JALKITZE-PROZESUAK

15. gaia

1. METEORIZAZIOA1. METEORIZAZIOA Bi meterorizazio mota:

Mekanikoa edo fisikoa

Kimikoa

METERORIZAZIO MEKANIKOA

KARGAKO PRESIOAREN GALERA Materialak lur azpian daudenean presio

handia jasaten dute, kargako presioa

Goiko material horiek desagertzean

Presioa jeitsi

Harriak pitzatu

DILATAZIOA ETA UZKURDURA Gauez tenperatura baxuak mineralak

uzkurtu

Egunez tenperatura altuak mineralak dilatatu

Harriak mineral desberdinez osatuak daudenez, neurri desberdinean uzkurtu eta dilatatzen dira. Horrek harria haustea eragiten du

GELIBAZIOA EDO GELIFRAKZIOA

Ura harrien pitzaduren artean sartu

Ur hori izoztu

Izotzak likidoak baino bolumen handiagoa du

Presioa eragin

Harria pitzatu

Hartxingadiak eta harritzak osatu

IZAKI BIZIDUNEN EKINTZA Harrien artean sartzen dira sustraiak

Sustrai hauek handitzean, harria arrakalatzen dute

HALOKLASTIA Urak gatzak izan ditzake disolbatuak

Ura lurruntzean, gatzak harrien artean kristalizatzen dira

Kristalen tamaina handitzean, harriak hautsi egiten dira

Kostaldean eta basamortuetan

METEORIZAZIO KIMIKOA Harriak aldatu eta hautsi egiten dira

erreakzio kimiko baten eraginez Ura eta bertan disolbaturik dauden

substantziek eragiten dute Klima bero eta hezeetan gertatzen da

batez ere

HIDROLISIA

Urak (H2O), OH- eta H+ ioiak ditu

Ioi horiek erreakzionatu egin dezakete mineralen kristalekin, hauek hautsiz

Silikatoetan gertatzen da batez ere

DISOLUZIOA Urak zenbait mineral disolba ditzake: halita,

silbina, igeltsua…

Harrian kanaltxoak agertzen dira

HALITA

HIDRATAZIOA Mineral batzuen kristal sarean ur molekulak

daude

Buztinetan adibidez

Ura dutenean bolumena handitu

Ura ez dutenean bolumena txikitu

ARRISKUTSUA HORIEN GAINEAN

ERAIKITZEA

KARBONATAZIOA

Kareharria disolbaezina da: CaCO3

Aireko CO2 uretan disolbatzean azido karbonikoa (H2CO3) sortzen da

Azido horrek kareharriekin erreakzionatu eta bikarbonato bihurtzen du (HCO3

-), uretan disolbagarria dena

Paisaia karstikoak eratu (lapiazak adibidez)

OXIDAZIOA Aireko oxigenoak mineralen metalak

oxidatu

Batez ere burdina duten harriak

IZAKI BIZIDUNEN EKINTZA Izaki bizidunek askaturiko substantziek

harriak meteorizatu ditzakete

Bi osagai mota desberdin ditu: Osagai ez-organikoak:

Harrietatik datozen osagai mineralak

Ura

Airea

Osagai organikoak:

Izaki bizidunak: animaliak, onddoak, landareak…

Izaki bizidunen hondarrak: gorotzak, izaki bizidun hilak. Honek humusa osatzen du.

2. LURZORUA2. LURZORUA

Lurzoruaren profila eratzeko etapak:

Harri ama meteorizatu

• Kimikoa zein mekanikoa• Mineralak askatu• C horizontea eratu

Izaki bizidunak instalatu

• Hasieran bakterioak, likenak…• Gero, landareak, animaliak…• Hauek hiltzen joan ahala, A horizontea osatzen da, humusa

Lurzoru heldua osatu

• Urak A horizontetik ioiak, gatza… eramaten ditu beherantz• Horrela B horizontea osatzen da• Lurzoruaren profila osatu

Prozesu edafikoak: lurzoruaren sorreran eragina duten faktoreak

HARRI AMA MOTA Harri mota bakoitzak mineral desberdinak

ditu

Mineral motak bertan kokatutko den landaredian eragina du

Lurzoruaren eratzearen hasieran du eragina gehienbat

KLIMA Faktore garrantzitsuena lurzoruaren eraketan

Tenperatura (erreakzioak baldintzatu) eta prezipitazioak (arrastaka zenbat material eraman) dira faktore nagusiak

Harri ama mota bera Harri ama desberdina

Klima desberdina Klima berdina

Lurzoru desberdina Antzeko lurzorua

IZAKI BIZIDUNAK Meteorizazioa erraztu

Materia organikoa sortu

Landareak garrantzitsuenak: sustraiek higadura ekidin

Onddoak eta bakterioak: materia organikoa deskonposatu humusa eratzeko

TOPOGRAFIA Malda handia lurzoruari asko kosta

eratzea

Higadura handia eta ura filtratzea zaila

Malda txikia lurzoru garatua

Orientazioa ere garrantzitsua: eguzkiak nola jotzen duen

DENBORA Lurzoru bat eratzeko denbora ezinbestekoa

da

Klima bero eta hezeetan hamarnaka urte

Klima lehorretan milaka urte

Eguzki energiaren mende dago

Eragile zuzenak:

Atmosfera

Hidrosfera

Izaki bizidunak

3. HIGADURA, GARRAIOA 3. HIGADURA, GARRAIOA ETA SEDIMENTAZIOAETA SEDIMENTAZIOA

HIGADURA

Meteorizazioak sakabanaturiko materialak mugitzea

Eragile nagusiak: izotza, haizea, ura eta itsasoa

Klimak baldintzatu higadura: Klima hotzak izotza

Klima epel eta hezeak ura

Klima lehorrak haizea

GARRAIOA

Materialak garraiatzea

Materiala nolakoa den eta eragilea zein den hartu behar da kontuan:

Bost garraio mota:

SEDIMETAZIOA Higatu eta garraiatu diren materialak

metatu

Bi modutan gerta daiteke: Grabitatearen eraginez

Materialek abiadura galtzean gertatzen da

Pisuaren arabera sailkatzen dira

Prezipitazio kimikoz:

Gehiegi asetzean gertatzen da

Jalkitze arroetan geratzen da

DIAGENESIA: presio eta tenperatura baxuak

4. HARRI 4. HARRI SEDIMENTARIOAK SEDIMENTARIOAK

ERATZEAERATZEA