LINGUA GALEGA E LITERATURA 1º BACHARELATO

• Orixe e formación de palabras

-O morfema: unidade mínima dotada de significado e significante (=signo).

Ex: gato gat- significado: “animal, felino”

significante: os fonemas ou grafemas /g/-/a/…

-o- significado: “masculino”

significante: fonema ou grafema /o/

1. morfema léxico ou lexema: tradicionalmente chamámoslle raíz, ten significado léxico. Ex.: gat-o

2. morfemas gramaticais: a) flexivos: ofrecen o contido gramatical das palabras (xénero, número, tempo, persoa…)

Ex.: home-s, cant-a-mos

b) derivativos: prefixos, sufixos, interfixos. Ex. re-facer, dent-ista, café-c-iño

Mo

rfo

loxí

a n

om

inal

Lexema Morfemas flexivos

Categorías nominais Xénero Número

nen- -o- -s

nen- -a- -s

alt- -o Ø

Mo

rfo

loxí

a ve

rbal

Lexema Morfemas flexivos

Categorías verbais Tempo/modo Número/persoa

and + (a) -re- -mos

varr + (e) Ø -s

part- -a- -des

• Morfemas derivativos

a) Prefixos: sitúanse antes do lexema.

Prefixo Significado Exemplos

a- negación, privación amoral, ateo

bi- dúas veces, dous bilingüe, bígamo

biblio- libros bibliografía, biblioteca

des- contrario de despegar, desfacer

pre- anterioridade predicir, prehistoria

re- repetición refacer, retorcer

tri- tres veces, tres triloxía, tricampión

b) Sufixos: sitúanse detrás do lexema.

-Non apreciativos:

Significado Sufixo Exemplos

conxunto ou colectivo, abundancial

-ame dentame, enxame -al pombal, piñeiral -ado/a profesorado, alameda

-eiro/a cancioneiro, carballeira -axe plumaxe, equipaxe

de acción ou proceso

-ción/sión alteración, agresión -mento casamento, pagamento

-dura/tura andadura, licenciatura

locativo -ería/aría panadaría, confeitaría profesións -án tecelán, artesán

-Apreciativos: Engaden matices de afectividade. Diminutivos: Despectivos: Aumentativos: -echo/a gordecho -aco/a libraco -ón/ona mullerona -elo/a cadelo -oupo/a casoupa -azo/a cochazo, bombazo -ete/a banqueta -exo lugarexo -iño/a rapaciña -uco/a casuca -ico/a burrico -ucho/a cuartucho -ocho/a delgadocho -uzo/a xentuza -olo/a raiola -allo/a espantallo -ucho/a papelucho c) Interfixos: sitúanse entre o lexema e os afixos. Son elementos de unión.

Carecen de significado. Ex. cafe-c-iño, fum-ar-eda.

1. Orixe do léxico: etimoloxía.

-A palabra: unidade lingüística constituída por un ou varios morfemas. O conxunto

de palabras dunha lingua constitúen o corpus léxico.

O léxico dunha lingua créase de diversas maneiras (etimoloxía, formación de

palabras, préstamos…)

A lingua galega é o froito da evolución do latín vulgar (estrato) traído polos

romanos á Gallaecia, ao que se lle engadiron trazos e léxico procedentes de linguas

prerromanas (substrato) e linguas de pobos xermánicos e árabes ( superestrato).

Substrato

Linguas preindoeuropeas: carqueixa, carrasco, mata, queiroga...

Linguas indoeuropeas: carballo, bidueiro, rodaballo, carro, billa, burato,

Barallobre, Sar...

Superestrato

Xermánico: Afonso, Alberte, Gondomar, Samil, Allariz, Baamonde, Forcarei,

Bertamiráns, Randulfe, guerra, roubar, gañar, xardín, frecha…

Árabe: Sada, A Mezquita, Rábade, laranxa, aceite, limón, cenoria, arroz,

xinete, albanel, almofada, álxebra, cifra, azucre, alcalde, alicerce…

• Palabras patrimoniais, cultas e semicultas

A marioría das palabras do galego proceden do latín, pero non todas entraron na

lingua ao mesmo tempo. As palabras patrimoniais introducíronse moi cedo e

evolucionaron sufrindo moitas transformacións; os cultismos entraron na lingua de

forma tardía e practicamente non sufriron evolución respecto á forma latina

orixinal; e os semicultismos están a medio camiño.

LATÍN GALEGO EXEMPLOS

-n-, -l- intervocálicos ø CENA > cea; MOLA > moa

[p, t, k] intervocálicos [b, d, g] LUPU > lobo; FOCU > fogo

pl-, fl-, cl- iniciais ch- PLUVIA > chuvia; FLAMMA >chama

-ct- -it- TECTU > teito; LACTE > leite

• Patrimoniais: CLAVICULA > chavella, PLENU > cheo, INTEGRUM > enteiro, OCULUM > ollo, LACTEM > leite, AURICULAM > orella

• Semicultas: CLAVICULA > caravilla, PLAGAM > praga, FLACCUM > fraco

• Cultas: CLAVICULA > clavícula, PLENU > pleno, INTEGRUM > íntegro, OCULUM > ocular, LACTEM > lácteo, AURICULAM > aurícula

Ao existir palabras cultas, semicultas e patrimoniais derivadas da mesma base latina, orixínanse familias léxicas irregulares.

-NOITE > noitiña, anoitecer, nocturna, noctámbulo, nocturnidade...

-LÚA > luar, luada, lunar, lunático...

2. Orixe do léxico: formación de palabras por procedementos internos

Moitas das novas palabras das linguas constrúense a partir das xa existentes

mediante procedementos de:

-Derivación: engadindo prefixos ou sufixos. Ex.: panadeiro, empanada…

-Composición: unindo dous ou máis lexemas. Ex.: xordomudo, afialapis…

-Parasíntese: dáse simultaneamente prefixación e sufixación ou

composición e derivación. Ex.: em+pobr+ecer (*empobre, *pobrecer),

sete+mes+iño (*setemés, *mesiño)

3. Orixe do léxico: os préstamos

Son as palabras que tomamos doutras linguas para denominar ideas, conceptos,

etc. anteriormente descoñecidos para nós.

• Préstamos necesarios:

-Inalterados: manteñen a grafía e fonética estranxeira. Ex.: software.

-Adaptados: acomodan a fonética e grafía ao galego. Ex.: fútbol.

-Calcos: traducen a palabra estranxeira. Ex.: baloncesto.

• Préstamos innecesarios:

Non hai necesidade para usar estas palabras, polo que deben ser evitadas.

P. ex. os castelanismos

• Os castelanismos

Préstamos innecesarios do castelán ao galego, derivados da situación de contacto

lingüístico.

-Fonéticos: menos frecuentes. Ex. non procunciar vogais abertas/pechadas.

-Morfolóxicos: *o viaxe, *os caracoles, *había camiñado, *andiven, *casouse…

-Sintácticos: *meu compañeiro, *vinche pola rúa, *Che digo…

-Léxicos: billa/*grifo, beizos/labios, *parexa, *conexo, *Dios

4. Orixe do léxico: onomatopeas e abreviacións

-Onomatopeas: palabras que se crean imitando o son que produce unha

acción. Ex.: bum!, bruar, ouvear.

-Abreviacións: prodúcense por economía lingüística.

• Abreviacións: pronúnciase só unha parte da palabra. Ex.: profe, tele.

• Siglas: fórmase coas letras iniciais de cada elemento do sintagma. Ex.

ESO (Educación Secundaria Obrigatoria)

• Acrónimos: úsanse varias letras ou sílabas completas dunha ou varias

palabras dun enunciado. Ex.: Sergas (Servizo Galego de Saúde)