8/18/2019 Sastraka artean galduta gera ez dadin. Bizkaiko Hitza 2016.04.01

1/4

BIZKAIKOHITZA 

1936ko gerrako defentsa sistemaren aztarnak lehengoratzen ari dira Larrabetzu, Artxanda, Berango,Gueñes, Ugao, Markina eta Lemoan bGuda toki zirenak oroimenerako gune bihurtu nahi dituzte b 2-6

Sastraka arteangaldutagera ez dadin

 AisiaNabigazioa bertatikbertara bizitzeko aukera dago

Itsas Museoan, ‘Atyla’ eskola ontzian

12 ElkarrizketaUr partzuergoa pribatizatzeko arriskuaz ohartarazi duUr Publikoaren Defentsan plataformak

 8Ostirala

2016ko apirilaren 1aVII. urtea252. zenbakia

8/18/2019 Sastraka artean galduta gera ez dadin. Bizkaiko Hitza 2016.04.01

2/4

BIZKAIKOHIT

Ostirala, 2016ko apirilaren2bAstekoa

Markinako frontea. GOTZON ALMARAZ / AHAZTUEN OROIMENA 1936

UgaoHerritarrek eraiki, etaherriak berreskuratu

tea. Lan ildo horien baitan egit

dute lan elkarteko kideek sorr

ratik. «Artxibategietako dok

mentazioa bildu, herritarren

kukotzak jaso, Burdin Hesiar

aztarnak lokalizatu eta horiei b

lioa ematen ari gara. Baina mote

da lana. Boluntario lanean a

gara, eta baliabide gutxi ditugu

Baina, horretan ez ezik, beste a

batean egin du indar Zarat

behin eta berriz: lana gizarter

tzearen garrantzian, alegia.

Ahalegin berezia egiten du

karteak aztertutakoa herritar

zabaltzeko. Norabide horret

kokatu behar da egokitu dut

ibilbidea ere. Baina, ibilbide

gain, Aste Historikoa ere egit

dute urtero, ekainaren 14aren i

guruan. 1937ko ekainaren 14

bonbardatu egin zuten Ugao, e

bi herritar hil ziren erasoaren o

dorioz. Horiei omenaldia egin, e

oroimen historikoa lantzeko be

te hainbat ekitaldi antolatzen d

tuzte zazpi egunez. Gertakari

gogora ekartzeko Burdin Hesi

aztarnetatik egiten duten antze

pena da arrakasta gehien duena

nahian elkartu ziren jatorri, ogi-

bide eta adin askotako kideak, Ri-

txi Zarate elkarteko kidearen ara-

bera. 1936an matxinatuen eraso-

etatik Bizkaiko hiriburua defen-

ditzea helburu zuen Burdin He-

siaren aztarna ugari daude

Ugaon, eta horiek kokatzeari, be-

rreskuratzeari eta baloratzeari

ekin zioten berehala. Pikotxa eta

pala hartuta, bazter horiek garbi-

tzen aritu dira herritarrak.

Pozik azaldu da Zarate orain

arte egindakoaren emaitzarekin.

Aztarna horietako batzuk zehar-

katzen dituen bi kilometroko ibil-

bidea egokitu dute, udalaren la-

guntzarekin. Usilako zubi bazte-

rrean lurpean zegoen gotorlekua

berreskuratzea izan da elkarteak

egin duen azken esku hartzea.

«Herriko jendea aritu zen gotor-

lekuak eraikitzen; hori frogatzen

duten nominak ere baditugu.

Etxeko tresneria hartuta, totalita-

rismoarengandik defenditzeari

ekin zioten herritarrek. Horren

balio sinbolikoa izugarria da».

1936ko gertakariak ikertu, az-

tarnak katalogatu eta ikusaraz-

Herriko historia hauts arte-

tik atera nahian sortu zen

Burdin Hesia Ugaon el-

kartea, 2011n. Ezer gutxi zekiten

ugaotarrek 1936ko gerrari buruz

ordura arte, eta hutsune hori bete

BURDIN HESIA UGAON ELKARTEA

 Ainhoa Larrabe Arnaiz

 A urten, 80 urte

beteko dira ar-

mada Espai-

niako Errepu-

blikaren aurka

altxatu zela.

Eta 80 urte herritarrak altxamen-

du horri eusteko defentsa sareaeraikitzen hasi zirela. Francoren

aldeko indarrei aurre egiteko, lu-

bakiz, metrailadore habiaz eta

babeslekuz josi zituzten Bizkaiko

mendiak 1936ko gerran. Galdu

egin dira horietako askoren az-

tarnak, eta sastrakaz beteta daude

oraindik ere beste asko, ezku-

tuan. Baina azken urteetan gero

eta gehiago dira defentsarako

eraikitako aztarna horiek aurkitu

eta garbitzen hasi diren herrita-

rrak. Oroimenerako toki bihurtu

nahi dituzte 36ko gerrako agerto-

kiak; eta herritarrei kontatu inoiz

inork kontatu ez dieten historia-

ren pasartea.

Armada Espainiako Errepublikaren aurka altxatu eta berehala, lubakiz bete ziren Bizkaiko mendiinguruak, Francoren aldeko indarrei eusteko helburuarekin. 80 urte beteko dira egin zenetik,eta defentsa sare hori aztertzen, berreskuratzen eta baloratzen hasi dira hainbat lekutan.

Oroimenerako tokiak

d

1936ko gerraDefentsa sistema

berreskuratze lanak

8/18/2019 Sastraka artean galduta gera ez dadin. Bizkaiko Hitza 2016.04.01

3/4

AstekoabBIZKAIKOHITZA 

Ostirala, 2016ko apirilaren 1a 

LarrabetzuHerriko aztarnak itzalpetik ateratzen

bategietatik herriko dokument

zioa bildu, eta Bilbo babesteko d

fentsa sistema katalogatzeko e

garbitzeko lanetan dabiltza K

rraderan elkartekoak. Azken u

teetan jasotako testigantza hor

esker, hainbat hobi aurkitu ditute. Mendatan, Pedro Uriguen z

naren gorpua atera zuten lurpe

iazko abuztuan, eta, urtarrilea

herriko Legina auzoan borroka

ri errepublikar baten hobiar

exhumazioa egin zuten. Urkul

mendin ere, beste bi gorpuz

atera zituzten urtarrilean, CNT

Celta batailoiko Ramon Portil

renak, tartean.

Epe ertainean, herrian dago

defentsa sarearen aztarnetat

ibilbideak egokitzea da Karrad

ran elkartearen asmoa. Lubakia

gotorlekuak, metrailadore h

biak eta bonbardatzeetatik b

besteko mea zuloak garbitu e

egokituko dituzte horretarak

Ikastetxeekin ere lanketa eg

nahi dute, gaia jorratu eta bela

naldiz belaunaldi gertatutako

ren transmisioa bermatzeko. E

gertakarien ikerketarekin ere j

rraituko dute, aldi berean: lek

kotzak jasotzen eta dokument

zio lana egiten, alegia.

Herri ekimenetik abiatu zut

egitasmoa iaz Larrabetzun, e

herrian babes osoa jaso duela d

te elkarteko kideek.

Larrabetzu eta Fika arteko lerro-

tik hautsi zuten defentsa sistema

matxinatuek, 1937ko ekainaren

12an. Eta borroka bortitzak izan

ziren bertan. Francoren aldekoek

izandako garaipen horri goraza-

rre egiten dion monolitoa erebadu Gaztelumendik, oraindik

ere. Azken hamarkadetan gerta-

kariak gogora ekartzeko hainbat

ekintza antolatu ditu herri eki-

menak. Baina azken urtean hartu

du indarra oroimen historikoa

lantzeko ildoak Larrabetzun.

Burdin Hesiaren aztarnetatik egi-

ten den mendi lasterketa izan zen

horren sorburua.

Herriko mendietatik bideak

irekitzen ari zirela, defentsa siste-

maren aztarna gehiago aurkitu

zituen Karraderan kirol eta kultur

elkarteak. Dimentsioaz jabetu,

eta herriko gertakariak ikertu eta

Burdin Hesiaren aztarnei balioa

emateko egitasmoan murgildu

dago ordutik Karraderan, Larra-

betzuko Udalarekin eta Aranzadi

Zientzia Elkartearekin batera.

1936ko gerra bizi izan zuten he-

rritarren testigantzak jaso, artxi-

Herrian beti izan dute pre-

sente 1936ko gerra larra-

betzuarrek, Burdin He-

siaren aztarnaz josita baitaude

herrigunea eta udalerria ingura-

tzen duten mendietako larreak.

ISKANDER BARRENA / KARRADERAN

BerangoOroimenerako ibilbideaeta museoa

egin dezake webgunetik. Bi

kaian dauden defentsa sistem

aztarnak babestea eta garbitz

da, Miñambresen arabera, bali

emateko egin beharreko leh

urratsa. Eta, horretan, lan hand

dago egiteko oraindik.

formazioa ematen dugu museo-

an». Baina, defentsa sistemaren

nondik norakoez gain, 36ko ge-

rrako 250 objektu ere badituzte

ikusgai. Pieza originalak dira

gehienak. Bertara joateko auke-

rarik ez duenak bisita birtuala ere

Eraikuntza egiteko moduari,

defentsa sistema motei eta Burdin

Hesiaren apurketari buruzko in-

formazioa dute, besteak beste.

«80 kilometroko diametroa zuen

eraikuntza zen Burdin Hesia, eta

defentsa sare guztiari buruzko in-

Burdin Hesiaren aztarnen

lagin bat garbituta eta

lehengoratuta dauka

Berangok. Uribe Kostako saihes-

bidea eraiki zutenean suntsitu

egin zituzten 1936ko defentsa sis-

temaren aztarnetako asko, baina

gainontzekoak babestu eta balio-

estea lortu du udalerriak. Ez hori

bakarrik: 2012tik ibilbidea egoki-

tua du arrasto horietako batzue-

tatik, eta bisita gidatuak ere anto-

latzen ditu. Baina, aztarnak

zeharkatzen dituen bideaz gain,

Burdin Hesiaren oroimenaren

museoa ere badu Uribe Kostako

udalerriak udaletxeko erakuske-

ta gelan. Lau orduko bisitaren

bidez, museoa eta ibilbidea egite-

ko aukera eskaintzen du udale-

rriak aste barruan. Asteburuetan

ere aukera dago bisitatzeko,

hamar laguneko taldea osatzen

baldin bada. Aitor Miñambres

museoko kideak eman ditu azal-

penak.

Ia hamarkada bat da Uribeko

Jata Ondo Landa Garapenerako

elkartea 1936ko aztarnei garran-

tzia emateko egitasmoarekin hasi

zela. Aragoi eta Kataluniako espe-

rientziak jaso zituzten orduan, eta

Euskal Herrian ere defentsa siste-

ma ikusarazteko saioak aztertzen

hasi zen. Berangon estaldura

zuen metrailadore habiaren ego-

era ona ikusita, eraikuntza lehen-

goratzeko proposamena egin

zion elkarteak udalari. Eta eutsi

egin zion erronkari Berangok.

Burdin Hesiaren aztarnak lehen-

goratu eta defentsa sistemari bu-

ruzko informazio orokorra bil-

tzen duen erakusketa du museo-

an.

BURDIN HESIAREN OROIMENAREN MUS

Burdin Hesiko aztarnak zeharkatu etaoroimenaren museoaikusteko bisitaldiak egiten dira Berangon

Herrian daudendefentsa aztarnak garbitu eta horietatik bisitak egitea du xedeKarraderan elkarteak 

d

1936ko gerraDefentsa sistema

berreskuratze lanak

8/18/2019 Sastraka artean galduta gera ez dadin. Bizkaiko Hitza 2016.04.01

4/4

BIZKAIKOHIT

Ostirala, 2016ko apirilaren4bAstekoa

 ArtxandaGuda zelaiaaisialdi tokian

ditu Orbelako kideak. Arrasto

katalogoa eginda, horiei bali

emateko indusketak egin zitue

ondoren, Orbelak. Etor Telle

arkeologoaren laguntza izan du

horretarako. Bala zorroak aurk

dituzte, besteak beste, lan hor

tan.

Garbitu dituzten eremuet

panelak eta geziak jartzen ari d

orain. 36ko gerrari buruzko e

Burdin Hesiaren eraikuntzar

inguruko informazioa jarri

dute bertan. Gerra garaiko eta g

rraosteko tokiko argazkiak e

 jaso dituztela azaldu du Lope

Bergarak. «Toki batzuetan o

argi ikusten da zer den aurre

dagoena, baina beste askotan e

Orduko argazkiak jartzeak z

egon zen irudikatzeko balio d

Artxandako parkean lubaki b

dago, adibidez. Baina lubakia d

esaten ez badizute, ez zara kont

ratu ere egiten. Jarriko ditug

panelek eta material grafiko

horretarako balioko dute». Bil

inguratzen duten mendietan ge

tatutakoei garrantzia ematea

Orbelak duen helburua.

Oraingoz ez dago ibilbide gid

tuak egiteko proiekturik Artxa

da inguruetan, baina herritar

garai hartako gertakarien be

emateko biderik egokiena hori

litzatekeela adierazi du Lope

Bergarak.

sak, eta 1936ko gerrari buruzko

beste lan batzuetan ere aritu izan

da lanean. Orbelak egin ditu, bes-

teak beste, Ugaoko Burdin Hesia-

ren ibilbideko informazio pane-

lak. Artxandan, inguruko aztar-

nak sailkatu dituzte orain arte, eta

lubaki bat ere garbitu dute.

Bilbo inguratzen duten men-

dietan zer dagoen jakitea da be-

rreskuratze lanetan egin beharre-

ko lehen urratsa, Iker Lope de

Bergara Orbelako kidearen ara-

bera. «Ezaguna da Francoren al-

dekoek Bilbo hartu baino lehen

batailak izan zirela bertan. Baina,

defentsa lerroari dagokionez, ez

da erraza zer dagoen eta non da-

goen jakitea. Asko ez dira ikusi ere

egiten».

Ezustekoa hartu zuten enpre-

sako kideek Bilbo inguratzen

duen mendia aztertzen ari zirela.

Uste baino arrasto gehiago aurki-

tu dituzte. «Hogei arrasto baino

gehiagoko katalogoa osatu

dugu». Tartean, kilometro bate-

ko lubakia, karlistadetan eta 36ko

gerran erabilitako gotorleku bat

eta metrailadore habia bat aipatu

Bilboko Udalak hala eska-

tuta, Artxanda ingurue-

tan zeuden aztarnak az-

tertzen hasi zen Orbela 2013an.

Ingurumen, kultura eta natura

esparruetan egiten du lan enpre-

ORBELA

GueñesErabili ez zirenenaztarna garbiak 

egin arren, ez zuten erabili. Fro

tea ez zen hona iritsi. Burdin H

sia apurtzean Balmaseda eta K

rrantza inguruetara egin zut

ihes, eta handik Santoñara. Bu

din Hesiaren zati honek ez zu

zentzu handirik izan».

Bisita asko jasotzen ditu Gue-

ñesko bideak. Baina Euskal Herri-

koak baino gehiago atzerriko he-

rritarrak izaten direla azaldu du

Garciak. «Urrun geratzen zaie

herritarrei historiaren pasarte

hau. Gainera, defentsa lerro hau

dela, baina garbitzean sei aurkitu

genituen». Lubakiak eta babes-

guneak ere aurkitu zituztela azal-

du du udaleko teknikariak. Basoa

garbitu eta aztarna guztien sail-

kapena egin ondoren, ibilbidea

diseinatu eta homologatu zuten.

Hamarkada luzez landare-

diak eta sasiek estalitako

1936ko gerrako arrastoak

garbi eta begi bistara daude Gue-

ñesen. Enkarterriraino zabaltzen

zen Euzkadiko Gobernuak Bilbo

defenditzeko eraikitako ferra

erraldoia eta horren aztarnak

aurkitu eta garbitzen hasi ziren

2011n. Udaleko mendi eta kultura

arloak bultzatu zuen egitasmoa.

Luxar mendi tontorretik Taramo-

na auzoraino dagoen defentsa le-

rroa garbitu, eta hamar kilometro

inguruko ibilaldia egokitu du

udalerriak. 36ko gerrari buruzko

informazio panelak daude ibilbi-

dean zehar, eta herritarrak beren

kasa joateko prestatu dute. Bidea

Gueñesko udaletxetik abiatzen

da.

Herriko ondareari duen balioa

ematea. Ideia horrek bultzatuta

hasi zen udala Burdin Hesiaren

aztarnak garbitzen, Joseba Garcia

Gueñesko Udaleko mendi tekni-

kariaren esanetan. «1936ko ge-

rrak utzitako aztarnak guztiz

ahaztuta daude. Are gehiago

esango nuke: ahaztuta baino

gehiago, gutxietsita dagoen on-

darea da oraindik». Ahanztura

horretatik askatzeko lanean hasi

zen Enkarterriko udalerria, herri-

tarren parte hartzeari askorik be-

giratu gabe.

Lanean hastean konturatu zi-

ren uste baino aztarna gehiago zi-

tuztela inguruan. «Arrasto asko

ez ziren ikusten; belardiak estalita

zeuden, eta zaila zen toki askotara

heltzea. Makinekin basoak garbi-

tzean ezustekoak hartu ditugu;

metrailadore habiena da adibide

bat. Bagenekien hiru habia zeu-

GUEÑESKO UD

Hamar kilometrokoibilbidea egokitu duGueñesko Udalak mendiinguruan dauden Burdin

Hesiaren aztarnetatik 

 Artxandako lubaki batgarbitu du Orbelak,eta defentsa sistemareninformazioarekinpanelak jarriko ditu

d

1936ko gerraDefentsa sistema

berreskuratze lanak