botiletako etiketak.Kartulinak.Arkatzak, margoak, erregelak…


Ura edangarri bihurtzen duen planta bat bisi-tatuz gero, ikasleek beraien plantaren funtzio-namenduari buruzko eskema eramatea propo-satzen dugu, gero biak alderatu ahal izateko.

Beste gomendio bat ere egingo dugu: bisitahori aprobetxatzea gero egin behar duten lanahobeto burutu ahal izateko, hau da, lan horiegiteko beharko duten informazio baliagarrialortzeko.

ULERMENA





60

7. ih

ardu

era A) MUNDUKO IBAIETAN

ZEHAR NABIGATZENB) URA IZENEKO

ALTXORRA

Helburuak

• Giza historia, garai eta kultura guz-tietan, urari eta ibaiei lotuta egondela ohartaraztea.

• Ur edangarria eskuragarri ez izateaarazo larria dela ulertaraztea.

Garapena

A) Munduko ibaietan zehar nabigatzen

Iharduera honek bi atal ditu. Lehenengo atala“bidaia” bat egitean datza, eta ikasleak motiba-tuta egonez gero, aukera zabalak dituen jokoada. 4-6 pertsonako talde bakoitzak ibai bat au-keratuko du, ibai horretan zehar bidaiatzeko.Ikasleen fitxan interes handikoak diren konti-nente desberdinetako hainbat ibai agertzendira. Ibai bakoitzaren bidean aurki daitezkeengauzei buruzko pista batzuk ere ematen dira.Azterketa txiki hau burutzeko, landu behar di-tuzten gaien zerrenda emango zaie orientabi-de modura. Gaiok ondokoak dira:• Kokapen geografikoa.• Elementu geografiko garrantzitsuak.• Ibaiak zeharkatzen dituen herrialdeak.• Ibaiak kulturarekin, erlijioarekin, kontakizu-

nekin, gertaera historikoren batekin eta aba-rrekin dituen erlazioak.

• Ibai bazterretako nekazaritza.• Ingurugiroaren egoera.• Garrantzi ekonomikoa.• Beraiek interesgarri deritzeten bestelako da-

tuak.

Beraien azterketa guztien aurrean azaltzeko,komunikazio modu desberdinak erabiltzeraanimatuko ditugu: kartelak, ahozko azalpena,antzerkia, komikiak, bideoak…

B) Ura izeneko altxorra

Guk ere beste herrialde batzuetan zehar bi-daiatu dugu. Iharduera honetan guk egin dugunbidaiari buruzko gogoeta egitea eskatuko die-gu ikasleei. Bakarka egin dezakete eta gero,erantzunak guztien artean komentatu.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 88-91. orr.Atlasa.Historiari, geografiari eta abarri buruzko libu-ruak.Mapak.Aukeran (beraiek egindako azterketa azaltze-ko erabil dezaketen materiala): kartulinak,margoak, bideoa, mozorroak.


Oso garrantzitsua da nazioarteko laguntza zerden ongi azaltzea ikasleei, hau da, garbi uzteanazioarteko benetako laguntzak ez duela zeri-kusirik limosnarekin, paternalismoarekin edolaguntza interesatuarekin.

KONTZIENTZIAZIOA





61

A.7

8. ih

ardu

era BESTE URTEGI BAT

ERAIKI ALA URAAURREZTU?

Helburuak:

• Urarekin zerikusirik duten herrila-nak aurrera eramateak dakartzanondorio positibo eta negatiboen ba-lorazioa egitea.

• Aurretik burututako ihardueretanjasotako ezagupenak bereganatzea,erlazionatzea eta haietaz baliatzea.

• Jarrera kritikoa lantzea, batez erekomunikabideei dagokienez.

Garapena:

Iharduera hau bi ataletan banatzen da, bakoi-tzaren iraupena ordubete ingurukoa izanik.Iharduerari hasiera emateko, eraikitzekotan di-ren urtegi berri bati buruz bi egunkaritan ager-tutako berriak irakurriko dituzte ikasleek.Tal-de txikitan lan egingo da eta bi aukera izangodituzte: urtegia eraikitzearen aldeko jarreraazaltzea ala kontrakoa.

Lehenengo saioa:Egunkarietatik jasotako bi berriak irakurrikodituzte eta hainbat galderari erantzunez, be-rriak aztertuko dituzte. Honen helburua bi-koitza da:& Berria eta bere garapena ezagutzea.

• Berria irakurri eta azpimarratzea.• Artikulua aztertzea:

— Zenbat zatitan banatzen den.— Izenburuak zer iradokitzen duen.— Zein diren zatirik garrantzitsuenak.

& Gai nagusiak aurkitzea eta ikertzea.• Berriaren arabera, nolakoa da harana?

• Zein dira urtegiaren eraikuntzaren ezau-garriak?

• Zein dira urtegiaren aldeko edo kontrakoargudioak?

Aurrerago egingo den eztabaidan gure jarreradefendatu ahal izateko datuak bilatuko ditugusaio honetan.

Bigarren saioa& Talde bakoitzak berriari buruzko galderei

erantzungo die, erantzunak arrazoituz.& Taldeen arteko eztabaida. Lehenik eta

behin, talde bakoitzak bere aldetik erantzundituen galdera bi komentatuko ditugu.• Nolakoa da Pagazuriko harana?• Zein dira eraikitzekotan diren urtegiak

izango dituen ezaugarriak?

Behin hori egin ondoren, eztabaida hasiko da.Horretarako, aldez aurretik erantzun dituztengalderez baliatuko gara.

“Kontrol” gisa arituko den talderen bat (zen-bait ikaslez osatua) ere egon liteke. Honek, ez-tabaida gidatuko luke aldez aurretik prestatu-tako galderen edo laburpenen bidez. Lanhorren ardura irakasleak ere hartu lezake.

Ondorioak (hirugarren saioa eska dezakete)Bi aukera daude:Lehenengoa:& Talde bakoitzak bi artikuluak irakurtzea eta

lehenengo saioan aztertzea.& Bigarren saioan bi taldeak talde txikiagotan

banatzea.

Bigarrena:& Talde bakoitzak artikulu bakar batekin lan

egitea bi saioetan eta bukaeran beste talde-en artikulua irakurtzea.

Gure proposamena:& Ikasleak bi taldetan banatzea (urtegiaren al-

dekoak eta kontrakoak) eta hauek, aldi be-rean, 3-4 pertsonako taldetxoetan banatzea.

KONTZIENTZIAZIOA





62

KONTZIENTZIAZIOA

8. ih

ardu

era & Talde bakoitzak artikulu bakarra landuko du

bi saioetan zehar.Amaieran, talde bakoitzakbeste artikulua irakurriko du.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 92-96. orrialdeak.

INFORMAZIO OSAGARRIA

Itoitzeko urtegia• Urtegia eraikitzearen kostu ekonomikoa:

16.400 milioi pezeta• Langile kopurua: 306 pertsona.• Urtegiaren edukiera: 418 Hm3.• Esako urtegiaren antzeko ezaugarriak.• Presaren (hormaren) altuera: 122 m (gaina-

zaletik gora 110 m).• 50 pertsonatik gora beste leku batera bizi-

tzera joan beharrean aurkitzen dira.• Eguneko 4.200 m3 hormigoi erabili dira urte-

giaren eraikuntza lanetan.• Erreserba naturalak direla-eta, 500 m babes-

tuta daude.• 556 milioi pezetako gastua inpaktuak zuzen-

tzen.• Hegaztien babeserako hainbat gune daude

bertan.• Uraren banaketa: % 80 ureztapenerako.• 58.000 Ha urezta ditzake.• Nafarroako Ubidea: 45 m3/s• Urtegiaren azalera 1.144,8 Ha-koa da.• Lurrak erostera 3.900 milioi pezeta bideratu

dira.• 10 km-ko luzera du.

Beste urtegi batzukALTUBE: 137 Ha urak estalita; 24 Hm3ko edu-

kiera du.Presaren altuera: 71m.

AIARA: 90 Ha urak estalita; 20 Hm3ko edukie-ra du.Presaren altuera: 75 m.

RIAÑO:• Urtegia eraiki aurretik herrian 1.100 pertso-

na bizi baziren ere, gaur egun 320 bizi dirasoilik.

• Hostalaritzaren negozioa udako turistarenbatera edo bestera mugatzen da.

• Kirol portua ez da bideragarria.• Ureztapenerako ur hornikuntza zentral elek-

trikoek kontrolatzen dute, beraien interesenarabera.

URTEGIETAKO URAREN ERABILE-RAK

Kontuan izan behar da urtegietan pilatutakouraren parte bat lurrindu egiten dela. Gai-nontzekoaren banaketa ondokoa da:

—% 12 giza kontsumorako.—% 4 industriarako.—% 84 ureztapenerako.





63

PARTEHARTZEA, SINTESIA ETA KOMUNIKAZIOA

A.7

9. ih

ardu

era IBAIARI BURUZKO GURE

DEKALOGOA

Helburuak

• Egunero erabiltzen ditugun eta urakutsatzen duten produktuen ordezerabil ditzakegun beste batzuk eza-gutzea.

• Ikasleek unitate didaktikoan zeharbereganatu dituzten ezagupenakebaluatzea.

• Uraren eta gainontzeko baliabidenaturalen neurrizko kontsumoabultzatzea.

• Ikasleak ibaien aldeko ekimenetanparte hartzera bultzatzea.

Garapena:

Lehenengo iharduera uraren aurrezpenarekineta egunero erabiltzen ditugun produktu toxi-koen ordez erabil ditzakegunekin erlazionatu-ta dago. Ikasle bakoitzak bere aldetik eran-tzungo ditu galderak eta gero, nork (nortzuek)lortu dituen puntu gehiago begiratuko duzue(erantzun zuzen bakoitzeko puntu bat). He-men dituzue erantzun zuzenak.

1.- b 5.- a 9.- a 13.- b 17.- E 21.- G2.- c 6.- d 10.- c 14.- G 18.- E 22.- G3.- c 7.- b 11.- d 15.- E 19.- G 23.- E4.- d 8.- b 12.- b 16.- G 20.- E

Ikasten dugun bitartean une atsegina igarotzeada jolas honen helburua.

Ondoren talde txikitan banatuko dira, 4-6ikasleko taldeetan. Taldeen erdiek dekalogoaprestatuko dute eta beste erdiek, etxeetanpraktikan jar daitezkeen uraren aurrezpenari

eta ura ez kutsatzeko moduei buruzko ahol-kuak prestatzeari ekingo diote.Dekalogoa prestatzea egokitu zaien taldeeta-ko bakoitzak, ibai ekosistemen kontserbazio-rako bere ustez kontuan hartu beharreko gau-zarik garrantzitsuenak laburbiltzen dituztenarauak idatziko ditu. Bukaeran, talde bakoitzakbereak aurkeztuko ditu eta errepikatzen dire-nak ezabatu egingo dira.

Etxean aplikatzeko aholkuak prestatzen aritudiren taldeek ere prozesu bera jarraitukodute.

Bai dekalogoak bai aholkuek ikastetxe mailaneta, ahal bada bederen, ikastetxetik kanpo za-balkundea izatea garrantzitsua da. Hori egitekomodu asko dago; beraien lana ingurugiroariburuzko aldizkari batera bidaltzera anima di-tzakezue ikasleak. Kultur etxera ere bidal de-zakete beren lana, herriko irratira deitu etaprogramaren batean irakurri… Nolanahi ere,ikasleek beraiek pentsatu eta aukera ditzatelaikasitakoa besteei helarazteko bideak.

Iharduera honekin amaitzeko antzerkiren bat,ipuinen bat, lan plastikoak... presta ditzakezue,beti ere gaitzat ibaia hartuz. Honela, jolas giroasortu eta ikasleak motibatzeaz gain, jendearigure mezua helaraziko diogu.

Gure aldetik, eskolaren “ekoauditoria” egiteaproposatzen dizuegu; uraren erabilerak etahauek ingurugiroan izaten duten inpaktuak az-tertzea, hobekuntza zehatzak proposatzea etaabar. (CEIDAren bulegoetan gai honi buruzkoinformazio asko dute: “Eskolako ekoaudito-riak”).

Materiala

Ikaslearen fitxak: 97-99. orrialdeak.




IHARDUERA PROGRAMA – DBHko 1. ZIKLOA

64

B

Kaixo neska-mutilak! Zer moduz zaudete?

Ez zineten bada nitaz ahaztuko, ezta? Bai, bai, neu naiz, Lamia. Zertxobait aldatua nago, hori egia da.Lamia nagusiek aldatuegia nagoela diote, baina ez kasurik egin. Gertatzen dena zera da, haserre dau-

dela ilea laranja kolorekoa jarri dudalako eta beraiei ez zaielako batere gustat-zen.Azenario itxura dudala diote.

Nire asmoa ez zen nire bizitzari buruz idaztea, baina badakizue, be-rritsua naizenez… Beno, goazen harira. Ibaien gainean interesatu-rik egon zaitezketelakoan idatzi dizuet. Horrela bada, zenbait za-lantza argitzen lagun diezadakezue.

Aurreko batean, herriko lagun bat etorri zitzaidan bisitan. Harkesan zidanez, zuok ez omen duzue ibaiko ura zuzenean eda-terik. Egia al da hori? Bere etxeko ura ere ekarri zidan kan-tinplora batean eta nik, kuriositatez, dastatu egin nuen. Baizapore desberdina zuela! Ba al dakizue zergatik duten ho-rren zapore desberdina ni bizi naizen errekastoko eta zuenetxeetako iturrietako urak? Kontatuko didazue.

Ah!Txundituta gelditu nintzen nire lagunak egunero zenbat urgastatzen zuen esan zidanean. Denetarako erabiltzen duzueura! Neska gaixoa, oso kezkatuta zegoen, ez dakit zer lan eginbehar zela-eta, ura moztu behar baitzioten. Zuek ere eguneanzehar horrenbeste ur erabiltzen al duzue? Planetako eskualdeguztietan ur kopuru berbera erabiltzen al da?

Zerbait dakizuenean, idatziko didazue, ezta?Beste gauza bat. Nire lagunak, kantinploraren jabeak, albistezbeterik zeuden orrialde batzuk erakutsi zizkidan. Uste dutorrialde horiei egunkaria deitzen diezuela. Berri horietako bat-zuk urari, ibaiei, urtegiei… buruzkoak ziren. Saiatu al zareteinoiz, bainua hartzen zaudeten bitartean egunkaria irakurt-zen? Bai? Ba orduan asmatuko zenuten zer gertatu zitzaionnire lagunak ekarri zuen egunkariari… Botako al zenieketebegirada bat egunkariei, nire zalantzak argitzen lagunduko

duen zerbait kontatzen ote duten jakiteko?

Eta ea etortzen zareten ni bisitatzera!

Lamia.

1. iharduera—LAMIAREN ZALANTZAK




65

B

Lamiak iradoki bezala, ur kontinentalei buruzko informazioa jasotzeko, prentsa laguntza handikoa suerta dakizue-ke. Horrela, gure lagunaren zalantzak argituko dituzue.

Berri labur hauek irakurriz has zaitezkete:

— Munduko 23 herrialdetan, populazioaren % 25ak baino gutxiagok du ura eskuragarri, eta beste 31herrialdetan % 30ak soilik du ura eskuragarri.

— Gaur egun munduan ematen diren gaixotasun larrien artean erdia baino gehiagoren jatorria edotransmisio bidea kutsatutako urak edo ur geldiak dira.

— Azken 20 urteotan, herrialde aberats eta indutrializatuetako ur kontsumoak goraka egin du oso na-barmen.

Zein da hiru berri hauen gai komuna?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

& Bikoteka, eta irakaslearen laguntzaz, aurki itzazue ur kontinentalei eta edatera bideratzen den urari buruzko be-rri gehiago. Berri hauetako bat hiruzpalau lerrotan laburbiltzeko gai izango al zinatekete?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

& Guk luzatutako berri labur hauek zein zuek bildutakoak ur gezari buruzkoak dira. Baina hala ere, litekeena daberri hauetan ur gezari buruzko alderdi desberdinak jorratzea eta ez bakar bat: ibaiko fauna, kutsatutako urak, ura-ren prezioa… Idatz itzazue gai horiek guztiak arbelean. Bururatzen al zaizue kontsumitzen dugun urarekin zeriku-sia duen beste gairen bat?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. iharduera.—ZER DIO PRENTSAK?


& Orain gai hauek ordenatzen eta batak bestearekin duen erlazioa argitzen saiatuko gara. Saia zaitezte guztion ar-tean gaiotako bakoitza lau atal hauetako batean sailkatzen:

UR GEZAK

Alderdi ZertarakoErabilera

Irtenbidenaturalak erabiltzen dugu ura

hauekin zerikusiaposibleakduten arazoak

Gaiak sailkatzerakoan, zuen irizpideak ez dira beti bat etorriko. Horrexegatik, zuen artean eztabaidatu eta ados ja-rri beharko duzue. Berri guztiak sailkatu dituzuenean, kopia ezazue taula hau zuen koadernoetan.

& Ur gezei buruz denbora luzez hitz egiten egon ondoren, oraindik ere zenbait gauza ulertezinak edo ezezagu-nak izango zaizkizuelakoan gaude. Hortaz, idatz itzazue zalantzak eta behin unitate didaktiko honetako ihardueraguztiak garatu dituzuenean, egiazta ezazue zuen zalantzak argitu ote diren.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



66

B

2. iharduera.—ZER DIO PRENTSAK?




67

Ur gezarena guztiongan eragina duen gaia da, benetan gai interesgarria gainera, prentsan egiaztatzerik izan duzue-nez. Ba al dakizue zergatik deitzen zaion Lurrari “Planeta Urdina”? Argibide gisa zera esango dizuegu:

• Planetako ur kopurua 1.400.000 km3 ingurukoa da.

• Ea asmatzen duzuen zenbat litro ur dagoen gure planetan, 1km3 = 1.000.000 m3 eta 1m3 = 1.000 litro di-rela jakinik.

Grafika honen bidez, ur kopuru hori nola banatuta dagoen azaldu dizuegu.

Planetako uraren parte txiki bat soilik biltzen duten arren, ibaiak gizakiaren ur baliabideen % 80 dira. Lurrean uraugaria bada ere, gizakiarentzat beti ez da erraza kalitate eta kantitate egokian eskuragarri izatea.Are gehiago, pla-netako hainbat eskualdetan, urarena oso arazo larria da.

Bestalde, gure beharrak asetzeko adina ur pilatuko duten urtegiak eraikitzeko beharra dugu batzuetan, ibaietakoemaria aldakorra baita. Ibaiak bezala, basoak, mendiak eta lakuak ere, ur erreserba naturalak dira; pilatutako urapixkanaka-pixkanaka askatzen dute, akuiferoak eta errekastoak eratuz.

B

3-a iharduera.— PLANETAKO UR GEZA

UR KOPURUAGUZTIRA

1.400.000 Km3

% 97 ITSASOAK ETA OZEANOAK.

% 3 BESTELAKOAK.

% 77 GLAZIARRAK ETA POLOETAKOKASKETEAK.

% 22 LUR AZPIKO URAK% 1 BESTELAKOAK.

% 52 LAKUAK.% 47 LURREKO HEZETASUNA

ETA ATMOSFERA.% 1 IBAIAK.




68

B

Grafikoan ikus dezakezuenez,ura etengabe mugitzen ari da,nahiz eta ez garen beti horretaz ohartzen.Honela bada,ozeanoetatik eta kontinenteetatik (lurzorutik, ibaietatik…) egunero ur tonak lurrintzen dira eguzkiaren beroareneraginez; landareetan eta izaki bizidunetan pilatutako ura ere, arnasketa eta transpirazioa direla medio, lurrindu egi-ten da.

Ur hori guztia lurrin eran pilatzen da atmosferan. Hoztean alabaina, lurrina kondentsatu eta euri, elur edo txingoreran (tenperatura eta beste fenomeno batzuen arabera) lurrera itzultzen da berriz ere. Eta hemen, bide desberdi-nak jarraitzen ditu.

Urak, bere higadura lanari esker, arroketako gatz mineralak disolbatzen ditu, substantzien elkar trukea erraztuz. Ezdugu aipatu gabe utzi nahi, landareek uraren zikloan betetzen duten funtzioaren garrantzia. Izan ere, landareek urapilatu, higadura galarazi, etab. egiten dute, ur atxikipena dosifikatuz eta akuiferoen eraketan lagunduz.

Bestalde, harri iragazkorretatik eta lurzoruko poroetatik iragazten den ura lur azpian metatzen da. Lur azpiko urek,aldi berean, kobazuloak eratzen dituzte eta putzu artesiarrak eta iturburuak urez hornitzen. Hauek, azkenik, erre-kasto eta ibaiak eratu eta ozeanorako bidea hartzen dute, berriz ere zikloaren hasierako puntura itzuliz.

3-a iharduera.—PLANETAKO UR GEZA

Itsasoa

Lurrinketa

Ez da iragazten

Isurketa

Transpirazioa

Euria

Elurra

Lakua

Iragazketa

Akuiferoa

Lur azpiko urak

Ibaia




69

Aipatu bezala, gure planetako ur geza baliabide mugatua da. Guk, egunero makina bat iharduera burutzeko era-biltzen dugu.Egin ezazu gutxi gora-beherako kalkulua: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Egunean zehar zenbat ur eta zertan erabiltzen duzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uraren ordainagiria

Har ezazu zure etxera heldu den ur hornikuntzaren azken ordainagiria.

& Zenbat hilabeteko ur kontsumoa hartzen du kontuan? _______ hilabetekoa.& Denbora tarte horretan zenbat metro kubiko kontsumitu dituzue? __________ metro kubiko.& Egin kalkulua litrotan: ________ litro.& Kalkula ezazu zure familian, pertsona eta eguneko, batezbeste zenbat ur kontsumitzen den: _________

l/pertsona/eguneko.& Kalkula ezazue ikasgelako kide guztien artean, batezbeste (pertsona eta eguneko) zenbat ur kontsumitzen du-

zuen: ____________l/pertsona/eguneko.

Orain, begira ezazue arretaz ondoko grafikoa:(Herrialde industrializatu bateko etxeko batazbesteko ur kontsumoa, pertsona eta eguneko)

B

3-b iharduera.—ERABILTZEN DUGUN URA




70

B

Baina herrialde guztietan ez da horrela gertatzen. Etxeko erabileretarako ur kontsumoari dagokionez, mundukoherrialdeen artean dsberdintasun itzelak ematen dira. Hemen dituzu adibide batzuk:

EEBB —————————— 302 l/pertsona/eguneko.Japonia ————————— 284 “Grezia ————————— 109 “Aljeria ————————— 96 “India —————————— 24 “Sudan —————————— 19 “

Pentsa ezazu Indian biziko bazina eguneko 24 litro ingururekin moldatu beharko zinatekela.Eguneroko erabilerak kontuan izanik, nola banatuko zenuke ur kopuru hori?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zure ohiturak aldatu beharko zenituzke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ur edangarriaren eskuragarritasunari dagokionez, munduko herrialde edota eskualdeen arteko aldea bidezkoa dela

uste al duzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezezkoan bazaude, arazoak ba al du konponbiderik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Elkarbana itzazue zuen iritziak.

3-b. iharduera.—ERABILTZEN DUGUN URA




71

Zer deritzozue Lamia bisitatzeko irteera bat antolatzeari? Asko poztuko da zuek ikusteaz. Modu honetan, ikertzenjarraitu eta bere zalantzak argi ditzakezue. Gogoan al dituzue Lamiaren zalantzak? Hemen azaltzen dizkizuegun be-haketak aurrera eramaten badituzue ibaia zein egoeratan dagoen jakingo duzue.

Behaketa hauetako batzuk irteeran zehar egingo dituzue, eta beste batzuk, berriz, laborategian. Azken hauek bu-rutu ahal izateko, hainbat lagin jasoko dituzue irteera egunean. Bukatzeko, honi buruzko txosten laburra idatzikoduzue.

Irteerarako ongi hornitu zaitezte, jantzi eta oinetako egokiekin.

A) Irteerarako prestakuntza lanak

Behaketak burutzeko, 4-6 pertsonako taldeak osatzea litzateke egokiena.Talde bakoitzak material hauek beharkoditu:

• Ur laginak jasotzeko potoak.• Etiketak, laginak bereizteko.• Termometroa.• pHa neurtzeko papera.• Nitrato eta nitritoa neurtzeko paperak.• Paperezko iragazkia.• Soka karretea.• Secchi diskoa. Zuek presta dezakezue ondoko azalpenak jarraituz:

Margo ezazue lata baten tapa ataltxuri eta beltzetan , eta erdian zulobat egin.Taparen azpialdean jar eza-zue azkoin bat eta estalkiaren etaazkoinaren zulotik soka igaro etaegizkiozue bi korapilo, bat azkoina-ren azpialdean eta beste bat tapa-ren gainealdean. 20 edo 30 cm-tikbehin markaren bat (korapiloa edomarra) egin behar diozue sokari.

Tresna hau uraren gardentasua neurtzeko erabiliko dugu.

B

4. iharduera.—URAK ERAMAN ZUENA




72

B

B) Irteeran zehar egingo dituzuen behaketak.

• Uraren gardentasuna: sar ezazue Secchi diskoa uretan eta sokari egin zenizkioten markei erreparatuz, diskoazein sakonerataraino ikus dezakezuen kalkulatu behar duzue.

Zein sakonerataraino (cm-tan) ikus daiteke diskoa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c m .

Ura gardena egotea garrantzitsua da. Izan ere, argiak ura zeharkatzea funtsezkoa da oxigenoaren ekoizpenera-ko eta beraz, uretako bizidunentzat.

Kutsaduraren adierazle batzuk errazak dira detektatzen, hiru hauek besteak beste.

• Usain txarra: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Uraren kolorea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Koipeak edo garbikariak (aparra): . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(Adierazi zein detektatu dituzuen)

• Paisajearen eta ingurunearen kalitatea: ibaiaren osasuna.Arretaz begiratu ondoko taula. Ikusten ari zareten paisajea hobekien definitzen duela iruditzen zaizuen laukitxoaaukeratu behar duzue zutabe bakoitzetik. Zutabe guztietan gauza bera egin ondoren, batu itzazue laukitxo horie-tan agertzen diren puntuak. Horrela, aztertzen ari zareten ibaiaren ingurugiro egoeraren eta paisajearen kalitatea-ren berri izango duzue.



IBAIAREN INGURUGIRO EGOERAREN ETA PAISAJEARENALDERDI KALITATEAREN ADIERAZLEAK

EZBERDINAK

URAREN Kutsatu gabea. 3 Zertxobait kutsatua. 2 Erabat kutsatua. 1KALITATEA

LANDAREDIA Ibaiertzeko berezko Ibaiertzeko berezko Ez dago ibaiertzekolandaredia dago. 3 landarediaren zuhaizti txikiak berezko landarediarik. 1

besterik ez daude. 2

FAUNA Animalia espezie Animalia arruntenak Gutxi dira bertanugari daude. 3 daude soilik. 2 bizi diren animaliak. 1

PAISAJEAREN Paisajea aberatsa da, Aipatu elementuetatik Ez dago elementu ORIGINALTASUNA elementu ugariz osatua bakar bat ageri da. 2 aipagarririk. 1

(urjauziak, ur geldiak,arroilak…). 3

ZABORRAK Ez dago inolako Zaborrak dauden arren, Zabor ugari dago. 1zaborrik. 3 ez dira ugariak. 2

KOMUNIKABIDEAK Ez dago komunikabiderik. 3 Daudenek inpaktu Komunikabide ugari,(errepideak, pistak…) txikia eragiten dute. 2 inpaktu handikoak gainera. 1

IBILGUAREN Ibaiak bere jatorrizko bidea Tarteren bat edo beste Guztiz bideraturik. 1BIDERAKETA jarraitzen du. 3 bideratuta dago. 2

ELEMENTU Ez dago. 3 Badaude, baina Badaude eta ez datoz bat ARTIFIZIALAK paisajearekin bat datoz. 2 paisajearekin. 1(linea elektrikoak,presak,lantegiak...)

INGURUGIRO ONA: 24 – 20. ERTAINA: 19 – 15. TXARRA: 14 – 8.EGOERA ETAPAISAJEARENKALITATEA

Hemendik aurrera behaketa guztiak laborategian burutuko dituzue. Horretarako, talde bakoitzak hiru ur lagin ja-soko ditu potoetan



73

B





74

B

C) Laborategian egingo diren behaketak.

• Partikula solidoak: paper iragazlea erabiliz ur lagin bat iragaziko dugu.

Ba al dago partikularik? Ezta bat ere &&

Gutxi batzuk &&

Asko &&

Zer ikus dezakegu lupaz begiratuz gero? Zein da partikula hauen eta gardentasunari buruzko esperimentuaren ar-teko erlazioa? Partikula hauek eragiten al dute uretako bizidunetan?

• Uraren azidotasuna (pHa): pHa disoluzio baten azidotasuna edo basikotasuna neurtzeko eskala da eta 1 (azi-doena) eta 14 (basikoena edo alkalinoena) bitarteko balioak hartzen ditu. Ibaietako uraren pHa hainbat fak-toreren menpe dago eta 5’5 eta 8’5 artekoa izaten da (ibaiak zeharkatzen dituen materialak…). Izaki bizidu-netzat pHrik egokiena ordea, 7 eta 8’5 bitartekoa da.

Sar ezazue paper adierazlea potoetako batean eta aldera ezazue paperak hartu duen kolorea paper adierazlearenkutxak dakarren taularekin.

Neurtutako pHa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Nitratoak eta nitritoak: nitritoa toxikoa da eta arrainentzako oso kaltegarria. Nitratoak, fosfatoak bezala, be-harrezkoak dira landareen hazkuntzarako, baina kontzentrazioa handia bada, litroko 500 mg-tik gorakoa ale-gia, landareak bat-batean haziko dira, algak bereziki. Honela bada, landareek ibilgua estaliko dute, korrontea-ren abiadura txikiagotuz. Landareak hiltzean, korrontea txikia denez, deskonposatzen ari den materia metatuzjoango da. Beraz, janaria ugaria denez, bakterien kopuruak ere gora egingo du, oxigeno asko kontsumituz. Oxi-geno eskasia hau dela-eta, arrain eta ornogabeek arazo latzak izan ditzakete.

Fenomeno honi eutrofizazio deritzo.





75

Nitrito eta nitrato kontzentrazioak ezagutzeko paper adierazleak erabiltzen dira.

Nitrato kontzentrazioa .......................................... mg/l.

Nitrito kontzentrazioa........................................... mg/l.

Ondorengo taula hau elikadura kontuetan adituak direnek prestatu dute. Bertan, neurtu diren gai hauetako bat-zuen giza kontsumorako balio egokiak eta onargarriak agertzen dira.

Egokia Onargarria

PH* 7 - 8,5 6,5 - 9,2Hondakin solidoa (mg/l) 750 1.500Nitratoak (mg/l) 30 30Uhertasuna* 2 m

* Finkatutako unitateetan. Uhertasunari dagokionez zera neurtu da, Secchi diskoa zein sakoneratara (metrotan) gelditzen den gure ikusme-netik kanpo.

B


FOSFATOGEHIAGO

OXIGENO KONTSUMOHANDIAGOA

BAKTERIA GEHIAGO

BAKTERIOAK

OXIGENOKONTSUMOA

FOSFATOA

LANDAREETA ALGAK

LANDAREETA ALGAGEHIAGO




76

B

D) Ondorioak eta hausnarketa.

Behatu duzuena eta emaitzak kontuan izanik, idatz ezazue taldeka zein ondorio atera dituzuen (txosten teknikoe-tan egiten den legez).

Behin hau eginda, bildu zaitezte guztiak eta eztabaida ezazue bi gai hauen inguruan:

—Zuen ustez zein da ibaiko uraren egoera? Zergatik dago, zuen ustez, egoera horretan? Izan al liteke erabile-ra industrialen isurien, nekazaritzaren edota zaborren eraginez? Zuzenean edan al zenezakete ibaiko ura?

—Zein da ibaiaren egoera orokorra? Bertako bizidunak zein baldintzatan aurkitzen dira? Aldera itzazue taldebakoitzak emandako puntuazioak eta ateratako ondorioak.





77

B

Ibaiko landare eta animalia espezieak orekan bizi dira eta denontzako nahikoa jaki egon dadin beharrezkoa da ore-ka hau ez apurtzea.

Animalia batek bestea jaten du eta azken hau, aldi berean, beste baten janaria izan ohi da. Prozesu honi elikagaienkatea edo kate trofikoa deritzo.

Honako hau erlazio trofikoaren adibide bat duzue:

5. iharduera.—IBAIKO BIZIA!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!pequeños animales y algas

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!pulgas de aguarenacuajos

lombrices

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!pececillostritones

renacuajos

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!lombrices

escarabajobuceador

gambas

pecespequeños

ranasperca

escarabajos

!!!!!!come!!!!!!comen!!!!!!comen!!!!!!comen!!!!!!comen

garza reallertxun hauskara

jaten du

jaten du

jaten du

jaten du

jaten du

igelaperkak

uhandreak

zizareak

arraintxoak

kakalardoak

uretakokakalardoak

zapaburuak

arraintxikiak

ganbak

zizareak

zapaburuak ur arkakusuak

animalia txikiak eta algak




78

B

Ikusten duzuenez, animalia batzuek beste batzuk jaten dituzte: lertxunak perka, perkak kakalardoa, kakalardoak…Baina, algak, katea trofikoaren oinarrian dauden bizidunak izaki, nola garatzen dira? Zein elementu dira beharrez-koak algak ager daitezen? Azal itzazue zuen hipotesiak eta eztabaida ezazue horien inguruan. Jarraian, ondoko be-haketa aurrera eramanez gero, guztia argitu dezakezue:

1.—Ibaiko ur garbia (kutsatu gabea) hartu poto batean.2.—Argiak jotzen dion lekuren batean utzi potoa zenbait egunez, estali gabe. Ura lurrinduz doan heinean gehia-

go botako duzue potora.3.—Momenturen batean, substantzia berde edo marroixka bat agertuko da potoan (kasu gehienetan horrela

gertatu beharko luke behintzat). Beha ezazue substantzia hori lupa baten laguntzaz.4.—Substantzia hori algak dira.Algak, munduko landarerik garrantzitsuenetakoak dira. Animalia urtar gehie-

nentzat oinarrizko janari iturri dira eta gainera, oxigeno ekoizle nagusien artean ditugu.

Esperimentu hau burutu ondoren, zein ondoriotara iritsi zarete? Algek bizitzeko beharrezkoak dituzten baldintzeiburuzko zuen hipotesiak zuzenak al ziren?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Ingurune urtarreko kate trofikoaren adibide bat aztertzen aritu gara. Orain, fauna eta landarediari buruzko gidalu-buruen laguntzaz eta irteeran burututako behaketetan oinarrituz, ibaiertzeko basoan ematen den elika-katearenadibide bat jartzen saiatu behar zarete bakarka.

5. iharduera.—IBAIKO BIZIA

" #




79

B

Kontuan izan ibaiertzean animalia eta landare komunitate asko bizi direla eta guztiak direla beharrezkoak:

— Zuhaitzak eta landareak orokorrean. — Ornogabeak:— Ornodunak: • Anelidoak.

• Ugaztunak. • Moluskuak.• Hegaztiak. • Krustazeoak.• Narrastiak. • Intsektuen beldarrak.• Anfibioak. — Mikroorganismo deskonposatzaileak.• Arrainak.

Animalia bakoitza hainbat jakiz elikatzen de-nez, ibaietan katea trofiko asko eta elkarrenartean oso desberdinak ematen dira.

Egiazta ezazu hori. Horretarako, zure lana ge-lakideek egin dutenarekin konpara dezakezu.

Oreka egon dadin, zeinek izan behar dute ugariagoak, katearen oinarrian dauden animaliak ala gailurrean daudenak?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________





80

B

Behin katea trofikoaren adibideak eratu ondoren, galdera hauek erantzuteko gai izango zaretelakoan gaude: zeindira katea hauen oinarrian dauden izaki bizidunak, edo beste hitzetan esanda, zein dira lehen mailako ekoizleak?Ekoizle hauek garatzeko zein baldintza eman behar dira?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Aipatu dugunez, ibaiko espezieen artean oreka mantendu behar da eta katea trofikoaren oinarrian dauden bizidu-nek gailurrean daudenek baino ugariagoak behar dute izan. Jar ezazu oreka hau apurtzen deneko adibide bat.

Espezieren baten desagerpenak ez ezik, ekosistemara elementu arrotzak sartzeak ere oreka apurtzea eragin leza-ke.Azter ezazue arretaz marrazki hau:





81

B

Adibide honetan, ekosistemara elementu arrotz eta kutsatzaileak sartzeak nortzuei eragin die?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Espezieak, naturan ematen diren hainbat aldaketara moldatu egiten dira (negua iristean adibidez, intsektu asko de-sagertu egiten dira eta beraz, negua arte intsektuez elikatzen diren hainbat hegaztik, sasoi honetan fruituak eta ha-ziak jaten dituzte). Baina badira aldaketa latzagoak ere, naturaren dinamikaren baitakoak batzuk eta gizakiak era-gindakoak (marrazkian ikusi duguna esaterako) beste asko. Hauen ondorioz oreka apurtu egin daiteke. Ibaira eginzenuten irteeran aldaketa hauetako batzuen eragileak sumatuko zenituzten ziurrenik; oxigenoa eta argia uretanbarneratzea eragozten duten olioak edo industri isurien eraginez gertatzen diren tenperatura aldaketa gogorrakbesteak beste.

Ibaira egin zenuten irteeran aurkitu al zenuten bertako bizitza arriskuan jarri duen giza ekintzaren baten aztar-narik?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Ikusi dugunez, ibaia ekosistema bat da eta bertan oreka mantentzea funtsezkoa da. Baina ibilguan zehar zenbait tar-te bereiz ditzakegu, tenperatura, korrontearen abiadura, sakonera eta abar desberdinak dituzten tarteak, alegia. Bal-dintza hauen guztien arabera, landaredia eta faunari dagokienez ere, desberdintasunak ematen dira tarteen arte-an. Hori dela-eta, ibai berean habitat desberdinak daude.

Aukera ezazu ibaian bizi den landare edo animaliaren bat eta deskriba ezazu bere habitata.

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Ibaiertzeko basoan ematen diren katea trofikoen arteko bat deskribatu duzue jadanik. Ibai batzuek ibaiertzeko be-rezko landaredia mantentzen dute, beste batzuk aldiz, bideratuak izan dira eta bazterrak nekazaritzarako edo erai-kuntzarako ustiatu dira. Ibaiertzeko basoak ba ote du eraginik ibaiko bizidunengan? Zergatik?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________





82

B

Hurrengo esperimentuak galderari erantzuten lagunduko dizue:

Egurrezko bi kutxa eraiki behar dituzue. Biek izango dute alde bat estali gabe, eta hor saretxo bana jarriko die-zue. Jar ezazue bi kutxetako batean lur biluzia eta bestea landareak eusten dituen lurrez bete, marrazkian be-zala. Bi kutxei 45º-ko angelua eman eta urezta itzazue, bi kutxetarako ur kopuru berbera erabiliz. Poto banaerabiliko duzue kutxa bakoitzetik isuriko den ura jasotzeko. Potoak kristalezkoak badira hobeki ikusi ahal izan-

go duzue zenbat ur jaso duzuen.Aldera ezazue bi potoetan jasotako ura:

• Zein kutxatatik isuri da ur gehiago?

_______________________________

• Zein pototako ura da uherragoa?

_______________________________

• Neur ezazue poto bakoitzaren hondo-an metatutako lur geruza (cm-tan).Zenbat lur garraiatu du urak kasu ba-koitzean?

_______________________________

Esperimentu honen bidez, zein ondoriotara iritsi zarete?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Ibaiertzeko berezko landarediaren basoak ekosistema aberats eta mehatxatuenetakoak ditugu. Higadura etauholdeak galarazteaz gain (hau egiaztatzerik izan dugu), baso hauek makina bat bizidunen babesleku dira. Horretazgainera, arazketa lanak ere egiten dituzte, uraren kalitatea bermatuz. Ingurune akuatikoaren eta lur lehorraren ar-teko lotura izateagatik ere, berebiziko garrantzia dute.

Hezeguneetan ur asko pila daiteke. Ibaiertzean eta bokaletan egoten dira hezeguneak, eta ibaiertzeko berezkolandarediaren basoekin gertatzen den legez, ekologiaren ikuspegitik garrantzi handikoak dira; uraren zikloa erre-gulatzen dute, gainezka egin duten urak xurgatzen dituzte, uholdeak erregulatzen… eta beraz, urte guztian zehar,ur hornikuntza bermatzen laguntzen dute. Bestalde, hezeguneek elikagaiak xurgatu eta sedimentuak pilatzen di-tuzte, ur hornikuntzarako iturriak araztuz.Azkenik esan, habia egiteko zein atsedenleku gisa, hegaztiek estimu han-ditan dituztela hezeguneak.

Ibai eta ibaiertzetako bizidunek eratutako komunitateak elkar loturik daude. Espezie bakoitzakfuntzio garrantzitsuak betetzen ditu eta funtzio horietako baten eraldaketak beste askotan eragin lezake.





83

B

Lamiak esan zigunez, bera bizi den ibaiko uraren eta bere lagunak etxetik ekarri zuen uraren artean desberdinta-sunak nabaritu zituen; gogoratzen duzue?

Jakingo duzuenez, ur guztiak ez dira berdinak: ibaiko uretan partikula asko daude disolbaturik, eta beste batzuk,nahiz eta ez egon disolbaturik, urak garraiatu egiten ditu; iturburuetan (hauen jatorria iragazketak direnez), subs-tantzia gutxiago egon ohi dira. Iturburu batzuen ezaugarri bereziak (urak disolbaturik daramatzan gatzak…) dire-la-eta, bertako ura botiletan sartzen da. Irakur itzazue ur botiletako etiketak eta aldera itzazue ezaugarri kimiko-ak. Ur guztiak berdinak al dira? Zein dira elementu arruntenak edo ohikoenak?___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

LEHENEGO ATALA

Uraren kudeaketa

“Uraren kudeaketa egokia izan dadin, nahitaezkoa da dagokien erakundeek plangintza aproposa martxan jartzea”.Urari buruzko Europako Gutuneko 8. artikulua.

Ura, naturako elementua denez, munduko biztanle guztiona da.Alabaina, horrek ez du esan nahi edonola erabili de-zakegunik, ezta gutxiagorik ere. Honen arrazoia sinplea da oso: ura baliabide mugatua da (ur gezaz ari gara berezi-ki, hau da, gizakiak kontsumitzen duen uraz).

Herrialde, eskualde eta udalerri bakoitzean, erakundeak dira uraren banaketaz arduratzen direnak eta beraienerantzukizuna da biztanle guztiek ura eskuragarri izatea eta bere kontsumoak osasunean kalterik ez eragitea ziur-tatzea.

Euskal Autonomia Erkidegoari (EAEri) dagokionez, ur hornikuntzarako zerbitzua udalen erantzukizuna da; beraiekkudea dezakete zuzenean, udal enpresaren baten bidez esaterako, edo enpresa pribaturen baten ordezkaritza delamedio. Badago hirugarren aukera bat: udalerriak elkartzea. Ur zerbitzu egoki bat sortu eta mantentzea ezdelako lan erraza elkartzen dira udalerriak. Horri aurre egitea nekeza delako eta dirutza handia behar delako,alegia. Uraren kudeaketan (herrilanetan, ura edangarri bihurtzeko lanetan eta hornikuntzan) inplikatuta daudenbeste erakunde batzuk Eusko Jaurlaritza eta Foru Aldundiak dira.

Zein da zure udalerriko egoera? Nor arduratzen da ur edangarriaren hornikuntzaz?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Eskuturra pixka bat mugitu besterik ez dugu etxeko iturria ireki eta ur garbi eta edangarria lortzeko. Baina gureetxeetara ur hori irits dadin, lan eta esfortzu handiak egin behar dira aldez aurretik, bai eta dirutza handia inberti-tu ere. Jarraian, horren guztiaren inguruan arituko gara:

6. iharduera.—EDATEN DUGUN URA




84

B

Zein iturburu, ibai edo urtegitik heltzen da ura zure herrira?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

4. ihardueran ikusi dugunez, uraren ezaugarri nagusietako bat beste substantziak disolbatzeko duen gaitasuna da.Urak, zeharkatzen dituen inguruneetako substantziak disolbatzen ditu: atmosferako gasak, arroketako gatzak…Modu honetan, osasunean eragin dezaketen substantzia kimikoak, suspentsioan dagoen materia eta organismo bi-ziak zein hilak garraiatzen ditu eta beraz, zenbait kasutan beharrezkoa izaten da ura tratatzea edangarri bihurt-zeko. Nola egiten da hau? Ikus dezagun!

Ura edangarri bihurtzen duten planta guztiak ez dira berdinak, baina jarraitu beharreko prozesu fisiko eta kimikoguztiak, oinarrian berdinak dira:

1) Sareen bidezko iragazketa: ura sare batean zehar iragaztean, urak garraiatutako hainbat material sarean gel-ditzen dira, hau zeharkatu ezinik. Sare hauek, iragazgailu erraldoiak direla esan genezake.

2) Aurreklorazioa: urari kloroa (substantzia kimikoa) gehitzen zaio eta honela, uretan dauden mikroorganismo-etako asko hil egiten dira.

3) Dekantazioa eta fllokulazioa: ura, mugimendurik gabe mantentzen da leku batean. Honela,suspentsioan dau-den partikula pisutsuenak hondoratuz doaz grabitatearen eraginez. Prozesu honetan laguntzeko, urari subs-tantzia kimiko batzuk (flokulanteak) eransten zaizkio. Hauek “pegamentoarena” egiten dute, beraien pisuzhondoratuko ez liratekeen partikula txikienak elkartu eta hondoraraziz.

Gogoan izan 4. iharduerako esperimentua (“urak eraman zuena”); partikulak potoaren hondoan meta-tzen ziren. Dekantazioan berdina gertatzen da, zaborrak hondoratuz doazen heinean, ura gero eta garbia-goa egongo da.

4) Harea bidezko iragazketa: harea duen iragazki batean zehar pasarazten da ura. Honela, aurreko prozesuekiniragazi ezin izan ditugun partikula txikienak iragazgailu hauetan gelditzen dira. Harea eta hartxintxarrak ira-gazki natural onak dira.

5) pH-aren doiketa eta desinfekzioa: uraren pHa, hau da, azidotasun maila neurtzen da, eta beharrezkoa deneanaldatu egiten da, giza kontsumorako balio egokia emanez. Prozesu hauek aplikatu ondoren ura garbia egon-go da. Bukatzeko, organismo kaltegarrien desagerpena ziurtatzeko, kloroa edo ozonoa gehitzen zaio urari.

Datu hauekin, urak edangarri bihurtzeko prozesuari buruzkoak grafikoki laburbildu.





85

B

BIGARREN ATALA

Datorren iharduera burutzeko 4-6 pertsonako taldeak eratu behar dira.

Mapa honetan, alegiazko herri bateko ur hornikuntzarako sistema irudikatu da.

&& Araztegia

%% Biltegiak: hornikuntza sareko uraren bidea erregulatu eta ur edangarria pilatzea da hauen eginkizuna.

$ Ponpaketa: hornikuntza grabitazio indarra jarraituz egiten da orokorrean, baina gailurretan edo altitude han-dian dauden herrietarako ponpaketa sistemak erabili behar dira.

== Kanalizazio sareak

C Sifoia: kanalizazio sendoak dira. Hauei esker, ura garraiatzen duten hodiek ibaiak, errekak, etab. zeharka di-tzakete. Kanalizazio hauek gainazaletik doaz gehienetan.

Orain, lau edo bost pertsonako taldeetan, saia zaitezte zuen eskualdeko ur hornikuntzarako sistema modu grafi-koan adierazten (alegiazko herriaren kasuan egin dugun antzera). Mapak, planoak, udalari eskatutako informazioazeta abarrez baliatuz, marraz ezazue hornikuntza sistema kartulina batean.





86

B

Ondoren, hausnar ezazue bi gai hauen inguruan:

1.—Ba al dakizue zenbat diru behar den sistema hori guztia eraiki eta mantentzeko? Merezi al du horrek guztiak?Zergatik?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Zadorra, Kadagua, Nerbioi, Ibaizabal, Deba eta Oria ibaien eta EAEko beste hainbat ibairen tarte askotan ura ka-liatate txarrekoa da.“Tarte hauetako ura, egoera berezietan ez bada, ezin da ur edangarriaren hornikuntzarako era-bili eta egoera berezi horietan ere, tratamendu zehatzak eta oso garestiak aplikatu beharko lirateke ur horiekedangarri bihurtzeko”. Zein da, zuen ustez, horren arrazoia?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Nekazaritza, abeltzaintza eta industri ihardueretan ekoiztutako hainbat hondakin substantzia kutsakorrak dira.Hauek ibaietara heltzen dira urak kutsatuz eta erabiltezinak bihurtuz.Askotan, bizidunik ere ez dugu aurkituko urhauetan.

Uraren kalitate maila eta urari ematen dizkiogun erabilerak estuki erlazionaturik daude. Honekin zera esan nahidugu, eman nahi diogun erabileraren arabera, uraren kalitate eskakizunak desberdinak izango direla, zorrotzagoakedo bigunagoak alegia.

Ibaiko ura garbi mantentzea garrantzitsua da oso, eta ez soilik gizakiak ibaiko ura erabiltzerik izan dezan; ekosiste-ma hauen kontserbaziorako eta hauetan landare eta animalien aniztasuna handia izan dadin, beharrezkoa da uragarbi mantentzea.

2.—Zuok nahikoa duzue etxeko txorrota irekitzea zuen etxean ur edangarria eta kalitate onekoa lortzeko. Erabi-li ondoren, zenbat substantzia eramaten ditu urak? Idatz itzazue burura etortzen zaizkizuen guztiak.

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________





87

B

Arraskatik eta konketatik isurtzen ditugun hainbat substantzia oso kutsakorrak dira, lixiba, pintura, amoniakoa…esaterako. Zuen iritziz, zer egin beharko genuke substantzia horiekin?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________





88

B

Bidai luze honetan, munduko ibai nagusietan zehar nabigatuko dugu. Horretarako taldeak eratuko dituzue eta tal-de bakoitzak guk proposatutako ibaien artean bat aukeratuko du, ibai horretan zehar nabigatzeko. Honakoan ala-baina, zuen garraiobidea ez da izango trena, bizikleta edo hegazkina, atlasa, erreportaiak, bideoak eta mapak baizik.

Bidai azterketa honetan, zuen zeregina galdera honi erantzutea da: ibai honek bere bazterretan bizi izan den jen-dearen eta gaur egun bertan bizi den jendearen historian nolako eragina izan du?

Munduko mapa honetan ibai batzuk irudikatu ditugu. Zuek, ibai horietako bakoitza zein den asmatu behar duzue.Horretarako, eta gal ez zaitezten, bakoitzari buruzko pista batzuk idatzi dizkizuegu. Hona hemen pistak:

Mississippi ibaia• Huckelberri Finnen abenturez oroitzen bazarete, gogoan izango duzue, esklabu beltzentzat,“Mississippi ibaia

zeharkatzeak” askatasuna adierazten zuela.• XVII. mendetik aurrera merkataritza bide garrantzitsua da.• Hamar estaturen arteko muga da.

Rhin ibaia• Bere bidean Suitza,Austria, Frantzia eta Alemaniatik iragaiten da eta herrialde hauen arteko muga ere bada

puntu askotan. Ibilguaren tarte zabalak bideratuta dituen ibai hau Europako ibairik garrantzitsuenetakoa da.• Alemaniaren kultura eta historiaren osagai eta alemaniarrentzat sinbolo garrantzitsua da Rhin ibaia.

7-a iharduera.—MUNDUKO IBAIETAN ZEHAR NABIGATZEN




89

B

Tigris eta Eufrates ibaiak• Mesopotamiako eskualdea ureztatzen dute bi ibai hauek. Zibilizazioa bertan loratu zen.• Nekazaritzaren hastapenak ere bertan eman ziren.• Ibai hauek gaur egungo Irak izenaz ezagutzen dugun lurraldetik iragaiten dira.

Tamesi ibaia• Kolonialismoaren garaiko britaniar inperioaren sendotze prozesuan lagundu zuen.• Merkataritza bide denez eta bere bazterrak industriez beteta daudenez, oso garrantzi handia du ekonomia-

ren aldetik.• Duela gutxi arte oso kutsatutako ibaia izan den arren, gaur egun biziz gainezka dago.

Colorado ibaia• Izen bereko arroila, ibairen higadura lanaren ondorioa da.• Ibaiaren goi ibilguan dagoen Hoover urtegiak, Los Angeles hiria elektrizitatez hornitzen du.• Bere urak golf zelaiak eta lorategiak ureztatzeko, hiri handiak urez hornitzeko eta labore lurrak prezio mer-

kean ureztatzeko erabiltzen dira. Erabilera hauek direla-eta, hainbat ibai lehortu egin dira, izokinarentzataproposak ziren milaka kilometro hondatuz. Lakuetan ere nabaritu dira kalteak, bertara babes eta janari bilahurbiltzen ziren hegaztien populazioak arriskuan jartzeraino.

Nilo ibaia• Antzinako Egiptoko zibilizazioa, munduko lehen zibilizazioetako bat izan zen eta Nilo ibaiaren bazterretan

sortu zen.• Nilo ibaiak Egipto, Sudan eta Uganda herrialdeak zeharkatzen ditu.• Nilo ibaia da Egiptoko bizimoduaren oinarria. Baina Ekialde Erdian uraren inguruan arazo ugari dituztela-eta,

Sudan eta Etiopia beren urak desbideratzeko asmotan dira, ureztapenerako erabiltzeko. Honek gerra bat piz-tea eragin lezake.

Amazonas ibaia• Munduko ibairik luzeena, zabalena eta emaririk handiena duena.• Bere arroaren gehiengoa oihan tropikalez estalirik dago eta bertan, landareen eta animalien aniztasuna ika-

ragarri handia da.• Gaur egun arriskuan dagoen ibaia dugu; arrazoietako bat, paper industria handiak arro honetan egiten ari di-

ren zuhaitz mozketa basatia da. Izan ere, iharduera honen eraginez, milaka animalia eta landare espezie de-sagertzen ari dira Lurretik urtero.

• Brasileko talde indigenoak ere mehatxatuak daude.Askok, beraien lurraldeetatik aldegin behar izan dute, bi-zibideak galtzen ari dira eta gizaki zuriarekiko harremana dela-eta, beraientzat arrotzak diren gaixotasunekjota, asko eta asko hil egiten dira.

Ganges ibaia• Hinduentzat ibai sakratua da; gaixotasunak sendatu eta bekatuak garbitzen dituen ibaia.• Betidanik izan da komunikazio bide garrantzitsua.• Udaberrian ibaia ikaragarri hazi eta hondamendi izugarriak eragiten ditu, neurri batean behintzat, lurzorua

babestu eta urari eusten zioten basoak moztu egin direlako. Uholdeak eta lehorteak betidanik eman direnfenomenoak dira, baina giza ekintzak direla-eta, ondorioak gero eta larriagoak dira.

7-a iharduera.—MUNDUKO IBAIETAN ZEHAR NABIGATZEN




90

B

Zer moduz zuen bidaia? Gu ere ibili gara munduan zehar eta herrialde, arraza eta kultura desberdinetako lagunakegin ditugu. Beraiekin solasean aritu gara eta lagun hauetako askok arazo komuna zutela jakin dugu. Irakur ezazueesan zigutena:

NBUTU. 10 urte. Sudanen bizi da.“Egunero bi aldiz putzuetara joaten naiz, goizez behin eta arratsaldezbeste behin. Bi ordu behar ditut joateko eta beste bi itzultzeko. Urhau nire gurasoentzat, amonarentzat, niretzat eta bost anai-arre-bentzat da. Ura, 15 litro hartzen dituen ontzi batean eramaten dut,buru gainean. Edateko eta janaria prestatzeko erabiltzen dugu ura.Gure herrixkan putzuren bat izango bagenu, agian eskolara itzultze-rik izango nuke.”

ERNESTO. 12 urte.Honduraseko herritxiki batean bizi da.“Eguna argitu aurretik esnatzen naiz.Arropak jantzi eta ur bila abia-tzen naiz mendira, gure herrixkatik hurbilen dagoen errekastoa men-dian baitago. Egunean zehar zazpi aldiz egiten dut bide berbera. Osonekeza da bidea estaltzen duen sasitzaren artean ibiltzea. Gaixotasunasko eta asko uraren bidez kutsatzen direla ikasi dugu eskolan etahorrexegatik, sarritan galdetzen diot neure buruari, nire sendiari era-maten diodan ura edangarria ote den.”

AMALA. Indian bizida,Tamil Nadu eskual-detik mendebaldera.

Berak erakutsi zigun zeinen dibertigarria den ura ponpatzea.“Batzuetan, ea ura nork lehenago atera borrokatzen gara. Atzo ni izannintzen lehena eta gaur, berriz, nire laguna izan da. Duela denbora gutxiarte, behiak ura edatera hurbiltzen ziren istil batera joaten ginen urahartzera. Baina ponpaketa sistema hau dugunetik, herrian ume gutxiagohiltzen da.Amak esaten duenez, Rudra, nire anaia txikia, aurrera atera-ko da”.

Iturria: Unicef. Zurich.“L’eau de notre planete bleue”.

Inoiz ibili al zarete mendian erabat egarriturik, iturriren batenbila? Zer sentitu duzue?

Bete ezazue ontzi bat 15 litro urez eta saia zaitezte buru gaine-an eramaten. Zer moduz?

7-b. iharduera.—URA IZENEKO ALTXORRA

Ba al dakizu zergatik esaten zuen hori Amalaren amak? Bada, Ernes-tok zioen bezala, hainbat gaixotasun kutsatuta edo zikina dagoen ura-ren bidez kutsatzen direlako. Malaria, kolera, eskistosomiasia, behera-ko… Azken honek bakarrik, urtero 6.000.000 haur hiltzen ditu.




91

B

Bidaiatik itzuli ginenetik asko pentsatu dugu etxean ura izateagatik dugun zorteaz eta etxean urik izango ez bage-nu nolakoa izango zen gure bizitza. Zuk inoiz pentsatu al duzu horretaz?

Aipa itzazu orain egiten dituzun gauzetatik zein ezingo zenituzkeen egin eta zein diren orain egiten ez dituzun bai-na egin beharko zenituzkeen gauzak.___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Gogoratzen al duzu zer gertatu izan den zure etxean ur mozketak egon direnean?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

Ikusi dugunez, ur edangarriaren eskasia munduan oso hedatuta dagoen arazoa da. Bizi itxaropena, hezkuntza, osa-sun zerbitzuak eta noski, ur edangarria, herrialde baten garapen maila neurtzeko erabiltzen diren faktoreak dira.Garapen hori lortzeko nazioarteko laguntza behar-beharrezkoa da ura edangarri bihurtzeko teknologia eta osasunhezkuntza bezalako gaietan. Gainera, herrialde bat baino gehiago zeharkatzen dituzten ibaien kasuan, elkarlana eranahitaezkoa da.

Antza denez,Amalaren herriko bizilagunen egoerak hobera egin du ura ponpatzeko sistemari esker. Zure ustez nolaegin zezaketen hobera Nbutu eta Ernestoren herrixkek? Beraiekin elkarlanean aritzeko modurik ezagutzen al duzue?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

• Zer iradokitzen dizu datu honek?

7-b. iharduera.—URA IZENEKO ALTXORRA

Ospitaleetako ohe kopurua baino 1.000 biztanleko dauden txorroten kopurua osasun egoeraren adierazle ze-hatzagoa da.

Iturria: Osasunerako Mundu Erakundea




92

B

Prentsan azaldutakoa

“Euskadik ur erreserba berria izango du”

Arriagako urtegiaeraikiko litzatekeen

lekua.

8. iharduera.—BESTE URTEGI BAT ERAIKI ALA URA AURREZTU?

Arriagako mendietatik be-hera izen bereko erreka abiat-zen da Pagazuriko haran ber-dera. Gaur egun, haran honengoialdean, Arriaga auzoarenparean zehazki, nekazaritza etaabeltzaintza ogibide duten bifamilia bizi dira soilik, eta in-guru horixe da hain zuzen ere,Plangintza hidrologikorakoarduradunek, Eusko Jaur-laritzarekin eta Foru Aldundie-kin batera, urtegi berriaeraikitzeko aukeratu duten le-kua.

Mendi hauetan populaziodentsitatea baxua da oso, etaiharduera ekonomiko nagusiakbasogintza eta neurri txikiago-an abeltzaintza dira.

Egoera onean dagoen erre-pide batek lotzen du Arriagaauzoa Estuertza eta Aldeavalleudalerriekin. Udalerri hauek,inguruko udalerri industrializa-tuekin batera 30.000 biztanledituzte guztira.

Gure ur premiak, urtero-ur-tero % 1 egiten du gora eta20’5 Hm3 bolumena duen ur-tegi berri honek lasaitasunaekarriko du aurrerantzean egonlitezkeen lehorteen aurrean.Urtegi hau eraikiz gero, es-kualde honen hornikuntza ja-danik ez litzateke beste urtegibatzuen menpe egonen eta gai-nera, beharrezkoa izanez gero,bertatik ura beste inguru bat-zuetara eramaterik egongo lit-zateke, elkartasunez jokatuz.

Urtegiaren beste alde posi-tibo bat, 75 m-ko altuerakopresa eginez gero energia elek-triko garbia ekoizteko aukera-rena da.

Kolektibo batzuek urtegiaeraikitzearen kontrako jarreraazaldu dute, eraikuntza honekingurugiroan eragingo lukeelaeta habitat asko galduko lirate-keela argudiatuz, baina Arria-gako urtegiaren gainean eginden ingurugiro azterketak azal-

du duen bezala, alor honi dago-kionez ere, abantailak kontuanhartzeko modukoak dira, bes-teak beste urtegiak ur emariaerregulatuko lukeelako. Izanere, eurite handiak gertatukobalira, urtegiari esker uholdeaketa eurijasa handiak saihestukolirateke. Bestalde, gure lurral-dean ugaltzen diren hegaztient-zat ere urtegia aukera berri batlitzateke, hegazti hauek egoeraonean dauden ur kontzentraziohandien ingurura hurbiltzenbaitira.

Horretaz gainera, presa in-guratuko duen eskailera berezibat eraikitzea aurreikusi da,izokina bezalako arrain migrat-zaileak arrautzak jartzen dituz-ten lekuetara inguratzea ahal-bidetuko duena. Era berean,presaren inguru guztia landa-rez birlandatuko da, inpaktu bi-suala murriztuz.

Bestalde, gizarteari etaekonomiari dagokienez, ez

dugu ahaztu behar urtegiakaukera berrien ateak irekikodizkigula. Langabeziak etakrisiak zigortutako gure he-rrialde honetan, Arriagako ur-tegiak lanpostuak sortuko li-tuzke, eraikuntza lanetan,mantenuan eta sortuko lirate-keen herri berrien eta turis-moaren inguruan (aisialdira-ko guneak egongo lirateke, urkirolak praktikatzeko auke-ra…) alegia. Nahiz eta abel-tzaintza mendi magaletaradesplazatuko litzatekeen, ne-kazaritza sendotu eta arrainhaztegiak garatuko lirateke.

Bi urteko lanaren (2.478m3 hormigoi eguneko) eta2.000 milioi pezetako inber-tsioaren (dirutza horietatik,450 lurzoruak erostera eta55’6 inpaktuak zuzentzera bi-deratuko lirateke) ordainsa-riak, urtegi honek Pagazurikoharanari ekarriko lizkiokeenirabaziak lirateke.




93

B

Prentsan azaldutakoa

“Beste urtegi bat gehiago, lehengohamazortziez gain”


Plangintza hidrologikorakoarduradunek, Eusko Jaurlari-tzarekin eta Foru Aldundiekinbatera, Pagazuriko haranarengoialdean, Arriagako mendie-tan, beste urtegi bat eraikitzeaaurreikusi dute.

Gaur egun, populazio den-tsitatea baxua da mendi haue-tan; abeltzaintza ogibidetzatduten han hemenka sakabana-tutako baserri gutxi batzuetaramugatzen da. Lurzoruarenazalerarik handiena basogin-tzarako ustiatzen da.

Haran hondoa Arriagaerrekak zeharkatzen du. Ongikontserbatzen den erreka da,bai landaredia aldetik bai fau-na aldetik. Tarte batzuetanibaiertzeko berezko landarediamantentzen du eta bertan bizidira ezkailua eta seinale karra-marroa (birpopulaketa batenondorioz). Bisoi europarra,ibai amuarraina eta martinarrantzalea ere ikusten dira.Herrigune txiki baten parean,errekara iristen den materiaorganikoaren (nekazaritza etaabeltzaintza ihardueretakohondakinen) eta etxeko zabo-rren eraginez, egoerak okerre-ra egiten du. Dena dela errekaautodepuratu egiten da.

Herrigune honetan, hainzuzen, da eraikitzekoa urtegia.Arriaga izenaz ezagutzen denauzo honetan bi familia bizidira, 10 pertsona guztira, astebukaeretan, beste hiru lagunhurbiltzen badira ere. Auzoanbizi diren familiek nekazaritza(larreak eta negutegiak) etaabeltzaintza estentsiboa dituz-

te ogibide, eta urtegia eraikit-zekotan, bertatik aldegin be-harko lukete. Bestalde, XVI.mendeko eliza dago Arriagan,gaur egun bertan behera utzitaeta egoera txarrean badagoere. Honen ondoan dagoen hi-lerrian lurperatzen zituzten ha-raneko biztanleak; orduan 300bat biztanle bizi ziren bertan.

Ongi kontserbatzen denerrepide batek lotzen du auzohau Estuetza eta Aldeavalleudalerriekin. Udalerri hauek,inguruko udalerri industriali-zatuekin batera 30.000 biztan-leko populazioa dute.

Pagazuri mendiaren maga-letan, baso atlantiar mistoarenzuhaizti txikiak daude, batzukkontserbazio egoera oneangainera. Dena dela, azalerarikhandiena intsignis pinuareneta pinu beltzaren birlandake-tek estaltzen dute. Alertze bat-zuk ere badira. Jabegoari da-gokionez, lurzoru pribatuak(gehienak birlandaketara bide-ratzen dira) eta baso komuna-lak (landaredia autoktonoazeta birlandaketez estalitakoa)daude.

20,5 Hm3ko bolumena lu-keen urtegia eraikitzekotan,inguru hauetako 80 hektareaur azpian geldituko lirateke.

Eraikitze lanez arduratukoden enpresak aurkeztutako in-gurugiroaren inpaktu azterketaalde batera utzita, egin direnbeste inpaktu azterketen ara-bera, urtegi honek ondorioekologiko larriak eragingo li-tuzke. Batetik, uraren abiaduraeta tenperatura aldatzean, ibai

ekosistemak aldaketak paira-tuko lituzke. Honek, ibaiakberak arazteko duen gaitasu-nean eta ondorioz, gaur egunoraindik ere aberatsa den lan-daredia eta faunan ere, eraginnegatiboa izango luke. Urtegiaeraikitzekotan, habitaten erdiagalduko litzateke.

Bestalde, urtegiaz gain au-rrera eraman beharreko azpie-gitura lanek, errepide berriek,goi tentsioko linea baten le-kualdaketak eta makinaria as-tuna erabili beharrak besteakbeste, paisajean aldaketak era-gingo lituzkete, habitat askohondatuz.

Laburbilduz, urtegi honekbeste inpaktu bat eragingoluke EAEren eskualdeko ingu-rugiroan. Ez da ahaztu behar,Europako Elkartearen iritziz,EAEko 27 arroetatik batek ereez dituela giza kontsumorakoeta aisialdirako baldintza opti-moak betetzen.

Eragozpen hauetako askokizanen luke justifikaziorik ur-tegi berri hau benetan beha-rrezkoa balitz. Baina estatumailan, urtegietan pilatutakoura bideratzen dituzten hodie-tan zehar batezbeste % 30-40bitarteko galerak gertatzen di-rela kontuan izanik, ondokogaldera datorkigu burura: ez allitzateke zentzuzkoagoa etaerrentagarriagoa bideraketahorien konponketan inberti-tzea dirua?

Gainera, “herrialde garatu”izenez ezagutzen ditugun ho-rietan, ur eskaerak eta ur kon-tsumoak (pertsona eta egune-

ko) gora egiten du urtetik urte-ra. Zer adierazten digu honek?bada, beste gauza batzuen ar-tean, zenbat eta gehiago eduki,are eta gehiago eduki nahiduela gizakiak eta duenarigero eta garrantzi gutxiagoematen diola. Kasu honetanura dugu hizpide. Ura moduarduratsuan eta neurriz erabili-ko bagenu, urtegi gehiago be-harko genituzke? Ez al da al-derantzizkoa gertatzen, hauda, zenbat eta handiagoa izangure ur erreserba, ura alferrikgaltzeko dugun joera areago-tzeko arriskua dagoela?

Kontuan izan behar dugunbeste zerbait, lan honek daka-rren kostu sozioekonomikoa-rena da. Urtegiak Arriaga au-zoa urperatuko luke etahonekin, gure historiaren etaetnografiaren alorreko ondare-aren parte bat betiko galdukogenuke. Iritzirik eskatu ezzaien hamar pertsonek bestetoki batera joan beharko luke-te bizitzera baina, nora? Ingu-ru horretako beste baserri ba-tzuk inkomunikatuta gelditukolirateke. Haraneko ihardueraekonomikoak aldaketa naba-riak ezagutuko lituzke, ba-tzuen esanetan onuragarriak,beste batzuk, aldiz, onurahauek frogatu gabe daudeladeritzogu. Abeltzaintza esate-rako, mendi magaletara muga-tuko litzateke, haran hondokobelardiak desagertuz. Nekaza-ritza lurrak urtegitik beherakokatuko lirateke. Balitekebehealdeko lurrak emankorra-goak izatea ureztapenerako




94

B

(aurreko orrialdetik dator)


erraztasun gehiago dituztela-ko, baina kontua zera da,oraindik ere ez dela lur hauenazterketarik egin. Gainera, ne-kazariak ere behealdera joanbeharko lirateke.

Batzuek aipatzen dituztenbaliabide ekonomiko berriek,hala nola, ostalaritzak, ur ki-rolek… haraneko biztanleenbizimoduaren aldaketa ekarri-ko lukete. Izan ere, nekazari-tza eta abeltzaintza alde bate-ra utzi eta turismora dedikatubeharko lirateke. Bestalde, ezdakigu eskaera berri honek

arrakasta izango ote duen. Ur-tegi honek lehia al dezakekostarekin eta azpiegitura ho-beak dituzten urtegi handia-goekin?

Arriagako urtegia eraiki-tzekotan gu guztion diruarekineraikiko da, guztiok ordain-tzen baititugu zergak, eta2.000 milioi pezeta kostakoda. Eraikuntza lanek bi urteiraungo dute, beti ere datu ofi-zialen arabera. Gastu honetazgain, kontuan izan behar dahorrelako urtegia mantentzekodiru asko behar izaten dela.

Urtegi berri baten ordez, ir-tenbide gisa, zera proposatzendugu idatzi honen bidez:

Batetik, Arriaga auzotik ki-lometro gutxi batzuetara dago-en Urrolako urtegian hobe-kuntzak egitea. Urtegi honengoialdea basoz babesten badu-gu, urtegia gainezka egoteaedo butxatzea eta ura galtzeasaihestuko dugu.

Bestetik, araztegitik irten-dako ura berrerabiltzea, behinproduktu toxikorik ez dueneanlorategiak, golf zelaiak e.a.ureztatzeko erabil baitaiteke.

Arrazoi horiek guztiak etasozioekonomiaren aldetik po-rrot egin zuten beste urtegibatzuk gogoan izanik, Riaño-koa horien artean, ingurugiroinpaktuaren eta bideragarrita-sunaren azterketa zehatzakegitearen beharraz, proiektuakgertutik ukitzen dituen pertso-nek beraien iritzia ematekoaukera izateak duen garran-tziaz, eta proiektua aurreraeraman aurretik iritzi guztiakkontuan hartu beharraz oharta-raztea da gure asmoa.




95

B

Urtegia eraikitzearen aldeko taldeari zuzenduriko galdera sorta:

• Inoiz moztu al dizuete ura etxean? Zein dira egoera hauetarako irtenbide posibleak?

• Prentsako idatziaren arabera, zein dira urtegiaren eragin onuragarriak eta zein kaltegarriak? Zuen iritziz, ai-patu ez den beste onurarik edo kalterik eragingo al luke?

• Urtegia eraikita soilik ezingo genuke urik edan, ureztatu, etab; beste obra batzuk ere beharrezkoak dira. Zein?Nola eragiten dute ingurugiroan?

• Ureztapen sistemarik izanez gero, bestelako zein produktu landa litezke?

• Nola aprobetxa dezakegu urtegietako ura?

• Norentzat da onuragarriagoa ur erreserba, urtegia dagoen herriko biztanleentzat ala bertako ura jasotzenduten hiriguneentzat? Galdera honi erantzuteko urtegiak ematen dituen aukera berriak kontuan izan behardituzue.

• Gure urtegiko ura izan al liteke likido solidarioa? Zergatik? Bertako ura beste nonbaitera bideratuko bage-nu, eska al genezake zerbait horren truke? Zer bururatzen zaizue?

• Aipa itzazue funtzionatzeko ura behar duten bost enpresa mota eta azal ezazue zertarako erabiltzen dutenura.

• Zein lirateke elektrizitatea ekoiztearen onurak?

• Azkenik, eta emaitzei erreparatuz, egokia al deritzozue urtegia eraikitzeari?





96

B

Urtegia eraikitzearen aurkako taldeari zuzenduriko galdera sorta:

• Inoiz moztu al dizuete ura etxean? Zein dira egoera hauetarako irtenbide posibleak?

• Prentsako idatziaren arabera, zein dira urtegiaren eragin onuragarriak eta zein kaltegarriak? Zuen iritziz, ai-patu ez den beste onurarik edo kalterik eragingo al luke?

• Urtegia eraikita soilik, ezingo genuke urik edan, ureztatu, etab.; beste obra batzuk ere beharrezkoak dira.Zein? Nola eragiten dute ingurugiroan?

• Zein lirateke urtegiak eragingo lituzkeen ingurugiro inpaktuak?

• Zergatik aldatuko litzateke inguruaren fisonomia?

• Inguruko biztanleak urtegia eraikitzearekin ados egongo liratekeela uste duzue?

• Urtegia eraikitzean zein aldaketa emango lirateke ibaian, bertako landaredian, faunan, ur emarian e.a.?

• Bateragarriak al dira iharduera ekonomikoak (nekazaritza, abeltzainzta, turismoa…) eta urtegian ur hegaztiakegotea?

• Zuen iritziz, zenbat eta ur gehiago izan eskuragarri, alferrik galtzen dena ere gehiago al da?

• Azkenik, eta emaitzei erreparatuz, egokia al deritzozue urtegia eraikitzeari?





97

B

Ongi pasatzea nahi duzue? Joko bat proposatzen dizuet, test bat betetzea alegia. Baina lasai, hau ez baita azterketaaspergarri horietako bat.

Ea nork lortzen duen puntu gehien:

1. Arraska trabatuko balitzaizu, zein litzateke irtenbiderik txarrena?a) Esku tresna bat erabiltzea arraska libratzeko.b) Horretarako dauden produktuetako edozein erabiltzea, nahiz eta oso

kutsakorra izan.c) Ondoko nahasketa erabiltzea: ozpin txorrostada bat, bikarbonatoa

(katilu laurden bat) eta irakiten dagoen litro bat ur. Nahasketa arras-kan behera bota eta kitto!

2. Zer dira biodegradatzen diren substantziak?a) Etiketa berdea daramaten substantziak.b) Ontzia garbitzeko xaboi batzuk biodegradagarriak dira.c) Bakterioek eta beste izaki bizidun batzuek deskonposa ditzaketen

substantziak.d) Artifizialki deskonposa daitezkeen substantziak.

3. Nola aurreztuko zenuke ura zure etxeko komunean?a) Nire eginbeharretarako ikastetxeko komuna, lagunen etxeko komuna,

komun publikoak e.a. erabiliz.b) Komunera hainbeste aldiz joan beharrik izan ez dezadan, ur gutxiago

edanez.c) Ura pilatzen duen ontzian hareaz betetako botila bat edo adreilu bat

sartuaz. Izan ere, ez da beharrezkoa ontziko ur guztia erabiltzea ko-muna eraginkorra izateko.

4. Ondoko lerroetan aipatzen direnetatik ba al dakizu zer den egokia landa-reentzat?

a) Barazkiak egosteko erabilitako urez ureztatzea landareak, behin ura hoztu denenan.b) Eguzkiak gogor jotzen duenean ureztatzea landareak.c) Noizean behin kafea hondarrak botatzea landareen ontzira.d) Lehenengoa eta hirugarrena egia dira.

5. Produktu hauetatik zein da gure ibaietan kalterik txikiena eragiten duena?a) 24 ordutan biodegradatzen dena.b) 8 ordutan biodegradatzen dena.c) 18 ordutan biodegradatzen dena.d) Biodegradatzen ez dena.

6 Arropa garbitzeko lixiba erabiltzerik nahi ez baduzu, oso toxikoa delako eta hondakinak deskonposatzen di-tuzten bakterioak hiltzen dituelako, zer egin dezakezu?a) Ohikoa baino bi aldiz xaboi gehiago bota garbigailura.b) Eskuz garbitu.c) Bestelako substantzia korrosiboren bat erabili.d) Ozpin zuria edo bikarbonatoa erabili (katilu erdi inguru).

9. iharduera.—IBAIARI BURUZKO GURE DEKALOGOA




98

B

7. Pilek konposatu arriskutsuak dituzte: merkurioa, zinka, zilarra, litioa eta kadmioa. Badakigu kutsatu egiten du-tela, baina zein da irtenbide egokiena?a) Irtenbide bakarra pilak jasotzeaz arduratzen diren lekuetara (dendak, supermerkatuak...) eramatea da.b) Ahalik eta pila gutxien erabiltzea eta hauen ordez, beste metodo batzuk, hala nola, eguzki plakak, korda

emanez ibiltzen diren erlojuak edo erloju zinegetikoak eta sare elektrikora konektatzen diren aparatuakerabiltzea.

c) Irtenbide bakarra pila berdeak erabiltzea da, hauek ez baitute inolako metal arriskutsurik.

8. Ama “HORNILIMP”ekin garbitzera doa labea (telebistan ikusi du). Hau nazka! Badakit zoratuta nagoela esan-go duzula, baina egokiena zera da:a) Dagoen bezala uztea.b) Ura eta bikarbonatoarekin garbitzea.c) Aitak garbi dezala. Matxismoaz kokoteraino gaude!

9. Limoi zukua (1/3 proportzioan) eta oliba olioaren (2/3 proportzioan) nahasketa, ba al dakizu zertarako era-bili daitekeen?a) Lurra eta haltzariei disdira emateko.b) Bazkal aurreko gisa.c) Beherakoa baldin baduzu ongi egingo dizu.d) Sitsa uxatzeko.

10. Ortua izango bazenu, zerez ongarriztatuko zenuke?a) Uraz.b) Ongarri artifizialez.c) Ongarri naturalez (animalien gorotzez eta janarien hondakinez).d) Ez nuke ongarriztatuko, ongarriek oso usain txarra baitute.

11. Bainugela garbitzea tokatu zait. Zer behar dut horretarako?a) Nazka handia ematen didan arren, lixiba erabiliko dut.b) Amoniakoa eta ozpina.c) Eskularruak eta maskarilla.d) Bikarbonatoa eta garbikari bigunak.

12. Eta komuna desinfektatu behar denean:a) Etilenglikola, limoi zukuan ongi disolbaturik.b) Borax katilu erdia 4’5 litro uretan disolbaturik.c) Usain goxoa duen lixiba.

13. Zer egin zenezake etxeko iturriko urak kloro zaporerik izan ez dezan?a) Ongi itxitako botila batean eduki ura egun batzuz.b) Ura botila batean sartu, baina botila itxi gabe. Horrela, kloroa lurrindu egingo da.c) Botila batean sartu eta botila astindu, oxigenoa sortzeko. Horrela, kloroa desagertu egingo da.





99

B

Zer da, egia ala gezurra?:

14. Ontziak ongi garbitzeko modu bakarra arraskako iturria irekita uztea eta ur beroa erabiltzea da.

15. Berogailu batzuek eguzki energiaren bidez funtzionatzen dute.

16. Ur edangarria baliabide agortezina da.

17. Zenbat eta ur gehiago erabili, litekeena da urtegiak eraikitzeko haranak urez estali behar izatea.

18. Garbikariei dagokienez, fosfatorik gabeak erostea ongi dago, baina are garrantzitsuagoa da garbikariak neurriegokian erabiltzea.

19. Ur kontsumoa, pertsona eta eguneko, 250 l ingurukoa da planetako eskualde guztietan.

20. Ibaiaren gainazala algaz beteta egoteak, kutsasura organikoa dagoela adierazten du.

21. Hezeguneak, bertan bizi diren eltxoen ugaritasuna dela-eta, leku arriskutsuak dira.

22. Ura edangarri bihurtzen duen planta bat eta araztegi bat gauza bera dira.

23. Fabrika batzuetan birziklatutako paperarekin komunerako papera egiten dute.

Test honen emaitza zuzenei erreparatzen badiezue, uraren aurrezpenari eta etxean erabiltzen diren produktu ku-tsatzaileen ordezkoei buruzko informazio interesgarria bildu dezakezue. Idatz itzazue praktikara eraman ditzake-zuen gai honi buruzko aholkuak. Ikastetxean jarri ditzakezue praktikan. Horretarako, eska iezaiezue laguntza ira-kasleei eta ikastetxeko gainontzeko langileei.

Jadanik, ibaiei buruzko ezagupen gehiago dituzue; ibaietako bizitzaz, landarediaz, faunaz, ibaien higadura lanaz, uraedangarri bihurtzearen garrantziaz… gauza gehiago dakizkizue. Bidaiatu egin duzue, beste herri eta kulturak eza-gutuz, eta herrialde hauek ur eskasiagatik pairatzen dituzten arazoen berri izan duzue. Badakizue ura neurriz era-biltzea eta ur baliabideen kudeaketa egokia zeinen garrantzitsuak diren... Jakin beharrekoak jakinda, orain prest zau-dete mezu hau zabaltzeko eta ibaiaren lagun onak izanik, beraren alde borrokatzeko.

Gauza asko egin ditzakezue ibaien alde.Horietako bat ibaiari buruzko dekalogo bat garatzea da,hau da,hamar arau-tan, gure ibaiak kontserbatzeko egin beharrekoak eta egin behar ez direnak laburbiltzen dituen idatzi bat presta-tzea. Hau gida gisa erabil dezakezue, eta ez zuok bakarrik; zenbat eta zabalpen handiagoa ematen diozuen, jendeeta ibai gehiagotara iritsiko dira zuen mezua eta laguntza.Aurrera bada!



D.B.H.ko Bigarren ZikloaUnitate Didaktikoa

ZER EGITEN DIEGU IBAIEI?


A U R K I B I D E A

IRAKASLEENTZAKO MATERIALA

Orr.

Kontzeptuen eskema................................................................................................................. 105

Unitate didaktikoaren helburuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Gertakariak, kontzeptuaketa printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Prozedurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Jarrerak, baloreak eta arauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Orientabide didaktikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Iharduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . . . 108

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Iharduerei buruzko iruzkinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

IKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118(Iharduera Programa)

A.

1

2

3

4

5

6

7

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

D.B.H.ko Bigarren Zikloa

ZER EGITEN DIEGU IBAIEI?


Ibaien autodepuraziogaitasuna.

Uren kalitatea:• Eutrofizazioa.• Disolbatutako

oxigeno kopurua.• Kutsadura

organikoa.• Adierazle

biologikoak.

Bioaniztasuna• Ibaiertzeko basoa.• Hezeguneak.• Biozenosia.

Uraren erabileradesberdinek ibaiekosisteman bertan etagizakiarengan duteneragina.

Ibai garbi etaosasuntsuakbizi kalitatea hobetzeko.

Ibaien kutsadura;uraren kalitatean, ibaiekosisteman eta gizaosasunean duen eragina.

Baliabide naturalenhondamena;uholdeak…

Akuifero, hezeguneeta paisajearen zeinekologiaren aldetik baliohandia duten inguruneensuntsipena.

Gizarte alorrekogatazkak.

Hondakin urentratamendua: prozesuaeta garrantzia.

Kutsadura kontrolatzekoeta saihesteko neurri etaekintzak.

Uraren kudeaketa:inplikatuta daudenerakundeak etakontuan izanbeharrekofaktoreak.

Legislazioa eta urariburuzko eta ibaienbabeserako politika.

Ingurugiro hezkuntza:gizartearen partehartzeaeta neurrizkokontsumoa.

105

A.1

Z E R E G I T E N D I E G U I B A I E I ?

KO N T Z E P T U E N E S K E M A

ALDERDI NATURALAK ERABILERAK ETA INPLIKAZIOAK ARAZOAK IRTENBIDEAK

D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A



106 D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A

A.2 U N I TAT E D I DA K T I KOA R E N H E L B U RUA K

Ikasleek ondoko gaitasunak eskuratzea da gure hel-burua:

% Ikerketa zientifikoak direla medio, hau da, ibaie-tako elementuak aztertuz eta elkar erlazionatuz(giza ekintzak barne), ibaiak ekosistema gisaulertzea.

% Garapena eta ingurugiroaren arteko erlazioazohartaraztea, elkartasuna eta elkarrizketarakojarrera bultzatuz.

% Ikasleak kritikoak izaten eta erabakiak hartzentrebatzea eta komunikazio modu desberdinaklantzea: ahozkoa, idatzizkoa, plastikoa, etab.

% Ur baliabideen kudeaketa egokiaren beharrazohartaraztea, horretarako, hondakin uren araz-keta prozesua ezagutuz eta uraren neurrizkokontsumoa eta erabilera eusgarria sustatuz.

% Ibaiaren aldeko kanpaina baten planifikazioa etaexekuzioa direla medio, inguruneko arazoenkonponketan konprometitzera eta parte har-tzera bultzatzea.

GERTAKARIAK, KONTZEPTUAK ETAPRINTZIPIOAK

% Ibai ekosistemak: orekaren konplexutasunarenadibide.

% Ibaietan eragindako inpaktuak eta horien ondo-rioak.

% Hondakin uren arazketa: beharra eta prosezua.% Uraren kudeaketa: kudeaketaren beharra, kude-

atzaileak, legeria, araudia.

PROZEDURAK

% Prozedura zientifikoa: behaketa, laginketa, neur-ketak, hipotesien garapena, datuen alderaketa.

% Eztabaida, hausnarketa kritikoa eta norberareniritzien garapena.

% Talde lana.

% Kanpaina baten diseinua eta gauzatzea: plangin-tza, arduren banaketa, erabakiak, ebaluaketa,etab.

% Komunikazio modu desberdinen erabilera:ahozkoa, idatzizkoa, plastikoa, musikaren bidez-ko komunikazioa…

JARRERAK, BALOREAK ETA ARAUAK

% Baliabide naturalen erabilera eusgarria eta neu-rrizkoa. Etorkizunerako aurreikuspena.

% Ingurugiro arazoak konpontzeko saiakeretanaktiboki parte hartzeko konpromezua, bai mailaindibidualean eta bai talde gisa ere.

% Nazioarteko elkartasuna.% Elkarrizketaren aurrean jarrera irekia eta tole-

rantea: argudiatu eta besteek esateko dutenaentzun.

A.3 E D U K I A K



O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K

107D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A

A.4

Atal honetan Derrigorrezko Bigarren HezkuntzakoBigarren Ziklora zuzenduta dagoen unitateari buruz-ko orientazio orokorrak ematen dira. Hala ere, au-rrerago, iharduera bakoitzari buruzko iruzkinetan, xe-hetasun gehiago ematen dira. Guztiak baliagarriakizango zaizkizuelakoan gaude.

DBHko Bigarren Ziklorako zerbait azpimarratu nahibadu Ibaialde Unitate Didaktikoak, hori, unitatearengarapenean zehar ikasleek aktiboki parte hartu behardutela da. Horretarako, hasieratik azaldu beharko die-zue ikasleei nola eta zein ihardueren bitarteaz buru-tuko duzuen prozesua, iharduerak elkar erlazionatutadaudela ikustaraziz.

Irakasleak taldearen gidari, aholkulari eta koordina-tzaile izan behar du, nahiz eta zenbait kasutan animat-zailearena eta moderatzailearena ere egin beharkoduen. Badakigu lan hau ez dela erraza, alde batetikikasleenganako konfiantza azaldu behar baituzue, be-raien kabuz mugitzeko askatasuna emanez eta, beste-tik, guztia gainbegiratu behar baituzue, prozesua bideonetik joan dadin arau minimo batzuk betetzen dire-la ziurtatuz. Hau da, erdibideko puntua aurkitu beharduzue.

Saia zaitezte garrantzi handia ematen ikasleen lanarieta ikerketeei.

Bestalde, iharduera bakoitza aurrera eramateko beha-rrezko guztiak aurreikusi beharko ditu irakasleak:

— Materialari dagokionez: zenbait kasutarako biblio-grafia beharko duzue, zenbat eta zabalagoa hobe.Herriko, auzoko edo ikastetxeko liburutegira jodezakezue. Beste iharduera batzuetarako, bigarre-nerako (“Ibaiari egiten dioguna geure burua-ri egiten diogu”) esaterako, laborategiko mate-riala edo material esperimentalak beharkodituzue.

— Zenbait iharduera burutzeko beste pertsona ba-tzuekin harremanetan jarri beharko zarete,“Araztegi batera bisitan”, hirugarren ihardue-ran, edo “Ibaiaren aldeko kanpaina” martxanjartzeko adibidez.

— Beste zenbait gai, irteera burutzeko garraioarenabesteak beste, aldez aurretik antolatu beharko du-zue.

Laugarren iharduerari dagokionez, kontuan izan beharduzue edozein simulazio jokok, errepikatzen den hei-nean aldaketak jasaten dituela. Gainera, iharduera ho-netarako ezinbestekoa da irakasleak adierazpen guz-tiak kontu handiz irakurtzea eta taldeak, pertsonaiake.a. non kokatuko diren jolasa hasi aurretik zehaztea.

Beste ohartxo bat, oraingoan ikasleek burutuko di-tuzten esperimentuei buruzkoa, batez ere bigarreniharduerakoei buruzkoa. Esperimentuak ez ditugu hel-burutzat hartu behar, bitartekotzat baizik, hau da, es-perimentuak zehaztazunez eta zorroztasunez burut-zeak baino garrantzi handiagoa dute ikasleek aterakodituzten ondorioek eta hausnarketek.

Unitate guztietan, bai lehen ziklorako unitateetan baibigarrenerakoetan ere, behin eta berriz esan dugunbezala, sentsibilizazioaren eta ingurugiro hezkuntza-ren gakoa jolas giroa mantentzean, ibaiez gozatzeaneta inguruarekin harremanak sendotzean dago, gurekasuan ibaiei zuzenduta. Gure ikasleak jadanik umeakez diren arren, goian azaldutakoa unitate honetara erehedatu nahi dugu, jolas giroa, gozamena eta abar ezbaitira umeei bakarrik zuzendutako zerbait, ezta gut-xiagorik ere.

Bukatzeko gogoratu IBAIALDE Unitate Didaktikoakirakasle talde osoaren lankidetza izan behar duela.


1.—Ibaiari eta urari buruzko galdera X X Xzaparrada.

2.—Ibaiari egiten dioguna geure X X X X X X Xburuari egiten diogu.

3.—Araztegi batera bisitan. X X X X X

4.—Simulazio jokoa: ibaiaren X X X Xkudeaketa.

5.—Ibaiaren aldeko kanpaina. X X X


108 D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A

A.5 I H A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A

IHARDUEREN ZERRENDA CURRICULUMAREKIKO LOTURA

Natur Gizar- Gorputz Plas- Hizkun- Mate- Musi- Tekno-Zien- te Zien- Hezkun- tika tza-Lite- matikak ka logiatziak tziak tza ratura



109D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A

A.6E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

Gainontzeko unitate didaktikoetan bezala, Derrigorrez-ko Bigarren Hezkuntzako Bigarren Ziklorako prestatu-takoan ere, iharduerak atal hauetan sailkatu ditugu:AL-DEZ AURRETIKO IDEIAK ETA MOTIBAZIOA,ULERMENA, KONTZIENTZIAZIOA eta PARTEHART-ZEA, SINTESIA ETA KOMUNIKAZIOA.“ALDEZ AURRETIKO IDEIAK” ataleko iharduera ibaia-ri eta urari buruzko galdera zaparrada da. Beraz, hasie-rako ebaluaziorako tresna da, eta hurrengo ihardueraknola bideratu azalduko digu.Aurrerago, hirugarren ihar-dueran, hau da, “Araztegi batera bisitan”, lehenen-go iharduerako galderak erantzuten saiatuko gara.ULERMENA ETA KONTZIENTZIAZIOA jorratzen di-tuzten ihardueren kasuan, ebaluazioak jarraia izan behardu.Unitatean zehar, talde txikitan lan egingo da hainbat al-ditan. Kasu horietan, prozesua ikuskatu beharko dugueta batez ere ondoko alderdi hauei erreparatu:— Partaidetza: taldeko kide guztiek maila berean parte

hartu duten ala denbora guztian pertsona berberekhitz egin duten.

— Lanaren antolaketa eta banaketa.— Beraien artean izandako elkarrizketak, eztabaidak

eta adostasunera heltzeko saiakerak.— Sormen lanen originaltasuna eta lanak besteen au-

rrean azaltzeko modua.Beste batzuetan, talde handitan edo talde bakarrean(ikasle guztiek elkarrekin) lan egingo dugu: kasu haueta-rako, argi izan behar dugu ikasle guztien partaidetza etainplikazioa lortzea dela helburu nagusia, nahiz eta horre-tarako, batzuetan ez dugun izango nahi bezain azkar au-rrera egiterik edo gaian nahi bezain beste sakontzerik.Burutu diren ihardueren artean ikasleek ezarritako lo-turak, eta beraz, ihardueretan azaltzen diren gaien arte-koak ere ebalua ditzakezue. Iharduerak eta gaiak elkarerlazionatzen saiatzen badira, ibaietan eta ingurugiroanorokorrean eragiten duen guztiaren gaineko ikuspegizabalagoa izango dute ikasleek.Simulazio jokoetatik etekin handia atera daiteke. Eba-luaketarako ondoko puntu hauek har ditzakezue kon-tuan:— Ikasleek beren papera bete al dute?— Egon al dira iritzi desberdinak?— Elkarri begirunea erakutsi al diote eta besteek esa-

nak entzun al dituzte? Zenbateraino? Askotan hitzegin al dute denek aldi berean?

— Zenbat gai jorratu dira?— Partehartze maila: ikasle berberek hitz egiten

dute beti?— Zuen ustez, gozatu al dute jolasaz ikasleek?Ebaluazio jarraia egiteko, kontzeptuen sarea eta ziklohonetarako finkatutako helburu orokorrak izan beharditugu kontuan programaren garapen osoan zehar.

“Ibaiaren aldeko kanpaina” PARTEHARTZEA, SIN-TESIA ETA KOMUNIKAZIOA ataleko iharduera da etaazken ebaluaketa egiteko egokia. Izan ere, iharduera ho-netan unitatean zehar eskuratutako kontzeptuez, pro-zedurez eta jarrerez baliatu beharko dute ikasleek. Be-raz, osagarri asko dituen iharduera da eta bestalde, 14eta 16 urte bitarteko gazteak aise motibatuko dituena.Ikerketa eta hausnarketaren ostean ekintzarako etapartehartzea lantzeko tarterik egongo ez balitz, unitatedidaktikoan jarraitutako prozedurak, zalantzarik gabe,ez luke koherentziarik izango. Izan ere, DBHko BigarrenZiklorako prestatutako iharduera guztien bidez, zerbaitargi utzi nahi izan badugu, hori, ibaien kontserbaziorakojendearen partaidetzak duen garrantzia izan baita.Irakasleak kanpainaren ebaluaketa egingo du, baina ho-rretaz gain, ikasleek ere beraien lana ebaluatu beharkodute. Beste gauza batzuen artean ondokoak izan behar-ko dituzte kontuan:— Interesa eta gogoa.— Ideien originaltasuna.— Lanaren antolaketa eta banaketa.— Helburuak lortzeko beharrezko baliabideak jarri al

ditugu?— Jendea erakartzea lortu al dugu?— Lortu al dugu jendea sentsibilizatzea?— Kanpaina aurrera eramatean gozatu al dugu?Ikasleei beren lana ebaluatzen laguntzeko, talde dinami-karako teknikez baliatzea ez legoke gaizki.Adibide bat jartzearren, ibai bera kontserbazio egoeradesberdinetan agertzen dituzten lau kartel irudika geni-tzake, bakoitzean ibaiaren egoera bat azalduz:

1. Oso egoera onean, eraldatu gabe.2. Kutsadura maila txikiz.3. Nahiko kutsatuta.4. Bizirik ez duen ibaia, erabat hondatuta.

Kartel bakoitza ikasgelako txoko batean jarriko dugu.Ondoren ebaluatu beharreko gaiei buruzko galderakegingo ditugu eta galdera bakoitzerako, ikasle bakoitzabere erantzuna egokien islatzen duen kartelaren ondo-an kokatu beharko da. Behin ikasle guztiak kokatu dire-nean, bere iritzia azaltzeko eska diezaiokegu zenbaiti.Azkenik esan, ebaluazioen helburua hurrengo baterakolagungarri izatea dela; ziklo berdinean baina ikasle des-berdinekin lan egiteko zein ikasle berdinekin baina ziklodesberdinean lan egiteko balioko dizue. Ebaluazioa, hez-kuntzaren alorrean ikerketarako eta hobekuntzarakotresna erabilgarria da. Garrantzitsua da ebaluazioak egi-ten denbora ematea eta hurrengo batean emaitzakkontuan izatea.



110



IBAIARI ETA URARIBURUZKO GALDERAZAPARRADA

Helburuak

• Unitatea lantzen hasi aurretik ikasle-ek gai honi buruz dituzten ezagupe-nen eta zalantzen berri izatea.

• Ikasleak datozen iharduerak aurreraeramateko motibatzea. Iharduerahauek hemen azaldutako galdera etazalantzetatik abiatuko dira.

GarapenaIkasleek, beraien buruari, ibaiekin ditugunerlazioei buruz galdetzean datza ihardue-

ra: zein erabilerak ematen dizkiogun, era-bilera horiek zein eragin duten ekosiste-man eta eragin horiek nola ebalua daitez-keen, gure isuriek eragiten dituztenkalteak saihesteko moduak, e.a.

Talde handitan burutzeko pentsatuta dagoeniharduera da eta bere ardatza elkarrizketa da.Interesgarria litzateke ikasleetako batek, bes-teek esandakoan oinarrituz, eskematxo batirudikatzea arbelean.

Ikasleek, luzatu ditugun galderei buruzko la-guntza fitxa duten arren, aproposena agian, gal-derak irakasleak egitea da, galdera batzuk baz-tertuz eta berriak erantsiz egokia deritzonean,baina beti ere ondoko gai hauek jorratuz:

1. iha

rdue

ra


Merezi du gai eta galdera bakoitzean sakon-tzea, era honetan, landuko diren gaiei buruzikasleek dituzten ezagupenak eta D.B.H.ko 2.Ziklo honetan zein gai komeni den lantzea ja-kiterik izango baituzue.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 118. orr.

IBAIAITSASOABESTEBATZUK

Nekazal eta industria erabilerakUra edangarri bihurtzea

Hondakin urentratamenduak

Etxekokontsumoa

Ur Kutsatuak

Isuriak

'




111

A.7

ULERMENA

2. ih

ardu

era IBAIARI EGITEN

DIOGUNA GEUREBURUARI EGITEN DIOGU

Helburuak

• Ibaia ekosistema baliotsutzat hart-zea eta ekosistema eta orekarenkontzeptuak elkar lotzea.

• Gizakiak ibaietan eragindako inguru-giro inpaktuak ekosistema honetanez ezik, gugan ere ondorio kaltega-rriak dituela ulertaraztea.

Garapena

Ikastetxetik hurbil dagoen ibai edo erreka batbisitatzea proposatuko diegu ikasleei, eta ho-nela, aurreko ihardueran ibaiei buruz eginikogaldera batzuen erantzunak “in situ” aztertze-ko parada izango dugu.Adibidez, nola jakin de-zakegu ekosistema baten egoera ona edo txa-rran den? Edo, zein dira ibaien kutsatzailenagusiak?

4-6 pertsonako taldeak eratuko ditugu eta tal-de bakoitzak uraren kalitateari eta bioanizta-sunari buruzko behaketak egin beharko ditu(behaketa horiek ikasleen fitxetan datoz ze-haztuak). Metileno urdinaren proba, kutsaduraorganikoa neurtzeko balio duena, laborategianegingo dugu.Azal iezaiezue ikasleei, ibaian dau-denean ahal dituzten datu guztiak jaso behardituztela eta interesgarri deritzen gauzen ma-rrazkiak egitea edo argazkiak ateratzea egokiaizan daitekeela.

DBHko Lehen Ziklorako prestatutako unitatedidaktikoan ere, ingurunearen egoerari, ibaia-ren inguruko paisajeari eta uraren kalitate etaegoerari buruzko behaketa eta analisia gehiagozehaztu dira. Hauetaz ere balia zaitezkete ihar-duera hau osatzeko.

Ibaitik bueltan, eta laborategiko proba burutuondoren, ikasleak taldeka bilduko dira berrizere, eta irteeran jasotako datuez eta gukemandako informazioaz baliatuz ikertutakoibaiari buruzko txostena garatu beharko dute.Hau da, ikertutakoari buruzko ondorioak ate-ra beharko dituzte.

Honela bada, egin dituzten neurketa eta beha-ketetatik abiatuz antzeman dituzten arazoenzerrenda egingo dute. Ondoren, lan talde ba-koitzak arazo bat aukeratu eta ondoko galde-rak erantzungo ditu:

—Zertan datza arazoa?—Zein giza ekintza eta iharduerarekin (abelt-

zaintza, nekazaritza, meagintza, industria, hi-rigintza, aisialdia, ur kirolak, etab.) du zeriku-sia?

—Nola eragiten du honek gugan, hau da, giza-kiarengan?

—Zer eragin du ekosisteman?

Ikasleek benetan taldean lan egiteaz eta helbu-ruak lortzeaz ardura zaitezte irakasleok. Gai-ren bati buruzko informazio gehiago beharbaldin baduzue, unitate didaktiko honetanazaltzen den bibliografia kontsulta dezakezue.

Bukaeran, guztien artean komentatuko da tal-de bakoitzak egin duena. Ohartaraz itzazu ho-rretaz ikasleak eta azal iezaiezu zenbat eta ba-liabide gehiago eta originalagoak erabili are etaatseginagoa eta argitzaileagoa izango dela guz-tientzat.


Ikastetxean akuariorik baldin baduzue edoeraikitzeko aukera, interesgarria litzateke ber-tan behaketa batzuk egitea, ibai ekosistemendinamika ulertzeko.





112

3. ih

ardu

era

2. ih

ardu

era

ARAZTEGI BATERA BISI-TAN

Helburuak

• Hondakin urak araztearen beharrazjabetzea.

• Uren arazketa prozesua ulertzea.

• Ikasketa prozesuan aktiboki partehartzea.

Garapena

Ihardueraren garapenean zehar ikasleek akti-boki parte hartzea da helburu nagusia.

Lehenik eta behin galdera sorta bat prestatu-ko dugu, araztegia bisitatuko dugunerako. Ho-rretarako, lehenengo ihardueraren bukaeransortu zitzaizkigun galdera eta zalantzak gogo-ratuko ditugu eta horietatik, araztegian zeinargituko dizkigun hartuko ditugu kontuan. Ho-

rretaz gainera, bizi zareten udalerriari, arazke-ta prozesua kostatzen denari, kudeaketari etaabarri buruz hausnartzera eta galderak egiteraanimatu behar dituzue ikasleak. Zuen ikasleekmahaigainera ditzaketen galdera moten ze-rrenda osatu dugu:

% Nondik dator gure plantan tratatzen denura?

% Zenbat litro ur tratatzen da egunero?

% Zenbat kostatzen da ur litro bat garbitzea?

% Zenbat pertsonak egiten du lan araztegian?

% Nork ordaintzen ditu ura araztearen gas-tuak?

% Ura araztu ondoren gelditzen diren honda-kin solidoekin zer egiten da?

% Araztegitik irteten den ura edangarria alda? Eta bertan bainua hartzerik izango algenuke?

% Zein dira hondakin ura arazteko ardura du-ten instituzioak?

Materiala

—Ikaslearen materiala: 119-128. orr.—Papera eta boligrafoa.—Uretarako termometroa.—Soka.—Urperatzen ez den objekturen bat (laranja

bat edo pote bat, erdi betea).—Kronometroa.—Beirazko edo plastikozko botila gardenak,

ur laginak jasotzeko (hermetikoki itxi behardute).

—Metileno urdina, 0,5 gr.—Ur distilatua.—Bioadierazleen gida (orria).—Fauna eta landarediari buruzko gidak.—Arropa egokiak (botak, euritakoa, aldatzeko

arropa).—Argazki kamera/k.—Inguruko mapa (aukeran).

ULERMENA

KONTZIENTZIAZIOA





113

A.7

3. ih

ardu

era Araztegira joan aurretik, uren arazketa 3 pro-

zesuz osatzen dela jakin behar dute: prozesumekanikoak, biologikoak eta kimikoak. Bakoi-tzari buruzko azalpen txiki bat ere jaso behardute.

Arestian aipatutakoa ezagutzen duteneanprest daude araztegia bisitatzeko. Gutaz ardu-ratuko den pertsonaren azalpenak eta eran-tzunak jasotzeko, ia ezinbestekoa da grabagai-lua eramatea.

Bisitan zehar zenbait ezaugarriz ohar daitezelaeskatuko diegu ikasleei, esaterako araztegirasartzen den eta irteten den uraren artean da-goen kolore desberdintasunaz, arazketa proze-suan zehar helduko zaizkigun usainez...

Bisita ostean, grabazioa entzun eta bertan jasogabe gelditu diren datuak gogoratuko ditugu;ikasleek ikusi zutenaz gogoratzen dituzten da-tuak. Hauekin, eranskinean datorren informa-zioarekin eta grabagailuan jasotakoarekin es-kema bat irudikatuko dugu arbelean.Arazketaprozesua bereganatu dutenean, honen eta uraedangarri bihurtzeko prozesuaren arteko al-deraketa egin dezakete.

Oso garrantzitsua da kutsadura gutxitzeak uraarazteak besteko garrantzia duela azpimarra-tzea. Horretarako datorren esaldiaren ingu-ruan eztabaida sor dezakezue: “Jada badago-enez hondakin urak garbitzeko plangintzabat, ez dugu uren kutsadurari buruz gehie-gi kezkatu beharrik”.

Ondoren, ikasle bakoitzak bere udalerrian gaihonen inguruan har liratekeen neurriak idatzi-ko ditu. Ondoren guztien artean komentatukodira.

Materiala

• Grabagailua eta zinta.• Arbela edo taula.• Ikaslearen fitxak: 129-131. orr.


Esan bezala, araztegi bat bisitatzea gomendaga-rria da oso. Baina, edozein arrazoi dela-etaezingo bazenute bisitatu, jendeaz arduratzenden pertsonarekin telefono bidez jarriko zina-tekete harremanetan. Udalerriaren arabera,leku batera edo bestera deitu beharko duzueberarekin harremanetan jartzeko; araztegirabertara, udaletxera, diputaziora, partzuergo-ra… Ondoren, irakasleok ikasleei azalduko ze-niekete prozesua.

Ura edangarri bihurtzeko prozesua DBHkoLehen Zikloko unitate didaktikoan dator ze-haztua.

Hurrengo orrian, iharduera hau burutzeko ira-kasleok erabil dezakezuen informazioa dator.Informazio hau ez diezue ikasleei emango, be-raiek bilatu eta hausnartutakoari esker, beraieneskema propioa osatzen joan daitezela baitahelburua.

KONTZIENTZIAZIOA



TRAT. MEKANIKOA

Tratamendu mekanikoa-ren bidez ura ondoko ele-mentuez garbitzen da:% Tamaina handiko solidoak.% Urperatzen ez diren ob-

jektuak.% Koipeak.% Hareak.

Burdinsare, orrazi eta zurga-penaren bidez

DekantazioaUraren abiadura txikitzen da,solidoak beren pisuz hondoradaitezen.

TRAT. BIOLOGIKOA

Suspentsioan dagoen materiaorganikoa ezabatzen du etaOxigenoaren Eskakizun Bio-logikoa murrizten du.

FlokulazioaFlokulazioa honela definitzenda: Oxigenoaren presentzianmateria organiko biodegrada-garria asimilatzen duten bak-terio aerobikoak eta proto-zooak kultibatzea. Bakterioeta protozooek partikula bizi-gabe horiek eraldatu egitendituzte; partikulak elkar atxi-kitzen dira beren tamainadela-eta erraz metatzen direnbikorrak (flokuloak) eratuz.

OxigenazioaBakterio kultiboak flokula-tzailearen lanak egiten ditueta beharrezkoa da metatzenez uztea. Horrexegatik aireaeta ura astintzen dira (kulti-boa oxigenatu egiten da).

TRAT. KIMIKOA

Produktu kimiko desinfekta-garrien bidez mikroorganis-mo patogenoak deuseztatzendira.Arruntena kloroa da.



114

3. ih

ardu

era

KONTZIENTZIAZIOA


Zer egiten da lohiarekin?

Uraren arazketa prozesuan hondakinak sortzen dira, lohiak alegia. Hauek, ezabatu ordez, tratatu eginbehar dira, berriz ere erabilgarriak izan daitezen.Aplikatu beharreko tratamendua lohiaren konposi-zioaren, jatorrizko hondakin uraren eta eman nahi zaion erabileraren araberakoa da. Nekazaritza lu-rrak zuzentzeko edo konposta (ongarria) egiteko erabil daiteke lohia, erre (kogenerazioa) egiteazgain.

HONDAKIN UREN GARBIKETA PROZESUA




115

A.7

4. ih

ardu

era SIMULAZIO JOKOA:

IBAIAREN KUDEAKETA

Helburuak:

• Ibaiek pairatzen dituzten ingurugiroarazoen konplexutasuna ulertzea.

• Ibai ekosistemen gaineko eraginak,ibaiak berreskuratzeko neurriak etagizartearen kontzientziazioa kon-tuan dituen kudeaketaren beharrazohartaraztea.

Garapena:

Jolas honen bidez ingurugiro arazoen konple-xutasun eta heterogeneotasunera hurbildunahi ditugu ikasleak. Jolasa, ibaien inguruan era-giten duten agenteen multzo, interes eta pro-zesu kontrajarriak modu sinplifikatuan adie-raztean datza. Ihardueran zehar ikasleekerabaki batzuk hartu beharko dituzte eta hel-burua, prozesu horretan ingurugiro arazoenkonplexutasunaz eta ingurugiroan eragina du-ten erabaki eta ekintzen azpian dauden baloreeta interesez jabetzea da.

Jolasa diseinatzerakoan “Ibai Ekosistemak”posterra kontuan izan da,honela egoeraz erra-zago jabetuko baitira eta agenteak eta arazoakerrazago identifikatuko baitituzte.

Ur kudeaketaren konplexutasunaren adieraz-garri direla deritzogun hiru arazo aukeratu di-tugu.

1.—Uraren erabilerak (alorrak ureztatze-ko baimena).

2.—Ibaiertzen okupazioa (industria bathanditzeko baimena).

3.—Hondakin urentzako araztegia handi-tzeko edo eraikitzeko baimena.

Jolasaren aurkezpena

Ibai honen arroan hiru udalerri daude; bata ne-kazaria, bestea industriala eta hirugarrenaarrantzalea eta hiruren artean 18.300 biztanledituzte (ikus udalerrien fitxa). Uraren kudea-keta UREN ADMINISTRAZIOAK darama,erabakiak hartzeko orduan TEKNIKARI TAL-DE baten aholkuak jasotzen dituena.

UREN ADMINISTRAZIOAK hiru arazori ir-tenbidea eman beharko die. Horretarako, ezerbaino lehen, inplikatuta dauden agenteak kon-tsultatu beharko ditu (ikus pertsonaien fitxa:nekazariak, industrien jabeak, auzo elkarteaeta teknikariak).

Lehenengogaia: alor berriak ureztatzeko baimena

ematea nekazariei.Bigarrengaia: industria bat handitzeko baimena

ematea.Hirugarrengaia: arroko hondakin urak arazteko pro-

zesua hobetu behar da.

Gaien ordena konplexutasunaren arabera fin-katu da, txikienetik handienera.

Kolektibo bakoitza, INDUSTRIEN JABEAK,NEKAZARIAK ETA AUZO ELKARTEA, berealdetik bilduko da.Talde bakoitzarekin, bestal-de, Uren Administrazioko politiko bat eta tek-nikari bat edo bi bilduko dira. Jolasaren puntuhonetan politikoek, moderatzaile eta idazka-riaren lanak beteko dituzte bere taldean etahartutako erabakiak eta irtenbideak jaso be-harko dituzte. Teknikariek, jasoko dituztentxartelen laguntzaz, hiru taldeei eman beharkodiete aholku.

Gai bakoitza independienteki aztertuko da bai-na hiruretarako prozesu bera jarraituko da:

a) Talde bakoitzak (nekazariek, industrien ja-beek eta auzo elkarteak), politikariak eta

KONTZIENTZIAZIOA





teknikariak ere bertan daudela, informa-zioa jaso eta gaiari buruz eztabaidatukodu.

b) UREN ADMINISTRAZIOA elkartu etaegokien deritzon erabakia hartuko du, tal-de guztien iritziak kontuan hartuz.

c) Administrazioak erabakiaren berri eman-go die talde guztiei. Jarraian guztien arte-an eztabaidatuko da deliberatutakoa etaUREN ADMINISTRAZIOAK erabakiz al-datzeko aukera izango du.

UREN ADMINISTRAZIOAK jasotako iritziguztiak kontuan izanik, mahaigaineratutakoarazoei buruzko erabakiak hartzen ditu etagainontzeko kolektibo guztiei jakinarazten.Az-ken hauek, hartutako erabakiei buruzko iritziaemateko aukera dute. Jokoaren bukaera alde-ra hauteskundeak ospatuko dira eta industrienjabeek, nekazariek eta auzo elkartekoek, be-raien botoaren bidez, Administrazio berberaedo beste bat aukeratuko dute hurrengo urte-rako.

Jolasaren dinamika

Jolasa, elkarren segidako hiru saiotan burutudaiteke, ordubete inguruko iraupenekoa ba-koitza.

Lehenengo saioa: jolasaren aurkezpena etaulermena, komuna den materialaren irakurke-ta (eskualdeko udalerrien fitxa, pertsonaienfitxa eta uren administrazioaren aurrekontuorokorraren fitxa) eta pertsonaien banaketa(uren administrazioa, teknikariak, industrien ja-beak, nekazariak eta auzo elkartea).

Talde bakoitzak ibai ekosistemei buruzko in-formazio gehiago biltzen erabiliko du gelditzenden denbora, aurreko ihardueretako fitxakkontsultatuz.

Bigarren saioa: lehenengo bi gaiak jarraianaztertuko dira: nekazarien eskaera lehenik, hau

da, alor berriak ureztatzeko baimenarena, etaindustria handitzeko eskaera ondoren. Kasubakoitzerako arestian aipatutako prozedura ja-rraituko da.

Hirugarren saioa: industriaren zabalkuntza.

Laugarren saioa: arroko hondakin urak gar-bitzen dituen araztegiaren eraberriztea. Araz-tegi berri baten eraikuntza.

Egoki baderitzozue bosgarren saio bat ereburutu daiteke, aurreko saioen laburpena etaaztertutako gai guztien balantzea eginez. Hau-teskundeak ere antola ditzakezue.

Planteatutako gaietatik bat edo bi hartzen ba-dira jokoaren mekanika moldatu beharko lit-zateke.


Jolasaren fase desberdinetan irakasleek dituz-ten eginbeharrei buruzko ohartxo bat:

Lehenengo saioa. Aurkezpena: ikasleak mo-tibatzea, beraien zalantzak argi ditzaten. Pres-takuntza: rolen banaketa antolatzea eta infor-mazio erabilgarriena zein izan daitekeen etanon lor dezaketen azaltzea taldeei.

Gainontzeko saioak. Taldekako bilerak: tal-deak kontrolatu, bileraren helburua begitarte-an izan dezaten. Uren Administrazioa: eginki-zunak betetzeko beharko dituzten azalpenakematea ikasleei. Txostenaren irakurketa etaeztabaida: eztabaida moderatzea, beraien ja-rrerak arrazoitzen lagunduz ikasleei.

Materiala

Ikaslearen materiala: 132-141. orr.

116

KONTZIENTZIAZIOA

4. ih

ardu

era



IBAIAREN ALDEKOKANPAINA

Helburuak

• Ikasleak ingurugiro arazoen konpon-ketan inplikatzera eta aktiboki partehartzera bultzatzea. Ikasleek jarrerahorretaz goza dezatela.

• Taldean lan egiten ikastea.

• Kritikoak izaten eta erabakiak har-tzen ikastea.

Garapena

Ikasleek unitatean landutako gai nagusien la-burpena dute. Ibaia ekosistema gisa, ibaier-tzeko basoaren garrantzia, ingurugiro inpak-tuak, hauek gizakiarengan dituzten eraginak,hondakin urak arazteko beharra eta prozesua,ibaiaren kudeaketa integrala… dira ukitzen di-ren gaietako batzuk.Azkenik, kanpaina bat an-tolatzera animatu behar dituzue ikasleak.

Ikasleak motibatzea funtsezkoa da dena ongiirteteko. Gazteek burututako ingurugiro kan-painak deskribatzen dituzten prentsa artiku-luak bil ditzakegu. Guk, adibide gisa, artikulubat erantsi dugu ikasleentzako materialen ar-tean.

Ikasleak inplikatzea eta hasieratik ihardueranaktiboki parte hartzea da helburua; kanpainarenhelburuak finkatu eta ekintzak zehaztu behardiren momentutik ebaluaketaraino alegia. Betiere, ez duzue ahaztu behar kanpainarekin unita-te didaktikoari amaiera ematen diozuela eta be-raz, neurri batean behintzat, unitatean zeharlandutakoa laburbildu behar duela kanpainak.

Gogoan izan jolas giroa mantentzeak garrantzihandia duela azken iharduera honetan.

Zein ekintza edo gairen inguruan antola gene-zake ibaiaren aldeko kanpaina? Guk gai batzukproposatu dizkizuegu, baina ikasleei ez dizkieguzuzenean azalduko, beraien ahalmen sortzaileaez mugatzeko. Gaia hauetako bat izan liteke:

• Ibaiertzeko tarte bat zuhaitzez bir-landatzea.

• Ibaian festa antolatzea, sentsibiliza-ziorako ekintzak aurrera eramanez.

• Argazkien erakusketa.

• Bideo erreportaia.

• Eduki hezitzailea izango duen txangoaegitea ibaira; jolasak antolatuz…

Materiala

Ikaslearen materiala: 142-143. orr.



117

PARTEHARTZEA, SINTESIA ETA KOMUNIKAZIOA

5. ih

ardu

era

A.7



Kaixo neska-mutilak! Lamia naiz, zuen aspaldiko laguna.

Inoiz galdetu al diozue zeuon buruari zeinen garrantzitsua den ura gure bizitzan? Milaka gauzatarako erabiltzen dugu etagehienetan, behin likido preziatu hau hustubideetan zehar abiatu ondoren, erabat ahazten gara berataz: non isurtzen du-gun, jarrera horrekin ibaietan sortzen ditugun kalteak… Oraingoan zera proposatu nahi dizuet, ura bezala, gu ere ibai eta

tutuerietan zehar abiatzea, era honetan urak egiten duen bideari jarraituz.Taldeka egingodugu, eta zuei laguntzeko galdera batzuk prestatu ditut. Guztion artean galderak

erantzuten dituzuen heinean zuetako norbaitek eskema edo marrazki bat irudikalezake arbelean, gu eta ibaiaren arteko erlazioaz jadanik ezagutzen dugunaazalduz.

Galderak% Zertarako erabiltzen du gizakiak ura?% Behin erabili ondoren, zein da uraren egoera?% Zein dira ibaietako kutsatzaile nagusiak?% Nora doaz eta nora joan beharko lukete hondakin urek?% Zuen herrian zehazki, arazten al dira hondakin urak ala ostera zu-

zenean isurtzen dira ibaira?% Hondakin urak araztu eta tratatzearena, nori edo nortzuei dago-

kien ardura da?% Zein da zuen herritik gertuen dagoen hondakin uren araztegia?

% Saia zaitezte hondakin urak nola arazten diren asmatzen. Erraza alda?

% Araztegitik irtetean, ura garbi-garbia al dago?% Behin araztu ondoren, nora doa ur hori?% Ura ez bada behar bezala araztu edo ibaira hondakin urak zuzuenean

isuri badira, zer ondorio ekar liezaizkioke ibaiari? Eta zuoi? Eta ibaikolandare eta animaliei?

% Nola jakin dezakegu ekosistema baten egoera ona den ala ez? Dema-gun ibaira isuri izan den substantzia toxiko batek kalteak eragin ditue-la, baina dagoeneko, korronteak substantzia kutsatsailea eraman duela.Nola antzeman dezakegu gertatutakoa?

% Nondik hartzen dugu ura edateko, garbitzeko, ureztatzeko…? Guk era-bili ahal izan aurretik prozesuren bat jarraitu behar al du urak? Posibleal da ibaitik nahi dugun beste ur hartzea ibai ekosistema arriskuan ja-rri gabe?

% Ba al dago ibai eta errekak babesten dituen legeriarik?

Uraren bideari buruzko eskema osatzen zoazten heinean eta galderakerantzuten, idatz itzazue sortzen zaizkizuen zalantza guztiak. Unitatean ze-

har, zuen lanari eta ikerketei esker, zalantza horiek argitzeko aukera izangoduzue.

Lamia.



118

B

1. iharduera—IBAIARI ETA URARI BURUZKO GALDERA ZAPARRADA




119

B

A. IRTEERA AURRETIK

Aurreko ihardueran gu eta ibaien arteko erlazioak aztertu ditugu, urak jarraitzen duen bidea buruz errepasatu du-gularik; gure etxeetako arrasketako hustubideetatik behera abiatzen denetik berriz ere garbituta eta edangarria ja-sotzen dugun arte jarraitzen duen bidea alegia. Hori egitean hainbat zalantza sortu zaizkigu. Iharduera honen bidezondokoak argitzen lagunduko dizuegu:

— Zein dira kutsatzaile nagusiak?— Ura ez bada behar bezala araztu edo ibaira hondakin urak zuzenean isuri badira, zer ondorio

ekar liezaizkioke ibaiari? Eta zuoi? Eta ibaiko landare eta animaliei?— Nola jakin dezakegu ekosistema baten egoera ona den ala ez?

Zalantza horiek ibaira irteera eginez argituko ditugu. Irteeran zehar ibaiaren egoerari eta uraren kalitateari bu-ruzko zenbait behaketa eta analisi egingo ditugu. Ondoren, zuek ateratako ondorioak jasotzen dituen txostenaidatziko duzue. Gure ibaiek jasaten dituzten arazo nagusiak eta arazo horiek, aldi berean, gure gain duten eraginazeinen handia den ere ikasiko dugu.

A.1. Irteera Prestatzen

Egokiena 4-6 pertsonako taldetan banatzea da.Talde bakoitzak ibaiaren tarte bat aukera dezake eta bertan buru-tu bere analisi eta behaketak.

Ondoko zerrendan talde bakoitzak irteerara eraman behar duen materiala azaltzen da:

— Papera eta arkatza.— Uretarako termometroa.— Korda erroilua.— Flotatzen duen objekturen bat (laranja bat esaterako).— Kronometroa.— Poto edo botila hermetikoak, ur laginak jasotzeko.— Bioadierazleen gida (orria).— Ibaiko landarediari eta faunari buruzko gidak.— Argazki kamera.— Inguruko maparen bat (aukeran).

Horretaz gain ez ahaztu lan hau egiteko beharko duzuen arropa egokiaz hornitzen.

A.2. Analisiak

Odol analisia pertsona bat osasuntsu dagoen ezagutzeko modua da. Bere bidez bitaminen gabezia, gaixotasunak,substantzia toxikoen eta sendagaien presentzia eta abar antzeman daitezke. Ibaira hurbilduko gara eta antzeko ana-lisia egingo diogu.

2. iharduera—IBAIARI EGITEN DIOGUNA GEURE BURUARI EGITEN DIOGU




120

B

Behaketa zehatz batzuetarako ondokoak izan behar dituzue kontuan:

% Uretan disolbatutako oxigeno kopuruaren neurketa: uretan disolbatutako oxigeno kopuruahandiagoa izaten da goi ibilguetan, hauetara mendietatik amiltzen den ur hotza (zenbat eta baxuagoaizan tenperatura oxigeno gehiago disolbatzen da) iristen delako eta inguru horiek malkartsuak iza-ten direnez urak zurrunbilotsuak izaten direlako (urjauzien, ur-lasterren… eraginez uraren eta aire-aren arteko kontaktua handiagoa da).

% Tenperatura: ibaiko uraren ohiko tenperatura aldatzen bada ibaian aldaketa biologikoak gerta dai-tezke. Honelako aldaketak kanpo eraginen adierazle izan litezke, hala nola jatorri industrialeko isu-riena, jatorri hiritarreko isuriena, nekazaritza ihardueretako isuriena, etab.

% Bioadierazleak: marraskilo, zizare, intsektuen larba eta bestelako animalia ornogabe batzuk ibaie-tako biztanleak ditugu eta beraiek bizi diren inguruaren ezaugarriak ezagutzen lagun diezagukete. Izanere, horietako batzuk ia edozein ur motatan bizi daitezkeen heinean beste batzuk baldintza zehatzbatzuk betetzen dituzten lekuetan bizi dira soilik. Horregatik deritze bioadierazleak (ingurunearenkalitatearen arabera animalia horietako batzuk edo beste batzuk agertuko dira).

Animalia horien presentziaren arabera uraren kalitatea sailkatzeko, erabil ezazue guk luzatutako orritxoa: metodohonen bidez uraren kalitatea neurtzeko balio duen gida osa dezakezue. Jarrai itzazue beheko urrats hauek:

1. Orria markatzen den lerrotik moztu.

2. Gris koloreko laukitxo guztiak moztu, cuter batez.

3. Eten puntuetatik tolestu.

4. Tolestutako orria, laukitxoak dituen aldea aurrean duelarik hartu.

5. Sar ezazue moztutako zatia tolestutako orriaren barruan, beltzez marraztutako zatiak aurretikdituelarik.

6. Mugi ezazue moztutako zatia eta egiazta ezazue zein diren agertzen diren espezieak (beltzezdauden laukiak) eta uraren zein motatako kalitateari dagozkion. Ongi montatu duzuen jakitekonahikoa da “oso txarra” jartzen duen laukia “ez dago animalia bizitzarik” jartzen duen laukitxo-arekin bat datorren egiaztatzea.

Taula hau zuekin izan behar duzue irteeran.

OHARRA: atera itzazue argazkiak edo bestela ibaiaren hainbat tarte irudikatu. Zuen ikerketan lagungarriak izandaitezke. Ez galdu aukera eta aprobetxa ezazue eguna ibaiaz eta bere inguruez gozatzeko, ibaiaren laguna izanik ereberdin-berdin goza daitekeela frogatuz.





121

B





122

B

B. IBAIRAKO IRTEERA (LANDA MATERIALA)

Jaso itzazue zuen koadernoetan bildutako informazio guztia eta analisi eta behaketen emaitzak.

1.—Uraren kalitatea

Uraren kalitatea neurtzeko hainbat metodo dago. Bat edo beste aipatuko dugu, baina zuek ere, ziurrenik, ezagutu-ko duzue besteren bat.

• Eutrofizazioaren adierazleak: algen ugaritasuna uraren gainazalean, usain txarra, ur geldoak… Ba al daude?

_________________________________________________________________________________

• Uretan disolbatutako oxigenoaren neurketa: oxigenoa beharrezkoa da ibaiko biziarentzat. Uretan disol-batutako oxigenoaren kopurua hainbat faktoreren menpe dago:—Korrontearen abiadura eta turbulentzia.—Tenperatura.

Gure ibaiko uretan disolbaturik dagoen oxigeno kopuruaren hurbileko kalkulua egiteko ibaiaren zen-bait puntutan ondokoak neurtuko ditugu:

—TENPERATURA: sar ezazue termometroa uretan, erabat estalita gelditu arte. Hamabost segundoitxaron eta idatz ezazue bertan adierazten duen tenperatura. Errepika ezazue ibaiaren tarte des-berdinetan.

—KORRONTEAREN ABIADURA: lotu ezazue urperatzen ez den objekturen bat (laranja bat edo erdirainobeteta dagoen potoren bat) korda baten muturrera. Bota ezazue uretara eta kalkulatu distantziajakin bat ibiltzeko behar izan duen denbora. Hainbat bider errepika ezazue, denboraren batezbes-tekoa atera eta ondoren kalkula ezazue abiadura.

Lekua Tenperatura Abiadura (m/s)

1

2

3

4

5

• Bioadierazleak: lehenik eta behin organismo hauen laginak lortu behar dituzue. Erraz aurkituko ditu-zue, ibaiko harrien azpialdera atxikita egoten baitira. Ondoren, taularen laguntzaz, identifika ezazuezein kalitatekoa den ura.

KALITATEA: ....................................................





123

• Kutsadura organikoaren neurketa: neurketa hau laborategian burutuko dugu baina horretarako ibaianbertan hartutako laginak erabiliko ditugu.

Uraren kalitateaz gain beste gauza batzuk ere izan behar dira kontuan, hala nola:

2.—Ibai ekosistemaren kontserbazio maila

Ibaiertzeko basoak, hezeguneak, habitaten aniztasuna, zenbait animalia espezie e.a. ibaiaren egoeraren adierazledira.Animalia migratzaileek aurkitzen dituzten oztopoak, ekosistema eraldatzen duten ibilguaren eraldaketak etab.,berriz, giza eraginaren adierazle dira. Egin ezazue, esandakoari jarraituz, ibaiaren deskribapena, zein egoeratan aur-kitu duzuen azalduz.

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

3.—Ura zein kalitatekoa den eta ibaiaren kontserbazio egoera zein den kontrolatzeko puntuak. Baldin badau-de, zein erakundek jarri ditu eta arduratzen da beraiez? (begira ezazue bertan aurkituko dituzuen identifika-zio plaketan).

___________________________________________________________________________________________

Zertarako balio dute?

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

4.—Kutsadura guneak

Jadanik badakizue zein diren ibaietako kutsaduraren gune nagusiak: industriak, hiriguneak, abeltegiak, nekazaritza in-tentsiboa, e.a. Azter ezazue ingurunea, ibaian kalteak eragin litzakeen guneren bat dagoen jakiteko.___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

B





124

B

C. LABORATEGIA

• Kutsadura organikoaren neurketa:

Metileno urdinaren disoluzioa prestatu behar duzue. Horretarako, litro bat ur distilaturi substantziahonen 0.5 gr erantsi behar diozue. Ibaiko ura duen botila bakoitzari disoluzio honen 1 ml gehitukodiozue eta berehala, hermetikoki itxiko duzue botila. Utz itzazue botila guztiak 20 ºC inguruan dago-en leku ilun batean.

Oxigenoa dagoen bitartean metileno urdinak kolorea mantentzen du, baina oxigenoa agortzean ko-lorea galtzen du. Kolore urdina erabat desagertu arte iragandako denborak kutsadura organikoa zen-baterainokoa den jakiteko balioko dizue. Bost egunetan ez badu kolorez aldatu, ura kutsatu gabe da-goela esan dezakegu.

Kolorez aldatu al du disoluzioak? _____________________________________________________

Erantzuna baiezkoa bada, zenbat denbora iragan da kolorez aldatu duenerako? _________________

Zer esan nahi du honek? ____________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

D. HAUSNARKETA ETA ONDORIOAK

Ibaian datu batzuk bildu dituzue eta ibaien kontserbazio egoerak eta giza ekintzek erlazio zuzena gor-detzen dutela konprobatu duzue. Jarraian ibaiei buruzko informazioa aurkituko duzue. Informazio ho-netaz eta ibaian bildutako datuez baliatuz lan bat burutuko duzue taldeka. Lan honen helburua, gizaekintzek ibai ekosistemetan eragiten dutela eta honek, aldi berean, gugan eragiten duela ulertzea da.Gidoi hori jarrai dezakezue:

—Hasteko, eta bildutako datuetan eta behaketetan oinarrituz, idatz ezazue ibaiaren egoerari eta ura-ren kalitateari buruzko txostena.

—Jarraian, bildu zaitezte talde guztiak eta osa ezazue irteeran antzemandako arazo guztiekin zerren-da.

—Antola zaitezte taldeka berriro ere. Talde bakoitzak arazo bat aukeratuko du eta galdera hauekerantzungo ditu.• Zertan datza arazoa?• Zein giza ekintza eta iharduerekin (abeltzaintza, nekazaritza, meagintza, industria, hirigintza, ai-

sialdia, ur kirolak, etab.) du zerikusia?• Nola eragiten du honek gugan, hau da, gizakiarengan?

Bukatzeko lan guztiak elkartuko ditugu. Horretarako material desberdinak erabil ditzakezue, argaz-kiak, marrazkiak, grafikoak, muralak, antzezlanak, etab., besteak beste. Izan zaitezte originalak!





125

E. INFORMAZIO OSAGARRIA

Ibaien auto-garbiketarako gaitasuna

Ekosistemek berezko mekanismoak dituzte osasuntsu mantentzeko. Mekanismo horiek autoarazketa edo berezkogarbiketa deitzen dira. Baina, nola funtzionatzen dute?

Lehenengo eta behin, oxigenoa beharrezkoa da ibaiko bizidunentzat; landareak eta animaliak ez ezik, bakterio ba-tzuk ere, bakterio aerobioek alegia, behar-beharrezkoa dute oxigenoa. Bakterio aerobioak, materia organikoarenhondakinak materia mineral bihurtzeko oxigenoa erabiltzen duten bakterioak dira. Zenbat eta bizkorragoa izan ko-rrontea eta turbulentzia handiagoa, hainbat eta oxigeno gehiago sartzen da uretara. Horregatik autoarazketa gehia-go dago goi ibilguetan. Behe ibilguetako ur geldoetan, ordea, oxigeno gutxi dagoenez, ibaiak zailtasun gehiago ditubere urak garbitzeko.

Bigarrenez, grabitatearen eraginez, pisu handieneko hondakinak hondoan sedimentatzen dira. Honela, oxigenorikbehar ez duten bakterioek (bakterio anaerobioek), hondakin organiko horiek materia mineral bilakatuko dituzte,normalean kiratsa atereaz.

Beraz, bakterio deskonposatzaileek ura garbitzen dute, baina urari hondakin gehiegi heltzen zaionean autoarazke-ta eten egiten da, oreka apurtuz. Ondorioz, ibaiko bizidunak ere desagertu egiten dira eta ibaia “hil” egiten da. Ibaihauetako urak ezin dira giza kontsumora bideratu eta gaixotasunen gune ere bilaka litezke.

Kutsadura organikoa edo eutrofizazioa

Industrietako, etxeetako eta nekazaritza lurretako hondakin urek izaten dituzten substantzia batzuk (batez ere fos-fatoak eta nitratoak) uretako landareen elikagai dira. Elikagai hauen kopurua nabarmen handitzen denean, landare-ak ere, bai kopuruari bai tamainari dagokienez, izugarri hazten dira, algak batez ere.

Landareak hiltzean, bakterioek deskonposatu egiten dituzte. Baina landare asko baldin badago oxigeno asko kon-tsumitzen da prozesu horretan eta ondorioz, ez da ia oxigenorik gelditzen. Honek, ibaiko gainontzeko bizidunenheriotza dakar.

B


Oxigenazioa

Goi ibilgua

Erdi ibilguaBehe ibilgua

Dekantazioa




126

B

Denborak aurrera egin ahala, ura iluna eta zikina bilakatzen da eta eguzki izpientzako zeharkaezina. Ondorioz, lan-dareek ezin dute oxigenorik ekoiztu.

Bioaniztasunaren galera

Bioaniztasunak bizi formen aniztasuna esan nahi du.

Ibaiertzak ekosistema aberatsenetakoak ditugu eta aldi berean, planetako mehatxatuenetakoak. Hainbat faktoredela-eta, ekosistema hauek kontserbatzea garrantzi handikoa da: higadura galarazten dute, beste ingurune batzue-tan urriak diren landare eta animalia espezie ugariren bizileku dira, ur erreserba naturalak dira, etab.

Edozein arrazoi dela-eta ibaiertzeko basoak suntsitzen direnenan, higadura prozesua areagotu egiten da eta moduhonetan, lur emankor ugari galtzen dira. Lurzoruko elikagaiak ere galdu egiten dira, lurzoruak txirotuz eta landa-reen hazkuntza galaraziz. Ibaiertzean ez badago landaretzarik, ibaiak errazago zulatzen ditu ertzak, ibaiaren jato-rrizko bidea eraldatuz eta uholdeen maiztasuna emendatuz. Gainera, ibaiertzeko basoarekin batera, itzalak ere de-sagertu egiten dira eta beraz, uraren tenperaturak gora egiten du. Honek, era berean, uretan disolbatutako oxigenokopurua gutxitzea eta espezie jakin batzuen desagerpena dakar, tenperatura altu horiek jasan ezin ditzaketen es-pezieena alegia.

Ibaiertzeko basoari aisialdirako leku gisa gaur egun ematen ari zaion erabilera kezkatzeko modukoa da. Askalde-giak eta kanpalekuak eraikitzeko, sarri askotan ibaiertzeko azalera zabalak soildu egiten baitira.


LANDAREETA ALGAK

OXIGENO KONTSUMOHANDIAGOA

FOSFATOGEHIAGO

LANDAREETA ALGAGEHIAGO

BAKTERIOAK

OXIGENOKONTSUMOA

FOSFATOA

BAKTERIA GEHIAGO




127

Ibaiertzeko basoaren suntsipenak habitat (urmaelak, ur lasterrak…) eta espezie ugariren galera dakar, gizartea iza-era desberdineko hainbat baliabide berritzaile gabe utziz, esaterako elikagaiak, baliabide energetikoak, produktu ki-mikoak eta sendagaiak. Hori guztia gure kalterako da. Landare eta animalien aniztasuna, aitzitik, ingurune osasun-tsuaren adierazle da. Ingurune hauetan, elikagaiei, sendagaiei eta abarri dagokienez, aukerak zabalak dira.

Ekosistema batean espezie arrotz bat sartzeak, hau da, bertakoa ez den espezie bat sartzeak, desoreka larriak era-gin litzake kasu batzuetan. Hori da, hain zuzen ere, Euskal Autonomia Erkidegoko (EAE) ibaietan karramarro go-rriarekin gertatu dena.

Ibaiertzeko basoak ur erreserba naturalak ditugu, urmael naturalak alegia. Ura pilatu eta atxikitzen dute eta itur-buru eta akuiferoak medio, pixkanaka-pixkanaka askatzen dute. Ibaiertzeko basoak errespetatuz gero, ez da beha-rrezkoa horrenbeste urtegi eraikitzea.

Bestalde, ibaien inguruetan hezeguneak ere era daitezke. Hezeguneak, espezie ugariren, batez ere hegaztien, habi-tata direnez, balio handikoak ditugu. Izan ere, hegazti migratzaile askok bertan elikatu eta ugaltzen dira edota ba-besa bilatzen dute. Era berean, hegazti hauen bidai luzeetan, atsedenleku ere badira hezeguneak.

1971. urtean nazioarteko konferentzia bat ospatu zen Ramsar-en (Iran), mundu mailan gertatzen ari den hezegune-en etengabeko galera geldiarazteko asmoz.

1992. urtean ospatutako Rio-ko Gailurrean ere, munduko estatu guztiek hezeguneak babes zitzatela proposatu zen,ekologiaren aldetik eta espezie askoren habitat gisa duten garrantzia dela-eta. EAEn, ingurune hauek babes bereziajasotzen dute.

Kutsadura

Abeltzaintza ustiategietako hondakin nagusia materia organikoa da. Egiazki, materia organikoa (batez ere abereengorotzak eta gernua) kopuru handian pilatzen da. Baina zenbaitetan, eta zoritxarrez, materia organiko hori gertuendagoen errekasto edo ibaira isurtzen da zuzenean eta ondorioz, bi fenomeno ematen dira: eutrofizazioa eta uraazidoagoa bilakatzea.Askoz egokiagoa litzateke hondakinak biltegiratu eta ongarri natural gisa erabiltzea.

Nekazaritza intentsiborako erabiltzen diren substantziek ere, ongarri, plagizida eta herbizidek besteak beste, agen-te kutsatzaileak izaten dituzte. Substantzia hauek elikagaietara eta uretara heltzen dira eta hauek irensteak kaltelarriak eragin litzake osasunean.

Hiri eta herrietako (gure etxeetako) isuri nagusiak materia organikoaren hondakinak, bakterioak (gorozkietakoak)eta xaboiak (gogoan izan xaboi gehienek, nahiz eta ez guztiek, fosfatoak dituztela) dira.

Industriak gero eta ur kopuru handiagoa erabiltzen du fabrikazio prozesuetan. Hala ere, materialak berriz erabilizeta birziklatuz gero, ur kopuru handia aurrez daiteke. Esaterako, aluminioa lortzeko mineral metaliko hutsa erabi-li ordez birziklatutako txatarra erabiliz gero, uraren beharra % 97 murrizten da.

B





128

B

Industria kimikoek, paper industriek, industria siderurgikoek, zentral nuklearrek, eta abarrek ibaira itzultzen dutenuraren tenperatura ohikoa baino altuagoa izaten da eta substantzia arriskutsu eta toxikoz kargatua egoten da, hi-drokarburoz, berunez (Pb), artsenikoz (As), merkurioz (Hg), erradioaktibitatez eta abarrez. Substantzia hauek gizagorputzean eta animalien gorputzean meta daitezke, kalteak, zuzenak zein zeharkakoak, eraginez; batzuetan kume-engan eragiten du eta hauek hilik edota deformazioekin jaiotzen dira. Espezie batetik bestera ere igaro daitezke,katea trofikoa dela medio.

Tenperatura altuetan oxigeno gutxiago disolbatzen da uretan eta aldi berean, iharduera metabolikoa emendatzenden heinean izaki bizidunen oxigeno beharrizana handitzen da. Honela, ura ez da autoarazten eta landare eta ani-maliak hil egiten dira.

Behar-beharrezkoa da “teknologia garbiak” sustatzea eta jadanik erabili izan diren produktu kimikoen (disolba-tzaileak, bernizak eta abar) errekuperazioa eta birziklapena bultzatzea prozesu industrialetan. Era berean, jatorriindustrialeko urak araztea ere beharrezkoa da, tratamendu egokia aplikatuz.





129

1.—BISITATU AURRETIK

Gogoan al duzue lehenengo ihardueran urari buruzko galdera asko argitu gabe utzi genituela? Berrikus itzazue etaaraztegira egingo duzuen bisitan argi ditzakezuela iruditzen zaizkuzuenak beheko laukian idatzi:

Bisita honetan gauza asko ikas ditzakezue. Ez ezazue galdu aukera hau eta gurekin etorriko den araztegiko ardu-radunari idatzi dituzuen galderak luzatu. Beste galdera batzuekin osa dezakegu galdera sorta.Adibidez: arazketaridagokionez, zein da zuen herriko egoera? Zenbat kostatzen zaigu ura tratatzea? Nor arduratzen da horretaz?

Bisitan zehar adi egon zaitezte eta jarrai itzazue zuetaz arduratuko den pertsonaren azalpenak eta erantzunak.Aur-ki ezazue informazio hori guztia jasotzeko modua (apunteak hartuz, grabagailu bat erabiliz, etab.), behin ikasgelaraitzuli ondoren, lanarekin jarraitzeko behar izango baituzue.

Oraingoz azalduko dizuegun gauza bakarra zera da: hondakin uren arazketa prozesuan tratamendu hauek aplikat-zen direla:

1. Mekanikoak.2. Biologikoak.3. Kimikoak.

Araztegi askotan lehen mailako tratamenduak (mekanikoak) burutzen dira soilik. Baina hori ez da nahikoa, urak gaikutsakorrez kargaturik jarraitzen baitu. Bigarren mailako tratamenduak aplikatzen dituzten araztegiak ere badira,hau da, mekanikoez gain, tratamendu biologikoak eta kimikoak ere aplikatzen dituztenak.

B

3. iharduera—ARAZTEGI BATERA BISITAN




130

B

2.—IKASGELAN EGITEKO LANA

Araztegia bisitatu ostean jaso dugun informazioa argitzen saiatuko gara.

2.1.—Jaso dituzuen oharrez, entzun eta ikusitakoaz baliatuz, saia zaitezte guztion artean hondakin uren arazketaprozesuari buruzko ondoko taula osatzen.

Tratamendu mekanikoa Tratamendu biologikoa Tratamendu kimikoa Lohiak

Lehenengo ihardueran planteatutako zalantzak argitu al dituzue? Zein?

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________





131

2.2.—Oraingoan, beheko esaldia irakurri eta ikasgelan eztabaida dezakezue:

“Jada badagoenez hondakin urak garbitzeko plangintza bat, ez dugu uren kutsadurari buruzgehiegi kezkatu beharrik”.

Atera dituzuen ondorioak:

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

2.3.—Ez kutsatzeak arazteak beste garrantzi duela baderitzozue, behean aipatutako neurrien arteko zein aplika li-tezke zuen herrian? Bakarka erantzun itzazue eta ondoren guztien artean komentatu.

& 1. Nekazaritza intentsiboa bultzatzea.& 2. Industrietako hozte prozesuetarako eta ureztapenerako ur edangarririk ez erabiltzea.& 3. Nekazaritzari dagokionez, ingurua kutsatzen ez duten teknika, prozesu, metodoak e.a. erabiltzea.& 4. Mota guztietako industriak debekatzea.& 5. Ikerketa bultzatzea eta horretan oinarrituz, teknologia garbiak erabiltzea industrian.& 6. Birziklatutako edota birzikla daitezkeen materialak erabiltzea.& 7. Kontrolpeko zabortegi gehiago prestatzea.& 8. Ura aurreztea, bai etxeetan eta bai industrietan ere.

B





132

B

Beno, dagoeneko ibaiei eragiten dizkiegun kalteen berri nahikoa dakizue. Neurri egokiak hartuta kalte hauek nolasaihes daitezkeen ere badakizue, ezta? Oraingoan, arazo askoren jatorria hobeto ulertzeko eta gure ingurugiroaegokiro kudeatzeko faktore ugari kontuan izan behar direla ulertzeko, “beste pertsona batzuen lekuan jartzea”proposatzen dizuegu. Iharduera, taldeka paper desberdinak antzeztean datza, ibaiari buruzko erabakiak nola hart-zen diren simulatuz.

Ibai honen arroan hiru udalerri daude; nekazaria bata, iharduera industrialekoa bigarrena eta arrantzalea azkena.Haranean, guztira, 18.300 biztanle daude (ikus itzazue udalerrien fitxak). Planteatuko dizuegun egoera hobetoulertzeko “Ibai ekosistemak” posterra eskuartean izatea komeni da, hori izango baita gure haranaren krokisa.

Uraren kudeaketa UREN ADMINISTRAZIOAK (ikus pertsonaien fitxa) eramaten du eta erabakiak hartu behar di-renean teknikari talde baten aholkuak jasotzen ditu.

UREN ADMINISTRAZIOAK hiru gairi buruzko erabakiak hartu beharko ditu. Horretarako, lehenik eta behin, ara-zoan inplikatuta dauden taldeak (ikus pertsonaien fitxak: nekazariak, industrien jabeak, auzo elkartea, teknikariak)kontsultatu beharko ditu administrazioak.

Lehenengo gaia: ureztatze sail gehiago gauzatzeko ur emaria handitzea nekazariei.Bigarren gaia: industria bat handitzeko lizentzia.Hirugarren gaia: arroan isurtzen diren hondakin uren arazketa hobetu beharra dago.

Kolektibo bakoitza, nor bere aldetik batuko da; INDUSTRIEN JABEAK batetik, NEKAZARIAK beste alde batetiketa AUZO ELKARTEKOAK bestetik. Gainera, talde hauetako bakoitzarekin Uren Administrazioko politiko bat etateknikari bat edo bi elkartuko dira. Jokoaren puntu honetan politikoek moderatzaile eta idazkari lanetan aritukodira, eta taldeak hartu dituen erabaki eta konponbideak jaso beharko dituzte.Teknikariek, hiru taldeei aholku emanbeharko diete, jasoko dituzten txartelen laguntzaz.

Gai bakoitzari bere aldetik helduko zaio hiru kasuetan, prozesu berberari jarraituz:

A) Talde bakoitzak (nekazariek, industrien jabeek eta auzo elkarteak), politikariak eta teknikariak ere bertandaudela, informazioa jaso eta gaiari buruz eztabaidatuko du.

B) UREN ADMINISTRAZIOA elkartu eta egokien deritzon erabakia hartuko du, talde guztien iritziak kontuanhartuz.

C) Administrazioak erabakiaren berri emango die talde guztiei. Jarraian guztien artean eztabaidatuko da delibe-ratutakoa eta UREN ADMINISTRAZIOAK erabakiz aldatzeko aukera izango du.

UREN ADMINISTRAZIOAK, jasotako iritzi guztiak kontuan izanik, planteatutako arazoei buruzko erabakiak har-tzen ditu eta gainontzeko kolektibo guztiei jakinarazten.Azken hauek, hartutako erabakiei buruzko iritzia emate-ko aukera dute. Jokoaren bukaera aldera hauteskundeak ospatuko dira eta industrien jabeek, nekazariek eta auzoelkartekoek, beraien botoaren bidez, lehengo Administrazio berbera edo beste bat aukeratuko dute hurrengo ur-terako.

4. iharduera—SIMULAZIO JOKOA: IBAIAREN KUDEAKETA




133

TALDE GUZTIENTZAKO MATERIAL KOMUNA

Inguruko udalerriei buruzko fitxa

Ibaiaren arroan hiru udalerri daude:

A) Nekazaritza giroko udalerria, ibaiaren eskuinaldean. Arroaren goialdean dagoen herrigunearen etabaserrien artean (herrigunea ez da posterrean agertzen) 800 bat biztanle biltzen ditu udalerri ho-nek. Bertako urak zuzenean isurtzen dira ibaira. Nekazaritza da iharduera nagusia: goialdean ba-soak, belardiak eta urtegia daude; behealdean, berriz, nekazaritza lurrak.Arroaren alde honetan in-gurugiro egoera nahiko ona da,urak kutsa litzakeen edozein iharduera burutzea debekatua baitagourtegian, eta ibaia, heltzen zaizkion isurien izaera eta kopurua dela-eta, autoarazteko gai da.

B) 15.000 biztanle duen udalerri industriala. Bertako hondakin urak bide desberdinetatik heltzen diraibaira. Zenbait isuri kutsakor zuzenean ibairatzen dira. Beste batzuk lehen mailako arazketa ja-sotzen dute ibaira heldu aurretik, baina arazketa mota hau ez da nahikoa ura gai kutsakorrik gabeuzteko. Ondoan dagoen industrialdean ere antzeko zerbait gertatzen da; bertako ur zikinek osotratamendu kaskarra jasotzen dute. Bestalde, industrialdetik ere, zenbaitetan zuzenean isurtzendira urak ibaira, oso substantzia kutsatzailez kargaturik daudenak gainera.

C) 2.500 biztanle duen kostaldeko udalerria. B puntutik aurrera ibaia oso kutsatuta dagoelako kexuda. Beraiek ez dute araztegirik eta itsaso zabalera isurtzen dituzte hondakin urak, hodi baten bi-dez. Hala ere, sarri askotan ez dago bainua hartzerik hondartzako uretan.Araztegira bideratu be-harko lituzkete beraien hondakin urak.

Europako Direktiba batean jasotzen denez, saneamendu sareak arro osoa (hiru udalerriak) hartu beharko lukebere barnean eta uraren kalitateari dagokionez, ibaian arrainak bizi ahal izateko moduko kalitatea behar luke. Ho-rretarako, jatorri hiritarreko eta industrialeko kutsadura saihestu behar duzue batez ere.

Pertsonaien Fitxa

Antzeztuko dituzuen pertsonaiak hauexek dira:

— “Uren Administrazioa” (6 pertsona): erakunde desberdinez (inguruko udalerriez eta Gobernukoordezkari batez) eratutako organoa da eta urari buruzko guztiaren kontrola darama: ibilguena,urtegiko hartunetik aurrera urak egiten duen bidearena, uraren banaketarena, hodi biltzaileensistemarena eta isuriena besteak beste. Gaur egun dauden instalazioak mantentzeko eta ustiat-zeko eta berriak eraikitzeko finantzazioa lortzeaz arduratzen da, araztegia handitzeko behar de-naz, esaterako (ikus posterrean “araztegia handitzeko lanen kokapen posibleak”). Uren adminis-trazioa da ibaiari buruzko erabakietan azken hitza duena.

— Teknikariak (3-6 pertsona): ibai ekosistemen kontserbazioan, saneamenduan eta hondakin urenarazketan adituak dira. Beraien zeregina gainontzeko kolektiboek gai hauei buruz egingo dizkie-ten galderei erantzutea eta Uren administrazioari aholku ematea da.

B





134

B

— Industrien Jabeak (3-6 pertsona): beraien industriak ibaitik gertu dauden lurretan hedatzekoproiektua aurkeztu diote Administrazioari (ikus posterrean “industrialdea handitzeko eskaria”).

— Nekazariak (3-6 pertsona): sail gehiago ureztatu nahi dituztela-eta, uraren emakida emendatzeaeskatzen diote Uren Administrazioari (ikus posterrean “ureztapen sailen, ubidearen eta urtegia-ren eskakizuna”).

— Auzo Elkartea (3-6 pertsona): taldekide guztiak ibai arroan dauden udalerrietako biztanleak diraeta ibaiko ura ustiatzen dute. Erabakiak hartu behar direnean Uren Administrazioak beraien irit-zia ere kontuan har dezan nahi dute.

Uren Administrazioaren Aurrekontu Orokorra

GASTUAK Zentaboak

—Gastu orokorrak eta pertsonal gastuak 250.000—Saneamendu sarearen eta Hondakin Urak Arazteko Estazioaren

mantenimendua 150.000—Urtegiaren eta Ur Edangarriak Tratatzeko Estazioaren mantenimendua 100.000—Ibaiaren kontserbazioa 25.000—Uraren kalitatea eta ibaiaren egoera zaintzeko sarea 25.000

GUZTIRA 550.000

DIRU SARRERAK

—Gobernuaren ekarpena 200.000—Bertako biztanlegoaren ekarpenak, honela banatuta:

• Ureztapenerako uraren gaineko zerga (% 21). 75.000• Industriei eginiko emakiden gaineko zerga (% 21). 75.000• Ur horniduraren gaineko zerga (% 58). 200.000

GUZTIRA 550.000

Ur Kontsumoa Sektoreka

Nekazaritza: % 84Industria: % 4Etxeko kontsumoa: % 12





135

Talde bakoitzari eman beharreko txartelak

TEKNIKOENTZAKO INFORMAZIO TXARTELA

Hondakin uren saneamendu eta arazketari buruzko informazioa.

Uraren kalitatea hobetzeko eta arrainak ibaian bizi ahal izateko egin daitezkeen obren artean egokienak bi dira:Hondakin urak arazteko Estazioa handitzea, urei bigarren mailako arazketa egiteko estazioa eraikiz, eta hiruudalerriak saneamendu sarera lotzea.

Gobernuak inbertsioaren % 60 ematen du. Gainerako dirua uraren tasak igoz eskura daiteke soilik.

Hondakin urak Arazteko Estazioa kokatzeko bi aukera daude: egun dagoenaren ondoan eraikiz gero eraikunt-za lanetan eta konexio lanetan diru gutxiago gastatuko da, baina badu desabantaila bat, inguruan usain txarrasor lezakeela. Bigarren aukera ibaiaren behealdean eraikitzea da, baina behealdean kokaleku posible bakar batdago, hezegune baten tarte bat hartzen duena.

Ibaiaren kontserbazioari buruzko informazioa

Legeek eta plan hidrologikoek ibai arroko hezeguneak inbentariatzea eta babestea eskatzen dute. Izan ere he-zeguneak garrantzi handikoak dira ur hegaztientzat.

Ibaia izokinez eta beste espezie batzuez birpopulatzeko aldez aurretik hondakin urak araztu beharko lirateke,ibaiertzak berreskuratu, presak bezalako oztopoak ezabatu, etab. Presei dagokienez beraz, egokia litzatekearrainentzako “eskailerak” eraikitzea.

Artezketa lanek, bideraketek edo ibaia nahiz honen ingurua eralda lezakeen edozein lanek ekosistema degra-datzen dute, ibaiertzeko basoa suntsitzen baita. Horrexegatik, lan horiek justifikatuak daudenean ere, inguruaahalik eta gutxien eraldatu beharko litzateke. Ibaia hormen bidez bideratuz gero, ibaiertzeko basoa erabat de-sagertuko litzateke eta honek, aldi berean, uraren kalitatean eta orohar ibai ekosisteman eragingo luke. Lan ho-netarako 300.000 zentabo gastatu beharko lirateke. Ibaia “uhaitzen” bidez bideratuz gero inpaktua txikiagoalitzateke eta landaretzak, pixkanaka-pixkanaka ibaiertza birkoloniza lezake. Lanaren kostua 200.000 zentabo-koa litzateke.

Ura gauza askotarako erabiltzen da; beraz, garai lehorretan ibaiaren zenbait eginkizun kaltetuta geratzen dira(habitat izatearena, auto-garbiketarako gaitasuna...). Ibai ekosistemak ongi funtziona dezan urte osoan zehargutxieneko emari ekologikoa behar da. Horrek esan nahi du ura aurrezteko neurriak hartu behar direla: ne-kazaritza arloan (ur biltegiak, ureztaketa sistemak...), hornikuntza sareko ihesak konpontzea, lorategiak arazte-gietako urez ureztatzea...

Eremu publiko-hidraulikoaren babesari buruzko informazioa.

Ibaitik 100 metrora bitarteko tartean eraiki nahi den edozerk Administrazioaren onespena behar du. Oroko-rrean, uholdeen kontrako neurri gisa, 100 metroko babespen banda bat mantendu behar da ibilguaren alde ba-koitzean, eraikuntzarik gabe.

Industrialdea handitzeari dagokionez, 100 metro horietan eraikitzeko baimenik ez ematea da irtenbide segu-ruena, neurri hori errespetatu ezean gorabehera metereologikoen eraginez emaria nabarmen handitzen denbakoitzean kalte larriak eragin bailitzake etorkizunean.

Beste aukera posible bat ibilgua zabaltzea da, ibaia hazia datorrenean urak gainezka egin ez dezan. Honela egi-nez gero ibilgua eraldatzeko eta ezkerraldeko bazterrean industrialdea kokatzeko lurrak irabazteko aukera le-goke eta ibaiko urak industrialdera zuzentzen dituen bihurgunea arintzekoa. Baina bihurgunea arintzearekinbatera urak abiadura handituko luke eta, ondorioz, ibaiaren behealdean uholdeen ondorioak latzagoak lirate-ke.Aukera honek badu beste eragozpenik, ibaiaren eskuinaldeko nekazaritza lurren galera hain zuzen ere. Ibil-gua zabaltzea 400.000 zentabo kostako litzateke.

B



URAREN ADMINISTRAZIOARENTZAKO INFORMAZIO TXARTELA

Sei pertsonek osatzen duzue taldea. Hiruk politikarien papera beteko duzue, bakoitzak arroko udalerrietakobat ordezkatuz. Bi Gobernuaren ordezkariak izango zarete eta seigarrena idazkaria izango da. Azken honekhartutako erabakiak idatziz jasoko ditu eta horretaz gain, iritzia eman dezake, baita botazioan parte hartu ere.

Guztion artean ibaiari eta urari buruzko guztia kudeatzen duzue: kontsumorako ur hornikuntza, saneamenduaeta arazketa; nekazaritza eta industriarako ur emakidak, ibaiertzean burutzen diren ihardueren ordenazioa,etab. Ibaiaren eta honen inguru naturalaren kontserbazioak ere kezkatzen zaituzte, gizartearen aldetik ibaia-renganako sentsibilizazioa areagotuz doala-eta.

Bakoitza bere pertsonaian barneratzean, kontuan izan hiru udalerrien artean alde handiak daudela, bai biztan-le kopuruaren aldetik bai interesen aldetik ere. Gobernuaren ordezkariak, urari buruzko legeria errespetatze-az arduratu behar du bereziki.

Erabakiak hartzeko orduan kontuan izan ezazue zer eragin duten erabaki horiek urteko aurrekontuan. Gero,gastu berriei aurre egiteko zein dirusarrera erabiliko dituzuen erabaki beharko duzue.

INDUSTRIEN JABEENTZAKO INFORMAZIO TXARTELA

50 langile dituen fabrika txiki baten jabeak zarete eta zuen fabrika handitu nahi duzue. Honekin gehiago ekoiz-tuko zenuteke eta 10 lanpostu berri sortu. Eraikuntza berria ibaiari irabazitako lurretan kokatzea da zuen as-moa, hau da, egungo fabrikaren ondoan.

Bertan eraikitzeko baimenik emango ez balizuekete, beste inguru batean eraikitzeko aukera ere baduzue, bai-na kostu finantzarioa handiagoa litzateke. Kasu honetan, Uren Administrazioarekin laguntza motaren bat (tasabaxuagoak, lurrak udalerriren batek lagatzea…) negozia zenezakete.

Zuen eskaria ondoko arrazoiez indar dezakezue: ibai ondoko lurretan eraikitzeko baimena izanez gero, gu-txiago kutsatzen duten eta ur gutxiago kontsumitzen duten teknologiak aplikatuko zenituzkete.



136

B





137

NEKAZARIENTZAKO INFORMAZIO TXARTELA

Nekazari talde bat zarete, ur emakida baten onuragarriak. Ureztapenerako erabiltzen duzuen ur hori, orain ar-tean zuzenean hartzen zenuten ibaitik. Orain, ibaitik gertu dauden alor batzuk ureztatu nahi dituzuela-eta, uremakida handitzea eta ibaian gora presa bat eraikitzea eskatzen duzue. Horrela, zuen alorren etekin ekono-mikoa nabarmenki handituko litzateke.

Zuen eskariaren alde zenbait arrazoi azal ditzakezue, esaterako, merkatuak gaur egun eskatzen dituen pro-duktuek (kiwiek, etekin handiko sagarrondoek, lore apaingarriek…) ur gehiago behar dutela edota hobekunt-za hauek gabe zuen alorrak bertan behera uztea beste erremediorik ez duzuela izango.

Administrazioak, udan ibaitik har dezakezuen ur kopurua muga dezake, lanak egiteko eta ura alferrik ez gal-tzeko baldintza batzuk jarri eta abar. Erabiltzen duzuen ur kopuruaren gaineko kontrola areagotzea onartu be-harko duzue, baina zuen kezka nagusia horren koste ekonomikoa da (lanena, urarena, ureztapen sistema era-ginkorragoak erabiltzearena…).

AUZO ELKARTEARENTZAKO INFORMAZIO TXARTELA

Ibaia eta ur baliabideak egokiro kudeatzearen aldeko zarete: ur aurrezpena, ibaia eta honen inguruaren erre-kuperazioa, kutsaduraren gaineko kontrola… Hartuko diren neurriak zuen poltsikotik ordaindu behar izatea-rekin ez zaudete ados. Horren ordez, ibaiaren eta ur kontsumoaren inguruan jendea kontzientziatu nahi du-zue eta horrexegatik, hain zuzen ere, ibaiaren inguruan sentsibilizazio kanpaina bat aurrera eramateko garatuduzuen proiektua diruz laguntzeko eskatu diozue Uren Administrazioari. Proiektuaren aurrekontua 25.000zentabokoa da.

Zuon artean, ibaiarekin zerikusia duten proiektuei buruzko iritzi desberdinak dituzue (zuen benetazko iritziaeman dezakezue).Adibidez, batzuek araztegiak kiratsa askatuko duela deritzote, beste batzuek balio handiagoaematen diote ingurune naturala ez hondatzeari eta abar. Guztion nahia da alternatiba guztiak kontu handiz az-tertzea. Orokorrean, lanpostuak sortzea interesatzen zaizue, baina ibai inguruak ongi kontserbatzea ere nahiduzue: ibaiertzean zuhaitzak egotea, ur garbiak izatea, arrantzan egin ahal izateko ibaia birpopulatzea eta abar.

B





138

B

EZTABAIDA FITXAK

Lehenengo gaia: NEKAZARITZA ALORRAK UREZTATZEKO UR EMAKIDA HANDITZEA.

A udalerriaren behealdean dauden alorrak ureztatzeko ur emakida handituko duzuen ala ez erabakibehar duzue. Nekazaritzan, tradizionalki, ura alferrik galdu izan da, bere kostu baxua zela-eta. Beraz, uremakida handitzeko eskariak ongi justifikatua behar du egon eta ura alferrik galtzea saihestuko duenprezio igoera behar da. Edozein modutan, kontuan izan herritarrek bertako nekazaritza eta produktuakestimu handitan dituztela. Ezer erabaki aurretik, zuek, Uren administraziokook, nekazariekin eta bestetaldeekin bilduko zarete, haien arrazoiak eta iritziak entzuteko eta teknikariei txosten bat egitea eska-tuko diezue.

Nekazariek eskatu bezala, alor berriak ureztatzeko, ur emakida handitzea onartzen da?

Zer egiteko konpromezua hartzen dute nekazariek emakidaren ordainetan?

Zenbat igoko dira tasak?

Bigarren gaia: IBAI ERTZEAN INDUSTRIA BAT ERAIKITZEKO LIZENTZIA

Industria batek handitu egin nahi du, horretarako B udalerriaren industrialdeko lurrez (ibaitik gertudaudenak) baliatu. Proiektu honek lanpostu berriak sor litzake, ingurunean behar-beharrezkoak.

Gogoan izan lehenago edo beranduago uholdeak izaten direla eta zuen zeregina haien ondorio kaltega-rriak saihestea dela. Ibaian lanen bat egingo bada, nork ordainduko duen erabaki beharko duzue, hau da,promotoreek ordainduko duten partea eta inguruko biztanleek, ur ordainketak direla medio, ordaindu-ko dutena finkatu beharko duzue.





139

Gobernuak gastuen % 30 ordainduko luke.

Uholdeei aurre egiteko har litezkeen neurriak.

— Ibaibidearen alde bakoitzean 100 metroko babes zerrenda uztea, eraikuntzarik gabe.— Ibilgua zabaltzea, ibaia hazita datorrenean urak gainezka egitea saihesteko (400.000 zentabo).— Ibaia bideratzea. Bi aukera daude:

• Hormen bidez bideratzea (300.000 zentabo).• Uhaitzen bidez bideratzea (200.000 zentabo).

Industrialdea zabaltzeko baimena emango al zaie industrien jabeei?

Zer egiteko konpromezua hartuko dute industri jabeek emakidaren ordainetan?

Ibaian lanik egingo al da?, hau da, eraldatuko al da?

Nork finantzatuko luke?

Hirugarren gaia: ARROAREN SANEAMENDURAKO ETA HONDAKIN URAK ARAZTEKO INBERTSIOA

Europako direktiba batek saneamendu sarea egokitzera eta ibaiko uraren kalitatea hobetzera (bertanarrainak bizi ahal izateko moduan) behartzen du Uren Administrazioa. Horretarako, beste ezer baino le-hen, jatorri hiritarreko eta industrialeko kutsadura saihestu behar du Administrazioak.

Araztegiaren handitze lanak non egingo diren eta gastuak nork ordainduko dituen (ur tasen igoera: urez-tapenerako ur tasak, industriei eginiko emakiden gaineko tasak, ur hornikuntzarako tasak) erabaki be-har duzue.Horrez gain ez ahaztu administrazioak beste gastu batzuk ere badituela.Arretaz ikustatu zuenaurrekontu orokorra:

B





140

B

Inbertsio berrietarako aurrekontua.

— Hondakin Urak Arazteko Estazioa (Bigarren mailakotratamendua aplikatzeko) 1.200.000 zentabo

— A udalerria saneamendu sarera batzea 300.000 zentabo— B udalerria saneamendu sarera batzea 400.000 zentabo— C udalerria saneamendu sarera batzea 200.000 zentabo— Araztegi zabalduaren mantenimendua. Urtero 100.000 zentabo

Hondakin uren arazketarako bigarren mailako tratamendua aplikatzen duen estazioa: urari tratamendufisikoa emateaz gain, tratamendu biologikoa ere ematen zaio. Lehen mailakoarekin baino emaitza hobe-ak lortzen dira.

Zenbat kostatuko zaie bertako bizilagunei instalazio berri hauek eraikitzea?

Gobernuak inbertsioaren % 60 ordaintzen du.

Bi aukera daude Hondakin Uren Arazketarako Estazioa kokatzeko:

— Egungoa handitzea, leku berean.— Ibaian behera, balio handiko padura batean.

Populazioaren sektore bakoitzak interes zehatzak ditu. Kolektibo guztiekin egingo duzuen bileraren os-tean, eta teknikari taldearen iritzia kontuan izanik, Uren Administrazioak hurrengoak erabaki beharkoditu:

Non burutuko dira araztegiaren handitze lanak?

Nola egingo zaie aurre gastuei?

Bertako bizilagunen ekarpenak (ehunekotan):

Ureztapenerako ur tasak:Industriei eginiko emakiden gaineko tasak:Etxerako ur hornikuntzaren gaineko tasak:





141

B


$#$

"




142

B

Ibaia ekosistema konplexua dela-eta, bertako elementu guztiak elkar erlazionatuta egonik, ibaiertzeko basoak be-rebiziko garrantzia duela egiaztatu dugu dagoeneko. Ekosistema guztiak kanpoko erasoekiko sentikorrak badiraere, ibaia are sentikorragoa da eta gaur egun, giza ihardueren eraginez, ingurunerik mehatxatuenetakoa.Aipatuta-ko giza iharduerak ez ditu ingurugiroan soilik kalteak eragiten; boomerang-aren mugimenduaren antzera, ondoriokaltegarriak “itzultzen” dizkio gizakiari.

Hondakin uren arazketa prozesua ezagutu dugu, eta ura neurriz erabiltzeak, ahalik eta gutxien kutsatzeak eta era-bili ondoren ur hori arazteak gure ibaien kontserbaziorako duten garrantziaren berri izan dugu.

Konturatuko zinetenez ibaiek pairatzen dituzten arazoak ez dira gutxi eta ezta konponbide errazekoak ere. Izanere, ibaiaren arroan burututako edozein ekintzak eragina izango du ibaian, eta gainera, ekintza mota hauetan jen-de ugari dago inplikatuta. Hala ere, badago gaur eguneko egoera aldatzerik: ingurugiroaren kontserbazioa eta bizikalitatea garapenarekin bat etortzea, hau arro osoa hartzen duen kudeaketa aurrera eramatearen esku dago. Etahorretarako, sentsibilizaturik dagoen jedearen partaidetza garrantzitsua da oso. Gure ibaien osasuna gure eskudago.

Horregatik, gure ikerketaren amaiera gisa, geurea izateaz gain denen artean atseginena eta dibertigarriena izan dai-tekeen iharduera proposatzera gatoz; ibaiaren aldeko kanpaina bat burutzea alegia. Nola antola dezakezue?Kanpaina aurrera eramateko jarraitu behar dituzuen urratsak hauexek dira:

% Lortu nahi dituzuen helburuak finkatzea.

% Helburu horiek lortzeko burutuko dituzuen ekintzak aldez aurretik pentsatzea.

% Behar dituzuen baliabideen zerrenda egitea, zein dituzuen eta zein lor ditzakezuen pentsatuz.

% Beste pertsona batzuekin harremanetan jartzea:

• Nor anima daiteke parte hartzera?• Nork informa eta lagun zaitzakete?• Dirulaguntzarik lor al dezakegu?

% Lana antolatzea.Taldeka edo batzordeka antola zaitezkete, baina beti ere talde lana egin behar da. Ezdu balio bakoitzak bere kabuz lan egiteak.

% Kanpainari ekitea.

% Propaganda, komunikabideak eta jendearen arreta erakartzeko bestelako moduak.

% Ekintzak.

% Ebaluaketa eta etorkizunean aurrera eramateko ekintzak.

5. iharduera—IBAIAREN ALDEKO KANPAINA




143

Zenbait gomendio

Oso garrantzitsua da kanpainak aldez aurretik zabalkunde handia izatea, ahalik eta jende gehienak parte hartzeanahi baldin baduzue batez ere. Jendea informatzeko aukera asko dago: prentsara artikuluak bidal ditzakezue (ar-gazkiekin badira hobe), zuen kanpaina irratian iragarri, dendetan, kultur etxean, gaztetxeetan, udaletxeetan, poliki-roldegietan kartelak jarri…

Inguruetako beste talde batzuekin ere harremanetan jar zaitezkete (idatz iezaiezue edo hitz egin beraiekin), kan-painan parte hartzera animatuz.

Gogoan izan:

Kanpaina orok puntu hauek bete behar ditu:

% Ekintza.% Zabalkundea, jendearen partaidetza.% Giza hezkuntza. Jendeari helarazi nahi zaion mezuak hezitzailea behar du izan, gure kasuan ingurugi-

ro hezkuntzari buruzkoa.

Mezuak salaketa ere sar dezake.

Prentsa artikulua.

Gazte talde batek Urdaibai Erreserbakoingurune batzuk errekuperatuko ditu

B

5. iharduera—IBAIAREN ALDEKO KANPAINA

Beraien kanpainaren ba-rruan festa bat, malabareentailerra eta San Kristobale-ko hareatzaren garbiketaantolatu dira ostiralerako.

Urdaibaiko padura ezohi-ko mugimendua ari da eza-gutzen egun hauetan. 12 eta22 urte bitarteko gazte taldebat (20 gazte inguru), Padu-ren Lagunak Elkarteko kide-ak guztiak, hilabete honeta-ko 3tik aurrera BiosferakoErreserba honen errekupera-zioaren aldeko kanpaina bat

ari da burutzen.Iragan astean hasita, tal-

de honek Muruetako du-nak, Oka ibaia eta Axpekohareatza bisitatu dituzte,ingurune hondatuenen itxu-ra eraldatu nahian: “Urdai-bain dauden naturguneakzaintzeak duen garrantziazkontzientziatzeko baliokoduela espero dugu” azalduziguten gazte hauetako bat-zuek.

Inguru honetan eman du-ten denboran, paduran ze-

har sakabanatutako zabo-rrez betetako 50 poltsa jasodituzte. “freskagarrien la-tak egotea uler dezakegubaina, zer egiten dute zorugarbigailuek, hozkailueketa zurgagailuek padura er-dian?” diosku Anek, 15 ur-teko gazte batek. Honentaldekide batek, Josek, zeragehitu du: “korronteak za-borra garraiatzen du bertanbizi diren hegaztiei kalteakeraginez, eta jendea ez dahorretaz jabetzen”.

Antolatzaileen esanetan,kanpainaren helburua berta-ko bizilagunak sentsibiliza-tzea eta garbiketa lanetanparte hartzera bultzatzeaizan da. Asmo honekin, osti-ral honetarako, haurrentzakofesta antolatu dute. Malaba-reen tailerra eta padurako he-gaztiei buruzko erakusketaizango dira bertan. Hurrengoegunean, hau da, larunbate-an, egingo da azken garbike-ta saioa, San Kristobalekohareatzan.


MATERIALOSAGARRIA

4243-Libro Ibai-MAT.COMP. Eusk 29/1/04 17:46 Página 145


Animalien gida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1491.1. Arrainak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1491.2. Karramarroak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1521.3. Anfibioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1521.4. Narrastiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1531.5. Ugaztunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1531.6. Hegaztiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

Landaretzaren gida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1602.1. Zuhaitzak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1602.2. Zuhaixkak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1632.3. Belarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1642.4. Goroldioak, garoak

eta azeribuztanak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Espezieak identifikatzeko gurpila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

Ibai Ekosistemaren babesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

“Ibai Ekosistemak” posterra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

1

2

3

4

5ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

MATERIAL

OSAGARRIA


1.1. ARRAINAK

IBAI AMUARRAINA – TRUCHA DE RIO (Salmo trutta fa-rio).

Amuarraina kalitate oneko ibilguetan ikusten da, eta urak oxigeno gutxi edotenperatura handia duenean berehala desagertzen da.

Horregatik mendiko erreketan eta goi ibilguetan bizi ohi da, baina kontserbazioa ona denean, erdiko ibilguetan ereamuarrain handi eta bakartiren bat agertzen da. Erreketan 15 zentimetrotik 20ra bitartean neurtzen du, baina ibaihandietan 50 zentimetrora ere hel daiteke, kilo eta erdi pisatuz.

Amuarrainak bere ingurua gogoz zaintzen du, eta beste arrain bat ikusiz gero, berehala erasotzen dio. Ehiztari bel-durgarria da eta intsektu larbak, oskoldunak, arrainak eta zizareak jaten ditu. Batzuetan ur azalean jauzika ere ikus-ten dira intsektuak harrapatzen.

AMUARRAIN ORTZADARRA – TRUCHA ARCOIRIS (Sal-mo gairdneri).

Amerikako arrain hau XIX. mendearen azken urteetan sartu zen Eu-ropan. Orain dela urte gutxi gure amuarrainaren ordez ibaiak birpo-

pulatzeko erabili zen, oxigeno gutxiagorekin, eta tenperatura eta kutsadura gehiagorekin bizi daitekee-lako. Hala ere, bere ugalketak arazo larriak dituenez, dagoeneko ez da erabiltzen.

Egun, oso gutxitan ikusten da, normalean arrainaztegien ondoan, haietan bere hazkuntza azkarragatiketa exijentzia eskasengatik oso erabilia baita.

BARBO ARRUNTA – BARBO COMÚN (Barbus bocagei).

Behe ibilguko espezierik arruntena, nahiz eta erdiko ibilguetan ereaurki daitekeen.

Gazteek sakonera gutxiko eta korronte handiko aldeak bilatzen dituzten bitartean, zaharrek kontrakoaegiten dute.Talde txikietan egoten da edozein motatako janariaren bila.

Mediterranear isurialdean arrunta da, baina kantauriarrean urriagoa da kutsadura dela-eta.Kadagua,He-rrerias, Nerbioi, Oka,Artibai, Urola eta Oria ibaietan gutxienez badago.

M AT E R I A L O S A G A R R I A

A N I M A L I E N G I DA

149

1




EZKAILUA – PISCARDO (Phoxinus phoxinus).

Araban Txipa, Gipuzkoan eta Bizkaian Ezkailua. Taldeetan agertzendira, batez ere gazteak. Zaharrak bakartiagoak dira.

Animalia txiki, arrainen arrautza eta algak jaten dituzte eta aldi berean, eurak amuarrainen janari dira.Ezkailu bat istripuaren bidez edo harrapakariak egindako erasoaren bidez zauritua gertatzen denean,beste ezkailuak gai dira zaurituak askatutako substantzia usaintzeko.

Gure ibaietako arrainik arruntena da. Kutsadura handia ez bada ibai osoan zehar bizi ohi da, goiko al-dean amuarrainaren kide bakarra delarik.

AINGIRA – ANGUILA (Anguilla anguilla).

Aingira ibaian bizi eta itsasoan ugaltzen da. Udazkenean helduak ibai-tik jaisten dira, 6.000 kilometrora dagoen Sargazos itsasorantz abia-tuz! Han 300 metroko sakoneran ugaltzen dira (eme bakoitzak 10 mi-

lioi arrautza!). Haien zentimetro bateko larbak, edo leptozefaloak, normalean ibai berberara itzultzendira, bizpahiru urteko bidaia eginez.

Kostaldera heldu bezain laster aldatzen hasten dira, ospe handiko angula edo txitxardin bihurtu arte.Orduan zerbait harrigarria gertatzen da: emeak ibaitik igotzen diren bitartean arrak itsasadarretan edobehe ibilguetan geratzen dira.

Denbora pasa ahala tamaina handia hartzen dute. Dagoeneko aingirak dira: harrapari beldurgarriak, ase-ezinak, edozein motatako harrapakinak jaten dituztenak.

ZAMO ARRUNTA – CARPA (Cyprinius carpio).

Jatorriz Asia Txikikoa omen da eta erromatarrek sartu omen zutenEuropan.Arrainazkuntzan oso erabilia da. Landare ugariko ur geldo-etan talde txikietan bizitzea gustatzen zaio.

Urre-arrainak egiten duen bezala, neguko lehenengo hotzekin hondoan lurperatzen du bere burua.As-tiro mugitzen da eta kalitate gutxiko uretan ere bizi daiteke. Ebro ibaian eta honen adarretako beheibilguetan agertzeaz gain, zenbait urtegitan ere sartu da.

LOINA TXIKIA– MADRILLA O LOINA (Chondostroma to-xostoma).

Araban Madrilla, Bizkaian eta Gipuzkoan Loina. Erdiko ibilguetakoarrainik arruntena, behekoetan ere barboarekin batera agertzen da.

Oxigeno askodun ur freskoetan bizitzea gustatzen zaio.

Talde handietan gustura ibiltzen da, eta korrontearen aurka igeri egiten du janari bila (batez ere algabila). Gure ibaietan oso arrunta da, Gipuzkoan eta Bizkaian Araban baino gutxiago kutsaduragatik.

150

1


ERRUTILO HEGATSGORRIA – BERMEJUELA (Rutilus ar-casii).

Erdi ibilguko arraina da, eta sakonera eta korronte gutxiko aldeetanloinarekin oso talde handietan elkartzen da. Orojalea izan arren, al-gak gustatzen zaizkio.

Arabako Lautadako ibaietan ugaria da:Araia, Zadorra eta bere adarretan (Dulantzi, Zayas, Santa Engra-zia, Bentako Erreka, Gordoa eta Santo Tomas).

URRE-ARRAINA – CARPÍN DORADO (Carassius auratus).

Antzinatik arrainazkuntzan erabilia, gaur egun Ebron, Omecillon,Baiasen eta Zadorran berez agertzen da. Gainera, beste ibai eta ur-tegi askotan ere sartu egin da (Regato, Jaizubia, Urkulu, Nerbioi, Uli-barri, Santa Engrazia eta Albina).

Bizimodu egonkorra eramaten du, astiro mugitzen da, eta sakonera handiko ur bareetan talde txikietanelkartzen da. Neguan gutxiago mugitzen da, lohizko edo harezko hondoan bere burua erdilurperatuz.Denetarik jaten du, batez ere planktona. Kalitate kaskarreko uretan ere (oxigeno gutxi, tenperatura al-tua, kutsatu samarra) bizi daiteke.

GOBIDO (edo ZARBO) – GOBIO (Gobio gobio).

Omecillo ibaian eta Bidasoako Tximista errekan bakarrik agertzenda, tenperatura berdin zaion arren, ez baititu jasaten kalitate txarre-ko urak.

Talde txikietan egiten du igeri, hondoan, bere bizartxoen bidez animalia txikiak bilatuz, batez ere gauez.

PERKA AMERIKARRA – PERCA AMERICANA (Micropte-rus salmoides).

Black-bass izenaz ere ezagutzen da. Jatorriz Estatu Batuetakoa, Euro-pan XIX. mendean sartu zen, gaur egun arrainazkuntzan oso erabiliadelarik.

Oso azkar egiten du igeri, ornogabeak eta arrainak harrapatuz. Gaztea denean, talde txikietan elkartzenda, baina helduak bakartiak izaten dira. Ebroren arroko behe ibilguetako ur geldo eta sakonetan bizi ohida. Gainera Regato, Urkulu eta Ulibarri urtegietan ere sartu egin da.



151

1




HONDOETAKO KORROKOIA – CORCÓN (Chelon labrosus).

Oso arrunta da bokaletan, baita oso degradatutako ibilguetako bo-kaletan ere. Talde handietan ikusi ohi da. Kostaldeko hondo harrit-suetan eta ibaetako gune gazietan.

Orojalea, harrapa dezakeen edozein animalia jaten du. Baina batez ere lohian pilatzen diren elikagaiezeta alga firukarez elikatzen da.

1.2. KARRAMARROAK

Gaur egun 3 ibai karramarro espezie daude EAEn. Bertakoa, duela hamarkada batzuk afanomikosis ize-neko gaitzak jota, ikaragarri eskasa eta aurrera ateratzeko gero eta zailago daukan populazio erliktiko-etan bizi dena. Karramarro gorria (Procambarus clarkii), berriz, ur geldotakoa da eta lurraldearen hego-aldean hedatzen ari da.Azkenik, seinale karramarroa (Pacifastacus leniusculus) dugu, orain dela oso gutxiarte gure ibaiak birpopulatzeko erabili izan dena, baina hau ere gaitzaren eramalea dena.

Hala ere, bertako karramarroa berreskura daiteke. Horren lekuko, arazo berbera duten Europako es-kualde batzuetan berreskuratu izana. Baina hori lortzeko derrigorrezkoa da berehala neurri hauek hart-zea: kanpoko espeziekin birpopulaketarik ez egitea (erasokorragoak direlako eta gaitzak sar ditzakete-lako), bertako karramarroen azken populazioak errespetatzea, ongi kontserbaturiko ibaiak zaintzea, etadegradatutakoak berreskuratzea.

Azkenik eta espezie ezberdinen arteko alde eta antzekotasunak bereizi ahal izateko, beha itzazu hu-rrengo irudiak:

1.3. ANFIBIOAK

UR IGELA – RANA COMÚN (Rana perezi).

Ur igela animalia oso arrunta da gure ibai eta putzuetan, batez ere medite-rranear isurialdean. Emea erakartzearren egiten duen kantu zaratatsua dela-eta, arra erraz topa daiteke.Tamainari dagokionez, 7-15 cm-ko luzera du eta130 gr bitarteko pisua har dezake. Kolore berdea du, arre-berdexka gainal-dean, eta zurixka azpialdean. Intsektuak, moluskuak, zizareak etab. jaten ditu.Ura eta argia gustokoak ditu.

BASO-IGEL GORRIA – RANA BERMEJA (Rana temporaria).

EAEko iparraldean ugaria da oso. Kolore aldakorra izan dezake, baina arreaeta orbain ilunez apaindua gehienetan. Putzuetan ugaltzen da eta arrautzpila handiak erruten ditu. Ez da erreza ibaiertzetan ikustea. Legeak interesbereziko espezietzat jotzen du eta babestuta dago.

152

1

Bertako Karramarroa Karramarro gorria Karramarro seinaleduna


APO ARRUNTA – SAPO COMÚN (Bufo bufo).

Udaberri edo udako gauetan erraz ikus daitekeen tamaina handiko anfibioada. Larruazal zimurtsua, kupre koloreko begiak eta buruaren bi aldeetan di-tuen guruin paratoideo handiak direla-eta, erraz bereiz dezakegu. Gure lu-rraldeko eskualde heze guztietan agertzen da. Hainbat pertsonek uste ezbezala, apoak ez du pozoinik begietara botatzen listuarekin batera, eta ezda gizakiontzat arriskutsua. Alderantziz, mota guztietako ornogabeak kon-trolatzen laguntzen duenez, onuragarria da.

1.4. NARRASTIAK

SUGE GORBATADUNA – CULEBRA DE COLLAR (Natrix na-trix).

120 cm arteko luzera duen sugea; handi samarra, alegia. Buru borobiltsua,beginini borobila, eta askotan gazteek beltzez inguraturiko lepoko horia iza-ten dute buruaren atzealdean.

Egunez ibiltzen da eta leku hezeetako animalia tipikoa dugu. Batere arris-kurik ez duen arren, uzkian daukan guruineko usain nazkagarria duen liki-

doa aska dezake, zirikatzen badugu (ikusten duzunez, ez dira mofetak abilezia hau duten bakarrak).An-fibioez eta arrain txikiez elikatzen da nagusiki.

SUGE BIPERAKARA – CULEBRA VIPERINA (Natrix maura).

Suge gorbataduna baino txikiagoa da, eta gehienez 100 cm-ko luzera har-tzen du. Beginini borobila du eta bizkarrean duen marrazkia dela-eta, sugegorria gogorarazten du. Antzekotasun hori da hain zuzen ere, biperakaradelako izenaren jatorria, baina gogora ezazu suge gorriaren begininia berti-kala dela (katuek dutenaren antzekoa).Arriskurik ez badu ere,utz ezazu ba-kean, bere uzkiko guruina hustu eta kirats nazkagarririk hartu nahi ez ba-duzu. Besteak beste karraskariak jaten ditu eta, beraz, mesedegarria da,

hauen kopurua kontrolatzen baitu. Legeak bi sugeak interes bereziko espezietzat hartzen ditu.

1.5. UGAZTUNAK

IGARABA – NUTRIA (Lutra lutra).

Ibaietako harrapari trebeenetakoa, eta igerilari eta murgilari bikaina dugu.Horretarako, behatzen arteko mintzaz (urpekarien oinetakoen modura)eta buztan zapal indartsuaz baliatzen da.

Mustelido handia da, arrak metrotik gorako luzera eta 11 kilotik gorako pi-sua har dezake. Hala ere, oso ale gutxi daudenez, eta gautiarra denez, ikus-teko zaila da.Arrainez elikatzen da nagusiki baina karramarroak, anfibioak,ur hegaztiak eta ugaztun txikiak ere jaten ditu.



153

1




Egiten dituen gorotzak ezaguterrazak dira, arrain hezur eta karramarro oskol pila baitituzte. Gainera, lu-rraldea markatzeko erabiltzen dituen harri handiak bezalako leku ikuskorretan egoten dira.

Garai batean Euskadin ugaria zen oso, baina azken 30 urteotan leku gehienetatik desagertu egin da etaguztiz desagertzeko arriskuan dago. Honen arrazoi nagusiak, habitataren degradazioa (uraren kutsadura,ibaiertzeko basoaren desagerpena, dragak eta ur bideraketak) eta jasan duen jazarpena (larruaren balio-agatik edota arrantza esparruetatik urruntzeko) dira. Igaraba, 3181/1980 Errege Dekretuaz guztiz ba-besturik dago.

UR-ARRATOIA – RATA DE AGUA (Arvicola sapidus).

Egunez ibiltzen da eta arretaz ibiliz gero ez da ikusten zaila. 23 cm-ko lu-zera (isatsaren 14 cm-z gain) eta 280 gramoko pisua har ditzake.

Ibai geldo eta zingiren ertzetan egiten dute gordelekua, eta bisita arrisku-tsuak saihesteko, sarrera urpean kokatzen dute normalki. Ur inguruko lan-dare berde, gramineo, lekadun eta lezkataz elikatzen da nagusiki.

Euskadi osoan dagoen arren, urriagoa da kantauriar isurialdeko zenbait eremutan. Honen arrazoia, ere-mu hauetako kutsadura, eta toki hauetan arratoi arrunta bezalako espezie oldarkorragoak nagusitzea da.

SATOR ARRUNTA – TOPO COMÚN (Talpa europea).

Satorraren morfologia erabat egokitua dago lurpeko bizimodura: gorputzazilindrikoa eta sendoa da eta hankak motzak (aurrekoek pala bihurtu direnesku haundiak dauzkate) ditu. Buztana motza eta ilez beterikoa da. Osogutxitan ikusten dira gainazalean, baina aise igartzen da beren presentzia ga-lerien kokapena adierazten duten lur pilei esker.

EAEn sator arrunta lurralde osoan zehar hedaturik dago (ugariagoa da kantauri isurialdean). Guragoditu zizareak ugari diren lur sakonak, eta horrexegatik dira bereziki ohikoak larre naturaletan. Medite-rranear isurialdean gune heze eta erreka bazterretan agertzen da sarrien.

BASURDEA – JABALÍ (Sus scrofa).

Arrak emeak baino handiagoak dira: lehenengoek 150 kg har ditza-kete eta bigarrenek, aldiz, 80 kg baino ez. Letaginak oso garaturik di-tuzte eta nabarmenak dira: goiko masailezurrekoak gorantz okertu-rik daude eta behekoen gainean eusten dira.

Bakarka edo talde txikietan bizi da eta, ugalketa garaian izan ezik,arrak eta emeak bereizita bizi dira. Lurralde zabalak zeharkatzen ditu

elikagai bila, gauez batez ere. Muturrarekin ibilitako lurrean igarri daiteke inguruan ibili direla, orbela alt-xatzen baitute sustraiak eta bulboak bilatzeko.Oso gustukoa du lupetz bainuak hartzea; horregatik, errekastoetan haren aztarnak aurkitu ohi dira.

154

1


AZERI ARRUNTA – ZORRO COMÚN (Vulpes vulpes).

Azeria erdi tamainako txakur baten itxurako ugaztun haragijalea da. Buztanluze eta iletsua, belarri luze eta puntazorrotzak eta mutur zorrotza dirabere ezaugarri morfologiko tipikoak.

Batez ere gauez iharduten duen arren, ugalketa garaian egun argiz ere ikusdaiteke.Animalia bakarti eta iheslaria da, elikagai bila ibilaldi luzeak egin di-tzakeena. EAEko haragijalerik ugariena da ziurraski, habitat aniztasun han-dia baitu, nekazaritza eta hiriguneetako inguru humanizatuak barne.

ERBINUDEA – COMADREJA (Mustela nivalis).

Erbinude zuriaren antz handia du, baina azken honen pintzel beltzeanamaitutako buztana luzeagoa da. Erbinudearen gorputza luzea da etahanka eta buztana motzeko tutuaren itxurakoa. Mugimendu malgu-tasun handia dauka.Arrak emeak baino handiagoak dira. Gauez zeinegunez iharduten du, eta hain da ankerra ezen bera baino askoz han-

diagoak diren piezak ere harrapatzen ditu.

EAEko mustelidorik ugariena da, edozein motatako habitatetan, natural zein baserri, herri, finka, e.a.ekoeremu humanizatuetan bizi baita.

KATAGORRI ARRUNTA – ARDILLA COMÚN (Sciurus vulgaris).

Bere zilueta dotorea, gangar itxurako buztana eta belarriak apaintzen di-tuzten pintzelak nahastezin bilakatzen duten ezaugarriak dira. Kolore aniz-tasun handia du bizkarralde eta buztanean, ia beltza den marroi ilunetik go-rrixka argiagora bitartekoa; sabelaldea zuria izaten du beti. Lanerako bimomentu nabarmen izaten ditu: egunsentia eta ilunabarra. Bi une horien ar-tean atseden hartzen du habiatik kanpo, oso gutxitan jaisten baita lurrera.

EAEan, baso asko dagoenez, oso hedaturik dago. Batez ere hosto erorkorreko basoak eta haltza, lizar,hurritz, eta abarrezko erreka bazterreko basoak erabiltzen ditu, normalean baso masa handiagoetakoatal izaten baitira. Katagorriak konifero arrotzen birlandaketetan ere, insignis pinuarenak batez ere, biziohi dira; oso ondo egokitu da baso horietako baliabideetara eta erraz asko aurki daiteke habitat ho-rretan.



155

1




1.6. HEGAZTIAK

UROILOA – POLLA DE AGUA (Gallinula chloropus).

Punta horia duen moko gorria du. Normalean bakartiak, izutiak eta lot-satiak dira.Aleak, haziak, moluskuak, harrak eta intsektuak jaten ditu.

Batez ere kostaldean ikusten dira, ibaiak baretzen diren lekuetan. Ba-rrualdean gutxiagotan agertzen da.Araban urtegi, idoi, aintzira, eta ibai-

ko ur geldietan ugariagoa da. Zenbait eskualdetan egindako ibai bideraketek ur geldi eta putzurik gabeutzi dituzte.

MARTIN ARRANTZALEA – MARTÍN PESCADOR (Alcedo att-his).

Txikia, urdina eta moko handikoa da. Zelatan ehiza egiten du bere kokale-kutik edo airetik zut erortzen delarik. Arraintxo, zapaburu, burduntzi etamarraskiloak jaten ditu.

Kutsadura gutxiko ibai gardenetan bizi da. Gure lurraldean ez da ugaria, ibaiaskotako kutsadura eta bideraketak direla-eta. Omecillo, Baias eta Zadorra

ibaietan pixka bat ugariagoa da. Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

BUZTANIKARA ZURIA – LAVANDERA BLANCA (Motacillaalba).

Zuria, grisa eta beltza. Ibai ertzetan eta herrietan oso arrunta da, bere ka-bia egiteko eta jateko leku egokiak hor aurkitzen baititu. Zorutik azkar

ibiltzen denean intsektuen habia, burua eta buztana etengabe mugitzen ditu. Hortik buztanikara izena.Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babesturik dago.

BUZTANIKARA HORIA – LAVANDERA CASCADEÑA (Mota-cilla cinerea).

Aurrekoaren antzekoa, baina kolore biziagoekin. Kantauriko isurialdeanarrunta da eta Araban Toloño eta Kantauriko mendizerratik jaisten direnerreketan, eta Ebroko zenbait gunetan agertzen da. Ur azkarretako etahondo harritsua duten erreka garbietan bizi ohi da. Legeak interes berezi-ko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

UR ZOZOA – MIRLO ACUÁTICO (Cinclus cinclus).

Papar zuria izan ezik, iluna da. Goi eta erdi ibilguetan bizitzera moldatuadago, eta oso trebea da igerian, bai ur gainean eta bai azpian. Bai ertzetanbai ur azpian intsektu, molusku, oskoldun eta arraintxoak jaten ditu.

156

1


Oso egonkor eta bakartiak dira, eta bikote bakoitzak kilometro bateko eremua kontrolatzen du. Ko-rronte handiko ur garbiak behar dituenez, batez ere ibai buruetan aurkitzen da. Legeak interes berezi-ko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

TXEPETXA – CHOCHÍN (Troglodytes troglodytes).

Bederatzi zentimetro inguruko txori txiki nabar hau bakartia eta urduriada. Etengabe mugitzen da landare artean, lurzorutik hurbil, eta lurrean biz-kor egiten du korrika. Hego txikiak dituenez, hegaldi labur eta arinak soilikegiten ditu. Basoko landareen artean eta ibaiertzetan oso ugaria da. Legeak

interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

TXANTXANGORRIA – PETIRROJO (Erithacus rubecula).

Papar gorriko txori txiki hau oso oldarkorra da bere eremua defendatze-ko eta mugatzeko orduan. Batez ere intsektuak jaten ditu, eta ohiko bizile-kua ibaiertzeko zuhaixkak dira. Legeak interes bereziko espezietzat hartzendu eta babestuta dago.

SASI-TXORI ARRUNTA – ZARCERO COMÚN (Hippolais poly-glota).

EAE osoan agertzen da, altitude ertain eta baxuetan, baina Arabako erdial-dean ugariagoa da isurialde kantauriarrean baino.Hegazti migratzailea da; beraz, apiriletik edo maiatzetik irailera arte ikusdaiteke. Sasietan, zuhaixketan eta soroak zeharkatzen dituzten erreka baz-terretan bizi da.

ERREKATXINDORRA – RUISEÑOR BASTARDO (Cettia cetti).

Landare artean ezkutatzen denez, nahiko zaila da ikustea, baina oso errazabere kantu zaratatsua entzutea. Hotzak asko eragiten dio eta neguan urria-goa da. Garai horretan haziak ere jaten ditu, intsektu gutxi topatzen ditue-lako.

Euskadi osoan agertzen bada ere, hegoaldean ugariagoa da. Ibai bideraketekkalte handia egiten diote, janaria eta babesa eskaintzen zion ibai ertzeko lan-

daredia desagertu egiten baita. Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.



157

1




OKIL BERDEA – PITO REAL (Picus viridis).

Lumaje berdea du eta orban gorri bat buru gainean. Batez ere inurriak ja-ten ditu, bere mihi luze eta eranskorraz harrapatutakoak, alegia. Beste hain-bat intsektu, zizareak eta fruituak ere jaten ditu.Aurreko urteko habia ba-tean erruten du, edo bestela berria egiten du mokoka zur leuna duenzuhaitz batean. Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babes-tuta dago.

KUKUA – CUCO (Cuculus canorus).

Bidaia luzeak egiten ditu, gauez. Neguan Hego Afrikan egon ondoren, 9.000kilometro egin ondoren heltzen da Euskadira, martxoaren azken egunetan.

Kukuak ez du habiarik egiten; beste txori txikiagoen habietan erruten dituarrautzak. Emea zelatatzen egoten da, ea beste bikoteak habiatik irteten di-ren. Orduan, bertako arrautza bota eta gero berea erruten du. Gero, bes-

teek ikusi gabe alde egiten du. Hamar edo hamabi arrautza erruten ditu horrela. Kuku txitoa jaiotzean,–normalean beste txorienak baino lehenago egiten dute– besteen arrautzak kanpora botatzen ditu.

Txito aseezinak etengabe eskatzen du janaria, eta berehala izango da guraso berriak baino hiru aldizhandiago. Kukua oso ona da baserritarrentzat, beldarrak jaten baititu, esate baterako pinuetako proze-sionaria (gure basoen etsai handia). Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

TXINBO KASKABELTZA – CURRUCA CAPIROTADA (Silviaatricapilla).

Horrela deitzen da, buruan daukan txano itxurako beltzuneagatik.Arrare-na beltza da, eta emearena, berriz, gorrixka.

Asko mugitzen den txori hau nahiko ugaria da, eta beti adarrez adar ibilt-zen da intsektu eta fruituen bila. Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

MIKA – URRACA (Pica pica).

Tamaina handiko txori zuribeltz hau oso arrunta da gure herri inguruetan,eta batez ere nekazaritza guneetan. Lurzorutik ibiltzea eta jauziak egiteagustatzen zaio edozein motatako janariren bila. Janaria eta gauza distirat-suak gorde ohi ditu, benetako altxorrak balira bezala ezkutatuz.

158

1


BELABELTZA – CORNEJA NEGRA (Corvus coronae).

Hegazti arrunt hau guztiz beltza da (bere hankak, begiak eta mokoa erebai).Azkarra eta orojalea, ia edozein bizilekutara moldatzen da, aleak, frui-tuak, intsektu, zizareak, arrautzak eta haratustela janez.

Nahiz eta batzuetan jendeak kaltegarritzat hartu, beste hegaztien arrautzaeta txitoak lapurtzeagatik, ez da ahaztu behar nekazaritzarako kaltegarriakdiren intsektu eta sagu asko jaten dituela.

TXONTA – PINZÓN (Fringilla coelebs).

Kantauriko isurialdean oso arrunta den txori hau edozein motatako baso,belardi, soro eta baratzetan bizi ohi da. Batez ere haziak jaten baditu ere,udaberrian intsektuak ere harrapatzen ditu. Arrak bere kantu zaratatsuaerabiltzen du bere lur eremua mugatzeko. Legeak interes bereziko espe-zietzat hartzen du eta babestuta dago.

LERTXUN HAUSKARA – GARZA REAL (Ardea cinerea).

Hegazti handi hau nekazaritza lurretan eta edozein motatako ibilgutanagertzen da. Euskadin habiarik egiten ez duen arren, sarritan ikusten da: he-gan egiten duen bitartean eskerga ematen du, baina urbazterrean dagoene-an mugitzen ez denez, zaila izaten da bere presentziaz ohartzea. Arrainak,anfibioak eta intsektuak jaten ditu. Legeak interes bereziko espezietzathartzen du eta babestuta dago.



159

1



L A N DA R E T Z A R E N G I DA

2.1. ZUHAITZAK

MAKAL BELTZA – CHOPO NEGRO (Populus nigra).

Europan oso hedaturik dago. 35 metroko altueraraino hazten da eta barietateeta hibrido asko dauzka. Ez dira landatzen eta nahi duten tokian jaiotzen dira,batzuetan bakarka eta besteetan talde txikitan.Adaburu zabala dauka, goranz-ko adar handiekin; enborra lodia da, adabegi handiduna. Grisa eta beltzaren ar-teko koloreko azala dauka, zimur zabalak osatzen dituzten ildaxka sakonekin.Zur bigun, arin eta ia-ia zuria dauka. Enbalatzeko kutxak egiteko erabiltzen da,besteak beste.

MAKAL AMERIKARRA – CHOPO AMERICANO (Populus x cana-diensis)

Lerrotan agertzen diren landaketak dira. Bere zura papera eta oholak egitekoerabiltzen da.

ASTIGARRA – ARCE MENOR (Acer campestre).

Batez ere lur karetsuetan ilarak osatzen azaldu ohi den zuhaitz txikia edozuhaixka. Europa osoan aurki daitekeen espezie sendoa da. 25 metroko altue-ra edukitzen du.Apaingarri gisa eta hesiak osatzeko landatzen da. Ganga ant-zeko adaburu baxua izaten du. Azal marroi argia du pitzadura zabal edo ka-rratutan banatutakoekin; denborarekin iluntzen joaten da. Bere fruituan duhazia eta helikopteroaren hegalak dirudite. Zuhaitzetik birak emanez erortzendira.

HARITZA – ROBLE (Quercus robur)

Europan hedatuen dagoen haritz mota da. Bizitza luzea du eta astiro hazten da.Europa osoko baso, parke eta lorategietan egoten da. Gernikako arbola harit-za da. 45 metroko altuera hartzen du.Adaburu zabala eta ganga antzekoa dau-ka, asko zabaltzen diren adarrekin (behekoak pisutsuak eta bihurrituak dira).Arabako lautadatik beherantz ez da agertzen, euria faltagatik.

Zur gogor eta astuna dauka, zur gizen zuria eta bihotza urre arre kolorekoa,iraunkorra eta sendoa. Altzari, hesi, tren bagoi, kasetoidura, e.a.etarako era-

biltzen da.Azala larrua ontzeko erabiltzen da, eta ezkurrak, zerriak gizentzeko.

160

2


ZUME ZURIA (SAHATSA) – SAUCE BLANCO (Salix alba).

Bere azala eta hostoen atzealdea zuriak dira. Oso hedatua dago Europan etaibai-lasterren ondoan egoten da. 25 metroko altuera dauka.Adaburu konikoadu. Denborarekin deformatu egiten da eta adarrak zabaldu egiten zaizkio.Azalgris iluna dauka, zimur zabalekoa.

Zur gogor eta arina dauka, zoru, gurdi hondo, e.a.etan erabiltzen dena.Adar-txo gazte eta malguak otarreak egiteko erabiltzen dira. Cricketerako makilakespezie honetako mota baten zuraz egiten dira.

HALTZA – ALISO (Alnus glutinosa).

Punta motzeko hosto nabarmenak ditu. Bere haziak hain txikiak direnez, kilo ba-tean miloi bat sartzen dira. Europa osoan dago. Ur irekien ondoan hazten da,mendi emarietatik hasi eta behe lurretako urtegietaraino. 25 metroko altueradauka eta adaburu zabal eta konikoa edo piramidala.Adarrek gorantz egiten dutehasieran, eta gero maila berean geratzen dira. Purpura-marroi koloreko azala du,denborarekin marroi-gris ilun bihurtu eta plaka karratu txikitan pitzatzen dena.

ZUMARRA – OLMO (Ulmus glabra eta Ulmus minor).

Europako ipar eta erdialdetik ekarritakoa da. Basoetan eta ilaretan hazten daberez, eta egurats kutsatuko tokietan landatu ohi da. 40 metroko altuera etaadaburu zabal eta ganga antzekoa dauzka. Adarrak zabaldu eta kakotu egitendira eta adarkaturik eduki ohi duten enborraren oinarritik hurbil hazten dira.Azal leun eta gris zilarkara daukate zuhaitz gazteek eta denboraz kolore arreahartzen du, zimur zabal eta marroi-grisaxka sare batekin. Zumarra desagert-

zen ari da «grafiosis»-ak jota. Onddo batek sortzen duen zumarren gaixotasun hau oso kaltegarria da,gizakiontzat izurria bezain txarra, alegia. Intsektuak dira onddo hori zuhaitz batetik bestera eramatendutenak. Horregatik, zumar motzondoak edo haztean hilko diren zumar gazteak ikusten dira. Zur mal-gu eta sendoa dauka, itsasontzi eta bagoiak, erremintaren eskutokiak eta altzariak egiteko erabiltzendena.

INTSUSA – SAÚCO (Sambucus nigra).

Eguzkitakoa ematen duten lore zuri txikiak dauzka. Hostoek oso ona ez denusain sendoa dute. Europa osoko baso, hesi, sastraka eta lur alferretan haztenden zuhaixka edo zuhaitz txikia da, 10 metroko altuera duelarik.Adaburu irre-gular eta oso adarkatua dauka. Azal arre grisaxka du, kortxo antzeko zimurlodi eta pitzadura sakonekin. Fruituak C bitamina asko dauka eta ardo, jele eta

marmeladak egiteko erabiltzen da; hostoez likoreak ere egin daitezke. Zura gogorra eta zurixka da etagauza txikiak egiteko erabiltzen da.

HURRITZA – AVELLANO (Corylus avellana)

Oso hedaturik dago Europan eta Asiako hego-mendebaldean. Baso, basarte etahesi ilaretan hazten da. 12 metroko altuerara irits daiteke, baina oro har 6 me-



161

2




tro baino gutxiago edukitzen du. Normalean zuhaixka zabala izaten da batzuetan, enbor txikia edukit-zen duena.Azal leun eta arre-grisaxka distiratsua dauka, poro ilara horizontalekin.

ZURZURIA – ÁLAMO BLANCO (Populus alba).

Europako erdialde eta hegoaldean du jatorria. Landaketa zabalak egiten diraparke eta lorategietan, apaingarri gisa. 30 metroraino hazten da eta adaburuzabalagoa dauka gainaldetik. Bere adarrak luzatu eta bihurritu egiten dira.Aza-la zuri-grisaxka da zuhaitz gazteetan; behealdea laztu eta belztu egiten zaio etagoialdean tantaiak sortzen zaizkio.

Lore arrak eta emeak zuhaitz bereizietan hazten dira. Arabako Errioxakoibaien ondoan aurkitu ohi da.

LIZARRA – FRESNO (Fraxinus excelsior).

Oso hedaturik dago Europan, bai basoetan bai sastrakadietan (oso ondo haztenda lur heze eta alkalinoetan). 40 metroko altuera hartu ohi du.Apaingarri gisa lan-datu ohi da parke, hilerri, e.a.etan.Adaburu garai eta biribildua dauka, oso gora jo-aten diren adarrekin.

Azala gris argia da, leuna hasieran eta ildaxka-sareduna gero. Hosto konposatuak(bakoitzak 9 foliolo edo gehiago) ditu hosto-begi beltzekin. Zur baliotsua dauka, argia, sendoa eta mal-gua. Kirol ekipoak, erremintetarako eskutokiak, altzariak, bastoiak, e.a. egiteko erabiltzen da. Oso erre-gai ona eta landare ikatza ere ematen ditu.

LIZAR HOSTOTXIKIA – FRESNO DE HOJA ESTRECHA (Fraxinusangustifolia).

Bere hostoak arruntarenak baino estuagoak dira, eta hosto-begiak arreak. Ba-karrik Arabako Errioxako ibaietan agertzen da.

EZKI HOSTOTXIKIA – TILO DE HOJA PEQUEÑA (Tilia cordata).

Basa espeziea da, Europa osoan hazten dena, eta itzala egiteko eta apaingarri gisaere landatu ohi dena, batez ere etorbideetan. 30 metroko altuerara iristen da.Adaburu trinko eta ganga antzekoa dauka.Azal leun eta grisekoa da; denborare-kin ilunduz joaten da eta plakatan pitzatu ohi da.

162

2


EZKI HOSTOZABALA –TILO DE HOJA GRANDE (Tilia platyphyllos).

Europan oso hedaturik dagoen beste ezki mota bat da (baina hau ez da hosto txi-kiko espeziea bezain iparraldean agertzen). Apaingarri gisa landatzen da. 40 me-troko altuera dauka eta adaburu garai eta ganga antzekoa, goranzko adarrekin.

2.2. ZUHAIXKAK

ARBUSTU ARRUNTA – ALIGUSTRE (Ligustrum vulgare).

3-5 metro luze ditu. Bere fruitu beltza pozoitsua da. Adar biguneko zuhaixkada, Europako lurralde gehienetan, batez ere lur karetsuetan, berez haztendena.

Oso arrunta da baso makurretan eta baso ertzetan. 4 metroko altuerara iris-ten da eta, oro har, hosto erorkorrekoa izaten da (hosto batzuk, gainaldekoakbatez ere, ez dira erraz erortzen eta negu osoa irauten dute landarean).Azalgris eta leuna dauka, zurtoin gazteetan gorrixka izaten dena.

ATXAPARRA – MADRESELVA (Lonicera sp).

Bere lore hori eta laranjak oso usain onekoak dira. Zuhaixka igokaria da, 6 me-troko altuera har dezakeena. Lurrean arrastaka ere ikus daiteke. Hesi eta ba-soetan hazten da eta, batzuetan, lorategietan landatu ohi da bere lore usain-tsuak direla-eta. Ekaina eta urria bitartean loratzen da. Bere fruitua baia gorrizbeteriko burutxo estu bat da.

ARKAKARATSA – ROSAL SILVESTRE (Rosa canina)

Ekaina eta uztaila bitartean loratzen dira eta bere lore arrosa argiek ez duteia usainik. Metro 1etik 3ra bitarteko altuera dute, eta hesietan eta sastrakenartean kakotzen eta goratzen diren zurtoinak dauzkate.

Fruitu gorrimina dauka, tapakulu izenekoa, C bitamina asko daukana eta jeleaeta jarabea egiteko erabiltzen dena. Antzinatean (bereziki Errenazimentuan)arkakaratsak ospe handia izan zuen sendabide gisa.



163

2




ELORRI BELTZA – ENDRINO (Prunus spinosa).

Lau metroko luzera izan dezake. Oso hedaturik dago Europan. Hesi ilara, lu-gorri, sastrakadi, mendixken malda, e.a.etan hazten da; aldaxkak egiten ditu.Adaburu trinko eta goranzkoa dauka, bai eta adar arantzatsuz osaturiko mult-zoak ere.Azal beltza dauka, zuhaitz zaharretan oso pitzatua, plaka karratu txi-kitan. Fruitua marmelada eta jeleak egiteko eta ginebra lurrineztatzeko era-biltzen da, eta patxarana egiteko hartzitzen da.

ZUHANDOR GORRIA – CORNEJO ROJO (Cornus sanguinea).

Udazkenean bere hostoek odolaren kolore gorria hartzen dute. Hortik da-torkio «Sanguinea» izena. Bere loreak zuriak dira eta fruituak bolatxo beltzak.Adartxoak ere gorriak izaten dira. Europa osoan egoten da, oso iparraldeanizan ezik, eta zuhaixka edo zuhaitz txiki gisa hazten da hesi ilara, basarte, basoeta sastrakadietan.

Lur karetsuak nahiago izaten ditu eta aske geratzen diren adar zupatzaileakematen ditu. 4 metroko altuera dauka.Azala gris-berdexka da. Oso zur sendo,zuri eta leuna dauka, antzina hagaxkak egiteko erabiltzen zena.

ELORRI ZURIA – MAJUELO (Crataegus monogyna).

Zuhaixka txiki eta arantzatsua da, Europan oso hedatua. Basarte, hesi ilara etabaso ertzetan hazten da. Haizeaz babesteko eta hesi mugatzaile gisa ere lan-datzen da. 10 metroko altuerara iristen da.Adaburua zabaldua edo borobilduaizan daiteke, elkar gurutzatzen duten adarrekin.

Azala leuna eta kolore arrekoa izaten da hasieran, eta denboraz ilun eta latzbihurtzen da. Fruitu gorriak eta lore zuriak ditu. Hostoak perrexilaren antze-koak dira, baina apur bat handiagoak. Noizean behin bere adarren arantzetan

antzandobiak iltzatutako sagutxoren bat ikusten da. Euskal Herriko tradizioan bere adarrek tximistatikbabesteko ospea dute. Zur trinko eta astuna dauka, erreminten eskutokiak, mazo buruak eta bestela-ko gauza txikiak egiteko erabili izan dena. Oso landare ikatz ona ematen du.

2.3. BELARRAK

MELIRA – LIRIO HEDIONDO (Iris foetidissima).

Ezpata antzeko hostoak eta hainbat piezaz osatutako loreak ditu.Atzamarre-kin igurtziz gero, usain txarra ateratzen da.

164

2


LEZKA ARRUNTA – CARRIZO COMÚN (Phragmites australis).

Urtegietan eta ur geldidun ibaietan hazten da. Kanabera berdeak, hosto luzeak etagalburu moreak ditu. Komunitate trinkoak eratzen ditu. 3 metroko altuera hartzendu. Zurtoin sendoak dauzka, lastozko sabaiak egiteko oso preziatuak.

LEZKA HOSTOZABALA – ESPADAÑA (Typha latifolia).

Zurtoin tente eta gogorrak ditu eta hauek baino luzeagoak diren hosto linealak. Zur-toinaren buruan zigarro puro baten antzeko lore bereziak daude. 1,5 eta 2,5 metrobitarteko landare garaia da. Komunitate handitan hazten da, sakonera txikiko edomugimendu geldoko ur geza lasaiko guneetan. Lezka arruntaren ondoan egon ohi da.Ekaina eta uztaila bitartean loratzen da. Hostoez otarreak egiten dira.

2.4. GOROLDIOAK, GAROAK ETA AZERIBUZTANAK

OREIN MIHIA – LENGUA DE CIERVO (Asplenium scolopendrium).

Baso eta hesietan aurkitu ohi den iratzea da, toki hezi eta itzaltsuetako haitzeta hormetan ere egoten dena. Europako lurralde gehienetan hedatzen da,nahiz eta iparraldean bakana izan. Hostoak mihi itxura dauka eta ez dago zati-turik. Berde argia da hasieran, distiratsua eta satinatua gero, eta iluntzen joa-ten da denborarekin.



165

2



E S P E Z I E A K I D E N T I F I K AT Z E KO G U R P I L A

Ondoren, espezieak identifikatzeko gurpil bat erakutsiko dizuegu, oso eginerraza:

1. Ebaki hiru zirkuluak (txikienean zati zuria ere ebaki).2. Itsatsi bi zirkulu handiak animaliak alde batean eta zuhaitzak bestean geratzeko moduan.3. Zirkulu txikia animalien gainean kokatu, zentraturik.4. Koadernagailua (zulo biko orriak koadernatzeko erabilitako metalezko aplikeak) edo bi zirkuluak

lotzeko errematxea erabili.

Ikusiko duzunez, zirkulu txikiaren bitartez animalia mota ezberdinak hauta ditzakegu. Gurpila ibairako irteeretanedo zuen ikasleen artean banatzeko material gisa erabil dezakezue.

166

3



E S P E Z I E A K I D E N T I F I K AT Z E KO G U R P I L A

167

3



I B A I E KO S I S T E M A R E N B A B E S A

Europako Batasunak (Belgika, Frantzia, Italia, Luxenburgo, Herbehereak,Alemania, Danimarka, Erresuma Batua, Ir-landa, Grezia, Espainia, Portugal, Finlandia, Suedia eta Austria) legeria propioa dauka ingurugiroaren eta, zehazki,ibaietako ur eta inguruneen babesari dagokionez. Ondorengoak dira horietako batzuk:

1. Batzordearen EB/75/440 zuzentaraua: edateko ur gisa erabiltzeko azaleko urak.

Zuzentarau horrek zenbait betebehar ezartzen ditu edateko ura ekoizteko erabiltzen diren azaleko ur gezekarau batzuk betetzen dituztela eta jendearen horniketarako erabili aurretik egoki tratatzen direla ziurtatzeko.

Kide den Estatu bakoitzak azaleko uren saneamendurako egutegia barnebiltzen duen iharduera plana diseina-tu behar du. Epe luzera uren hobekuntza nabarmena lortzea da aipatutako plan horien helburua.

2. Batzordearen EB/76/464 zuzentaraua: substantzia arriskutsuen isurketa.

Barne, kostalde eta lurraldeko uretatik bereziki arriskutsuak diren substantzien bidezko kutsadura desagerta-raztea edo murriztea aurreikusten duen zuzentaraua da.

3. Batzordearen EB/80/778 zuzentaraua: pertsonen kontsumorako urak.

Zuzentarau horrek pertsonen kontsumorako uren (zuzenean zein tratatu ostean) kalitatea bermatzeko arauakezartzen ditu.

Estatu mailan Uren Legea aipatzea merezi du:

4. Abuztuaren 2ko 1985/29 Legea. Jabetza hidrauliko publikoa, uraren erabilpena eta horiei atxikiriko gaietan Es-tatuari egotzitako eskumenen gauzatzea arautzea du xede.

Uraren Legean jasotzen denaren arabera, ura ondasun natural urria eta ordezkaezina da, bizitzarako eta eko-nomi iharduera gehienetarako nahitaezkoa, pertsonek ezin ugal dezaketena eta erraz kalketzen dena.

Zaintza sarea

1983tik EAEko Ibaietako Uren Kalitatea eta Ingurunearen Egoera Zaintzeko Sarea dago gure Autonomia Erkide-goan. Lan horren diseinatzailea Eusko Jaurlaritzaren Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila beraizan da. Sare horren asmoa gai horren inguruko ezagutza zuzena eskaintzea da, hau da: uren kalitatea bere erabi-leren arabera, ibai ekosistemen ingurugiro egoera eta denboran zehar duten bilakaera. Hori egin ahal izateko, zen-bait azterketa puntu ezarri dira gure Erkidegoko hainbat ibaitan.

168

4


NORI DEITU?

Gure lurraldeetan hainbat herri erakunde eta elkarte pribatu ibaien alde lan egiten ari dira haien kalitatea hobe-tzeko asmoz.

Interesgarria baderitzozue haiei laguntzeari edo haien lanaz argibide gehiago lortzeari, beharbada jende, elkarteedo entitate hauetako bateren bat ezagutzea komeni izango zaizue. Hona hemen aholkuak eman diezazkizueketenerakunde batzuen helbideak eta telefono zenbakiak:

OFIZIALAK

• Hari berdea: 900 41.11.11.

• Eusko JaurlaritzaLurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila.Wellington Dukea kalea, 2. Lakua 01010 Gasteiz. (945) 18.95.42.

Industri, Nekazaritza eta Arrantza Saila.Wellington Dukea kalea, 2. Lakua 01010 Gasteiz. (945) 18.85.01.

Garraio eta Herrilan Saila.Wellington Dukea kalea, 2. Lakua 01010 Gasteiz. (945) 18.97.11.

• Bizkaiko Foru AldundiaNekazaritza Saila.Madariaga etorbidea,1. 48014 Bilbo. (94) 420.74.00.

Ingurugiro eta Lurralde Ekintza Saila.Errekalde zumardia, 30. 48009 Bilbo. (94) 420.77.00.

• Gipuzkoako Foru AldundiaObra Hidraulikoen Saila.Gipuzkoa plaza, z/g. 20004 Donostia. (943) 48.29.11.

Nekazaritza eta Ingurugiro Saila.Gipuzkoa plaza, z/g. 20004 Donostia. (943) 42.35.11.

• Arabako Foru AldundiaNekazaritza,Abeltzaintza eta Mendi Saila.Bixente Goikoetxea, 6. 01008 Gasteiz. (945) 18.18.18.

Herrilan eta Garraio Zerbitzuak.Probintziako plaza, 4. 01001 Gasteiz. (945) 18.18.18.

Ingurugiro Saila.Probintziako plaza, 5. 01001 Gasteiz. (945) 18.18.18.

• Iparraldeko Hidrografi KonfederankundeaErrekalde zumardia, 8. 48009 Bilbo. (94) 424.49.03Errotaburu Pasalekua, 1. 20009 Donostia. (943) 31.18.19.


169



• Ebroko Hidrografi KonfederakundeaSagasta pasealekua, 24-28. 50006 Zaragoza. (976) 22.19.93.

Ibaiari eta Ingurugiro Hezkuntzari buruzko liburu, aldizkari eta bideo asko CEIDAren bulegoetan aurkitu ahalizango dituzue.

• Txurdinagako CEIDAOndarroa, 2. 48004 Bilbo. (94) 411.49.99.

• Legazpiko CEIDABrinkola auzoa, z/g. 20220 Legazpi. (943) 73.16.97.

• Gasteizko CEIDAVicente Manterola, z/g. 01013 Gasteiz. (945) 27.51.00.

• Donostiako CEIDABasotxiki 5, Intxaurrondo auzoa. 20015 Donostia (943) 32.18.59.

ELKARTEAK

• Erreka Plataforma EkologistaPilota kalea, 19. 48005 Bilbo. (94) 479.01.19.

• EKIJardines kalea, 5-3. 48005 Bilbo. (94) 416.47.34.

• GADENUrkiola kalea, 10. 01013 Gasteiz. (945) 26.78.33.

• Eguzki Ekologi TaldeaIñigo, 6. 20006 Donostia. (943) 46.45.21.

• Arrantza Federakundeak— Bizkaia: Iparragirre, 46. 48010 Bilbo. (94) 421.10.09.— Gipuzkoa: Anoeta Pasalekua, 5. 20014 Donostia. (943) 47.24.66.— Araba: Cercas bajas, 5. 01008 Gasteiz. (945) 13.37.02.

Hauexek ditugu Lurralde Historiko bakoitzeko talde eta erakunde nagusienetakoak. Hala ere hurbilenduzuen erakundearekin kontaktuan jartzeko proposatzen dizuegu.

HONDAKIN TOXIKOAK

Ibaian edo ibai ertzean substantzia kimiko toxikoak dituzten ontziak aurkitzen badituzu, ez ukitu! Ahalik eta las-terren abisua eman:

• Ingurugiro Gestiorako Elkarte Publikora IHOBE (94) 423.07.43 edo• Hari Berdera deituz (900) 41.11.11.

170


ANIMALIA ZAURITUAK

Noizbait larrialdian dagoen piztiaren bat aurkitzen baduzu:

Ez izan harrapatzeko presarik. Kumea bada, komenigarria da leku berean uztea, baina harrapakariengandikondo babestuta, bere gurasoek aurki dezatela.

Erabakitzen baduzu zure laguntza beharrezkoa dela, animaliari leunki eutsi, oihurik eta mugimendu azka-rrik gabe.Ahalik eta gutxien ukitu, eta sendatu arte BAKARRIK eduki, gero lehenbailehen askatuz.

Hegaztiak gerritik hurbil izan itzazu beti, aurpegitik eta begietatik urrun.

Zure eskuak larru gogorrez babes itzazu, eta zauriak lehenbailehen desinfektatu.

Animalia harrapatzeko modurik egokiena jertsea bere gainean botatzea izaten da.

Zauritutako animalia batek nahiago izaten du leku babestu eta ilunean egon, eta egoera horretan oso gutxitan asal-datzen da ihes egiten saiatuz. Horregatik, arnasa hartzeko zuloak dituen kartoizko kutxan sartzea komeni da. Ko-menigarria da baita ere ANIMALIA BASATIAK ZUZPERTZEKO ZENTRO batera eramatea edo agintari eskudu-nei (Udala, Nekazaritza Saila, etab.) jakinaraztea.

• Araba— Martiodako Babespeko Espezien Zentroa.Tel: (945) 24.48.44.

• Bizkaia— El Carpín Zentroa. Paules auzoa. Karrantza 48891.Tel.: (94) 610.70.66.— Garaiko Babespeko Espezieen Zentroa.Tel.: (94) 620.21.96.

• Gipuzkoa— Igeldoko Zuzpertze Zentroa.Tel.: (943) 21.05.84.


171



“ I B A I E KO S I S T E M A K ” P O S T E R R A

172

5


BIBLIOGRAFIA

4243-Libro Ibai-BIBLIOG-2 29/1/04 17:34 Página 173

Jarraian, ibai ekosistemei buruzko IBAIALDEunitate didaktikoa lantzeko eta egituratzekoerabili ditugun baliabide bibliografiko gehient-suenak aurkezten dizkizuegu.

Lehenengo aurkeztu dizkizuegunak kontsultagisa edo garatu dituzuen edukietan sakontzekoerabil ditzakezuenak dira. Liburu hauetako ba-koitzari buruz ohartxo batzuk idatzi ditugu, zeriburuzkoak diren jakin dezazuen. Hauexek dira li-buruak:

EUSKAL AUTONOMI ELKARTEKOIBAIETAKO UREN KALITATEA ETA IN-GURUNEAREN EGOERA ZAINTZEKOSAREA. 1995. Eusko Jaurlaritza, Lurralde An-tolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila.1995.

Oharrak: Eusko Jaurlaritzak bultzatutako zainke-ta sareak burututako lana eta ondorioak jaso-tzen ditu.

EJEMPLIFICACIONES DEL DISEÑOCURRICULAR DE BASE. SECUNDARIA.Marín Alvarez Anaiak, Madril 1989. Hezkuntzaeta Zientzien Ministerioa.

Oharrak: oinarrizko curriculum diseinuan oina-rrituz, Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzarakounitate didaktikoen hainbat adibide laburbiltzenditu. Orientagarria eta argitzailea.

UN INTINERARIO POR EL RÍO GÁLLE-GO. Argitaratzailea: Zaragozako Udala, Irakas-kuntza eta Haur Eskoletako Udal Delegazioarenbidez. 1986.

Oharrak: Gállego ibaian zehar ikasleekin ibilbideekologikoak burutzeko material osagarria. He-men aurkezten diren iharduerak praktikoak etaerakargarriak dira, oso ongi azalduta daude etabeste ibai batzuetarako ere balio dute.

EL CICLO INTEGRAL DEL AGUA. Iruñe-aldeko ur Mankomunitatea. 1987.

Oharrak: uraren zikloarekin erlazionatutako etabeste arlo batzuekin curriculum lotura dutenhiru liburuki dira, 11-14 urte bitarteko ikasle-entzat eginak.

EL AGUA DE TU COMUNIDAD. CAM-PAÑA ESCOLAR. Caballero M.ª Blanca etabeste batzuk. Argitaratzailea: Canal de Isabel II.Madril. 1991.

Oharrak: orientabide didaktikoak jasotzen dituenkoaderno batez, dokumentazioa biltzen duenkoaderno batez eta ikasleei zuzendutako hiruga-rren batez osatua. Oso material baliagarria, ikas-gelatik bertatik urari buruzko gaiak jorratzekooso praktikoa. Bereziki, Lehen Hezkuntzako bi-garren zikloko ikasleei zuzenduta dago.

FICHERO DE SUGERENCIAS DIDÁCTI-CAS PARA EXPLORAR EL COMPLEJOMUNDO DEL AGUA. Iruñealdeko Manko-munitatea. Iruñea. 1990.

Oharrak: urarena bezalako mundu konplexuaikertzeko hainbat ideia zehatz eta praktikoagertzen dira. Iradokitzailea eta erabiltzekoerraza. Bigarren Hezkuntzara dago zuzenduta.

HACER PARA COMPRENDER. ADENAWWF Espainia. Madril. 1987.

Oharrak: naturaren kontserbazioarekin erlazio-natutako hainbat gairi buruzko esperimentuakazaltzen dira, horien artean urari buruzkoak.

IBAIALDE, IBAIEI BURUZKO INGURU-GIRO HEZIKETA. MATERIAL OSAGA-RRIA. Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta In-gurugiro Saila. 1996 eta 97.

Oharrak: IBAIALDE proiektuaren barnean koka-tutako materiala. Ibaiei buruzko Ingurugiro He-ziketa jorratzen du.

APQUA (Produktu kimikoei buruzko ikasketa,erabilerak eta aplikazioak). “Contaminación delagua subterránea de Valfrondoso”. Argitara-tzailea: Reverté. Bartzelona. 1993.

Oharrak: Lur azpiko uren kutsadura hizpide du-ten gida eta koadernoak. Bigarren Hezkuntzakoikasleentzat egokia.

B I B L I O G R A F I A


175




URAREN JOKOA. IIHII-CEIDA. Ihitza Boleti-na. Udazkena 1992.

Oharrak: Simulazio jokoa da. Uraren kudeaketabezalako ingurugiro arazo zabal eta konplexua-ren aurrean kokatzen du ikaslea. Bigarren hez-kuntzako ikasleentzat egokia.

EL AGUA, LA SED DEL PLANETA. Guz-mán, J. P. Ingurugiro Astea. Argitaratzailea: Inter-món.

Oharrak: uraren gaia Lehen Hezkuntzako ikasle-ekin lantzeko material egokia. Planetako ura duaztergai eta garapena eta elkartasuna bezalakokontzeptuekin erlazionatzen du.

CONOZCAMOS Y CUIDEMOS NUES-TROS BOSQUES DE RIBERA. IIHII-CEIDAArgitaratzailea: Eusko Jaurlaritza. 1992-1993.

Oharrak: ibaiertzeko basoari buruzko gidalibu-rutxoa da. Baso hauen garrantzia, espezieak, bir-landaketa metodoak eta beste hainbat gai agert-zen dira.

ECOLOGÍA. M.a Rosa Miracle. “Temas clave”Bilduma (65. zenb.).Argitaratzailea: Salvat.

Oharrak: ekologiarekin eta mundu mailako ingu-rugiro arazoekin erlazionatutako kontzeptuaklaburbiltzen dituen koaderno samur eta arina.

• • •

Erabili ditugun ondoko liburuak ere interesga-rriak izan litezke zuentzat, sakondu nahi duzuengaiaren arabera:

RÍOS Y RIBERAS. García Jalón D., Gonzálezde Tarrago M. Argitaratzailea: Debate Círculo.

Oharrak: ibaietara gerturatzen gaituen lan teori-koa.

LOS RÍOS DE BIZKAIA. Jacinto Gómez Te-jedor.“Bizkaiko Gaia Bilduma”. SerieVerde. Argi-taratzailea: Bizkaiko Aurrezki Kutxa. Bilbo. 1978.

LOS RIOS DE GIPUZKOA. EKOS, Estu-dios Medio ambientales S.L. Gipuzkoako ForuAldundia. NEKAZARITZA SAILA. Donostia1994.

Oharrak: bi koaderno hauetan lurralde honetakoibai nagusien deskribapen labur bat egiten da.

LOS RÍOS. Voisin, Dominique. “Colección Ex-ploremos”. Argitaratzailea: Edelvives. Zaragoza.1991.

Oharrak: liburu honek ibaiei buruzko ikuspegiorokorra ematen digu eta ibaiek beraien eragineremuan dauden kulturetan daukaten garrantziaazaltzen. Kontinente bakoitzeko ibai bat deskri-batzen du. Lehen Hezkuntzarako (erdi eta goizikloetarako) eta Bigarren Hezkuntzarako daegokia.

LAGOS Y RÍOS. Lacroix G. Argitaratzailea:Ediciones plural.

Oharrak: ibai eta lakuen biologia eta ekologia az-tertzen dituen liburu aberatsa. Ibai eta lakuetakoizaki bizidun nagusiak deskribatzen ditu.

EUSKAL AUTONOMI ELKARTEKO OR-NODUNAK. Hirigintza Etxebizitza eta Inguru-giro Saila. Eusko Jaurlaritza.

Oharrak: EAEko animalia ornodunen inbenta-rioa.

LIMNOLOGÍA DE LOS RÍOS DE BIZ-KAIA. García de Bikuña, Docampo L. Argitara-tzailea: Eusko Jaurlaritza. Ingurugiro Sailordetza.1990.

CARACTERIZACIÓN HIDROLÓGICADE LA RED FLUVIAL DE ÁLAVA Y GI-PUZKOA. García de Bikuña, Docampo L., Ra-llo A. et. Al. Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritza.Ekonomia, Plangintza eta Ingurugiro Saila. 1992.

Oharrak: bi liburuen tratamendua oso teknikoabada ere, emaitzen eta iritzien azalpena ulerte-rraza da oso. Irakasleek erabiltzeko modukoak.

176


GEOGRAFÍA FÍSICA. Strahler A. N., Stral-her A. H.

Oharrak: ibaien lan modelatzailea, balantze hidri-koak, metereologia... aztertzen dira. Interesga-rria da, batez ere Bigarren Hezkuntzako irakas-leei begira.

• • •

Ondorengoak, puntualki kontsultatu ditugun li-buruetako batzuk dira:

URA. DÍA MUNDIAL DEL MEDIO AM-BIENTE. Eusko Jaurlaritza. Lurralde Politikaeta Herrilan Saila. 1981.

CONTAMINACIÓN AGRARIA DIFUSA.Argitaratzailea: MOPU Madril. 1989.

LAS RIBERAS DE AGUA DULCE. “Inguru-giro Zuzendaritza Nagusiko lurraldeetako ingu-rugiro unitateak”.Argitaratzailea: MOPU Madril.1989.

LA SENDA DE LA NATURALEZA. LA-GOSY ARROYOS. Swallow, Su.Y Zorita Gar-cía, A. Argitaratzailea: Ediciones Plesa, Madril.1984.

EL LIBRO DEL AGUAY LAVIDA. MayoralM.a Teresa eta beste batzuk. Argitaratzailea: Edi-torial Nebrija. Madril. 1989.

AGUA, ECOLOGÍA Y CALIDAD DEVIDA. Iruñealdeko Ur Mankomunitatea. 1985.

AGUA, PAISAJEY SOCIEDAD.“ALDEA”Ingurugiro Heziketa Programa. Argitaratzailea:

“Andaluziako Juntako Hezkuntza eta ZientziaKontseilaritza”. 1992.

EN BUSCA DEL AGUA. Ramírez, Mar e.a.ADENA WWF Espainia. Madril. 1994.

EL AGUA EN GRANADA. PROBETXU DI-DAKTIKORAKO GIDA. Granadako Udala. Gra-nada. 1993.

DICCIONARIO DE LA NATURALEZA.Espasa Calpé. Madril. 1993.

ATLAS DE MUNDO. Editorial Vicen Vives.Bartzelona 1991

“Ingurugiroari buruzko Europako ElkartekoAraudia 7. alea: URA”.Argitaratzailea:“EuropakoErkidegoetako Batzarra. Europako Erkidegoeta-ko argitalpen ofizialen Bulegoa”. Brusela, 1993.

REFORMAY TRABAJO EN GRUPO. Solé,Isabel. “Pedagogia koadernoak”. Aldizkaria. 255Zk. 1997ko otsaila.

CONSEGUIR UN TRABAJO EN GRUPOEFICAZ. Martí, E. eta Solé, I. “Pedagogia koa-dernoak” aldizkaria. 255 zk. 1997ko otsaila.

GRAN ATLAS DE ESPAÑA. II.Tomoa (CAVy Navarra) Editorial Planeta.

GEOGRAFÍA DEL PAÍS VASCO. II.Tomoa,I. de Sollube.Auñamendi Bilduma.

ENCICLOPEDIA GENERAL ILUSTRA-DA DEL PAÍS VASCO. Auñamendi argita-letxea.



177


IBAIALDE UNITATE DIDAKTIKOAK

Documents

Transcript of IBAIALDE UNITATE DIDAKTIKOAK