UZTARO, 60 - 2007, 37 - 64 37

Bilboko txabolismoaXX. mendearen erdialdeko auzo

autogestionatuak

Ianire CastrilloEHUko ikertzailea

50eko hamarkadan Bizkaiko industriaren berpiztearekin bat, migrazio-fluxu handia eratu zen Bilborako norabiderantz eta etxebizitza-eskasiarenauzia erabat larriagotu zen. Autoritateen aurreikuspen faltaren ondorioz, be-rez eta oso bizkor masifikatu egin zen txabolismoaren fenomenoa hiriburua-ren inguruko mendi-magal gehienetan. Autoeraikuntzaren bidez eta legetik ataltxatu ziren auzoak, non ekipamenduen gabezia eta bazterketa sozialanagusi ziren.

60ko hamarkadaren hasieran, arazoa konpontzeko lehen ekimenakjarri zituen abian estatu frankistak, Otxarkoagaren eraikuntza, kasu. Urteenjoanean, auzo batzuk desagertu ziren. Alabaina, gaur arte biziraun dutenakere baditugu, eraldaketa sakonak izan dituzten arren (Masustegi, Buia...).

As the vizcain industry started coming up in the 50es, housing for emigrantsbecame a very serious problem. As a result, ilegal self-built shanty towns appeared in mostof the foothills around the city very fast and spontaneusly. There wasn´t any basic serviceand living conditions were really laborious.

The state toke the first steps to eradicate it at the beginning of the 60 decade. The mostimportant action was building Otxarkoaga. Nowadays most of this areas have disapeared,althougt some of them are still alive (Masustegi, Buia…).

HISTORIA

Sarrera

Fenomeno ikusgarria dugu Bilboko txabolismoa, batez ere pairatu behar izanzuen jende kopuru altuagatik eta ekarritako ondorioengatik: bizi-baldintza osolatzak, hezkuntza- nahiz osasun-zerbitzuen izaera eskasa, jende-pilaketa ikusga-rria, bazterketa soziala...

1960. urteko egunkari batek oso modu egokian azaltzen du dena:

Empujados por la necesidad levantaron sus hogares, auténticos cajones de nomás en general de cuatro metros por dos y medio, en los que han vivido duranteaños matrimonios y en los que han nacido y han muerto hijos. Goteras, frío eninvierno, calor asfixiante en verano. Volando por los aires en plena madrugada lascubiertas de las chabolas, cuando azotaba galerna1.

Orain arte, nahiko berriki jazo izanagatik apika, ez da behar bezala aztertuaizan. Izan ere, historialari gehienek ez dute zehazki jorratu eta gai zabalagoenbaitan izan dute hizpide: auzo jakin baten historia egitean, Bilboren bilakaeraurbanistikoari buruz aritzean, etxebizitza-politikaren inguruko lanetan...

Izan ere, industrializazio-prosezuaren hastapenetatik etxebizitza-eskasiakekarritako arazoak agertzen hasi ziren hirian, lanpostu berrien bila zetozenkanpotarren pilaketaren ondorioz. Horrela eratu ziren XIX. mendearen bukaerareneta XX.aren hasieraren artean Bilboko lehen aldiriak: Atxuri, Bilbo Zaharreko auzogaraiak, etab. Etxebizitza topatzea bertaratutakoen ardura nagusia izan ohi zen.

La magnitud del flujo migratorio y la incapacidad de las instituciones paracontenerlo, y la contratación temporal provocaron la generalización de tresfenómenos característicos en el asentamiento de los inmigrantes: la patrona, elchabolismo y la vivienda compartida (Perez, 2001).

Erabat arrunta zen familia bat baino gehiago elkarrekin bizitzea pisu berean etaazpierrentan ematea. Kasu batzuetan, pisuak zeukan logela bakoitzeko familiabana egoten zen. Horrek suposatzen zituen higiene-egoera txarrei eta giza kalteariburuz asko idatzi izan da XIX. mendearen bukaeratik.

Patronari edo ugazaba andrearen figurari dagokionez, trantsizio-egoeretanerabiltzen zela esan beharra dago. Gela bat alokatzean zetzan —zenbaitetanbaten batekin partekatuta—, jabeak zerbitzu batzuk eskaintzen zituelarik: bazkaria,arroparen garbiketa, etab. Orobat, hirira zetozen familiaburu bakartien artean zuenarrakasta. Behin egoera finkatzen zutenean, familia etortzen zen eta bestenorabait lekualdatu behar izaten zuten.

Las fábricas les ofrecían trabajo y remuneración superior a la que podíanobtener en las faenas del campo, pero no les resolvían los problemas extralaborales.En todas las grandes ciudades se acentuó el fenómeno del chabolismo, como un malendémico de difícil solución. Chabolas construidas por sus propios habitantes enterrenos comunales con materiales de desecho, que con mucha frecuencia incluíanun establo rudimentario donde ocultar algún animal que facilitara la alimentación.Todo, naturalmente, al margen de la ley, que sin embargo, no podía hacer nada paraimpedirlo (Urkijo, 1973).

UZTARO, 60 - 2007 38

1. 1960ko maiatzaren 22ko La Gaceta del Norte, 19.219. zk.

50eko hamarkadako bultzada industrial berriarekin areagotu egin zen immigrazio-fluxua eta orduantxe ugaritu ziren txabola-auzoak Bilbo inguratzen duten mendi-magal gehienetan.

Tanto la documentación oficial, como la proveniente de distintos ámbitosconstatan la gravedad del problema. Pese a haber sido permanente desde losprimeros momentos de la industrialización, éste comenzó a desbordar las previsionesde las instituciones a partir de los 50 y se convirtió en una de las lacras de la época(Perez, 2001).

Olabuenagak eskainitako datuen arabera (Ruiz Olabuenaga, 2000), 40kohamarkadan urtean 3.000 etorkin heltzen baziren ere, hurrengo hamarkadan 5.000heldu ziren urte bakoitzeko. Besterik ikusi ez eta txaboletan bizitzea izan zenaukera bakarra helduberrientzat. Gauzak horrela, 50eko hamarkadaren bukaeran30.000 txabola zeuden, Salazar-en aburuz (Salazar, 1979).

Como no había alojamiento, estos mismos [langileek] extendieron los pobladosy las chabolas por los montes y extraradios de la capital, burlando la vigilancia de losmunicipales que hacen la vista gorda con un gran sentido humano de la realidad queles dignifica, ya que estaba prohibida esta especie de almacenamientos humanos endonde la mayor parte se construían de noche a toda prisa y en las cualescolaborábamos bastantes trabajadores con nuestro esfuerzo corporal y económico,ya que una vez que se terminaba el tejado, aunque este fuera de hojalata, no podíanlas autoridades el derribarlas (Perez, 2001).

Gizarte berriaren integrazioa hirian oso modu kaotikoan burutu zen. Hartara,periferiako ghettoak eratu eta zabaltzen joan ziren apurka-apurka: Peñascal,Masustegi, Cabras mendia... Horren ildotik, tolerantziazko hirigintzari buruz mintzoda Jon Leonardo (Leonardo, 1989).

Egiraun eta del Vigo-k argitaratutako Errekaldeberriren gaineko lan batean,paraje haietan altxaturiko auzo “autogestionatuen” multzoari men egiten diote:

Casi repentinamente paso de ser un vergel a ser un caos superpoblado. Estoocurrió durante los años del desarrollismo intenso de Bilbao y de Bizkaia. Peñascal,Gardeazabal, Iturrigorri, San Antonio, Uretamendi o Rekalde se superpoblaron (...)Recogieron a la inmigración que buscaba un puesto de trabajo en la Bizkaia delhierro, en la construcción o en los astilleros entre 1950 y 1960, sobre todo. Con todaslas carencias imaginables (Egiraun eta del Vigo, 2001).

Hiru zio nagusi aipatzen ditu Olabuenagak txabolismoaren agerpena azaltzekoorduan: presio demografikoa, lurzoruaren espekulazioa eta instituzioen planifika-ziorik eza. Bustillo-ren aburuz, beste faktore batzuk ere hartu behar dira kontuan:gudaren ondorio ekonomikoak, guda bitartean eraiki ez izana, material-eskasia,alokairuen izoztearen eragin okerrak, etab.

60ko hamarkadan hasi zen arazoa konpontzen eta, besteak beste, BizkaikoLarrialdi Sozialeko Plana martxan ipini izanaren ondorioz, pisu kopuru izugarriaeraiki zen, tartean Otxarkoaga auzoa. Auzo horri buruz ere idatzi izan da:

En un plazo muy breve el equipo de arquitectos realizó los proyectos,apremiados por la necesidad urgente de viviendas con un presupuesto determinado.[Eran muchas viviendas] pequeñas y de escasa calidad, pero solucionaban el

UZTARO, 60 - 2007 39

problema planteado en este momento histórico. Con ello se consiguó alojar al mayornúmero de personas posible. Estas venían de chabolas, no estaban acostumbradasa grandes lujos, tenían ingresos muy bajos y no podían pagar un alquiler que nofuera mínimo. En aquella época no se pensaba que un día los residentes deOcharcoaga pudieran unir a sus necesidades de mejor calidad de construcción y unamayor cantidad de espacio para sus viviendas (Urkijo Renteria, 1973).

Hurrengo urteetan eskari kaudimendunagoa eraikuntza sustatzen hasi etaetxebizitza-eskasiarekin amaitzen joan zen. Alabaina, ezin izan ziren desagerra-razi txabolismo-foku guztiak. Bustillo-k idatzitako artikulu batean Caritas-en infor-me bati egiten dio erreferentzia, zeinak 1965. urtean oraindik 15.000 pertsonatanzenbakitzen zuen hiriko txabola-auzoetako populazioa (Arregi, 1965). Mota horreta-ko eraikuntzen une gorena 50eko hamarkadan gertatu zen arren, gerora ere man-tendu egin zen modu leunago batean, 80ko hamarkadaren hasiera arte bederen.

Auzune batzuek gaur arte biziraun dute. Adibiderik esanguratsuena Masustegiauzoa dugu, gunerik handiena, baina baita Kobeta mendia edo Buia. Orotan izandira eraldaketa ikaragarriak: etxeak handitu eta atondu dira, auzoaren azpiegituraosatzen joan da urteen poderioz, zerbitzuak ezartzen joan dira...

1. Txabolismoaren garapen-markoa

Bilbo inguratzen duten mendi-magalak etxola xumez bete izanaren atzean,hainbat zio ezkutatzen dira. Garai hartan aldi berean gertatu ziren zenbaitfaktoreren ondorioz izan zen posible txabolismoaren agerpena hain modu orokoreta bortitzean. Jarraian faktore haien azterketari ekingo diogu.

Aldaketa ekonomikoak eta presio demografikoa

1900. urterako garapen industrial aberatsa ezagutzen zuen Bilbok: meatzaritza,labe garaiak, ontziolak... Benetako hazkundea, ordea, Lehen Mundu Gerrarekinetorriko zen. Bigarren industria-iraultza deitu izan dena, alegia, industria kimikoa,elektrifikazioa, etab., etenda geratu zen Gerra Zibila hasi bezain laster. Zulotikateratzeko urte batzuk igaro behar izan ziren, baina azkenik garapenaren motorrapiztu egin zen berriro.

Estatuan, hainbat gune industrial sortu ziren eta haien artean Bilbo izan zen ga-rrantzizkoenetako bat. Industriaren hazkundearekin bat nekazaritzako ustiategienmekanizazioa gertatu zen. Ondorioz, immigrazio-fluxu sendoa eratu zen bai Bilboinguruko nekazaritza-eremuetatik bai urruneko probintzietatik (Andaluziatik, Gazte-latik, Galiziatik...) hiribururako norabidean.

Superada la crisis de los años treinta y cuarenta, la década de los cincuentasupuso para el País Vasco un período de desarrollo industrial y económico descono-cido en España (...) La ciudad industrial comenzaba a expansionarse, superaba loslímites previstos, se desbordaba en la creación de viviendas, en trazado de mediosde transporte, y en participación de necesidades y soluciones que atender (RuizOlabuenaga, 2000).

Immigranteen kopuru handiak aurreikuspen ofizial oro gainditu zuen. 1950-1960ko hamarkadarako eskualdeko populazioaren % 20ko hazkundea aurreikusi

UZTARO, 60 - 2007 40

zen, eta % 41,68 hazi zen. Hurrengo hamarkadan, berriz, % 21,5eko hazkundeaegongo zela uste bazen ere, % 42,2 hazi zen.

Ikus ditzagun datu batzuk:

Populazioa (biztanle kopurua):

1900 1940 1950 1960 1970

Bilbo 81956 196872 229334 297942 405908Bilbo Handia1 27956 306211 352657 505302 744711

Hazkunde-tasak (%-tan):

1940-50 1950-60 1960-70

Bilbo 116 130 136Bilbo Handia 115 143 147Iturria: Pérez Agote, 1978.

Soledad Urkijoren esanetan, 1959 eta 1964 artean populazio aktiboaren % 13lekualdatu zen gune industrialetara.

Espekulazioa

Bilbok produkzio-aparatuan jasandako aldaketek islapena izan zutenekonomiaz kanpoko beste arlo ugaritan: kanpotarren etorrera, gizarte-aldaketak...eta, nola ez, hirigintza-aldaketak ere egon ziren. Hiriaren dimentsioak zabaltzeazgain, espazioa modu berri batean antolatzeko beharra agertu zen.

El caso de Bilbao es un caso de urbanización con industrialización basada en laforma de producción capitalista (...). En nuestro caso, por tanto, industrializaciónsignifica tanto como destrucción de la ciudad , en razón de que con ella se inagura unperíodo de racionalidad espacial.

El proceso de industrialización, en relación al espacio urbano, genera caos y,por lo mismo, necesidad de planificación. La necesidad de planificación vienendeterminada por dos factores sociales: necesidad de organización del espacio enfunción de la estructura económica, y la organización espacial en cierta maneraimpuesta por determinados grupos sociales que entran en conflicto por razon de lapenuria creciente del medio urbano (Perez Agote, 1978).

Hartara, instituzioek hirigintza-eredu berria kudeatzen hasi behar izan zuten,eta bereziki etxebizitza faltaren arazoari heldu behar izan zioten. Kapitalismoarengarapenaren markoan, etxebizitza-politika industralizazio-politikaren menpe egonzen urte haietan guztietan. Ustarroz-en hitzetan:

La política de vivienda es el resultado de la cesión a la presión del chantaje quela iniciativa privada ha ido presentando a los organismos públicos implicados en eltema. Por esto nunca tuvo horizonte propio ni se abordó el problema de la viviendadesde sus propias dimensiones sociales y colectivas, quedando reducido a unproblema puramente económico en el que ha jugado papel determinante el interésprivado (Ustarroz, 1976).

UZTARO, 60 - 2007 41

Etxebizitza-eskaria asetzeko eginkizuna ekimen pribatuaren esku utzi izanakespekulazioarekin jarraitzea ahalbidetu zuen. Beraz, errentagarri zen kasuetanbesterik ez zen inbertitzen, kasu, etxebizitza hobaridunekin gertatu bezala:irabaziak ziurtaturik zeuden, baina etxebizitza behar zuten familia apalenek ezzeukaten horrelakorik eskuratzeko inongo aukerarik. Estatuak berak uste zuenespekulazioa zela arazoaren arrazoi nagusietako batentzat:

Las laderas de los montes que circundan la villa de Bilbao se han vistoinvadidas por numerosas construcciones, que sin licencia municipal ni capacidadmínima de habitación ni elementales servicios sanitarios son un constante desafío ala moral, a la salud, a la belleza estética del paisaje y a la ordenación urbana de lacapital de Vizcaya.

Ello demuestra, por un lado, la escasez de viviendas (...) y por otro la necesidadde controlar la inmigración anárquica de muchas familias.

Pero deja en evidencia, sobre todo, la existencia de un ambiente especulativopor parte de unas gentes que de manera más o menos consciente se dedican anegociar con la necesidad ajena, parcelando terrenos inadecuados a la construcción,levantando edificios carentes de las mínimas garantías higiénicas y atomizandoespacios hasta dejar convertido el sagrado recinto del hogar donde la moral se forja,en el clásico tugurio escuela de los peores aprendizajes2.

Etxebizitza-politika

Gerra Zibilaren gibeletik, etxegintzak etenaldi sakona jasan zuen: etxebizitzaasko suntsitu zirelako; gudan zehar eta gerraosteko lehen urteetan ez zelako jar-duerarik egon sektorean; material-eskasiarengaitik; baliabide finantzario urriak zi-rela eta, alokairuen izozteak eragindako etenagatik; hazkunde demografikoagatik...

Gerraosteko berrikuntzarik aipagarriena hiri handientzat onartu zen araudiadugu. Atzean geratu ziren planteamendu munizipalistak, planifikazioari eskualdekoikuspegi zabalagoa emanez. Hala, 1946an onartu zen Bilbo eta inguruetako PlanKomarkala eta Bilbo Handiko mankomunitatea eratu zen, arazo komunei aurreegiteko asmoz.

Eragin gutxi izan zuten, dena den: lehenengoa ez zelako 60ko hamarkada arteberriztu, eta beraz, ez zelako aurreikuspen onargarririk egin bere barruan3.Bigarrenak, aldiz, ez zuelako inoiz kalitatezko planifikazioa egiteko baliabidenahikorik izan.

1950. urteko etxebizitza-erroldari so eginez gero, bi gauza gelditzen dira agerian:batetik, etxebizitza bat eskuratzeko orduan errentaren banaketak zituen zuzenekoeraginak, alegia, 5-10 kideko 414.310 familia bat edo bi gelako etxeetan bizi zirenbitartean, 1-3 kideko 606.250 familiaren bizilekuek bost edo hamar gela zituzten.Bestetik, estatuko etxebizitzen % 25 etxebizitza “osasunarentzat kaltegarri”kategorian sailkatzen zen. Etxebizitzaren arazoaren larriagotzea ikusita, 1952anBilbon 5.000 etxebizitza zuzenean eraikitzea agindu zitzaion INVri.

UZTARO, 60 - 2007 42

2. 1958ko irailaren 18ko BOEn agertutako dekretua. 3. 1960an hasi ziren berrikusten, Ministerio de la Vivienda delakoak 1964. urtean onartu zuelarik

“Plan general de Ordenación Urbana de Bilbao y su Comarca” izenpean. Eskualdearen gehiegizkohazkundea gelditzea du helburu, horretarako deskongestio-eremuak proiektatuz, ezagunena AsuakoPoblado Handia izanik. Azpimarratzekoa da egitasmo honen ikuspuntu orokor eta zabala.

1954an legislazio berria sortu zen etxebizitza babestuen arloan. Ordutik ObraSindical del Hogar delakoak izan zuen etxebizitza mota berriak eraikitzeko eran-tzukizuna. Figura berriak ziren Gizarte Laguntzako Etxebizitzak, Errenta Muga-tuko Etxebizitzak eta Errenta Minimoko Etxebizitzak4.

Etxebizitzaren Lehen Plan Nazionala 1955ean heldu zen. Horrek zenbait berri-kuntza suposatu zituen, hala nola 50 langile baino gehiagoko enpresak behartzenzituen lan-talde finkoko % 20rentzako etxebizitzak eraikitzera, immigrazio gehienjasan zuten guneetarako etxebitza-kupoak aurreikusten zituen (Bizkaiari 3.000 battokatu zitzaion)...

1956ko Lurzoruaren Legeak planifikazio arrazionalago bat sustatu nahi izanzuen, baina bitartekoetan motz geratu zen.

La falta de reglamentación que adolece la Ley De 1956 es uno de los másgraves errores que hay que imputarle, pues, la imposibilidad de un serio controlurbanístico que de ello se sigue distorsionando el concepto de planificación urbana,quedando reducido a una mera yuxtaposición de los usos del suelo directamenteproductores de rentabilidades privadas (Ustarroz, 1976).

Etxebizitzaren Ministerioa ez zen 1957. arte eratu. Urte horretan bertan Madri-leko Giza Larrialdiko Plana jaio zen txabolismoarekin amaitzeko, zeina gerorabeste probintzia batzuetara hedatuko zen. Bizkaikoa egituratzen zen bitartean,1958ko irailaren 5eko Dekretu batek Bizkaian 4.000 etxebizitza babestu eraikitzeaagintzen zuen.

Dekretu horrek, bestalde, immigrazioa kontrolatzeko neurriak ezartzen zituenbigarren artikuluan, hala nola Bizkaira zetozenek bizitzeko bitarteko nahikoa zutelademostratu beharra zuten (lana, etxebizitza...); enpresek lan-kontratuak hitzartuaurretik baldintza horiek betetzen zirela ziurtatu behar zuten, edo bestela langileberrientzako pisuak eraikitzeko konpromisoa hartu behar zuten; eta azkenik, auto-ritateek baldintzak betetzen ez zituzten langileak jatorrizko herrietara itzultzekoeskumena zutela zioen dekretuak.

Dekretu horrek, orobat, espekulazioa zigortzeko neurriak hartzen zituen, eran-tzunkizuna Gobernadore Zibilaren esku utziz.

Art.3. Se consideraran faltas graves contra la Ordenación Urbana de Bilbao ysu zona de influencia la realización sin licencia oficial del organismo que proceda losactos siguientes: parcelación de terrenos, construcción de edificaciones, venta o arren-damiento de los locales resultantes y la habitación de esa clase de edificaciones.

Serán responsables de estos actos los propietarios de los terrenos, losconstructores, los moradores y los que de cualquier otra manera negocien con esasactividades5.

Bukatzeko, azken artikuluan etxebizitzak eraiki ahala txabolak eraistekoagindua eman zen.

UZTARO, 60 - 2007 43

4. Jatorrian dira: “Viviendas de Tipo Social”, “Viviendas de Renta Limitada” eta “Viviendas de RentaMínima”, hurrenez hurren.

5. 1958ko irailaren 18ko BOEn agertutako dekretua.

Bizkaiko Giza Larrialdiko Plana 1959ko maiatzaren 25eko Dekretuaren bidezonartu zen azkenean, Ministerio de la Vivienda delakoak 5 urteren buruan 50.000etxebizitza eraikitzeko asmoarekin. Bizkaia osoan garatu beharreko egitasmoazen, eta aurretik eraikitakoak edo aurrerantzean xedapen hauen barne eraikitzenzirenak deskontatu behar ziren: alokairu mugatuko etxebizitzak, nahitaez eraikibehar ziren enpresen etxebizitzak, etxebizitza babestuak, etab.

Plana aurrera ateratzeko batzorde berezi bat eratu zen, Etxebizitza ministroak,Gobernadore Zibilak, Diputazioko lehendakariak eta Bilboko alkateak osatutakoa.Haien eginkizuna eraikuntza-planen norabidea markatzea eta planak onartzeazen. Baita 1958ko irailaren 5eko Dekretuan agertzen ziren bestelako funtzioakbetetzea ere, kasu: espekulazioa ekidin eta zigortzea, baimenik gabe eraikitakoetxebizitzak eraistea, immigrazioa arautu eta kontrolatzea...

Ambos planes tenían una cosa en común, las cifras que manejaban eran enambos casos y en palabras del entonces recién nombrado ministro Arrese, el numeroaproximado de chabolas, realquilados y casas ruinosas que se habían registrado (...)y que en el caso de Bizkaia se concentraban prácticamente en el Gran Bilbao6.

Hortik abiatu zen Otxarkoaga egiteko egitasmoa. Franco-k Bilbora egindakobisita batean proiektua egiteko agindua eman zuelako ustea oso zabalduta dago,bai Otxarkoagako biztanleen artean, baita orduan Bilbon bizi zen beste jendeaskoren artean ere. Soledad Urkijok hala jaso zuen:

La construcción de Ocharcoaga tuvo su origen en una visita que el Jefe deEstado relizó a Bilbao. Durante ella vió algunas de las chabolas que rodeaban elcentro urbano y ordenó la inmediata construcción de un poblado que absorbiera porlo menos el número de viviendas contabilizadas en chabolas y que afeaban laspartes más visibles de la ciudad (Urkijo Renteria, 1973).

3.675 etxebizitzaz osatutako auzo satelite bat izan zen, Instituto Nacional de laVivienda delakoak Organización de Poblados Dirigidos izenekoaren bitartezaltxatu zituenak hiriburuan. Otxarkoagako lurrak desjabetu, eraikuntza-lanei ekineta 1961eko uztaileko dekretu baten bidez, Bilboko Udalaren esku utzi zuten“herrigunea”, alokairuan jar zitzan pisuak.

Udalak txabola-auzoetan bizi zen jendea bertara eramatea erabaki zuen etaauzook eraistea. Horretarako “Derribo-Chabolas” izeneko operazioa ipini zuenabian. Otxarkoagan, baina, 18.000 pertsona besterik ez ziren sartzen, etatxabolistak askoz gehiago ziren.

Izan ere, Bizkaiari egotzitako etxebizitza-kupoak ez ziren inoiz nahikoak izanbarne-eskaria asetzeko 50eko hamarkadan zehar, ez Estatuak INVren bidezeraikitakoak, ez Diputazioak Viviendas de Bizkaia delakoaren sustatzaile gisa, ezUdalak Junta de Viviendas izeneko erakundearekin egindakoak, eta txabo-lismoaren, berralokairuen eta logela konpartituen zulo beltza ez zen 60ko hamar-kada arte atzean lagako.

UZTARO, 60 - 2007 44

6. Bustillo, 2004: Madrileko nahiz Bilboko Giza Larrialdiko planei men eginez.

2. Txabolen ezaugarri orokorrak

2.1. Fenomenoaren espontaneotasuna eta kontrolatzeko ezintasuna

Oso arin sortu zen fenomenoa dugu esku artean, oso urte gutxitan eratu zena,pixkanaka-pixkanaka baina etenik gabe. Izan ere, aurrekari isolatu gutxi batzukegonik ere, 50eko hamarkada izan zen txabolismoa izugarri hedatu eta orokortuegin zen unea, Espainiar Estatuko nekazari-eremuetatik puri-purian zeuden hiriindustrialetara biztanleriaren etorrera gertatu zenean.

Bizkaiko hiriburuan etxebizitzaren eskaintzaren eta eskariaren arteko desorekanozitzen hasi zen orduan. Klase behartsuenak (hein handi batean emigranteekosatuak) ez zeukan etxebitza edo alokairu bati aurre egiteko baliabide nahikoriketa ostatu hartzeko edonolako bizitegien bila hasi zen. Ondorioz, aipatu auzoakeratzen hasi ziren.

Gauetik egunera agertzen ziren txabola berriak, tai gabe. Modu kontrolaezineta anarkikoan okupatu ziren lurrak. Kasu batzuetan lurzorua inbaditu egiten zenbeste norbaiten jabetzan sartuz. Beste batzuetan, zenbait formula erabiltzen ziren:lurzoruaren jabeari partzela erostea, lursailen birzatitze-kasuak...

Hasierako urteetan erdialdeko zenbait gunetan txabolismoa garatu zen arren—Basurtu aldean, kasu—, denboraren poderioz hiri-egituraren periferian kokatzenjoan ziren auzo gehienak. Bertan zeuden auzo nagusi eta populatuenak. Olabue-naga hiriko miseria-gerrikoari buruz mintzatzen da auzo haiei erreferentzia egi-tean (Ruiz Olabuenaga, 2000). Izan ere, Bilbo inguratzen zuten mendi-magalorotan sortu zen nukleo txiki-handiren bat, gune malkartsuak zirelarik batik bat.

San Ignazio gaineko mendateetatik hasita eta Zurbaran arte, auzunez jositazeuden Artxandako magalak: Cabras eta Banderas (Elorriaga) mendiak, Berriz,Ugasko, Lezamako Trenbide Zaharra... Horiek eta Sagarminaga nahiz AtxurikoPonton pasealekuko txabola-auzoek osatzen zuten Nerbioi-Ibaizabal ibaiaziparraldeko txabolismoa.

Hegoaldeakoari dagokionez, Arraitz mendiko magaletan kokaturikoak zirenauzo nagusiak: Kobeta, Masustegi eta Monte Caramelo (Mintegitxueta) aldebatetik, eta Errekaldeberriko nukleoak bestetik: Uretamendi, Peñascal, Iturrigorri...Mendebalderago Larraskitu zegoen, eta are mendebalderago Irusta eta Buia,Abusu gainean.

Bestalde, hiri barneko zenbait tokitan ere horrelako guneak sortu ziren:Ingelesen zelaian (egungo Abandoibarra), Basurtuko hainbat puntutan, etab. Ikusdezagun beraien banaketa hurrengo mapan:

UZTARO, 60 - 2007 45

UZTARO, 60 - 2007 46

1

2

3

9

87

6

5

4

10

31

32

30

2927

2625

24

2120

1918

1716

1514

13

12

11

22

23

28

Ota

men

di, J

.J e

ta P

erez

de

la P

eña,

G. H

irigi

ntza

ren

kart

ogra

fia B

izka

ian

(185

7-19

56),

Biz

kaik

oF

oru

Ald

undi

a, 1

999,

Bilb

o.

AUZOEN ZERRENDA*

1 Cabras mendia2 Elorriaga mendia 3 Miramar4 Berrizeko igoera 5 Buenavista6 Ugasko7 Haizeola bidea8 Lezamako Trenbide Zaharra9 Artxandako magala10 Otxarkoagako bidea (auzoa eraiki gabe dago oraindik)11 Kañu pasealekua 12 Sagarminaga13 Kastrexana14 San Ignazio15 Kobeta16 Masustegi17 Caramelo mendia/Mintegitxueta18 Betolaza 19 Uretamendi 20 Armotxako bidea21 Iturrigorri22 Peñascal 23 San Antonio24 Larraskitu25 Irusta26 Buia27 Kaputxinoen kalea28 Olabeaga 29 Luis Briñas kalea30 Orduko Generalisimoaren etorbidea31 Ingelesen zelaia/Abandoibarra32 Torreurizar

*Ez daude denak.

Aipatzekoa da nukleo independenteak zirela eta auzuneen artean ez zegoelainongo harreman-sare artikulaturik, soilik oso gertu zeuden guneen artean, esatebaterako Masustegi, Kobeta eta Mintegitxueta auzuneen artean.

UZTARO, 60 - 2007 47

Egiraun, J. eta del Vigo, J.: Rekaldeberri en imágenes... Uretamendi.

2.2. Legalitate urbanistikotik at daude

Auzuneak ilegalak ziren bi ikuspegitik: lursaila erosten zen kasuetan etxeak ezziren lur eraikigarrian eraikitzen, eta lursaila inbaditzen zen kasuetan ez zutenlurraren jabetza-erregimena errespetatzen (ez lursail pribatuei dagokienez, ezjabetza publikokoei dagokienez ere).

Lehenengo puntuari dagokionez, aipatu beharra dago Bilboko Udalaren1954ko Plan Komarkalaren arabera “Parke Gune”, “Jarraiki Libre”, eta antzekokalifikazioen barruan sartzen direla auzo hauek kokatuta dauden eremuak. Hortaz,ez dira lur eraikigarriak (salbuespenak salbuespen) eta bertan ezin da urbanizatu.Txabolak, beraz, inongo lizentziarik gabe altxatzen ziren.

Egiraun, J. eta del Vigo, J.: Rekaldeberri en imágenes... Uretamendi.

Autoritateek jokabide desberdinak izan zituzten unean-unean. Lehenengourteetan ez zuten inolako neurririk hartu fenomenoaren garapena oztopatzeko.Txabolismoa masifikatzen hasi ahala, galarazteko ahaleginak abiatu zituzten.Txabolismoa ikertzeko batzar bat eratu zen, udaleko zein Mugimenduko beste

UZTARO, 60 - 2007 48

erakunde ofizialetako kideekin eta enpresen ordezkariekin. Horren ildotik, 1955ekourtarrilaren 12an udalbatzak txabolismoa galarazi eta zigortzeko dekretu batonartu zuen.

En orden a la solución del problema (...) se acuerda que a partir de esta fechano se tolerará ninguna construcción que no cuente con la necesaria licenciamunicipal, procediéndose, sin más trámites, al inmediato derribo de las edificacionesque no se ajusten a las Ordenanzas Municipales, sin perjuicio de la sanción que encada caso proceda y bien entendido que este acuerdo no supone la legalización delas actuales construcciones antireglamentarias, en relación a las cuales el Exmo.Ayuntamiento se reserva el derecho de proceder contra ellas7.

Akordioak ez zuen suposatzen ordura arte altxaturiko eraikuntzen legalizazioa,udalak haiekin nahi bezala jarduteko eskumena zuela gogoratzen zuen. Alkatetza-tik publizitate handia eman zioten ebazpen horri, txabolismoaren hedapena etengozutelakoan.

Udaltzaingoaren gain lagatzen zuen legez kanpoko obrak ahalik eta denbora-tarte laburrenean salatzeko eginkizuna. Gerora Arkitektura Sailak erabaki beharzuen zer-nolako erantzuna eman eta horretarako tramiteak abiatu.

Dekretua onartu eta ondorengo hilabeteetan, zorrozki jardun zuten udalekolangileek txabolisten kontra. Hala isladatzen du behintzat dokumentazio ofizialak,non salaketa eta eraispen zenbait agertzen diren hiriko toki batzuetan: Aluzetakobidean, Elorriaga mendian, Lezamako Trenbide Zaharrean... Sarritan, zaila suer-tatu zen etxolak botatzea jabeen zein inguruko auzokideen erresistentzia zela eta.

Esaterako, 1955eko ekainaren 11n Iturrigorri auzoan hamaika txabola suntsituzituzten udalak bidalitako langileek eta «se insolentaron por ello unos propie-tariosdel Peñascal, quienes trataron por medios agresivos y violentos de impedir laingrata labor, estando a punto de ser agredidos». Horren aurrean, udaltzaingoakesku hartu zuen, «hubo que ser violento y contundente»8.

Hilabeteak pasatu ahala, politika zorrotz hau leundu egin zen hein batean.Elkarrizketatu gehienen esanetan, instituzioek etxebizitzaren arazoaren dimen-tsioak ezagututa ez ikusiarena egiten zuten askotan txabolak eraikitzen lagaz.Horren froga, 1955eko maiatzean Sustapen Sailak plazaratutako kexa9 dugu, noneskatzen zaien Alkatetzari, udaltzaingoari eta Arkitektura Sailari deia ematea.

Txabolismoarekin amaitzeko egitasmoak gauzatzen joan ahala (enpresekberen langileentzako etxebizitza kopuru bat eraikitzea, Otxarkoagako poblado edoauzunea...), desagertuz joan zen pixkanaka-pixkanaka. Alabaina, ez zen erabatdesagertu eta erne egon behar izan zuten denbora luzez. 70eko hamarkadan,kasu, udalak Etxebizitza Ministerioaren Ordezkaritza Probintzalari diru-laguntzaematen jarraitu zuen fenomenoaren gaineko kontrola manten zezan.

UZTARO, 60 - 2007 49

7. “Circular del Gobierno Civil de Vizcaya por la que comunica la necesidad de exigir elcumplimiento de las Ordenanzas Municipales en materia de construcción” izeneko udal-espedientebatean. Erref.: C-001413/004.

8. Op. cit.9. Op. cit.

3. Autoeraikuntza

Aztertzen ari garen etxolak euren jabeek beren kabuz eraikitakoak dira. Ereduhomogeneorik gabeko arkitektura zen horren emaitza eta tipologia eta tamainadesberdineko txabolak aurki zitezkeen. Arruntenak 30 m2 inguruko solairubakarreko bi geladun etxeak izaten ziren, lehio pare bat zeukatenak eta batabestearen alboan kokatzen zirenak, espazio txiki bat lagata tartean. Oso altzarigutxi izan ohi zituzten, oinarrizkoak besterik ez: ohea, txapa...

Horrelakoa zen oinplanorik arruntena:

logela sukaldea

5m

6m

Alabaina, bazeuden blokean eraikitako bizitokiak ere, alegia, sendi bat bainogehiago sartzeko banatzen ziren pabiloi luzeak. Etxebizitzez gain, eliza edo esko-laren funtzioa betetzen zuten bestelako eraikinak ere bazeuden, oro har, gaine-rako etxeak baino zerbait handiagoak izaten zirenak.

Dena den, desberdintasun horiek denborak apaldu egin zituen, zeren egoeraekonomikoa hobetu ahala inbertsioak egiten baitzituen nork bere etxean etakalitatea nahiz kantitatea nabarmen hobetsi ziren: material hobeak ipini,berrikuntzak egin, gelak gehitu... Bi gelako etxola ttipia bi alde eta hiru solairukobloke bihur zitekeen urteekin.

Eraikuntzarako ondoko bizilagunen laguntza behar izaten zen, txabolak altxa-tzea galarazita zegoenez gauez eta oso azkar egiten baitziren obrak —oinarrizkoegiturak bederen—. Era horretan, udaltzainek errespetatu egiten zuten etxola, izanere, etxe batek teilatua izanez gero, botaezina zela suposatzen zen10.

Jende ugarik egoera ekonomikoa hobetutakoan, pisuren batera egiten zutenhanka. Hori bai, maiz txabola mantentzen zuten bai alokairuan paratzeko, baibiltegi gisa erabiltzeko...

4. Ekipamendu-gabezia

Auzo hauek ezerezetik jaio ziren, langile xumeen eskutik. Hortaz, ez zutendotazio eta espazio publiko egokirik: ez urik, ez argirik, ez kalerik, ez komunik, ezerrepiderik… Eta noski, ez zerbitzurik, ez eskolarik, ez kultur gunerik, ezfarmaziarik…

UZTARO, 60 - 2007 50

10. Beste bitxikeria bat: Masustegiko apaizak kontatzen duenez, eraikin bat egiteko orduanudaltzainak gerturatuz gero, estrategia sinplea jartzen zen martxan auzoan: eraikitzen ari zen etxetikurrun zalaparta itzela sortzen zen udaltzainen arreta desbideratzeko: borrokak, eztabaidak... gehie-netan komisaldegian amaitzen ziren. Hartara, iskanbilak iraun bitartean etxola bukatu egiten zen.

Denbora pasatu ahala, auzokideek gabezia horiek gainditzeko erabakia hartueta auzolanaren bitartez hainbat ekipamendu eraiki zituzten. Auzokideen artekoelkartasun handia eta bizilekua hobesteko desira azpimarratzen dituzte bertan biziizandako pertsona guztiek.

Antolatzeko moduak aldatu egiten ziren tokian-tokian. Masustegin eliza etaapaizaren inguruan sortzen ziren ekimen gehienak; Ugaskon, Auzo Batzar batexistitzen zen, non gizonezko bizilagun denek hartzen zuten parte. Lehendakaribat eta bost bokal aukeratzen zituzten eta horiek osatzen zuten zuzendaritza,nahiz eta erabakiak batzarrean hartzen zituzten: zer egin behar zen, nola, diruabildu eta kudeatzeaz arduratzen zen, etab.

Toki gehienetan sartu zen lehendabiziko gauza argindarra izan zen, lehenurteetatik present egon zena. Uraren kanalizazioa, ordea, geroagokoa izan zen,70eko hamarkada arte ez baitzen gauzatu. Inguruko iturrietara joan behar izatenzuten edateko ur bila, baita garbiketak egiteko ere. Komunak oso gauza berria diratxabola-auzo izandakoetan eta 80ko hamarkadatik aurrera agertu ziren. Bideaketa beste irispideak (eskailerak, barandak...), eskola, eliza... dena izan zenauzolanaren bidez eraikia.

5. Bizi-baldintza latzak eta bazterketa soziala

– La gente era pobre, ¡era pobre! No era la clase obrera, era pobre. Por eso nose metían en un piso, por eso no comían mejor...11

– No habia nada, ni ropa de abrigo. Cuando sacaba al niño a la calle para ir aalgun sitio solo tenía una manta chica: si le tapaba la cabeza le descubría los pies...Yo iba cargada, cargada...12

Egiraun, J. eta del Vigo, J.: Rekaldeberri en imágenes... Uretamendiko txabola bat barrutik.

Bi familia txabola berean sartuta, bost kide ohe berean lo egiten, txandak baz-kaltzeko, txandak lo egiteko, komunik ez, hezetasuna, hotza, elikadura kaxkarra...Honelako bizimodua zuten txabolistek. Oso bizi-baldintza prekarioetan bizi omenziren, pobrezia bete-betean.

UZTARO, 60 - 2007 51

11. Txema Agirre Kobeta mendiko auzoko bizilagun ohiaren testigantza.12. Maria Rabanal Ugaskon bizi izandakoaren testigantza.

Pilaketa handia gertatzen zen sarritan, bai familiakide berriak zeudelako (batezbeste bost kideko familiak izaten ziren, baina batzuetan zazpi, zortzi edo gehiago-koak ere) bai txabola konpartitzen zelako, bi nahiz hiru sendiren artean. «Lascamas no tenían tiempo de enfriarse» dio Jose Martinez Masustegiko apaizakhorren harira.

Elikagaiak eskuratzeko laguntza gisa, sendi gehienek bazeukaten orturen batinguruko lurretan, eta zenbait kasutan animaliak ere: untxiak, oiloak... Cáritas etabeste ongintza-erakunde batzuk maiz gerturatzen ziren toki haietara elikagaiakbanatzera: esne-hautsa, azukre-poltsak...

Txirotutako hainbat bilbotar auzo hauetan bizi ziren arren, gehiengo zabalaetorkinek osatzen zuten. Oro har, lehenengo familiaburua izaten zen emigratzenzuena, ezagunen baten kontaktuaren bidez eta gerora familia etortzen zen.Burutzat emakumezko bat zuten familien kopuru handia azpimarratu beharrekokontua dugu; izan ere, pobreziak gogorren jotzen zuen sektoreetako bat osatzenbaitzuten ezkongabeko emakumeek, banatutakoek, alargunek...

Hasierako populazioaren ezaugarri soziekonomiko eta kulturalen antzeko-tasunak, ilegalitate-sentsazioa eta segurtasunik ezak, izaera emigranteak, azpi-ekipamenduak, etab. gune hauen ghetto-izaera areagotu egin zuten.

3. Auzoen bilakera historikoa

Industrializazioaren hastapenetatik existitu arren, 50eko hamarkadak aurreraegin ahala, masifikatu eta larriagotu zen txabolismoaren gertakaria. Gero etaerritmo handiagoan hazten zenez gero, irtenbide bat bilatzen saiatu ziren autori-tate desberdinak. Lehen, ekimen pribatuaren esku utzi zela esan dugun arren, arlopublikotik ere ahalegin batzuk bideratu zituzten txabolismoa desagerraraztekoasmoz.

Arrakastatsuena, dudarik gabe, Plan de Urgencia Social para Vizcaya (PUSV)delakoa izan zen, zeinak babes ofizialeko 4.000 etxebizitza aurreikusten zituenBilbon. Hari esker, txabolista askok pisu bat eskuratu zuten eta txabola-auzo askodesagertu ziren. Beste asko, aitzitik, denbora-tarte luzeagoz bizi izan ziren, etabatzuk gaur egun arte.

Jarraian, txabolismo-foku garrantzitsuenen datuak biltzen dituen taula ikusdaiteke.

UZTARO, 60 - 2007 52

UZTARO, 60 - 2007 53

1955

eko

erro

lda

1. t

xab.

Txa

b.B

izt.

Jato

rri

nagu

siak

Mat

eria

lna

gusi

ak

1961

eko

err

olda

Send

i kop

.B

erez

itas

unak

Des

ager

pena

CA

BR

AS

ME

ND

IA/

EN

EK

UR

I19

5228

127

A C

oruñ

aA

drei

lua,

zura

370

(au

zori

kha

ndie

na)

-O

txar

koag

arek

in b

at

EL

OR

RIA

GA

ME

ND

IA

1953

2715

8G

aliz

ia e

taG

azte

laA

drei

lua

286

Kal

itate

one

ko e

txea

k zi

rene

z,O

txar

koag

ara

leku

alda

keta

egi

n ze

nean

,in

stitu

zioa

k be

ldur

zir

en is

tilua

k eg

onzi

tezk

eela

ko.

Otx

arko

agar

ekin

bat

DE

UST

U G

AIN

EK

OA

K

MIR

AM

AR

1953

412

Gaz

tela

Zur

a-

-O

txar

koag

arek

in b

at

UG

ASK

OK

O B

IDE

A19

451

13B

ilbo

Zur

a11

Bar

rako

i han

di b

at z

en, n

on s

endi

guzt

iak

pila

turi

k bi

zi z

iren

.O

txar

koag

arek

in b

at

UG

ASK

O19

56tik

00

--

247

Era

keta

ren

bat-

bate

kota

suna

.O

txar

koag

arek

in b

at

BU

EN

AV

IST

A19

4521

63G

azte

la-L

eon

And

aluz

iaA

drei

lua

--

Otx

arko

agar

ekin

bat

BE

RR

IZE

KO

IGO

ER

A19

508

37G

aliz

iaB

ilbo

ingu

ruko

ak10

8

-O

txar

koag

arek

in b

at

AR

TX

AN

DA

KO

MA

GA

LA

HA

RR

OB

IA19

5418

68G

aliz

iaH

arri

a30

3-

Otx

arko

agar

ekin

bat

M

AG

AL

A19

4513

54B

ilbo

ingu

ruko

akA

drei

lua

164

Leh

en tx

abol

a sa

lbue

spen

tzat

har

tube

har

da, a

uzoa

195

4an

egitu

ratz

en d

aet

a.

Otx

arko

agar

ekin

bat

UZTARO, 60 - 2007 54

DO

CE

AM

IGO

SA

UZ

UN

EA

1952

623

Den

etar

ikZ

ura

--

Otx

arko

agar

ekin

bat

HA

IZE

OL

A B

IDE

A19

485

20B

izka

iaK

anta

bria

Bur

gos

Adr

eilu

a-

Otx

arko

agar

ekin

bat

LE

ZA

MA

KO

TR

EN

BID

EZ

AH

AR

RA

1941

3616

5B

ilbo/

Gaz

tela

Zur

a79

Leh

en tx

abol

a sa

lbue

spen

a iz

an z

en,

1951

tik a

urre

ra h

edat

u ze

n et

a.O

txar

koag

arek

in b

at

LO

RU

RI

1944

841

Biz

kaia

Gaz

tela

Adr

eilu

a15

8-

Otx

arko

agar

ekin

bat

OT

XA

RK

OA

GA

KO

BID

EA

1941

940

Kan

tabr

iaB

ilbo

Adr

eilu

a-

--

LO

S C

AÑ

OS

1946

7030

6G

aliz

iaK

anta

bria

Zur

a.O

soka

xkar

rak,

oroh

ar

96-B

atez

ere

, 195

3-54

an h

azi z

en.

-Ijit

o ko

puru

han

dia,

mai

z bi

daia

tu e

tatx

abol

a uz

ten

zute

nak

-Ego

era

higi

enik

o-sa

nita

rio

oker

rena

.

Otx

arko

agar

ekin

bat

txab

ola

gehi

enak

desa

gert

u zi

ren,

bai

na n

oize

an b

ehin

berr

iro

ere

erai

ki z

iren

bes

te b

atzu

k.

ING

EL

ESE

NZ

EL

AIA

1940

4718

9B

ilbo

ingu

ruko

akG

azte

la

Adr

eilu

a67

Etx

ola

goiz

tiarr

enen

jab

eak

bizk

aita

rrak

zir

en.

Otx

arko

agar

ekin

bat

BASU

RT

U

JOSE

AN

TO

NIO

ET

OR

BID

EK

OZ

UB

IPE

A

1945

2712

9B

ilbo

ingu

ruko

akZ

ura

-B

azeu

den

ijito

ak.

Otx

arko

agar

ekin

bat

LU

IS B

RIÑ

AS

KA

LE

A

1948

3911

9B

erto

ko a

sko

Zur

a65

-O

txar

koag

arek

in b

at

GE

LT

OK

IA19

534

18B

urgo

sK

anta

bria

Art

zent

ales

Adr

eilu

a,zu

ra-

-O

txar

koag

arek

in b

at

KA

PUT

XIN

OE

NK

AL

EA

1952

839

Gal

izia

Bilb

oin

guru

koa

Zur

a-

-O

txar

koag

arek

in b

at

UZTARO, 60 - 2007 55

IRU

STA

50ek

oha

mar

ka-

dare

nbu

kaer

an

--

--

150e

tik g

ora

150

send

i Otx

arko

agar

a jo

an b

azir

ener

e, b

aim

ena

zeuk

aten

hai

nbat

etx

ola

man

tend

u zi

ren,

gur

e eg

uner

a he

ldu

dire

nak.

Otx

arko

agar

ekin

bat

. “D

erri

bo-

Cha

bola

s” o

pera

ziok

o II

. fas

ean,

baim

ena

zute

n 14

etx

ola

man

tend

uz.

AL

TA

MIR

AIN

GU

RU

KO

AU

ZO

AK

MA

SUST

EG

I19

4330

127

Gal

izia

Adr

eilu

a-

40ko

ham

arka

datik

, ger

o et

a er

ritm

o bi

ziag

oan

hazi

zen

196

0. a

rte.

4.0

00 b

izta

nle

izat

era

held

u ze

n. E

gun

zutik

dir

au, e

raba

t itx

ural

datu

ta.

Oso

pap

er g

arra

ntzi

tsua

joka

tu d

u Jo

se M

artin

ez “

El G

alle

go”

auzo

ko a

paiz

ak.

MIN

TE

GIT

XU

ET

AA

UZ

UN

EA

1946

1357

Bilb

oA

drei

lua

-1.

txab

ola

salb

uesp

ena

da, a

uzoa

195

4an

egitu

ratu

bai

tzen

. His

tori

koki

her

tsik

ilo

tua

egon

da

Mas

uste

gi a

uzor

a et

a ga

ur a

rte

bizi

raun

du

ere.

KO

BE

TA

1937

1563

Bilb

oG

azte

laA

drei

lua

-A

zpin

ukle

oeta

n ba

natu

rik

dago

: Kob

etak

o bi

deko

auz

oa, K

obet

a m

endi

koa,

gazt

elua

, got

orle

kua

eta

Ari

stiz

abal

a.U

ne g

oren

a 19

51. u

rtea

izan

zen

, 26

txab

ola

eta

100-

150

bizt

anle

reki

n. E

gun

itxur

alda

turi

ko 6

etx

ola

gera

tzen

dir

a, 1

7 pe

rtso

nare

n go

rdel

eku.

SAN

IG

NA

ZIO

1949

1146

Kan

tabr

iaA

drei

lua

-70

eko

ham

arka

dan

utzi

zio

n ha

ztea

ri. U

rtee

n jo

anea

n, b

izta

nle

guzt

iek

egin

zut

en.

alde

.E

RR

EK

AL

DE

BE

RR

IG

AIN

EK

O A

UZ

OA

K-

BE

TO

LA

ZA

1953

--

--

-19

53an

lurs

aila

k za

titu

eta

sald

u eg

in z

iren

, auz

oare

n eg

itura

keta

ri e

kine

z. 1

956a

n72

txab

ola

eta

300

bizt

anle

ingu

ru z

eude

n ja

da.

Den

bora

ren

pode

rioz

, pop

ulaz

ioar

en z

ati h

andi

bat

ek a

lde

egin

zue

n au

zotik

, eta

etxo

la g

ehie

nak

best

elak

o fu

ntzi

oak

bete

tzen

has

i zir

en: b

ilteg

iak,

gar

ajea

k...

apur

ka d

esag

ertz

eko.

SAN

AN

TO

NIO

1945

1043

Sant

ande

rB

urgo

sH

arri

aA

drei

lua

-A

uzo

gisa

, 50e

ko h

amar

kada

n ha

si z

en e

ratz

en, j

abea

k lu

rrak

sal

men

tan

jart

zean

.19

60ra

ko 7

0 ba

t txa

bola

zeu

den,

92

send

i eta

400

biz

tanl

e in

guru

. 196

2an

136

send

i eta

550

biz

tanl

e zi

ren.

1983

ko u

hold

eez

gero

ztik

, auz

oa g

ainb

eher

an s

artu

zen

, oso

ego

era

kaxk

arre

ange

ratu

bai

tzen

.IT

UR

RIG

OR

RI

eta

GA

RD

EA

ZA

BA

L-

--

--

-B

izta

nle

batz

uek

Otx

arko

agan

pis

ua ja

so z

uten

eta

txab

ola

laga

, bai

na b

este

ask

okau

zoot

an ja

rrai

tu z

uten

.

PEÑ

ASC

AL

1949

2410

5G

azte

laA

drei

lua

-19

64an

, Min

iste

rio

de la

Viv

iend

a de

lako

tik ja

sota

ko d

iru-

lagu

ntza

reki

n, k

oope

-ra

tiba

bat e

ratu

eta

ber

en e

txeb

izitz

a pr

opio

ak e

raik

i zitu

zten

txab

olis

tek,

kos

tu-

prez

ioan

ero

siz.

Pro

iekt

uare

n gi

dari

a Ja

unar

en P

izku

ndea

ren

parr

okia

izan

zen

.A

RM

OT

XA

KO

BID

EA

1951

15

Bur

gos

Adr

eilu

a-

-

UZTARO, 60 - 2007 56

EN

TR

AM

BA

SAG

UA

S19

4711

42B

ilbo

Gaz

tela

Adr

eilu

a-

-

UR

ET

AM

EN

DI

1948

9949

0G

azte

laE

xtre

mad

ura

Zur

a-

Ber

tako

biz

tanl

eek,

PU

SVre

n13 b

aita

n es

tatu

ak e

man

dako

dir

u-la

gunt

zaz

balia

turi

k, k

oope

ratib

a ba

t era

tu e

ta e

uren

pis

uak

altx

atu

zitu

zten

.

TO

RR

EU

RIZ

AR

1938

2611

1G

azte

laB

ilbo

eta

ingu

rua

Kan

tabr

ia

Adr

eilu

a-

-

LA

RR

ASK

ITU

GO

IKO

A19

4712

52G

azte

laB

ilbo

Adr

eilu

a-

-

SAG

AR

MIN

AG

A19

159

38B

ilbo

Gaz

tela

Zur

a-

1. tx

abol

a sa

lbu,

50e

ko h

amar

kada

n.

BU

IA19

57-

--

--

1957

an h

asi z

iren

txab

olak

age

rtze

n, ja

beak

lurs

aila

k za

tikat

u et

a sa

ldu

zitu

enea

n.19

58ko

ots

aila

ren

28ko

dek

retu

bat

en b

idez

, lur

rare

n ja

bear

i bal

dint

za b

atzu

enba

rrua

n et

xola

k er

aiki

eta

sal

men

tan

jart

zea

baim

endu

zitz

aion

, ond

orio

z ez

auga

rri

hom

ogen

eodu

n et

xola

lerr

o ba

tzuk

dau

de.

Azk

en e

txea

k 19

60an

altx

atu

bazi

ren

ere,

pop

ulaz

io-d

ents

itate

altu

ena

1966

-67a

niz

an z

en, e

txe

bako

itzek

o fa

mili

a ba

t bai

no g

ehia

go e

goni

k. B

erta

koen

esa

neta

n,80

0 bi

ztan

le iz

ater

a he

ldu

zen

auzo

a.

GU

ZT

IRA

640

28

00

250

514

13.

Pla

n de

Urg

enci

a S

ocia

l de

Viz

caya

edo

Biz

kaik

o La

rria

ldi

Soz

iale

ko P

lana

k au

rrei

kusi

bez

ala,

bab

es-o

fizia

leko

4.0

00 e

txe

erai

ki z

iren

Bilb

on.

Hor

ieta

tik3.

765

Otx

arko

agan

eta

gai

nera

koak

, pro

zedu

ra d

esbe

rdin

bat

en b

idez

, Ure

tam

endi

n.14

. A

ipat

urik

o au

zoez

gai

n, O

llarg

anek

o 20

0 ba

t se

ndi

sart

zen

dira

kop

uru

hone

tan.

Iza

n er

e, A

rrig

orria

gako

esk

umen

ean

egon

arr

en,

bert

ako

fam

ilia

batz

ukbi

dali

zitu

en O

txar

koag

ara

Bilb

oko

Uda

lak.

Otxarkoagaren eraikuntza eta “Derribo-Chabolas” operazioa

Instituzioak, kostata izan bazen ere, txabolen ugaritze ikaragarria eteteko neurrieraginkorrak hartzen hasi ziren 60ko hamarkadaren hasieran. Eraginkorrena,dudarik gabe, Otxarkoagako auzunea eraikitzea izan zen. Egitasmoa 1958anabiatu zen eta 1961eko abuztuan bukatu.

Esas 3.675 viviendas subvencionadas, que se levantan en conjunto espléndidoen 110 grandes bloques se han otorgado mediante entrega de 20 000 pesetas decuota de entrada y tendrán unas rentas medias de 400 pesetas, permitiendo laamortización del importe de la vivienda —coste de entre 100.000 y 120.000pesetas— en el plazo de qiunce años15.

Nerbioi-Ibaizabal ibaiaz iparraldera zeuden txabola-auzoetako biztanleak izanziren Otxarkoagara eraman zituztenak. Estetika hutsera mugatu ziren erabaki hauhartzerakoan; izan ere, auzo horiek ziren hiri barnetik ikusgaien suertatzen zirenak.

Biztanleak Otxarkoagara lekualdatu ostean, txabolak berriz okupatzeasahiestearren, eraispen-plan bat ipini zuen abian udalak. Informe ofizialetanegitasmo horri emandako izena “Derribo-Chabolas” operazioa da, eta orotara 16auzotako 2.505 familia izan ziren lekualdatuak pisu berrietara.

Hasiera batean, auzokide batzuen aldetik lekualdatzearen aurrean erresisten-tziak agertuko zirela pentsatzen bazen ere —bereziki txabolaren jabe zirenenartean, % 65 inguru—, azkenean ez zen arazorik egon. Kontrakoa baizik; izan ere,biztanle askoren laguntzari esker (bai altzariak kargatzen lagundu zutelako, baieuren kabuz joan zirelako Otxarkoagara) operazioa uste baino azkarrago gauzatuzen, 1961eko abuztuaren 10ean hasi eta urrian amaitu zen eta.

“Derribo-Chabolas” operazioa

Operazioa apurka-apurka gauzatu zen, nukleo txikienetatik hasita. Abuztuaren10ean abiatu zen Ingelesen Zelaia izenez ezagutzen zen tokian. Egun horretan,kargu politiko asko gerturatu ziren auzora eta NO-DOkoak ere egon ziren denafilmatzen.

Udalaren hiru kamioi, hiru autobus eta suhiltzaileen lana nahikoa ez zirelaikusita, Zorrotzako Armadaren Komandantziari eskatu zitzaion laguntza hurrengoegunetarako, lanak arindu nahian. Alokatu egin zitzaizkien kamioi gehiagomilitarrei eta partikular batzuei.

UZTARO, 60 - 2007 57

15. La Gaceta del Norte, 1961/06/18, kontraportada.

La Gaceta del Norte

La Gaceta del Norte

Txabolista askok jadanik Otxarkoagako pisuko giltza zutenez, udalak bidaia-gastuak ordaintzeko eskaintza egin zien beren kabuz lekualdatzen zirenei. Neurrieraginkorra izan zen, instituzioen lana nabarmenki erraztu zituen.

Irailaren 9an lekualdatzeak bukatutzat eman ziren ofizialki.

Txabolen eraispen-lanak Donostiako armadako 50 kideko zapadore talde batenesku geratu ziren. Lan gogorra izan zen, urriaren hasiera arte luzatu zena.

La Gaceta del Norte. Operazioaren bigarren fasea iragartzenzuen berria.

UZTARO, 60 - 2007 58

Lehen fase hau bukatuta, Kastrexana, Irusta eta Ollargan auzoen erroldaosatzen hasi ziren udaleko langileak, Otxarkoagan pisu gehiago bukatzen joanahala, biztanle horiek ere eramateko. 1962ko otsailean ekingo zioten familiahorien lekualdatzeari.

Irustaren kasuan, 14 etxe zutik mantendu zituzten, baimen egokia zuten eta.Ollargani dagokionez, auzokide gutxi batzuk lekualdatu zituzten bakarrik,Arrigorriagako jurisdikzioaren menpeko lekua da eta.

Recaldeberri historia y... San Antonio auzoa

Uretamendi

1960ko egunkariak16 hauxe zioen bere portadan: «Uretamendi: se trasladan laschabolas en volandas. En su terreno van a construir casas, sustituyéndolas». Etahala izan zen, bizilagunek lekualdatu ziztuzten txabolak oholtzarrez baliatuz, moduhorretan pisuak eraikitzeko espazio librea lagaz.

Recaldeberri aldizkaria. Recaldeberri historia y...Uretamendiko txabolak

UZTARO, 60 - 2007 59

16. La Gaceta del Norte.

La Gaceta del Norte, 1960/5/22.

Plana 328 etxebizitza eraikitzean zetzan, txabolista-sendi bakoitzeko bana. SanJose Obrero parrokia entitate etxegilea bihurtu zuten eta estatuak InstitutoNacional de la Vivienda delakoaren bitartez emandako pisu bakoitzeko 30.000pta-ko diru-laguntzarekin lanari ekin zioten.

Etxebizitzen banaketak, zozketa bidez egin zenak, hurrengo baldintzak izanzituen: etxebizitzaren sarrera-kuota ordaindu behar zen, bakoitzak bere blokean 250orduz lan egin behar zuen gutxienez, ondoren hilean 200 pta-ko kuota ordaintzea biurtez eta 100 pta ondorengo hamairu urteetan. Hala eginez gero, etxebizitzaren jabebihur zitezkeen txabolistak. Azken etxebizitzen giltzak 1962ko irailean eman ziren.

Ondorengo urteetako balantzea

– Otxarkoagako adaptazioa

Kalkulu ofizialen arabera, 15.000 pertsona eraman ziren Otxarkoagara17. Auzoberriko populazioak zenbait kezka azalarazi zituen heldu eta gutxira. Alokairuagehiegizkoa zela uste zuten eta protestak egin zituzten, kobratzeko zailtasunakzeuden. Ezinegona nabaria zen etxebizitzak ez zeudelako behar bezala bukatuta,makina bat akats zeuden teilatuetan, hormetan, hezetasuna zegoen, etab. Gainera,Otxarkoagara zihoan autobus bakarraren bidaia-txartelaren prezioa gehiegizkoairuditzen zitzaien.

Auzo berrien bilakaeraren inguruan ikus dezagun II. Garapen Planeko berrikus-penean, etxebizitza-batzordeak egindako balorazioa:

Las barriadas periféricas que se construyen durante este periodo, a pesar deemplazarse próximas al centro urbano, resultan aisladas, desintegradas de la vidaurbana. Este aislamiento se intenta compensar con la intensificación de su vidainterna, pero las dificultades económicas y el alto precio del suelo impiden que sereserve terreno para esa finalidad o que se construyan los necesarios servicioscolectivos. En estas circunstancias, los nuevos barrios (por otra parte en generaldeficientemente construidos), desvinculados de la ciudad y con escasas posibilidadescomunitarias, se convierten, en poco tiempo en auténticas estructuras suburbiales.

UZTARO, 60 - 2007 60

17. Gobernu Zibilaren datuak dira. Gaceta del Nortek emandako kopurua, aldiz, 18.000 pertsonakoada.

– Txabolismoaren aztarnak

“Derribo-Chabolas” operazioa gauzatu zen unetik, txabolismoaren ingurukozaintza areagotzeko agindua eman zen. Oro har, oso toki gutxitan berpiztu zenfenomenoa. Alabaina ere, Los Caños (Kañu pasealekua) desagertzeko egindakoahaleginak ez ziren nahikoak izan, Otxarkoaga eraiki ondotik berriro populatubaitzen —askoz ere era leunagoan, noski—.

70eko hamarkadatik ijitoak izan dira biztanle bakarrak. Sarritan, behin-behinekobizileku gisa erabili izan dute eta denboraldi bat eman ostean alde egiten dute.1983ko uholdeek asko okertu zuten berez oso kaxkarra zen txabola-auzo honenegoera. Hori dela eta, Eusko Jaurlaritzak babes ofizialeko pisuak eskaini zizkienbertako sendiei. Seik onartu zuten proposamena eta Atxurin ezarri zuten eurenbizitokia. Integrazioa auzoan nahiko zaila izan zen, egun konpondu gabe dirautenarazo etnikoak sortu ziren eta.

– Biziraun zuten auzoen balantze laburra

Aurreko orrialdeetan aipaturiko operazioan integratu ez ziren auzoek urte luzeziraun zuten zutunik. Jarraian ikusiko dugun legez, askok eraldaketa ikusgarria izanzuten, haien ordez bestelako eraikuntzak agertu baitziren. Beste batzuk, ordea,gaur arte heldu dira nahiko berdintsu.

Peñascal auzoa. Rekaldeberri en imágenes...

Pobreziaren eta bizi-baldintzen inguruko 1965. urteko Bilboko Caritaseninforme batek dionez:

En los barrios de Peñascal, San Antonio, Monte Caramelo, Masustegi, Caminode Arraiz, Recalde-Betolaza, Ollargan, Irusta, Buya, que son barrios extremos deBilbao, las construcciones son pequeñas y, aunque no son las clásicas chabolas delata o cartón embreado a algunas de ellas no les falta mucho para recibir estadenominación. La mayoría son casas de ladrillo, de dos o tres habitaciones, de uno odos pisos, con tejados de una o dos vertientes, cubiertos de teja plana y con cocina,pero sin servicio de agua (salvo Ollargan). En estos barrios viven aproximadamenteunas 15 000 personas.

UZTARO, 60 - 2007 61

En cuanto a alcantarillado se refiere, no hay más que un sistema de tuberíasbastante rudimentario y construido por los habitantes mismos de los barrios (Arregi1965).

Auzo asko ziren, biztanle asko oraindik... Etxeak handituz zihoazela ikus daite-ke, etxeek jada ez baitzeuzkaten bi gela bakarrik. Halere, barne-ezberdintasunugari ageri ziren, Caritasen informeak islatu bezala:

Podemos considerar tres clases de chabolismo: las de madera, con falta dehigiene total; las de ladrillo, con algo más de higiene, y el chabolismo de medios y deambiente (Arregi, 1965)

Dena den, txabolismoaren hedapenean eten bat somatzen hasi zen 1965.urterako:

Actualmente esta prohibido hacer chabolas, pero hasta hace cuatro años eracorriente establecerse en chabolas propias que levantaban de la noche a la mañana,o de otros parientes, o de alquiler (Arregi, 1965).

Errekaldeberriko txabola-auzoen bilakaeraren inguruan, hauxe dio SoledadUrkijok:

En las zonas más apartadas, como Betolaza o Uretamendi, la mayoríade lapoblación procedían de las chabolas, que desaparecieron hacia el año 60. Toda estapoblación chabolista no se trasladó a Ocharcoaga, como lo hicieron los de Iturrigorri,en parte porque la iniciativa de los mismos chabolistas resolvió el problema con lacostrucción de casas sencillas de dos alturas, y en parte, gracias a la iniciativaprivada que dio alojamiento a la población dentro del barrio. Con todo, en lossectores del Peñascal, San Antonio e Iturrigorri aún quedan chabolas hoy día,aunque algo mejoradas en sus instalaciones (Urkijo, 1973).

Bilboko Errentapekoen Elkarteak 1968ko udan bere 50. urtemuga ospatzenzuelako aitzakiarekin etxebizitzaren inguruko jardunaldi batzuk antolatu zituen.Txabolismoaren inguruan solastatu ziren, besteak beste. Horra hor J. M. Alonsokhorri buruz idatzitakoa:

Pero ¿existe aún el chabolismo? ¿En Bilbao? Sí, pricipalmente en estosbarrios: Recalde, Erandio, Begoña y Deusto. Chabolas que carecen de lo máselemental para habitarlas. Y se suman por miles.

Bide batez udalaren jarrera salatzen du Alonsok artikuluan, bere ustetan ezbaitu ezer egiten txabolismoa ekiditeko, ez ikusiarena besterik ez. Konponbidebakarra etxebizitzen eraikuntzan ikusten du, laguntza ofizialak izanik diru-iturrinagusia eta kooperatibak sortzeko erraztasunak emanez.

1985. urtean txabolismo-foku potentzialen azterketa bat egiteko teknikari taldebat kontratatu zuen18 udalak. Egindako txostenean hurrengo auzo hauek aipatzenziren: Masustegi, Kobeta, Mintegitxueta, Errekaldeberriko San Antonio etaBetolaza, eta Buia nahiz Los Caños (lehen azaldutakoa).

UZTARO, 60 - 2007 62

18. Instituto para la Promoción Tecnológica y Económica delakoko kideak.

Ondorioak

Bilbo aldeko aparatu industriala bultzada berria somatzen hasi zen 50ekohamarkadan eta benetako hazkundea Estabilizazio Planaren eskutik etorriko zenurte gutxitan. Hartara, nekazari-guneetako etorkin-fluxu sendoa eratu zen hirirakonorabidean.

Autoritateek ez zuten jakin jende haren etorrera era ordenatuan aurreikusi etaantolatzen, eta ondorioz arazoak sortu ziren. Larrienetako bat etxebizitza-eska-siarena izan zen; izan ere, makina bat hiriburutan azaldu ziren azpierrenta,etxebizitza konpartitu eta txabolismoaren fenomenoak.

Industralizazioa izan zen, hortaz, fenomeno horien eragile nagusia. Ez, ordea,bakarra, txabolismoaren orokortzean paper garrantzitsua jokatu baitzuten faktoregehiagok: etxebizitza-politika desegokiak, batik bat. Onartutako espekulazioak,eskasiarekin batera, arazoa larriagotu egin zuen.

Industrializazio-prozesuaren hastapenetatik gertatu bazen ere, dokumentaturikdauden zenbait txabolismo-kasu azaltzen hasi ziren Bilboko zenbait gunetan 20kohamarkadatik, denak oso modu isolatuan. 1945etik aurrera, zabaltzen hasi eta50eko hamarkadan zehar erritmo bizian haztera heldu zen. Batez ere, hamarkada-ren amaieran bizkortu zen etxolen ugaritzea: 1955. urtean 640 txabolista zeudenerroldatuta, 1961ean 15.000tik gora ziren, jada.

Auzo berdinak izan ziren 1955. eta 1961. urteetakoak, beraz, hasiera bateanpopulaturiko auzoak izan ziren hazi zirenak, dentsifikatuz, baina ez ziren eremuberriak hartu.

Sarritan esan ohi denaren kontra, ez ziren izan etorkinak auzo hauetan biziizandako bakarrak. Bilbotar sendi ugari egon zen ere, batik bat bikote ezkonbe-rriak eta emakumezko bat zutenak familiaburutzat. Askok baliabide ekonomikourriak izanda eta lantokitik ahalik eta gertuen bizi nahiagaitik mendi-magaletaneraiki zuten euren etxola, beste batzuei jarraiki eta garaiko legediari muzin eginez.

Lexikoaren inguruan eztabaida mamitsua sortu izan zen txabolismoaren urtegogorretan, etxolen jabe askori ez zitzaion laket euren bizitokia “txabola” izenda-tzea. Horren ildotik, aipatzekoa da prentsan bereziki nabarmen zaintzen zituztelagai honen inguruko esapideak, “legezkanpoko eraikuntzak” edo “etxetxoak”esanez, kasu.

Instituzioetatik fenomenoaren hedapena eteten saiatu ziren arren, ez zutenlortu. Izan ere, oso dimentsio handiko arazoa dugu, jende kopuru itzela bizibaitzen txaboletan eta “gizatasunagatik” edo apika arazoari aurregiteko indarnahikoa ez izateagatik, ez ikusiarena egin zuten askotan. Txabola-auzoenzabalkunde gorena 1961. urtean gertatu zen, urte hartan inoiz baino txabolagehiago egon baitzen Bilbon. Orduan, Otxarkoaga eraiki eta zona horietako txabo-listak bertako pisuetan sarrarazi zituzten eta haien etxolak eraitsi.

UZTARO, 60 - 2007 63

Otxarkoaga lorpen garrantzitsutzat jo daitekeen arren, ahalegin handiagoakbehar izan ziren, Asuako egitasmoa esaterako. Hala eta guztiz ere, gaur egun artebiziraun dute garai hartako arrastoek, Masustegi eta Kobeta gisako auzoak lagata.Txabola ohietan bizi dira auzo horietako egungo biztanleak, erabat eraldaturikdauden etxoletan: handitu dituzte, berritu, atondu...

Etxebizitzaren eskasia 60ko hamarkadan zehar desagertuz joan zen arazoadugu, eraikuntza asko ugaritu zen eta. Batez ere, babestutako promozio pribatuaizan zen hazkundearen erantzulea, merkatu-zabalkuntzak eta eskari sendo batengiroak lagunduta.

Urteekin arazo berria sortu da etxebizitzarekin, gehiegizko espekulazioakberorren prezioaren igoera ekarri duelako, gizartearen zati handi bati oinarrizkoeskubide hura ukatuz. Oso bestelako izaera hartu du arazo honek urteen harian,hots, 50eko hamarkadan gakoa etxe kopuru urrian baldin bazegoen, denborarekinurritasuna desagertu eta espekulazioa bilakatu da arazoaren iturburu (biztanlekopurua baino etxebizitza gehiago dago, bizileku anitz hutsik egonik).

Bibliografia

Arregi, L. (1965): “La situacion de la vivienda. Monografia nº5”, Cáritas Plan C.C.B. edoPlan de Promoción Social, Asistencia Social y beneficencia de la Iglesia enEspaña, Madril.

Bustillo, V. E. (2004): “Vivir de habitación en Bilbao. Un estudio de la disponibilidad de lavivienda durante los años del desarrollo”, Bidebarrieta, 15.

Egiraun, J. eta del Vigo, J. (2000): Rekaldeberri en imágenes, BBK-Bizkaiko Gaiak, Bilbo.––––––––––––– eta –––––––––––––, (2002): Rekalde: historia y conflicto, Beta III Milenio.Leonardo, J. J. (1989): Estructura urbana y diferenciación residencial: el caso de Bilbao,

CIS, Madril.–––––––––––––, (1994) “Bilbao, historia y estructura urbana. Claves sociológicas para una

reflexión”, Bilbao. Vida, Paisajes, Símbolos, Sendoa, Oiartzun.Otamendi, J. J eta Perez de la Peña, G. (1999): Hirigintzaren kartografia Bizkaian (1857-

1956), Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo.Perez Agote, A. (1978): “Racionalidad urbana y relaciones sociales. El Gran Bilbao 1945-

75”, Saioak, 3, DonostiaPerez, J. A. (2001): Los años del acero, Biblioteca Nueva, Madril.Ruiz Olabuenaga, J. I. (2000): La ciudad soñada, BBK-Bizkaiko Gaiak, Bilbo.Salazar, J. (1979): “El planeamiento urbanístico y la estructura urbana del Gran Bilbao”,

Comun, 2, Faustino Orbegozo Fundazioa, Bilbo.Urkijo Renteria, S. (1973): Sociología y urbanismo, Deustuko Unibertsitatea, Bilbo.Ustarroz, P. L. (1976): La política de vivienda en Bilbao de 1939 a 1970. Análisis del Gran

Bilbao, [lizentziaturako tesina, argitaratu gabea], Bilbo.

UZTARO, 60 - 2007 64