Educar sin ira

130

description

 

Transcript of Educar sin ira

EDUCARSINIRA

ÁngelPeralbo

Educarsinira

Unmanualdeautocontrolemocionalparapadresehijos

Primeraedición:mayode2011

Cualquierformadereproducción,distribución,comunicaciónpúblicaotransformacióndeestaobrasólopuedeserrealizadaconlaautorizacióndesustitulares,salvoexcepciónprevistaporlaley.DiríjaseaCEDRO(CentroEspañoldeDerechosReprográficos,www.cedro.org)sinecesitafotocopiaroescanearalgúnfragmentodeestaobra.©ÁngelPeralboFernández,2011©LaEsferadelosLibros,S.L.,2011AvenidadeAlfonsoXIII,1,bajos28002MadridTel.912960200•Fax:912960206www.esferalibros.comISBN:978-84-9970-044-1Depósitolegal:M.11.294-2011Fotocomposición:IRC,S.L.Fotomecánica:UnidadEditorialImposiciónyfilmación:Preimpresión2000Impresión:HuertasEncuadernación:HuertasImpresoenEspaña-PrintedinSpain

Índice

Agradecimientos¿ESTAMOSFUERADECONTROL?CAPÍTULOI.LASCLAVESDELAPÉRDIDADECONTROL

UnritmofrenéticoElcasodePalomaLasprisassecontagianAminorandolamarcha

LainfluenciadelcansancioydelestrésElcasodeEstherClavesparareducirelestrés

LocotidianotambiénsaturaLasrabietasdeCandelaElsueñonocturnodeAlfonsoLasdesobedienciasdeMarcosLahiperactividaddeFranEldespertardelaadolescenciadeInésLosconflictosconJavierClavesquenosayudanenellargocamino

ElprocesoyloscambiosqueseproducenenlapérdidadecontrolCurvadelapérdidadecontrolemocionalSíntomasfrecuentesensituacionescrónicasoextremasEsquemahumanoderespuesta

CAPÍTULOII.LAIMPORTANCIADELCONTROL

DELASEMOCIONESElcasodeGimenaQuéhacerparaserdueñosdenuestrasemocionesAprenderaparar.LoimportanteesllegarTécnicadeltermómetrodelaansiedadTécnicadelcincoxcinco

Aprenderairmásdespacio.AprenderadesactivarnosTécnicadelarespiracióndiafragmáticaUsodelastécnicasencadena

CuandohemosllegadodemasiadolejosyestamosmuyalteradosTécnicadelcontrastebruscodetemperatura

AprovechemosnuestraimaginaciónTécnicadelavisualización

Controlemosloquepensamos

ElcontroldelospensamientosanticipatoriosAutoinstruccionespositivasLasrumiaciones

AhondandoaúnmásennuestroautocontrolTécnicaderelajaciónmuscular

CambiandonuestraformadepensarylospensamientosextremosPensamientosirracionalesPasamosaladiscusiónIdeasquenospuedenayudaraladiscusiónSacandoconclusionesmássensatas

AprenderagestionarlosconflictosCómoabordarlosconflictosconequilibrioemocional

CAPÍTULOIII.CONSECUENCIASDELAPÉRDIDA

DECONTROLEMOCIONALLosataquesdeira

ElcasodeAlejandraReflexionandosobrelaira

EldesgastepersonalLaineficaciapercibida

ElcasodeCharoPérdidadeautoestimaElsentimientodeculpa.ClavesInfluenciaenelpatróneducativo

DelafaltadecontrolemocionalaunaltoniveldeintransigenciaydeahíalpatrónautoritarioElcasodeBenitoDelafaltadecontrolemocionalaunaaltainseguridadpersonalydeahíalpatróneducativopermisivoElcasodeIsmael

CómosesientenellosCAPÍTULOIV.CÓMOAYUDARALAUTOCONTROL

DELOSHIJOSAyudarlesamanejarlasrabietas

CómomanejarlasrabietasLatécnicadeextinción

AyudarlesconelmiedonocturnoElcasodeAlicia

AyudarlesconlaseparaciónylasnuevasparejasCómocalibrarlasemocionesCuandonoaceptanalanuevapareja

EnseñarlesaautocontrolarseenelcolegioQuésepuedehacerdesdecasaQuésepuedehacerdesdeelcolegio

Uncasodesesperante:sunegativismoantelastareas.ElcasodePedro:unniñomuynegativo,unospadresmuydesbordadosNiñosconciertasdificultades

ClavesparaayudarlesElfenómenodelbofetón

TécnicadeltiempofueraHABLANLOSEXPERTOS

Educarconcariño,porMaríaJesúsÁlavaReyesEducandoparalareflexiónyelcontroldeunomismo,porJavierCabanyesTruffinoAutocontroldelasemociones,porAntonioCanoVindelEducaremocionalmente:unretodepadresyeducadores,porCarmenCastellóTardajosActividadfísicaparaelcuidadopersonalyelequilibrioemocional,porAntonioMéndez

GiménezPadresehijos:amorestumultuosos,porJavierUrra

BibliografíaÍndicetemático

APilar,VerónicayDavid.Misprincipalesacompañantesenestetrayecto

delasemocionesquesuponelavida.

Agradecimientos

Atodasaquellaspersonasquehanconfiadoenmíparaayudarlasenalgotanvaliosocomoconseguirsentirsebienconsigomismasysercapacesdetransmitírseloasuvezalasquelesrodean.Personalmenteparamí,resultaunacontinuaexperienciavitaldeincalculablevalor.

Atodosaquellosque,independientementedesuedad,medemuestranquesepuedecambiarymejorar.Loconsiderounregalo,unejemplodesuperación.

Amiscompañeros,quesedesvivenporcuidardesuspacientesdemaneracercanayprofesional.Aloschicosychicasquesedejanayudar,puessonmuyvalientesydemuestranelpotencialque

tienenparasaliradelanteycontinuarporsímismos.Alospadresyeducadoresqueheconocido,quecuandosehancuidadoasímismoshanpodido

cambiarsuvisiónyaumentarsueficaciaenlaeducacióndesushijos.ACarlosMateo,unodelospsicólogosmásexperimentadosquetrabajanhoydíaenEspañayuno

delosentendidoseninteligenciaemocionaldequienyomásheaprendido.AMónicaLiberman,unamagníficaeditora,conasombrosacapacidadparapromoverycuidarlos

detallesdeesteproyecto.Esespecialsudedicaciónyladelrestodelequipoeditorialentemastanimportantesparalasociedadcomoeltratadoenestelibro.

AMaríaJesúsÁlava,psicóloga,aJavierCabanyesTruffino,neurólogo,aAntonioCanoVindel,doctorenPsicología,aCarmenCastellóTardajos,pedagoga,aAntonioMéndezGiménez,doctorenEducaciónFísicayDeportes,yaJavierUrra,doctorenPsicología,grandesprofesionalesencadaunodesuscamposygrandísimaspersonas,siempredispuestasaparticiparycompartirsusabiduría.Paramíesunlujopoderincluirsusopinionesyrecomendaciones.Estoysegurodequeloslectorestambiénloagradecerán.

¿ESTAMOSFUERADECONTROL?

Lospsicólogosquenosdedicamosalaintervención,principalmenteenconflictosdentrodelámbitodelafamilia,hemosconstatadoenlosúltimostiemposunaumentoconsiderablededificultadesenelmanejodeldíaadíaconniñospequeños.Lospadresacudenaconsultacadavezaunaedadmástempranayporproblemasderivadosdenohacerseconunadecuadocontroldelosniñospornoconseguirinstaurarconéxitodeterminadoshábitos,comodormirasuhoraoalimentarsebienycontranquilidad,porrabietasyreaccionesextremasquelesdesconciertan,etc.Sonproblemasquenosepuedenconcebircomopsicopatologíasoasuntosdeextremagravedad,peroque,sinduda,generanagobioybastantesufrimiento.

Estedesconciertoydesesperacióndelospadrescuandosushijossontanpequeñostienequevermásconcircunstanciasquerodeanalospropiospadresquecondificultadesintrínsecasdeloshijos.LosdatosdelúltimoEstudiosobrelaactividadterapéuticarealizadaconniños,adolescentesyjóvenesenelCentrodePsicologíaÁlavaReyes,quesepublicóenoctubrede2010,reflejanque,enlasintervencionesquehemosllevadoacaboenlosúltimosañosencomparaciónconlosanteriores,hanaumentadoconsiderablementeloscasosdepadresdeniñosmenoresdecincoañosquehanasistidoaconsulta,llegandoinclusoaatenderapadresdecríosdeseismeses.Comodatosignificativohayquedestacarqueenel79,5porcientodeellosnohasidonecesariotrataralosniños,sinoquehasidosuficienteconeltrabajohechoconlospadres.Hojasderegistrodeobservaciones,orientacionesgeneralesopautasconcretasadificultadesespecíficashansidoalgunosdelosprincipalesrecursosqueleshanpermitidohacerseconlassituacionesymantenerdespuéslosnivelesdenormalidadquebuscaban.Deuntiempoaestaparte,eneltrabajoconlospadres,unadelasáreasquehemosvistoaumentarmáshasidoprecisamenteeltrabajodelcontroldesusemociones,hastaelpuntodeque,cuandovienenavernosporsegundaoterceravez,elhechodeencontrarsemástranquilosyconfiadosleslleva,enmuchasocasiones,aexpresarsedelasiguienteforma:«Escurioso,peroestasemanahasidoespecialmentetranquila»o«Duranteestosdíasmihijohaestadomáscentradoymuchomásnormal...».

Eselefectoinmediatoquetieneelcontroldelasemociones,quepermiteadquirirunavisióndelosproblemaslosuficientementedistantecomoparahacerlesfrenteconelmínimodeagobioy,porsupuesto,sinladesesperaciónquecaracterizaesosmomentosquemuchospadresvivencondemasiadafrecuenciayque,coneltiempo,lesllevaaencontrarsetotalmentedesesperadosydesesperanzados.

Eltrabajodelcontroldelasemocionesyelestudiodesuinfluenciaenelcomportamientohumano

sehacentradoenelmanejodelasmismasdecaraapoderdiferenciarmuybienentreunnivelnaturalyapropiadocomorespuestaalassituacionesnegativasyunnivelexcesivamentealtoydesadaptativofrentealasmismas.

Mantenernosbajocontrolnosignificadesnaturalizarnossinomejorarnosparapoderabordareldíaadíaconunniveldenormalidademocionalquepermitaexperimentarsentimientostambiénnormalesynodesvirtuadoseinfluenciadosporabundantespensamientosnegativos,sinoporotrosmuchomásajustadosypositivos.

Peronopensemosqueestasdificultadessoncaracterísticasexclusivasdeestaetapainfantil.Enla

preadolescenciayenlaadolescenciasevanadarasimismooportunidadesparaquelospadressepuedanverdesbordados,porloqueserátodavíamáscuandoéstosnecesitaráncontrolarsusemociones,siquierensereficacesensusaccionesysentirseequilibrados.Entrelaintensidaddelasrespuestasdelosadolescentes,queesmuchomayor,yeldesgastedelospadres,quetambiénvaenaumento,estaetapaesespecialmenteproclivealtrabajodelautocontrolemocional.Enelúltimoestudiocitadoanteriormenteincluimoslaevaluacióndelosproblemasemocionalesquepresentabanlospadresenloscasosdeintervencionesconchicosychicasdehastaveintiúnaños.Losresultadosobtenidosfueronqueenun27porcientodeloscasoslasmadrespresentabandificultadesdecarácteremocional,consintomatologíaansiosa,pensamientosnegativosmuyfrecuentesounestadoanímicobajo.Elhechodequelosdatosserefieranalasmadresynoalospadresesporquesonellasprincipalmentelasqueasistenconregularidadalasconsultasconsushijos.

Piensoquellevamosdemasiadotiempohablandodequelascircunstanciasactualesnoayudanyestopuedesersintomáticodequenomejoran,sinotodolocontrario.Muchotiempodedicadoaltrabajo,demasiadasprisasdíatrasdía,muchasyvariadastareasalasqueatender,etc.Contodoello,noresultadifícilpensarquenospodamosverdesbordadosporcuestionesmenoresocotidianas,peroquerequieren,indudablemente,atenciónydedicación,dadoquetienenqueverconlafamiliayloshijos.Perosiademássetratadeproblemasimportantes,esmásevidentetodavíaqueelniveldefrustraciónpuedasermuyalto,queelcansanciosetraduzcaenagotamientooquelalabordepadrespuedagenerarpensamientosaúnmáslamentablesdeltipo:«Lohagotodomal»o«Yonovalgoparaesto».

ElpsicólogonorteamericanoDanielGoleman,dedicadodesdehaceañosaaspectosimportantesdelainteligenciaemocional,realizóunosestudioscentradosenunaexhaustivaobservacióndurantemesesdelascostumbresyocupacionesdelDalaiLamaysusacompañantes.Enellosregistróungrannúmerodeactividadesquellevabanacabodeformacotidiana,ademásdeotrasmuchasvariablesquepensabapodíanafectarasucalidaddevidayconcretamentequepodríanestarrelacionadasconsusalud.Unadelasconclusionesextraídasdelosresultadosfuequelosmomentosderelajaciónqueconseguíandiariamentegraciasasushábitosdeoraciónymeditaciónlesproporcionabanunventajosoestadodebienestarquerepercutíaensubuenasalud,siendounavariableexcepcionalparalaprevencióndeenfermedades.

Cuandoexponíamosesteestudiocomoejemploenuntallerparapadres,unamadreapuntó:«Esoesporquenotienenhijos».

Elaltoniveldefrustracióndelospropiospadresalverqueciertascosasnofuncionan,quesushijosnoavanzanmuchasvecesenelaprendizaje,cuestionesbásicascomoelordenolahigieneyla

limpieza,lapropiafaltadepacienciaquevencrecerensímismos,etc.vandandopasoasensacionesnegativasrelacionadasconunabajavalíapersonal,llegandoaversedesbordadosydesembocandomuchasvecesenmiedoalfracaso.

Aellohayquesumarlequeprontoobservanquetodoestosetransmite,y,lógicamente,losniños,comograndesobservadoresqueson,desdebientempranovanadquiriendociertastendenciasahacerlascosasdeprisaymuchasvecesmal,asertambiénellosimpacienteseintransigentesyanoentenderexplosionesemocionalesnegativasnienellosnienlosadultosconlosqueconviven.

Pablo,deochoaños,aquienconocíhacealgúntiempocuandovinoaconsultaconsumadreysuhermanapequeña,medecía:«Noentiendoamimadre,siempreestáenfadadaymeechaunasbroncasimpresionantes.Todoslosdíashayalgo,comoellayavengacabreada...».

Sinofueraporque,enlamayoríadeloscasos,yoacostumbroaveralospadresyatrabajarconellosantesdeverasushijos,podríamospensarqueeslotípicoquedicecualquierchavalquevelasreaccionesdelosdemás,peroqueesincapazdepercibirlassuyas.Sinembargo,enestayenmuchassituacionesparecidasesasí,esdecir,lospadreshanllegadoyaaunpuntoenquemanifiestanrespuestasemocionalesdesproporcionadas,ylopeoresquesonconscientesdeello,loquelescreatodavíamásdesalientoydesesperación.

Enparticular,muchasmadresmehanllegadoaexpresarquetienenlasensacióndequecasisiempreestáncomoapagandofuegosyfaltaeldetenimientonecesarioparadisfrutardeldíaadía.Habrámuchospadresquepiensenquees«imposibledisfrutarconlocotidiano».Ylociertoesqueseimprovisamuchoysetienelasensacióndepasareldíaaunritmofrenético,conloquedeestamaneraesdifícilconseguirlo.

Estamosenunasociedadquecadavezcuestiona,critica,exigeycompitemás,peroquetambiénencuentramenosapoyosycolaboraciónysesientemásincapazymásdébil.

Avecessehaperdidoelrumboyesconstantelapreocupación.Esperoaportarelgranitodearenaquesupongaquelosadultospuedanacometersutareadeeducar,guiar,enseñarydarejemploconequilibrioemocionaladecuadoysuficientecomoparasentirsesegurosdelasdistintasaccionesquevayantomando.Conelconvencimientodequesushijostambiénseloagradeceránconelpasodeltiempo,mequedocomplacidoporello.

CapítuloI

LASCLAVESDELAPÉRDIDADECONTROL

UNRITMOFRENÉTICO

Unacuestiónimportanteatenerencuentaalahoradeanalizarunadelasvariablesqueinfluye

negativamenteenelcontroldeunomismoeselritmoaceleradoquemuchospadrespresentaneneldíaadía.Unritmoquelamayoríadelasvecesnoescircunstancialnipuntual,sinoque,pordesgraciaenmuchoscasos,hallegadoaserelhabitualysevienepresentandodesdemuchotiempoatrás.Lospadresloexpresanconfrasescomo:«Esquevoyllegandoatodo,peroconlalenguafuera»,«Voydeprisaatodaspartes.Inclusogestionesquenotendríaporquétambiénlashagocorriendo»,«Eltiemposepasamásrápidoqueantes».

ElcasodePaloma

PalomaeslamadredeAinhoa,quetienecincoaños,ydeAlberto,quetienedos.Cuandovinoa

vernosporprimeravez,elmotivoquenosexpusoeraquehabíallegadounpuntoenqueyanopodíamás,sesentíaincapazdeseguirtirandoparaadelante.Noteníaespecíficamenteunáreaqueidentificaracomoproblemática,sinoqueeraaúnmásdesmoralizanteparaella,pues,alcontrario,noveíaenesemomentoningunaquefuncionarabien.Eneltrabajo,consumarido,consuspadres,consushijos...

Eratallasensacióndedesbordamientoqueinclusoestabapensandopedirunabajalaboral,cosaqueyahabíatenidoquehacerenelpasado,yestolegenerabaaúnmáspesar,puesnoqueríallegaraeseextremo.

Eraprofesoradeeducaciónsecundariaenuninstitutoydabaclasesdeeducaciónfísica.Además,impartíaclasesextraescolaresdebaloncestoenuncentro,dosdíasalasemana.Suvida,comonosdecía,eraunnoparar.Unadelascuestionesevidentesyadesdeelprincipioerasunecesidad,realono,dellegaratodoyconunniveldeautoexigenciamuyalto,detalmaneraquelosdíaslequedabancortos.Así,porejemplo,cuandosushijosseibanalacama,ellaaprovechabaparaseguirtrabajando,comoenlaépocadelasevaluacionescuandosellevabaacasalosexámenesparacorregir;en

cualquiercaso,siemprehabíaalgoenloqueocuparse.Lacuestiónesquenosequitabalasensacióndequetodolerequeríamástiempodelquetenía,dequenodisponíanideunminutoqueperder.Eneltrabajonoparabaquieta,yaqueobienestabadandoclases,preparándolasotratandoasuntossiempreimportantes.Enlasclasesdebaloncestoconlasniñaspasabaalgoparecido.Cuandonoestabadandoindicacionespropiasdelaactividad,coordinabaaotrasprofesorasdelequipoohablabaconpadresqueteníandudasocuestionesatratar.Porotrolado,cuandoestabaencasa,eracomounacarreradeobstáculos,yaqueasushijoshabíaquedarleslamerienda,haceralgodetarea—aunquemuybásicaaúnconlaniña—,luegoelbaño,lacenayelcuento.Todoestodichoasíparecefácil,perosiemprehayimprevistos,ylosniñostambiéntienendíasbuenosymalos.Enocasiones,estabanyaagotadosamediatardeoelpequeñínteníaganasdellamarlaatenciónypillabaesasrabietasquetantaangustialeproducían,olahermanamayor,apesardetenergranpartedelaatencióndesumadre,comonecesitabamenosquesuhermano,muchasvecesseponíaasualturaysemetíaconél,cosaquesabíaquenuncafallaba,oledabaporhacermuydespaciosusquehaceres,algoquetambiénsabíaquedesesperabaasumadre.

Haydoscuestionesconsideradascomoresponsablesdelasprisas:unaestárelacionadaconungrannúmerodetareasquetienenquesergestionadasenuntiempodeterminadoyquenosepuedeestirar,aunquenopocasvecesnosgustaría;otracorrespondealassensacionesinternasderapidez,quenosiempreestánacompasadasconlastareasquesehacen,peroque,sinduda,estánrelacionadasconunritmotrepidanteyexcesivoentodosloscasos.

EnelcasodePalomahabíaunpocodelasdoscuestiones,perocomoellasiemprehabíasidouna

personaconmuchosrecursospersonalesymuyactiva,sucapacidadparaacaparartareaseraverdaderamentealta.Lasdificultadesseproducíanporqueestesegundoaspecto,eldesurapidezinterior,selehabíaescapadodelasmanos.

Aunasí,fuenecesariopriorizaryhaceralgunosreajustesprevios.Deestamanera,Palomatuvoquetomaralgunasdecisiones,comosimplificarlatareadecoordinacióndelasclasesextraescolaresdebaloncestoaprovechandolosrecursosdelrestodelosprofesoresydedicarsesóloaungrupodealumnas.Esosí,nicontemplamoslaideadedarsedebaja,pueseltiempolibrenosetraduciríaensentirsemejor,yaquealaspersonascomoellalesurgiríanprevisiblementepensamientosdenoestarcumpliendoconsusobligacionesyademástendríatodoeltiempoparadarlemásvueltasalascosasyparaperderlo.

Haypersonasquecuantomástiempolibretienenmástiempopierden,ysibienesciertoqueperderoganareltiempoestotalmentesubjetivo,ellaslovivenasí.

Elpropósitodelaterapianoeraésteenestemomento.Elobjetivoquenosplanteamosenesepuntofueregularsuritmointeriorparavivireldíaadía

conmáscalma,lasuficientecomoparairacometiendotareassinestrés,sinesasensaciónnegativa

asociadaaloquehacía,locualeraincomprensible,sitenemosencuentaquelegustabamuchosutrabajo,susactividadesdetarde,sushijos,estarconellosydisfrutarlos.Latomadedecisionestambiénincluyóqueeltiemponocturnoeraparaella,peropararealizaractividadesgratificantes,comoleer,verlatelevisiónosentarseenelsofájuntoasumaridoyenningúncasoterminaruntrabajo;lopendienteseharíaaldíasiguienteyseguiríasucurso.Alprincipiocostóunpococonvencerladequeestonoleibaasuponerunproblemadeacumulacióndeltrabajooalgosimilar;necesitabaacostumbrarseaactuarasíporsistema.Comoellaestabahabituadaahacerlocontrario,todoestoleparecíaimpensable.

Eltrabajoescomolaenergía,nisecreanisedestruye,siempreestáahí,ylaspersonasquesesientenespecialmentebiencuandoloacabannosonconscientesdequecasideinmediatotienenmás,yvueltaaempezar.Esnecesariocaerenlacuentadequehayqueaprenderasentirsebieninclusohabiendotareaspendientes,pues,locreamosono,siemprelashay.

Porotraparte,eraimportantequeaprendieraairafrontandoactividadessinpensarenlasque

quedaban,sinointentandocentrarseenlasquehacíaencadamomento,comosifueselaúltimaolaúnica.

UnodelosaspectosfundamentalesenelquenoscentramosfueenconseguirquePalomaavanzaseeldíamásrelajada,sinesaprogresivaactivacióninteriorquealfinaldelajornadaerademoledora.EstaactituderalaresponsabledequecuandoAinhoaibamásdespacioquedecostumbre,Palomalerespondiesegritándoleeincrepándoleparaquecorriera,conloquelaniñamuchasvecessebloqueaba,provocandoqueellasepusieseaúnpeor;oquecuandoAinhoalehacíaalgunabromapesadaalhermano,sumadrereaccionaracomosilehubieseagredido,ysiaveceslohacía,sumadrecasiloanticipaba.Estoloconseguimosconunadelastécnicasque,entreotrasmuchas,mejorleiba:larelajaciónmusculardeJacobson.Ella,deportista,entendíamuybientodolorelacionadoconconceptosfisiológicos,comotensiónydistensiónmuscularyconcentraciónyrelajaciónmental.Elefectoconseguidoescomosiviajaraencocheybajaralamarcha,peromanteniendoelmismorecorridoyconsiguiendounconsumoóptimo.LatranquilidadquePalomaportabacadavezmásledabalaposibilidaddevivirconmásdistanciaycalma,sobretodolascuestionesquenosalíanadecuadamente,losmalosmomentos,losfallos.Perotambiéntuvimosquetrabajarsuvisióndeestetipodeacontecimientos,paraqueaprendieraavivirlosconmayornormalidaddeloquelohacíaynosesintierafracasadasilosniñospresentabandeterminadosproblemasonoexperimentaraunasensacióndedesastresialgolesalíamaleneltrabajo.

Enestascircunstancias,suestadolepermitíasermáseficaz,ademásdesentirlodeverdad.MedianteregistrosdeconductapudimosidentificarmuybienaquelloscomportamientostantodeAinhoacomodeAlbertoqueeranecesarioafrontardeunamaneradiferente.Delamismaforma,graciastambiénalaobservacióndelaactuacióndePaloma,conseguimosdarlepautasyaportarleestrategiasadecuadas.Sentirsemenosdesesperadayaprenderaabordarlodemaneradiferenteleproporcionóelestadoquebuscabayqueeranecesario,tantoparaseguirtrabajandobienyagusto,comoparaseguirejerciendodemadreconunniveladecuadodesatisfacción.

Lasprisassecontagian

Hoy,muchosniñosselevantanmuytempranoycomienzanunajornadacasideejecutivo,esdecir,

arribaalaprimera,desayunoexprés,rápido,fueradecasa,variadasactividadesenelcole,vueltaacasaydeprisatambiénaponerseahacerlosdeberes,algodejuego,cuandosepuede,yrutinasnocturnas.Dadoquelosniñoscuandosonpequeñossoncomoesponjasqueloobservantodo,queaprendenmuyrápido—tantoloqueesbuenoparaelloscomotambiénloquenoloes—,hayquetenerencuentaquelasprisasdelosadultoslessuperanmuchasvecesyqueloqueellosnecesitanestiempoparadeterminadosaprendizajesyhábitos,queseránparatodalavida,ynoesasensacióndevivircomprimidosentrediferentesobligacionesquesesucedenunasaotras.

Aminorandolamarcha

Hayquecaerenlacuentadelaimportanciadenoseguirlainerciaquenosllevaacargarnosde

actividadesquenospuedenllegarasobrepasaryreflexionarsobrecuálespodríanserprescindibles,cuálessepuedenminimizarycuálessepuedenposponerparamásadelante.

Esnecesariohacerseplanteamientosseriosqueincluyantomardecisionesparallevaracabociertoscambios.Delocontrario,esimpensablequeunavezquehemosdetectadoquevamosacelerados,dejemosdehacerloyaminoremoslamarcha.Generalmentesuponesacrificarciertasactividades,comoenelcasodePalomaquetuvoquedejaralgunasdelasclasesextraescolaresquecoordinaba.Aveces,eltrabajoocupatodonuestrotiempo,otrasvecessoncuestionesrelacionadasconloshijos,pero,encualquiercaso,hayquehacerunesfuerzoporpriorizaryquedarsesóloconaquellasactividadesqueconsideremosindispensables.ParaPalomaeranecesarioencontrarunratocadadíaquelepermitieraestartranquila,agustoypoderreflexionarynoseguirtrabajandohastaelinfinito,comosifueselomásimportantedesuvida.Enestesentido,unabajalaborallehubiesepuestoensusitioinmediatamente,porqueleenseñaríaque,sisepasa,lasconsecuenciaspuedenserjustolocontrariodeloquepretende,esdecir,variosmesessinpodertrabajar.Pero,enestascircunstancias,sabemosquenoesoportuno,yaquelapersonadebefortalecerseyaprenderporellamismaaregularloestandoactiva,aprenderairmásdespacio,noadejardecircular.

Elautocontrolemocionalesloquepermite,porunlado,tenerelequilibrionecesarioparatomarestasdecisiones,yporotro,conseguirlaadecuadaactivacióninternaparaafrontareldíaadía.

Esnecesarioaprenderadesarrollarunritmoquepermitahacersecargodelpresente,siendocapazdeobservarloyafrontarloconcalma.Lospadresquecorrenselosuelenperder,puessumenteestámásenloquetienenquehacerdespuésqueenloquehacenenesemomento.Deestaforma,lassensacionesquevanacumulandosonterriblementedesconsoladoras,facilitándolestambiénamenudopensamientosdelpasadoaltamenteinsatisfactorios.

LAINFLUENCIADELCANSANCIOYDELESTRÉS

Sonmuchaslasrazonesqueinfluyenenelcansancioquesevaacumulandoalolargodeldía,y

éste,asuvez,influyeenmuchasactividades,mermándolasohaciéndolasmásdifíciles.Cuandoestamoscansados,disminuyennuestrasfuerzasynuestracapacidaddedirigirnostambién

anivelemocional,dificultándonoslasemocionespositivasyfacilitándonoslasnegativas,conloqueseproduceunadisminucióndelacapacidaddeautocontrolarnos.

Sonmuchoslospadresque,cuandosesientenfrescos,soncapacesdeacometermuchosfrentesalavezydemaneraverdaderamenteexitosa,peroellosmismos,enotrasocasiones,conmenosfuerzas,seexpresanasí:«Llegaunmomentoenquemeirritanenseguida»,«Esesepuntoenelquenopuedosoportarquemecontesteasí»,«Simepilladebuenas,vale,perocomoseaapartirdeciertahora,noaguantoquetrateasíasuhermana».Estasfraseshacenreferenciaaesemomentoenelqueelestadonotolerayaciertascosasyentoncesescuandoseproducelahecatombe,laexplosión.

ElcasodeEsther

Estherteníadoshijos,unaniñadecuatroañosyunniñodedos.Enelplanolaboralhabía

conseguidoestabilidadyuntrabajoquelegustabamuchísimo;estabaenunacompañíamuyimportanteydesdehacíatiempodirigíaunequipoconelquedabasoporteadiferentesempresas,algunasdebastantenivel.Sucapacidaddetrabajo,queeramuyalta,habíaquedadodemostradahacíaaños,ycompatibilizabaestaactividadconsulabordemadresiempreocupadacuandollegabaacasa.Dadoqueselopodíanpermitireconómicamente,ellaysumaridohabíandecididoquelascosasdelacasalashicieraunapersonaexternasobrelaquerecaería,enprincipio,elmayorpesodeltrabajo.Obviamente,siemprequedabanciertascosasindelegablesdelasqueseocupabaEstherpersonalmente.Sucapacidaderatalque,apesardelevantarsealasseisymediadelamañana,porlasnochesalasdoceymediapodíaestaraúndespiertaultimandooleyendoalgo.

Alllegaraestedato,muchosyanospodríamosplantearqueesinsostenibleoqueinclusonuncapodríamoshacernadasimilar,nisiquieraduranteuncortoperiododetiempo.PuesEstherllevabamuchosañoshaciéndolo...

Peroelmomentoenelquetuvimosqueintervenirfuecuandoelcuerpodijoquenopodíamás.Esetrajíndíatrasdía,apesardesuindudablegrancapacidad,teníaquepasarlefactura,yasícomenzaronciertasmolestiasfísicas,que,concentradasenelabdomen,lefuerongenerandounmalestarprogresivoquellegóahacersecontinuo.Primerofuealmédicodefamilia,luegotomóalgodemedicación,despuésacudióalespecialista.Mástardetuvoqueiraotrosespecialistashastaladesesperación.Aesasalturasteníayaunaimportantedistensiónabdominal,conlosconsecuentesdesarreglosintestinalesyunniveldepreocupaciónaltísimos.Estenuevoingredienterepercutió,enprimerlugar,enelritmo,quesufrióunaespeciedefrenazo,pueslasensacióndecansanciollegóasertanimportantecomolasmolestiasfísicas.Suniveldeeficaciaeneltrabajodisminuyódeformaconsiderabley,enconsecuencia,suspensamientosnegativosaumentaron.Deestemodo,llegóapensarcosasdelestilode:«Yanosoytanbuena»,«Novalgoparanada»,«Eneltrabajosoyundesastre».

Porotrolado,encasaledabalasensacióndenopoderhacersecargodecasinada,ysupreocupacióneranlosniñosconlosquecarecíadelapaciencianecesariaantelosproblemascotidianos,quesetraducíanenenfadosyfrustracióncasiconstantes.Deigualmanera,lospensamientoscorrespondienteserandelsiguientetipo:«Nopuedocuidarbiendemishijos»,«Estoy

siendounamalamadre»,«Novalgoparanada».Elmédicolediolabajalaboral,puesllegadosaesepuntonopodíaniconsupropiocuerpoyla

distensiónabdominaleratalqueteníaincesantesmolestias.Elestadoenelqueyaseencontrabaeraunestadodepresivoenelque,comoescaracterístico,su

niveldeactividaddisminuíaconsiderablemente,suspreocupacionesaumentabanysumotivaciónengeneraltambiénestabaporlossuelos.Sucontinuapreocupaciónlellevóaseguirvisitandoaungrannúmerodeespecialistasyarealizarsetodasuertedepruebas.Unadoctoraqueconocenuestrotrabajo,yunavezdescartadacausaorgánicaquejustificaseladolenciaqueteníaEstheryqueleproducíaaquellaenormeinflamación,lerecomendóqueacudieraanuestraconsultayqueestuvieraabiertaaotrasposibilidades,comounprocesodeestrés.

ÉsefueelcomienzodenuestroencuentroydondeempezamosaobservaryaaveriguarloquelepasabaaEsther.

Lasprimerasaccioneslasencaminamosaexaminarbiensuniveldeactividadysuspensamientosnegativosqueocupabanlamayorpartedesutiempo.Hededecirquedurantebastantetiempohubounapartedeellaqueseresistióaadmitirqueeseproblemafísicotanevidentepudierateneralgunarelaciónconelestrés,consusemocionesoconalgoparecidoaesto,peroestabatanhastiadadedartantasvueltassinconseguirlasoluciónyeratallaconfianzaenlapersonaquelehabíarecomendado,quepusotodoelempeñoquelequedaba.

Loprimeroquenospropusimosfuequeempezaseaestarmásactiva,peroconactividadesreforzantesparaella,queleproporcionaransensacionespositivas,quedisfrutaseyquesalieracuantoantesdeesebloqueoenelqueseencontraba.Comenzóaandar,asalirpocoapoco,aunqueconlentitud,porquefísicamenteaúnseencontrabamal.

Aunqueellanuncahabíapercibidosíntomasquepudieranrelacionarconclaridadloqueleocurríaconelestrés,lociertoesquesualtonivelderesistenciadurantemuchotiempolehabíapermitidocreerquenoteníalímite.

Todostenemosunlímite,yesdevitalimportanciaqueaprendamosavalorarnuestrasfuerzasyamedirlasparapoderencontrarelequilibrioquenosproporcionelaseguridaddemantenernoseneltiempoconundesgastemínimoyconuncansancioquedíaadíapodamoscompensarydisipar.

Estherhabíasobrepasadosusfuerzasconcreces,yloqueerapeor,nisehabíadadocuenta,porlo

queoaprendíaaidentificarlaspartesdelprocesoocadaciertotiemposepodríaencontrarenunpuntodenoretornoenelqueyasesentiríalosuficientementeafectadacomoparabloquearseytenerquevolveraparar.

Esthercomenzóapracticarlastécnicasdedesactivación,quesonaquellasestrategiasdestinadasaconseguirqueciertasrespuestasinternasmanejadasporelsistemanerviosoautónomonopermanezcanalteradasyenestadodealerta.Ademásdeconseguirquesusnivelesdeansiedadfuesenrealmentebajos,leayudaronmuchoaconocerseasímismaenestesentidoyacomprendercómosuniveldeactividadlellevabaadesentendersetotalmentedelestadointernoquetenía.

Haypersonasquefuncionantanrápidoysontanactivasqueniseplanteanqueensufuncionamientointernopuedanexistirprocesosquenecesitendetiemposparafuncionardeformaadecuada.

Puesbien,Estheraprendióadisminuirsusritmos,porejemploconlarespiracióndiafragmática,unatécnicaqueatravésdelcontroldesuritmorespiratoriolepermitíaenlentecerloymanejarlodebidamente.Hayquesaberquelarespiraciónesunadeesasrespuestasquedependendelsistemanerviosoautónomo.Aprendióaregularsedetalmaneraquecuandosenotabaalgoacelerada,echabamanodeellayconseguíairmásdespacio.

Siemprehabíasidounapersonamuyexigenteyenparteporesoacaparabatantasactividadesyademásconéxito,pero,desdehacíaalgúntiempo,esospensamientossehabíanvueltoensucontra,puestoqueahoraponíaenentredichoconstantementesuvalía,tantoeneltrabajocomoencasa,consushijos,consumaridoyencasitodoslosplanos.

Trabajamoslareestructuracióncognitiva,unatécnicaquenosayudaaidentificaraquellospensamientosdisfuncionales,subjetivoseirracionales,quenosestáninfluyendodemaneranegativa,yareinterpretarlarealidaddeformamásobjetivayadecuada,proporcionándonosunestadoanímicomuchomáspositivo.Deestamaneraconseguimosquenosedejasellevarporlospensamientosnegativosydistorsionadosquehabíaelaboradoenlaúltimaetapayque,pocoapoco,fueragenerandootrosyesforzándoseporpensardemaneramuchomásrealista,nosólorecuperandopensamientosquehacíamuchotiemponotenía,sinomejorándoloshastalograrnopensar,porejemplo,queteníaqueexigirseelmáximosiempreyentodoslossitios,oquenosepodíapermitircometererrorescomocualquierpersona.

Enrelaciónaestosediocuentadequetambiénellapodíacambiarsuritmodevidaytomardecisionesimportantes,comohablarconsujefeyplantearunareduccióndejornadaparadisponerdemástiempoquededicarasushijosyayudarseenlalíneaquesehabíaplanteadodeirmásdespacioporlavida.Aunquelaempresaenlaquetrabajasecaracterizaporsermuycompetitivayconseguirdesusempleadosunosnivelesdetrabajomuyintensos,precisamenteella,queeramuybuenaenlosuyo,aúnpodíahacersevalermás,planteandosolucionesque,alalarga,ibanencaminadasamejorarnosóloaellamisma,sinotambiénalapropiaempresaporcuestionesrelacionadasconsumotivaciónyrendimiento.

Porotroladoyenloqueaocioserefiere,porprimeravezensuvidaempezóadargranimportanciaaesasactividadesyainiciadastímidamente.Formóungrupodeamigasconlasquejugabaaltenisundíafijoalasemanaytambiénconlasquesalíadevezencuandoatomaruncaféoadisfrutardecualquierotraactividad.Porsupuesto,siguiósacandojugoalosfinesdesemanaconlafamilia,saliendoydisfrutandotodosjuntos.

Paraconseguirestofueprecisoquesumaridocolaborasealgomásencasaycomenzaseahacersecargodealgunastareas,sobretodolasrelacionadasconlosniños.Noresultófácil,porqueélllegabatambiéntardedetrabajar.Peroellaselopropusocomounanecesidadmásquecomounaposibilidad.

Losmomentosdedesesperaciónydefaltadecontrolquesehabíanvenidodandoconlosniñosquedaronperfectamentesuperadosenelinstanteenelquemejoróelcansancioyencontróelequilibrioentreeldesgasteylarecuperacióndiaria.Tambiénleayudóelhechodellevaracaboduranteunpardesemanaslosregistrosdeconductasdelosniñosquelefacilitéyquelepermitieronverconclaridadlasconductasantelascualesellaperdíaelcontrolconmásfacilidadysurelaciónconelcansancio.Algunasestrategiaspuntuales,comosepararalaniñacuandosemetíaconelhermanosinllegaraenfadarsetremendamenteconella,oignorarporcompletolasllamadasdeatencióndelpequeñosincaerenlatrampadededicarlecontemplaciones—queacababansiempreendesesperación,porqueélnoentendíanadayseponíapeor—ysuserenidadprogresivamentealcanzadalepermitieronresolveresasdificultadescotidianasconlosniños.

Haberdescubiertoquepodíacontrolarsucuerpotrasconocercómoésteseresentíacuandoellapresentabaestrésfuecrucialpararecuperarelequilibrioensuvidayenespecialparamantenerlo.

Clavesparareducirelestrés

Muchassonlasmedidasquepodemosponerenprácticaparareducirelestrés.Enelsiguiente

cuadroseleccionamosalgunasdeellas:

Quéhacerparareducirelestrés

Descubrirlosestresores:esoselementosdeldíaadía,yaseantareasdeltrabajo,actividadesynecesidadesfamiliaresocualquierotracircunstanciaquenosexijanunadedicaciónyunesfuerzoimportantesyque,porsísolosoporsuacumulación,sobrepasannuestracapacidaddehacerlesfrenteconfuerzasyrecursossuficientes.Identificarcómonosafectanycómorespondemosanteellos.Pensarencómoloscompensamos,esdecir,quéestamoshaciendoparaencontrarnosbien,ydisfrutardelavidaapesardelosmalosmomentos..Intentarromperlasinerciasqueconsideremosquepuedenserperniciosasparanuestrasalud.Paraelloesnecesarioquenosplanteemospararycompartirconlosdemáscómonossentimoseintentarqueseinvolucren,sobretodoenelcasodelapareja.Esunproblemafamiliar,nopersonal,ydehecho,laexperienciasiempremuestraqueacabaafectandoatodos.Encontraresehuecodiarioque,comodecíaMaríaJesúsÁlavaReyesensulibroTrabajarsinsufrir,ayudaareequilibrarnos.Tomarnosalgomásdetiempoparalastareasdecaraaconseguirdisponerdemásmargenyasípoderretrasarnossinteneresasensacióndequevaaserundesastre.Delegaryasumirquehayqueintentarrepartireltrabajo.Esciertoquemuchasvecesnadiepuedehacerloquenosperteneceanosotrosyparecequeestamosabocadosasufrirhastaexplotar,perohabráquetomardecisionesquenosayudenadescansar.Quizáentoncestendremosquebajarelritmoypriorizar,dejardepretenderserlosmejoresydetenerlosiempretodolisto—serlosmejoresempleados,losmejorespadresylosmejoresamigos...—yentenderque,simantenemoslosojosbienabiertos,podemosdescubriresasseñalesquenosmandaelcuerpoyquenosindicanquenosestamospasando,yque,deseguirasí,probablementeestemosdestinadosasentirnosexhaustosyagenerarnosunproblemacadavezmayor.Disminuirnuestrogradodeexigenciasobretodoslosasuntosydiscriminarlosverdaderamenteimportantesdeotros,quizáalgomássecundarios.Haceralgodedeporteoalmenosalgunaactividadfrecuentequepermitaestarenforma.Eldeporteayudamuchoenelcontroldelasemociones,puesmantieneenformalacapacidadpulmonar,laactividadcardiaca,eltonomuscular,endefinitiva,unadecuadofuncionamientodemuchosdeloscomponentesfisiológicosinvolucradosenelfuncionamientodenuestrosistemanerviosoautónomoycumplefuncionesderegulaciónnosóloanivelnervioso,sinotambiénhormonal.Porotrolado,eldeporteregulargeneraendorfinas,quesonlashormonasencargadasdeciertassensacionesdebienestarqueseproducenenelcerebro.Cuidarnuestraalimentaciónmanteniendounadietasuficientementericaennutrientesyvitaminasquenosfacilitenunadecuadoniveldeenergíaybienestardurantetodoeldía.Entrenarnosenunadecuadomanejodelastécnicasparareducirelestrésyaumentarelgradodecontrolsobrenosotrosmismos.Estoesvitalparaqueenlarelaciónconloshijosseamosplenamenteresponsablesdetodoloquehacemosydecimosypodamosmanejarbiennuestras

respuestas,conlacalmaquelesfaltaráaellosamenudo.Aúnexistenmuchospadresquesepreguntanporquéhandecontrolarseellosynosushijos.Larespuestaessencillamenteporqueellossonlosadultos,cuyacapacidadparaentenderloyconseguirloesmuchomásalta,sobretodocuandocaiganenlacuentadequeesasí.Cuandolosniñosvanconviviendoconmodelosdeadultosqueseesfuerzanenmanejarsuestrésyencontrolarseadecuadamente,seproduceunprogresivoaprendizajequelesconduciráaconseguirseradultosautocontroladosyequilibrados.

LOCOTIDIANOTAMBIÉNSATURA

Cuando,undíatrasotro,senospresentanlasmismasdificultadesyyallevamostiempoinmersos

enconstantesproblemáticas,acabamospresentandociertafacilidadparaperderelcontroldiarioantelosprimerossignosdequesevaaproduciresaproblemática.

Solemospensarquelasmadressonquienesestánmásdelosnerviosporqueellasmismassonlasprimerasenexpresarseasícuandolespreguntamos.Estonospodríainduciraconcluirquetienenmayortendenciaaperderelcontrol.Peroloqueocurrerealmenteesque,porreglageneral,sonlasqueestánmásexpuestasalapresiónqueeneldíaadíaimplicaatenderamuchascosasalavez.Yloshijossuponen,lógicamente,unadelaspartesmássignificativasdeéstas,porloqueesindudablequelasmadrespierdanelcontrolenloquerespectaaellos.Enloscasosenlosenqueelpadreseocupaenmayorproporcióndeloshijosytodoloqueelloconlleva,sedaexactamenteelmismoefecto,mostrandomásdesgasteymásdificultadesenelcontroldesusemociones.

Muchassonlassituacionescotidianasenlasquelospadrespuedenperderelcontrol,ynosiemprehandeserespecialmenteproblemáticas,bastaconqueserepitanunayotravez.Yanosetratadepensar,comohemosdichoantes,quelascircunstanciaspersonales—comoelexcesodetrabajo,elestrésoirdeprisaatodaspartes—sonlasresponsablesdetodo,sinoquetambiénhayquetenerencuentaqueelroldepadresconllevaunaespecialsensibilidadaloquenofunciona.Estogenera,muchasveces,unosaltosnivelesdepreocupaciónydemalestarqueconducenaestarmuyencimadeesasinnumerablescuestiones,loquepuedeprovocar,entreotrasconsecuencias,gravesdesequilibriosemocionales.

LasrabietasdeCandela

LospadresdeCandelasealterabanenormementecadavezquelaniñapresentabaunarabieta.

Cuandolapequeñaestabaextremadamentecansada,semostrabacaprichosayentoncespedíaloquefuese;siestabancomprandoelpan,ellaqueríaunbollo,sieralahoradevolverdelparque,sequeríaquedar,ysiestabajugandoconunniñoyqueríasujuguete,teníaquesersuyo.Obviamente,estascosasquedeseabanopodíanser,porloquesuniveldefrustracióneratalqueteníaunasrespuestasenérgicasquepodíandurartantotiempoqueasumadreleparecíaninterminables.Enseñamosasuspadresamanejaresasrabietas,entreotrasestrategias,nohaciéndolescaso,paraquelaniñaasumiera

cuantoantesqueconesasconductasnoconseguiríanuncaloqueseproponía,sinexcepciones.Pero,apesardequeestoesrelativamentefácil,elprincipalproblemaquesenospresentabaeraquelospadrestambiénseenfurecíancuandoCandelaactuabaasí,yaunqueavecesintentabanquenosenotara—puessolíaocurrircuandohabíagentedelante—,lopasabantanmalqueinternamentesedisparabancasimásquelaniña.Queellossetranquilizaranypudieranactuarcontrolados,ynocomosifueranunespejodelasreaccionesdeCandela,resultólomásdifícil.Fuenecesariotrabajarsuspensamientosdevergüenzaprovocadosporelhechodequehubieragentedelante;losdefrustraciónpornoentenderporquéCandelahacíaesascosas;losdesentirsemalconsigomismosporperdertambiénelcontrol;yalgunosmás,puestoqueunossuelenirencadenándoseaotros.

ElsueñonocturnodeAlfonso

LospadresdeAlfonsoteníanverdaderosproblemasparaqueéstesefuesealacamaporlas

nochesaunahorarazonable.Prácticamentedesdequeempezóamanejarsetanbiensolo,saltandosinproblemasdelacama,erararoqueundíasequedaraenellaalaprimera.Selevantabamuchasveces,seasomabaalsalóndondeestabansuspadres,opedíaaguanouna,sinovariasveces,queríaqueleacompañaranalahabitación,quesequedaranconélunrato,etc.Estamecánicaresultabaagotadoraparaellos,queaesashorasdeldíanopodíanyaniconsualmaytambién,porañadidura,lesprovocabamuchasvecesdiscusionessobrelaformaadecuadademanejarelasunto,conloqueaúnsedeteriorabanmássusfuerzasyhastasumoral.LospotentesenfadosqueexperimentabanconAlfonsoyentreelloseransindudamássignificativosqueelproblemaensí,pueselniñonoteníarealmenteningunadificultad,niterroresnocturnos,nisiquierainseguridadllegadoelmomentodedormir.Setratabamásbiendeuntemarelacionadoconsucapacidadparamanejarelambiente,quehabíadescubiertoqueeramuchísima.Eracuriosoobservarque,sialgúndíalamadre—queeraquienmássufríaporesteasunto—viajabaportrabajo,elniñoseacostabaconmenosparafernaliayprácticamenteconnormalidad.Lospadrestuvieronqueobservar,perodemaneramásobjetiva,quéestabapasando,ycómoAlfonsolesestabamanipulandoexquisitamente.Tambiénfuenecesarioqueaprendieranalgunasestrategiasparasolventarlo,bastanterápidoporcierto,comocuidarsedenohacernadaqueelniñopudierainterpretarcomountriunfo.Esosignificabanorepetirlequesefueraalacama,nidecircosascomo:«¿Yaestásaquíotravez?»,noirseconél,nollevarleagua.Apartirdelinstanteenquesemetíaenlacama,limitarseallevarlesiselevantaba,tantasvecescomofueranecesario,peronodirigirlelapalabray,porsupuesto,nuncairseconéloacostarseasulado,puesestoeratanreforzanteparaelniñoquejustificabaqueperseveraraenelintento.ParalospadresfuerelativamentefácilacometerestaspautasunavezquepudieronautocontrolarseyconseguirqueestacostumbredeAlfonsonolessacaradesuscasillasypoderdecidirlasprimerasnochesquiénhabíaconseguidoestarmástranquiloparaactuarmientraselotropodíaquedarsehaciendootrascosas.Ytuvieronqueeliminardesuspensamientoscualquierresquiciodequepudierateneralgodemiedonocturno,oqueresultabadolorosodejarlesolollorando,cosaquehacíamuybienhastaesemomentoAlfonso,yaquehabíadescubiertoquecasinuncafallaba.

LasdesobedienciasdeMarcos

YadesdemuypequeñoparecíaqueMarcosteníaalgúnproblemaconlaautoridad,pueslecostabaacatarlasórdenesysemostrabamuyenfadadocuandoteníaquehaceralgoquenoquería.Casinuncaobedecíaalaprimeravezquelemandabanalgoy,además,susmodaleshabíanprogresadoapeorenlosúltimosaños.Cuandolospadresdieronelpasodepedirnosayuda,Marcosteníayalaexperienciadeunosañosactuandodeestamaneraylaedaddedoceaños,esdecir,laintensidaddeunpreadolescente.Elresultadoeraesperable:unospadresdesgastadosyconunniveldeenfadoyfrustracióntremendo.CadavezqueMarcoslesdesobedecía,larespuestadeellosyaeraextrema:lereprendían,perodemaneramuyenérgicaeinmediata,conloquelasdiscusionesfamiliareseranlatónicageneral.Enestecaso,comoentantosotrosaúnhoydía,confrecuenciallegabanalasmanos,yaunqueelniñonorespondía,eraunacuestiónprobablementedetiempo.Deestaforma,sinolohubieranfrenadoatiempo,podríahaberdesembocadoenunasituaciónenlaquepadresehijosacabandenunciándoseporagresiones.LospadresdeMarcostuvieronqueaprenderaregularlasdesobedienciasdesuhijoconunsistemamenospersonalyemocional,enelquesepusieranenjuegodeterminadasconsecuenciasparaelniño.Así,sinoapagabaelordenadorasuhora,nopodríautilizarloaldíasiguiente;sinoveníaacomeralahora,nocomía;sinocumplíaconelhorariodeestudioestipulado,nopodríaaccederatodoslosprivilegiosquetantolegustaban.Seharíaunalistaendondetodoquedaríamuybienregulado.LaclavedelasolucióndeestecasoestuvoenconseguirqueellosautocontrolaranesasrespuestasquedemaneracasiautomáticahabíandesarrolladoantelosproblemasquepresentabaMarcosyqueeranlasresponsablesdequenohubieranpodidomantenersefirmes,ysí,encambio,bastanteinsegurosyperdidosantelasconductasdesuhijo.Dejarondetomarselasdesobedienciascomounaprovocaciónysobretodonoactuaroncomosilofueran.Marcosvioquenoleresultabanrentablesydescubrióquenoteníaningúnpodersobreelequilibrioylatranquilidaddesuspadres.

LahiperactividaddeFran

Franteníaquinceañosy,apesardehaberllegadoyaalaadolescencia,hacíamuypocotiempo

quehabíasidodiagnosticadodetrastornodehiperactividad.Hagoespecialénfasisenlaedad,porquecadavezsellevanacabodiagnósticosmástempranosyfiablesdeestetipodetrastornos.Portanto,deberíaserraroquelleguenaestasedadessinresolver.Sinembargo,pormiexperienciaclínica,sonmuchoslosadolescentesqueacudenaconsulta,yalefectuarleslaspruebaspertinentes,cumplenconloscriteriosparaeldiagnóstico,resultandoserhiperactivosocondéficitdeatención,olasdoscosas.Puesbien,lospadresdeFran,comolosdecualquierotroadolescenteconestetipodedificultades,aestasalturasya,estabandesesperados,sinexplicacionesparaesasrespuestasimpulsivasdesuhijo,comolasquelecomplicabancolegiotrascolegiolarelaciónconalgunosprofesores,osurechazofrontalatodoloquetuvieraqueverconestudioyesfuerzo,aunquelascosasquelegustabanlashacíaperfectamente—locualeradesconcertante—,olosproblemasdeconductaderivados,quesontanhabitualesenestoscríos.LospadresdeFranfueronadquiriendoinformaciónsobrelascausasytodolorelacionadoconeltrastornoysuhijo,losinstruimosparahacerlefrentey,porencimadetodo,lesenseñamosestrategiasdeautocontrolemocionalpararecuperarlavitalidadperdida,amortiguarloscambiosyfluctuacionesquepresentanestoschicosyconvivirconeltrastorno,puessabemosqueesimprescindibleparatodoslosmiembrosinvolucradosenlamejoría.AprendieronaestarcalmadoscuandoFranestabanervioso,apensarquelopodíanconseguircuandolascosasnoibanbien,atransmitírselosiempreporencimadelascircunstancias,a

frenarsuímpetueimpulsividad,anosorprendersecuando,trasunperiododetiempobueno,parecíavolverparaatrás;endefinitiva,aconvivirconsuhijoyeltrastorno.

EldespertardelaadolescenciadeInés

Inés,dedieciséisaños,siemprehabíasidounachicamodosita,cariñosa,cercana,yconellasus

padrespodíanrealizarcualquieractividadeiratodaspartessinningúntipodeconflicto.Elproblemaesque,segúnellosreflexionaban,estohabíacambiadoenmuypocotiempo,detalformaqueyanolegustabaningúnplanfamiliar;sóloqueríasalirconsusamigas,nosesentíaagustoencasaconellos,permanecíahorasensuhabitaciónconectadaainternet,hablabasinpararporelteléfonomóvil,habíaempezadoapincharenlosestudios,comenzóasalirconunchico...enconclusión,sehabíaproducidouncambioy,comodecíanellos,ahoraeraotra,noeralahijaquehabíantenidohastaesemomento.Loprimeroquetransmitíansuspadreseralanecesidaddeconocerelporquédeesecambiotanbrusco;después,cómoactuarfrentealmismo,yluego,cómohacerparasentirsemejor.Sinembargo,loprimeroquetuvimosquetrabajarfuesuserenidadysupropioautocontrolemocional,pues,conelcambiodeInés,ellostambiéncambiaroninmediatamenteyyahacíatiempoquenoeranlosmismos:seleshabíaagriadoelcarácter,estabanamargadoscasitodoeltiempoylasformasquehabíanadoptadoconsuhijaparaintentarregularlosproblemasquepresentabaeranextremas,tantoqueéstadecíadeelloslomismoqueellosdeella:quelatratabanmal,quenolaentendíanyqueleestabanamargandolavida.Sabemosquesonfrasestípicasdeadolescentesynosolemosdarlesningúnvalor,perodeesamaneranosperdemosunaparteimportantequetienequeverconlaformadepercibirnuestrasacciones.

Entrelainformaciónquenecesitabanyelentrenamientoenelcontroldesusrespuestasencontraronlaclavedelanormalidad.Así,pudierontrabajarenlosdosaspectosquenecesitanestetipodecasos:porunlado,entenerlasuficientetemplanzayautocontrolcomoparaenseñarleaInésque,apesardesusdesvaríos,elloserancapacesdemostrarseafectivosconellaytempladosantedeterminadasconductas,yporotro,firmesycontundentesparaponerleesoslímitesque,ahoramásquenunca,ellanecesitaba.Habríasidototalmenteimposibleconseguirlodenoserporeseequilibriorecobrado,equilibrioqueInéstambiéniríaadquiriendopocoapocoyconformelaadolescenciaperdíasuímpetu.

LosconflictosconJavier

Javieryateníaveinteañosysusituacióneradeestancamientovital,algoasícomoloque

podríamospensarqueleocurrieraaunapersonademedianaedad,entornoaloscuarentaycincoocincuentaaños,trassentirseenpartedefraudadodelavida.Pero,enestecaso,sepodíadecirqueJavierapenashabíaempezadoavivir,porloqueresultabaaúnmásdramático.Sinmotivaciónparaseguirestudiando,sinningunaganadetrabajaryconelplenoconvencimientodequesuspadresteníanquehaceryrespetarloqueéldecidiese:«Yoyasoymayorparaquememanden,yhagoloquequiero».

LassituacionesconJavieryahacíatiempoqueeranextremas:lassalidasnocturnasdelfindesemanaincluíanvolverporlamañana;delunesaviernestambiénpretendíasalir;norespetaba

horariosdecomidasuotrascuestionesqueincluíanalrestodelafamilia;sospechabanquehabíaempezadoafumarporros;semostrabaagresivoverbalmenteconellos,etc.Lasituacióneradramáticaylospadresseveíanconsusfuerzasextremadamentemermadasyconlasensacióndeque,conelpasodeltiempo,selesescapabadelasmanos.Lassituacionesmásdolorosasseproducíancuandoseencarabaporcualquiercosaqueledecíanysobretodocuandoélsemetíaconsumadre,algoquehacíabastanteamenudo;elpadreinterveníayelniveldeconflictividadllegabaavocesygritosterriblesyalgúnqueotroempujón,manotazoyenalgunasocasionesmásaún.Frenteaestaespiraldesituacionesextremassehacíanecesarioquelospadrespudierantomardecisionesimportantes,ponerellímiteallídondeJavierniporasomoestabadispuestoahacerloytodoelloconuntempleabsolutamenteineludible,primero,parahacerfrentealniveldeconflictividadevitándolo,parándolooescapandoaél;yensegundolugar,parasercapazdedecidirymantenerlasdecisiones,apesardelaingratitudquesuponetenerquehacerlo,especialmentesisonduras,comoenestecasoenquetuvieronqueplantarseyponerlecondicionesparavivirencasa.Siaceptabaunasnormasmínimas,podríahacerlo.Sino,tendríaquemarcharse.Siempreresultadurotenerqueverseobligadoahacerestoúltimo,aunque,enalgunoscasos,esabsolutamentenecesario.Delocontrario,elproblemasecronificaycadavezproduceenlospadresunamayorsensacióndeimpotenciaysumisión.Elautocontrolemocionallesdevolviólatemplanzaylaesperanzadevolveramanejarlavidafamiliar,controlandosusmiedosysuspensamientosdeculpaydeduda.

Nohacefaltaquelassituacionesseantremendas,dramáticasonisiquieraextremasparaqueladesesperaciónseapoderedelospadres.Lascircunstanciasoscilandesdesituacionescotidianasconloshijospequeñosligadasarutinasyaprendizajesconcretosyprevisiblesdesdeelpuntodevistaevolutivo,hastalacomplejidaddeciertasetapasadolescentes,dondetambiéneshabitualquesepresentenmomentosdesbordantesonovedosos.Elhechodequelossereshumanosseponganapruebaensupapelcomopadresdíaadíaquedapatenteenestastesituras,yqueelcargoconllevaetapasdedesequilibrioydesesperaciónesunhechoquenecesariamentejustificaeldominiodeestrategiasqueloneutralicenyquelespermitadesarrollarsecomopadressatisfechosyrealizados.

Clavesquenosayudanenellargocamino

Admitirquelaeducaciónesunprocesoalargoplazo.Esfrecuentequecuandosurgeuninconvenienteconloshijossetiendaapensarentérminosde

ciertagravedadysepierdafácilmentelaperspectivatemporaldelasunto.Sinoquieretomarzumos,llegamosacreerquedeadultotendráunproblemaconelcalcio,ositienerabietas,quedesarrollaráunproblemaseriodeconducta.Perdemoslaperspectivaquenospermitesituaresoscomportamientoseneltiempopresentesinsuponerdeformaforzosaqueseráasíenelfuturo.Sonmuchosañosparaelaprendizaje,ycuandoalgoresulteproblemático,serácomounaseñalquenosayudeabuscarrecursosparamejorarlo.

Asumirquetodonopuedesaliralaperfección.Espartedelaprendizajeydeformainevitablesetienenquepresentarfallos,retrocesose

inconvenientes.Perohabráquehacerunesfuerzoporpensarquedisponemosdemuchotiempoparasolucionar,reconducireinsistirenlosaprendizajesadecuados.

Queahoratengamosproblemasnosignificaquesiemprevayaaserasí.

Contrastarconpersonasquepuedanestarennuestramismafaseenlaeducacióndenuestroshijos.Estonospermitirásituarensujustamedidaloquenosocurre.Sidetectamosquesonfases

necesariasporlasquetienequepasar,nossentiremosmástranquilos.Si,porelcontrario,concluimosquesepuedeestardandounasituaciónproblemática,podremosbuscarunasolución.Encualquiercaso,seráunaciertocompartirloconlaspersonasallegadasquenospuedanecharunamano.

Hacerproyeccionesdefuturo.Debemosintentardirigirnuestrospensamientoshaciaunfuturoalargoplazoenelqueseamos

capacesdeverquelascosasmarchanadecuadamenteyconnormalidad.Ademásdeservirnosparasalirdelatolladeroenelquenospodemosencontraryrecobrarelánimoparaseguiradelanteconoptimismo,nosayudaráaencontrarclavesparasaberpordóndetirar.

Pensarmuchasvecesquenosotrosdepequeñostambiénpudimostenerdificultadesyesonoesel

final.Hemosdesercapacesdedarnoscuentadequesisuperamostantosescollosennuestrainfanciafue

porquelosquenosrodeabanseocuparondeayudarnos,almargendequesepreocuparanono,yaque,aunqueenocasionestendemosapensarquesonconceptosidénticos,setratadecuestionesbiendistintasymuchasvecesantagónicas,esdecir,sihaymuchapreocupaciónpuedehaberpocaocupación.

ELPROCESOYLOSCAMBIOSQUESEPRODUCENENLAPÉRDIDADECONTROL

Hayqueentendermuybiencómoperdemoselcontrollaspersonas,cuálessonlascuestionesante

lascualesloperdemosyenquéconsisteelprocesoqueseponeenmarchaennuestrointerior,desencadenandounaseriederespuestas,delasquelamayoríadelasvecesnisiquierasomosconscientes.Deestamanera,sabremosmuybienporquésomoscapacesdellegaraesosextremosycómoreconducirlasituación.

Existendosfalaciasenrelaciónconesteasunto:Primerafalacia:«Yosoyasíynolopuedoevitar».ElpadredePatriciaeraunamagníficapersonayunprofesionaldelaenseñanzamuyvolcadoen

sutrabajoconlosadolescentes.Consuhijalairritacióneracasiconstante,detalformaquetraspasarlalíneaqueseparalosconflictosnormalesymanejablesdeaquellosinadmisiblesqueincluyengritosymomentosdurosresultabademasiadofácil.Noconseguíaquitarsedelacabezalaideade:«Yoyanovoyacambiar.Amiedadnimeloplanteo».

Larealidaderaquesucaráctervariabaoqueteníadosdistintos,yaquesecomportabadelasdosformas,puesenlacalle,consusalumnoseinclusoconsusotrosdoshijossusreaccionesseincluíanmásenuntérminomedio,yaunqueseenfadaba,noerasiempreniexclusivamente,comoeslógico.

Sonmuchaslaspersonasquejustificaneldescontroldesusemocionesapelandoalaideadequeellassonasíyessucarácter.Paraempezar,elcaráctersuponetodaunacomplejidaddeelementos

personalesentrelosquesemezclanvariablesdeltemperamentoyvariablesaprendidas.Sibienlasprimerasseasocianmásaparticularidadesdecadapersona,algunasdelascualesestányaalnacerynosacompañantodalavida,lassegundassevanconfigurandosegúnlasexperienciasquevamosteniendoyelentornoquenosrodea,quegeneradiferenciasimportantes.Aestohayqueañadirqueaunqueelcaráctersevaformandopocoapoco,consolidandociertospatronescaracterísticos,sobretodoalolargodelosprimerosaños,nopodemosverlocomoalgofijoeinamovibleyquedarnossóloconlapartequenosvieneimpuesta,ignorandolainfluenciadeloaprendido.

Losaspectosquehemosaprendido,aunqueavecesnoloparezca,merecentratarsecomoelementosquesepuedendesaprenderosersustituidosporotrosnuevosaprendidosproductodenuevosaprendizajes.Pensarquepodemoshacerloonovaaserclaveparaintentarlo,yesto,asuvez,esclaveparaconseguirlo.

Ysicuandosomospequeñosseproducenimportantesaprendizajescasisindarnoscuenta,cuando

somosadultoshemosdeproponernosdichoaprendizaje.Delocontrario,podemosafirmarquenoseproducirá.

Segundafalacia:«Sonlosdemásquienesmeprovocan».«Estachicatienelafacultaddesacarmedemiscasillas.Nolasoporto,siempreestáenmediode

todoslosconflictos».Cándidaestabaabsolutamenteseguradequeeraesaalumnaenconcretolaresponsabledequeperdieraelcontrolenalgunasocasiones,loquelallevabadirectamenteaenfadarse,alzarlavoz,mandarlaadirecciónoecharlafueradeclase.Laverdadesqueperdíatodoeltempleconella,todaesaenterezaquenadiemejorquelosmaestrosconocenhoydía,puessonmuchaslasoportunidadesquesedanparaellodentrodelaula.

Nosabíaquelaalumnapensabalomismoqueella:«Eslaúnicaquemeponedelosnervios.Metienemaníaymeprovocadelantedelosdemás».

Ylaverdadesquelasdosestabanequivocadas.Elcontroldenuestrasemocionesnolotienenadie,anoserqueseloofrezcamosyselopongamosfácilparaconseguirlo.Lodeberíamosdetenernosotrosynadiemás.

Esnecesarioempezarporasumirlaresponsabilidaddehacernoscargodenuestrasemocionesparapoderaprenderacontrolarlasenlosmomentosenlosquesepuedandesbocaryperjudicarnosanosotrosyalosdemás.Entenderquesomosnosotrosquieneslasautoprovocamoseselprimerpasoparaconseguirhacerlo.

Curvadelapérdidadecontrolemocional

Cuandodejamosdetenerelcontroldenuestrasemocionesnosquedamosexpuestosalopeordenosotrosmismosyalantojodelosquenosrodean.

Laspersonasvenimospreparadasparareaccionardemaneraintensaantesituaciones

amenazadoras—seanrealesoimaginadas—yellooriginafuertesreaccionesencadenaquepuedenparalizarnosomovilizarnosdeformarápidaconunafuerzadignadelanimalmásfiero.Sinembargo,ensituacionesquesedanenelentornofamiliaroenlarelaciónconotrasnodeberíandedarseestetipodereaccionesysíaparecerotras,decaráctermásaprendidoymásacordeasituacionesque,aunquepuedanserconflictivas,esposiblequesehayanrepetidoenotrasocasiones.

Hayquedejarclaroquenovamosapretendercontrolarnuestrasemocionesenelsentidodemanejarunsistemaquetienesufunción,tannaturalcomotantasotras,conelfindeevitarreaccionarintensamenteanteunacircunstanciaqueasílorequiera,delamismamaneraquenuncaintervendríamosenningúnotrotipodeprocesohumanocomolasudoración,cuandoelcuerponecesitaeliminarlíquidosparareequilibrarlatemperaturacorporalolasensacióndesueño,cuandoelcuerponecesitadescansaryseacercalahoradeirsealacama.

Porello,esespecialmenteimportanteatenderalasdiferenciasentreuntipoderespuestaadaptativaalasituacióninesperada,yotraque,porelcontrario,resultaserpocoonadabeneficiosa.

Podemosapreciarcómo,enlamayoríadeloscasosenlosquetenemostendenciaaperderelcontrolenpresenciadelosniños,segúnseacercanlassituacionestípicasdeconflicto,elestadointernoqueindicaelniveldeactivaciónfisiológicasueleseryamayorqueelquetenemoscuandoestamostranquilos.Relacionadoconestacuestiónesnecesariodestacarqueexistendiferenciasentreunaspersonasyotrasinclusoensuestadohabitual.Mientrasquealgunaspersonassuelenfuncionarinternamenteconunniveldetranquilidadalto,desarrollandorespuestasmáslentas,tomándosetiempoparalareflexiónyconduciéndoseeneldíaadíaconciertacalma,otras,porelcontrario,vandeporsímásactivadas,poseenotrostiemposinternosysusnivelesderespuestageneralsonmuchomásrápidos.Podríamosdecirqueestaspersonasestánsituadasenlacurvadeactivaciónfisiológicaenunaposiciónmásalta,inclusocuandoestántranquilos.

Puesbien,comodecía,cuandoseacercanlosmomentosdifícilesesnormalqueseproduzcaun

aumentodelniveldeactivacióninterna.Larazónesquesuelehaberelementosquenospermitenanticiparlosproblemas,comoelhechodeserhabitualesenestetipodesituacionesodeque

momentosantesyahayamostenidoalgúncontratiempoo,comoenocasionespuedeocurrir,queestemosyaalgoactivadosporcuestionesajenasalacircunstanciaencuestión.Porejemplo,Miriam,lamadredeJosé,cadavezquerecibíaadultosencasa,amigosofamiliares,aunqueeraalgoqueleencantaba,antesdequellegaranseponíanerviosayempezabaaarrepentirseporloalteradoydesobedientequeseponíaelniñoylomalquelopasabanellos.Suniveldetensiónibaenaumento.

Loqueocurreenrealidadesque,porreglageneral,cuandoseponeenmarchaesteprocesodeactivaciónfisiológicainterna,vaenaumento,yasíresultaque,sialestartotalmentetranquilos,nuestrocerebrorelativizaconfacilidadmuchascuestionesquenosrodeanydiscriminamuybienlosproblemasreales,delascuestionesmenosurgentesoimportantes,cuandoestamosalgoactivadostienemásdificultadesparaconseguirlo.Delamismaforma,amedidaquenosvamosalterando,nosfijamosmásenesascuestionesproblemáticas,comosiunacosallevaraalaotra.Estodaunacadenaenaparienciaimparable.Haymuchospadresqueyadesdeelprincipiodicenaquellode:«Estovaaacabarmal»,«Porestecaminolavamosaliar»

Nosesuelenequivocar;escomolaprofecíaautocumplida.Elcerebrosevapreparandoyfinalmentereacciona,muchasvecesdeformaestrepitosa.

Elsiguientepuntoimportantedelacurvadeactivaciónfisiológicaenelquenostenemosquefijareselquecorrespondealapartemáselevadadelamisma.Llegaraélsuponeinstalarseenelnivelmásaltodedescontrolemocionalyalcanzarunpuntodenoretorno.Esaquídondeseproducenlospeoresmomentos,losdemayorintensidad,enlosquesedicenyhacencosasdelasquedespuéspodemosarrepentirnos.Larepresentacióninternadeloqueocurreenesemomentointeriormenteconllevaqueelsistemanerviosoautónomodisparelaramasimpática,queeselmecanismonerviosoqueseencargadeactivarlaglándulasrelacionadasconlarespuestaencuestión.Cuandoestoocurre,hayquesaberquehastaquelaramaparasimpáticanoreestablezcaelequilibriodelsistemanervioso,nohabremosvueltoarecobrarlanormalidadyesteprocesorequierealgúntiempo.Ésteeselprocesoqueseproducecuando,porejemplo,trasunaintensadiscusiónyacausadelaira,despuésdeperderelcontrolyllegadoalpuntoálgido,comprobamosqueluegonecesitamosbastantetiempo,inclusohoras,pararecuperarlatranquilidad.Éstaeslaúltimafasequeseobservaenlacurva,queeslaqueconducedenuevoalanormalidad.

Laspersonasmástranquilaspornaturalezaestánmásdistantesdeestepuntodenoretorno,porlotantotardanmásenperderelcontrolemocional;lasmásnerviosastienenunmenorrecorrido,porloquesufacilidadparaperderloesmayor.

Deaquísederivaunadelasgrandesclavesdelautocontrolqueesconseguirmantenerunniveldefuncionamientohabitual,situadoenlapartebajadelacurva,parapreservarlanormalidad,auncuandolascircunstanciasseancomplicadasoestemosabordandounaproblemática.

Síntomasfrecuentesensituacionescrónicasoextremas

Lapérdidadecontrolemocional,comoheapuntado,tienesucorrelatointerno,yparaentender

bienéstehayquesituarlo,enprimerlugar,dentrodeunpatrónuniversal,enelquesoncaracterísticaslassensacionesinternasdetensiónmuscular,respiraciónalterada,mássuperficialyrápida,frecuenciacardiacaacelerada,sudoración,cambiosbruscosenlatemperaturacorporal,etc.

Recordemosqueelsistemanerviosoautónomodesencadenatodoesteconjuntoderespuestasinternasconelfindeacometerunarespuestaaloqueelcerebrointerpretacomounanecesidad,aunquenolosearealmente,yquelohaceenunplanodeemergencia,deluchaohuida.Porello,elsentidofisiológicoquetieneunamayorfrecuenciacardiaca,estáenbombearmássangrealasextremidades,olarespiraciónapresurada,másoxígenoalaszonasencargadasparalaacción,olatensiónmuscular,másfuerzayvigor,olasudoración,másequilibrioalproceso,oladilatacióndelaspupilas,máscapacidaddealerta,etc.

Y,porsupuesto,todoellovaacompañadodedesequilibriostambiénhormonales,pueslapuestaenmarchadetodoesteprocesorequierelasegregacióndealgunasdeterminadashormonasquesuscitenyfacilitentodalacadenadereacciones:elhipotálamosecretalahormonafactorliberadordecorticotropinaenlasangre,yéstaactivalahipófisisdelcerebro,loqueliberalahormonaadenocorticotropa;éstaactivalasglándulassuprarrenalesque,atravésdelacortezaylamédula,secretanhormonascorticoesteroidesycatecolaminas,respectivamente.Ellogarantizaelaporteenergéticonecesarioparaestetipoderespuestasyfacilitalapuestaenmarchadeloscambiosfisiológicosmencionados.

Tambiénhayquedecirquecadapersonarespondedeunamaneraparticular,ysiguiendounpatrónúnicodecadaserhumanoydentrodelascaracterísticasgenerales,cadaindividuoexperimentamásunassensacionesqueotras.Tenemospadresquepuedensentirunatensiónmuscularmuygrandeyunniveldeiraimportante,yotrosquepuedenpresentarmásunasensacióndeagobioydesconciertoodepreocupaciónintensayconstante.

Esquemahumanoderespuesta

Llegaelmomentodedejarclaroqueelqueunapersonapierdaelcontrolemocional,

desencadenandolarespuestainternadeactivaciónysesitúemásarribaenlacurvadeactivaciónfisiológica,seproducecomorespuestaaunestímulo.Nuncaescasualnisedaporquesí.Siemprehayalgoquelaorigina.Enrealidad,estemecanismoocurrenosóloconestetipoderespuesta,sinoconcualquierotro.Elserhumanoposeemuchasrespuestasquefuncionandeestamanera,como,porejemplo,elactodecomer,quetiendeahacersecuandoseproduceunestímulointerno,queactúacomoseñaldehambre;oexterno,comounalimentoquesuscitaelapetito.Bienesciertoquetambiénsepuedenproducirrespuestasyaaprendidasyautomatizadas,queaparentementenoestánprovocadasporunestímulo,pero,inclusoenesoscasos,elaprendizajeeselresponsableyelmomentodeldíaocualquierotracircunstanciapuedeprovocarlarespuestasinmás.

Encuantoalosestímulos,puedetratarsedeestímulosinternos,comounpensamiento,recuerdoosensación;oexternosdeltipodealgoquehaceodicealguien,aunqueenestoscasostambiénhabráunestímulointernoqueserálainterpretaciónquehagamosdeesehechoexterno.Estoresultaclarocuandoobservamosque,antelasmismasaccionesdeloshijos,nuestrareacciónesmásintensaunasvecesqueotras.Estoindicaqueesimportantecómonosencontremosycómopercibamoslasituaciónenesemomento,esdecir,enúltimainstanciaelestímulointerno.TraigamosdenuevoelcasodeMiriam,lamadredeJosé,comentadomásarriba.Cadavezqueseacordabadequeibanavenirlosamigosacasa,sesentíamalyestimulabaunarespuestafuturanegativa,queseagudizabaa

medidaqueseacercabalahoraalaquehabíanquedado.

Siobservamosbieneidentificamoslosestímulosqueprovocannuestrasrespuestasinternas,habremosdadoungranpaso,elprimerpasoparapoderautocontrolarnos,porquelaclaveestáencortarlacadenadereaccionesdelaformamáseficazycuantoantes.

Nosencontraremosmuchassituacionesenlasqueserápocomenosqueimposibleevitaresos

estímulosexternos,como,porejemplo,enelcasodeMiguel,profesordesecundaria,quedíatrasdíaseenfrentabaaaquellosalumnosquecreíaquelequeríanhacerlavidaimposible,olospadresdeCarmela,queeramuydespistadaydeterminadascosassiempreseleolvidaban,pormásqueselohabíanrecordadocienveces.Ahorabien,siemprenosquedanlosestímulosinternos,quedependenmásdenosotrosmismosquedelosotros,ypodremoshaceralgoparatratardeneutralizarlosyconseguirestartemplados.Miguel,elprofesor,tuvoqueesforzarsepornotenertanpresentesmentalmenteaesosalumnos,ysobretodopordejardedecirseinsistentementequeloúnicoquequeríanerafastidiarle.Deestemodo,pudoempezaracentrarseenlamayoríadelosalumnos,ycuandoelgrupohacíaalgopositivo,cosaqueavecessucedía,secentrabantambiénloschicos.Delamismaforma,pasóanoestartanpendientedeellos,queera,alfinyalcabo,loquesusalumnospretendían.

Enelsegundocasomencionado,lospadresdeCarmela,antelosdespistesdelaniña,seesforzaronpordejardedecirsecosascomo:«Siempreigual,quédesastre»,«Parecequelohaceaposta»,«Esimposiblesino,quehabiéndoselodichoestamañana,vayaylohagaotravez».Estolesayudóacentrarseenloverdaderamenteimportante,queeraseguirestableciendorutinasypautasparaquelaniñafueraorganizándosemejorysiendomássistemática,pero,pocoapoco,conpaciencia,yasumiendoqueespocoprobableenestoscasosquelosniñosconesteperfilseconviertanencríossuperordenados,almenosduranteestosañosdeadolescencia,oloqueeslomismo,aunquevanmejorando,enocasionespuedensorprenderconalgunosdespistes.

Enconclusión,esnecesarioconocereidentificarlosestímulosquenosprovocanunaprogresivaactivaciónemocionalyaprenderaneutralizarelproceso,recobrandoelautocontrol,tranquilizándonos,relajándonosyrestableciendoelestadoadecuado,disminuyendolasintomatologíaquesehaalteradoyvolviendoalnivelóptimo,paraacometercualquierdificultadquesenospuedaestarpresentando,conelmayorniveldenormalidadposibleysinseguirmalinterpretandolasituacióncomoalgoporloquenuestrocerebrollegueinevitablementeadesencadenarunareaccióndesupervivencia.

CapítuloII

LAIMPORTANCIADELCONTROLDELASEMOCIONES

Algoquevienesucediendoalolargodeltiempoesquelospadresnoalcanzanopierdenlacapacidaddeldesarrollodesuinteligenciaemocional,claveparaconseguirunbuenautocontrol.Yesque,unavezmás,esnecesarioinsistirenqueeslaasignaturapendiente,algoasícomoaquellosconocimientosdeunomismoydelfuncionamientopsicológicoquenadienosenseñaatiempoparapoderabordartantascuestionesquerequierenunbuenequilibriopersonal.Yasívemoscómo,enmuchasocasiones,nosoncapacesdepercibirlasemociones,nidecomprenderlas,nidefacilitarlasymuchomenosderegularlas.Ymerefierotantoalasquepuedanestarexpresandosushijoscomolasdesímismos.

ELCASODEGIMENA

Esimportantepercibirbiencómoestamosyaproximarnosacómoestánlosdemásparaactuar

coneficacia.LasituaciónqueGimenaysuspadresvivíandiariamenteencasacadavezquellegabalahorade

comereratremendayhabíallegadoaserunodelosmomentosmásingratos,puesnoavanzaban,esdecir,cadavezcomíapeorymenosalimentos,yellosestabanmáscrispadostambién.

Asuscuatroañosyaeracapazdealterardediferentesmaneraslasituaciónencuestión.Porejemplo,podíaestarvisiblementeenfadadaporqueacababadetenerunatrifulcaconsuhermanodosañosmayorqueella.Bienesverdadqueaestasedadesyenestascircunstanciaspuedenlloraramargamente,detenerse,empezardenuevoyasívariasveces,porloquepodríamospensarquetodoesfalso.Peroloqueocurreenrealidadesquepresentanunmanejomuydirectodelasemocionesycambiandeplanoconmuchafacilidad,loqueposibilitaunaaltainestabilidademocional.EnestemomentoenelqueGimenaseencontrabaasí,suspadrespretendíanqueseestuvieraquietaenlasilla,derechacomoDiosmanda,quenomoqueara,quemiraraalfrenteyquesemetieralacucharaenla

bocaymasticaradeformaadecuada.Entodaslasocasionesqueocurríaestooalgoparecidonospodemosimaginarelresultado:lospadres,trasvariosintentosporconseguirquelaniñasecentrara,sedesesperabanyacababanconunenfadomonumentalquelesdurabaprácticamentetodalamañana.Laniña,encambio,alosdiezminutossereíaacarcajadasconcualquiertonteríaquehabíahechosuhermano.

Episodiosparecidosaéstesehabíanhechohabitualesydondenoexistíaunproblemarealligadoalaalimentación,sedabanlasmayoresdificultadesconGimenaencasa.Elprocesoerasiempreelmismo:ellayaempezaballorando,ylospadres,queconfrecuenciateníanprisa,intentabanacabarlomásrápidoposible.Comonotranscurríasegúnloprevisto,ellosseibanenfadandoylaniñacadavezsebloqueabamás.Enocasionesconseguíanquesecomiesepartedelplato,aunquefueseacostadelsufrimientodetodos,perootrasvecesnoeraposible;lodejabanpordesesperaciónyporqueteníanquesalircorriendodecasa.

LasclavesquepermitieronalospadresdeGimenaabordarelproblemaestuvieronenespecialenenseñarlesapercibirbiencuáleraelestadoemocionalqueteníantodosenesemomentoyloqueelloconllevaba.SiGimenaestabapreviamentealterada,enfadadaohabíatenidounapeleaconelhermanoloprimeroquehabíaqueconseguiresqueestuvieramástranquila,comoestadoprevioparapoderabordarunatareaque,aunnosabiendomuybienporqué,leresultabatediosa.Avecesbastaconqueunniñonotengaespecialapetitoparaqueremoloneeyapartirdeahípuedaempezarlacadenadeproblemas:seralentizaoprotesta,lospadresinsistenoseenfadan,élaumentasusprotestasylospadresacabanpordesesperarseyelniñoporbloquearse.Tambiénhabíaquetomarsemástiempoparaelmomentodecomer,buscarunsitiotranquilo,apartadodeestímulosdistractoresy,enelcasodeGimena,fueradelapresenciadelhermanohastaqueelproblemaestuvieraresuelto.Padreymadrecomenzaronaturnarseenlatarea,repartiéndoselasfuerzas,yhaciéndoloasítambiénfuemásllevadero.Unadelastécnicasquemásejercieronfuelaextincióndelasconductasnegativasdelaniña,esdecir,losllorosyenfadosolascarasdeascoantealgunosalimentosllegaronasercomoinvisiblesparasuspadres.Esto,asuvez,tambiénlessirvióaellosparaestarmuchomáspendientesdelossignosenlapequeñamásnormalesparapoderreforzárseloyconseguiresecambiodeplanopositivo,queaestasedadesselograconbastanterapidez.

Asimismo,fueimportanterestarciertaimportanciaacuestionescomo:«Selotienequecomerabsolutamentetodo»,«Tienequecomerperfectamente».

Esnecesariorecordarqueloshábitosseconsiguenpocoapoco.Noalcanzarelobjetivoenundíaoveintenosuponeunfracaso;siinsistimostendremoséxito.

Porúltimo,esprecisorecalcarqueparalograrestofuenecesarioquesecalmaranyacometieran

estosmomentoslomásrelajadosposible.Elprimerpasodelautocontrol,comoyaheseñalado,essabercómoestamosyvalorarsiasí

podemosacometerloquepretendemos.Quizáhayaqueescogerotromomento,osiestonoesposible,comoenelcasodeGimena,queeralahoradelacomida,prepararantesunestadopropicioparaello.

Peroademáshayquepermitirlaexpresiónemocionaldelosniñosyentodocasousarestrategiasparadesatenderalgunasdeellasdecarácternegativo—comocuandoGimenasealterabayllorabaconintensidad—,peropermitir,nocastigar,noatacarfrontalmente.Yestonosignificahacerleel

juegoalniño,todolocontrario;tienequevermásbienconentenderquesepuedasentirmuymal,peroactuarenotradirección,encaptarlopositivoquepuedairmostrando.Alnoactuarenespejo,esdecir,llevandoacaboconductasparecidasalniño,comoenfadarse,sepercibeconmásclaridadelentendimientoylafirmeza.

QUÉHACERPARASERDUEÑOSDENUESTRASEMOCIONES

Enlaeducacióndeloshijoshaydosconsignasfundamentalesquenosayudaránenelautocontrol:

Lapacienciahadeacompañarnossiempre.

Másquelosmomentospuntualessonimportanteslasrutinas.Muchospadres,cuandoloshijos

hacenalgomal,sedesesperanytienenrespuestasdesproporcionadas.Ocurrequeenesosmomentosinternamentelovivenasí.Entenderlosaprendizajes,comoconseguirestablecerhábitos,facilitaunavisiónhaciadelanteysensacionesmayoresdecontrol.Desecharlasprisasyeducarenelpocoapocoypasoapasoesnecesariotenerlopresentedelprincipioalfin.

Loserrorestambiénformanpartedelaprendizaje.

Cometererroresesnatural;existenmuchospadresquecadavezquepresencianunproblemacon

suhijo,envezdepensarentérminosdedificultadesasolventar,lohacencreyendoquehanfracasado.Hayquecentrarseenaprenderairhaciéndolobienprogresivamenteycayendoenlacuentadequemañanatenemosunanuevaoportunidaddehacerlobienymejor.

Nadietieneporquésaberdeantemanoeducarpersonas,loimportanteestenerunaperspectivaalargoplazo,eimplicarsecadadíaeintentarhacerlodelamejormaneraposible.

Aprenderaparar.Loimportanteesllegar

Sabemosquelastécnicasderelajaciónydedesactivacióndenuestrosistemanerviosoautónomo

sehanposicionadocomoestrategiasfundamentalesparapredisponeralaspersonasatenerrespuestasadecuadasyequilibradas.Muchasdelasclavesquehemosvistoqueintervienennegativamenteenelautocontrol,comolasprisasoelcansancio,sevenconclaridadinfluenciadaspositivamenteporunosnivelesadecuadosdeactivaciónfisiológica.

Puesbien,elprimerpasoparaconseguirloesconocerdeformaadecuadacuálesnuestronivelde

activacióninterna,puestoquecadapersonapresentaundeterminadoniveldefuncionamientoqueresultaserlamezclaentrelosfactoresgenéticosylasformasaprendidasyejercidasdurantebastantetiempo.Todoellohallegadoaconfigurarunfuncionamientoquepuedeoscilar,porunlado,entreelquepresentanlaspersonasmuynerviosas,muybienrepresentadasporaquellosquenoparan,quesiempresemuevenyrebosanenergíaconstantemente,yporotrolado,entreelquesedaenlagentemuytranquila,consideradacariñosamentecomo«pachorra».

Porotrolado,esmuyimportantetenerencuentaqueexistendiferenciasimportantesenunamismapersonaendiversosmomentosyconocereseestadoestambiénunareferencianecesariaparapodermejorarnos.

Técnicadeltermómetrodelaansiedad

Constituyeunamagníficamaneradeconocerdeunaformasencillayprácticaelfuncionamiento

deunomismoenloquerespectaalestadodealteraciónyansiedad.Aunquesuponeunamedidatotalmentesubjetiva—eslapropiapersonalaqueestablececómoyenquépuntocreequeseencuentra—,resultadegranutilidad,puestoquenoessólonuestroestado,sinolapercepcióndelmismoloquenospuedepredisponeraactuardeunamaneraodeotra.

Losindicadoresinternosqueutilizaremoscomoreferenciaseránlassensacionesquepercibimosalfijarnosennuestrarespiración,nuestratensiónmuscular,nuestracalmainterior,quemuchasvecesnosomoscapacesdedefinirporningunaglándulaconcreta,sinoporunasensacióngeneralquebienpuedehacernossentiragitados,nerviosos,inquietoso,porelcontrario,tranquilosysosegados.

Setratadeconstruirunbaremoquevayadeceroadiez.Ceroseráellímitemásbajo,equiparablealpuntoquemarcaunestadodemínimaactivaciónymáximarelajación,similaralestadoquepodemossentircuandonosvamosadormiryestamosapuntodecerrarlosojos.Diezseestablecerácomoelnivelmáximodeactivación,parecidoaunestadodeagitacióninternatangrandequeloidentifiquemoscomolapeorcrisisansiosaalaquepodamosllegar.Lasprimerasvecesqueseaplicasirvesobretodoparaestablecerlalíneabase,queseráalgoasícomoelestadoconelquenosidentifiquemosmásamenudoymarcaráelpuntoapartirdelcualpoderestablecerlascomparaciones.Esimportanteestasprimerasveceshacerlocuandosepiensaquesetieneunestadonormalyhabitual.Unavezdichoesto,hayqueponerenmarchaelbaremoenvariasocasionesalolargodeldíaeirhaciendolascomparacionesparapoderconocercómonossentimosencadamomento.

Lamayoríadelaspersonaspiensanqueelcontrolsepierdedemanerainmediata,yaunquemuchasveceslopareceyenalgunasinclusoseproducemuyrápidamente,loqueocurreenrealidadesquenosedancuentadequehahabidounrecorridodeincrementosquesehanidoacumulando.Nosercapazdedetectarloesunodelosprimerosinconvenientes.

Imaginemosunapersonaquesedisponeaaplicareltermómetroporprimeravezyeneseinstante

creequeseencuentraenuncuatroenelbaremoycuandolorepitesesitúaenuncincoounseis.Sinduda,loqueestápercibiendoesqueestáalgomásalterada.Cuandovuelveahacerlopasadounratopuedesentirquesemantieneenunseisoquehavueltoabajar,oquehasubidoalgomásyquizáseencuentraenunsiete.Lógicamente,esindicativodequeestámásalterada.Cuandoseacostumbreahacerlodevezencuando,habráadquiridounmayorconocimientodesuestadointerior.

Elsentidoquetieneutilizarunatécnicacomoéstaparamejoraresdarsecuenta,segúnelgradodealteración,dequesepuedeusarunaestrategiadiferente—explicaremosmásadelanteenquéconsisten—paracadacaso.

Técnicadelcincoxcinco

Hayadultosquenoparanniunmomentoalolargodeldíayquenisiquierasetomanniun

respiro.Ylopeoresquellevantantotiempoasíquecreenqueesimposiblehacerlodeotramanera.Cuandosedetienen,essiemprecuandonopuedenmásyyaestántotalmentedesbordados.Latécnicadelcincoxcincosirveparairaprendiendoadetenerse,parafacilitarelactodeobservarcómoestamosinteriormente.

Candelateníadoshijosy,apesardequeerapocoeltiempoqueteníaparaestarconellosdelunesaviernes,oprecisamenteporesarazón,funcionabaalamismavelocidadqueeneltrabajo,prestandoatenciónavariascosasalavezyademásvalorandosincesarsitodofuncionabacomodebería.Todounejemplodeeficaciapersonificada,queesequivalenteaunaollaapresión.Sensacionesdeprisas,

insatisfacciónyfrustración...teníatodoesoalavelocidaddelrayo.Nieves,encambio,sededicabaalaslaboresdecasayasuhijopequeñohastalatarde,enque

volvíanlosotrosdosdelcolegioyyaseencargabadetodo.Lasensacióndiariaeralamisma:noteníatiemponiparapararcincominutos,cuandonoeraunacosaeraotraovariasalavez,ysielniñodormía,ellapasabaaconcentrarseenotracosa.Antesdequeacabaraeldía,yaseencontrabasaturadayconlosnerviosaflordepiel.

Pabloerafuncionarioyllegabaprontoacasa,porloquepodíadedicarseallevarasushijosalasdiferentesactividadesextraescolares.Comodecíaéldemanerasimpática,era«elchóferdesushijos»,ylosdíasquenohabía,sededicabaaecharlesunamanoenlastareasescolares.Aprimeravista,puedeparecerunasituacióndeprivilegioeidílica.Laimpresiónqueteníaéleradequenoparabayquenoteníaniunmomentoderespiro.Losmomentosdeenfado,discusiónyarrepentimientoenlosqueseencontrabaenvueltodespuésleresultabanyainsoportables.

Entodosestoscasostandistintoshabíaunelementocomúnyeraquecomenzabanyterminabaneldíasinunmomentodecalmaquelespermitieranosólocargarlaspilas,sinonisiquierasabersiestabanyaenreserva.

Aplicandolatécnica

Unavezquehemoscaídoenlacuentadequeentramosdentrodeestegrupodepersonasqueno

paranduranteeldía,nisiquieraparatomarunrespiro,comotomarseunvasodeaguacontranquilidad,sinllegaralgrifocuandoyaestamoscompletamentesecos,oiralbaño,sintenerqueircorriendoporqueyanoaguantamos,nosdispondremosadetenernosconestatécnica.

Loprimeroqueharemosseráescogercincomomentosaldía,dosotresporlamañanaydosotresporlatarde,paracortarconlaactividadquellevamosacaboeneseinstante,intentandoparar,independientementedeloqueestemoshaciendo,paraquesevayaconvirtiendoenunaprioridadqueestéporencimadelrestodecosasque,aunqueseanimportantes,loseránenmenorgrado.

Novolveremosalaactividadencuestiónhastapasadoscincominutos,duranteloscualesintentaremoshaceralgotranquiloquenosayudearalentizarelritmoyquenadatengaqueverconloqueestábamoshaciendo,como,porejemplo,beberalgofresco,mirarporlaventanaytomaraireconlentitud,escucharunacanción,leeralgúnpequeñoartículo,tomarunapiezadefruta,hablarconalguien,etc.

Loimportanteesaprenderasercapacesdeparar.Asípodremosacostumbrarnosadirigirnosanosotrosmismosynoaquelascosasnosdirijan.

Elcansancioqueseproducecuandodedicamosmuchotiemposeguidoaunaactividadsediluirá.

Tambiénsefavorecequenoacabemosexhaustosalfinalizar,generándoseunasensacióninternadequehaytiempoparatodoyno,porelcontrario,dequenollegamosanada.

Cuandoaprendemosapararvariasvecesalolargodeldía,unadelasbuenascostumbresquepodemosllevaracaboes,ademásdelasactividadesplacenterasmencionadas,evaluarcómonosencontramosinteriormente,esdecir,aplicarlatécnicadeltermómetrodelaansiedadyasíacostumbrarnosadetectarcómoestamosyobrarenconsecuencia.Sidescubrimosqueestamoscansados,habráqueintentardescansar;siaveriguamosqueestamosacelerados,trataremosdefrenar

yretomarlasactividadesmásdespacio,sidetectamosqueestamostensos,tendremosqueintentarrelajarnos.

Aprenderairmásdespacio.Aprenderadesactivarnos

Técnicadelarespiracióndiafragmática

Unadelasestrategiasmásuniversalesqueexistenparaelautocontroldenuestrasrespuestas

emocionalesyquetieneuncarácterfisiológicoeslarespiracióndiafragmáticaoabdominal.Dossonlascaracterísticasdiferenciadorasrespectoaotrasestrategiasquesepuedenusarparadisminuirnuestraactivacióninterna:laprimeraesqueincidedirectamentesobrelarespiración,unadelasrespuestasquesealteracuandoestamostensosonerviosos,independientementedequeseaporunasituacióndeestrés,demiedo,deiraodecualquierotraemociónintensaoestadonegativo.Lasegundaesquenospermiteaprenderaregularlademaneradirectaysencilla.

Cuandonosactivamosocuandoloestamosya,larespiracióncambiaenalgunosdesusparámetros;sehacemásrápida,esmenosprofundayponeenmarchaunamayorimplicacióndelamusculaturapectoralsuperior.Ensituacionesdegranintensidadpuedellegaraprovocarnosunestadoenelquesentimosquenosfaltainclusoelaireyquenosllevaaaumentarmáslafrecuenciaylapresiónenelpecho,porloquepuedeampliarseconsiderablementeelflujodeoxígenoquepenetraenlospulmones,causándonosmareosysensacióndeahogo.

Comoyadecíamosalexplicarelprocesofisiológicoimplicadoenlaactivacióncorporalinterna,elmotivoporelcuallarespiracióncambiaesporquelarespuestaquehageneradoelcerebroesconsecuenciadequehadetectadounasituaciónquerequierelapuestaenmarchadelsistemanerviosoautónomoparahacerlefrente,loquellevaaparejadotodounconjuntodecambioscuyoobjetivointernoesprocederdemanerarotundayenérgica,comosideunareaccióndefensivasetratase.Estoincluye,entreotrascosas,quelarespiraciónseencarguedeaportarmásoxígenoalorganismoqueestátratandodemandarmásenergíaalamusculaturayalasextremidadesdecaraapoderreaccionarluchando,defendiéndoseocorriendoparahuirdelasituación.Todaunarespuestaquenoescogemos,sinoqueyaestápredefinidaenelserhumanoparaactuarcuandoelcerebroasílocreaoportuno.

Aplicandolatécnica

Loprimeroquetenemosqueconoceresellugarcorporalexactoenelqueestánuestromúsculo

diafragmáticoparapoderejercitarloyutilizarlo,conelfindeimpulsarelairehacialaparteinferiordelospulmones.Paraellopodemosejecutarunarespiracióndejadeotomandobocanadasrápidasygrandesdosisdeaireyasínotaremosperfectamentelalocalizacióndelmúsculo.Cuandoyalohayamosconseguido,estaremospreparadosparacomenzarapracticarestatécnica.Primerodebemoscolocarunadenuestrasmanossobrelazonadelmúsculodiafragmáticoycomprobaremosque,cuandotomemosaire,aserposibleporlanariz,elmúsculopermitequelamanosalgahaciafuera,comosisetratasedellenarelabdomen,yquecuandoexpulsemoselaire,preferiblementeporlaboca,lamanoentrahaciaelcuerpo,comosisevaciaseporcompletoelabdomen.Cuandomás

adelanteyahayamosaprendidoeinteriorizadolatécnica,podremosprescindirdelusodelasmanosyhacerladirectamente.Hayqueestarmuyatentosparaquenosemuevanniloshombrosnilapartesuperiordelpecho,esdecir,losmúsculospectorales,cuestiónquealprincipioseráinevitableporlacostumbre,peroque,pocoapoco,conformeprogresemosenelentrenamientoobservaremoscómopermanecenrelajadosysinmoverse.

Larespiraciónsellevaacaboentrestiempos:Primero.Inspirardespacioporlanarizdirigiendoelairealazonamediabajadelabdomen,

intentandoserconscienteentodomomentodeloquehacemos.Estofacilitaquenuestrocerebroseconcentreenestatarea,loque,ademásdeoptimizarelaprendizaje,permiteabstraersedeotrascosas,efectoqueayudamuchoenelautocontrol.Percatarsedequelasmanossalenhaciafuera.Segundo.Retenerelaireduranteunossegundos,cuatroaproximadamenteestábien,aunqueserá

importantequecadacuallohaga,sinverseforzado,eltiempoquenecesite.Tercero.Expulsarelaireporlabocamuydespacioysinprisa,tomándosetodoeltiempoquesea

posible,perosinforzar,yrecordandoquelasmanosentraránhaciaelcuerpo.Elentrenamiento,durantelosprimerosdías,suponellevaracabolostrestiemposcuantasmás

vecesmejorparaquesevayainteriorizandoysepuedancorregirlosinevitableserroresdelprincipio.Dadoquelarespiraciónllevamostodalavidarealizándolademaneraautomatizada,sóloelentrenamientocontinuadopermitequeelcerebrolaaprendadeformadiferente.Cuandoyalahemosaprendidobien,estaremosdispuestosparaponerlaenmarchaconelfindedesactivarnosyrelajarnos,locualefectuaremospracticandolasrespiracionesentandasdediezoquinceseguidas.

Escogerbienelmomentoparahacerla

Sufuncionamientoesmásefectivocuantoantesseponeenmarcha,esdecir,espreferibleno

esperaraestarmuyalteradosparahacerlo,sinointentardetectarcuantoanteselestadoenelquenosencontramosparainiciarlatécnica.Larazónesqueregularunarespuesta,comoenestecasosetratadelarespiración,esmásdifícilcuandosehadisreguladototalmentequecuandoestáenprocesodealteración.Veamostrescasosprácticos.

ElcasodeAndrés

Andréseraprofesorenuninstitutodeeducaciónsecundariay,apesardequellevabaaños

impartiendoclase,enlosúltimostiemposestabapadeciendoungradodemalestarenelaula:unasvecesnotabalanecesidaddesalirdeallícorriendo,otrasnisiquierasesentíaconfuerzasparaenfrentarseasusalumnosyenmuchasotrasperdíalosnervios,sobretodocondeterminadoschicosquelerompíanlanormalidaddelaclase,conlasconsecuenciasqueteníaparatodos,inclusoparaélmismo,quedespuésllegabaaentenderqueporahínoibaporbuencamino.

EltrabajodeautocontroldeAndrésincluyó,entreotrastécnicas,elmanejodelarespiracióndiafragmática.Losmomentospropiciosparahacerlaeranespecialmenteantesdeentrarenelcolegio,porquedetectamosquecasihabíaadquiridounafobiaalaclase,deformaque,muchoantesdeenfrentarseaella,seibatensando,ycuandotocabalacampana,suniveldeactivaciónerayaaltísimo.Esosmomentospreviosfueroncrucialesparaqueempezaralasclasesrelajadoynocomounaescopetarecargadapreparadaparadisparar.Comoeraprevisiblequepudieranocurrirciertosproblemasyprovocacionesconalgunosalumnos,élteníaqueestarlomástranquiloposibledeantemano.Noobstante,tambiénhubodíasquetuvoqueausentarsecincominutosdelaclaseysalir

fueraparahacersustandasderespiracionesdiafragmáticasparavolverdespuésmuchomástranquilo.

ElcasodeAntonio

VerónicaeralamadredeAntonio,queteníadoceaños.Cuandonosconocimos,éstecursaba

primerodelaESOyestabaresultandouninfierno,comonosdecíaella.Siemprehabíaestadoencimadeélconeltemadelosestudios,tantoparainsistirenqueseorganizara,quenoperdieraelmaterialenelcolegioyqueseacordaradelatareaquelemandabanoavecesinclusodelosexámenesquelehabíanpuesto,comotambiénparaayudarleenalgunasmateriasyenlosdeberes.LacuestiónesqueVerónicaestabadesquiciada,yenfrentarsecadadíaalavueltadelcolegioeradurísimo;estabagarantizadaladiscusiónconAntonioyéstehabíallegadoaunpuntoenquelateníatotalmenteperdida,pueslomismolaretaba,quelarechazaba,quelepedíaayudaoquesebloqueabaynotrabajaba.Verónicaempezabalastardesyaconunniveldetensiónalto,perosobretodolasacababaporlasnubes.

AtravésdelosregistrosdeconductaseveíanciertasvariablesqueinfluíanenlasituaciónyenelcomportamientodeAntonio,perotambiénencómoVerónicaperdíalosnerviosantelasprovocacionesdeéste.Enestesentido,ademásdeestrategiasnuevasquetuvoqueponerenmarchaparaqueAntoniosecentraraycejaraensusintentosdemanipulaciónydesgaste,Verónicaaprendióamanejarlarespiracióncomopartedeunpaquetedemedidasparasuautocontrol,ylopusoenmarchaendiferentesinstantesalolargodelatardepararetenereseestadoquehastaesemomentoaumentabasincesar.Seausentabadelahabitaciónenlaqueleayudabaalniñoahacerciertascosas,quecadavezeranmáspuntualesporcierto,ycuandoéllanecesitabavolvíamuchomáscontrolada.Lacocinasehabíaconvertidoenelsitiodondeellacerrabalapuertayconservabaduranteunosminutoslacalmasuficienteparapoderhacersustandasderespiracionesdiafragmáticas.

ElcasodeVicente

LospadresdeVicente,ÁngelyRosana,llevabanyabastantetiempoconproblemasderelación

entreellos.Vicenteteníadiecisieteañosysiemprehabíasidounniñomuybueno,cariñosoycercano,pero,desdehacíaunaño,estabadesconocido,comosinofueraél.Sehabíavueltodespreciativo,ibaalosuyo,sequejabadecasitodo,eraimposiblemantenerunaconversación,nisiquierauncrucedepalabrasdedosminutosy,porsifuerapoco,incumplíaconasiduidadlasnormas,ylasdiscusionesporestacuestiónerantremendas.Cadadía,cuandoseacercabalahoraalaqueteníaquevolveracasa,ÁngelyRosanapocomenosquetemblabanpensandoprimerosillegaríaatiempooincumpliríalahoraalaquehabíanquedado,ysegundo,temiendoladiscusiónfamiliarqueporcualquiercomentariosepodíaproducir.

Laintroducciónaquídelatécnicaderespiracióndiafragmáticasehizoendosmomentosclavesparasuautocontrol.Elprimeroeraporlatarde,endiferentesmomentos,paraquecuandoVicentellegase,ÁngelyRosanaestuviesenlomástranquilosposible,ydespués,cuandoestuvieseninteractuando,hacerloporturnos.Así,mientrasunoseencontraraenmediodealgunadiscusión,elotropudieraestarpreparándoseparalaacción,perodemanerapositiva,porqueloqueocurríaamenudoesqueunoestabaactuandoyelotroestabaescuchando,sintiéndoseprogresivamentepeoreinterviniendolosdoscomoenbloqueparaacabarsiempredelapeormanera.

Usodelastécnicasencadena

Unadelasformasmáseficacesdeponerenmarchalatécnicadelarespiracióndiafragmáticaes

unirlaencadenaalasdosvistasanteriormente,esdecir,alatécnicadelcincoxcincoyaltermómetrodelaansiedad.Lamecánicasuponeque,cadavezquehacemosunodeesosdescansosdiariosytrasanalizarcuálesnuestroestadomediantelaescalasubjetiva,sidetectamosquehemossubidoenalgunamedidarespectoalaqueteníamosantes,podamosaplicarunatandadediezoquincerespiracionesdiafragmáticasybajemoseneltermómetroalpuntodetranquilidaddeseable.Recordemosquelamejormanerademantenernosbajocontrolesnopermitirnosdispararnos,porloqueestaunióndelastécnicasgarantizaelmejorprocesodeautomatizacióndelasmismas,yaquehacehabituallaestrategiaPAM,parar,autoobservarymejorar.

CUANDOHEMOSLLEGADODEMASIADOLEJOSYESTAMOSMUYALTERADOS

Técnicadelcontrastebruscodetemperatura

Ennopocasocasiones,pordesgracia,sellegademasiadolejosensituacionesdeconflictoyseconsigueunestadointernodemáximaalteración,ysisetratadeira,podemosenfadarnostantoqueestemosapuntodeagredirodehacerlorealmente;odechillareinsultarodepegarunpuñetazoaunamesaocualquierotroactopropiodeesosmomentosdemáximaintensidad.Contodaprobabilidad,despuésnossentiremosmaloarrepentidos,peroyahabrápasadoyvolveráapasar,salvoqueaprendamosaautocontrolarnos.

Lacuestiónesque,cuandolosnivelesdeactivaciónsontanaltosyfrecuentes,esmuydifícilreconducirnuestroritmorespiratorio.Ésteestaráensumáximopuntodealteraciónoseráimposiblepararynoactuar,porquetendremosenmarchatodalamaquinariadeactivacióninterna.Seránecesarioentoncesprocedermásenérgicamenteparaconseguirunniveldeequilibrioquefavorezcaelusodelastécnicasantesexpuestas.

Aplicandolatécnica

Cuandosintamosqueestamosyamuymal,apuntodedesbordarnosoinclusofueradenosotrosy

casisincontrol,nosausentaremosdelasituaciónynosiremosalcuartodebañooalacocina.Alprincipiopensaremosquenoesposiblecortarestetipodesituaciones,perodadalanecesidadquesentimosdespuésdeuntiempomanteniéndonosasí,vemosqueesrentablellevarloacabo,yaunquenoscueste,loharemosconcualquierexcusa.Acontinuación,abriremoselgrifodelaguafríaynosmojaremoslaparteanteriordelasmuñecasdelasdosmanosduranteaproximadamenteunminuto,aguantandolassensacionesintensasqueseproducirán.Alserunazonacorporalmuysensible,elcerebrofocalizalaatenciónenellaconfacilidad.Loqueocurrefisiológicamenteesquelapercepcióndelatemperaturacorporalsetrastocaporlaintensidaddelfríoenlamuñecaysegeneraunarespuestadeatenciónpoderosa,puestoquesuponeuncontrastedetemperaturaconlaquetieneel

cuerpoy,portanto,undesequilibriocorporalinstantáneo.Esalgoasícomounreflejodeorientacióngraciasalcualelcerebroseolvidaporunmomentodetodolodemásysecentraenesapartedelcuerpo.Sienesteinstantenosparásemosaevaluarcómoestamosconlatécnicadeltermómetrodelaansiedadencomparaciónconlosmomentosprevios,descubriríamosquehemosbajadoenlaescalaalgunospuntosdemanerabrusca.Posteriormente,seremoscapacesdenormalizarnuestroestadoconotrasestrategiascomolarespiracióndiafragmática,distrayendonuestramenteovolviendoalasituaciónpreviadelaquenoshabíamosausentadoyasípoderseguirconnuestroprocesodeautocontrol.

ElcasodeMartín

Martín,padredeErnesto,teníaseriasdificultadesparanodiscutir,einclusollegaramáscasia

diario,enelmomentodelastareasdelcolegio.Habíaintentadodejarloyaoalmenosdisminuirelritmoysehacíafirmespropósitosparaconseguirlocadaañoenseptiembre,cuandoempezabaelnuevocurso.Peronoeracapaz,yaquelloparecíalaguerra.CuantomásqueríaélqueErnestoseorganizaraysecentrara,másparecíaqueéstehacíalocontrario,esperandoaquesupadrelemandara.ComoMartínsedesesperaba,Ernesto,quetambiénsealterabamucho,seaprovechabadeelloydilatabalostiemposdetalmaneraquesehabíaconvertidoenunexpertoenperderyhacerperdereltiempoasupadre,ademásdeconseguirsacarledesuscasillassindemasiadadificultad.ElpuntoquemáslemolestabaaMartíneraesarisasocarronaquelesalíaasuhijocuandoveíaasupadreclaramenteenfadado.Seproducíalagranexplosión.Enocasiones,acababainsultándoleeinclusolevantándolelamano.

Cuandoestamosenesteextremodealtaconflictividad,queaprioripuedeescandalizaraalgunospadres,hededecirque,pordesgracia,sepuedellegaraélcasisindarsecuentaytambiénsinserconscientesdelagravedaddepermanecerenéldurantedemasiadotiempo.Coneltiempo,lasconsecuencias,enloquerespectaalaafectividadfamiliaryalaeficaciacomopadres,sontremendas.

Unadelascausasmáspoderosasporlasquelospadressepuedensentirfracasadosescuandosonconscientesdequepierdenelcontrolyhacenydicenasushijoscosasdelasquedespuéssearrepienten.

Martín,parasaliradelante,tuvoprimeroquecaerenlacuentadequeélnopodíaseguirhaciendo

esepapel,máspropiodeunprofesorparticularomaestro,ytendríaquecentrarseenotrascuestionesdepadre,queconunhijonuncafaltan.Loquehabíapasadoenparteeraque,pormiedoaquesuhijofracasaraenlosestudiosydadaslasevidentesdificultadesqueteníaconéstos,asumióélmismolaarduatareadeafrontartodolorelacionadoconloescolar.Llegóunmomentoenque,envezdeirdejandocadaañoquesuhijosefuesevaliendoporsímismo,almenosenalgunaparte,pasótodolocontrario,esdecir,quesolonoeracapazdehacernadayconsupadresí,peroconlasdificultadesantesseñaladas.

ElniveldeestrésquepresentabaMartíneraextremoyhabíallegadoaunestadoqueyacasierapermanente,pueseltemaleteníadesquiciadoinclusocuandonoestabaconErnesto.

ElcasodeMartínilustramuybienelusodelatécnicadelcontrastebruscodetemperatura,porque,aunqueaprendióaautocontrolarseenvariasfaseseinclusoasistiendoaunodeloscursos

quetenemosdiseñadosparaqueenseishorassepuedaejercitardemaneraprácticaelautocontrolemocional,tuvoqueaplicarseaguafríaenlaparteanteriordelasmuñecasenmuchosmomentos.Estaestrategiacadavezfuemenosnecesaria,perosinella,enmuchasocasiones,hubierafracasadoseguramenteensuautocontrolyhabríallegadoalconvencimientodequeélnuncapodríareconducirsuirayrelacionarseconsuhijoconnormalidad.

APROVECHEMOSNUESTRAIMAGINACIÓN

>

Técnicadelavisualización

Nosomosconscientesdehastaquépuntonospasamoslavidaimaginandocosas,unasvecesdel

pasado,decómohubierasidosienvezdeestohubieraocurridolootro,osihubiéramoshechoestoenvezdeaquello;yotrasmuchasvecesdelfuturo,tantoalargoplazo,pensandoaunosañosvista,comoenplanesquevanaocurrirenuntiempocercano.Yresultaquelamayorpartedeesecontenidoimaginativodiscurrepreferentementededosmaneras:Laprimeraesentreteniéndoseenhipótesisdelpasadoquesontotalmenteirracionales,puesa

menudonosllevanapensarqueaquelloquehicimosdeunamanerapodríamoshaberlohechodeotra.Esto,queparecemuyobviocuandoreflexionamostiempodespués,notieneningúnsentidopráctico,puesnosolvidamosdequesilohicimosdedeterminadaforma,algunarazóntendríamosy,encualquiercaso,comonopodemosvolveratrás,seconvierteeneltípicopensamientoquesólonosllevaasentirnosfrustradosymal,esdecir,notieneyasolución.Lasegundaeshaciendoproyeccionesdefuturopensandoenloquecreemosquevaapasarodejar

depasar.Elproblemadeestaformahabitualquetenemosdepensaresqueconsistemayoritariamenteenpensamientosnegativos,encuestionesquecreemosquedeformainevitablevanaresultarnefastasoinapropiadas.Aunqueavecestambiénpensamosdemanerapositivasobreelfuturoyestonosmotiva,pordesgracianoeslomásfrecuente,sobretodocuandoestamosinmersosenunaproblemáticaolaspreocupacionesnosabruman,cuestiónmásquehabitualenelserhumano.

Cuandolospadresestánpasandoporunamalarachaenlaquesesucedenconbastanteasiduidadciertosproblemasyestánllegandoinclusoaperderelcontrolantealgunosdeellos,sianalizamoslospensamientoshabitualesquetienen,unadelasprimerascuestionesquesaltaalavistaesque,porreglageneral,visualizanelproblema,lovenportodaspartes,rememoranelpasadoyvenasushijosunayotravezhaciendoaquelloquenodebían,sesientenculpablesyseimaginanmetiendolapata,opresientenquévaapasaracontinuación.Deigualforma,loseducadoresqueestáninmersosenunaproblemáticaconsuclase,antesdeentrarenlamisma,hantemidoeimaginadoyamuchasvecescómosevaaproducireldesastre.Estasvisualizacionescumplenunafunción,podríamosdecirquepremonitoria,porque,cuandoseoriginan,acabanfortaleciendoaúnmásenlamenteesasvisualizacionesnegativas.Cuandonosucedencomohabíamospensado,elalivionosueledurarmucho.«Cuandollegabaelmomentodesaliracomerfuera,ellosyaveíanalaniñamontándolaenelrestaurante,ynoeranilaprimeranilaúltimavezqueabandonabanlosplanesdesalirportemoryvergüenza»,«Cadamañanasehabíaconvertidoenunhorror,¿serécapazdelevantarlehoyotendréquellamarlecienvecesymegritaráyfinalmentenoiráaclase...?»,«Yaloveíaclaro,encuantoseibaacercandolahoradevolverdelcolegio,yoyaempezabaaponermetensayfrancamentemal».

Éstossonalgunosejemplosqueilustransituacionesdeestetipo.

VisualizarenpositivoHaypersonasquetienenmásfacilidadparahacervisualizacionespositivasporquesencillamente

sonmáscapacesdeimaginarsemáscantidaddedetalles,perotodospodemoshacerloyentrenarnosparadominarlo.

Comocontodaslashabilidadesquepodemosadquirir,laclavedeléxitoiráligadaespecialmentealentrenamiento,que,asuvez,nosproporcionaráunaautomatizacióndelatécnicaconcreta,detalmaneraqueacabemoshaciéndolodemanerahabitual,deformacasitanfrecuentecomocapacessomosdevisualizarennegativo.

Visualizaciónsobrenuestropropioautocontrol

Loprimeroquedebemostomarenconsideraciónesqueparallevarlaacabohemosdeteneren

esemomentounestadodetranquilidad,tantofísicacomomental.Nopodemosestarnerviososoalterados,ysiloestamos,primerotendremosquerelajarnosmedianteotrasestrategias,algunasdelascualesyahemosmencionado.Porlotanto,esimportante,comoprimerpaso,crearelambienteapropiado,estarcómodosenunaestanciasinruidoyconunosminutospordelante,duranteloscualesnoshayamosaseguradodequenonosvanamolestarycerrarlosojosparafacilitarlaconcentración.

Acontinuación,escogeremosunasecuenciadelashabitualesenlasquehemosperdidoelcontrolenalgunaoalgunasocasiones.Loquenosvamosaproponeresrevivirla,peroestavezesforzándonos,sobretodoalprincipio,envernosanosotrosmismossiendocapacesdedetectarcómonosencontramosydisponiéndonostambiénaponerenmarchalasestrategiasdeautocontrolaprendidas,resolviendoasíelmomentodemaneraexitosa.Estoesjustolocontrariodeloquehacemoshabitualmente.Poreso,alprincipiocostarátrabajoyesposiblequeinclusoduranteelprocesodeimaginaciónnostensemos.

Empezaremosarevivirlaescenaenlamente,despacio,desdeelcomienzo,eintentandonoperderdetalle.Conformevayamosavanzando,elfocalizartodanuestraatenciónenlamismaytodoellujodedetallesnosayudaránameternosdelleno.Recordarqueinclusopodemossentirelmalestarpropiodelaansiedadqueestamosacostumbradosaexperimentar,ycuandoestoocurra,enelmomentoenquenospercatemosdequeesasí,pararemosynosocuparemosderelajarnoshastavolveralestadoqueteníamoscuandocomenzamos.Paraello,utilizaremoslatécnicadelarespiracióndiafragmáticaque,comoyaladominaremos,nosvaapermitirdemanerarápidavolveraunestadodetranquilidadadecuadoparaseguirvisualizando.Asimismopodemos,enestepunto,ponerenmarchalatécnicadeltermómetrodelaansiedadparairvalorandocuantitativamentecómoestamoscuandoempezamosycuandoparamos,yasívolveralpuntoexactoquepercibimoscomorelajadosenlaescala.

Elsiguientepaso,unavezquehemosrecuperadolatranquilidad,serácontinuarconlavisualización,retomándolaenelpuntoenqueladejamos.Elrecorridomentalqueharemosdurantelavisualizaciónserávernosanosotrosmismosponiendoenprácticalastécnicasdeautocontrolde

maneraexitosaanteunasituaciónproblemáticaodeconflictoenlaquenoshayamosvistorecientementeoqueseahabitual.

Sisetratadeunasituaciónenlaquesolemosalterarnosychillar,nosimaginaremoselmomentojustoenquenosestamosponiendonerviososycómonoscallamos,adiferenciadeotrasveces,einclusonosdirigimosaotraestanciadelacasaparahacerunasrespiraciones,para,acontinuación,volveralasituaciónymanejarlaconvozpausada,lomáscalmadosposibleyconsiguiendosentirnosbienconnosotrosmismosporhabersidocapacesdepararyautocontrolarnos.

Si,porejemplo,setratadeunasituacióndiariaqueacontececadavezquelosniñosseestánbañandojuntosylamayor,aprovechandoquenoestamos,tratabruscamentealhermanito,nosimaginaremosque,cuandoéstechillaysequeja,nosacercamosallugar,yunavezallí,noslimitamosasepararlos,sinhacercomootrasveces,quelegritamosalahermanaonosenfrascamosenunadiscusiónabsurda,sindarnoscuentadeque,enlamayoríadelasocasiones,acabamosactuandocomoellaespera.Ynosimaginaremostambiénque,aunqueestamosalgoalterados,nosvamossintiendocadavezmejor,siendoplenamenteconscientesdequehemosactuadoconautocontrol.

Hayquerecordarqueelautocontrol,apesardequecuesteesfuerzotrabajarlo,esunodeloslogrosmásgratificantesquenospodemosproporcionaranosotrosmismos.Poreso,cuandoloconseguimos,nosgenerasatisfacciónyunaaltamotivaciónparaseguirenesalíneademejoradenuestrasrespuestas.

Paraunadecuadoentrenamientodelatécnicaesnecesariohacerladuranteuntiempoconbastante

frecuencia,dosotresdíasporsemanacomomínimo,paraquenosvayasensibilizandohaciasuusoynosfortalezcaydéseguridad.

CONTROLEMOSLOQUEPENSAMOS

Elcontroldelospensamientosanticipatorios

Seríaimpensablequepudiéramosllevaracabouneficazautocontrolsinonosocupamosde

conocercuálessonlascosasquenoscontamosanosotrosmismossobrelosproblemasquenosestánsucediendo.Esnecesariopercatarsedeque,siúnicamentenoscentramosenlamanifestaciónfísicadenuestrosnerviosydelassensacionesinternasquenosacompañancuandoperdemoselcontrol,nosestamosolvidandodenuestrapartecognitiva,quenoimplicaúnicamenteunadelastresimportantesrespuestas,comoexpliqué,sinoqueeslaresponsableúltimadenuestrasrespuestasextremas.

Esobvioquenuestrospensamientosnosacompañansiempre,esdecir,antes,duranteydespuésdeunsucesoenelquehemosperdidoelcontrol,peronoestátanclaroqueconozcamoscómoson,niporquécasisiempresonparecidos,niporquéaparecen,niporquénosbombardean,niporquénonospodemosapartardeellosopensarenotracosa.

Nuestroretoseráaprenderamanejarestapartecognitiva,ycuandoloconsigamos,avanzaremos

nosóloennuestroprogresoenelautocontrol,sinoquehabremos«dadoenelcentrodeladiana»,oloqueeslomismo,habremosencontradoycontroladolascausasdenuestrodescontrol.

Porqueesunerrorpensarquenosenfadamosporquenuestrohijohizoestooaquello,oqueperdemoselcontrolynosdesbordamosporquecuandonosponemosaenseñarletalocualcosa,nosretaynocolabora,oporqueledamosunaordenynonoshacenicasooporquelehacemosuncomentarioynosmiraconcararetadora...Silasrazonesdenuestrapérdidadecontrolfueranexternasanosotrosytuvieranmásqueverconloquehacenodejandehacernuestroshijosocualquierotrapersona,estaríamosperdidos,porquepocopodríamoshacerporsolucionarlo,yaquedependeríamásdeellos;además,siemprenospasaría,ysabemosquenoactuamosentodomomentodelamismamanera.Antesusmismoscomportamientosnonossentimosigualdealterados,sinoqueavecessomoscapacesdepasarporaltociertasconductasrestándolesimportancia,oseladamos,perononosalteramos,loquesignificaquedependerádeotrasrazones:denuestrocansancio,dequeestuviéramosyapreviamenteenfadadosporotracosao,comosolemosdeciramenudo,dequenoshayapilladoasíelcuerpo.

Observacióndelospensamientos

Loprimeroquehemosdeconseguiresserconscientesdecuálessonesospensamientosquenos

puedenestarinfluyendonegativamenteennuestraserenidadyequilibrio.Enestaocasiónutilizaremoslastécnicasalusoqueexistenparalaautoobservación,comolosautorregistrosdepensamientosyestadosdeánimo.Setratadeestarduranteunosdiezdíasmásomenosdispuestosadescubrirloquepensamosjustoenlosmomentosenlosquenosestamosencontrandomaloalterándonos,oantesincluso,cuandoestécambiandonuestroestado,procurandoquenoseayacuandohemosperdidoelcontrol.Paraelloemplearemosunahojadepapelquellevaremossiempreencimayquenosserviráparaplasmarenellanuestrospensamientos.Elmodelopuedeseréste:

HOJADEREGISTRO

Cadavezquenosestemospreocupandooalterando,nosdetendremosuninstanteyanotaremosel

momentoylasituaciónenlaquenosencontramosyconquién;apuntaremostambiéncómonossentimosemocionalmenteyquépensamoseneseinstante.

Graciasaelloempezaremosaserconscientesdelorepetitivosquesomosanivelcognitivo,hastaelpuntodequemuchosdíasnotenemosotracosaenlacabeza,sobretodocuandopasamosporetapasdemásestrésfamiliarodecualquierotrotipo,enlasquenoparamosdepensar.

ElcasodeMariMar

MariMar,queeraauxiliardevueloyhacíatrayectostransoceánicos,cuandovolvíaacasadespués

decuatroocincodíasdetrabajo,«selecaíaelalmaalospies»,segúnnosdecíaliteralmente.Veíaquesushijosteníanlascosasrevueltasyquenohabíanprevistolascosastípicasdeintendencia.Leentrabaunenfado,mezcladocondecepciónydesilusión,quetardabaennormalizarvariosdías.Graciasalosregistrosquehizoduranteunosdías,pudoverquecasisiempreseempezabaapreocupardequeesopudieraserasíyaantesdevolveracasa,enelmismoavión.Peroerasobretodoeneltramofinal,antesdeentrarencasa,cuandoibateniendopensamientoscomo:«Yaveránestosdos,seguroquelotienentodocomosiempre»,«Sabiendoquellego,lohabránhechotodocorriendoydemalamanera»,«Siempreigual,estovaaserundesastre»,«Conlaedadquetienenynolespuedodejarsolos»...

Lospensamientosqueseproducíancuandoyaestabaenfadadayconellospresentesnoeracapazdeanotarlos,locualesnatural,puesyasuniveldealteracióneramuyaltoydeloúnicoqueeraconscientedespuéseradelniveldeenfado,delosgritos,avecesinclusolosdespreciabaverbalmenteyluegosesolíasentirbastantemalyagotada.

Esimportanteseñalar,comoasimismosepudoobservar,quehastatiempodespuésdehabersucedidoloshechos,permanecíanpensamientosdepreocupaciónsobreloacontecido,comolossiguientes:«Siempreigual,nuncavanacambiar»,«Sonundesastre,¿porquénoseráncomootroshijosdeamigasmías?»,«Soyunauténticodesastre»,«Deboactuardeotramanera,mehepasadocomosiempre»...

Unavezquesomosconscientesdenuestrospensamientoshabitualesenestassituacionesenlasquenosencontramosalterados,hemosdeentenderporquésontanperjudicialesesospensamientos.

Lospensamientosanticipatorios

Estetipodecognicionesesnefastoentantoencuantosecentraenprepararnosparalaacción,

perodemaneranegativa,puesgiraentornoapensarquevaasalirmal,quevaaocurrircomosiempre,queunavezmásvaaacontecertalocualcosanegativa,etc.Aparecendisfrazadosdeciertorealismo,comosisiempretuviesequeserasí,comosinuncahubiesehabidoexcepciones,yellolesdaunciertocarácterpremonitorio.Laexperienciasehaencargadodehacerqueestosearecurrente.Esalgoparecidoaloquepasacuandoalguienexperimentaunacontecimientotraumáticooaltamenteestresante,comounatracoounaccidente,porelcual,inclusomuchotiempodespués,siguepersistiendounareacciónemocionaldeciertaintensidadanteestímulosquerecuerdanlossucesoshistóricos.Cuandosetratadeproblemascotidianosencasa,aunquetenganmenorrelevanciadesdeunpuntodevistadelimpactoemocional,larepeticióneneltiempoyelhechodequetienequeverconloshijosytodoloqueelloconlleva,comolapreocupaciónporelfuturo,sentimientosdeculpaydefracaso,etc.,seencargadeponerloalamismaaltura.

Esimposiblequeelcerebrogenereunarespuestamáscomedidasileestamosadelantandoloquevaapasarysiencimaconstantementeledecimosqueestovaasernegativo.

Enestepunto,haypadresyeducadoresquealeganqueloqueesinevitableesnopensarloquecasi

siempreocurre.

Loimportanteesrevisarparaquésirvequenosvayamoscontandoloquehabitualmentesucede,puessidealgunamaneranossirvieraparaprevenirlooevitarlo,estaríabien.Perosiparaloúnicoquenosayudaesparaconstatarlasupuestarealidadquevivimosyéstaesnegativa,sindarnoscuentaestamoscreandoundobleefecto:elquetienelapropiarealidadcuandollegue,siesquellega,ytodoeltiempoprevioduranteelcualnosdecimosloquevaaocurrir,queestácargadodemalestaryresultaserlapeorantesalaquenospodemosfabricar.

Entonceshallegadoelmomentodeprepararnosunarespuestamásadecuada,másautocontrolada

emocionalmente,máspositiva,quenosayudeynonosperjudique.Enestesentido,necesitaremoscambiaresospensamientosnegativos,quenonosaportannadabueno,porotrosquenopredeterminennuestrarespuestadeautocontrolenladirecciónnegativa.

Anticiparpositivamente

Hayquehacerunesfuerzoporirfabricándonospensamientosmáspositivosymásdirigidosal

objetivo,queesnoperderelcontroldenuestrasemociones.Porejemplo,enelcasodeMariMar,cuandoseacercabaelmomentodevolveracasa,envezdedarlevueltasalpensamientode:«Yaveránestosdos,seguroquelotienentodocomosiempre»,aprendióadecirseasímisma:«Bueno,aversihoyesdeesasvecesquelohacenbien,ysino,procurarébuscarelmomentoadecuadopara

seguirintentandoquelohagan».Oenvezdedecirse:«Sabiendoquellego,lohabránhechotodocorriendoydemalamanera»,cambiarpor:«Silohanhecho,peronoestácomodebería,seguiréinsistiendohastaconseguirlo».Oenlugarderepetirse:«Siempreigual,estovaaserundesastre»,«Conlaedadquetienenynolespuedodejarsolos»,tratardeinteriorizar:«Algúndíaesperoqueaprendan,seguiréinsistiendomientrasmetengaquemarchardeviaje».

Loimportanteesneutralizarelefectodeesospensamientosqueanticipanlapeorrealidadfuturaycrearnosotrosquenosayudenallegaraesarealidadmástranquilosconlaoportunidaddeafrontarlaconlamayorcalmaposible.Recordarqueyasóloporestomerecelapena,pueslarealidadserálaquetengaqueser.Entodocaso,loquesiemprepodremoshaceresirtrabajandoparamejorarla,peroesoyaesotracuestiónquetienequevermásbienconlasestrategiasqueusemosenfuncióndelaproblemáticadequesetrate.MariMar,porejemplo,tuvoquesentarsemuchasvecesconsushijosypactaryrepasarcómoteníanquehacerloconmucholujodedetallesyporescrito,paraquenoseolvidaran,einclusomandarlesunmensajeamododerecordatorioantesdellegar,paraquerevisaran.Yporsupuesto,tambiénnecesitóestableceralgunasconsecuenciasnegativasparaelloscuandonolohicierandeformaadecuada.HastaentonceslaconsecuenciaeracasisiemprequeMariMarseenfadaba,yaunquelesechabaunabuenabronca,ellaeralaquemásperdía,puessushijos,pasadosunosminutosdelsuceso,estabanabsolutamentenormales.Ella,encambio,sesentíamalhorasdespuésyavecesinclusodurantevariosdías,graciasenparteaesospensamientosque,pararematarlajugada,seguíarepitiéndoseduranteuntiempo.Enlugarde«Siempreigual,nuncavaacambiar»,interiorizó:«Seguirétrabajandoparaquealgúndíamejore».Lafrase«Porquénoseráncomootroshijosdeamigasmías»latransformóen«Tienenotrascosasbuenassiloscomparo»;«Soyunauténticodesastre»locambiópor«Hagoloquepuedoyseguiréintentándolo»,yencuantoa«Deboactuardeotramanera,mehepasadocomosiempre»quedóreducidoa«Seguiréintentandomejorar».

Hayquehacerunesfuerzoporgenerarpensamientosquehuyandelosextremosysemantenganenlaideadequepodemosseguirintentándoloparaquenosayudenaaumentarnuestramotivaciónynoalrevés.

Elprocesoparallevaracaboestatécnicaseráescribirlospensamientosenlosregistrosalladodelosquevanasersustituidoseinteriorizarlosparaqueluegoseamoscapacesdedecírnosloscasidemaneratanrápidacomohacíamosconlosotros.Seránecesariorepasarlosadiarioduranteuntiempoparaquenuestrocerebrosefamiliariceconellosyfacilitemosdespuésnuestrorecuerdo,sobretodoensituacionesdetensión.

Autoinstruccionespositivas

Enmuchasocasiones,tenemostanautomatizadosesospensamientosnegativos,quenosvemos

condificultadesparapoderinstaurarlospositivosensulugar.Probaremosentoncesaelaboraresospensamientospositivosconlaformasimilaracomovienenlosnegativos,paraquetenganelmismoefecto,peroenladirecciónadecuadaeinsistiendomuchoenqueelobjetivoseráqueelcerebrotengafrasespositivasalasqueagarrarseparaevitarqueledévueltasalasdesiempre,facilitandouna

respuestamotivadoraymáspositivafrentealasituación.Lospersonalizaremos,detalmaneraqueesténconfeccionadossegúnnuestraformadehablarnosa

nosotrosmismos,esdecir,seránidiosincrásicos.Estosignificaquelasautoinstruccionespositivasquesirvenparaunapersonadifícilmenteseránaplicablesaotra.EnelcasodeMariMar,cuandoseacercabaelmomentodevolveracasa,envezdedarlevueltasalpensamientode:«Yaveránestosdos,seguroquelotienentodocomosiempre»,hubierapodidodarseautoinstruccionespositivasdeltipode:«Venga,tranquila,vamosaverquétal»o«Lopodrémanejar».

Nosocuparemosdequeseanciertas,esdecir,nosetratadecontarseasímismocuestionesincreíbles,puesseríadifícileinadecuadomantenerunautodiálogocentradoenlamentira.Siguiendoconestemismocaso,envezdedecirse:«Sabiendoquellego,lohabránhechotodocorriendoydemalamanera»,noseríaoportunodarseautoinstruccionescomo:«Venga,seguroquelohanhechogenial»o«Seguroqueestáperfecto»;lasautoinstruccionespositivasaquípodríanserasí:«Esperaréaverlosinjuzgar»o«Intentaréserpaciente».

Tambiénprestaremosespecialcuidadoaqueseanbreves,puestodaslasverbalizacionesqueseelaboranparasituacionesdecrisis,porestrésoporcualquierotrarazónquenospuedahacerperderelcontrolemocional,ypuestoqueelrendimientodenuestrocerebronoesprecisamenteóptimoenesascircunstancias,tienenqueserimpactantesytenerlacapacidaddeacapararconrapideznuestraatención.

Elprocedimientoserádiferentedependiendodelmomentoconcretoenquequeramosdarnosesasautoinstruccionespositivas:

Autoinstruccionesparaantesdelasituación.Enmuchasocasiones,sobretodosisonprevisibles,yaseestableceundiálogointernonegativo,

antesinclusodequesepresentelasituacióntemida.Estehechogeneraciertaansiedad,quedireccionaalapersonahaciaunapérdidadesuautocontrol.Esentoncescuandoesimportantedetectaresospensamientosnegativosyestablecerunasautoinstruccionespositivasencaminadasaocuparsulugar.

Porejemplo,sillegaelmomentodehablarconloshijos,ysabemosqueesprevisiblequesegenereunconflictoporloqueselesvaaplantearoporquecadavezquesehablaconelloselniveldetensiónaumentadeformaconsiderable,oseacercalahoradequevuelvandelcolegioyelterribleinstantedequeseponganaestudiaryhacerlosdeberes,ysabemosquesusquejasnosdesesperan,seráadecuadotenerpreparadasautoinstruccionespositivasdeltipode:«Voyaesperaralahorafijada»,«Intentaréhacerlolomástranquilamenteposible»,«Serétodolopacientequepueda»,«Simealtero,sabrécómocontrolarme»,«Sisealtera,sabrécómocontrolarme».

Autoinstruccionesparadurantelasituación.Cuandoyaestamosenlasituaciónenlaquehabitualmenteperdíamoselcontrol,hemosde

dedicarnosconfuerzaarepetirnoslasautoinstrucciones,queentiempopresentenosvanaayudaranotenerlospensamientosnegativosquesesolíaninstalarennuestramente.

Siguiendoelejemploanterior,yaenlasituación,debemosrepetirnosconfrecuenciaautoinstruccionespositivasdeltipode:«Puedomanejarlasituaciónhastaelfinal»,«Sécómocontrolarme»,«Seguirésiendopacientehastaelfinal»,«Hedepensaryescogerentodomomentomirespuesta».

Autoinstruccionesparadespuésdelasituación.Nuestroautocontrolensituacionesfuturasigualesosimilaresalasyapasadasdepende,encierta

medida,decómonoshablemosunavezhayanpasado.Así,esimportanteintentarserlomáspositivoposibledecaraacrearunamejorexpectativadefuturo.

Enelmismoejemplo,lasautoinstruccionesquenosdiremosseránsimilaresa:«Lohemanejadolomejorposible»,«Mehecontroladomásymejor»,«Cadavezmejoroalgomás»,«Seguiréintentándololapróximavez».

Muchasveceshemosobservado,atravésdelosregistrosdepensamientos,quetantolosqueanticipanlassituacionesenlasqueperdemoselcontrol,comolosqueocurrendespuésestántanautomatizados,dadoellargotiempoquehanpermanecidoahí,quesehanconvertidoencreenciasabsolutaseideastanhabitualesqueresultadifíciltrabajarlos.Cuandosurgen,loqueocurrecasiconstantemente,bloquean,paralizanygeneranunassensacionesdemalestarinternoquemuchasvecesnoesquenospredisponganaperderelcontrol,sinoqueestánenlabasedeunestadoanímicopatológicoquenospuedeacercaralainoperancia,alaapatía,alossíntomasdeansiedadfrecuentes,oaunestadoprogresivamentedepresivo.Cuandoestamosenesepunto,significaquelospensamientossehanconvertidoenrumiacionesconstantes.

Lasrumiaciones

Cuandoyaestamosinstaladosenestafaseenlaquetenemospensamientosautomáticos,quenos

vienendeformahabitualyqueseinstalanynoscambianemocionalmente,nonossirvelatécnicaanteriorenelformatoexplicado.Antesseránecesarioaprenderatomardistanciadeaquéllos,parapoderconseguirunestadoemocionalapropiadoquenospermitapensardeformaobjetivayenfriarnosemocionalmente.Sinestadistanciaesimposiblequenuestrocerebrohagaotracosaquenoseadarlevueltasalasmismasideasygenerarnoscadavezmayormalestarinterno.

Girarygirarentornoalasmismaspreocupacionesnosdisparainternamentelasrespuestasquedirigenuestrosistemanerviosoautónomo,que,comoexpliquéantes,eselresponsabledetodaslassensacionesinternasquepresentamoscuandoperdemoselcontroldenuestrasemociones.Porello,seráelpuntocrucialparaparartodoelprocesoquedesencadenaelrestodelassensacionesyprocesosinternos.Sisomoscapacesdeaprenderadetectarydetenerlospensamientosautomáticosnegativos,estaremoscortandolasreaccionesencadenaquedesembocanenlosestadosdefaltadecontrolemocional.

ElcasodeMariano

Marianoteníaonceañosydesdehacíaunosmeseslehabíamosdiagnosticadotrastornodedéficit

deatención,trasunestudioexhaustivodetodaslasvariablesqueinfluyenenesteproblemayalarmadosporelcolegioylospropiospadres,queveíanquealgorarodebíadepasar.Susdificultadesparacentrarseytrabajarsoloeranevidentes,yaunqueellosestabanmuyencima,resultabadesgastanteyapesardeirporrachas,másquemejorarsecomplicabacadacurso,conunprogresivoempeoramientodesucomportamientotantoenclasecomoencasa.

PuestoqueelpadredeMarianopresentaba,yadesdehacíatiempo,unniveldedesbordamientoaltísimo,nosdispusimosatrabajarconél.Hayquerecordar,comomencionabaenellibroEladolescenteindomable,quelaclavedeléxitodeunniñoconTDA/Hdepende,engranmedida,delaeficaciadelentorno,padresyeducadoresfundamentalmente.Yunaayudadondenoselosincluyademaneraactivaserásiempredeficitaria.

Lacuestióneraqueelpadreestabatanpreocupadoyvolcadoeneltemaqueelnúmeroderegistrosdepensamientoseraabrumadorydemostrabaquepermanecíacasidurantetodoeldía

dándolevueltasalaproblemáticaencasa.Suspensamientoseran:«Quédesastre,estechicovaaserunfracaso»,«Noseesfuerzaynoquieresaliradelante»,«Asínoloconseguiremos»,«Siyolohubierahechobien,noestaríamosenestepunto»,«Novaaconseguirterminarlosestudiosyseráundesgraciado».

SielpadredeMarianonosehubieracentradoencortartodaesacadenadepensamientosreiterativos,leresultaríaimposiblehacerotracosaquenofuesepreocuparse.Marianonecesitabaquesupadrepermanecierafrescoparapoderproporcionarleelcontrolexternoimprescindibleconestoschicosycentrarlecuandoélnoloconseguía.Ydenoserasí,pormuchoquesupadrefueselapersonamáspreocupadadelmundo,noconseguiríaayudarnadaasuhijo.

Procedimientoparapararlaspreocupacionesrepetitivas

Loprimeroatenerencuentaesladeterminacióndecortarcualquieradelospensamientos

automáticosquesenospresenten.Sinoesunpensamientoquehemosescogidotenernosotrosvoluntariamente,sinoquenoshaasaltadoycoincideconunodelospensamientosqueyaconocemosporlosregistrosquehemoshechoosimplementeloreconocemoscomonegativoporqueyalehemosdadoantesmásdeunavuelta,nosdispondremosacortarlo.Tambiénesdegranayudaplantearseusarlatécnicaencualquiermomentoenelquenosencontremosmal,consternados,preocupados,aunquenodetectemosconclaridadloqueestamospensando.Recordarqueelobjetivoesimpedirlaatenciónquenuestrocerebroprestaenesemomentoalsupuestopensamientoydesviarlahaciaotroladoquenoshagasentirnosmejoryautocontrolarnos.

Loprimero,pues,esreconocercuantoantesesemomentoquedecimosdeactivaciónydeconstatacióndemalestaropensamientoautomático.

Acontinuación,seleccionaremosunestímuloexternoqueprovoqueunareacciónfísicaintensaparaqueatraigalaatencióndelsistemanerviosoautónomoycorteasílacadenadeansiedadqueseestáproduciendo.Eldolorprovocairremediablementeunreflejodeorientaciónenelserhumano,yaquesuponeunaprioridadquedetectaelcerebroantesyporencimadecualquierotracosa.Pensemosquecubreunadelasprincipalesfuncionesnaturalesrelacionadaconlasupervivencia,pues,delocontrario,sinuestrocerebronoconsideraseunaprioridadyurgentedetectareldolor,podríamosvernosacechadosysufrirconsecuenciasirreparables.Esabsolutamentenecesarioparaactuardeacuerdoconelloyprovocarreaccionesurgentesqueayudenadevolverelequilibrio.Porlotanto,esteprimerpasopuedeconsistirenunpellizcoenlapiernaoenunligerogolpeconunagomaenlamuñeca,sinpretenderhacernosmásdañoqueelsuficientecomoparaqueseproduzcaesereflejodeorientación.

Unavezquehemossidocapacesdeapartarconbrusquedadlaatencióndenuestrocerebrodelaspreocupaciones,aunqueseasólouninstante,puestoqueelreflejodeorientaciónduramuypoco,losuficientecomoparaqueelcerebroconstatequéocurreenesapartedelcuerpo,iremosmásallá,entreteniéndonosparaquenuestraatenciónmentalsedirijahaciaotrositioquenoseaelpensamientopreviocausantedetodoelproceso.Caigamosenlacuentadequeestoseríaimpensablesinofueseporelreflejodeorientación,yaqueelcerebrofuncionaporprioridades,ycuandoestamosteniendorumiaciones,ésaeslaprioridad,porloqueintentarpensarenotracosaresultapocomenosqueimposible.Peroalhaberllevadoacaboelprimerpaso,enciertaforma,despistamosanuestrocerebro,conunestímulofalsoenestecaso.Poreso,elsegundopasodelatécnicasuponeefectuarunaactividadmentaldistractoraaproximadamenteduranteunminuto.Paraasegurarnosdequeelcerebronolorelacionaenningúncasoconelpensamientoprevio,escogeremosunatareamentalneutra,quesupongamásunjuegoqueotracosa,ycarentedesignificado,comorealizaralgúntipodecuentasenlamentecomorestardesieteensieteapartirdecien,sumarlacantidaddetreintay

sietediezveces,hacerjuegosdepalabrascomoencadenarunasconotrasatravésdelaúltimasílaba,deltipodegato–torero–ropero–romería,etc.,obuscarcapitalesdelmundoqueempiecenporunadeterminadaletraonombresdecosasopersonas.

Estatareamentaldistractoranohadesernimuydifícilnimuyfácil,yaqueelcerebrodebedeconseguirejercerlaprestandoelmáximodeatención.Sinosenfrentamosaunatareamuydifícil,esposiblequelapodamosabandonar,ysiesmuyfácil,podríamoshacerlaalavezqueotracosayentoncesnocortaríamosporcompletoconlapreocupación.Hayquerecordarqueelcerebropuedecentrarseenvariascosasalavez,siempreycuandonorequieranungradodeatenciónimportante.Siescogemosunaactividadquenosenganche,nosgarantizamosquenoatenderemosaotrosestímulosalmismotiempo.Porejemplo,podemosconduciryhablarconelcopilotoalmismotiempo,peroestoloconseguiremosúnicamentecuandoyahayamosaprendidobienaconducir,puestoquesiestamosaprendiendo,dadoqueprestaremosmáximaatenciónalvolanteyalasmarchas,nosseráimposiblehablaralavezconalguien,yainclusoserádifícilatenderalvolanteyalasmarchasinicialmentedeformasimultánea.Cuandoautomatizamoslatareaalaprenderlayhacerlamuchasveces,podemosatenderavariosestímulosalmismotiempo.

Estesegundopasohayquetenerloescogidodeantemano,puestoqueunasituaciónenlaquenosencontremosrumiandopensamientos,comonotengamosclaroloquehemosdehacer,dudaremosynosserácasiimposibleinmiscuirnosenlatécnicaparadesviarlaatención.

Unavezhemosterminadolatareadistractora,tendremosquealejarnosaúnmásdelaposibilidaddepreocuparnos.Eltercerpasoconsistiráenrealizarunatareafísicadistractoraduranteunratoyamáslargo,intentandoquenosatrapedelamaneramásintensaposible.Nosserviránactividadescomohaceralgunatareaalordenador,ordenarfotografías,archivarlibrosomúsica,concentrarnosenalgunatareadoméstica,efectuaralgunallamadatelefónicaaalgúnconocido,etc.Silascircunstanciasnonoslopermitenoinclusononospodemosmoverdellugarenelqueestamos,esteúltimopasolopodremosefectuarintentandopensarenalgunaideaquenosaseguremosquenoshacesentirnosmuybien,comopuedeserelrecuerdodeunescenariodondenosencontremosmuyfelices—elmarolamontaña—ocualquierevocaciónquenosproporcionebuenassensaciones.Seríaalgoasícomocrearunpensamientocomodín,quenossirvaparatraerloanuestramenteenelúltimopasodelatécnica.

Realizaremoslatécnicasinsaltarnosningúnpasotantasvecescomoseanecesario,esdecir,tantasvecescomosepresenteelpensamientoproblemaocualquiersíntomadeactivaciónfisiológica.

Resumendelatécnica

Pasofisiológico:estímuloexternointensoquenosprovocaunreflejodeorientación.Pasocognitivo:tareamentaldistractoraduranteaproximadamenteunminuto.Pasoconductual:actividadquenosenvuelvalomáximoposibletantofísicacomomentalmente.

AHONDANDOAÚNMÁSENNUESTROAUTOCONTROL

Enmuchasocasiones,ocurrequeencasasellevademasiadotiempoaguantandociertassituacionesconflictivas,yhansidotantasytanfrecuenteslasvecesquesepierdeelcontrolquepermanecemosenunestadodeangustiacasipermanente,nosólodándolevueltasalaproblemática,sinomanifestandounaimportantesintomatologíadeansiedad,conestadosanímicosmuybajosyunaangustiaqueseapoderadenuestrodíaadía.

Siyahemosllegadoaesteextremo,necesitaremosestrategiasmáspotentesquenospuedandevolvernoyanuestroestadoemocionalpuntualquehayamospodidoperderenunaltercado,sinolanormalidadyelequilibrioquemuyprobablementehacetiempohadesaparecido.

Siloqueyahemosdejadoatrásesunnivelderespuestafisiológicanormalyadaptativoalosrequerimientoshabitualesdeldíaadía,ymanifestamosmuchasmolestiasysíntomasdeansiedad,trabajaremosunatécnicaderelajaciónpotenteyeficazcomoeslatécnicaderelajaciónmusculardeJacobson.

Técnicaderelajaciónmuscular

Estatécnicanosvaapermitirfuncionardeformahabitualconunosnivelesdeactivación

adecuados,sinestarconstantementealertayconlasuficientetranquilidadpersonalcomoparapoderafrontartodaslascuestionesdifícilesquesepuedanirpresentando,conelniveldecalmaadecuadoparahacerlesfrente.Evidentemente,puedehaberotrosfactoresexternosque,debidoalacircunstancia,nosfacilitenqueperdamoselcontrol,peroloselementosinternosestarándominados.

Haydoselementosquesedanenestatécnicaqueresultanparadójicos.Porunlado,cuandolapracticamosconfrecuencia,conseguimosunestadoquepodríamosdenominardecalmainterna,demínimaactividad,pero,porotrolado,estamosmásdespiertosquenunca,puesnosfacilitaunestadodemáximacapacidadparaatenderalascosasquepasanymayorcontrolsobrenuestrasrespuestas.

Aplicandolatécnica

Estatécnicaderelajaciónconsisteenaprenderadesactivarseatravésdeinducirnoslarelajación

dealgunosgruposmuscularesdelcuerpo.Cuandoloconseguimosensumáximogrado,podríamosdecirqueequivalealestadoquepresentamoscuandoestamosapuntodedormirnosydeentrarenestadodesueño.

Elprocedimientoconsisteeniraprendiendoatensaryrelajarunosdeterminadosgruposmuscularesdelcuerpo,demaneraqueseconsigasaberbienloquesesientecuandoelmúsculoestátensoycuandonoesasí;deestaforma,iremospocoapocofamiliarizándonosconlassensacionesproducidasporlarelajacióndelosmúsculos,queesverdaderamentelaclave.Hayquerecordarque,cuandonosestamosactivando,losmúsculossetensancomounadelaspartesquecontroladirectamenteelsistemanerviosoautónomo.Enconsecuencia,aprenderadistensarlosnosólosuponeunadelasformasqueexistenpararelajarsementalmente,sinoquenospermiteaprenderarelajardirectamentealgunosdenuestrosmúsculos,loqueimplicaunaformamásderegularnostambiénenestesentido.

Unavezrealizadoelaprendizaje,suprácticahabitualnosproporcionalacapacidaddedetectarencualquiermomento,enespecialensituacionesdondesepuedaestarperdiendoelcontrol,cuáleselgradodetensiónyrestablecerunniveladecuadoderelajaciónparaafrontarlasituacióndemaneracorrectaypositiva.

Esconveniente,alprincipio,practicarladurantedossemanasaproximadamente,entreunaydosvecesdiarias;laduraciónprevistaenestafaseesdeunosveinteminutos.

Trasesosquincedíasdeentrenamientoyunavezexperimentadosunosaltosnivelesderelajación,sepuedeprocederadisminuireltiempodeempleoeliminandoalgunosdelosgruposmusculares,siempreycuandonobajelaintensidaddelarelajación.Laprácticacontinuadapermitirádominarlatécnicahastallegarapercibirunaltogradoderelajaciónsinnecesidaddetensarcadaunodelosgruposmusculares,detalmaneraqueeltiempoylaexperienciaproporcionanquelasolaconcentraciónenlamusculaturaproduceunaintensarelajación.

Elprocesosevarealizandopocoapocoyporpartes,tensandoyrelajandoenordenlossiguientesgruposmusculares.Aunquepodremosusarlaencualquierposiciónyencualquierentorno,paraempezar,laidóneaseráladesentadoscómodamenteenunasaladondeexistalamayorcalmaposible.

Elprocedimientoeselsiguiente:Primergrupomuscular:lasdosmanos.Enprimerlugar,setensanapretandolospuñosduranteunoscincosegundos,quevaaserel

tiempodetensiónentodoslosgruposmusculares.Transcurridoestetiempo,seabriránlasmanosdegolpeysepermaneceráunosochoodiezsegundosprestandotodalaatenciónposiblealassensacionesqueseesténproduciendoenlazona.Esespecialmenteimportanteconcentrarseennotarypercatarsebiendelasdiferenciasdesensacionesqueseproducencuandolosmúsculosestántensosycuandonoesasí,percibiendoyfamiliarizándoseconelcontrastedesensaciones.Laprácticaproporcionaunconocimientomuyintensodelassensacionesderelajaciónencadaunodelosgruposmusculares.

Segundogrupomuscular:parteanteriordelosbrazos.Durantelafasedetensiónseflexionanlosbrazoshaciaelcuerpoyhaciaarriba;pasadaésta,se

relajan,volviendoconrapidezalaposicióninicial.Convienerecordarlaimportanciadeestafasedeconcentraciónenlamusculaturacuandoseestárelajando,yaqueserálaqueproporcioneunaprogresivaexperienciaderelajación.

Tercergrupomuscular:parteposteriordelosbrazos.Durantelafasedetensiónseestiranlosbrazoshaciaelfrenteyseposicionanlasmanoshacia

abajoyhaciadentrodelcuerpo,conelfindeponerentensiónlazonaexternadelosbrazos.Traseltiempoestipulado,sevuelvenaponerlosbrazosenlaposicióninicial.

Cuartogrupomuscular:hombros.Durantelafasedetensiónseintentansubirhaciaarribaydespuéssedejancaeralaposición

inicial.Quintogrupomuscular:parteposteriordelacabeza.Paratensarseechasuavementelacabezahaciaatrásypararelajarsevuelveaposicionarcomoal

principio.Acompañarlodeotrosdosmovimientos,queconsistenendoblarelcuellohacialaderecha,primero,yhacialaizquierda,después,comofasedetensión,volviendoenlosdoscasosalaposicióninicialmuydespacio,comofasededistensión.

Sextogrupomuscular:frente.Primerosetensionalazonaintentandosubirlascejasduranteeltiempoestipulado;despuésse

vuelvealaposiciónoriginalysepermaneceasíconcentrándoseenlazonaduranteeltiempotambién

previsto.Séptimogrupomuscular:ojos.Paratensarsecierranyseaprietanunpoco,notandobienlassensacionesdetensión;a

continuación,sevuelvealaposicióninicial.Octavogrupomuscular:nariz.Paratensarsearrugaconfuerzalanarizypararelajarsevuelvealaposicióndeinicio.Novenogrupomuscular:boca.Paratensarseaprietanloslabiosintentandoqueloquefriccionesealapartemássensibledelos

mismos,esdecir,elinteriordeellos;pararelajarsevuelvealaposicióninicial.Décimogrupomuscular:zonadelmaxilarinferior.Paratensarseaprietanlosdientesmientrassellevanlascomisurasdelabocahacialasorejasyse

abrelaboca;pararelajarsevuelvealaposicióndeinicio.Décimoprimergrupomuscular:pectorales.Paratensarsetomaaireintentandollenarlospulmonesysemantieneduranteeltiempo

estipulado;pararelajarsesueltaelairedegolpeysepermaneceenesaposicióneltiempoprevisto.Décimosegundogrupomuscular:abdomen.Paratensarsemetehaciadentroconteniendolarespiración;pararelajarsevuelvealaposición

normal.Décimotercergrupomuscular:piernas.Paratensarseestiranfuertementelaspiernasjuntasyhaciadelante.Primero,conlaspuntasdelos

pieshaciadentro,conloquesetensalaparteposteriordeaquéllas;ydespués,conlaspuntasdelospieshaciaafuera,tensandoasílapartefrontaldelaspiernas.

Fasederepaso.Unavezquesehallegadohastaelúltimogrupomuscularquesetrabaja,esdecir,laspiernas,se

comienzaunrepasodesdelasmanosysiguiendoelordenestablecidopreviamente,pero,enestaocasión,sinvolveratensarlosgruposmusculares.Elprocedimientoconsisteenconcentrarseotravezencadagrupomusculardurantediezsegundosmásomenos,intentandopercibiryaumentartodoloquesepuedalassensacionesexperimentadasderelajación.

Realizadalavueltacompletaderepaso,esconvenientepermanecerduranteunosminutosefectuandorespiracionesdiafragmáticas,conelfindeaumentarlassensacionesderelajaciónpercibidasconlamayorintensidadposible.

CAMBIANDONUESTRAFORMADEPENSARYLOSPENSAMIENTOSEXTREMOS

Paratodosesoscasosenlosqueperderelcontrolnosecircunscribesolamenteamomentospuntualesconloshijos,sinoquevieneocurriendoyadesdehacemuchotiempoeinclusopuedequenoscauseproblemasenotrosámbitostambién,habráqueplantearseuncambiomásprofundoquenosayudeaenfocardeotramaneraloqueestásucediendo.Puedeque,sencillamente,llevemostantotiempoactuandoasíquecreamosqueesimposiblehacerlodeotraformadiferente.

Laprimerareflexiónquehemosdehaceresqueestoessintomáticodequelasreaccionesestánasociadasapensamientosmásasentadosdeloquecabeesperaryqueesposiblequellevemosañosactuandoypensandoasí;lasegundaesquenotienetantoqueverconcómoseamossinoconcómohemosaprendidoahablarnosanosotrosmismosyaactivarnosyafacilitarnoslapérdidadecontrol.

Comosiempre,labaseparadescubriresediálogointernoeselregistrodepensamientoscomentadoantes,yaquerecogeránuestraformahabitualdepreocuparnos,deperderelcontrolynospermitiráconoceresasideasquepasanpornuestracabezaenlosmomentosdemalestar.

Yaenelaño1955,unprestigiosopsicólogoestadounidensellamadoAlbertEllistuvoelaciertodeaglutinarcoincidenciasdeformasdepensardeficientes,graciasasusañosdeprácticaclínica.Porunlado,profundizóenlaimportanciadeesasideasirracionalesyelmalestardelaspersonas,yporotro,lasclasificóparaentenderlasypodertrabajarlas.Muchospsicólogostomaroneltestigoyhasidounadelasherramientasmáspoderosasenlaayudadelserhumanoenelplanomental.

Pensamientosirracionales

Lospensamientosquepodemosconsiderarenesteapartadodeextremostienenalgunas

característicascomunes.Sobreellasdebemosdereflexionarparapodertrabajarlosymejorarnuestroautocontrolemocional.Setratadepensamientosconunagrancargadeirracionalidadydedistorsionescognitivas.

1.PensamientoscatastrofistasSonaquellasideasquesenospasanporlacabezaynosllevandeformairremediableaponernos

siempreenelpeordeloscasos.Conloshijosesdeltodojustificablequepuedasuceder,puestoqueelroldepadresyelsentidodeprotecciónsobreellosayudanprecisamenteasituarseenesosextremosdepensamiento.Sinembargo,hayquecaerenlacuentadeloquesuponepensardeestamanera,yquenoesotracosa,comosabenmuybienlospadres,quepuedeserunsinvivir,enelsentidodeestarsinpararimaginandolopeor,sinospasaestoolootroosinosocurreanosotros.Estetipodeplanteamientosesunagarantíaparaestaramargadosydifícilmentesepuededisfrutardelasrelacionesconellos.Esclaroquepuedenocurrirdesdichas,peropensarlasdeestamaneranolaspreviene.

2.PensamientosmuyselectivosSonaquellasideasquesecentranexclusivamenteenunapartedeloquehaocurridooenunsolo

aspecto,loqueimplicaquesedejenalmargenotrascuestionesquepuedenserrelevantesoinclusomásimportantes.Eselcaso,porejemplo,delospadrescuandosedesesperanporquesuhijonoselocometodoyenelfondotienenenlacabezalaideadeque,comosigaasí,tendráunproblemafísicoreal;peronotienenenconsideracióncuestionescomoquehacomidoantes,quecomeloquelegustaoquesiemprequelehacencontrolesmédicoslasanalíticassonnormales,etc.Conlosadolescentesquepresentanproblemasconfrecuencia,esfácilquelosadultosesténcasisiemprecentrándoseenlo

quehacenmal.Lospropiospadrespuedenestaraplicandoestaformadeserselectivoscuandopiensanúnicamenteenloqueelloshacenmalconsushijosyseolvidandetantasytantascosasbuenasquehanllevadoyllevanacabo.Endefinitiva,sinuestrocerebrosecentrasóloenunapartedelainformaciónyéstaesnegativayextrema,precipitaremosunarespuestaigualdeextrema.

Sueletenerundobleefecto:elprimeroesparalosniños,queacaban,pordesgracia,tambiéncentrándoseenlomásnegativoyolvidándosedequehaycosasquehacenbien,yelsegundo,paralospropiosadultos,quesefijandeformaexcesivaenlosproblemas,angustiándosecasipermanentemente.

3.PensamientosdeltipotodoonadaSonpensamientosquesealejandelsentidocomúnyenlugardeestarenunazonaintermediadela

razón,sevanalosextremos,alblancooalnegro,olvidándosedequeexistenlosgrises.Sepuedenproducircuandouneducadorcadavezqueseencuentracondeterminadoalumnoconelquetieneproblemas,piensalomismo:«Nopuedoconestechico»,«Lohacetodomal»,esdecir,loveinevitablementeproblemáticoaraízdeunaseriedeconflictos,sindarselaposibilidaddepensarquepuedahaceralgobien.

4.PensamientosdesobregeneralizaciónyetiquetarEslatendenciaapensardemaneraglobalapartirdeunhechoconcreto.Porejemplo,lospadres

quecomosushijosvanmalenlosestudios,cadavezquesuspendenunexamen,losvenfracasadosacadémicamente;oinclusoentodasupersona;ocuandolospadrespierdenelcontrolysedicenasímismosinternamente:«Soyundesastre,nuncaconseguirécontrolarme».Lavidaestállenadehechosconcretosy,enmuchasocasiones,envezdeverloscomotal,losvamosasociandoalacapacidaddepredecirtodounfuturoylesvamosponiendonombrecomosienverdadfuésemosasíyparasiempre.Sepuededecirconrotundidadque,desdeelpuntodevistaemocional,estoestremendo.

5.InterpretacióndelpensamientoEslacostumbredecreerquesabemosconcertezaloquelaotrapersonaestápensando.Hay

padres,sobretododechicosadolescentes,quetrasuncúmulodeproblemasencasamantienenunarelacióndetensiónydecomunicaciónnegativa,enlaquesepasanporaltocaracterísticasdellenguajeadolescenteycasiconstantementepiensanquesushijoslesodian,quenolesquieren.Esto,asuvez,repercuteenlamalarelaciónyenmomentosdefrustración,culpaypérdidasdecontrol.

6.PersonalizaciónSeproducecuandotenemostendenciaaadjudicarnoselsentidodecosasquedicenlosdemás,

pensandoquesomoselcentrodeloscomentarios.Luisa,madredeunniñodeonceañosqueteníatrastornodedéficitdeatención,cadavezqueensuentornohablabanlasmadresdecompañerosdecolegiodecuestionescomolastareas,dehacerlosindependientesodelasnotas,acababasintiéndosemuyculpableydesorientadaporcompleto.Emocionalmenteerainsostenible.

7.IdeadeinjusticiaTienequeverconlatendenciaasentirqueesprofundamenteinjustoalgoqueestáocurriendoa

nuestroalrededor.Padresquepiensanqueesmuyinjustoqueaellosleshayatocadopasarporestooquenoesjustoquesushijosactúendeestaoaquellamanera.Laconsecuenciamásinmediataesqueseproduceunaumentodemalestarproporcionalalsentimientodeinjusticia,quesueleestarbastantearraigadoennuestrasociedad.

8.RazonamientoemocionalConsisteenlatendenciaapensarquesentirsemalesequivalenteaquelascosasestánmaloquelo

quesesienteanivelemocionalesnecesariamentecierto.Muchospadresestánprofundamenteangustiadosyvenqueloqueocurreconsushijosesloqueseloprovocadeformairremediableyenningúncasoseplanteanqueseanellosmismosloscausantesdesemejantesituaciónatravésdesuinterpretacióndeloshechosobjetivos.

9.FalaciadelcambioTienequeverconpensarquesóloelcambiodelcomportamientodelosdemásnospuede

proporcionarmejoríaybienestar.Esloqueocurrecuandomuchospadrescreenquenuncamejoraránsuautocontrolynosesentiránbienhastaquesushijosnohaganodejendehacerciertascosas,comoestudiarellossolos,portarsebienonocomportarsedemaneracaprichosa,etc.

10.PensamientosdeculpabilidadConsisteenatribuirlatotalresponsabilidaddeloqueocurreaunomismosintenerencuentala

influenciadeotrosfactores.Esto,pordesgracia,esdemasiadofrecuenteyvasuponiendounacargaqueamedidaquelosniñossehacenmayores,muchasmásrazonessepuedendarlospadresasímismosparasentirlocomocierto.«Soyunamadrelamentable»o«Estoesporquelohehechofatal»sonalgunasdelasfrasestípicasqueloejemplifican.

11.Los«debería»Tienequeverconlatendenciaamanejarnosinternamenteconreglasdemasiadorígidasy

marcarnosunnivelexcesivamenteprefijadodecómocreemosyesperamosquetienenquesucederlascosas,detalformaquesinoesasí,nossentimosmal.Enelentornodecasaescasiinfinitoelnúmerodeoportunidadesparaquelascosasnosalgancomoestáprevisto:losniñosnovanalritmoquenosgustaría,cometenerroresunayotravez,desafíanlaautoridad,nosedejanenseñar,etc.Delmismomodo,tambiénlospadresadquierenconfacilidadlos«debería»sobresímismosysepasanlosdíasdiciéndose:«Deberíamoshaberactuadoantes»,«Teníaquehaberhechoaquelloque...»,«Deberíahabersidounamadremás...»,«Deberíamossermásduros»,«Deberíamossermásblandos»...

Pasamosaladiscusión

Recordarqueestamosutilizandounaestrategiaquenosvapermitiendo,demaneraestable,

desarrollarunaformamásadecuadadecontarnosanosotrosmismoscómopercibimosloqueocurreanuestroalrededor,porlotanto,duranteuntiempoysinprisa,lededicaremosunratocadadíaoalmenosdosotresdíasalasemanaatrabajarlatécnica.Enestepuntohaymuchospadresque,llevadosporlasensacióndesaturaciónfamiliar,opinanquenosepuedenpermitirdedicarciertotiempoacuidarseaellosmismos.Serámuypositivoqueponganenunladodelabalanzasusituaciónactual,incluyendocómosesienten,yenelotro,loquepuedenllegaraconseguir.Entenderánentoncesconclaridadlasventajasdelautocuidadodesímismosyelprogresivomayorgradodecapacidaddeautocontrolemocionalfrenteairaladerivayreaccionandoenfuncióndelentornoodelasreaccionesdesushijos.

Unavezquehemosdescubiertoatravésdelosregistroslospensamientoshabitualesquemásnos

rondanporlacabeza,podremosreflexionarycompararlosconlosseñaladosmásarriba.Descubriremosquenosidentificamosconalgunosdeellos.Elsiguientepasoseráponerlosenteladejuicio,discutirlosdemaneraracionalconelfindebuscarsuobjetividadydescubrirque,ensuinmensamayoría,sinoensutotalidad,sonideasirracionalesysinbaseobjetivaalguna.

Si,porejemplo,hemosdescubiertoquecadavezquelosniñossebloqueancuandoestamosayudándolesahacerlatarea,nosponemosenelpeordeloscasospensandoquevayadesastre,otravezigual,nollevarálosdebereshechos,suspenderáyseráunfracasadoynolopodremossoportar,reflexionaremosporescritoynosdiremoscuestionescomo:«¿Porquésiempremepongoenlopeor,cuandolarealidadesquesiempre,deunaformauotra,acaballevandolastareas?»,«¿Puedoasegurarquesinofueraasíserátremendo?»,«Algunaveznolasllevóynofueundesastre,sencillamentelepusieronunasanciónenelcolegioyademáspudoresultarefectivo»,«Nosiempreacabaigual,enocasionessebloquea,intentamontarlayluegosecalma»,«Queahoratengamosestasdificultadesnosignificaquevayaaserunfracasado,yaqueintentamosmejoraryhemosdeseguirmirandohaciadelante».

Ahoravamosasuponerquehemosdescubiertoqueabundanennosotrosotrotipodeideasirracionalesquetienenqueverconpensarconstantementequedeberíamoshaberhechoestoolootro,ocómohemospodidoprovocarestasituaciónqueestamosviviendoahora,sintiéndonoscomodecíamosantes,tremendamenteculpablesporelloyazotándonosamenudoconpensamientosdeestetipo.Lasreflexiones,enestecaso,secentraránenfrasescomolassiguientes:«Esobvioquehabréhechocosasmal,pero¿todas?Espocomenosqueimposible,algohabréhechobien»,«¿Québaseexisteparapensarqueelquelascosasesténasíesúnicamenteporaquelloqueyohayapodidohacermal?»,«Puedehaberotrasvariablesquehayaninfluido»,«Aunquelascosasfuesencomoyomedigo,podríaaúnhaceralgoporremediarloopormejorarlo»,«Algopodréhacer»,«¿Meayudaenalgunaformaseguirpensandodeestamanera?».

Ideasquenospuedenayudaraladiscusión

¿Hanexistidoocasionesenlasquesehayapodidodemostrarqueestepensamientonoes

completamentecierto?¿Loqueyomedigoesloúnicoquesepuededecir,osepuedenpensarotrashipótesis?¿Cómopensaríanotraspersonas?¿Yomismohepensadoalgunavezdemaneradiferente?

¿Existealgúndetallequeyopuedaestarpasandoporaltoyquecontradigaloqueyosiemprehecreído?

¿Hayalgonuevoenmíquemepermitaverlodemaneradiferente?¿Estarédandoporhechocosasquenopuedocomprobarsisontotalmenteverdad?¿Meayudaenalgoseguirpensandodeestamanera?

Sacandoconclusionesmássensatas

Unavezquehemosterminadoesteprocesodeconfrontacióndenuestrospensamientos,

intentaremosestablecerunaconclusiónmásacordeconestanuevaperspectivaytrataremostambién,

apartirdeesemomentoderepetírnoslacuantasmásvecesmejor,parairobservandocómoelhechodedisponerdeesteprismamásobjetivoconllevaquenuestrasreaccionestambiénlosean,yquenossintamosmásautocontroladosymáscerterosennuestrasrespuestas.

Enelcasoqueexponíacuandolasituaciónconflictivasedabaalrededordelastareasescolaresencasa,traslasreflexionesquesepodíanhacer,lasconclusionespodríanser:«Sabemosqueaveceslepasaynoacabamuybien,perohemosdeseguirintentándolo».

Enelotroejemploexpuesto,enelquenossentíamosculpablesconfrecuencia,podemosconcluir:«Ahoraloimportanteydeloúnicoquepuedoestartotalmenteseguroesdequeaúnhaycosasquepuedohacerycentrarmeenellaseslomásoportuno,aunquenotododependedemí».

Lareestructuracióndelospensamientos.Resumen

Paso1:leerparaconocerbienlasideasirracionalesquepodríanestardefondoennuestrospensamientos.Paso2:detectarenlosregistrosdepensamientosefectuadoslasideasdistorsionadasdeltipodelasanteriores.Paso3:intentarponerenteladejuiciocadaunadeellashaciéndonospreguntasparalaconfrontación.Paso4:sacarconclusionesmásadecuadasyrazonables.Paso5:tenermuypresentesestasconclusionesparaqueelcerebrosevayafamiliarizandoconellas.

Evidentemente,comoheapuntadoantes,latécnicadereestructuracióncognitivaestáconfigurada

paratrabajarlapocoapocoyalejadosdelassituacionesdecrisis.Perotambiénesposible,anteestetipodecircunstancias,actuarintentandogenerarpensamientosquenosayudencomounaformamásdemantenernosprotegidosdeesasreflexionestormentosas.

APRENDERAGESTIONARLOSCONFLICTOS

Estoysegurodequeanadielegustanlosconflictosydesearíapoderevitarlossiempre.Peroes

muyimprobablequepuedaconseguirlo.Comomucho,podríadisminuirlosennúmero,peroacostadecederendemasiadasocasiones,sinoentodas,odeapartarseymantenerseenunaactitudfundamentalmentepasiva.

Tenerconflictosesalgoqueformapartedelamismavidasocial,quesuponeunelementomásdelaconvivenciaquesecorrespondeconlasdiferenciasinterindividuales,tantoaniveldeformasdeser,comodepensarydeactuar.Diferenciasdecriterio,diferenciasgeneracionales,diferenciasculturales,diferentesintereses,etc.,cadapersonaesdiferente,yenlarelaciónentrepersonaspuedenaparecerconflictos.

Porlotanto,másquetratardeevitarlasdificultades—quesuenabienperoquepareceenesenciaimposible—,laclaveestaráenaprenderamanejarlasdemaneraquenonosafectennegativamente,oquepodamosacabarentendiéndonosoresolviéndolasdeformaexitosa.

Enfamilia,entrepadres,entrehermanosyentrepadresehijos,yentodoslosformatos,losconflictossuponenunadelasprincipalescausasdeladesestabilidademocional.

Losconflictosencasapuedenserdecualquiertipo.Cuandolosniñossonpequeñospuedensurgirporqueéstossenieganacumplirlasórdenescondiligencia,porquejarseporcasitodo,porpelearseenlapartedeatrásdelcochecuandovanalcolegio,etc.Cuandoloshijossonmásmayores,seestableceunaguerracontinuaparaquedejenlaconsola,sinolleganasuhoraosienlugardeestudiarseponenalordenador.Lalistaseríainterminable.

Analicemosloselementoscomunesyaprendamosaabordarlos.

Cómoabordarlosconflictosconequilibrioemocional

Ladiscusión

Suponeunaparteimportantedelosconflictos,yaqueantecualquierproblemaqueseproduceen

casa,laprimerareacciónsueleserintervenirconlapalabrayhabitualmentesehaceutilizandountonodecrispación,enfadoyunvolumenmásaltodelonormal.Porreglageneral,lospadres,envezdecentrarseenloquehayquehacer,ponenelénfasisenloquesehahechomal,recalcandoquesetendríaquehaberrealizadoconcorrecciónoinsistiendoenpreguntarlesporquésehahechomal.Lareacciónhabitualenlamayoríadelosniñossueleserquedarsecallados,aunqueestonoquieredecirnecesariamentequevayanacambiardeactitudyhaganlascosasdeformaconveniente,perosíesprobablequenohayadiscusióncomotal.Sisetratadepreadolescentesoniñosmuyreactivos,podemosobservarquerespondendeformaparecidaacomolohacensuspadres,utilizandountonodeenfado,subiendolavozyparticipandoactivamenteenladiscusión.

Hayquetenerencuentaquehablar,repetir,insistirohacerhincapiéenloquesehahechomalesunrecursoquemásqueayudar,suelegenerardiscusiónyconflicto.Esnecesariocuestionarseporquéinsistirenexplicarlescosasqueyasaben,puestoqueseleshadichoenmuchasocasiones,opreguntarlesporquéhacendeterminadacosa,cuandosabemosquenosiemprehayunarazónparaello,sinoquemuchasvecesactúanautomáticamente;oporquécentrarseenloquehacenmalsiloquenosinteresaesqueprestenatenciónaloquehayquehacerbien.

Discutirconloshijos,generalmente,suponeponernosasualturayfacilitarleslaposibilidaddequecuandohacenalgomalpuedandefenderse,enfadarseomentirycentrarseenaspectossecundarios,envezdeponerseasolucionarlooaaprenderahacerlobien.

Espreferibleelegirlosmomentosadecuadosparahacerhincapiéenloquenofunciona,ysicon

niñosmáspequeñoslainmediatezesnecesariaparaelaprendizaje,conhijosadolescentesseráimprescindiblebuscarunasituaciónapropiada,sinprisayteniendoencuentasobretodoqueestemostranquilosynosaseguremosdequeellosnosescuchan.Hayqueserconscientedeque,cuandoocurreunproblemayestánenfadados,sucapacidaddeescuchaesbajaonula,porloquetratardehablaryexplicarles,másqueunabuenaestrategia,esunapérdidadetiempoygeneradiscusión.Dichoesto,cuandosonmáspequeños,lomejor,trasunproblema,esactuarmásyhablarmenos.

Entenderqueenlosmomentosálgidosdelconflictocasinuncaeselmomentoadecuadoparahablar,porquenoescuchan.

ElenfadoEsincuestionableque,comoreacciónnatural,cumplesufuncióncuandoalgonosdisgustay

hemosdealejarnosdeello,pueslasemocionesnegativasacompañanunaestrategiadealejamientooevitación.Peroestonoocurreasíexclusivamente,porquetambiénpuedejustificarunarespuestadeenfrentamientocuandotenemosquedefendernosdealgoodealguien.

Ahorabien,pareceinnegablequeenlasrelacionesconloshijossecorreelriesgodequeelenfadopermanezcayseapoderedeldíaadía.Estosuponequeunareacciónemocionalnegativaqueestápensadaparamomentoscríticossegeneraliceyacabeapareciendoantecualquierdesavenencia,antecualquierdesobediencia,antecualquierproblema...

Aprenderanomezclarloafectivo,queesunacaracterísticageneraldeloslazosyapegosfamiliares,delosproblemascotidianosquesuscitendiscusiónoencuentroscargadosdeciertatensión.

Elprincipalinconvenienteesquehablamosdeunareacciónque,cuandoseproduceenlospadres,

perteneceasusemocionesmásbásicas,yque,sindarsecuenta,laestánponiendoenmanosdesushijosydelosproblemascotidianos,creándolesmásconflictos.

Loprimeroseráconvencersedequeenfadarsenoesnecesarioynoesunarespuestaadaptativa,porloquenoayuda,sinoqueperjudica.

Habráqueserconscientesdequegeneraenlosdemásunefectodepropagación.Losniños,antelasrespuestasdeenfado,puedenpresentarreaccionesdebloqueo,deremordimientoodemásenfado.Sihablamosdeadolescentes,estaúltimaeslamáscaracterística.

Comoestrategiainternayconunomismo,lospadrestendránencuentacómoestánpordentroyseránecesarioquedisminuyanlassensacionescorporalesdeactivaciónatravésdealgunasdelastécnicasaluso,comolarespiracióndiafragmáticaapuntadaantes.Loquehayquehacerprincipalmenteesdejarqueremitaelenfadoyposponercualquiertipodeacción.Lomejorserásiemprepararlasituación,peronoirmásalládemomento.

Sinoconseguimosestepaso,esdifícilaspiraraotros,puespararesolvercualquierproblemayllevaracabocualquieracciónesnecesarioestartranquilos.

Comoestrategiahacialoshijosenelmomentoenelqueelniñoestémanifiestamenteenfadado,lomejoresnoentrarydejarleaélsoloconsusemocioneshastaquesetranquilice.Recordarsiemprequesinosinvolucramos,corremoselriesgodeverafectadaslasnuestras.Cuandosonpequeños,elcambiodeplanofuncionamuybien.Ésteconsisteenaprovecharelinstanteenelquesecalmen,

aunqueseaunpoco,parahablarlesdeotracosaohacerconelloscualquierotraactividad.Cuandosonmásmayores,sedebeaplicarlaextincióncomorespuesta,esdecir,seguirhaciendo

cualquierotracosacomosinada,yenningúncasoinvolucrarseenladiscusión;sólocuandoestemostodoscalmadosabordaremoseltema,siesquehayquehablaroprecisaralgo.

Tenemosqueprocurardetenerelenfadocuantoantes.Sinoloparamosatiempo,aumentaránlasemocionesnegativas,lairritabilidad,eldesgaste,lasformasempeorarán,podremoshacerodecircosasdelasquedespuésnosarrepintamos.Comohayalgunosproblemasquelleganasertanhabitualesquesonprevisibles,hemosdelogrartrabajarnosparaque,antesdequesucedan,estemospreparadosconelestadomáspositivoposible.Estoloharemosidentificandolospensamientosanticipatoriosresponsablesdequeennuestracabezayaesténrondandolosproblemasrelacionadosconlosconflictosantesinclusodequepasen.Tendremosqueconvencernosdequenonosayudanennada,yaunqueestemosanteunaproblemáticaqueserepiteunayotravez,estospensamientossonunañadidodeemocionesnegativasquenoaportanadabueno.Unavezqueseamosplenamenteconscientesdeellos,habráqueintentarneutralizarlosynomantenerunaexpectativanegativasobreloquepuedaocurrir.Hayquedejarquelassituacionesocurranydespuésescogerlamejorreacción.Estoseráimposiblesihemosestadopreviamentepreparándonosparalopeor.

Porúltimo,hayquetenerpresentequeaúnespeordiscutirengrupo.Debemosintentarquesieselpadrequiendiscuteconelhijo,lamadrepuedamantenersealmargen,yalrevés,sieséstaquienestáenzarzadaenladiscusión,queelpadrenoparticipe.Denoserasí,pareceráunfrenteenelquelaintensidadcontodaprobabilidadaumentarádeformaconsiderableylosniñospuedenasumirelpapeldevíctimayañadirlaquejaatodosurepertorioderespuestas.

CapítuloIII

CONSECUENCIASDELAPÉRDIDADECONTROLEMOCIONAL

LOSATAQUESDEIRA

Forcejeos,voces,desprecios,desesperación,cronificación,denuncias...podríamospensarque

estamoshablandodesituacionesexcepcionalesenelsenodeambientesdealtaconflictividad.Sinembargo,setratadeescenasquepuedenocurrirencualquierfamiliayencualquierlugar.

Porunlado,losdatosqueaportaelúltimoinformedeldefensordelmenordelaComunidaddeMadridsobrelaconflictividadenelsenodelafamiliaindicanquelasquejaspormalostratoshansufridounincrementoenelaño2009;porotrolado,losdatosquesepresentandesdelaFiscalíadelMenorseñalanqueenlosúltimosdosañossehandobladoloscasosdemenoresqueagredenasuspadres.

Hayquesaberquecuandosellegaaestetipodesituaciones,enlainmensamayoríadeloscasos,sevequehancomenzadomuchotiempoatrás,ylacronicidadengranpartesedebealaspérdidasdecontrolprogresivasquesevaninstaurando,amplificandoyacompañandoalosproblemasqueseproducenencasa.Noconseguircortarcuantoanteslasconductasconflictivasintensasdeloshijosynoautocontrolarlaspropiassuponelaseguridaddequeaquelloiráenaumentoydequepodremosformarpartedeesadesdichadaestadística.

Unadelasmásconocidasconsecuenciasdelapérdidadecontroldelasemocionesesun

progresivoenfado,que,sibienenlosprimerosmomentosprobablementeseaincómodoaunquellevadero,puedellegarasertremendo,tantodesdeelpuntodevistadelavivenciadelapropiapersona,comodelarelaciónconlosdemás.

Unadelasprincipalescaracterísticasqueseproduceestárelacionadaconunelevadoniveldeactivaciónfisiológica,loqueconllevabastantessensacionescorporalesdeltipodeunaaltatensiónmuscularorespiraciónsuperficialyacelerada,comoyaexpliqué,yunciertoembotamientomentalquesetraduceenincapacidadparapensarcontranquilidadenesemomento.Tambiénesfrecuenteque,pasadayalasituaciónconflictiva,podamostenerdificultadespararecordarbienycontodolujodedetallescómosucediótodo,incluyendocadacosaquedijimos.

Encontextoseducativos,coniraesmuydifícileducar.Elcerebrosecentramásenloqueelalumnohahechomal,yaquesetienelapercepcióndequeeslacausadelpropioenfado,yseproduceunenganchequecuestaquitárselodelacabeza,sintiendorabiayrencorhaciaelalumno.Encasapasaalgoparecido.Lafrustraciónquesientenalgunospadrescuandolascosasnosalenbien,cuandoeltraviesodesuhijohacealgunadiablura,desobedecereiteradamenteolopillanenunamentira,lesllevaaexperimentarunenfadotanintensoquelodemenossueleserloquelohadesencadenado,sinoladesproporcióndelarespuestaquenormalmentellevaaparejadosmásproblemas,avecesinclusomástravesuras,másdesobedienciasomásmentiras.Estoúltimoesreflejosignificativodeloquepuedeocurrirconlosadolescentes.Antereaccionesdeiradelospadres,puedenactuartambiénincrementandosurespuestanegativaenlamismadirección,esdecir,enfadándosedemaneranotableyllegandoconfacilidadaaltascotasdeagresividad.Haypocassituacionestandesgarradorascomocuandopadresehijosseagredenverbalysobretodofísicamente.Laresponsablesiempreeslaira.Tambiénsedaelcaso,mástípicoenpreadolescentes,queéstos,enlugardeenfrentarse,desarrollenestrategiasdeevitación,comolamentira,que,aunquesabemosquenolesbeneficiaennada,porreglagenerallesayudaaposponerelenfadodelospadres,loquesuelenentendercomounaestrategiaválida.

Otraconsecuenciadelaira,enmuchoscasos,eselarrepentimiento.Despuésdelasdiscusiones,muchospadressesientenfataly,llevadosporestesentimiento,avecespasandelextremoduroalblando,conloqueseconviertenenpermisivosyconellomásvulnerablesymenoseficaces.

ElcasodeAlejandra

Alejandrateníadoshijos,FelisadecincoañosyManueldetres;tantoellacomosumarido

trabajabanfueradecasa,yaunquedentrolamayorpartedelastareaslashacíaunapersonaexterna,Alejandranoteníatiempoparaaburrirseprecisamente,puesconatenderlasnecesidadesdelosniñosyateníasuficiente.Partedesutrabajolohacíaencasa,yapesardequeleresultabacómodoyrentable,enocasioneseratalelvolumenqueacababatardeoconlasensacióndetenertrabajopendiente,loquemuchasveceslaabordabaylepreocupabacuandoseconcentrabaenactividadesquenadateníanqueverconél,comoatenderalosniños.

Lacuestiónporlaqueveníaavernoseraporque,porunlado,enelplanolaboral,habíasituacionesquelegenerabanestrés,detalformaquecuandoseenfrentabaaellaslopasabatremendamentemalynoconseguíasusobjetivos,yporotrolado,enelplanopersonalyfamiliar,cuandohabíaalgúnproblema,sobretodoconFelisa,erafrecuentequesusreaccionesfuesentremendas,hastaelpuntodedeciryhacercosasdelasqueluegosearrepentía.

Alevaluarlascuestioneslaboralesqueleproducíanmalestaryantelascualesnosesentíacompetente,establecimosunaintervenciónatravésdeunprocesodecoaching,esdecir,untrabajodesuscompetencias,dentrodesucampolaboral,conelfindereforzaresasáreasnecesariasparaquepudieramejoraryafrontarconéxitoloquesutrabajo,desdehacíauntiempo,leveníarequiriendo.

Nomezclarlostemasensucabezaleayudóaabordarlotambiéndemaneradiferenciadayasípudocentrarseencadacuestiónenmomentosdiversos.Porsupuesto,elmanejodesusestresoresdiocomoresultadounimportanteavanceensutranquilidadentodoslosplanos.

Enelplanofamiliar,sobretodoconlosniños,esdondesedisparabamásyteníamásdificultades.Enconcreto,suprincipalproblemaresidíaenque,anteciertasconductasdeFelisa,comometerseconelhermanoodesobedecerla,Alejandraseenfurecíatantoqueledabauncachetealaprimeradecambioytambiénlegritabayacogotaba,detalmaneraqueesassituacionessecargabandetensiónyresultabandelomásdesolador.Elladespuéssesentíafatal,culpableyunamalamadre,comomerelataballorandoyconsiderándoselopeor.LoqueleocurríaaAlejandra,pordesgracia,esmuycomún.PresentabaunosataquesdeiracomoconsecuenciadelafrustraciónquelesuponíanlasconductasdeFelisa,lascualesnoentendíay,porsupuesto,nopodíatolerar.Ynopodíasoportarloporqueellahabíasidoeducadaenunentornodondeesascontiendasfamiliaresdurabanmuypoco,puessuspadreslascortabanderaízysindudarniunmomentoconunavozenérgicaoloscachetescorrespondientes.Yclaroestá,sinremordimientosnisensacionesnegativas,almenosporloqueellapodíarecordar.Lacuestiónesque,porunauotrarazón,ellaactuabacasidemaneraautomáticacomolohabíanhechosuspadres,sóloqueniellasesentíabien,nilaniñaevolucionabaadecuadamente,yaqueconeltiempolasconductasproblemáticasibanenaumentoysusestadosdeenfadotambién.Algoinsostenible.

Elmanejodesuestrés,enloquealcontroldesuestadointernoserefiere,lohizomuybien.Paraelloaprendióaidentificarloprimeroyaestabilizarlodespués.Fuecrucialconseguirque,cuandonegociaraconunodesusprincipalesproveedores,estuvieraemocionalmenteequilibradaparapoderactuarconfrialdadyperseguirentodomomentosusintereses,queyahabíaplanificadocontiempo.Estoleayudóenelotroplano,dondetuvimosquetrabajarmuybienparaqueAlejandraidentificaracuálerasuestadofrentealassituacionesqueledesbordabanycómoestabamanejandolasconductasdeFelisa.Esecontrolfisiológicodelairamediantetécnicasdeparadaydeenfriamientofueabsolutamentenecesarioparapodersereficazalahoradecontenerciertasconductasdelaniña,queloqueperseguíaneraacaparartodalaatenciónposibledelamadre.Unaniñatanespabiladaeinteligentecomoellaestabademandandociertaatención,que,enestecaso,porcuestionesobvias,elhermanoteníagarantizadayacaparabalamayorpartedelpocotiempoquesumadreteníaparaellos.Alejandra,alnosentirseinternamentetandesesperadayenfadada,fuepocoapococapazdeenfriarse.AsíllegóaentenderelsignificadodecadacomportamientodeFelisaypudoactuardeformaconveniente.Silaniñasecomportabademanerapositiva,Alejandraestabalosuficientementecalmadacomoparaatenderlayhacerleverqueloestabahaciendomuybienyqueellolahacíasentirsesatisfecha;sihacíaalgunatrastadaconclaraintencióndeprovocarla,nolededicabaniunmomento,sinotodolocontrario:leretirabalaatención,lasacabadelasituaciónyademásnolepermitíavolveraellahastaquenoestuvieratranquilaycalmada.EstoregulóaFelisaenuntiempomásquerazonableytambiéncontribuyóaqueAlejandraasentarasusestrategiasdeautocontroldelairaqueveíaquelefuncionabanylepermitíansentirseagustocuandolaniñaactuabademaneranormalyeficazenelrestodeocasiones,sinesairritacióninternaquedespuésderivabaenpensamientosclaramentedisfuncionales,comosentirsemalamadreyculpableporcómoestabacriandoasushijos.

Reflexionandosobrelaira

Losenfadospuntualessindudasecorrespondenconrespuestasdedesagradoyfrustraciónpropiosdelserhumanoyque,comohemosvistoenelapartadosobrecómomanejarlosconflictos,tienensuimportancia.Elasuntoaquíesquelosestadosdeiraqueseprolonganeneltiempoyqueseautomatizanantedeterminadosacontecimientosopersonasacabanatrapandoylimitandoaquienlossufre,cronificandounestadoquesinoseaprendeagestionarpuedegenerarmuchosproblemas.

Esmuyimportante,comohizoAlejandra,entendercuálesnuestroestadohabitual,quépasaennuestrointeriorcuandonuestroenfadovaaumentandoyaprenderapararantesdequeseademasiadotarde.Entrenarnosenelmanejodelarelajacióncorporalymentaldelaira,yunavezquesomoscapacesdeenfriarnos,ponerenmarchaestrategiasdemejorasobrelosproblemasquesenosesténpresentando.

Sisetienelaoportunidaddequelaparejacolabore,serámuypositivo.Porejemplo,podremos

convenirconellaquesinosvemalosidetectaquenosestamosalterando,nospuedaavisarparareaccionaratiempo.Enocasiones,siestonosehacebien,lapersonaqueseestáalterandopuedesentirquelaotralaestáagraviandooperturbandoaúnmás,ytedicencosascomo:«Mesientafatalquemecalleymediga:teestáscabreando».Porello,hayquetrabajarlacomplicidadparaqueelmecanismoqueseuseestéconsensuadoporlosdosysirvadeverdadparaacabarconunpatrónderespuestaclaramenteperjudicialentodosloscasos.

Porotraparte,cuandohablamosdelasreaccionesdeiraqueseproducenenloseducadoresypersonasqueestánencontactoconniños,aunqueelpropioentornosociallascontiene,enalgunamedida,impidiendoporlogeneralquesedenreaccionesextremas,sísuelensufrirsemásensilencioytienenasimismoseriasrepercusiones.Enelcasodequesedetecte,espreferibletomarsetiempoybuscarinclusounasustituciónenclase,siesposible,duranteunratoparaponertodoelempeñoentranquilizarseynopretenderseguiratodacosta,puesseestáexpuestoalamiradadetodoslosalumnosquepuedenjuzgarporloquevenyaprenderlarespuestaporimitación.

Losniñosaprendenmuybienymuyrápidoporobservacióndelosmodelos,ylospadresyloseducadoressonlosprincipales.Poresarazón,enlaexpresióndelaira,dadoqueconlleva,porlogeneral,ungranimpactoemocional,surecuerdoyposibilidadderepetirse,imitarseyautomatizarse,esmuyalta.

ELDESGASTEPERSONAL

Cuandolasdificultadesnosonpuntualessinoquesevienendandodesdetiempoatrásy,encierta

forma,secronifican,estalelrequerimientocontinuadodeesfuerzoyderecursosdedicados,quelas

fuerzassepuedenirmermandoyafectandonosóloalacapacidadparahacerfrentealaproblemática,sinoaotrasáreasrelacionadasonoconelasunto.

Siexisteenlaactualidadunsectordelapoblaciónquepuedaconocerbiendeloqueestamoshablandoeselqueagrupaaloseducadores,loscualesseenfrentanenlosúltimosañosaunnivelaltísimodedesgasteprofesionalypersonal.SegúnexplicaensuinformeeldefensordelmenordelaComunidaddeMadrid,en2009,comoenañosanteriores,losproblemasrelacionadosconlaeducaciónsonlosquemásquejasciudadanashansuscitado,enespeciallosmotivadosporproblemasdeconvivenciaenloscentros.Además,elúltimoinformedelsindicatodeprofesores,ANPE,deldefensordelprofesor,delcurso2008-2009,recogequeun45porcientodeestosprofesionalesatendidospresentacuadrosdeansiedad,un20porcientodedepresiónyun14porcientoestádebajalaboral.

Yesque«nosomosdepiedra»y,porello,nuestrasemocionesyelequilibriodelasmismassepuedenperdercuandonosenfrentamosaentornosexigentes,quenoshacencadadíadarlatallayenlosquetenemosqueestaralaaltura,enseñando,detectandoelestadodelosdemásyequilibrando,asuvez,susfuerzas.Sepuedeconcluirqueesunentornoquefacilitalaaparicióndetrastornosemocionales.Aúnquedamuchoporhacerparaconseguiranticiparnosaestetipodeconsecuenciasyaportarrecursoseficacesquelespermitanirafrontandoesasdificultadesquerespectoalaeducacióndelosjóveneshansurgido.

Conlosdatosenlamano,esrealmenteurgentequelosprofesorespuedancompartirsusdiferentesformasdeveresasdificultades,queconozcancuálessonsuspuntosfuertesysusdebilidades—quelesvanaservirparaapoyarseenlosprimerosyparareforzarlassegundas—ycuálessonlasestrategiasquepuedenusarparairdirimiendolasdificultadesqueselespresentanyque,endefinitiva,lespermitiránevitaresedesgasteacumulado.

Elesfuerzocontinuadoylafaltaderecursosparairacometiéndoloconeficaciavangenerandoun

desgasteprogresivoquenohacesinominarlascapacidadesparapoderseguirejerciendounaprofesión,porotroladoencomiableyabsolutamentenecesaria.Lasaluddeestaspersonas,engranmedida,nosinfluyeatodos.

Lagarantíaparanoacabarunproyectoalargoplazooparanohacerloconlosadecuadosnivelesdesatisfacciónesestarquemadosydesgastados.Enproyectosempresariales,másquefenómenosexternoscomolacrisis,quenadiedudadelainfluenciaquetienen,sonigualdedañinosopuedenserlomáslosefectosacumuladosdeunamalagestióncomoconsecuenciadeldesgastepersonalproducidopordiferentesrazonesquemermanelequilibrioemocional.Enlagranempresaqueeslacarreradelaeducación,dondecadadíahayquetenerlassuficientesganasparapoderenseñar,parapoderguiar,parapoderdirigir,endefinitiva,parapoderliderar,elcontroldelasemocionesseconvierteenunanecesidadimperiosa.Hayotrasprofesionesdondeelestadoemocionalpuedepasarmásdesapercibido,quizáactividadesmássolitariasoindividualistas,peroenelejerciciodeéstaoeneldepadresseestáexpuestocasicontinuamentealasnecesidadesyexigenciadelosdemás.

Aunqueconfrecuenciaobservamosqueeltrabajonospuedeservircomodesahogoyhastaciertopuntonospermitedesconectarduranteunashorasdeaquellascuestionesquesenoshaceninsoportables,enloscasosenquesedanproblemáticasasociadasalaula,eldíaadíasehaceinsostenible,provocandounadisminuciónenlasganasdeabordarloylaresistencia.Puedeaparecer

unaprogresivafaltadeilusión,loquesevaconvirtiendoenelestadocasipermanentequenosdirige,ylosprocesosdedesmotivaciónconducenalavivenciadelfracasopersonal.Conello,paradójicamente,enlugardedesarrollarselatendenciaapasárselobienfueradeltrabajo—oenelcasodelospadres,fueradelentornodecasaconamigosofamiliares—,sedaunatendenciaaladisminucióndelasactividadesdeocioygratificantes,porloqueeldesequilibrioemocionalsevanutriendocadavezmásyseexpandeeneltiempoyenelespacio,esdecir,duramásysedaenmássituaciones.Salirmenosconloscompañerosfueradelentornolaboraloconlaparejaparafortalecerotrascuestionesmásalládelatareacomúndeeducarnoayudaprecisamente.Enconclusión,disminuyenloscontactossocialesyconellounaformafabulosadecompensarlosmomentosdesgastantesdeldíaadía.

Enelentornodeclase,comolosalumnosnotanalaperfecciónelestadodeánimodelosprofesoresaligualqueencasachequeaneldelospadres,esaúnpeor,puessequedanexpuestosyestohacelalabordeldocenteaúnmásdifícil.Sabemosqueparahacerfrenteamuchasrespuestasdelosjóvenes,comopuedenserlasdeprovocación,manipulaciónodeenfado,hayqueestarmuytempladosparanocaerenellas.Ynodigamosyaparallevaracabounabuenalabordetutoría,dondehayqueescucharlesyempatizarconellosalavezquetenerlatemplanzaparaguiarlesyayudarles.

Tambiénpuedenaparecerproblemasdeinsomnioquevienenaagravarelestado,pueslaaportaciónqueelsueñohacealdescansoylarenovacióndelasfuerzasdiariasseempiezaaverafectadaycontribuyeaqueeldesgasteseacelere.Hayqueestarmuyatentosaestetipodedificultadesparaneutralizarlascuantoantes.Cuandoseestápasandoporunaetapadeciertatensión,laalteracióndelcontroldelasemocionessetrasladaaesosmomentosdecalmacomolanoche.

Cuandosepermaneceenestadodetensión,eldesgasteprovocaqueseolvidenotrascuestionesimportantesquequizásonmenosurgentesyporlotantoquedanrelegadasanohacersecasinunca.Porejemplo,áreasmásdeíndolepersonalquenotienenqueverconloshijos,sinocontiemposdedicadosaunomismooaotroshermanos.Haypadresqueselamentanyquecreenquenoestánatendiendosuficientementeaotroshijosalestardemasiadopendientesdeaquellosquepresentanalgunasdificultades.

Asimismohaypadresquesevenafectadosensutrabajo,quemásqueayudarlesadesconectarlesresultatediosoolespuedeimpedirrendirdemaneraadecuada.

EnelcitadoEstudiosobrelaactividadterapéuticarealizadaconniños,adolescentesyjóvenesenelCentrodePsicologíaÁlavaReyes,quesepublicóenoctubrede2010,hemosanalizadomásdequinientoscasos.Enlavariablequeserefierealarelaciónentretipodefamiliayproblemasemocionalesenlasmadresarrojabalossiguientesdatos:lasmadresdefamiliasnucleares,osealasconstituidasporambospadresyloshijos,sinproblemasemocionalesidentificados,constituíanel59,4porcientodelamuestra,mientrasqueenlosprocedentesdeotrasorganizacionesfamiliaressóloel13,6porcientodeloscasossecorrespondíanamadressinproblemáticapsicológica.Entreestasotrasformasdeconvivenciafamiliarsetratadepadresseparados,divorciados,familiasmonoparentalesehijosacargodeotrosfamiliares.

Sededuceconclaridadqueexisteunasuperiorcotadeproblemasenlasmadrescuandonosetrata

deunafamilianuclear,loquejustificaloquevemoscondemasiadaevidencia:demasiadastareasquedesgastan,trabajo,casa,eldíaadíadelosniños.

Porsupuestoqueestosdatosnosonexclusivosdelasmadres,peroenelestudionosepudoabordarelanálisisdeloscasosenlosquesonlospadreslosquetienenmásresponsabilidadesporqueenun40,59porcientodeloscasosnoasistenaterapia.

Hayqueintentarreaccionarcuantoantesparapararycombatireldesgastepersonal.Contarloybuscarelapoyodepersonasdelentornoparaque,enlamedidadeloposible,puedanayudarysercómplicesdecaraarecuperarlanormalidad.Siseviveenpareja,esnecesarioturnarseyrepartirselastareasparahacerlomenosdensoyasípodercompatibilizarloalmáximoconotrasactividadestambiénnecesariasyquizámásreforzantes.

LAINEFICACIAPERCIBIDA

Perderelcontrolyserplenamenteconscientedeellosupone,salvoenlaspersonasquenose

sientennadaresponsables,laconstatacióndequenopuedeunohacerloqueenrealidaddeseaycomolodesea,sinoqueestácondicionadoporsufaltadeequilibrio.Muchasvecesinclusosonpeoreslassensacionesquequedandespuésdelmomentodetensiónquelapropiasituación,porquepuedendesencadenarunacantidaddepensamientosnegativosquepodríamosdenominarlaesteladelsuceso.Ylapersonaqueloexperimentaacabaestableciendolahipótesisdequenopuedehacernadaparaevitarlo.

Insistoenquesilapersonaquepierdeelcontrolconciertafrecuencianoconsideraquepresentaunproblemaytieneunavisiónexternaasímismadelasunto,nodesarrollaráestetipodepreocupaciones.Seráenelcasocontrarioenelquetomarápesolaideadenosercapazdehacerlodeformaadecuada,denosercapazdemantenerlacalmaenlosmomentosdifíciles,denoactuarcomounadulto,denopoderdarejemploaloshijos,etc.Lacadenadepensamientospuedeserinfinita.

Percibirqueestamosalaalturaesvitalparamantenerlamotivaciónquehayquetenerparahacerfrenteadificultadesquepuedendarseconciertafrecuenciayque,encualquiercaso,esprevisiblequeseproduzcan.

Sonmuchoslospadresqueseexpresandelasiguienteforma:«Nosoycapaz,mesupera,yaunquelointento,nuncaloconsigo»,«Deberíadehabermededicadoaotracosa»,«Nosirvoparaeducarlos».

Muchaspersonasvivenelhechodeperderelcontrolemocionalcomovolveratropezarconlamismapiedra,corroborarquenosepuedencambiaresasreacciones,yesto,lejosdemotivarparaelcambio,ayudandoaseguirintentándoloconahínco,hundemásymásenlaasuncióndequesiemprevaaserasí.Unacosaesasumirqueseactúaasíyotrabiendistintaquenuncaseconseguiráhacerlodeotramanera.

Lospadresoloseducadoresquesesientenpocoeficacesdesarrollanunmalestarinternoyuna

inseguridadtalquenohacensinoconstatarprogresivamentequesuineficaciaesevidente.

Ysibienesciertoquesentirseineficacespodríapensarsequedalugarabuscarlamaneradeintentarhacerlobien,loquesiemprenosencontramosesquelapersonavaamenos,cadavezsepuedesentirpeorypuedeinclusoabandonarlaideadesuperarlo.

ElcasodeCharo

LaintensapreocupaciónydesesperacióndeCharo,lamadredeGuillermo,decatorceaños,la

primeravezquevinoaverme,eraporqueconsiderabaquesuhijopresentabaunaadiccióntempranaalosjuegos,concretamentealosdeordenador.Siledejaba,podíapasarsehorasseguidas,ysinoselopermitía,susreaccioneseranterribles.Enestadinámicaseencontrabandesdehacíayaalgúntiempo.Elproblema,lejosdehabersesolucionado,apesardelosintentospreviosquehabíahecho,ibaenaumento.Éstaeralademandaqueellameplanteabaclaramente.Nohabíaningunareferencia,enprincipio,aqueperdieraelcontroloaquenosesintieracapazdesolucionarloninadaporelestilo.Estascuestionesyotrasquepuedanserrelevantesempiezanaaparecersiempreatravésdelosregistrosdeconductaquenoshacenlospadresdurantelasprimerassesiones.Yestoesprecisamenteloquedasentidoaunaherramientatanpoderosacomoéstaparaayudaralasfamiliasenlaintervencióndelosproblemasencasa.Atravésdeelladescubrimoslasvariablesqueinfluyenenlasdiferentesproblemáticas.Lacuestiónesqueesasprimerasobservacionesarrojabanciertascuestionesevidentes:cuandoGuillermojugabaysepasabaeneltiempomásdelacuenta,ellaseenfurecíaydescargabasobreél,insistiéndoleenqueteníaunproblema,quenoeranormalyenmuchasocasionessacándolecuestionesquenoveníanacuento,perotambiénrelacionadasconcosasquehacíamal,comonoestudiarlosuficiente,hablarlesdemalamaneraotenerlahabitaciónhechaundesastre.SeobservabaqueGuillermo,enestassituaciones,lejosdeacabaradmitiendoqueteníaunproblema,insistíamásensuposturadequesiempreloestabanobservandoynoledejabanenpaz,queparecíaquehacíatodomalyquelaqueteníaunproblemaeraprecisamentesumadre,quesedesquiciaba.Estoesalgomuyhabitualcuandolospadressuelenestarsaturadosypierdenelcontrol.Merefieroaquesushijosselohagansaberdiciéndolescosascomo:«Túsíquetienesunproblema»,«Estásloca»,«Túereslaquenecesitairalpsicólogo».

Comoademásvenconclaridadquetieneefecto,esdecir,quelospadresselotomanmuymalyseofendenincluso,apartirdeesemomentoloutilizancomounarmamás.

Encasoscomoéste,conniñospequeños,preadolescentesoadolescentesincluso,sabemosquetrabajaresasadiccionesoexcesosenelusodejuegosvaarequerirunbuencontrolexternodesusconductas.Delocontrario,latendenciadeloscríosserádejarsellevarporaquellaspoderosasherramientasquelesencandilanyleshacensentirsemuchasveceslosmejores.Guillermoeraunniño,comopudecomprobarmásadelante,queledabamuchasvueltasalascosas,sobretodoalasqueteníanqueverconcuestionesdondeélnoseconsiderabasuficientementebueno,suficientementepopular,suficientementebuenestudiante,etc.Siemprehayalgo,enespecialenestasedades,dondenosevenlobastantebuenosocompetentes,yestolesimporta,ymucho.Puesbien,Guillermodescubrióque,cuandoestabaenganchadoalordenador,sesentíafantásticamenteyseleolvidabantodassuspenas.Portanto,eraimpensablequeporsísolodejaradehaceresaactividadqueparaélestabacumpliendounafuncióntangratificante,aunqueluegolecausaraotrosproblemas.Esoelchiconoloibaavaloraraún.Aquíesdondesumadre,queestabamuypendiente,presentíalosproblemasfuturosqueestolepodíareportarysedecidióadarelpasodebuscarayuda.Deestamanera,Charoempezóaverenlosregistrosqueoempezábamosaejerceresecontrolexternoconeficaciaoelproblemano

haríasinoempeorar,comosucedíaenlosúltimostiempos.Yesenesepuntodondeempezamosadesmontarlaideadequeellanopodíahacernadayaporlaadiccióndesuhijo,niporlosmalosmodalesdeéste,ni,endefinitiva,porqueGuillermosesintieseagustoyfeliz,cuestión,porcierto,quelepreocupabamuchoalamadreylahundíaaúnmás.Porlotanto,elprimerobjetivofuedevolverlelacapacidaddesentirseeficazycapazdehacermuchoenelasunto.Loprimero,pues,quetrabajamosfueeladecuadomanejodesuautocontrolemocionalparaque,porunlado,enesassituacionesproblemáticasquesedabancuandoGuillermoestabaenelordenador,ella,másquedesbordarseyreñirlecontinuamente,sededicaraacumplirloquelehabíaadvertido:queseloapagaríasisepasabadelahoraynojugaríaaldíasiguiente.Estosecomplicóunpoco,porqueélestabatanempeñadoqueparecíaquenofuncionaba,ycadadíaeracasilomismo.Charotuvoquesermáscontundenteydurantealgúntiempoquitarleporcompletolaposibilidaddejugarnisiquieraunrato.FueelmanejoqueCharoempezóatenerdesusemocioneselquelepermitióafrontarelmiedoqueteníaalasreaccionesdeGuillermoalquitarleelordenador.Porfinybastantepronto,empezóasentirseeficazenelcontrolexternodelaproblemática,yademásdehacerlobien,empezóacreérselo.Charonosolamenteconsiguióesto,sinoquefuecapazdemantenersefirmeenotrascuestionescotidianasconsuhijo,yestarporencimadesusprovocacionesmostrandounaenterezayunafuerzaqueayudómuchoaquesuhijoseregulara;porejemplo,lasformasdetratarlaaellacambiarondrásticamente,porqueGuillermoprimeroobservóqueyanoconseguíaofenderla,yluego,queellasiemprelesancionabaysemanteníafirme,porloqueelúnicoqueperdíaeraél.

Nomenospreciemoslacapacidaddelosniñosparaponerapruebaalosadultos;sivenqueéstossonvulnerables,débilesopercibenquesesientenasí,loexplotaráneintentaránsacarpartidodeello,retándolosamenudo;encambio,sipercibenfirmeza,seguridadysensacióndeeficaciaenlosadultos,tiendenaregularse.

Enlascondicionesquehabíamosalcanzado,comenzaratrabajarconGuillermoyabordaresa

demandaqueCharonoshacíaelprimerdíadeconsultafuebastantefácil.Apesardequetambiéntuvimosquecentrarnosenelcontroldelimpulsodelchico,yateníamosaseguradoelcontrolexterno,quesabemosquealprincipionosgarantizaquecuandoélnopuedaonoquiera,alguienlohará,enestecasoCharo,quelorealizabayafrancamentebien.

Volveracreersecompetente,recobrarsensacionespositivasdesupropiaactuación,sentirseequilibradaemocionalmente,sercapazdenoentrareneljuegodelaprovocaciónverbalqueGuillermohabíaejercido,mantenersefirmeenejecutarlasconsecuenciasqueélseganaba,recobrarlaenterezaapesardequeGuillermoaveceslaintentabaengañar...fueronalgunosdesuslogrosconseguidosylaclavedesuéxito.

Sentirsecapazdehaceralgosuponeunamayorgarantíadepoderllevarloacaboquesaberhacerloenrealidad.Haymuchospadresquenoloconsiguensencillamenteporquenosesientencapaces,fuertes,seguros,etc.Esraroqueunapersonaquecreaquepuedehaceralgonohagaloimposibleporlograrlo;encambio,esfácilobservarcómoalguienquecreequenopodrá,noharálosuficienteparaobtenerlo.

PÉRDIDADEAUTOESTIMA

Elaprecioqueunotienedesímismoesmuchomásimportantequecualquiervaloraciónque

puedavenirdelexterioryquesupongaloqueotraspersonaspuedanpensardenosotros,quenodejarádesernosalgoajenototalmente.

Laautoestimaesprecisamenteesavaloraciónquecadapersonahacedesímismayquedemanerainconscienteseestáproduciendocuandohacemosalgodeloquenossentimosorgullososotodolocontrario,ytambiéncuandolosdemáshacenalgoynoscomparamos,sintiéndonoscompetentesoincompetentes.Laautoestimaescondesatisfacciónyaceptacióndelavalíadesímismoo,alrevés,insatisfaccióneinfravaloración.

Seconsideraqueunapersonatieneunaautoestimaaltacuandosientequegeneralmenteestáalaalturadeloqueellamismavaloracomoloqueseesperadesímisma,osea,supropiacomparacióneslaqueconduceaquesesientamuybienysatisfechaomuymaleinsatisfecha.

Ahorabien,losniñosaúnnohantenidolaoportunidaddecrearseesapropiavaloracióndesímismosylovanhaciendodeformaprogresiva,sobretodoenesosprimerosañosenlosqueseguíanporelentorno,enespecialporsuspadres,quesonquieneslesindicancasiconstantementesivanactuandocomoseesperadeellosono.Deningunamaneraquieredecirestoquelacantidadocalidaddelaautoestimaesalgocerradoqueosetrabajaenlainfanciaoyanohaynadaquehacer.Másbienresultaqueeslaetapapropiciaparaestablecerunabuenaautoestima,comopasacontantasotrascualidadesdelserhumano,peroquenopermanececerrada,sinoabiertaasuevoluciónyalainfluenciadelaprendizajeylaexperiencia.Yestoocurreparalobuenoyparalomalo,detalmaneraquesabemosquehaycircunstanciasyexperienciasqueayudanamantenerunaautoestimasanayaltayotrasquelaminanydebilitan,comohabersevistoafectadoporunprocesodeacosolaboral,noencontrartrabajotrasunalargatemporadabuscándolo,vivirduranteuntiempocometiendoerroreseneltrabajooencualquieráreaimportante,etc.

Lospadresquevivenproblemáticasencasaconsushijosyquevenconelpasodeltiempoquenomejoranyqueinclusovanapeor,suelenexperimentarunadisminucióndesuautoestima,puesacabanporsentirseincompetentes,ineficacesytremendamenteculpables.Perderelcontroldelasemocionesconciertafrecuenciaesunadelasexperienciasquemásdañanlaautoestimadelospadres,facilitandosuinseguridadyquepresentenaltibajosensuestabilidadyequilibrio,loque,asuvezycomouncírculovicioso,leshacemáspropensosadescontrolarse.

Sicuandounniñohacecosasmalvemosclaroquelodeseableescentrarseenelactoensíyencómohacerlobien—perointentandoqueélnosesientanecesariamentemalnipercibaenningúncasoqueseestájuzgandootracosaqueelmejorarparaquelohagabienenunfuturo—,estaremosfacilitandounaautoestimaaltaparaél,oseaunaaltaprobabilidaddequesepuedasentirfeliz.Cuandolospadrescometenunerrorosedescontrolanemocionalmente,sequedanexpuestosatresvariablesqueinfluyennegativamenteensuautoestima:

Asushijos,queaprovecharánesemomentoparaconstatarquesuspadressondébilesyqueenpartesonellosquienesconsiguendebilitarlosysacarlesdequicio,yqueinclusoloutilizaránenalgunoscasosparahacérselosaber,conloquelospadressesentiránpeoraún.

Asupareja,queenmuchasocasionesloresaltandemasiado,yviendoqueesunproblema,enlugardemostrarsesensiblesycolaborarparaqueconsigacontrolarse,suelenrecriminárseloymencionarlounayotravezcomocausadelmismo.Aellosmismos,quedespuéssesiententremendamenteculpablesysehacenmásineficacesparaabordarlaproblemáticadequesetrate.

Deloshijosnoseríarazonableesperarotracosa,peroresultaríamuyrecomendabletrabajarcon

laparejayconunomismoparaobtenerunentendimientoycomprensiónquepermitanmanejarlasrespuestasemocionalesinadecuadascomoalgomejorable,entrenandocomohacemosconotrashabilidadesolimitacionesynoconsiderándolocomouninevitablemalsobreelquerecaetodoelpesodelaproblemáticayquegenerasentimientosdeculpaeinseguridad.Siparafavorecerquelosniñostenganunaautoestimaaltaesnecesariovalorarsuslogrosycentrarseenaquelloquehacenbienynoenloserroresquecometen,¿porquénointentarhacerlomismoconlosadultos?

ELSENTIMIENTODECULPA.CLAVES

Enunodelosestudiosquellevéacabo,alanalizardenuevounadelasdiferentescuestiones

examinadasconlospadrescuandoiniciabanlaterapia,fuiconscientedelarelevanciadelsentimientodeculpa.Enmásdeun60porcientodeloscasosexaminados,cuyaproblemáticaserelacionabacondificultadesenelcomportamientodeloshijos,lasmadresteníanunsentimientodeculpabilidadmuyagudizado.Estedetalleexigíauninicioterapéuticoenelquedebíasertenidoencuenta,puessentirseasílesbloqueabayboicoteabaenciertamedidalaevolucióndelcaso,yaquenoerancapacesdeponerseenacción.Eranecesarioquedirigiesentodossusesfuerzosamiraralpresenteycentrarseencambiarymejorardeterminadascuestionesquepertenecíanalpasado.Resultademasiadofácilobservardeterminadasactitudesyconsiderarque,sihubiéramosactuadodeformadiferente,lascosasnoseríancomoenlaactualidad,olvidándonosdelacomplejidadquehabríantenidoensumomento.

EnmilibroEladolescenteindomableexplicabacómotrabajarelsentimientodeculpacuandopredominayseconvierteenunadificultadomnipresente.

Superarestesentimientodeculpasuponeasumirlacorrespondienteresponsabilidaddelmomentopresente,centrándoseenloquesepuedehaceractualmenteyesforzándoseporapartardelamenteesepasadoingratoehipotéticoquedejódeexistiryquesólonosotrosmantenemosennuestrocerebro.

Algunasclavesparasuperarelsentimientodeculpa

Aprenderacortaresospensamientosprovocadosporlainútilfunciónderepasoparaconseguirdejardedarlevueltasyadquirirenergíaydisposiciónparaafrontarpensamientosdelpresentey,entodocaso,planesparaelfuturo.Dedicardemanerasistemáticacadadíauntiempoparapensarenloquehacemosbienyreflexionarsobreelloparasensibilizarnosmuchomásconesapartequequizátenemosolvidadayquenohacesinoempobrecernosylimitarnosaloqueyanotienesolución,queeselpasado.

Asumirqueelhechodequeexistanproblemasytengamosunaimportanteresponsabilidadnosignificaqueseamosculpablesdetodoyquehayamoshechoyhagamoscosasmalnoimplicaquetodolohagamosigualdemal.Centrémonosmásenlosaciertos.Hacertodoloposibleporrecuperarlasuficienteautoridadcomoparapodersentirnosresponsablesysatisfechosconelpapeldepadresoeducadores.Romperlatendenciaquesedaconfrecuenciadenocontarnadaanadiey,porelcontrario,buscarlacomplicidaddealgunaoalgunaspersonasdereferenciaquenosayudenadesdramatizaryaquitarnostodoelpesoquesentimosdeculpa.Llevaracaboactividadesgratificantesdondenossintamoscompetentesyquecontribuyanasobrellevaraquellasotrasdondeesténpresentesciertasdificultades.Unabuenaautoestimanecesitaáreasdeéxitoparanodejarsearrastrarporelsinsaborqueproducenlosproblemas.Tratardededicaralosotroshijos,sisetienen,tambiénsuoportunaatención.Seguramentelanecesitarán,y,aunqueseaenmenormedida,seráfundamentaltantoparaelloscomoparanosotros.Seráunaayudamásparacontrarrestarlassensacionesnegativasqueproducendeterminadosproblemas.Fomentar,enelcasodeloseducadores,laautoestimadisfrutandodeesosalumnosquesoncomoesponjas,queaprendenrápidoyquesonagradecidosyquelesayudanenciertomodoaverquesulaborcomodocentesestámásquejustificada,sinestarinternamenteponiendoenentredichosupropiavalíacomoeducador,loqueminadeformanotablelaautoestima.

INFLUENCIAENELPATRÓNEDUCATIVO

Cuandoindicamosalospadreslaformamásadecuadadeejercerlaautoridaddesdeunpuntode

vistaquetengaencuentalaeficaciaenlosresultadosperoademásqueconsiderelascaracterísticasevolutivasdesushijos,ponemosmuchoénfasisenlaimportanciadehuirdelosextremos,como,porejemplo,mostrarsedemasiadoautoritariosodemasiadopermisivos.

Esfácilobservarque,enmuchasocasiones,tenemostendenciaairnosalosextremos.Así,trasunmomentoemocionalmenteintensoduranteelquehemosllegadoaperderlospapelesdiciendoohaciendocosasquedespuésnospuedenhacersentirmal,podemoscaerenelerrordeadoptarconligerezaunaposturaexcesivamentelaxa,cediendo,pongamosporcaso,aalgunapeticiónquerompeunanormahabitualonoimponiendounanormaquevienesiendotambiénrutinaria.

Losinconvenientesdepermanecerenunestiloautoritariotienenqueverconqueloshijospuedenasumirquetienenquecumplirlasnormasperosinhacerloporellosmismosenelsentidodeentenderlasyresponsabilizarse,opuedenhacerlosinllegaracumplirlascuandosuspadresnoestén.Algunosdelosinconvenientesdevivirenunestilopermisivoestánrelacionadosconquelosniñosnolleganaentenderqueexistenciertoslímitesasuconducta,locualnosolamenterepercuteensucomportamientocuandosonpequeños,sinoque,cuandoseanmayores,seráaúnmásimportante,pueselquesedesenvuelvanadecuadamenteenunmundoderestriccionesyoportunidadesdesigualesdependeengranmedidadeello.Pensemosenlarelaciónqueexisteentreestacuestiónylascifrasalarmantesquesenospresentanhoydíavinculadasauncrecientenúmerodefaltas,delitosyextralimitacionesqueseproducenporpartedeadolescentes.Laevidenteausenciadelímitesque

tienenylafacilidadconquerelativizanlagravedaddesusactoshadetenerqueverconeltemaencuestión.

Cuandounhijoencuentraloquenoshacevulnerables,seapoderadelasclavesdenuestrocontrol.

Esedescontrolnoshacezarandearnosdeunladoparaotroyperderelequilibrioquegarantiza,enciertamedida,queactuemosconlógicaysensatez.

Delafaltadecontrolemocionalaunaltoniveldeintransigenciaydeahíalpatrónautoritario

Elhechodepresentarunatendenciaaestardemasiadotensosconfrecuenciafacilitaquealgunos

padrespermanezcanenunpatróneducativoexcesivamenteautoritario.Unmayorniveldeintransigenciayunamenorcapacidadparamantenerlapacienciaquesenecesitaparaafrontarmuchoscomportamientosdelosmáspequeñossonalgunasdelascaracterísticasasociadasaestepatrón.Lospadreslosuelenexpresarconfrasesdeltipode:«Nopuedosoportarquenomehagacaso;cuandoledoyunaorden,quieroquemeescuchealaprimera»,«Mepongomalocuandoempiezaahaceresosgestos».

Engeneral,suelentenerverdaderasdificultadesparamantenerlacalmanecesaria,yaunquesiemprehemospensadoquelasrazonessedebenexclusivamenteahabertenidoellosasuvezunainfanciamarcadaporaltosgradosdeautoridadensufamiliaoportenerunapersonalidadautoritariaymuyfuerte,loquehemosobservadoesquenisabenhacerlodeotramanera,niconcibenquepuedany,sobretodo,hanasumidoquenovanacambiarnunca.Unodelosmayoresinconvenientesconlosquenoshemosencontradoalahoradeayudaracambiaraunadultoestetipodetendenciaeslaresistenciaahacerlo.Alanalizardemodoexhaustivoelpatróndeconducta,vemosquepararomperlaautomatizaciónexistentehemosdetrabajaresaasuncióndequenopuedenmodificarsucomportamiento,esaseguridadférreaquetienendequeaellosnoselespuedecambiarya.Sobreestacuestión,esnecesarioseñalarque,aunqueseapocoprobablequepudieranpasarsealextremoopuesto,sípuedenaprenderatomarsetiempoparaescogermejorsusrespuestasoparaescucharmás,frenandoesascontestacionesquelescaracterizanyquehastaquenoseentrenenlessalendeformaespontánea.Resultacuriosocomprobarquecuandoseleshacevercómosecomportanenotrosámbitos,comoeltrabajoocuandoserelacionancondeterminadasamistades,sehacenplenamenteconscientesdequesísoncapacesdecambiar.

ElcasodeBenito

Juanavinoavermeporrecomendacióndesuhermana,alaqueteníamuchorespetoydabagran

créditoasusopiniones.Poreso,fiándosedesuconsejo,seatrevióadarelpaso.Yempiezoporesta

anecdóticarazónantesqueporlasdificultadesquelellevaronaacudiralaconsulta,porlocomplicadoqueresultóparaalguiencomoella,queseteníaporunapersonaestricta,intransigenteypocodadaaloscambiosentodosloscasos.

Juanateníadoshijos,BenitodeochoañosyAmaliadecinco.Ellayelpadredelosniñossehabíanseparadohacíatresañosyélporcuestionesdetrabajohabíatenidoquecambiardeciudadderesidencia;porestarazón,ella,queteníalacustodiadesushijos,seencargabadecasitodolorelacionadoconlamarchadeellos.Estohabíasupuestounosnivelesdedisponibilidadmuyaltos,algoquesiyaesmuyhabitualencasitodosloscasosdeseparaciones,enelquenosocupaaúnmás.

LasdificultadesquepresentabateníanqueverconBenito,queapesardeserunniñomuydespiertoyavispado,aellaladesconcertabayúltimamenteladesesperaba,sobretodoconlastareasescolares,perotambiénconsuconductaenclase,enespecialantelosprofesores.

Elniñohacíamuchasllamadasdeatenciónalosadultos,segúnnoscontaban,yatravésdelosregistrosdeconductaquenosfuetrayendoJuana,pudimosapreciarloensudimensiónreal,peronosecorrespondíanimuchomenosconloqueporteléfononoscontabanaellayamísututoraylaspersonasqueatendíanelcomedordesucolegio;aquílasconductaseranmuchomásllamativasy,segúnsuspropiaspalabras,noeranormalqueunniñoquehabitualmenteeraafectivoyamableseportasedeunmodotandéspotaycomosinoquisieracolaborardeningunaforma.

PusimosenmarchaunprogramadeconductaparaquedesdeelcolegiosupieranabordarlasintensasrespuestasquepresentabaBenito,locualfueposiblegraciasalinterésyaladisponibilidadquetuvieronesaspersonasantesmencionadas.Consuexperienciayconociendoyalasrazonesporlasqueelniñosemostrabadeaquellamanera,fuesencilloconseguirlosobjetivos.

ConJuana,encambio,apesardequelaproblemáticanoeratanfrecuentecomoenelcolegio,nostopamosconsuformatanestrictadeverydetratartodoaquelloqueBenitonohacíademaneraadecuada.Comodecíaella:«Semellevanlosdemonios»,«Esteniñoestonto,deverdadqueledaríauntortazo...»,«Miraquelehedichovecesquesetienequecomportar...».

Lacuestióneraquehabíaunadesproporciónensusrespuestascadavezqueledecíandesdeelcolegioloqueocurríaconelniño,seponíafatal,convirtiéndolotodoenundrama,puesellalegritabayBenitosequedabasinsaberquéresponder,algoquedesesperabaaJuanaaúnmás.Asíqueeldesgastequeseproducíaeraenormeyeltiempoquetardabanendescongestionarselasdificultadessehacíainterminable.

Trabajamosduroparaquelamadreconsiguieseestablecerconsecuenciasalcomportamientodelniñoenelcolegio,peronosolamentealasconductasnegativassinotambiénalaspositivas,demaneraque,cuandoBenitoseesforzaraynotuvieraningunareacciónnegativa,ellapudieradealgunaformahacerlesaberqueestabacontentayquevalorabasuesfuerzo.Enestotambiéncolaboródemaneraextraordinariaelcentro,queinformabaaJuanaunavezporsemanacómohabíasidoelcomportamientodeBenito,ysihastaahoralohacíaconloscomportamientosnegativos,loharíaasimismoconelresto.Esto,quepuederesultaraparentementesimpleyparecerunacuestiónfácildecomprender,fueparaJuanaunaverdaderaproeza,porquesuautoritarismochocabaconlaideadelaobligacióndeestarpendientesdeaquellascosasqueelniñohicierabien.Lasfrasesqueutilizabasonsignificativas:«Lotienequehacerbienporqueessuobligación»,«Siemprelehellevadomásderechoqueunavela»,«Noentiendoporquéhayqueestarpendientedeloqueessuobligación».

Paraellafuemuysignificativoreflexionarsobreunacuestiónimportante:aunquesiemprehubiesezanjadocualquierconductaproblemáticadeBenitoconenfado,gritosyalgunaqueotrabofetada,lomáximoquehabíaconseguidoeraqueencasaelniñonomostraradeterminadasconductas,perofuera,porelcontrario,noteníaefectopositivoalgunoeinclusoalgunasvecesdabalasensacióndetenerunefectorebote.YtambiénfueclavedescubrircómoelniñopercibíaaJuanacadavezqueocurríaalgúnsucesoenclaseyellaleapabullabadetalmaneraquesequedabacalladoycomo

muchoselesaltabanlaslágrimas.Lamayorpartedeltiempodeconsultalaempleamosenconseguirqueellasecreyesedeverdad

quepodíadejardecomportarsedemaneratanautoritariayenentrenarlaparaquenoavasallaraniconvocesniconeseniveldeagresividadquemostrabayquelellevabaaladesesperación.

EstabaclaroqueJuanasiempresehabíacomportadoasíyporesarazónpensabaqueeralaúnicaformaoalmenoslaúnicaqueellapodíaponerenpráctica.Sinembargo,ledejamosclaroque,deseguirasí,Benitosebloquearíacadavezmásdelantedeella,yaunqueencasamostraseciertanormalidad,elefectoautoritariodesumadrenotendríaningúnalcanceenclase.

Elconvencersedelcambiodeperspectivaqueconseguimosenlasprimerassesionesyelaprenderacontrolarsusemocionesqueacometimosacontinuaciónfueloquelepermitióirvirandohaciaposicionesmásrepresentativasdeunpatróneducativomásintermedio,contundente,peromáscomprensivosinnecesidaddeirapabullandoasuhijocadavezquecometíaunerror.Unavezfueaminorandosunivelinternodeintransigenciaytomandodistancia,dejódedesesperarseantelosproblemasdeBenitoyestotuvounefectocasiinmediato:lejosdedejardeatendersusdificultades,pudohacerloconingredientesdecomprensiónyponiendoenmarchadotesparadirigirle,aunquesineseautoritarismoasfixiantequeantesejercíademaneraprácticamenteirremediable.

Delafaltadecontrolemocionalaunaaltainseguridadpersonalydeahíalpatróneducativopermisivo

Muchospadresnosonconscientesdehastaquépuntonoponerlímitesasushijoscuandoson

pequeñospuedetenerconsecuenciastremendascuandoseanmayoresyqueniellosmismoshayanaprendidoaautoimponérselos.Aunquedespuéslavidaseencargarádemarcárselos,seráfrustranteparaalgunosyfuentedeconflictosparaotros,queseresistiránaversecoartadosynopoderhacerloquedeseen.Apesardeque,enmuchasocasiones,parajustificarelproblemadelapermisividad,achacamosalospadresunatotaldejadezdecaraaejercersusfunciones,resultaqueengranmedidanosencontramosconquelesresultaemocionalmentedesgastanteeinsoportableestarponiendolímitesypendientesdeloscomportamientosdesushijos,sobretodosiéstossoncomplicadosyextremos.Anteéstossuelenversedebilitados,ydejardeestarpendienteslespermitesentirsemásequilibrados.Hayalgunospadresqueinclusololleganaexpresarasí:«Yoséquedebería,peronopuedomás,nosoportotenerqueestarencima»,«Yaestoyhartodetenerqueestardiciéndoleloquetienequehacer»

Sabemosqueeducaraciertosniñosmásinquietosoimpulsivossuponeunmayorcansancio,unamayordedicaciónentiempoyrecursos,ymuchosdeestoscasosimplicanparalospadresunaauténticaimposibilidaddeafrontarlodeformaadecuadadesdeelpuntodevistaemocional.Enfrentarsealareaccióndesuhijocuandolelimitanesduro,delamismamaneraqueenfrentarseaellosmismosdespuésdehaberpuestoellímiteleshacesentirseculpablesotemerososdelaposiblereaccióndelniño.Encualquieradeloscasossetambaleanemocionalmenteyacabanporcederydejarhacer.

ElcasodeIsmael

Martaacudióavernosdesesperadaya,porlarabiaquepresentabayporlasreaccionesdeenfadotanintensasquemostrabasuhijoencasayenelcolegio.Cuandolascosasnosalíancomoéldeseaba,setemíalopeor,comonosrelatóenelprimerencuentro.Ismaelerahijoúnicoysuspadressehabíanseparadocuatroañosatrás.

EldetonanteparaqueMartaacudieraanuestrocentrofue,comoenmuchosotroscasos,quedesdeelcolegioledijeronquelasituaciónhabíatraspasadoloslímitesrazonablesyteníanquebuscarunasoluciónexterna,comolaayudadeunpsicólogoquelespudieraorientar.

Ismaelteníaseisaños,yaunque,engeneral,semostrabaunpocodispersocontareasquerequeríanatencióncontinuada,comolosdeberesdelcolegioociertoshábitosdecasa,nosiemprepresentabaproblemasenestesentido;eramásbienalgoquepodíafluctuar.Cuandosemetíanconélenelcolegio,susreaccioneserantremendasyparadefendersedeuninsultoseponíamuyagresivoeinclusollegabaapegarsefrecuentementeconsuscompañeros;porotrolado,alosprofesorestambiénlesrespondíadeformaairadacuandolecontrariabanconalgunaordenqueélnoestabadispuestoacumplirocuandoleregañabanporalgoquehabíahechomal.

Encasaconocimosmuybientodoslosproblemasqueseestabanproduciendo,graciasalaexhaustivainformaciónquenosbrindabaMartaytambiénalosregistrosdeconductaque,cadavezquehabíacualquierproblemaconIsmael,ellaelaboraba,anotandoperfectamenteycontodolujodedetalles;porejemplo,lavezqueledijoalniñoquesinoterminabalatareanosaldríaalacalle,élempezóatirarjuguetesporelsuelo,adargolpesenlamesa,agritar...Asimismolepedíamosqueanotasecómoreaccionabaellaenestasocasiones.Yenelejemplomencionadoloquehacíaeratratardecalmarlediciéndolecosascomo:«Calma,Ismael,teestásdesbocando»,«Sisiguesasí,yaverás»,«Túsigueasí»,«Valeya,quetevaadaralgo,saldremosunratoyluegoloharás...».

Inclusocuandoellarevisabalosregistrosdeconductaibadescubriendocuestionessignificativas.Hastaesemomentonofueconscientedequesuformadeactuartuvieratantaimportancia.Sinembargo,cuandorevisábamosdichosregistrosenlaconsulta,saltabaalavistaunconjuntodevariablesinvolucradas,quemanteníanenbuenamedidaloscomportamientos-problemadeIsmael.YseveíaqueelgradodepermisividadalquehabíallegadoMartaconeltiempoeratangrandequeellamisma,queenprincipionoseteníaporunapersonatanlaxaenestesentido,sinoconlascosasmuyclarasymuchomásinflexible,sediocuentadequecedíaendemasiadasocasiones.Deestaforma,leayudéadescubrircómoIsmael,atravésdesusconductasdefuerza,enfadoypresión,conseguíaloquequeríaencadamomento;siestabadispersoocansadodetrabajar,paraba;siseenfadabaporcualquiercuestióndomésticasinimportancia,semostrabafuriosoositeníacualquiercircunstanciaquelehiciesesentirsefrustrado,losolíapagarencasa,aturullándoseycogiendounosenfadosmonumentales.Martaentendióquemuyprobablementehabíallegadoaesosnivelesdepermisividadpordesgaste,portenerlasensacióndenopodersoportarmáslafuerzaqueIsmaelimprimíaenciertosmomentos,denoencontrarseemocionalmenteequilibradasinoledejabahacerloquequisiera.Decíamuyamenudo:«Cadavezqueseponeasínolosoporto»,«Sólodepensarquesepuedaponercomounafiera...»,«Ycuandoempiezaadargolpesypiensoquelepuedenoírlosvecinos...»

YcediendoycediendoIsmaeltambiénhabíadescubiertolospuntosdébilesdesumadre,ycómoteníaqueactuarparaqueellasedesbordaraylepermitierahacer.EnlosregistrossiempreacababaconsiguiendoloquequeríayMartasetranquilizabaporqueélserelajabacuandoestosucedía.

ApartirdeestemomentonosdedicamosarefortaleceraMarta,aayudarlearecuperaresafirmezaperdida,aportándoleestrategiasquelepermitieranautocontrolarsehastaelextremodequedemostraraaIsmaelquenuncaibaacedercuandoélsepusieratanagresivoybruto,quenuncaibaaconseguirasíningunacesiónporpartedeella.Alprincipiofueduro,porqueelniñoinsistiríamuchomásalverquesumadrenodabaelbrazoatorcercomodecostumbre,perosólohastaquese

convencíadequenuncacedería.FueclaveenestesentidoconseguirqueMarta,cuandoIsmaelempezabaaenfadarse,semantuvieraalejadayalosuyohaciendocosasparaqueélpercibieraquenoibaaestarpendientedeél.Enestesentido,tuvimosquetrabajarparaqueelladejasededecirseasímismaqueibaaserundesastre,queibaaromperunmontóndecosas,oquenodejaríadegritarhastaquevinieraalgúnvecino,puesestospensamientossehabíanconvertido,enparte,enlosculpablesdequelamadresederrumbaraemocionalmenteyperdieralasbatallas,unatrasotra.

Parasorpresadelospadres,losniños,cuandosetopanconellímiteynolopuedentraspasar—comoeselcasodeMarta,quedejódeceder—,seregulandeformaconsiderable.

Hayquehuirdelatendenciaaestarpidiéndolesdisculpasconinsistenciatrashaberperdidoel

control.Estosepuedeconvertirenunmecanismoautomáticoperjudicial,yaquenosliberamomentáneamentedelmalestarproducidoporelarrepentimientoporhaberdichoohechoalgoquenospareceequivocado,alejandounpoconuestrospensamientosnegativos,peronoshacecorrerelriesgodeserdespuésmáslaxosdeloquequisiéramos.

Podríamosafirmarque,comopatróneducativo,elestiloautoritariosepasayelestilopermisivonollega;sinembargo,elcontroldelasemocionespermitequelospadressetomentiempoparapensarbienloquequierentransmitirasushijos,lasconsecuenciasquedeseanponerlescuandohancometidoalgunafalta,evitarciertosconflictos,sobretodosisonadolescentes,mantenersefirmesenloquehandicho,aunquedudeninternamente...,endefinitiva,facilitaunestiloeducativomáseficaz,conmáselementosreflexionadosyescogidosymenospatronesautomáticosquemediatizanunayotravezlasrelacionesencasa.

CÓMOSESIENTENELLOS

Porreglageneral,lasprimerasvecesquelospadrespierdenelcontrolemocionalnoestán

pendientesdelarepercusiónqueestopuedatenerensushijos;sencillamente,esetipoderespuestaslessaleasí,yentodocasoempiezanportenersensacionesmáscentradasenellosmismos,atravésdelascualespuedenircomenzandoasentirsemal,arrepentidos,ineficaces,desorientados,etc.Enconclusión,sederivanlasconsecuenciasquehecomentadoconanterioridad.Pero,conelpasodeltiempo,lospadresempiezanapreocuparseporlarepercusióndeestassituacionesensushijosyasílotransmitencuandopidenayudaenesesentidoyestáidentificadaclaramenteladificultadquetienenparaejercereseautocontrolperdido.

Nocabeningunadudadequelosniñosvanrealizandounprocesodeinteriorizacióndetodoloqueocurreasualrededor,detalmaneraque,aunqueparezcaquealgonoloprocesan,esraroquenosepercatendeello.Lafrase«Notepreocupes,queelniñoespequeñoynoseentera»esdeunaingenuidadpasmosa.

Ahorabien,puedequenoveamosenellosningunareacciónaparente.Noobstante,loqueocurre

realmentecuandopercibenquelosadultosdesuentornopierdenelcontrol,sobretodoalprincipio,esunafaltatotaldeentendimientodeloqueestáocurriendo,yaunqueenunprimermomentolosadultostiendenarelativizarlo,paraloscríosesalgoexagerado,algoexcesivoquelosapabullayquenoentiendenmuybien.Conelpasodeltiempohayalgunosniños,losmássensibles,quesepuedenllegaraconsiderarinclusoresponsablesdelarespuestadeladulto,sintiéndoseinternamentemalydesarrollandoconductasdeinseguridadyderetraimiento,pasándolofatalcuandosedanesassituacionesextremas.Enotrosniños,encambio,podemosobservarunacrecientereacciónextremaquevaenlamismadirecciónqueladelospadres,descontrolándosetambiényllegandoacrearsesituacionesconflictivasdegranintensidad.Siconniñospequeñossonsituacionesdesagradablesperorelativamentefácilesdecortar,conadolescentessepuedenconvertirendesafortunadosdesencuentrosquelleganaminarlaafectividadentrepadresehijos.Esfrecuentevercómolospadresobservanquesushijosrepitenelmodelo.

Alahoradevaloraresteaspectodecómolesafectaaloshijos,esnecesarioserconscientesdequetodasaquellasrespuestasrelacionadasconemocionesintensastienengrancaladoentrelaspersonasquelaspresencianynosóloenlasquelasexperimentan.Porello,esfácilmenteprevisiblequevayanatenerconsecuenciasenunsentidouotro.Yademás,porserrespuestasintensasynadaracionales,esdifícilqueseanentendidasensujustamedida,porloquelosniñossedaránsupropiaexplicación.Conmuchafrecuencianosencontramostrabajandoconadolescentesintentandoqueentiendanciertasrespuestasdelosadultosyesmuyarduoconseguirlo,puesloschicosasocianesecomportamientodelosadultosalavoluntaddeéstos,esdecir,estánabsolutamenteconvencidosdequeactúanasíporquequierenyleatribuyenunaintencionalidaddifícildeerradicar.Lospadresquepresentanseriasdificultadesenestesentidotienenunaclaradesventajaalahoradeconectar,sobretodo,consushijosadolescentes.Curiosamente,pasaalgosimilarcuandosonlospadreslosquededucenloquepiensanlosadolescentesquepierdenelcontrol:suelenexpresarquelohacendemaneravoluntaria,conclaraintencióndehacerlesdaño,o,algunasveces,seplanteansinotendránalgúnproblemamentalgraveparadescontrolarsedesemejanteforma.Hayquesaberquelatendenciadelospadresanteestoesaactuardemanerapendular:obienseenfadanmuchísimosiatribuyenlapérdidadecontrolporpartedeladolescenteaunaintencióndañina,obienseablandanysevuelvenmuylaxossipiensanquesuhijopudieratenerunproblemapsíquico.

Algunasclavespara...

Observarcómoreaccionanlosniñosanteestetipoderespuestasdelosadultos,aunquenodigannada;estoesparticularmenteindicadocuandosetratadeniñosmásretraídosyquelescuestahablardeloquepercibenycómolesafecta.Intentarhablarconelloscuandoestemostranquilosyellostambiénloestén,paraquenoscuentencómosesintieronyquéexperimentaron.Conniñosmáspequeñosesmuyimportanteelhechodequepuedanhablardeltemaylespodamosexplicarporquésehandadolasreaccionesdeladulto,yqueenrealidadellosnosonlosresponsablesdelasreaccionesemocionalesdelosdemás.Serconscientesdequehaypersonasquedepequeñosaprendieronlocontrario,esdecir,asumieronqueeranlosresponsablesdelasreaccionesdelosdemásyacabanarrastrandoinseguridadesquelesllevanadependerdelareacciónemocionaldelosdemás;noconsiguen

actuarconindependenciaemocionalyestánmáspendientesdenoprovocarreaccionesenelentornoquedepermitirseasímismosopinaroactuarlibremente.Tenerencuentaquesiloshijospresentantambiéndificultadesparamantenerelcontroldesusemociones,cuandoseestéproduciendolasituaciónproblemáticayesténalterados,nuncaseráelmomentoadecuadoparaexplicarlesnireprocharlesnada.Pretenderconseguirquerazonenenesascircunstanciasespocomenosqueimposible,puessuniveldealteraciónyactivaciónlesimpidellevaracabounadecuadousodetodasaquellasfuncionesquedependendesusistemanerviosocentral,comoconseguirquesucerebroatienda,escuche,razoneypienseantesdehablar.Antesbien,loqueconseguiremoscontodaseguridadesquenonosescucheny,portanto,noatiendanarazonesysealterenaúnmás.Hayquetratarsolamentedecalmarles,ysinisiquieraestoesposibleporquevemosqueaumentasudescontrol,antesdequesepuedanponermásagresivos,loacertadoserádejarlestranquiloshastaqueselespase.Tiempodespuéssepodráanalizarloquehallevadoaesasituaciónextrema.

Veremosacontinuaciónalgunassituacionestípicasquesedanconlosniñosyenlasqueestán

involucradassusdificultadeseneláreadelcontroldesusemociones.

CapítuloIV

CÓMOAYUDARALAUTOCONTROLDELOSHIJOS

AYUDARLESAMANEJARLASRABIETAS

Lasrabietasresultanunbuenejemploderespuestaenlosniñosyestánmuyrelacionadasconel

controldesusemociones.Tambiénloestánconeldelospadres,comoyacomenté,puesalahoradeabordarlasconvenientemente,enfuncióndecómoseencuentrenlosadultos,lopodránhacerconmásomenoséxito.

Estetipoderespuestassedanenlosniñosaedadesbastantetempranasysuelenpresentarsecuandoloqueocurreenelentornonoesloqueellosdeseanyesperan.Ademásestánmuyrelacionadasconelestadoprevioquepresenten,comoqueesténcansados,enfadadosoalteradosyaantesporalgunacuestión.Existenmomentosevolutivos,comolaetapadealrededordelosdosaños,dondesedanlasprimerasrabietas.Comotodaslasrespuestashumanasenlasqueseponenenjuegolasemocionesyexpresionesquesentimos,hayunasprimerasexperienciasyunaprendizajedelasmismas,detalformaque,amedidaquecrecemos,vamosconfigurandoyadoptandoestrategiasparasuadecuadocontrolymanejo.Lasprimerasexperienciasseconsiderancomoabsolutamentenecesariasdesdeestepuntodevista.

Lasrabietas,pues,sonlaexpresiónmismadelafrustraciónylairaqueproducenotenerenesemomentoalgoquesequiere,almargendeloquesetrate,pueslaimportancianoradicaenabsolutoenunacuestiónconcreta,yaquesepuedeproducirprácticamenteporcualquiercosa.

Elisapresentabarabietascuandoloqueleponíanenelplatonolegustabaonoleapetecía,perootrosdíasselocomíabienyelproblemasurgíaporotrosalimentos.

Marivíexperimentabaunasrabietasllamativascuandoalsalirdelcolegiosumadrelallevabahaciacasasinpasarporelparque,perounosdíassíyotrosno.

JuanAntoniolasteníacuandoseleantojabaalgoysumadrenoselocompraba.Conchihacíalopropioendiferentessituacionescuandonosesalíaconlasuya.Elelementocomúnenlasrabietases,comosupropionombreindica,laexpresiónderabiaque

suelemanifestarseconllorointenso,pataleoenelsuelo,sensacióndenopoderparar,etc.Apartirdelosdosañospodemosverlasconmayoromenorfrecuenciaencualquiermomento.Bienmanejadas,comoeslógico,acabanpordesaparecer.Pero,enalgunoscasos,podemosverniñosdeochoonueveañosqueaúnlaspresentanasociadasaalgúntipodecuestiónquenosuelenmanejarmuybien,como,porejemplo,cuandosebloqueanenlastareasescolares,enelcumplimientodeciertasnormas,cuandolesllevanlacontraria,etc.Tambiénseobservaenocasionescómoalgunodelosadolescentesquevemosenconsulta,alrealizarelprimerdíalahistoriaconlospadres,nosindicanquedesdepequeñospresentabanyaciertasrabietasmuyllamativasporlaintensidadolafrecuencia.Enestoscasosescomosiaúnlasexperimentaranenciertaforma,peroconloscambiostípicosdelaedad,esdecir,aquellosllorosypataleoshandadopasoapalabrassoeces,portazosyalgúnpuñetazoalaparedoalapuerta.

Podemosverlasrabietascomounaoportunidadparaquelosniñosaprendanaautocontrolarse,amanejarsupropiafrustraciónyasuperarlacomopartedeunaexperienciainevitableperofortalecedora,comotantasexperienciasnegativasdelavidaquenosayudanacrecer.

Cómomanejarlasrabietas

Almargendequeindiquemosquecumplenunafunción,comolamayoríadelasrespuestasdelser

humano,hayqueenseñaralosniñosamanejarlasbien,precisamenteparaquelassuperenynolessuponganunauténticoproblemaaellosyalosadultosantelosqueseproducen.

Loquenoconvienehacer

Noesadecuadocastigarles,puesequivaldríaaalgoparecidoanodejarlesqueexpresencómosesienten.Elquellorenyseponganalbordedelahisteria,aunquenosparezcadesproporcionadoylosea,representacómosesientenenesemomento..Noesadecuadopermitirlesconseguiraquelloquepretenden,pueslesestaríamosenseñandoqueunarespuestadeestetipoesválidaylesayudaríaalograrcualquiercosa.Sialgunaoalgunasvecesenelpasadohanobtenidoalgoatravésdelasrabietas,aumentaránéstascomocualquiercosaqueaprendanquelesresultaútil.Siseencaprichanporalgoyconunarabietaloconsiguen,garantizamosqueaparezcanenunfuturo.Noestampocofacilitadorayudarlesatranquilizarsecalmándoles,tratandodequeescuchenodequeentiendanoprestandoatenciónalestadoquepresenten,puespodríamosincurrirenquenosutilicenparatranquilizarse,cuandoloquepretendemos,entodocaso,esqueseanellosmismos

losquevayanaprendiendoahacerlodemaneraautónoma.

Loquesíconvienehacer

Permitirqueélsolomanifiestelarabietasininterferirensusemocionesparaquenoconsigadenosotrosnadadeatención,asínocorreremoselriesgodepermitirlequelogreaquelloquedesea.Silequeremosdaralgo,almenoshagámoslosiemprequelopidabien,deestamanerareforzaremosunaconductaadecuadayleenseñaremosausarlaenunfuturocuandopretendaconseguiralgo.Intentarqueelniñopercibaqueseguimosconnuestrasocupacionescasisininmutarnosyquenonotequesurabietanoscontraríaonoscondiciona,esdecir,hayqueignorarporcompletoalniñoenesascircunstanciasparaquecompruebequepuedelloraryenfadarsetodoloquequiera,peroquenolevamosahacerningúncaso.Esimportantequenolesirvaparanadamásqueparaaprenderacontrolarseasímismo.Hablarconelentornoparaquetambiénactúendelamismaformaynolehagancasoanteestetipodeconductas.Algoqueobservaremosfácilmenteesquetendránrabietassobretodoantepersonasquenoactúencomoestamosaconsejando.

Latécnicadeextinción

Cuandoatendemosauncomportamientoconcretodeunniño,siesecomportamientotienealguna

intencióndecaptarnuestraatención,porpequeñaquesea,estaremoshaciendoloquepersigueo,almenos,unapartedeloquepersigue.Poreso,esecomportamientotendrátendenciaamantenerse,puesalniñoleestásirviendoyfuncionandoenalgunamedida.Unodeloscometidosdelasrabietastienequeverconquererconseguiralgo,comomínimocaptarnuestraatenciónsobrealgunanecesidadquemanifiestaelniño,poresoesimportantemantenersealmargen.Latécnicadeextinciónconsisteprecisamenteennoresponderdeningunamaneraaesarabieta,nomirándole,noregañándole,nocalmándole,nohaciendonadaquealniñolepuedahacersentirquesucomportamientoleproporcionaotracosaquenoseafrustracióndelaquetienequeaprenderélsolo.

AYUDARLESCONELMIEDONOCTURNO

Cuandollegalanochepuedenapareceralgunasdificultadesasociadasalsueño,tantocon

problemasalacostarseytenerqueconciliarelsueñocomodespuésaldesvelarse,pormiedoaunapesadilla.Algunosniñosyaantesdeirsealacamahacenloimposibleporevitarlo,remoloneandoodurmiéndoseinclusoenelsofáparaevitarexponerseatenerquehacerloensucama,otrosarrastranasuhabitaciónaunodesuspadresduranteunratoo,sisepresta,todalanoche,ytambiénestánlos

casosdeaquellosque,cuandollevanunratodurmiendo,sedespiertandespavoridosyacabandurmiendoconsuspadres.

Enocasiones,puedeexistirdefondociertogradodeterrornocturno,relacionadoconlainseguridadquelespuedegenerarlafaltadeluz,determinadossueñosquelesalteranuotrascuestionesqueleshandadomiedoduranteeldíayquedespuésporlanochelesabordanylesproduceninseguridadymiedo.

ElcasodeAlicia

Aliciateníaseisañosysuhermanotres;cuandosuspadresvinieronenbuscadeayuda,llevaban

untiempoyadesesperadosporquecadanocheconlaniñaeraunapruebaasuperar.Amedidaqueseacercabaelmomentodeirsealacama,seactivabayprocurabaportodoslosmediosmantenerseenelsalónparanomarcharseasuhabitaciónadormir.Ellosteníanlasensacióndehaberprobadotodotipodeestrategiasconlapequeña,desdeacompañarlaalahabitaciónyquedarseunratoconellaleyéndoleuncuento,odosotres,hastamantenerlelaluzdelahabitaciónencendidatodalanocheoturnarseunratoantesdedormirseparaquesesintierasegura.Lacuestióneraqueloúnicoquehabíanconseguidoeraverseatadosaestacircunstancia,concretamentesumadrequeeralaque,salvoqueestuvieradeviajeportrabajo,teníaquesentarseenlacamadelaniñaydormirconellaavecesdepuroagotamiento.Pero,además,algunasnochesdespuésinclusodelsuplicioquesuponíaelmomentodeirsealacama,sedespertabasoliviantadademadrugadaylesllamabaconinsistenciahastaqueconseguíaquedenuevovolviesenconellaobienoptabaporserellalaquesetrasladabaalahabitacióndesuspadresysemetíaensucama.

Fuenecesarioqueentendieran—yempezamosatrabajarsobreestacuestión—quenodebíanalarmarsetantoporlosmiedosdelaniña.AunqueenesosmomentosAliciaperdíaelcontroldesusemociones,tambiénesciertoqueenalgunascircunstancias,comocuandoestabasupadresolo,lapequeñanoexigíaqueacudiesejuntoaellayasumíamejorqueteníaquedormirysimplementelohacía.Eraimportantequedescubrieranquépasabaconlainseguridadquelaniñamanifestabayconsuspérdidasdeautocontrolycómoestabanactuandoellos.Esto,comosiempre,loconseguimosgraciasalosregistrosdeconductaquenoshicieronysobrelosquetrabajamos.

Loqueaveriguaronfueque,amedidaqueseacercabaelmomentodeiralacama,laniñayadabamuestrasqueapuntabanalproblemayqueellosloagudizabanenciertamedida,puestoque,enlugardemantenersefirmesymandarlaalacama,enocasioneshacíanexcepcionessilaveíanpeor,permitiéndolequesequedaseenelsalónconellosoyéndosedirectamentesumadreconella.Porotraparte,leerleelcuentoquetantolegustabasehabíaconvertidoenlaactividaddenuncaacabar,porquenoerasólouno;laniñasiemprequeríaotroyotro,conloqueelsueñotardabaenaparecerdemasiadotiempo.Algunanochelehabíandichoquesólolecontaríanunoeinclusoenalgunaocasiónlaacostaronysemarcharon,peroAliciasehabíaalteradotanto,chillando,reclamándolesyllorando,quecejaronensuintentoyvolvieronconella.

Loqueacordamosfuequehablasenconellaesamismanocheyledijeranqueapartirdeeseinstantecambiaríanciertascosasalrededordelmomentodeirsealacama.Aunquecomunicárselonoibaamodificarnadaelcomportamientodelaniña,eranecesarioparaconcienciarla,motivarlaparaelcambioytransmitirleserenidadyseguridadenloqueseibaahacerapartirdeentonces.Tambiéneraimportantequetodoloquehicieranfueseprevisibleynolasorprendieran.

Noharíanexcepciones,sinoqueseríaunarutinafija,enlaqueseinvolucraríatambiénelpadre.

Seríaélquienleeríaelcuentoalgunasveces,asíconseguiríamosquelamadresesintieraliberadayqueAlicianomostraratantadependenciadeella,altiempoquelequitaríamosaéstaciertopoderdemanipulaciónsobresumadre,quesesentíaagotada.Podríaescogerelcuento,peronoseríamásqueuno.Losprimerosdíasselepodríadejarlaluzencendida,peroenningúncasosequedaríanconellaenlacamanisentadosnitumbados,sinoquesemarcharíandelahabitación,yapartirdeesemomento,sepusieracomosepusiera,noibanahacerleningúncaso.Aquíelautocontroldelospadresfueimportante,dadoque,cuandoAliciallorabaymostrabasudesesperación,elloslopasabanmalyexperimentabanunamezcladepenaydeciertapreocupación.Algunasvecestuvieronquedevolveralaniñaalacamaporqueselevantabaeibaenbuscadesuspadres,sobretodoalprincipioyhastaquecomprobóquenohabíaexcepciones,sinoqueellos,sinhablarle,sindirigirlenisiquieraunamirada,volvíanaacostarla.EstoesespecialmenteimportanteparaevitarreforzarlaconductadeAlicia,esdecir,queéstasesintieraatendidaporsuspadres,puesenestassituacioneshabíaqueconseguirlocontrario,queellanoobtuvieseningunarespuestaporpartedeellos,yaquepodríavivirlocomounasalida.OírlloraraAliciaeradifícildesoportar,perolesexpliquéloimportantequeresultabaquelaniñaautocontrolaseestetipodeconductastanbiencomolohacíaenotrascircunstancias.

Aliciafueexperimentandodemanerabastanterápidaunatranquilidadquetuvoquedepositarenlaluzyensaberquesuspadresestabanporallí,aunquenoestuvieranasulado.Asuspadrestambiénlesenseñamosaquejugasenconellaaimaginarescenaspositivasparafomentarsucapacidadparavisualizarcosasqueleagradasenyquecontrarrestaranloquedecíaaveceslaniña:queveíabichosenlaoscuridad.

Cadavezquelapequeñaloconseguía,sobretodoalprincipio,suspadreslareforzabanmucho,confrasescomo:«Fantástico,Ali,québienlohashecho»,«Cómosenotaqueeresmayor,¿eh?».

Unodelosmomentoscríticosfuecuandolaniñaselevantóamedianocheyexperimentóunareaccióndeinseguridadtremenda;trasgritaryllamarasumadreconinsistencia,saliódelacamayfuealahabitacióndesuspadres.Lapautaeraclara,elpadreselevantaríayladevolveríaasucamatantasvecescomofueranecesarioperosinexcepciones;nosequedaríaenlacamaconellos.Yahabíamosprevistoqueestopudierapasaryqueenesecasoactuaríamosasí,pero,apesardetodo,comoyahemencionadoantes,sonsituacionesquealospadreslescuestamuchoasimilar,yqueseancapacesdehacerlodependemuchasvecesdelcontroldesuspropiasemociones.

Todoelesfuerzoquedócompensado,porqueapartedeldescansoquesuponíaparatodos,especialmenteparalamadrequeyanoseveíaatadaatenerquedormiralospiesdelacamadeAlicia,seapreciabaenéstaunatranquilidadnocturnaqueyalesparecíaimposibleyqueaunquedevezencuando,pasadoeltiempo,lospusieraaprueba,ellossemantendríanenlamismadinámicasinhacerexcepcionesquelesconduciríanasituacionesyapasadas.

Clavesparaayudarlesacontrolarsusmiedos

Laclaveestáenquetodoslospasosquedemosvayandirigidosadotaralosniñosdeestrategiaspropiasparasuautocontrolyquelaseguridaddelentorno,esdecir,externaaellos,disminuyahastadesaparecer.

Observar.Registrarmuybiencómoseproducenlassituacionesyencontrarlasrepeticionesgraciasalascualessepercibedeformaclaracuáleselpapelquejuegacadaunoycómolollevaacabo.EnelcasodeAlicia,supadregeneralmenteseabstenía,perosumadreatendíasus

llamadas,laacompañabaalacamaysequedabaconella.Cortarlasituacióncuantoantes.Hablarconlosniñosydecirlesqueapartirdeesedíanoselesvanapermitirciertascosas,comoiralsofádelsalón,dormirseallí,leerlesmásdeuncuento,dormirenlacamadelospadres...Esnecesarioquesepanaldetallecómosevaaprocederapartirdeesemomento.Nohacerexcepciones.Actuarsiempredelamismamanera,nosólolosprimerosdías,sinoinclusocuandosehayasuperadoelproblema,ysidespuésdeunassemanasalgúndíalosniñospuedanpuntualmentemostrarseinseguros,laactuacióndebedeserlamisma.Selespuededejarencendidalaluzdelahabitación,sobretodoalprincipio,ydespuéssepodráirquitandoconformelosniñosvayansintiéndosemásseguros.Conseguirelautocontroldelospadres.Esimprescindibleparanosucumbiranteesasllamadasdesesperadas,queenunmomentodadopuedenhacerqueserompalarutinacreadayqueseacabeporcederypermitir,porejemplo,queellosvayanadormiralacamadelospadres.Noreforzarlasllamadasdelosniños.Esimportantetenerencuentaque,albuscarseguridad,cualquiercosaquediganohaganlosadultoslesservirá,loqueconduciráalcontrolexternomásqueinterno,queesloquesepretende.Porello,hayquelimitarseanocontestarcuandollamendesdelacamaoavolverlesallevarsiselevantan,peroenningúncasohacernadaquepuedaninterpretarcomoreforzanteyprolongueelmomento.Sivanalacamadelospadres,looportunoesvolverconellosperonoquedarse,puesencasocontrariolaconductadelevantarseseveráaumentada.Enseñarlesestrategias.Alosniñosquesientenmiedosnocturnosoquesimplementemuestraninseguridadesquelesllevanapresentarestetipodeproblemasporlasnoches,convieneentrenarlesenestrategiasqueellosmismospuedanusarparatranquilizarse.Larespiracióndiafragmáticalapuedenaprendercongranfacilidadylesayudamucho,asícomolasvisualizacionesdeescenasdondeseveanaellosmismosrealizandoactividadesquelesgustanmucho.Hacerlascadanocheantesdeirsealacamaoyaacostadosresultarádegranayuda.Reforzardeformapositiva.Tratardereforzarlestodoelempeñoquevandesarrollando,haciendomuchasverbalizacionesqueasíloindiquen,como:«Bravo,loestásconsiguiendo»,«Québien,tevasdurmiendoyasolo».Tambiénsepuedevalorarsuesfuerzopermitiendoquehaganaquelloquemáslesgustacomopremio,intentandoquecadadíaqueseautocontrolenpuedanexperimentarlocomounéxito.Porejemplo,esmuyreforzantequepuedanobtenercomorecompensaelqueselesleauncuentoespecialaldíasiguiente,quepuedanteneruntiempoextradejuego,oquepuedanacumularunaespeciedebonodiarioqueelviernessepuedecanjearporunameriendaexcepcionalounasalidaalparquemásprolongadaocualquierrefuerzoquepreviamentenosaseguremosqueleentusiasmamuchoyquesepaconseguridadquelopuedeconseguirdeestamanera.

AYUDARLESCONLASEPARACIÓNYLASNUEVASPAREJAS

Nocabedudadequesepararsedelaparejasuponeelpasoporunaetapaquegeneralmenteha

comenzadoyauntiempoatrásyqueproseguirátambiénduranteundeterminadoperiodohastaquequedenclarastodaslascuestionesquesederivandelproceso:lasituacióndelosniños,su

manutención,losaspectoseconómicosdetodoslosmiembros,aspectoslegales,etc.Sepuededecirqueelniveldeestrésdetodoslosmiembrosdelafamiliaaumentadeformaconsiderableentodosloscasos,peroenespecialsilaseparaciónseproduceenmediodefaltadeentendimientoodeconfrontaciónentrelospadres.Yporsupuesto,esunmomentodelavidadondeperderelcontrolemocionalesmuysencillo.

Como,porreglageneral,laseparaciónvieneaculminarunprocesodedesavenenciasydetomadedecisiónqueseproduceantes,probablementeyasehandadodiscusiones,decepciones,desesperación,dudas,etc.Comoeslógico,asociadoatodoello,existeunaprobabilidadmuyaltadequelasemocionessemantenganalteradasyconunosnivelesdepérdidadecontroltambiénaltos,loquehaceelprocesoaúnmásdramáticosicabe.Todoloqueatañealoshijosesquizásunadelascuestionesquemásdramaleañadealasunto.

Alahoradetomarladecisiónseplanteanmuchasdudas,yaqueantesdehacerlomuchospadreshandesestimadolaideavariasvecesporlasrepercusionesquetieneparasushijosyladesorganizaciónensusvidas.Delmismomodo,aparecelainquietudporcómoresponderáncuandoelprocesoyaseainevitableeinclusountiempodespués,preocupándoseporsusreaccionesyporlanuevarelacióndetriánguloqueseestablece.Todoello,muchasveces—másdelasqueseríadeseable—provocainseguridades,desavenenciasydesencuentros,ylosqueestánenmedio,esdecir,losniños,lamentablemente,sonlosmásafectados.

«Estoydesesperada,peronopuedoporlosniños,pobrecitosellosnotienenlaculpa»,«Preguntaconstantementesinosvamosaseparar»,«Traslaseparación,cadavezqueletocaconél,alvolveracasanomehabla,seenfadaytardaenvolveralanormalidad».Éstassonalgunasdelasfrasesrepetidasconmásfrecuencia.

Eldesencajequeprovocaentodoslosmiembrosestenuevoestatusgeneraunosnivelesdedesequilibriopersonalqueacabanalterandolasemocionesdemaneradramática.

Cómocalibrarlasemociones

Cuandoestamosviviendounasituaciónprolongadaeneltiempo,durantelacualvamosfraguando

laideadelaseparación,lonormalseráquenosacechenmiedossobreelfuturoyque,ademásdehacerquenosencontremospeor,nosdificultaránlacapacidaddepoderverconclaridadloquemásnosinteresayesmejorparatodos.Deestemodo,nosencontramosconquepensarquenovamosapodersaliradelantesinnuestraparejanosdesesperaynosayudaapermanecerensituacionesdesquiciantes,duranteunperiododetiempomuchasvecesprolongado.Igualmente,pensarquenuestroshijosvanasalirmalparadosynovanasuperarlonosquitaunayotravezdelacabezalaideadehacerloque,porotrolado,entendemosquenecesitamos.

Enestaetapaserádevitalimportanciasepararconclaridadydemanerafríalosmiedosquesecorrespondenconcuestionesinevitablesdelaseparacióndeotrascuestionesquenotienennecesariamentequepasar.Porotraparte,hemosdecompararaquéllasconlasqueocurriránsinolohacemos.Dirigirnuestrospensamientosaellonosayudaráaver,porejemplo,queelhechodequenoestemosjuntoaesapersonaconquienhemosconvividoquizámuchosañosnonosabocaaestarsolosdeporvida,niaquenadienosquiera,niaquenopodamosencontraraunapersonaafínconquienpodamosestarmuyagusto.Delamismaforma,elmiedoaquedarnossolosesnecesarioquenoshagareflexionarsobrequequizáloqueocurreesquenohemosaprendidoavivirsinnadieypensamosquenecesitamosestaracompañados,pero,entodocaso,loquetenemosquehaceres

probarloydarnoslaoportunidaddeexperimentarlohastaquenosquitemosesaideapreconcebidadelacabeza.Estamosperfectamentecapacitadosparaestarsolos,ydesdeluegomejorsolosqueconunapersonaconquiennoconseguimosesacomplicidadbuscadaoesasatisfacciónygratificaciónnecesariaparaqueunaparejavayabienysesientafeliz.

Asimismo,pensarquenuestroshijosnolovanasuperarnospuedealejardelarealidadquetalvezyaesténviviendodesdehacetiempo,comoquepresenciennuestrasdesavenenciascomopareja,discusiones,faltadecariño,ynoshagaminimizarelefectoqueestetipodeconvivenciapuedeocasionarles,comoquedenpornormalunamalarelaciónentresuspadresoquesufranensilencioporloquevenoescuchancadadía.Loidealserápensardemanerasensataendeterminadascuestionesdecaraalasituaciónfuturadelniño:silospadresseesfuerzanpormantenersuestabilidad,podráseguirconsushábitosyrutinas;elniñocontinuarádisfrutandodesuspadresaunqueseaporseparadoydehechopasaráahoramástiempoconelmiembroconelqueantesestabamenos;podemostambiénimaginarqueelotromiembronoserácapazdecuidarle,pero,enrealidad,comonolequedamásremedio,seguroqueloharámejorqueantes;igualmentesenospasaráporlacabezaqueelniñoquerrámásalotro,aunquehayquetenerencuentaqueloquemostraráserámástendenciaaaprovecharsedeaquelquemásleconsientaoconquienmássedivierta,llegandoinclusoautilizarestoasuantojosisepercataquemolestaasuspadres,peroesonosignificaquequerráaunomásqueaotroporestetipodecosas.

Parafavorecerunasemocionesquenosayudenenesteprocesoseránecesarioreflexionarsobretodasestascuestionesdecaraaquenonublendemaneraengañosaelfuturoycondicionenesasposiblesdecisionesquemuchasvecessoneliniciodeunanuevaymejoretapa,apartirdelacualtodoslosmiembros,ytrasunafasellenadedificultades,evolucionanysalenadelantesinproblemaalguno.

Serábuenocompartirconnuestrosallegadoscómonossentimosylosmiedosquetenemos;ellosnosayudaránaplantearnosquelascosasnosonnecesariamentecomonosotroslaspensamosyquequizánosestemosolvidandodecuestionesimportantesyotrasformasdepensarquecontribuyanmásamantenernuestroequilibrio.

Cuandonoaceptanalanuevapareja

Traslasrupturasdeparejaaparecennuevasoportunidadesparaestablecernuevasrelacionesy,

añadidosaellas,nuevosestilosdeconvivenciacondiferentespersonasconquienesnosiempreesfácilencajaryadaptarse.Todoellopuedellevaralestablecimientodenuevosconflictos.Puedenocurrirdesavenenciasimportantes,tantodelosniñoshacialasnuevasparejasdelospadrescomodeéstoshacialosmenores.Entodosloscasossuponeungransufrimiento,sobretodoparalapersonaqueestáenmedioyvequenoescapazdeunirconsintoníaatodoslosmiembrosdelnuevogrupofamiliar.Esfrecuenteescuchar:«Cuandosabequevaavenir,yaempiezaaprovocar»,«Cuandodigodehaceralgojuntos,todosonexcusas».

Cuandolosniñossonpequeños,hastalosseisosieteaños,esmuchomásfáciladaptarlasituaciónalnuevoestatus,porquenodesarrollandemasiadasquejas.Entodocaso,observándolesbien,puedeapreciarsequesemuestrenmásretraídosoqueesténalgomásalteradoseinclusounpocoagresivos,perosiestamosatentosynosdamoscuenta,seráfácilque,atravésdelassituacionesmásquedelasexplicaciones,consigamosqueserelajen,disfrutenydescubranenelnuevoadultoaunapersonacercanayquesabeganárselosconrelativafacilidad.Apartirdelosnueveaños,aproximadamente,y

hastalaadolescencia,yaempiezaaseralgomáscomplicado,detalmaneraquepuedendificultarmucholarelaciónsinolaaceptanysenieganaadmitirquesupadreosumadrepuedaestarconotrapersona.Suinmadurezmuchasveceseslaresponsabledequemanifiestenunagranresistencia,seenfadenbastanteysenieguenenrotundo.Enestoscasos,losadultossuelenpasarlorealmentemal.Venquelasexplicacionesnosurtenefectoylospreadolescentesmuestranmuchaperseveranciaensusconductas.Esfrecuentequepuedannegarseasalirconlanuevapersonaoseenfrentenasupadreoasumadredemanerafrontal.Enestasituación,losadultoslotienenalgomásdifícilquecuandosonmáspequeñosporquenecesitaránmástiempoparaganárselos.Porotrolado,tendránqueesforzarseporentendercómosesientenloschavalesconeltemayconocerlosbienparaempeñarseenencajarensuesquemadevida,gustos,preferencias,necesidades,etc.Enlamedidaenqueeladultoloconozcayprocurequetodosevayaacoplandoconpacienciayperseverancia,loconseguirámástardeomástemprano.

Aestasedadeslevanadarmuchasmásvueltasalascosasyademásvanaposicionarseconfirmezasinolescuadraalgúnasuntorelacionadoconlanuevapareja,comoporejemplo,sipercibenquehapodidohaberalgúntipodeengañoporpartedesupadreasumadreoalainversa.RecuerdoperfectamenteuncasoenelqueunospadresvinieronavermevariosmesesdespuésdesuseparaciónporquehabíareaccionesensuhijoAlfonsoquelesllevabanapensarquenohabíaasumidobiensudivorcioyquealgunosdelosproblemasquepresentabaenlarelaciónconsumadreysuhermano,perosobretodoconsupadreylaparejaactualdeéste,teníanqueverconesteasunto.Cuandoconocíaladolescenteyempezamosaexaminarlaproblemáticaenprofundidad,pudecomprobarquepresentabaunaseriededificultadesqueleayudéasuperar.Peroloquehabíadefondoconrespectoalaseparaciónfuequeelchicosabíaque,antesdeproducirse,supadreyaandabaconsuparejaactual.Alfonsonocomprendíaalgoqueleparecíatotalmenteinjusto.Susentidodelolegalleimpedíanosólonormalizarlasrelacionesconesapersona,sinotambiénconsupadre.

Porsupuesto,muchosadolescentes,sobretodolosqueyamuestranunbuengradodemadurez,loaceptansinproblemasyconsiguenencajarloensusesquemas,ysoncapacesdepercibirloquecadaunosuponeensuvida:sumadre,supadre,lanuevaparejadesupadre,lanuevaparejadesumadre,loshijosdeéste,loshijosdeaquélla,etc.

Hayqueserconscientesdeque,enocasiones,losadolescentespuedenaprovecharsedelascircunstanciaseintentarmanipularasuspadresviendoenlanuevaparejaunarazónparasacarmáspartidodelasituación.

Peroelproblemaconhijosmásmayoresesquenospodemosencontrarconunrechazototal.Puedenpasarolímpicamentedeladultoignorándoleporcompletoynoaceptandolanuevarelaciónsintapujoninguno.

Cualquieraquesealaedaddeloshijos,esteasuntosueleserparalospadresfuentedesinsaboresydemáximaimportancia.Dehecho,deuntiempoaestaparte,cadavezsonmáslosqueacudenaconsultaparavercómohacerlobien,parasabercómoreaccionaránprevisiblementesushijos,ocómoselotienenquedeciroparaconocercómoesmejorqueactúenlosadultosdecaraaminimizarposiblesreaccionesadversas.

ENSEÑARLESAAUTOCONTROLARSEENELCOLEGIO

Elentornodelcolegiosiempretendráunaespecialimportanciaeneldesarrollodelniño,másallá

delascuestionesrelacionadasestrictamenteconloacadémico,puesesallídondepasatrescuartas

partesdesutiempodiarioydondeaprendearelacionarseconsusigualesyconotrosadultosdistintosasuspadresyotrosmuchostemasnecesariosparasuadaptaciónyfuncionamientofuturo.

Unodelosaspectosimportantesenestesentido,quesuelegenerarproblemasnosóloparaalgunosalumnossinoparaloseducadores,tienequeverconciertasreaccionesdeaquéllos,como,porejemplo,determinadascontestacionesbruscascuandoselesamonestaporalgoquehanhecho,interrumpirlaclase,pelearseconuncompañeroocualquierotrotipodefalta,ocuandoseincideenquehaganciertosdeberesquehandejadosinhacer.Estasreacciones—quesehanacrecentadoenlosúltimostiemposyquealimentan,entreotras,lasestadísticasnefastasqueindicanquelosproblemasdeconductasdesadaptativashanaumentadoconsiderablementeenloscentrosescolares—tienenquever,enespecial,conesadificultaddeloschicosparacontrolarsedeformaconveniente.

Porejemplo,segúnelsindicatodeprofesores,ANPE,detodosloscasosatendidosporeldefensordelprofesor,dentrodelosconflictosrelacionadosconlosalumnos,enun14porcientosedabanconductasagresivasdelosalumnoshaciaelprofesoryhaciasuspropioscompañeros;enun8porcientoeranagresiones;enun17porciento,insultos;enun20porciento,faltasderespetoyenun22porciento,acosoyamenazas.

Bernabénoeraunniñoespecialmenteagresivo,perocuandosemetíanconélreaccionabacontantaintensidadqueacababaresultandobastantemásdemoledorquelosdemás,loqueleacarreabafrecuentesproblemas,hastaelpuntodequeyahabíanavisadoasuspadresdequealapróximavezsetendríaqueirbuscandootrocolegio,puesnoibanaaguantarmuchomástiemposuspérdidasdeautocontrol.

Teresaeraunaalumnaquemostrababastanteinterésyqueparticipabadeformahabitual,peroanteciertosprofesoresquelehablabanconmásintransigenciaymarcandomáslaautoridad,ellarespondíadeformamásdura,manifestandosintapujossumalestar,ycomoadolescentequeera,loacompañabademiradasintensasypalabrasirónicas,ademásdeuntonochulescoyquepodríainterpretarsecomoagresivo.

Lacuestiónesque,sibienlepuedepasaracualquieralumno,comotambiéncualquieradultopuedeperderelcontroldesusrespuestas,loshayquetienenmásfacilidadyportantounaprobabilidadmásaltadepresentarproblemasenesteárea.Merefieroaaquellosalumnosmásimpulsivos,másinquietos,conmayorgradodedistraibilidad,omásdesmotivados,porquesonlosquemásdificultadesvanatenerparamantenerseatentosdurantetodaslasclasesalolargodeldíaylosqueestaránmásexpuestosaquelesllamenlaatenciónenclase.

Quésepuedehacerdesdecasa

Sedebemostrarciertaempatíasobrecómosepuedenloschicossentircuandopercibenque

determinadoprofesorlesestádiciendoalgoqueconsideraninadecuado.Hayqueintentarsiempre,enlosprimerosmomentos,quenoseconsiderenincomprendidosporloquesienten.

Estoescomounaprueba,esdecir,siellospercibenqueseleshaescuchadoconatención,sefavorecequenoseponganaladefensiva,ysinoesasí,posiblementenosepasaráaotrafase.

Éstenoseríaunbuenmomentoparacriticardemaneradirectasuformadeentenderestasrelacionesnitampocoparavalorarlaintencionalidaddelosdemás.

Acontinuación,debemoshacerlesverquelosquepierdensonellosylasconsecuenciasnegativaslesafectaránúnicayexclusivamenteaellos:sepuedenquedarsinrecreo,silafaltaesimportantelosmandaránacasasiasíesconsideradoporelconsejoescolardelcentro,queseránaquienesseguirán

evaluandoyponiendoapruebaundíatrasotro.Poreso,lescompensatrabajarsuautocontrolconelfinderesolverestetipodesituacionesdemanerafavorableparaellos.Deestaforma,seráncapacesdeescucharcosasquenolesgustanyconlasquenoestándeacuerdosinnecesidaddesaltaryalterarse.Responderánenesosmomentosdemaneratranquilaysosegada.Ysinoesposible,secallaránybuscaránelmomentoadecuadoparahacerlo,consiguiendoenfriarse,pudiendo,deestemodo,escogerlarespuestaadecuadaquenolesperjudiqueniaellosnianadie.

Hayqueevitarjustificarsuacciónnisiquieracuandopudieratenerrazónenelplanteamiento,paraqueveaconclaridadladiferenciaentreloquepuedapensaryloquehaga,yaqueestánendiferenteplano,yaunquepuedanpensarloquequieran,sucomportamientohadetenerunosciertoslímites.

Muchasvecessecorreelriesgoobiendemostrarseextremadamenteinsensibleshacielaactituddeloschicosfrentealasdificultadesyasusentidodelajusticiao,porelcontrario,aparecerdemasiadocomprensivos.Enelprimerodeestoscasos,lainsensibilidaddelospadreslessuelehacerinclusomásfuertesensusplanteamientos.Laexcesivacomprensión,encambio,lestrasladalaideadequeestándeacuerdoconellos,conlocualsuactitudpuedequedarplenamentejustificada.Siloquequeremosesqueaprendanacontrolarseenestetipodesituaciones,esvitalmoverseentreestosdosextremosytrabajarunayotravezlaideadeque,porencimadeloquepercibanacercadeloquelosdemásleshacenolesdicen,perderelcontrolnuncaestájustificadoydependedesucapacidadparahacerloporellosmismos.

Porreglageneral,serásuficienteconlaspropiassancionesquepongaelcentroeducativo,pero,enocasiones,cuandonosloindiquenporlagravedaddelasuntooporquesehacendemasiadofrecuentes,seránecesarioapoyarlodesdecasaconalgúntipoderetiradadeprivilegios.Recuperarlosformarápartedeunplandeesfuerzoqueincluiráconseguirsuautocontrolemocional.

Quésepuedehacerdesdeelcolegio

Sedebeintentardescubrircuantoantesaestosalumnosquetienendificultadeseneláreadesu

autocontrol.Desdeeliniciodecursoesconvenientesaberquélespuedepredisponerenesesentido,como,porejemplo,ciertasdificultadesdeltipodelahiperactividadquepresentanalgunosyquelesinclinaatenerelevadalaimpulsividad,comounodelosrasgosmásnotoriosyquesabemosquelesdificultamucho.Haytambiénalgunosalumnosquepuedentenerunapersonalidaddesafianteosencillamenteotrosquepresentanmenostoleranciaalacríticayestoleshagasaltar.

Conocerbienestascaracterísticasparticularesdelalumnohacemáseficientelarelaciónconellos.Elvalordelascosasquedicenlosprofesoresmuchasvecesesmayordeloqueellossecreenyasíhayalumnosqueledanmuchasvueltasacuestionesqueenprincipiocarecíandeesaintencionalidad.Aestosalumnostambiénselosdetectaconfacilidadatravésdelastutoríasindividualizadas.

Esprecisodisponerderecursosconsensuadosentrelospropioseducadoresquesirvanpararegularlasconsecuenciasquelaspérdidasdeautocontroldelosalumnosdebenteneryasíevitarciertosconflictosrelacionadosconlaescaladaderespuestasquesesuelensuceder,detalformaquemuchasveceslapérdidadecontrolporpartedelalumnodesembocatambiénenladelprofesor.

Lasconsecuenciashandeserprevisiblesyestarporescrito,paraquecuandoocurreunsucesodeestetipoelprofesornotengaquepararlaclaseniponerseadiscutirniaintentaraclararnada,yaquecasicontodaseguridadnoseráelmomentooportuno.

Pasadountiempo,unosdíasincluso,síserápositivoanalizarconelalumnoquélellevóainterpretarasílasituaciónyayudarleaentenderentretodosloqueocurreycómoseesperaquese

comportelapróximavezqueacontezcaalgoparecido.

Quésepuedehacerdesdecasa

Mostrarseempáticosconcómosesienten.Nocriticarlesdirectamenteenestemomento.Ayudarlesaversudesventajaalactuarcomolohacen.Darlesalgunosconsejosparasituacionesfuturas.Nojustificarsuacción.Insistirlesenlasventajasdesuautocontrol.Cuandoestemosanteaccionesdeextremagravedadodeunaaltafrecuencia,establecerconsecuenciasnegativas.Cuandoseempiecenaautocontrolar,favorecersuesfuerzoestableciendoconsecuenciaspositivasyrecuperandolosprivilegiosperdidos.

Quésepuedehacerdesdeelcolegio

Intentarconocerlascaracterísticaseindividualidaddecadaalumno.Disponerderecursosenelcentroparaactuarsiempreigualconlosalumnosquepierdenelcontrol.Conseguirquetodosconozcaneseprotocoloyestéporescrito.Buscarposteriormentemomentosparaayudaracomprenderloquehaocurridoyparaprevenirconflictosfuturos.

UNCASODESESPERANTE:SUNEGATIVISMOANTELASTAREAS

ElcasodePedro:unniñomuynegativo,unospadresmuydesbordados

Pedroteníacatorceañoscuandovinoavermeycursabatercerodeeducaciónsecundaria.Elaño

anteriorhabíarepetidosegundocursoyaccedíaaestenuevociclonosinproblemasacumulados.Teníaunahermanamayorconlaquesellevabaregularyconlaquenoteníamuchacomplicidad,surgiendodeformafrecuenteconflictosrelacionados,sobretodo,conelusodelosactualesreyesdeltiempolibreyelocio:elordenador,laconsolaylatelevisión.Suspadrestrabajabanlosdosfueradecasa,yenlosúltimostiempos,cuandollegaban,ladedicaciónasuhijoabsorbíatodalatardeypartedelanoche,desgastándolesmástodavía,sicabe.Llevabanbastantetiempovolcadosenel

intentodemejorarlasituaciónacadémicayfamiliar,yesoesloquebuscabancuandoacudieronaconsulta.

Aunteniendounalargatrayectoriadeproblemasyayudaexterna,lascosasnohabíanmejoradoy,dadalaetapaadolescente,enlaqueestabaaterrizando,lassituacionesconflictivaserannosólomásfrecuentes,sinotambiénmásextremasydesesperantes.Apesardellargorecorridoquellevaban,habíaelementossinexplorardemaneraadecuada;unodeelloseralaevaluacióndelosproblemasylascausasquepodíanexplicarlosdesdeelpuntodevistadelaprendizaje.Simostrabatantasdificultadesparaconseguirlosresultadosacadémicosqueseesperabandeélporedadynivel,tendríaquehaberalgunacausa.Portanto,sehacíanecesarioestudiarelcasoafondoy,apartedesalirdedudas,diseñarunplandeayudaatalefecto.Demasiadasvecesnosencontramosconquelospadreshanasumidoduranteañosunadedicacióndesbordantealaayudaenelestudioasuhijoynosehanparadoapensarque,silovenimprescindibleparaquevayanaprobando,puedeserqueexistaalgúnproblemadeaprendizaje,porquenoesnormal,nibuena,tantaasistenciaenestesentido;suelenperderlareferenciadenormalidadcuandoconfundenloqueesunaayudapuntualounasupervisiónalprincipio,conunaayudaimprescindible,hastaelpuntodequesinoseladan,elniñonotrabajanada.Otroaspectoquenohabíasidotratadodeunamaneraqueanosotrosnospareceadecuadaeralaintervenciónconlospadrescomoparteactivaquetienequesoportarunasituaciónquesedilataeneltiempoyquelesdesgastasobremanerayque,comovenimosinsistiendohastalasaciedad,esclaveparaelcursoadecuadodelosproblemasdesushijos.Delanálisisdetodosloscasosqueatendíhastadiciembrede2009dentrodeláreainfantojuvenil,unporcentajebastanteimportanteyalohabíaintentadoantesconotrosprofesionales,perosolamenteenel2,15porcientodeloscasosseincluyóalospadresenlaterapia,yningunodeellosconocíaloquesonlosregistrosdeconductacomométododeobservaciónyherramientadetrabajoparalasconductasdesushijos.

ParaexaminarlasáreasproblemáticasconmásclaridadfuemuyimportantelaevaluacióndelascapacidadesdePedroparaacometerconéxitosusestudiosytodaslasvariablesrelacionadasconlosprocesosdeaprendizaje,comosonlacapacidaddeatenciónyconcentración,eldesarrollodesushabilidadeslectoescritoras,sumétododeestudioyrendimientoylamotivaciónhacialaconsecucióndeobjetivos.Apartirdeahí,yenestecasoenconcreto,pudimosdetectardificultadesmásquepuntualesensussistemasdeatención,conloque,trasunaevaluaciónenprofundidad,enlaquecontamosinclusoconlacolaboracióndeunneurólogoespecializadoeneláreadeTDAyTDA/H—trastornodeatenciónydehiperactividad—,sediagnosticódéficitdeatenciónenPedro.Unavezsolventadaslasdudasrazonablesdelospadresalprincipio,estuvierondeacuerdoendarlelamedicaciónqueexisteatalefectoyque,comocomplemento,cuandoseprescribe,estanimportantetomar.

Otradelascuestionesfundamentalesquesellevóacabofueuncambiodecolegio.Repetircursonoestabadandobuenosresultadosylascaracterísticasdelpropiocolegio—grande,conveintiochoalumnosenclase,niveldeexigenciabastantealtoyprejuiciosacercadePedrobastanteestablecidos,yavecesprovocadosporélmismo—hacíannecesarioreconsiderarloapropiadoonodeladecisióndemantenerloenesecentro.Evidentemente,noeralomásaconsejablequesiguieraenél,yparaellosiempreescuchamosalorientadordelpropiocentro,quetambiénnosdiosuopiniónaesterespectoyquecoincidíaconnosotros.

LosprincipalesproblemasdePedroeranderendimientoenelestudio.Encasateníaalospadresbastantedesconcertados,llevándolesapensarsiestaríadeprimidootendríaalgomásgrave.Además,resultaproblemáticoelhechodequeduranteestetiemposehabíaconvertidoenunchavaltremendamentenegativo,esdecir,conunasformasdepensarcontendenciaalonegativo.Siempredecíaquenoacualquierplanquehicieranlospadres,tantodetipolúdico—saliraveralafamiliaoirdevacaciones—comosiestabarelacionadoconcuestionesnecesarias—iralmédicooal

psicólogo,odarlascorrespondientesclasesconelprofesorparticular—oprácticamentecualquierdemandaosugerenciaqueviniesedepartedeellos.Enhonoralaverdad,acababahaciendotodosintantoproblema,yporloqueamírespecta,laresistencianisiquierafuetanintensacomolaqueenunprincipioesperanporreglagenerallospadrescuandollegaelmomentodeveniraverme.Loquesíquedabaclaroeraqueresultabadesesperanteesasistemáticarespuestanegativaantecasitodo:losdeberes,lassalidas,lahermana,lasnormas,tomarselamedicación,etc.

Enestoscasossehacenecesariomejorarentodaslasáreas,pero,paraempezar,esimprescindibledescubrircómohemosllegadoaunpuntoenelquelosprincipalesproblemassurgenporqueelniñodaunarotundanegativaatodoaquelloquesugierenlospadresointentanobligarleahacer,mermandolasfuerzasdeellosydandomásfortalezaaaquél.

Hayqueseñalaraquíunacuestiónhistóricaclavequesupusouncambioenlaactituddetodos:cuandoseprodujoelcambioalaeducaciónsecundaria,Pedrocomenzóairmalenalgunasasignaturas.Lospadresentoncessevolcaronconél,ysihastaesemomentonohabíanecesitadoayudadeningúntipo,másalládealgunadecarácterpuntual,apartirdeahíelcontrolfueférreo,llegandoaponerseaestudiarinclusoconelniño.Porloquepudimoscomprobarconsuspadres,enefectofueelcomienzodelosconflictosydeldeteriorofamiliaralquesehabíallegadohastanuestrosdías.ErasignificativocómoPedropercibióestemomentoycómoaúnhoyapreciabatodoloquehabíaocurridoapartirdeahí,cómo,segúnél,habíancambiadosuspadresdesdeentonces,quenocesabandeagobiarleyprovocarleesareaccióncasipermanentederechazoynegativismoconlaqueseleveíatanamenudo,convirtiéndosecasienunaformadesernegativayestable,queeltiemposehabíaencargadodeinstaurar.

Silonormalesquelospadrespiensenyactúendemaneradiferente—puestoquenohayrazónparapensarqueaprioriestonoseaasí—,enestecasoeraparticularmentealarmanteapreciarcómosecomportabancomopolosopuestos:noseponíandeacuerdocasinunca,casisiempreunodeellosaflojabasiporalgunarazónhabíantenidoqueponerseduros.Endefinitiva,teniendoelmismoobjetivo—quePedromejoraseyfuesefeliz—,estabanyendopordiferentescaminos,avecesenlamismadirección,peroensentidocontrario.

Unadelascuestionesquemásdesesperaalospadreseslarelacionadaconlostemasescolares.En

estecasoseveíaclaroque,apartirdeesemomentodemalosresultados,lospadresaumentarondeformaconsiderablesusdificultadesparaestartranquilos,perdiendosuestabilidademocional,quepasóadependercasiexclusivamentedeesteaspecto.Eratallaimportanciaqueteníaparaellosquesevolcarontantoquesindarsecuentaestabanponiendosuestabilidadenfunciónsólodeeso.

Elasesoramientoalospadresysuparticipaciónparaqueeltrabajofueseconjunto—apesardelasdiscrepanciasqueexistíanentrelosdosrespectoaestayotrasmuchascuestiones—fueronmuypositivos,dadoquehizoevidentelarelaciónqueexistíaentremuchasconductasproblemáticasquemostrabaPedroycómoreaccionabanellos.Conlascosasclarasyayudándolosasuperarlossentimientosdeculpayfrustraciónqueestolesprovocaba,elcaminosefueallanandoyseempezaronaverlosprimeroslogros,sobretodoencuantoalarelaciónylacomunicaciónentretodos.Porejemplo,cuandoPedroseofuscabaysenegabaairaalgunaactividadconsuspadres,siempreprocurabanaveriguarporqué,luegolereprendíanyporúltimointentabanconvencerledelocontrario,dentrodeunclimadetensiónquepodíadurarhorasodías,sisetratabadeplanesde

salidasovacaciones.Ellosnoentendíansuposiciónyélnocomprendíaquenoledejarannadadeautonomía,segúnsucriterio.Además,cuandolaintransigenciaveníaporpartedelpadre,lamadreempatizabamásconelhijoyseoponíaaladecisióndeaquél.Enotrasocasiones,cuandoeralamadrelaqueinsistíayforzabalasituación,elpadrenoloentendíaysesituabamáscercadelhijo.Ahora,avecesforzabandemaneradirectivayotrasvecessencillamenterespetabansunegativa,perosiemprelohacíanconunúnicocriterio.Estotranquilizamuchoalosadolescentes,sepuededecirinclusoquelesahorratrabajo,porquenotienenqueestarintentándolotantotiempoyenmásdeunfrente.

Aquínuestralaborfuedeauténticamediaciónparaequilibrarfuerzasysacarlomejordecadauno,parapodertrabajarcomosifueraunsolofrente.Fueduro,perodemostraronunaconstanciayperseveranciatambiénfueradelocomúny,sinduda,envidiable.

Unadelascuestionesmásimportantesqueaprendieronyquesupusoungiroimportanteenelcasofuelaaceptacióndequenopodíanestarcontinuamenteintentandolucharcontrasunegativismodemanerafrontal,niestarencimadeéldeformapermanente,porque,atravésdelosregistrosseobservabaconclaridadquelasrespuestasdePedrosiempreeranlasmismas:másnegativismo,bloqueoyluegosiempreestabapeordurantemuchorato.

Todoloconsiguierongraciasaunaprimeradecisióndediferenciarlasconductasmás

importantesquerequeríanunainmediataatención—comoasistiraclase,tomarlamedicaciónoasistiramiconsulta—delasquenoloerantanto—comoquecomieraunadeterminadacosa,queconversaraconellosenelcocheoquefuesealentrenamiento—.Fuenecesariobajarelniveldepresiónydejardeestartanencimadeél,puesnolograbanningúnobjetivoadecuadoylasreaccionesnegativasibanenaumento.

Porotrolado,conrespectoalascuestionesmásimportantesquerequeríanatención,comoconseguirquelosresultadosescolaresmejoraran,sutalantetuvoqueaumentarencontundencia.Ellostuvieronquetomarladecisióndecambiodecentroescolarantelanegativadeél,yaprevisible,porsupuesto,sinposibilidaddecederenningúncaso.

Dejarondeestarenguerrapermanenteyabandonaronlatendenciaahacerleverdeformaconstantelonegativoqueera.Tuvieronqueentenderqueelproblemanoeraquesequejara,quereaccionaramaloquesemostrasemuynegativo,yqueparapoderreaccionarellosadecuadamente,esdecir,parasercontundentesenponerloslímitesquetodavíaPedronecesitatener,yalavezmostrarserelajadosynodesesperados,teníanquedejardecentrarseenaquellarespuestaquePedrohabíadesarrolladoconeltiempo.

Hubocuestiones,comoelusodelordenador,queacaparabangranpartedelasdiscusionesy,porsupuesto,deltiempoquePedropasabaencasa,queeramucho,puescasisehabíaidonegandoaseguirrealizandoactividadesfueradecasa.Esteaspecto,aunquenuncasehallegadoamanejardeltodocomoaelloslesgustaría,porquelousabamásdeloqueellosquisieran,hapasadoaestardentrodeunciertoorden,esdecir,unahoradeinicio,parafacilitarquehagaotrasactividadesantes,yunahoratope,paraevitarquetrasnochedemasiado,conposibilidaddequenopudierautilizarlosinoselomerecía,aunqueevitando,comodecíamos,todadiscusiónypérdidadetiempoporpartedelospadres.

Enestoscasos,loimportanteesconseguirqueelnegativismodelchiconoseaelcentrode

atenciónyasípoderircentrándosedemaneraeficazenlosaspectosquelevanapermitirmejorar.Deestemodo,lospadresdePedroconsiguieronnorespondercomounespejoasusrespuestasyencambiotomardecisiones,mostrarsemáscalmados,másdistanciadosenesosmomentosyenotrosenlosqueélpedíaqueledejarantranquilo,y,asuvez,irpocoapocoexigiéndolealmenoslobásico,paradespuésirconsiguiendounanormalizacióntotal.Pedro,porsuparte,pocoapoco,fuesaliendolosfinesdesemana,retomandoeldeporteyestudiandoalgomás,aunqueesteasuntorequeriríamuchotiempo,puesestabadesentrenadoyhabíaasumidolaleydelmínimoesfuerzo,tandifícildedesmontarcuandoduranteuntiempohaservidoonosehanecesitadocambiar.Enunfuturohabríaquetomarmásdecisiones,académicasydeotrotipo,perotodasellascentradasenaspectosmástangibleseimportantesynotantoconsuactitud,queiríamejorandoalargoplazoyenfuncióndeaquéllas.

Lasclavesmásimportantesdeestecasotuvieronqueverconeltrabajodelospadresatravésdevariassesiones,enlasqueelcontroldesusemociones,vapuleadasdesdetantotiempoatrás,fueabsolutamenteprecisoparapoderacometertodosesoscambiosqueibansiendonecesarios:aunarcriteriosentreellos,dejardesentirseculpablesycontrolarsuniveldefrustración,noenfrentarsecontantafrecuenciaasusnegativas,dejardeestartanencimadelniño,podertomardecisionesenfrío—comolodelcambiodecolegio—,conseguirqueélpercibieraqueestabanrelajadosconélyalavezcontundentes,dejardeactuarenespejo,etc.

Niñosconciertasdificultades

Enelcasodequeunniñopresenteciertasdificultadespersonales—tartamudez,retardoenel

crecimientooencuestionesescolares,dificultadesparaleerocualquierotra—,esprevisible,enciertamedida,queestasdiferenciasconsusigualeslepuedanprovocarsentimientosdemalestareinferioridadyquelefacilitenformasdepensarmástendentesalonegativo.Estascuestionespersonalessueleniracompañadasdeunascircunstanciasadversas,que,enlamayoríadeloscasos,levanarequerirmásesfuerzo,mássentimientodefrustración,másfamiliaridadconexpectativasnegativas;endefinitiva,másvariablesfavorecedorasdeestadosnegativos.

Aunqueheconocidoaadolescentesquehantenidoexperienciasnegativas—tremendasenalgunoscasos—cuandoeranpequeños,yqueinclusoduranteañoshanpasadoporrecuperaciones,rehabilitacionesointervencionesdediferentetipo,y,queapesardeeso,hanmantenidountalantepositivoyoptimista,lomásfrecuenteresultasertodolocontrario,esdecir,irdesarrollandoymostrandounacaramásnegativayconmáscargadeemocionesnegativas.

Engeneral,lospadres,cuandodescubrenquesushijospuedenestarpadeciendoestetipodedificultades,tienentendenciaaseralgomáscondescendientes,puestoque,porunlado,suelensentirseculpables,yporotro,lesparecequeeslomejorparalosniños.Pero,coneltiempo,estaactitudpuedeacarrearproblemasporqueloslímitesserelajanylosniñosenvezdesentirsemejorsedesequilibranmásycomoconsecuenciadeellolospadresvanenlamismadirección,conloqueeldesequilibrioemocionalcomienzaasermutuo.

Cuandolasdificultadesquesedanseencuadrandentrodelaprendizaje,esaúnmásfácilobservarcómovaninteriorizandoesasexpectativasnegativas.

Porotraparte,haypreadolescentesquenosobresalencasipornada,sonmuypocopopularesonoseaprecianingúnáreadondedestaquenunmínimo.Ellossonparticularmenteproclivesamostrarlomásnegativodesímismosylescuestamuchodejarasomarsusonrisayotrosrasgospositivos,que,

contodaseguridad,tambiénposeen;dehecho,algunavez,cuandoestánmuycontentosporalgúnacontecimientoagradablequeleshaocurridoocualquiersituaciónplacentera,lomuestransindemasiadoproblema.Aestasedades,suelenhaberdesarrolladoyaunatendenciabastantemarcadahacialonegativo,hacialosgestosdedesaprobación,hacialasexpresionesdeltipode:«Pasademí»o«¿Quémeestáscontando»;endefinitiva,haciaunestilodecomunicaciónquegeneraenelinterlocutormásrechazoqueotracosayqueacabaprovocandoeneladultotambiénunacomunicaciónigualdenegativahaciaélycasitodoloquehaceodice.Estoschicosmuestranconfrecuenciaencasatodalarabiaqueinternamentelessuponesentirsemenosqueotrosynoencontraresasatisfacciónpersonalquelesgaranticeunaaltaautoestima.

Clavesparaayudarles

Prevencióntemprana.Silaprincipalproblemáticaounadelasmásimportantesencasasecircunscribealtemadelas

tareasescolares,yresultaqueesunverdaderosuplicioacometerlas,teniendoqueestarsentadosconellos,osupervisandodeformaconstanteloquehacen,etc.,loprimeroseráplantearsequeenningúncasohemosdepensarquenostocaesepapelporquesí,yquecomopadresnohemosdecumplirnecesariamentetambiénconlalabordeprofesores.Hayquepreguntarsequéestápasandoparaquenecesitentantoapoyoysisomoslaspersonasmásindicadasparadedicarnosaello.Deestamanera,indagaremossobrelasverdaderasdificultadesqueseesténpresentando,ysinohaymásremedioqueacometerlasdesdecasa,nosentrenaremosparapoderhacerlodemanerasatisfactoria,perointentandoagotarprimerotodaslasposibilidadesqueexistandeayudayrefuerzodesdeelcentroescolar.

Cuandolosniños,desdebientemprano,manifiestanunaelevadatendenciaamostrarsusemocionesnegativas,conreaccionesparticularmenteintensasoduraderas,nosólocuandosedalasituacióntípicadelastareasescolares,sinotambiéncuandolascosasnosalencomoélquiere,ocuandoseleordenaquehagaalgoynadaparecequelevayabien,esimportantequelaactuacióndelospadresenningúncasointentedirectamentedisminuiresaposedelniño.Sóloconseguiríaqueéstevieseenellounaoportunidadparaseratendidoylasconductasdemanifestacióndelonegativoseveríanreforzadas,esdecir,cumpliríanunafunciónbásicainfantilqueescaptarciertaatencióndelentorno,loquelasdotaríadeunagarantíaparaquesepuedanseguirmanteniendo.

Porloque,¡cuidado!,esnecesariovolcartodalaatenciónprecisamenteenlocontrario,osea,siguiendoelejemplo,cuandoseleordenaquehagaalgo,reforzarleporhacerlo,ysinoobedece,estableceruncriterioclarodeactuaciónquepaseporbuscarlamaneradequelohagasinatacarsunegativismoconcomentariosdeltipode:«Siempreestásnegándote»,«Nohayquienpuedacontunegativismo»,«Quénegativoeres»,etc.Respectoalastareas,sicuandoestamosayudándoleenalgunamateriasebloquea,seenfadaonosincrepa,loadecuadoseránoentraravalorarsuactuación.Entodocasohayqueseguirconotrascosasynovolverhastapasadounrato,cuandosetranquiliceysepuedaseguirtrabajando.Haypadresqueenestepuntosesuelenpreocupar,porqueconniñosmuylentosestaestrategiaparecedilataraúnmáseltiempodeestudio,peroseolvidandequenosirvedenadapretenderqueatiendamientraselniñomantieneesaactitudtannegativafrentealestudioy,además,leestánpermitiendo,enciertaforma,quelestratemalsinningúntipodeconsecuencias.Alesperarunratohastaquesecalme,loqueenrealidadocurreesqueélveráquecuantoanteslohaga,mejor,puesalfinalsiempretendráqueacabarlo,porloquenoledarátiempoahacerotrascosas

quizámásgratificantes.

Noinsistirconstantementeendecirlequeesunniñomuynegativo.Estoloúnicoqueconseguiríaesaumentarlaprobabilidaddequelointerioricecomounacaracterísticapersonalestabley,enconsecuencia,quecadaveztengamenosproblemaenoírloeinclusoenconsiderarqueloes.Esbienconocidalareaccióntípicaquetieneunniñocuandodespuésdeestarsometidoaquelediganqueesestoolootro,acabereplicando:«Yamíquémeimporta».

Esprecisoevitarhacercomparacionesconlosdemásrepitiéndolefrasescomo:«Tuamigono

estásiemprediciendoqueno»,«Tuamigoseportabienyhacelascosas».Vuelveaserunacomunicaciónque,enlamayoríadelasocasiones,elniñocaptaráemocionalmenteydemaneranegativa,porloqueelefectocontodaprobabilidadseráigualdenegativo,afectandoentodocasoasuvalíayestimapersonal.

Hayqueutilizarconmásfrecuenciatécnicasyestrategiasdestinadasafomentarlopositivoynoincidirtantoenlonegativo.Sonunosañosespecialmentecrucialesparaelloy,enconsecuencia,esnecesarioconcienciarsedequemerecemáslapenaresaltarloadecuadoqueloquenorequieremásatenciónquelajusta,paracambiardeplanooparanohacerlescaso.Estristevercómo,porsituacionesdiariasconflictivasrelacionadasconelestudio,sedeteriorantantoloslazosfamiliarescomolaautoimagendelosmenores.

Conlosniñosquetienencincooseisaños,lomejorserálaestrategiadenoatenderloshastaqueesténalgomáscentrados,pueslescuestasalircuandoestánenganchadosysemuestranmuynegativos;conlosniñosalgomásmayoresyhastalosnueveodiezaños,espreferible,unavezselosescuchacuatroocincosegundos,girarlaconversaciónhaciaunplanodiferentequesepamosqueleinteresamucho,yveráconellounasalidaqueaprovecharáfácilyrápidamente.

Enlaadolescencia,aunqueyahayacomportamientosquesepuedanhabervenidoapreciandodesdeañosatrás,siguesiendomuyimportantecontinuarhaciendoelesfuerzoderesaltarsusproezas,suscosaspositivas,seandeltipoquesean;algohabráynoimportaqué,puesserálaexcusaparaaprovecharyvolcarlamayorpartedelacomunicaciónquelospadreslespuedenhacerllegar.Aestasedadesrevelantodalafuerzaensusemociones,porloqueloschicosmuynegativosmostraránmuchasyfrecuentesquejasydelamaneramásextremaposible.Estoseapreciasobretodoenfamiliasdondelospadres,oalgunodeellos,sevuelcamuchomáshacialonegativo,siendomássensible,comoesperandoya,aciertoscomportamientosdeladolescente.Setratadeloscasosdondelosconflictossonnosólofrecuentesycotidianos,sinotambiénmásextremos,llegandoasoportarsituacionesquegeneranladesagradablesensacióndeescaparsedelasmanos.«Tenerquehablardelosestudiosescomolaguerradiaria»,«Nosponemostodosyaalterados»,sonfrasesqueseescuchanconfrecuencia.

Lodeseableesirconsiguiendoquelosniñosmuestrenmássusemocionesyestadospositivos,quevayandisminuyendoprogresivamentesusquejasylasexpresionesquereflejansusestadosnegativos,ypocoapocosepuedanapreciaráreasdondemuestranmásinterés,disfrutanyvansacandolomejordesímismos.Estoindicaríaqueestamosenelbuencamino.

Persuadirleseimplicarles.Losadolescenteshancomenzadoalgúntiempoatrásasentirsemayores,aunqueenrealidadson

sensacionesqueavanzanyretroceden,yaquemuchasvecesselosencuentrallevandoacaboconductasalmáspuroestiloinfantil.Esimportante,poresarazón,plantearseformasdepersuasión,donde,teniendoestoencuenta,seleinsteaparticiparalniñoenlaplanificación,enelseguimientoyenbuscarlaayudaquenecesite.Siestoesinteresantehacerloconcualquiercrío,conniñosespecialmentenegativosestodavíamás,porqueyacontamosconunnoyunrechazoinicialmásqueprobable.Esimprescindibletenerencuentaque,comosupuestamenteestovieneocurriendodesdetiempoatrás,sehabráproducidoyaunaespeciederespuestaautomáticaanteplanes,órdenesydirectricesdelospadres.Porestemotivo,serásignificativoadoptaruntalantemásrelajadoymásdispuestoapermitirleparticipardeformaactivaenlatomadedecisióndecuestionesquelopermitan.Aquí,lospadreshandediferenciarpreviamenteconclaridadloquesonnormasycuestionesinamoviblesreferentesalestudio—comohacerlosdeberesydedicarlesuntiempofijo,algoinherenteasusituacióndeestudiantes—yloquesoncosasquepuedenserdebatidasoquepuedenteneralternativasquepermitanestaimplicacióndeseabledelhijo—comoquépartesupervisarleyenquémomentohacerlo,osiprefiereayudadesuspadresodealguiendefueradecasaquepuedaejercerestafunción—.Sinduda,favoreceráqueésteseencuentrealgomáslibreyautónomoparatomardecisiones.Pensemosque,aestasalturas,lanegativaesrotundayestarpegadosaellosconesteasuntoesperjudicialparatodos.

Tratardeenseñarlecuantoantesladiferenciaentrenormasfundamentaleseinnegociablesconlasquemostrarsefirmes,auncuandotengaunaactitudnegativayreaciaacumplirlas,ynormasrespectoalascualesdeantemanosepuedebuscarunpuntodeencuentroparairdisminuyendosusreaccionesdenegativismoautomático.

Serprevisibles.Actuarconlasuficienteprevisiónparaevitaresasrespuestasautomáticasnegativascadavezque

seproponeosecomentaalgo.Cuantasmáscuestionesseanfijas,prefijadasyconsensuadas,mejorseráelfuncionamientocotidianoymayornúmeroderespuestasnegativasseevitarán.Enestepuntoysinoquierenestudiaryningúntipodeayuda,serámuyimportantedejarlesclaroquepodrándisponerdelosprivilegiosquedisfrutanencasaenfuncióndelesfuerzoquedesarrollenporellosmismos,detalformaqueseránellosquienesganenopierdanlaposibilidaddesudisfrute.Esnecesarioque,yaaestasedadesysiesposibledesdetiempoatrás,sientanelloslanecesidaddepedirayuda,dedejarseasesorar,deseguirenciertaformasupervisados.Cuandodisfrutantranquilamentedetodoyselestratadeexigirqueestudienyquecumplanconsusobligaciones,muchasvecesacabanpercibiéndolomáscomounanecesidaddelospadresquedeellosmismos.

Clavesparaayudarles

Descubrirlasrazonesporlasquenecesitatantaayudaenlastareas.Evaluarsisomoslapersonaadecuadaparaayudarle.Valorarlosrecursosexternos.Siselesayuda,nocaerenelerrordeprestartantaatenciónasusllamadasdeatenciónypérdidasdetiempo.Reforzarleporloquehagabienycuandoseestéesfrozando.Sisebloquea,dejarlehastaqueestémástranquilo,perotendráqueterminarloantesdehacerotrascosasmásgratificantes.Nocompararleconotroscompañerosquelopuedanhacermejor.Persuadirleseimplicarles,sobretodocuandosonmásmayores.Explicarlesdeantemanoloqueseesperadeellosyquéconllevaqueseesfuercenonoencuantoasusprivilegioshabituales.

ELFENÓMENODELBOFETÓN

Hemospasadodehaceunosañosenlosquenisehablabadeesteasunto—yaqueeraalgoquese

practicabacomootrasmuchascuestionesqueformabanpartedelbagajedeestrategiaseducativashabitualesyquesencillamenteseusabanporqueeralonormalysehabíanexperimentadoenlaspropiascarnes—,hastaprohibirloporleyyhablardeellohastalasaciedad,alimentadoporlapolémicaentrelospadresquepiensanqueuncacheteatiempoesmásquesaludableynecesarioparaqueaprendansushijosylosquedeningunamaneracontemplanlamásmínimaposibilidaddeejercerdañofísicosobreaquéllos.SegúnunaencuestadelCIS,entornoal60porcientodelosadultoscreequeunazoteounabofetadaatiempopuedenevitarmástardeproblemasgraves.Porotrolado,elprofesorManuelGámez,delaUniversidadAutónomadeMadrid,hadirigidounestudiosobrelaprevalenciadelcastigofísicodelosmenoresenelámbitofamiliar.Delosmásdemilalumnosencuestados,el60porcientodeellosmanifestóhaberrecibidocachetescuandoteníandiezaños.

Enloqueamirespecta,deboresaltarunacuestiónquehepodidoobservarmuchasvecesenlaprácticaclínica.Enelgrupodelospadresquepeganencasapodemosencontrar,porunlado,aaquellosquelohacenporqueellosmismosloexperimentaronenmayoromenormedida—desdecacheteshastaverdaderaspalizas—cuandoeranpequeños;porotrolado,estánaquellosque,sinhaberloexperimentadoporsímismos,unavezconvertidosenpadrespracticanelcastigofísicoendiferentesgrados.Paraempezar,yanadiealardeadehacerlo,ycuandomelocuentanlodescribencomosinohubierantenidomásremedio.Encasitodosloscasosformaparteyadesusrespuestashabitualesysehanhechoautomáticas,aunqueluegosearrepientan.Losejemplosdemayorarrepentimientoqueyohepresenciadoestabanrelacionadosconhaberllegadodemasiadolejosyhaberpegadoasushijos,provocandounasensacióninteriordemalestaraltiempoquegenerabasentimientosdeautodesprecioyaltosnivelesdefrustraciónydeculpabilidad.

Esevidentequelainmensamayoríadelospadresmayoresqueacostumbrabanapegarcachetesasushijosnosehanconvertidoenmaltratadoresninadaporelestilo,perolacuestióntienequevermásconelementoseducativosqueenlaactualidadparecentotalmentefueradelugar.Porquehayquienpiensaqueuncachetenoespegar,peroademásdecuestionableseríadifícilponerunlímiteentrelounoylootroyloqueseobservaconfrecuenciaesqueloqueempiezaconuncachetepuede

convertirseenhabitualeirenaumento.Unadelasrazonesesquemuchosniñostambiénvandesarrollandounareaccióncrecientedeagresividadcomorespuesta,loque,llegadoaciertasedadesadolescentes,sepuedeconvertirenunabatallacampal.

Sentirsefracasadoscomopadresesunodelossentimientosquemástristezalesproporcionayquemáslesdebilitaparaseguirejerciendocomotales.Cadaetapanosbrindalaposibilidaddehacerloconmásseguridadymejor.

¿Quépermitíaelbofetón?Puesalserrápidoycontundentedescolocabaalcríoquelorecibíaconsorpresa.Sóloeraprevisibleenaquelloscasosdepadresoeducadoresqueteníanlamanosuelta,comosesueledecir,yquesevalíandelrecursocondemasiadafacilidad.Porlotanto,externamenteloqueselograbaeracastigarlaconductapreviadelniñoy,almenosdeformamomentánea,pararla.Internamenteelsentimientodelosniñospasadelafrustraciónpasajeradeuncríopequeñohastalafaltadeentendimientodelosmásmayoresquepuedenasuvezreaccionarconintensidad,bienmostrandorabiaobienrebelándose,ypudiendodesarrollarunarespuestadeagresividad.

Coneltiempoyyapasados,aunquenoextinguidos,aquellosestiloseducativosbasadosenelcapón,loquehaquedadoesunainmensamayoríadepadresquenoutilizanestetipoderecursosyqueniseloplantean.Apesardetodo,muchospadres,aunquenoutilizanestesistema,aúndicen:«Siseleshubiesedadounazoteatiempo».Esosignificaque,enciertaforma,hanheredadoesasensacióndequepegarfuncionaynoestanmalo;hayotros,sinembargo,queaúnloejercenyensuinmensamayoríapresentanproblemasensuautocontrol,detalformaquesehanmetidoyaenunadinámicadereaccionesintensasque,aunqueenocasionestiendanajustificarlas,sabenquelarealidadesquenosabenhacerlodeotramanera.Porsupuesto,muchospadresconesteperfilconeltiemponosemuestrannadaorgullososdesímismoscuandodanuntortazooalgoparecidoyacabansintiéndoseverdaderamentemal.Ellossonlosquenecesitanrecursosalternativosyeficacesparaeducarasushijos,ademásdeconseguircontrolaresasrespuestasautomáticasqueensituacionesdetensiónlessalencasisinpensar.Porunlado,necesitandominarelcontroldesusemocionesparaqueensituacionesintensasnoselajueguenysemantenganlosuficientementetranquiloscomoparaejecutarotrasestrategiasalternativas.Esimportanteseñalaraquíque,dadoquesetensantanto,lasrespuestasdepegarsuelensuponerunaespeciededesahogoinmediato,aunquemástardegenerenmalestar.Porello,hayqueintentarmantenerunnivelmásbajodeactivaciónyaenlapropiarelaciónconloshijosparaquecuandosedensituacionesproblemaseancapacesdeabordarlassindispararse.Deigualforma,hayqueconocerestrategiaseficacesparahacerfrentealasdiferentesdificultadesquesepresenten.Sielcastigofísicocumplíaopretendíacumplirunafuncióncontenedoradelasituacióneinclusoenseñaralosniñosanorepetiresasconductasproblema,hayquesaberque,enciertaforma,eracomounespejismoquedejabaingenuamentetranquiloaquienloinfligíapensandoqueyaestabacontrolado.Pero,enrealidad,loqueconseguíaneraquelosniñossepreocuparandequenoestuvieranpresentessuspadrescuandollevaranacaboesasconductas,esdecir,resultabanserrespuestascastigadorasquenoenseñabannadapositivoyquenoaportabanningúnelementodeaprendizaje.Esdemuchamayorutilidadusarconsecuenciasasociadasalcomportamientodelosniñosenfuncióndesuedadydeloquehayanhecho,peroquenoesténrelacionadasconlasemocionesdeambos,nidolor,nirabia,ninadaquetengaqueverconcosasqueaeseniñolegustenyquepuedanservircomoelementosreguladores.Esfrecuenteobservarapadresque,parasancionarconductasproblemadesushijos,seenfadan,lesgritan,lesrecriminanolesdanunazote,peroenningúncasolessancionanconesascosasquetantolesgustan,comopuedensersaliralparque,jugaralaconsolaoverlatelevisión.Esuntrabajoquesepuedenahorrar,pues,enesecaso,lasconsecuenciasnegativasrecaenrealmentesobrelospadresnosobreloshijos.EnellibroEladolescenteindomableexplicabalascaracterísticasquehandetenerloscastigosparaqueseanefectivos.Siqueremosquelosniñosseesfuercenporhacerlobien,serádemásutilidadusarcomo

consecuenciaspositivasalesfuerzotodoaquelloquelesgustayquemuchasvecesobtienendemaneratotalmentegratuitaeinclusocuandonisiquieraselomerecen;ycomoconsecuenciasnegativas,lamayoríadelasocasiones,bastaconquepierdanesosprivilegiosdemaneraproporcionalasuconducta.

Existeunrecursopocoutilizadoymuchomásútilqueloscastigos.

Técnicadeltiempofuera

Sonmuchaslasvecesqueelazoteconlosmáspequeñosveníaacubrirlanecesidaddelospadres

decortarlasituacióndemanerafulminante,depararesecomportamientodisruptivoodecastigaralgodichodemanerainapropiada.Latécnicadeltiempofueraesunamedidainmediatatambién,peroenlaquenoseutilizaeldolorfísicodelniñosinosuaislamientoduranteunratofueradelcontactoylainteracciónconelrestodelaspersonasqueesténpresentesyfueradetodaposibilidaddeseguirjugandoodisfrutandodeaquelloqueestuvierarealizando.Laduracióndelperiododetiempofueradependerádelaedaddelniño,detalformaqueconuncríodecuatroañosserásuficientecondejarlecuatroocincominutossoloyconunodesieteaños,diezminutosseráloadecuado.Ellugarenelqueaplicarestatécnica,silasituaciónconflictivasedadentrodecasa,seráunapartedelamismalomásvacíaposible;enalgunasaulassedisponede«elrincóndepensar»,quevieneaseralgoasícomounaesquinasinestímulosdondeelniñonoseentretengaconnadaparaquenoresulteunasituacióndemasiadoagradable;silasituaciónseproducefueradecasa,enunrestauranteocualquierotrositio,bastaráconqueleseparemosalgodelosdemás,ysiestonoesposible,conquenoselehableniselemireniseinteraccionedeningunamaneraconél.Hayunasituaciónprototípicadondesuelehaberconflictosenmuchoscasos,yescuandovanenelcochelosniñosenlapartedeatrás,alcolegiooacualquierotrositiohabitual.Aprovechanlaocasiónpararomperlaarmoníaysacardequicioalosdemás;aquíhayquetenerespecialcuidadoparanocaerenladesesperaciónyposponercualquiertipoderespuesta.

Enalgunascasassetienelatendenciaacastigarlesmandándolesirseasuhabitación,peronoeslomásadecuado,puesallítienenmultituddeestímulospositivosquelesgustan,conloquelasituaciónpuedeinclusoresultarlescomounaespeciedepremioyaltamentegratificante.

Hayvecesquealgunospadresmanifiestanquenohacerlesodecirlesnadanolespareceunaformadereconducirunasituaciónproblemática,pero,cuandoloponenenpráctica,descubrenquealosniñosnolessatisfaceenabsolutoestardesconectadosdelentornoyperdersucapacidaddellamarlaatención,porloquelatécnicaresultadelomásadecuada.Además,lesayudaensupropioautocontrol,porqueenelcasodequelosniñosesténalteradoslespermiteestarsolosycalmarse,loquenovanaconseguirconuntortazo,que,enmuchasocasiones,provocapeoresreaccionesymásdescontrol.Tambiénalgunospadrespiensanqueelazotelesayudaareflexionar,perolarealidaddemuestraquedereflexivotienepoco,yaunquepuederesultaraversivo,comoelementodeaprendizajetampocosobresaleprecisamente.

Cuandohafinalizadoeltiempofuera,sevuelveaintegraralniñoenlaactividadpreviaysenormalizatodo.Sepuedeusartantasvecescomoelniñolleveacaboaquellaconductaindebidaporlaqueselehaavisado.Esimportantequeselehayaadvertidoentodomomentoantequécosasvamosaprocederconestaestrategiaparaqueelhechodequeseaprevisibleleayudeairreflexionandoantesdecometerciertoserrores.

Estoesequivalentealfamosoyantiguo«Comohagasestoolootrotepego»,peromenos

atemorizante.Haysituacionesmásintensas,yaseaporquelosniñossonmásmayoresyseresistenaalejarsede

lasituaciónoporquenosonpuntuales,sinoqueocurrenconelevadafrecuencia.Enestoscasos,porunlado,seránlosadultoslosquedejarándeinteractuarconestoschicos,aunqueéstosseanreaciosamarcharse.Porotrolado,sehabránestablecidopreviamenteunasconsecuenciasnegativasparaelloscadavezqueocurranestossucesos,detalmaneraqueseansóloellosquienespierdanalgoquelesgustaylospadressemantenganalmargen.Hayquesaberquecuandolospadresseenzarzanenunconflicto,peguenono,estáncorriendoelriesgodealterarseyperderelcontrol,conloqueestáncompartiendolasconsecuenciasenciertomodo,loque,atodasluces,esinjusto.Sinembargo,cuandosonloschicoslosquesequedansinjugaralaconsola,sinusarelordenador,sinverlatelevisión,sinsalirosincualquiercosagratificantecomoconsecuenciadesucomportamiento,ademásdemáscoherente,es,sinlugaradudas,regulador.Aquítambiénnosencontramosconpadresquealeganqueasushijoslesdanigualestascosas,peroloqueocurreesqueloschicostienengrancapacidadparaamoldarseaquedarseconunasysinotras.Ahorabien,escuestióndesabercuálesconsideranlasmásimportantesparaellos,pueséstassonlasquehayqueusar,ysihubieraqueutilizarvariasalavez,también.Todocontaldequeseamoseficacesycoherentesyusemosconsecuenciasparaellosynoparaeladulto.Loshijos,pormuchoquesequejen,entiendenperfectamentelacoherenciadeestamedida;loquenuncavanaentenderesqueselespegue.

HABLANLOSEXPERTOS

EDUCARCONCARIÑO

MaríaJesúsÁlavaReyes

Psicóloga,directoradelCentrodePsicología

ÁlavaReyesConsultoresyprofesoradeescuelasdenegocio

Aparentementetodoscoincidiríamosenesteprincipio:educarconydesdeelcariño,elrespeto,laconfianza,lagenerosidad...Pero,nonosengañemos,noresultasencillohacerlo.

Losniñosaprendenpormodelo.Ellosconstantementenosestánobservando,analizando,inclusojuzgando,ymuchasvecesnosotrospensamosquelohacemosbienynosomosconscientesdenuestrafaltadecoherenciaentreloquedecimosyloquehacemos.

Siqueremostransmitirlesconfianzaennosotrosmismosyensusposibilidades,seguridadenloquehacemosyenloqueesperamosdeellos,estabilidademocional,optimismo...tendremosqueprepararnosconcienzudamenteparalograrlo,puessoncualidadesquepodemosllevardentropero,confrecuencia,nolassabemosmanifestarnitransmitircomodeberíamosennuestrodíaadía;nolasreflejamosennuestrasconductas.

Losprofesionalesqueestamosenestrechocontactoconlossentimientosylasemocionesconstatamosdemasiadosmensajesdedesesperanza,intransigenciayapremio.Escuchamosunayotravezfrasesllenasdereproches,cargadasdeintoleranciaypesimismo.Estehechoesparticularmentegrave,porquelapsicologíanosenseñaquecuandolospadres,educadores,tutores...,laspersonasdereferenciaenlaeducacióndeloshijosydelosalumnosexperimentanesasemocionesnegativas,lesresultamuydifícilnotransmitirlas.

Llevamosañosdedicandogranpartedenuestrosesfuerzosalainvestigacióndelasemociones,ylohacemostantoenelámbitodelafamiliacomodelaescuelaydeltrabajo.Entrenuestrosobjetivosestáeldeenseñaralospadresaconseguirelniveldeautocontrolemocionalquenecesitan,paraquepuedantransmitirasushijoslaserenidad,pacienciayseguridadqueellostambiénprecisan.

Delamismaforma,intentamosqueloseducadorespuedansentirseorgullososdesulabor,recompensadosporsuesfuerzoymotivadosparaafrontaresedíaadíaquepuedesertanestimulantecuandoconsiguenquesusalumnosdesarrollenlosvaloresnecesariosparaseryconvertirseen

personashonestas,sinceras,lealesysolidarias.Educarconcariñoyconsentidocomúnesnuestroobjetivo.Deestaformaconseguiremosser

personascercanasyfirmesalavez,capacesdemantenerunadecuadoequilibrioentrelanecesidaddeponerlímitesyeltrabajodeloshábitos.Nopararemoshastalograrlo,perosiempreloharemosdesdeelamor,laternurayelafecto.

Sinosesforzamosporaprenderdenuestrarelaciónconlosdemás,inclusodeaquellasvivenciasqueconllevandificultades,conseguiremoscrecercomopersonasyserreferentesparanuestrosjóvenesyadolescentes.Reflexionemossobrecómonoshubieragustadoqueactuasenconnosotroslosqueensudíatuvieronlaresponsabilidaddeeducarnos,ycoincidiremosenqueleshubiéramospedidoquefueraconcoherencia,conseguridadyconcercanía.

Ahoratenemoslagranoportunidad;nostocaintentarloenprimerapersona.Trabajaremoselautocontroldenuestrasemocionesnegativas,especialmenteennuestrarelaciónconlosdemás;estehechonospermitiráfavorecerlaseguridad,laconfianzayeloptimismo:tresfactoresclavequenosayudaránadesarrollarelequilibrioemocionalqueloschicosychicasdehoytantonecesitan.

Finalmente,resultacrucialquenuestroshijosyalumnosnosrecuerdencomopersonasquehemosestadocercadeellos,apesardelalejaníaqueavecesmostraban;quehemossidoafectivosytolerantes,nocayendoensusprovocacioneseinseguridades;quehemosdesarrolladocadadíanuestrasensibilidad,apesardesuaparentefrialdad.Yquetodolohemoshechodesdeelmásprofundodelosrespetos,perotambiéndesdelamásfirmedelasconvicciones.

¡Enhorabuena,Ángel:eresunodelosmejoresprofesionalesqueexisten!

EDUCANDOPARALAREFLEXIÓNYELCONTROLDEUNOMISMO

JavierCabanyesTruffino

NeurólogodelaUniversidaddeNeurologíaInfanto-Juvenil

delaClínicaUniversidaddeNavarra(Madrid)yprofesordelaSecciónDepartamentaldePersonalidad

delaFacultaddeEducacióndelaUniversidadComplutensedeMadrid

Enelámbitoclínicosedannumerososproblemasquemuestranunaestrecharelaciónconelautocontrol,tantoenreferenciaalpropiotrastornocomoconrespectoalaspersonasqueconvivenointeractúandealgúnmodoconquieneslopadecen.Así,bastantestrastornosllevanconsigounautocontrolinadecuado,porloquemuchasdelasintervencionesterapéuticasvanenlalíneademejorarelautocontrol.Almismotiempo,losfamiliares,maestrosyeducadores,terapeutasyquienes,engeneral,serelacionanconpersonasquesufrenestostrastornosnecesitandisponerdeunbuenautocontrolysercapacesdecontribuiramejorarlo.

EnestasituaciónseencuentraelTrastornoporDéficitdeAtencióneHiperactividad(TDA/H).Susmanifestacionessonbienconocidas:distraibilidad,excesodeactividadmotoraeimpulsividad.EltrasfondoneuropsicológicodelTDA/Hesundeficientemanejodelosestímulosyunaescasaregulacióndelasrespuestas.TodoellohacereferenciaaunbajoautocontrolysitúaelautocontrolcomoestrategiaesencialenlaintervenciónterapéuticadelTDA/H,tantoparamejorarlasmanifestacionesdelniñoconTDA/Hcomoparaqueeladultoseacapazdegenerarunambienteterapéuticoylogrellevaracabointervencionesverdaderamenteterapéuticas.LarelevanciadetodoestoesgrandesiseconsideralaaltaincidenciaquetieneelTDA/Henlapoblacióninfantil(3-5porciento)ysurelativapersistenciaenlaadolescenciayenlavidaadulta(1-2porciento).

ElniñoconTDA/Htiendeaactuardeformapocoreflexivayprecipitada—enrespuestainmediataaunimpulso,unaocurrenciaounestímuloexterno—,sinrepararenlasconsecuenciasysinvalorarotrasalternativasmásadecuadasyeficaces.Éstassonalgunasdelascaracterísticasquedefinenaestosniñosyponendemanifiestosudeficienteautocontrolaltiempoquesonlacausadefrecuentesproblemas:equivocaciones,«metedurasdepata»yclarassituacionesdeconflictoenformadepeleasyactitudesoposicionistasydesafiantes.Asuvez,enestassituacionesdeconflictoseponeaúnmásderelievesuescasoautocontrol,debidoaladinámicacircularenlaquefácilmentesemeten:suconductapocoreflexivageneraunproblema,elproblemallevaconsigounareacciónnegativadesuentorno(padres,profesoresocompañeros,enformadeenfado,castigo,corrección,etc.)quelefrustrayexteriorizaestaemocióndeformapocomodulada(escasamentecontrolada),porloquevuelveagenerarunproblema(unacontestación,ungesto,etc.),queespercibidocomomásproblemáticoaúnporlosdemás,entrandoenunaespiralnegativadifícildedetener.

Todoellopuedeseraúnmásconflictivoenlaadolescencia(enfrentamientos,oposicionismoradical,conductasexplosivas,etc.)y,conotrosmatices,enlavidaadulta(desorganizaciónvital,problemáticaslaborales,conflictosdepareja,etc.),perorevelanelmismotrasfondo:unbajo

autocontrol.Porsuparte,eladultoqueestáenrelaciónconelTDA/Hnecesitadisponerdeunbuenautocontrol

ysercapazdeenseñaralniñoaautocontrolarse.ElniñoconTDA/Htiendeamolestareinterrumpir,noparaquieto,hablamucho,sueledejarlascosasdesordenadas,olvidaobjetos,esnecesariorepetirlelascosasmuchasveces,enocasiones,seenfrentaoseniegaahacerloqueselediceypuedellegaragenerarconflictosmayores.Sinunadecuadoautocontrol,eladultoqueconviveconunniñodeestascaracterísticasfácilmente«pierdelosnervios»y,sinpretenderlo,entraenlaespiralnegativayaseñalada.Porelcontrario,unbuenautocontroldeladultosuponedisponerdetresgrandespuntosdeapoyoenlaintervenciónterapéuticadelTDA/H.Elprimeroesqueunbuenautocontroldeladultocontribuyeagenerarunclimaestableyregular,libredesobresaltos,queesbásicoparareducirlassituacionesdeconflictodelTDA/Hyfacilitarlasestrategiasdeintervención.ElsegundoesqueunadecuadoautocontroldeladultoesunaherramientamuyútilyeficazenelmanejodelassituacionesdedescontroldelniñoconTDA/H.Enestesentido,lasrespuestaspensadasysosegadas,equilibradasysinsobrecargaemocional,evitandoentraratodaslasdemandasyprovocacionesquesepuedendarenesassituaciones,sonsólidasmedidasterapéuticas.Porúltimo,disponerdeunbuenautocontroleslamaneramásadecuadaparaqueelniñoconTDA/Hadquieraautocontroltantoporlavíaindirecta,peroenormementeeficaz,delmodelo(laspalabrasmueven,perolosejemplosarrastran),comoporlavíadirectadesaberenseñaraautocontrolarse.

Endefinitiva,conocerestrategiasdemejoradelautocontrolsuponedisponerderecursoseficacesparamanejardiferentesproblemasenelámbitodelasalud.UnclaroejemplodeelloeselgranbeneficioquerepresentalamejoradelautocontroldequientieneunTDA/Hydequieneslerodean.

AUTOCONTROLDELASEMOCIONES

AntonioCanoVindel

DoctorenPisicología,catedráticodeuniversidad

ypresidentedelaSociedadEspañolaparaelEstudiodelaAnsiedadyelEstrés(SEAS)

ÁngelPeralboespsicólogoyestáespecializadoenlosproblemasdelosniñosyadolescentesdehoy,asícomoenlasdificultadesquetienenqueafrontarsuspadresparaeducarlesopararesolveresosproblemas.Enesatareaeducadorasevanaencontrarconmuchasemociones,avecesnegativasodesagradables,quepuedenllevarlesasufrir(másqueadisfrutar«serpadres»)yaperderelcontrol,cuandomáslonecesitan.Ángelmehapedidohacerunpequeñoepílogosobreel«autocontroldelasemociones»yleagradezcolaoportunidaddecompartirestapequeñareflexiónconlospadresyconelrestodelasociedad.

Lailusióndeserpadressuelegenerarenprincipioemocionespositivasyagradablesenquieneshacensuyotalproyecto,peroelcaminonoestáexentodeespinas.Hoynuestrasociedadestáencrisis,peronosóloeconómica,sinoqueéstasesolapaconotras,comoladelaeducación,queafectaatodalasociedad,peroespecialmentealosadolescentesyporsupuestoasuspadres,queafrontanmuchosproblemasexperimentandoemocionesnegativas.Losmediosdecomunicaciónnostransmitentodoslosdíasnoticias,documentalessobreelcomportamientoadolescenteodebatesquenodejanlugaradudas:1.Losjóvenessuspendenenlaescuelayenconocimientoselementales(elfracasoescolardehoyenEspaña,elmásaltodelaUniónEuropeaodelaOCDE,hacetemerporelfuturoquelesespera,peroellosnosonconscientes).2.Algunosjóvenesacosanaotroscompañerosconaccionesviolentas,einclusoaprofesores,paragrabarloyvolverloaver(lesexcitalaviolenciaylacultivan;enlosvideojuegosolatelevisión,porsupuesto,perotambiénenelmundoreal).3.Enlosfinesdesemanaunporcentajesignificativodejóvenesbebehastaelcomaetílico,yalgunosconsumendrogasilegales,comococaína.4.Lagranmayoríapasamuchashorasconlosvideojuegos,oconelordenadorconectadoainternet,sincontrolpaterno;algunosutilizanelchatparahacerpornoconlaWebCamentreellos,ocibersexo;unbuennúmerotienecitasrealesconextraños;muchosdeellossonvíctimasdenuevosdelitosqueseproduceneninternet,perotambiénloscometenconabsolutaimpunidad,ysuspadresnosabenloquehacenensucuarto,consuordenador,enlasredessociales,enlacomunicaciónconlosotros.5.Siobservamoslaculturaquehacenlospropiosjóvenes,nosencontramosconletrasdecancionesmuypopularesentreellosquedicencosascomo«laschicassonunasguarras»(cancióndemodadeunjovenrapero),textoquedefinesegúneljovenautorylosjóvenesengeneralelcomportamientosexualdelaschicasdehoy,quesesuponeson«máslibres»quesusmadres,peroesobvioqueenesteambientedesupuestalibertadlamujerestáperdiendoimagen,derechos,dignidad,etc.,altiempoqueloschicosseestánhaciendotodavíamásmachistasquesuspadres,másdominantes,danalaschicasuntratodemujerobjetosexual,nosecomprometenenrelacionesserias,sonpromiscuos,lespierdenelrespetoalas

chicas,etc.(así,novaadisminuirelproblemadelosmalostratosenelfuturo,sinoqueaumentará,comoyaseestáobservandoenjóvenes,especialmenteenlosquemásbeben).6.Muchosadolescentesllevanlallavedecasadesdesiempreenelbolsillo,siendomenores,ynotienenhorarioparavolverdesdelosquinceaños.7.Encasanohaynormas(limpiezadesucuarto,obligaciones,responsabilidades,etc.),loqueestáenlabasedetodoestoyprovocaquemuchospadresacudanalpsicólogoporproblemasdeconductadesushijos,peronormalmentelohacenmuytarde,apartirdequeéstostienentreceaños,cuandollevanyamuchosañossinnormas(siencasanohaynormas,silasnormasdelgrupodeiguales—quesecomparteneninternet—nosesustentanenlosvaloresdesuspadres,delasociedad,silafamilianoeducaylaescuelatampoco,¿haciadóndevala«generaciónllavero»?).

Cuandolospadressehacenconscientesdeestosproblemas,sufrenemocionesnegativas,comolaansiedad,unapreocupaciónintensayfrecuente,porlaanticipaciónderesultadosnodeseadosquepuedencosecharsushijos.Tambiénsufreniraoenfadocuandohablanconellosyvenquenolesescuchan,noentiendenelproblemaynoquierencambiar.Oseponentristesanteestepanoramacuandocomparanlasilusionesquepusieronenserpadresconlarealidadactual.

¿Cómoafrontarestasituación?¿Cómoautorregularestasemociones?Elafrontamientopuedeseractivo,pasivooevitativo.Enelprimercaso,intentamoshaceropensarloquecreemosqueesadecuadopararesolverlosproblemasycambiarnuestrasemociones.Eselmásadecuadocasisiempre.Elpasivoconsisteennohacer,dejarsellevar,justificarlosproblemasdecasaconlosgeneralizadosenlasociedad.Peronoasumirresponsabilidadesterminarápasándonosunafacturamáscara.Porúltimo,lasevitacionesagravanaúnmáselproblemaquenoqueremosver.

¿Peroquépodemoshaceropensarparatratardereducirlosproblemas,ayudaranuestroshijosymanejarlasemocionesnegativasyparaexperimentaremocionespositivasylailusióndeserpadres?Enprimerlugar,debemosbuscarinformación.Debemosleerlibros,comoéste,deespecialistasenemocionesyenlosproblemasquehemosenumerado.Recogerinformacióneselprimerpasoparaentenderquésonlasemociones,porquésurgen,ycómomanejarlas.Debemossaberquelasemocionessonreaccionesquenosayudanaadaptarnosmejoralassituacionesquelasprovocan.Peronobastaconestarpreocupadosoenfadados.Lasemocionesnosmuevenalaacción,nosmotivanacambiar.Siestamosnerviosos,preocupados,enalerta,esporquehayquehaceralgoparaevitarunresultadonegativoy,porlotanto,nodebemosquedarnoseneseestadodemalestar,sinoquedebemosactuarparaprevenireseresultadonodeseado.Siestamosenfadosconalguien,hayquemostrarlodeunamanerasocialmenteaceptada,perohayquemostrarlosiempre,paraqueelotrosepaquenoestamosdispuestosapermitiresoquenosenfada.Porotrolado,nopodemosestarsiempreenfadadosynohacernadaalrespecto.Elenfadoessólounavisoalotro,pero,sinohacecasodeéste,hayqueactuarenconsecuencia.Ponernormasaunniñoencasaeshacerleentenderquesuconductatieneconsecuencias,buenasymalas,yqueesasconsecuenciassehandecumplir,yqueseráélquienlasdisfrutaráolassufrirá.

Tenerinformaciónsobrelasemocionesesesencialparasaberobservarcuándotenemosreaccionesemocionales,cómohansurgido,cómofuncionanycómopodemosmanejarlas.Debemossaberquelaansiedadolairadependendecómointerpretemoslasituaciónqueprovocaesareacciónemocional.Simagnificamoslasconsecuenciasnegativasdelasituación,experimentaremosunareacciónemocionaldesproporcionada.Tambiéndependendelaatenciónquelesprestemos.Siestamostodoeltiempopensandoenunproblema,experimentaremosunareacciónemocionalcrónicaydemasiadointensa,loquenoseráelmejorestadoparaafrontarproblemas.

Silainformaciónnoessuficiente,porquenecesitamosponerenmarchaconductasohabilidadesquenoposeemos,entoncesserámuyconvenienteiralpsicólogoparaquenosayudeaponerenmarchaesasconductasoaaprendernuevashabilidades,comolacapacidaddeanalizaremocioneso

lahabilidadpararelajarnos,oaserasertivos,oaresolverproblemasquenossuperan;todasellasesencialesparaafrontarmejorlatareadeeducar.

EDUCAREMOCIONALMENTE:UNRETODEPADRESYEDUCADORES

CarmenCastellóTardajos

LicenciadaenPedagogíaydirectoratécnica

delcolegioAreteia

Educaresunatareahermosaycomplejaquepadresyprofesorestenemoscomomisión,yesmuchomásqueenseñarytransmitir«buenaeducación».Pretendecontribuiraquehijosyalumnosadquieranlaformacióneinformaciónprecisasparasuintegraciónenlasociedaddehoy,aprendana«saberhacer»,a«saberestar»,pero,sobretodo,yloqueesmásimportante,«aprendanaserpersona»,tantoensudimensióncomoindividuo,comoensudimensiónsocialymoral.

Laeducacióndebe,portanto,pretenderelmejordesarrollodecadaindividuo,tantoaniveldecapacidadescognitivascomodesuinteligenciaemocional.Requieredirección,«alentarhacia...»,y,portanto,nuncaesneutra,siempreestácargadadeintención,definalidad.

Hoytodossabemoslaimportanciaqueeldesarrolloemocionaltieneenelconjuntoarmónicodelapersona.Ysabemosqueelfuturodeloshijosyalumnosnodependerádecuántascarrerastengan,sinodecómoaprendanaarmonizarsuvidaydelosreferencialesvitalesqueconstruyan.

Lafamiliaes,sinningunaduda,laprincipalfuentedeestímulosquetieneunjovenparadesarrollarseexitosamente.Lospadresdebemosinvolucrarnosentodoloqueseapositivoparacrearmejorescondicionesparaelequilibriopersonalylaseguridadafectivadeloshijos.

Laeducaciónrequieredeuneducador,padreoprofesor,queporencimadelmensajeeducativo,seaelmodeloválidoquetransmitavivencialmenteequilibrioemocional.Difícilmentepodemossembrarinteligenciaemocionalsi,comopadresoprofesores,nolatenemos.

Oímoscómoalgunospadressesientendesbordadosporsushijos,pero,normalmente,nosonloshijosquienesdesbordan,sinoquelospropiospadresnocuentanconeseprecisocontrolemocionalquepermitemantenerelestímuloeducativoenladirecciónpertinente.

LaedademocionalnotienenadaqueverconlaqueapareceenelDNI;laspersonasdebemos«crecer»emocionalmente,yestecrecimientopersonalesunobjetivoparatodalavida.Lamadurezemocionalnospermitiráafrontarlosconflictosconserenidad,norecriminarsólolonegativoyvalorarsobretodolopositivo,huirdelasdescalificacionespersonales,abordarlosproblemascomounretoasuperar,novalorarelprogresodelhijosolamenteenfuncióndelasnotas...

Siponemoslasemocionesafavor,ayudaremosaloshijosaquesedesarrollenencadaunadelasáreasdelainteligenciaemocional:

EnelCONOCIMIENTODEUNOMISMO:adquisicióndelaconfianzaylavaloraciónadecuadadeuno

mismo.EnlacapacidaddeAUTORREGULACIÓN:autocontrol,flexibilidadpararegularloscambios,

responsabilidadenlaactuación,aperturaalonuevo.

EnlaMOTIVACIÓN:esforzarsepormejorarosatisfacerundeterminadocriteriodeexcelencia,compromisoconlosobjetivosdeungrupouorganizaciónypersistenciaenlaconsecucióndelosobjetivosapesardelosobstáculosyloscontratiempos.

EnlaEMPATÍA:capacidaddecaptarlossentimientosylospuntosdevistadeotraspersonaseinteresarnosactivamenteporlascosasquelespreocupan.Anticiparse,reconocerysatisfacerlasnecesidadesdelosotros.Aprovecharlasoportunidadesquenosbrindandiferentestiposdepersonas.

EnlasHABILIDADESSOCIALES:emisióndemensajesclarosyconvincentes.Utilizacióntácticadepersuasióneficaz.Inspirar,dirigiragruposypersonas.Iniciarodirigirloscambios.Capacidaddenegociaryresolverconflictos.Sercapacesdetrabajarconlosdemásenlaconsecucióndeunametacomúnydecrearlasinergiagrupalenlaconsecucióndemetascolectivas.

EldesarrollodelaInteligenciaEmocionalesungranobjetivoeducativo.Sinoestamos

preparados,entrenarseparaestefinesunatareafundamentalqueharácreceraleducadory,comoconsecuencia,alhijooalalumno.Lasemocionessonnecesariasparalavida,perodebemoshacerdeellasunusointeligente.Aprenderesuncontinuoysiempreexistenherramientas,comoestelibro,quenospermitiránaproximarnosalameta.

Noolvidemosquenuestroshijossonasíporqueasílesenseñamosaser.

ACTIVIDADFÍSICAPARAELCUIDADOPERSONALYELEQUILIBRIOEMOCIONAL

AntonioMéndezGiménez

LicenciadoydoctorenEducaciónFísicayDeportes

porlaUniversidaddeOviedo

Cadavezcontamosconmásevidenciadequeelejerciciofísicomoderadoydeciertaintensidadprovocaefectosbeneficiososparalasalud,tantoensucomponentefísicocomomental.Laspersonasactivasparecensermásresistentesaalgunasdelasenfermedadesimportantesdelassociedadesdesarrolladas.Así,elejercicionosprevienedeciertasdolenciascoronariasycolabora—juntoconladieta—acontrolarelpesocorporal,disminuyendolagrasayaumentandolamasamuscular.Ejerce,además,unefectoprotectorcontraalgunostiposdecánceryreducelahipertensiónyelriesgodepadecerdiabetesenadultos.Porsifuerapoco,tambiénmejoralafuncióninmunitariayaumentaelcontenidomineralóseo,porloqueresultaunarmaexcelenteparacombatirlaosteoporosis.Asimismo,anivelpsicológico,elejerciciofísicoaportaefectosmuypositivos:reduceelestrés,mejoraelaspectofísicoylaimagencorporalyaumentalassensacionesdebienestar.

Sinembargo,cualquiertipodeactividadfísicapersenoessaludableparaelorganismo.Lasrecomendacionesdeprácticadeactividadfísicaorientadaalasaludsoncadavezmásclarasyvandirigidasatrestiposdeactividades.Porunlado,lasaeróbicas,quemejoranlaresistenciacardio-respiratoriaeimplicanagrandesgruposmusculares.Tienenuncaráctercontinuo,rítmico,ydebenrealizarsetresocincodíasalasemanaduranteunosveinteasesentaminutoscadadía,sibiensepuedenirsumandoenperiodosseparadosdediezminutos.Porotrolado,serequierenejerciciosdefuerzayresistenciamuscular,acondicióndequeseanrealizadoscorrectamentedurantedosotresdíasalasemana.Y,finalmente,losejerciciosdeamplituddemovimiento,conestiramientosmuscularesestáticosydinámicos,juntoconactividadesdemovilidadarticular.

Paramuchagente,entrelosquemeencuentro,laactividadfísicatieneun«efectoterapéutico»especialmenteanivelmental,porqueequilibraelestadoanímico,regulalasemocionesyestimulaelsentidodelhumor:elpositivismo.Parecequedespuésdecorrerporunparque,derealizaruncircuitodepesasenelgimnasio,dejugarunpartidodepádelconlosamigosodeundíadeesquísetoleranmejorlosenvitesdelavidayseafrontanconmayoroptimismotantolaslaborescotidianascomolasresponsabilidadesprofesionales.Elmotivoesbioquímico.Durantelaactividadfísica,especialmentesiéstaesdetipoaeróbico,seliberanunashormonasdenominadasendorfinasqueprovocanunestadodeeuforia,deplacer,disminuyendolaansiedadyaumentandolasensacióndebienestar.Duranteunosmomentosunosesientemásvitalymenossensiblealdolor.Esteestadodeequilibriopersonalpuedejugarunpapelpositivoennuestrasrelacionessociales,yaseaconlosmáscercanos,comoloshijos,laparejaylafamilia,oenlaesferalaboral.

Pero,desgraciadamente,elsimplehechodesaberqueeldeporteesbeneficiosoparalasaludnoessuficienteparapracticarlodeformaregular.Todoslosmesesdeenero,ytodaslasvueltasdel

verano,muchaspersonassehacenelfirmepropósitodehacerdeporte.Esteretoimplicagenerarunhábitocostosoymanteneruncompromisoconstanteconlaactividad.Amuchosseleshacecuestaarribamantenersefielesalprogramadeactividadfísicaquemesesanteshabíanelegido.Enocasiones,estepequeñofracaso,elabandono,provocasensacióndefrustración.Desdemipuntodevista,elproblemadelaadhesiónylapermanenciaenlaprácticasepuedesuperarconunpardeclaves:porunlado,definirlajerarquíapropiadevalorespriorizandolaactividadfísicasobreotrascuestiones;situsaludyladelostuyosesloprimeroeneseranking,seguroqueencontrarásmásoportunidadesparamoverte.Porotro,integrarestemomentodeactividadfísicaenlaagendapersonalyaprenderagestionareltiempoadecuadamentecuandosurjanimprevistos.Estoimplicaque,unavezensambladaslassesionesdeactividadfísicaeneldíaadía(merefieroacaminarabuenritmoparairaltrabajo,iranadaramediodía,trotarcuandoloshijosestánenclaseparticular,pedalearenfamilia,iraPilatesamediatardeoesquiardurantelosfinesdesemana),cuandoaparezcannuevascircunstanciasseránecesarioreajustarelplaninicial.Esfundamentalreencontrarotrosmomentosdeprácticaoadaptarconflexibilidadloshábitosdecomida,sueño,ocio...paramantenerelcompromiso.Avecesconadelantarunosminutoselcafématinalseobtienetiemposuficienteparahacerunpocodeactividadantesdelalmuerzo.Cuandomihijoeraunbebéyyonodisponíadetiempomaterialparaacudiralgimnasio,casidemanerainconscienteempecéaaprovecharlospaseosdemediatardeparamatardospájarosdeuntiro:atenderleypatinarsuavementemientrasempujabaelcarritoporelparque.Tambiénoptéporsaliracorrerbienentradalanocheapesardelcansancioacumuladoduranteeldía.Necesitabahaceractividadparaobteneresa«dosisdeendorfinas»quemepermitieraencararconoptimismolanuevasituación.Conlosaños,recuperémiantiguohorarioysuperéaquelimpassesintenerqueabandonarlapráctica,simplementereduciendosuintensidadybuscandounnuevohorario.

Endefinitiva,creoqueeldeportepuedeserdegranayudaalahoradecontrolarlasemocionesmásdesagradables,especialmentelasnegativas,comolatristeza,laira,lafrustración...Sentirsebienconunomismo,obtenerunniveladecuadodeautoestima,liberarenergías,puedecontribuiramejorarnuestrarelaciónconlosdemás.

PADRESEHIJOS:AMORESTUMULTUOSOS

JavierUrra

DoctorenPsicología,primerDefensor

delMenorenEspaña

Daríamoslavidapornuestroshijos,igualquelohicieronnuestrospadres,igualqueloharánnuestroshijos.

Elamorpaterno-filialdesbordaelsemen,elútero,lagenéticaylasangredemisangre,esunailusión,unproyectodevida,unarazóndeexistencia.Sellenadeilusiones,deesperanzas,defantasías,desublimaciones,deproyecciones,demiedos,depreocupaciones,deangustias,dedecepciones.

Enesarelaciónbidireccionalqueseiniciadiciéndolealhijoloquehadehaceryobligándoleahacerlo,quepasaporotroestadiodeunaciertaigualdadoequilibrioyqueconcluyeenunaetapadondeloshijoscuidanyordenanalospadres,nosencontraremosconmomentosdealegríacompartida,guiños,silencios,incomprensiones,solicituddeperdón,donacióndetiempo,pequeñosegoísmos.

Alfinnosarrepentiremosdenohaberdichosuficientemente«tequiero»,denohabertransmitidounamayorcalidez,denohaberamarradoelvínculo.

Enestarelación,comoentodas,yaseaconotrosfamiliares,conlapareja,conlosamigos,oconunomismo,esesencialelautodominio,elcontroldelasemocionesyeldominiodelospensamientos,esconelloconloquenosdotaremosdeverdaderaautonomíaylibertad.

Ciertamente,haymomentos,situaciones,conductasenelotroquenosenervan,noshacensentirmal,explotarconductualmente,mostrarnosairados,yelloporquenoscreemosatacados,ridiculizados,vilipendiados,desautorizados...bienharíamosenrecordarcomopadresquesomoshijos.Yloshijos,enanticiparqueprobablementeseránpadres.

Losincendiossepropaganconfacilidadynacendeunapequeñachispa;enlamedidadelo

posible,evitémosla,nonosincendiemos,usemoslapalabracomopuenteafectivo,noviolentemosdesdelacomunicaciónverbal.Pongámonoslímites,topes,nocaigamosenelinsulto,enlavejación.Autoeduquémonoscadadíadenuestraexistenciaparagustardelaconciliación,paraabrirnosalplanteamientodelotro,paraescuchar,pararelativizar,paraabundarenelmagníficoingredientequeeselsentidodelhumor.

Claroqueenlarelacióndepadresehijos,siempredesigual,existiránconflictos,seimpondránsanciones,perodebevehicularsequenacendelamorydelcriterioeducativo.

Queelúltimodía,cuandonosdespidamoscogidosdelasmanosymirándonoslosojosconternura,podamosdeciralotro:«Yotambiénloheintentado.Graciasportuexistencia».

Bibliografía

ÁLAVAREYES,M.J.,ElNOtambiénayudaacrecer,LaEsferadelosLibros,Madrid,2002.—,Lainutilidaddelsufrimiento,LaEsferadelosLibros,Madrid,2006.—(directora),Lapsicologíaquenosayudaavivir,LaEsferadelosLibros,Madrid,2007.—,Trabajarsinsufrir,LaEsferadelosLibros,Madrid,2008.ALDECOA,J.(directora),Laeducacióndenuestroshijos,TemasdeHoy,Madrid,2001.AUGER,L.,Ayudarseasímismo.Unapsicoterapiamediantelarazón,SalTerrae,Santander,1974.BALLENATO,G.,Educarsingritar,LaEsferadelosLibros,Madrid,2007.CABALLOMANRIQUE,V.E.ySIMÓNLÓPEZ,M.A.(directores),Manualdepsicologíaclínicainfantilydeladolescente,Pirámide,Madrid,2002.

CAUTELA,J.R.yGRODEN,J.,Técnicasderelajación,MartínezRoca,Barcelona,1985.CSIKSZENTMILHALYI,M.,Aprenderafluir.Unapsicologíadelafelicidad,Kairós,Barcelona,1998.ELLIS,A.,Controlesuiraantesdequeellalecontroleausted.Cómodominarsusemocionesdestructivas,Paidós,Barcelona,1999.

—,Serfelizyvencerlaspreocupaciones,Obelisco,Barcelona,2003.FERNÁNDEZMILLÁN,J.M.yBUELA-CASAL,G.,Manualparapadresdesesperados...conhijosadolescentes,Pirámide,Madrid,2002.

FERRERÓS,M.L.,Pórtatebien,Planeta,Barcelona,2006.GOLEMAN,D.,Inteligenciaemocional,Kairós,Barcelona,1996.LARROY,C.yDELAPUENTE,M.L.,Elniñodesobediente:estrategiasparasucontrol,Pirámide,Madrid,2001.

MATEOMUNICIO,C.,«Losadultos:cómoconseguirelautocontrolquedeseamos»,enLapsicologíaquenosayudaavivir,LaEsferadelosLibros,Madrid,2007.

PERALBOFERNÁNDEZ,A.,«Cómoactuarconlosniñosagresivos»y«Lapsicologíadelosadolescentes.Cómoson»,enLapsicologíaquenosayudaavivir,LaEsferadelosLibros,Madrid,2007.

—,Cuidandoelamor,ConsejeríadeFamiliayAsuntosSocialesdelaComunidaddeMadrid,2007.—(coautor),Cuentosparacomersincuentos,LaEsferadeloslibros,Madrid,2008.—,Eladolescenteindomable,LaEsferadeloslibros,Madrid,2009.PURVES,L.,Cómonoserunamadreperfecta,Altaya,Barcelona,1994.RINN,R.C.yMARKLE,A.,Paternidadpositiva,EditorialMad,Sevilla,2005.

SERVAN-SCHREIBER,D.,Curaciónemocional.Acabarconelestrés,laansiedadyladepresiónsinfármacosnipsicoanálisis,Kairós,Barcelona,2003.

SILVEIRA,M.,Aeducartambiénseaprende,Alba,Barcelona,1999.—,100reflexionesparavivirfelizcontushijos,Alba,Barcelona,2008.Testimoniosdemadresconhijoshiperactivos,JdeJEditores,Madrid,2005.URRA,J.,Escuelaprácticaparapadres,LaEsferadelosLibros,Madrid,2004.—,Elpequeñodictador,LaEsferadelosLibros,Madrid,2006.—,¿Quéocultannuestroshijos?,LaEsferadelosLibros,Madrid,2008.VV.AA.,Educarparacrecer.Cuadernodeapoyoparafamilias,FundaciónANAR,Madrid,2004.WATZLAWICK,P.,Elartedeamargarselavida,Herder,Barcelona,1990.

Índicetemático

ActivacióninternaActividadesgratificantesAdolescenciaAgresividadANPE(Sindicatodeprofesores)AnsiedadAtenciónAutocontrolAutoestimaAutoinstruccionesAutorregistrosAutoridadBajalaboralCarácterCastigoCoachingComunicaciónConcentraciónConflictoControldelimpulsoControldelasemocionesCorrelatointernoCulpaCurvadeactivaciónfisiológicaDefensordelmenorDeporteDesactivaciónDesequilibrioDesgaste

DesobedienciaDiálogoDiscusiónEducaciónEducadoresEmocionesnegativasEmpatíaEndorfinasEnfadoEntrenamientoEquilibrioEstadoanímicoEstadodepresivoEstadointernoEstiloeducativoEstrésEstresoresEstudioExtinciónFiscalíadelMenorFrustraciónHábitoHiperactividadHojaderegistroHormonaIdeasirracionalesIneficaciapercibidaInteligenciaemocionalImpulsividadIraLímitesLíneabaseMentiraMiedoModeloMotivaciónNegativismoNerviosNiveldeactivacióninternavéaseActivacióninternaNormas

ObservarPacienciaPatróneducativoPegarPensamientosanticipatoriosPensamientosautomáticosPensamientosirracionalesPensamientosnegativosPérdidadecontrolPreocupaciónPriorizarPrisasProblemasemocionalesProfecíaautocumplidaProyeccionesdefuturoPuntodenoretornoRabietaReacciónemocionalReestructuracióncognitivaReforzanteRefuerzoRegistrosdeconductaRelajaciónmusculardeJacobsonRespiracióndiafragmáticaRespuestasemocionalesRitmoRumiacionesSensacionesinternasSeparaciónSíntomasSistemanerviosoautónomoSistemanerviosocentralSueñoTermómetrodelaansiedadTiempolibreTiempofueraTDA/HTrastornodedéficitdeatenciónVisualización