Estrada Nacional 634 - Km. 621GOIRIZ -VILLABA (Lugo) - 982 511252

Bispo Sarmiento, 35

MONDOÑEDO (Lugo)

Teléfono 982 521 014

Teléfonos: 988 286 059 - 988 286 060 - 988 286 132Fax: 988 286 060

Estrada Ourense - Lugo, km. 14

32102 - READEGOS - Ourense

ASOCIACIÓN CULTURAL AMIGOS DE «AMENCER»colaboradores

A M E N C E R editan:

REALSEMINARIO CONCILIAR DE SANTA CATALINAe

ASOCIACIÓN CULTURAL AMIGOS DE «AMENCER»----------

Praza do Seminario, 1 Apartado, 2

27740 - MONDOÑEDO (Lugo)

depósito legal: LU -1609-82

número 230outubro-decembro de 2015

taboleiro

. tapa: panxoliñas na Terra Chá

. taboleiro, 1

. a xeito de cancela, 2

. a carón do lume, 3

. os nosos escritores: antonio rivera, 9

. colaboracións: crónica, 13

. faise saber... 17

. nadal 2015, 19- o nadal e os escritores mindonienses, 19- achegas: os nacementos, 24

. colaboraron, 31

sumario

- 1 -

A M E N C E R

coordinadores:OSCAR SANTIAGO SANMARTÍNFÉLIX VILLARES MOUTEIRA

A XEITO DE CANCELA

- 2 -

A M E N C E R

Chegamos a decembro. Amigos e amigas, é tempo de Nadal. Xa seique dcesde fai meses que os grandes comercios, as grandes áreas comerciaisnos queren meter nos miolos o seu nadal consumista, que é bendistinto, ben diferente do que debe ser o noso Nadal.

É Nadal, tempo de paz e de ledicia, por máis que moitosnon queren a paz e a súa única linguaxe son as armas, aviolencia, o odio, o terrorismo. «Gloria a Deus no ceo e na terrapaz ós homes de boa fe», cantaron os anxos.

É Nadal, tempo de ledicia que todos debemos compartir. É otempo de ser solidarios nun mundo cada día máis insolidario, máisegoísta; nun mundo no que moitos, pola crise, o están pasando mal eque necesitan da nosa axuda. Ollade ese Neno deitado nunhas pallas.Nel Deus abre os seu brazos en cruz e di ós nosos corazóns: «¡Amádevosuns ós outros e seredes semellantes a min!»

Neste Nadal queremos paz, queremos ledicia, queemosfelicidade... para todos. Isto é posible se todos somos un chisquiñomáis xustos, máis solidarios... menos egoístas.

É Nadal. ¡Que o sexa para todos os nenos e nenas, paratodos os homes e mulleres do mundo enteiro!

Desde AMENCER:¡BO NADAL e BENFADADO ANO 2016!

FÉLIX VILLARES MOUTEIRA

- 3 -

A M E N C E Ra carón do lume

Antonio Seijas

OFICIOS QUE SE PERDEN: O SEGADOR

Dende que o home no Neolítico aprendeu que os froitos dalgunhas plantasse sementaban, volvían a dar novas plantas, entre eles os cereais,  temos o oficiodo segador e a súa ferramenta, a fouce, cos seus consecuentes avances. Estafouce no Neolítico era fabricada en pedra ou en óso, e ata a invención dacolleitadora mecánica o seu uso estaba moi estendido entre toda a poboaciónagrícola; incluso ás veces foi utilizada como ferramenta de defensa.

O oficio de segador tal e como o coñecemos nos últimos 50 – 70 anos,sufriu poucas modificacións dende fai séculos, pois o elemento común é o cereal,e a fouce, con leves diferenzas segundo a zona.

O traballo do segador era temporeiro, de verán. Empezaba cando o centeoía curado, máis tarde o trigo e finalmente a avea. Como se trata dunha actividadedura, dedicábanse a ela os máis fornidos de cada familia, ou todos os membrossegundo fora a circunstancia. Durante moitos anos os cabezas de familia, ían

«Castellanos de Castilla,tratade ben ós galegos;Cando van, van como rosas;cando vén, vén como negros»

(Rosalía de Castro)

- 4 -

A M E N C E R a carón do lume

segar a Castela a Nova, Castela a Vella, nunhas campañas de mes e medio oudous meses e  onde deixaron moita suor polo enorme traballo desenrolado. Ásveces con secuelas  abominables como é o caso do crime da Legua Dereita, alápolo 21 de maio de 1911.Os ingresos procedentes desa migración temporal aCastela, supoñían boa parte do orzamento anual. En tempos de escaseza, todotraballo se aproveitaba, e o galego “apuntábase” a todo, con tal de gañar “unasperriñas”. O que ía de aprendiz de atador podía traer en todo o verán unas 500pesetas. Os segadores xa curtidos e experimentados podían quintuplicar estacantidade nunha temporada completa. Segundo informacións dun familiar próximo,(meu padriño, nado en 1932), o primeiro ano que foi de atador cobrou 125pesos (525 pesetas); o segundo ano que foi de atador cobrou algo máis, pero acantidade non chegou ás 2.000 pesetas. Ás veces ao cambiar de ano taméncambiaban de localidade, e os emolumentos tamén cambiaban.

Os primeiros anos que foi de segador era como “media fouciña”. Nestecaso non sempre acababa o rego; tamén se lle encomendaban outras funciónssecundarias coma ser borriqueiro (ir buscar a comida nun burro). O resto deanos xa foi como segador ordinario.As cadrillas estaban ás veces formadas por 9 persoas; seis segadores e tresatadores, polo tanto a un atador correspondíanlle 2 segadores. En canto aosalario, o maioral ou primeiro segador cobraba dez partes, o segundo segadoroito partes; o terceiro, seis partes, o cuarto, catro partes; e a partir dese lugartodos os segadores cobraban igual. Cantidades máis inferiores eran adxudicadasaos atadores. Este familiar o penúltimo ano, cobrou 2500 pesetas por toda atempada e o ano seguinte e último, percibiu 18.000 pesetas. Estas datas sonreferidas aos anos entre 1950 e 1960.

Fiuce e fouciña

- 5 -

A M E N C E Ra carón do lume

O material de traballo era ben simple: a fouce (ou fouciña) e a pedra deafiala, que acompañaba permanentemente ao segador. Á noite ao chegar á casa,podíase «asentar o fío» nunha moa na casa. Como case todas as persoas son diestras,as fouciñas viñan preparadas para utilizalas coa man  dereita, e para levar o rego dexeito que o cereal que aínda estaba sen segar, quedara pola dereita.

Polos  anos  1960,  remataron  as  viaxes  a  Castela,  porque  xa  alí  seabasteceran de novo material de colleita, e continuouse coas viaxes a cerca dacapital da provincia: O Páramo, Nadela, O Corgo, etc. As campañas eran máiscurtas, duns quince días, e as viaxes levaban menos tempo. O meu bisavó(segundo referencias) foi uns 40 anos seguidos segar á mesma casa en Toledo,ata onde se desprazaban a pé. Levaban dous pares de zocas de madeira, un(que o gastaban integramente) para o traxecto, e outro para a sega propiamentedita.

Despois de acabar a campaña de Castela, e a de Lugo, tocáballe na casa,con leves diferencias. En Castela estaba o chan alisado e en Galicia era en sucos,para conducir mellor a auga dos mananciais ou da chuvia.

O traballo de segador traía aparellado o de atador, pois había que xuntara  colleita  en  mollos para  poder  transportalos  mellor.  O  traballo  de  atar,correspondíalles habitualmente ás mulleres, que realizaban as súas función nosentido inverso ao dos segadores, polo sentido en que quedaban colocadas aspaveas. A continuación de atar, viña o de medar nas leiras. Facíanse uns medeirosduns 30 mollos, para agrupar a colleita. Ao final da sega xuntábase a colleitacompleta nas eiras nunhas medas que ás veces sobre pasaban a altura das casas.Dependendo das familias,m algunhas xuntaban unha meda, dúas, tres ou catro.Despois da colleita, viñan as mallas onde se xuntaban os veciños de todo obarrio para a malla, un de cada casa. Moi laboriosa era a malla de 1, 2 ou 3horas en cada casa. Antigamente a degranadora era activada por un motor degasolina, e polos anos 1970 foi substituída pola CAMPEVA que era activadapor un tractor, e a cal realizaba tamén o traballo de limpar o gran. Polo ano 1980foron desaparecendo estas máquinas e viñeron as colleitadoras «importadas dameseta”, e que xa realizaban boa parte das funcións nas propias fincas.

A sega é un traballo duro e ás veces ten servido como pagamento derendas por aluguer de fincas, de vilares enteiros ou pola realización doutrosservizos. Tamén cadra non días máis grandes do ano, por iso, se xuntamos ambos

- 6 -

A M E N C E R a carón do lume

aspectos, parece que o día nunca acaba. Para segar hai que andar coa cabeza emans baixas, non agachado, o que o fai difícil e incómodo. Estes motivos podenlevar á xente a escaparlle, o que en certa medida puido ser orixe da emigración;nuns casos para ir gañar cartos a zonas onde había traballo de segador comopasaba nas campañas de ir segar a Castela ou a outros lugares da provincia deLugo, coma o de buscar outro traballo mellor remunerado e sen que sexannecesarios tantos esforzos.

O labor da sega estaba moi arraigado nos costumes da xente, por formarparte das súas rutinas. Por iso, o vocabulario relacionado con ese labor, estámisturado na lingua da xente para facer cantigas, refráns, contos, lendas, etc. Ao finalincorpóranse algún refráns alusivos á sega. Incluso hai un mes, xullo ó que tamén selle da o nome de mes da sega, pois é nel no que frecuentemente se sega.

A SEGA DA HERBA

Con características distintas, preséntase a sega da herba. Con ferramentadiferente, como é a gadaña e a pedra de afiala, é un oficio que aparece moiarraigado dende sempre na sociedade galega. Galicia é unha zona moi chuviosa,cuns 1300 litros de precipitación anual repartidos en case todos os meses (menosno verán), o que fai que os prados e a herba sexan moi abundantes.

A sega coa gadaña realízase achegándolle o fío cunha pedra de afiar, ecada certas veces, hai que cravuñar cun martelo e unha ingre, para achegarlle

Gadaña con mango de madeira

- 7 -

A M E N C E Ra carón do lume

mellor o fío unha vez que coa pedra se fai insuficiente. Este traballo da sega daherba segue co do secado, polo que son necesarios dous ou tres días para logopoder recollela. En ocasións, como en Galicia chove moito, non se acerta co botempo e chove cando menos se necesita, e o traballo que se supoñía para dousdías acaba sendo o dobre ou o triplo. Este é un dos exemplos no que di o refránque nunca chove a gusto de todos.

A sega da herba ten dous ciclos, un anual para consumila verde, e outrono verán para consumila seca. Tamén é un labor duro e difícil que require periciae habilidade. Hoxe están practicamente desaparecidas esas dúas opcións polaintrodución de maquinaria axeitada con diferentes tipos de segadoras, que facilitanenormemente o traballo e pola multitude de cambios producidos no mundoagrícola e gandeiro. Antes recollíase herba para un  número reducido de animais(quizais ata unas 10 vacas) e hoxe é frecuente atoparse con instalacións de máisde 50 ou 100.

O resultado da sega, tanto de cereais como de herba queda sen probasgráficas para a posteridade, pois as leiras deben labrarse de novo, os pradosbotan  unha  nova  colleita,  a  palla,  da  cal  antes  se  facían  palleiros,  agoradesapareceron e toda palla e a herba se «empaca». Sería a miña vontade aportaralgún documento de palleiros de palla ou de herba, pero xa non se ve ningún,polo menos por esta zona da Terra Chá. O que si queda aínda e a fouciña, agadaña e as súas pedras de afiar. Cando se realizaban as mallas,  a meu pai casesempre lle tocaba ou lle mandaban facer o palleiro, e tiña certo aquel o deixaloben agraciado e rematadiño. Hoxe iso soamente queda no recordo,  na memoriacolectiva dun pobo e dunha cultura que está en permanentes e irreversibles

cambios.

REFRÁNS RELACIONADOS:

* A aira non é miña, que malle nela quen queira (Denotadesinterese polos asuntos alleos).

* Á porta do rezador non poñas o trigo ao Sol, pero onde o quenon reza, nin trigo nin cebada.

* Agosto ardenteiro, herba no palleiro.* Ano de herba, ano de merda. (Cando chove moito no inverno

hai boa colleita de herba pero as outras colleitas son malas).*Auga na Santa Mariña, fai meda e da fariña/ na meda fai fariña.

A M E N C E R

- 8 -

a carón do lume

* Con pan e viño, ándase o camiño.* En febreiro, busca o can ao pé do palleiro (No mes de febreiro

vai moito frío e os cans resgárdanse ó lado do palleiro).* En xaneiro, diminúe o palleiro (No mes de xaneiro xa queda

pouca palla).* Entre San Xoán e San Pedro, aperta mancebo (No mes de

xuño hai moito traballo coa colleita da herba, e nalgunhas zonastamén do centeo).

* Malla feita, palleiro cerrado, fóra criado.* Marzo espigarzo, abril penduril, maio granado, en San Xoán

curado, e na Santa Mariña, metido na arquiña (Este refrán explica asdistintas etapas polas que pasa o centeo: en marzo sáenlle asespigas, en abril o peso das espigas fai que estas colguen cara aochan, en maio xa ten o gran, en xuño xa está o gran maduro e nomes de xullo recóllese e gárdase).

* Na Santa Mariña, carreixiña (No mes de xullo recóllese ocenteo. O labor de recoller e levar o centeo para a casa chámasellecarrreixa).

* Non se fai palleiro sen palla (O que está gordo é porque comemoito).

* O que bota mala semente, na colleita o sente.* O que de novo non traballa, de vello durme na palla.* Xaneiro greleiro, nin pan nin palleiro (Cando no mes de xaneiro

os nabos xa teñen grelos, é porque vai demasiada calor para esaépoca, e por iso non é bo para o resto das colleitas).

* Ese é amigo, que moe no meu muíño (Acerca das amizadesverdadeiras).

* Amigo non de min, se non do meu trigo (Acerca das amizadesfalsas).

* Uns sementan e outros segan (Sobre do aproveitamento doalleo).

* Pan de trigo ou de centeo, quéroo máis no meu ventre que noalleo.

Texto e fotografías:ABEL VÁZQUEZ PARDO, ex-alumno do Seminario

A M E N C E R

- 9 -

os nosos escritores

ANTONIO RIVERA. IN MEMORIAM

Antonio Rivera naceu en San Román de Vilaestrofe, concellode Cervo .En a escola era un neno moi esperto e moi cariñoso e oMestre pensou que a mellor formación para el estaba no Seminario.Aquí, entre outros profesores, coñeceu a D. Dino polo que tiñaverdadeira paixón e a amizade da cal continuou ao longo da súa vida.Quedou orfo moi novo e como non tiña irmáns pasou a formar parteda familia do seu padriño Placido.

Estudou na Universidade de Comiñas e na Complutense deMadrid onde se licenciou en Filosofía. Posteriormente ampliou os seusestudios en Alemaña e ao seu regreso a España conseguiu unha praza deprofesor do Departamento de Filosofía da Universidade Autónoma de Madrid.

Vivía en Tres Cantos, próximo á Universidade, adoitaba viaxaren bicicleta e o 7 de marzo do 2000 foi arrastrado por un automóbil naM-607 cando trataba de esquivar aos coches que se incorporaban áM-40. Non puido superar o grave traumatismo craneoencefálico quesufriu e faleceu no hospital da Paz aos 54 anos.

Bo coñecedor da filosofía alemá, impartía este ano un cursosobre Hölderlin e Novalis no seu intento de buscar explicación á poesíae á filosofía que aniña no fondo dos seres.

Amante da natureza, vivía rodeado de cans e gatos, afeccionadoá fotografía pero sobre todo á poesía, os seus amigos saben queescribiu moitas agora perdidas e afogadas pola soidade e o silencio.Sirva de exemplo esta de despedida ao seu amigo Dino que viñera avisitalo a Madrid despois de 24 anos e outra dedicada a Galicia.

Rotulou: BRAULIO CASABELLA AMIEIRO, ex-alumno

- 10 -

A M E N C E R os nosos escritores

Algúns amigos e profesores plantamos unha árbore no seurecordo no xardín do Departamento de Filosofía da UniversidadeAutónoma de Madrid. A árbore é unha cercis (árbore do amor ou árborede Judas, din que Judas se colgou del) ten follas en forma de corazóne flores rosa en primavera.

Resúltame imposible crer que morrera vítima dun accidente de tráficoquen solo contribuíu a intensificalo coa súa bicicleta, xa que por nada queríaromper o equilibrio que soñaba para as relacións duns con outros.

Dentro duns meses, cumpriría 70 anos, as súas cinzasdescansan na súa querida Galicia, no cemiterio de Miñotos.

Hoxe, que é o día dos defuntos, ademais dunha oración, quixeserenderlle esta pequena homenaxe e dar fe do seu cariño, xenerosidadee bondade que nos deixou a todos os que o coñecemos.

Manuel VillaresMadrid, 2 de Novembro de 2015

facía: moito tempo -24 anos- que non o vía:pro él sempre foi o: meu mestre de Socioloxía dos feitos e mais: de Ética:

Ética da vida:

e porque: así o quixo:o todopoderoso: destiño:

veu verme: pro soio unhos poucos días:

con xa 64: anos:agora é: mais humano:

-humano de: solidaridá humana-: pro él foi e será sempre:xoven:

un tren de: cercanías:volveu: levalo:

2 POEMAS

- 11 -

A M E N C E Ros nosos escri tores

a: Nova York:

moi lonxe:aínda mais aló:

do mare:

eu:díxenlle adeus:

co corazón:

un adeus-adeus: -xamais se sabe-:como si fora pra: sempre:

e ainda sinto por él: moita morriña.

a:pena fonda que mata:

lémbrome que cando él se ía:non tren: de cercanías:

pouco a pouco tamén se foron: des(con)xuntando os inseparables: brazos da      aperta da mistade-amor:

da: alma-corazón:

e cómo me doía:mais que: mil feridas:

adeus: ou millor aburiño:Dino benquerido:

sempre -antes ahora despois- mestre de Ética da vida: pro sobor de todo amigo:

antonio rivera garcía, 15.03.1999

atárona de pes e maus: pra que non loitara:

a ela:que -non por cobardía senon po la paz do mundo- nunca quixo a guerra:

homenaxe na Universidade Autónoma

- 12 -

A M E N C E R os nosos escritores

e pra que non dixera nada:ou se queixara:

durante moitos anos fixeronlle: sentir vergoña hasta da sua fala:

pro Galicia: nunca se quedou calada:po lo door dos seus fillos: sempre gritaba:

aínda que as veces fora: nunha fala extraña:

e  entonces:mexaban por ela e: tiña que decir que chove:

Galicia lembra sempre: e non che esquenza:nunca mais: o que para os galegos -os fillos da tua vida- foi España:

galegos  tamén:nosoutros temos que: sabere:

-e chegar as ultimas consecuencias-: o que pra Galicia -a mai da nosa vida- foi España:

por moito tempo: unha madastra:mala:

agora xa:pasou pra sempre o: tempo de decir: Galicia, nosa terra:

agora no comezo do novo: milenio:é necesario:

poñer o adxetivo:noutro sitio:

e:gritar con toda a forza:

Galicia nosa:

terra:

antonio rivera garcía, 15.03.1999

- 13 -

A M E N C E Rcolaboracións

¡Xornada inesquecible!!,¡fermoso acontecemento!, ¡esto tenque ter continuidade! son expresións,entre outras, representativas dun díatinguido de confraternidade,nostalxia, emocións e lembranzasreferidas a un pretérito que se ofrecexa moi lonxano, pero que está moipresente na memoria colectiva desucesivas xeracións de antigosalumnos que en número superior aos

CRÓNICA

cartel anunciador

foto

de G

ER

MA

N C

HA

O

douscentos xuntaronse o 17 deoutubro de 2015, véspera das SanLucas, para render unha homenaxeao Seminario de Mondoñedo. Ofervor acadou niveis de grantrascendencia cando, tras odescubrimento dunha placa, no actosolemne e académico Francisco CalPardo, presidente da comisiónorganizadora, daba dimensión ahomenaxe salientando que durantecatro séculos e medio o Seminariode Santa Catalina foi lugar deformación secundaria e superior detoda a zona nordeste de Galicia,mentres que Ramón Villares Paz,presidente do Consello da CulturaGalega e membro do grupoorganizador, acentuaba o valorcultural do centro ao declarar que«gran parte da literaturacontemporánea en lingua galega éinseparable da marca orixinaria doSeminario de Mondoñedo». Son

- 14 -

A M E N C E R colaboracións

voces autorizadas que deixaron asúa pegada nunha paxinamemorable que haberá que engadirá secular historia da «factoríacultural» mindoniense, como taména denominou en diversos traballoso profesor, escritor e crítico literario,preclaro fillo da Cidade Episcopal,Armando Requeixo, coautor conRamón Villares, Pegerto Saavedra,Antón Costa, Ana Rodríguez Rivase Antonio López Díaz, do libro«Seminario de Mondoñedo, 1565-2013, centro de formación e depromoción cultural. Edición-homenaxe dos seus antigosalumnos”.

A xornada deu comenzo cunhamisa  que  foi    oficiada  poloAdministrador  Diocesano AntonioRodríguez Basanta e concelebrada porun grupo de sacerdotes chegados dedistintos  puntos  da  diocese

Placa no claustro

foto

de G

ER

MA

N C

HA

O

Mondoñedo-Ferrol. O oficio litúrxicotivo  lugar  na  capela  do  SeminarioConciliar de Santa Catalina, ateigadade antigos alumnos, familiares e curas.Na homilía, Rodríguez Basanta definiua xornada como «un encontro plenario,como unha convocatoria universal»para  destacar  «aquí,  nesta  casa,mamamos unha serie de valores quenon se esquecen».

Rematada a misa, a concorrenciapasou  ao  claustro  onde  quedouinstalada a placa conmemorativa dahomenaxe.  Introduxo  o  acto  oxornalista  e  membro  da  comisiónorganizadora Germán Castro Tomé,que actou de mestre de cerimonias aolongo da xornada. Castro enumerou ascaracterísticas  da  placa  que  foidescuberta polo rector do Seminario,José Bello Lagüela e o presidente dacomisión organizadora, Francisco CalPardo.

De  seguido  os  asistentestrasladaronse ao salón de actos ondetivo  lugar  a  sesión  académica,  coapresentación do libro «Seminario deMondoñedo 1565-2013. Centro deformación e de promoción cultural.Edición-homenaxe dos seus antigosalumnos», e a entrega da medalla deouro do Concello de Mondoñedo. Namesa presidencial situaronse FranciscoCal  Pardo,  Elena  Candia, Antonio

- 15 -

A M E N C E Rcolaboracións

Rodríguez Basanta, José Bello Lagüelae Ramón Villares Paz.

Cal Pardo, que abreu a quendade intervencións, explicou os motivosque  levaron  a un  grupo de  antigosalumnos: xunto con el, Ramón Villares,Antonio López Díaz, Bieito Rubido,Ramón Barro Bello e Germán Castro,a organizar a homenaxe. O presidentedixo «nos identifica y nos es común laformación  en  valores  humanos,    elcompromiso con la ética del trabajo yel esfuerzo y  la rigurosa formaciónintelectual, la disciplina, la austeridad,la  cooperación,  la  creación  deequipo...El Seminario fue durante casicuatro  siglos  y  medio  el  lugar  deformación secundaria y superior porexcelencia de toda la zona nordeste deGalicia...fue la gran oportunidad, laúnica cabría decir en muchos casos, de

Eucaristía na capela

promoción  personal  de  miles  dejóvenes».

Ramón Villares Paz sinalou queos exseminaristas, e tamén algúns curas,ao marchar do Seminario poideronincorporarse  a  moitos  ámbitos  dacultura  galega,  especialmente  dapoesía. Definiu o centro como orixinal,aberto, distinto, plural que destacou«por  superar  a  tentat iva  daculturización cunha certa permisividadeou permeabilidade cultural. Engadiu oprofesor  e  presidente do  CCG que«gran  parte  da  literaturacontemporánea en lingua galega «éinseparable  da  marca  orixinaria  doSeminario de Mondoñedo. Eso non sepode dicir de todos os seminarios deGalicia, ou de case nengún». Rematousalientando « O Seminario foi o quenos fixo mellores persoas, máis abertose por tanto máis merecentes de quedebamos  de  recoñecelo  con  estahomenaxe».

A continuación tomou a palabraa  alcaldesa  de  Mondoñedo,  ElenaCandia,  que  manifestou  «esteSeminario, esta institución contribueude xeito moi destacable a escribir ahistoria non so de Mondoñedo senontamén de Galicia, desde o século XIV».A alcaldesa, que deu as grazas aosantigos  alumnos  e  a  comisiónorganizadora da homenaxe, salientouque  o  Seminario  «é  a  primeira

foto

de G

ER

MA

N C

HA

O

- 16 -

A M E N C E R colaboracións

institución  (até  o  de  agora  foronpersoas)  que  recibe  o  máis  amplorecoñecemento que podemos otorgardesde esta administración pública quepresido». E agregou, non sin subliñarque  o  acordo  tomouse  porunanimidade de todos os grupos queconforman a corporación mindoniense,«a través desta concesión da medallade  ouro  queremos  distinguir  a  uncentro  que  prestou  un  invalorableservizo e unha incansable contribucióna historia de Mondoñedo».

O Rector, José Bello Lagüela,tivo  palabras  de  gratitude  para  osorganizadores da homenaxe e para aalcaldesa  e  distintos  partidos  dacorporación que decidiron otorgar amedalla de ouro ao centro. «A palabramáis bonita que pode dicir unha persoaé «gracias», sobre todo cando sae docorazón, do máis profundo do ser».Matizou o seu agradecemento comorepresentante da institución precisando«detrás da medalla, con ter moito valor,hai algo que aínda ten máis valor que éa bondade das persoas que decidironconcedela e dos que quixeron organizaresta reunión».

GERMÁN CASTROXornalista e membro daComisión organizadorada Homenaxe aoSeminario de Mondoñedo

A feliz xornada de convivenciarematou cun xantar de confraternidadecelebrado no refectorio do SeminarioMenor, onde se deron cita máis deduascentas persoas, curas en activo esecularizados, antigos alumnos que nonchegaron  a  ordenarse  sacerdotes,nalgúns casos coas súas mulleres, xaque  era  unha  convocatoria  aberta,baixo  unha  mesa  presidencial  moiconcorrida  polas  autoridadeseclesiásticas,   entre  elas  oAdministrador Diocesano e Rector doSeminario, Antonio Rodríguez Basantae José Bello Lagüela respectivamente,alcaldesa de Mondoñedo, María ElenaCandia  López  e  presidente  doConsello da Cultura Galega, membrodo grupo organizador, Ramón VillaresPaz. Aos postres o cura,  escritor  edramaturgo  Xosé  Manuel  CarballoFerreiro  fixo  unha  mostra  da  súahabilidade para a maxia, que tivo omomento culminante cando sacou da«chisteira» un fermoso coello. Carballodeulle tamén a alternativa a un xovemago, que cos seus xogos de mansmantivo o interés do «respetable».

foto

de G

ER

MA

N C

HA

O

Presidencia do acto

A M E N C E R

-1 7 -

faise saber...

Rotulou: ADRIÁN CARBALLEIRA MONTENEGRO, ex-alumno

... Que foi noticia:

... a homenaxe que máis de trescentas persoas lle renderon, o

pasado día sete de novembro, ó sacerdote Enrique Cal Pardo nunacto que tivo lugar no Seminario Santa Catarina de Mondoñedo ondefoi profesor e onde reside. Esta homenaxe foi inciativa do profesorFrancisco Piñeiro co que colaborou un grupo de persoas. A homenaxedeu comezo sobre as once e media no Salón de Actos que estabacheo de xente. Interviron José Bello Lagüela, reitor do Seminariomindoniense; o escritor, Xé Freire; o vice presidente primeiro daDeputación de Lugo, Antón Veiga; Antonio Reigosa, Cronista oficialde Mondoñedo; a alcaldesa de Mondoñedo, Elena Candia, e o pro-pio homenaxeado. Todos os que interviron salientaron o labor culturalfeito por Enrique Cal Pardo desde a Arquivo Catedralicio do que édirector. Precisamente no acto de homenaxe foi presentado o libro

A M E N C E R

- 18 -

faise saber...

«Mondoñedo, catedral, cidade, bispado, na segunda metade do sé-culo XV», un amplo volume no que se retrata a sociedade e a econo-mía da época. Este volume foi editado pola Deputación Provincial deLugo. A alcaldesa, Elena Candia, anunciou o nomeamento de Enri-que Cal Pardo como Fillo Adoptivo de Mondoñedo que foi aprobadopor unanimidade pola Corporación Municipal, e salientou que ohomenaxeado é «un estudoso que día a día nos axuda a coñecer mellora nosa terra e a sentirnos profundamente orgullosos dos nosos ante-pasados, os que sentaron as bases do que somos ... É a voz da his-toria de Mondoñedo e de Galicia». A homenaxe rematou un xantar noque participaron duascentas cincuenta persoas.

... a Asemblea de Laicos da Diocese de Mondoñedo-Ferrol, quese celebrou no Seminario o pasado día catorce de novembro.Congregou a máis de cento vinte persoas chegadas de toda a diocese.

... a visita que fixo a Mondoñedo un grupo de alumnos e alumnasdo Colexio «Santa Rita de Galdo», xunto con alumnos e alumnas decolexios de Polonia e Rumanía que participaron nun intercambio. Vi-sitaron, entre outros lugares, a Biblioteca do Seminario que lle foimostrada en grupo de seis persoas.

... que o pasado día vinte e oito de novembro celebrouse noSeminario a festa da patrona Santa Catarina de Alexandría. Houbounha Eucaristía e un xantar de irmandade. Con este motivo viñeronata o seminario mindoniense os alumnos da diocese que cursan osseus estudios no Seminario de Lugo, acompañados polo Reitor e unformador.

... a apertura do Ano Xubilar da Misericordia que tivo lugar naCatedral de Mondoñedo o pasado día trece de decembro.

... Que está a ser noticia:

... a celebración do Nadal o vindeiro día vinte e cinco dedecembro.

a redacción

A M E N C E R

- 19 -

.

nadal 2015

O Neno Xesús refuxiado

Ai meu Neno, ¡que longo camiñoo que vai de Belén ata Exipto!Alí foi onde tí aprendichesa encarnarte no noso camiño.

Quero ir canda tí nestes díaspercorrendo e saltando as fronteiras,porque sei que tí buscas nos outroso consolo e a dor desta terra.

Acompaña, Xesús, aos teus pais,que te levan no colo e te buscan.Hoxe vémoste como un refuxiadoacolléndote á nosa tenrura.

UXÍO GARCÍA AMOR

ex alumno do Seminario

NADAL 2015

Rotulou: ALVARO LORIGADOS BALEA, ex-alumno

A M E N C E R

- 20 -

o nadal e os escritores mindonienses

Meu querido neno Dioseu pensei desde o ano pasadoo que iba traer de regalo______________________

Neno que dormes nas pallasdesperta e xa veráso regalo que che traigopra te vir a visitar:eche de bacalao esta follaque a foi pescar meu paia os mares de Terranova.Antes de marchar, meu Nenovouche pedir un favorque protexas o baporen que vay a seguir indomeu papá o señor Sindo.

Este poemafoi encontrado

no ArquivoDiocesano de

Mondoñedo,nunha folla

metidano libro 5 de

bautizados daparroquia de

Santa María deCastro,

concello deValdoviño.

Supoñemosque está

inédito

Debuxou: BRAULIO CASABELLA AMIEIRO,

ex-alumno do Seminario

A M E N C E R

- 21 -

o nadal e os escritores mindonienses

PANXOLIÑA PARA ALBERTE*Por Ricardo Timiraos Castro

ex alumno do Seminario

Acó me tes,

ós teus pés,

con un caravelo valeiro,

só son un mariñeiro.

O meu barco é de papel,

pesco flores e sereas,

só un tolo coma min

pode ter esas ideas.

Tamén fun pobre labrego

que sementaba ilusións

mais no ermo nan hai auga

e non recollín corazóns.

O que ti me entregachez

gasteino sen decatarme

que o amor sufre desgaste,

que se desfai nun instante,

que se cansa de entregarse,

que doe... que doe... ¡como doe...!

Reconózoo: son un desastre.

Pensando que te imitaba,

pescando o ceo nas sombras,

sementando coma ti

nese ermo das persoas...

¿Que queres pois que che diga?

se o único que valía algo

tireino xa pola borda,

así que non teño nada,

nin siquera unha luz

para alumarlle ós demais

o camiño desa cruz

que che puxen de coroa.

Aí che queda o caravelo,

para darllo a quen o recolla,

pois se do amor cacen callos,

tamén todo o perdoa.

*Alberte, neno discapacitado, sempre anxo, sobriño-neto do autor.

Colmenar Viejo, 24 de novembro de 2015

Debuxo de:RAMÓN IRAGO SILVA, ex-alumno

A M E N C E R

- 22 -

o nadal e os escritores mindonienses

SOÑO DE CAMELIAS

Unha parella estrañachegara á miña aldeael, con moi nobre miradaela, só un soño e camelias.Aínda o avó ben lembraas penurias que vivíanemigrando sen facendae por Nadal, ela encinta.

Unha parella estrañachegara contra a noitiñael, con moi nobre mirada,alguén cantou panxoliñas.

Boa nova é o nacementoacollido felizmentedá ceo ve-lo pequenoentre agasallos no berce.Houbo quen veu en axuda,chegaron contra a noitiña,nenos ledos con tenrura,alguén cantou panxoliñas.

Nunha vila mariñeiraacollen a aqueles pobres,meu señor mar que me oes,medramos á túa beira.A avó conserva a nobrezaeu, un soño de camelias:meu Señor Deus, que a miseriacon amor ben se desterra.

Meu Señor Deus, que a miseriacon amor ben se desterrae por Nadal nos espertano soño eterno e camelias.

LÚA CHEA

Polo porto unha nena pasea,agardandoq ue chegue o seu pai.Faise longa esta marea,e tan lonxe, ¡canto tempo que hai!

O nordés asubíalle a carfaa friaxe co vento do mar,eo aloumiñoa da esperanzadquel barco que atracar.

As gaivotas chían a popa:¡que famiña de peixe a chiar!Cando o inverno en tristura se mollaata as aves sentimos penar.

Polo porto o nordés e as gaivotasvan coa nena a devalar,cando ao pai abraza de volta¡ata a lúa reflite esa paz!

«Na vindeira lúa nos vemos,-prometéralle ao zarpar-Traereiche a rosa dos ventose unha estrela de mar por Nadal»

Navegamos así pola vidacon bronco nordés ou vendaval.¡Ai, Señor, leva ao mundo axiñarumbo ao Porto de amor e de paz!

VICENTE MÍGUEZ SALGUEIRO,Ex-alumno do Seminario

Debuxo de:RAMÓN IRAGO SILVA, ex-alumno

- 23 -

A M E N C E Ro nadal e os escritores mindonienses

Deitadiño nun pesebreHai un meniño chorandoA Virxe acariña o nenoE San Xosé vixiando.

A velo van os pastoresBuscan ao fillo de DeusO meniño non ten berceNin roupa nin palla son seus.

Aquel anxiño no monteGuiounos co seu esplendorDeulles unha boa nova¡Naceu hoxe o Salvador!.

A aquela cova pequenaEstán a chegar uns MagosVan a beira dunha estrelaLevarlle o neno agasallos

Mais ainda na pobrezaAquela cova de BelénEra gozo , era lediciaE amor infinito tamén

Celebremos pois o NadalO noso encontro co SeñorComo un tesouro escondidoQue atopamos no corazón

DEITADIÑO NUN PESEBRE

MARÍA JOSÉ RAFAEL MOGO,traballadora do Seminario

Debuxo de: RAMÓN IRAGO SILVA,ex-alumno do Seminario

- 24 -

A M E N C E R

.

achegas

Rotulou: DANIEL DÍAZ VILLAMEL, ex-alumno

NACEMENTOS NA DIOCESE DE MONDOÑEDO-FERROL

Chega o Nadal e con el a tradición belenística que, segundo di a

tradición, arranca na Idade Media con San Francisco de Asís. Varios

son os nacementos na diocese de Mondoñedo-Ferrol que merecen

ser destacados, por máis que todos, aínda os máis modestos e

sinxelos de calquera parroquia do rural teñen o seu aquel. Imos ver

algúns.

1.- O BELÉN DE BEGONTE DO BELÉN

Este Belén está instalado na planta baixa do Centro Cultural «JoséDomínguez Guizán». Este belén naceu no ano 1972, cando o seus fundadoresJosé Domínguez Guizán, párroco de Begonte, e José  Luis Varela---- foron verun nacemento á cidade da Coruña. Así o contaba José Domínguez Guizán:«Tivemos coñecemento de que en A Coruña, no centro de Formación Profesio-nal Acelerada  de  Someso,  cofeccionaran  un  belén  orixinal,  movidoelectronicamente, e alá formos Varela e mais eu velo e intentar facar algo así. Encanto volemos, puxemos mans á obra e xa en decembro daquel ano consegui-mos montar o belén. Eu creo que xa mellorando o orixinal. Era algo ó que lleviña dando voltas na miña mente desde había moito tempo. Algo que chamase aatención, que obrgase a acudir a Begonte, que nos distinguira como pobo, perotamén  respondese  ás  inquedanzas do  meu  ministerio,  que  formentase  arelixiosidade e que representase adecuadamente a grandeza do misterio. Asínaceu este belén do que estamos orgullosos»

A M E N C E Rachegas

- 25 -

No nadal de 1972, o Belén Electrónico de Begonte foi bendicido por donMiguel Anxo Araúxo Iglesias, bispo de Mondoñedo-Ferrol.

Trátase dun belén con oitenta figuras que se pode dicir que ten vida pro-pia, no que as figuras están animadas electronicamente e, en conxunto, confor-man unha escena de belén tradicional axeitado a Galicia de tal xeito que repro-duce a vida de calquera parroquia da Terra Chá. Podemos dicir con propiedade,que este é un Belén que fai posible o diálogo fe-cultura, xa que é atractivo paraos crentes e para os non crentes porque alí están presentes motivos relixiosos,motivos culturais, motivos etnográficos, motivos da cultura popular.

Esta edición abriu as súas portas o pasado día cinco de decembro copregón que pronunciou Nava Castro, Secretaría Xeral de Turismo e pechará odía trinta de xaneiro. Como todos estes anos, haberá os concursos de Xornalismosobre o Nadal, o Nacional de Poesía, o de debuxo infantil e o Certame Galegode Arte. Un ano máis, Begonte do Belén celebra o seu prolongado Nadal quefoi declarado de Interese Turístico Galego.

O misterio do Belén de Begonte

2.- O BELÉN PARROQUIAL DE ORTIGUEIRA

O Belén parroquial de San Marta de Ortigueira está instalado na igrexa.Inaugurouse o pasado día tres de decembro do pregón que estivo a cargo doprofesor vivariense Carlos Adrán Goás.

A orixe deste nacemento remóntase ó ano 1924. Trátase dun escenariodesmontable, disposto en varios niveis, con telóns intermedios que dan a sensa-

achegasA M E N C E R

- 26 -

ción de profundidade, acollendo as figuras. A maioría das figuras son as orixinaisde 1924 que proceden dos talleres de Olot. Ós lados da boca do escenario,están os profetas Isaías e Miqueas e no alto do frontispicio ten uns anxos quelevan a cartela do «gloria».

O autor deste escenario desmontable foi Camilo Díaz Baliño (Ferrol 1889),que en 1920 se instalou en Santiago de Compostela onde montou un obradoirode arte. Alí foi onde fixo o escenario de Ortigueira. É un belén de gran relevanciano eido das artes decorativas de comezos do  século XX. Está asinado noanverso «Camilo Díaz Escno/MCMXXIV».

Este Belén está aberto neste nadal 2015 ata o día dez de xaneiro

Belén de Ortigueira

3.- O BELÉN DA RIGUEIRA

O belén da parroquia de San Miguel de A Rigueira, no concello de Xove,que vai na XXVIII edición, abriu as súa portas o pasado día oito de decembroe pechará o 17 de xaneiro. Na primeira edición era moi pequeno: nunha sinxelamesa coas figuras do Misterio e pouco máis. Hoxe ocupa unha superficie demáis de 30 metros cadrados.

Conta con máis de cen figuras das que case a metade son articuladas.Conta con ríos e fontes con auga natural, os cales atravesan os vales que seforman para enlazar a montaña coa chaira.

achegas A M E N C E R

- 27 -

A peculariedade deste Belén é que se monta e de desmonta enteiro tódolosanos, xa que está instalado nun lateral da igrexa parroquial e dito espazo ten quequedar libre o resto do ano. Por iso ningún ano é igual que o anterior. Este anoconta con novidades como son un labrego arando a terra, un home que carretapedras nun carro tirado por un burro e unha fonte nova.

O Belén de A Rigueira xa se converteu nun dos máis visitados e nunreferente de toda A Mariña lucense.

Todo isto é posible grazas ás persoas que colaboran para que se poidadisfrutar ano tras ano, ó Concello de Xove e a todo os visitantes que ano trasano dan azos ós organizadores para seguir traballando e intentar sorprendeloscada ano ó chegar o Nadal.

Belén da Rigueira

4.- O BELÉN DA ORDE TERCEIRA DE FERROL

Trátase dun originalísimo Belén, obra de Alfredo Martín, que leva setentaanos instalado na capela da Orde Terceira de Ferrol. Abriu as súas portas opasado día cinco de decembro e vai estar aberto ata o seis de xaneiro. É unbelén con máis de trescentas figuras. Ó son dunha campá iníciase a función.Daquela é cando un paxe oriental se presenta ó público e comeza a narrar comotranscorre a vida na vila de Belén. Máis de trescentas figuras van cobrando vidaó sentir a súa voz. Non son movementos mecánicos ou autómatas senón que asfiguras -en palabras do seu autor- teñen vida, teñen alma. No belén aparecenfiguras que  representan  moitos oficios  artesanais: panadeiros,  muiñeiros,

achegasA M E N C E R

- 28 -

5.- NACEMENTOS DE VIVEIRO

5.1.- Belén de San Xoán de Covas.

Impulsado polo párroco Xosé Román Escourido Basanta, un grupo defieis e colaboradores da parroquia de San Xoán de Covas, en Viveiro, realizadesde hai case unha década, con gran esforzo e meticulosidade, e de maneiratotalmente artesanal, un Belén que ano tras ano gaña vida. A instalación estásituada na ala dereita do templo, e mestura cantidade de pezas articuladas conoutras  fixas. Algunhas de  gran  valor  patrimonial,  como  os  Reis  Magosrecentemente restaurados que estiveron gardados durante décadas.

Un dos seus acertos é a combinación das paisaxes típicas de Xudea,con montañas e pequenos pobos como os que viron medrar a Xesús, e tradicionaisde Galicia, cunha aldea e un río en torno aos cales os labregos cultivan a terra, ospastores atenden o gando, as lavandeiras axeitan a roupa... Aínda que todos osanos o Belén é modificado, a súa esencia permanece, e cada vez son máis osveciños e visitantes que se achegan ata a igrexa de Covas para coñecelo.

vendimadores,  ferreiros,  leñadores,  carpinteiros,  comerciantes,  pastores,músicos... Salienta tamén como todas estas figuras fan os seus labores e, ó chegara noite, aparece o ceo abovedado cuberto de estrelas. Ó amencer, a vida volvea inundar as rúas da vila. Nesta edición, aínda que Alfredo Martín vai cumprir 87anos, conta novas figuras en movemento e novas construción orientais.

FÉLIX VILLARES MOUTEIRA

Belén de san Xoán de Covas

achegas

- 29 -

A M E N C E R

5.2.- Beléns da Residencia Betania.

O longo dos anos, a congregación desexou manter esta vivencia na súacasa xa que se fusiona perfectamente ao seu espírito: sinxeleza, ledicia, fa-miliaridade, amor... os nacementos para os anciáns que residen neste fogar sonunha imaxe moi querida, polo que a súa potenciación é vital para a vivencia doNadal dentro da residencia.

Un deles é unha obra artesanal dos mesmos residentes, é un Belén formadopor bonecas e bonecos ataviados coas vestimentas típicas de Galicia, como selode identidade da nosa terra.

Tamén é conservado e mantido un Belén realizado por D. Amado Aguiar,que foi capelán desta casa durante mais de medio século, onde se contemplaunha paraxe dun val galego, todo realizado con poliespan e con figuras de diversosartesáns belenistas.

5.3.- Belén da Igrexa de Santa María do Campo

Este Belén, montado dende hai décadas por D. Pacucho Yañez, é o Beléntradicional que leva montándose dende tempos inmemoriais nesta Igrexa.

Unha das características mais notorias desta representación son as súasfiguras, todas elas da factoría catalana Arte Cristiano de Olot, que datan definais do século XIX, no que destacan por riba de todo a montaxe, ano tras ano,a representación da sagrada familia. Nestes últimos anos fóronse restaurandomoitas das súas figuras, labor que continuará nos vindeiros anos.

5.4.- Belén do Adro de Santa María do Campo

Este Belén Monumental móntase dende comezos deste século impulsadopor un grupo de persoas en colaboración co Concello de Viveiro. As súasdimensións  fixeron que  co paso do tempo fóra tendo cada vez máis visitantes,ano a ano fóronse engadindo novos elementos e restaurándose os antigos, nonse pode esquecer que están expostos a climatoloxía.

É todo un referente na comarca entre os beléns polas súas dimensións,máis dun cento de figuras e construcións feitas de cartón pedra, porexpan, fibrade vidro e madeira pódense ver no adro da igrexa de Santa María e nos seusarredores. Das figuras humanas destacan a Virxen María o neno Xesús e San

A M E N C E R achegas

- 30 -

Xosé, os pastores, o rei Herodes, os soldados, paxes e Reis Magos, todas elasvestidas con teas. As edificacións feitas en madeira e cartón (panadería, castelo,muíño, adega, ferrería e un montón de postos...) están rodeadas de árbores etodo tipo de animais, (ovellas, vacas, cabalos, mulas, porcos, galiñas e un tigre).Destaca o río e o lago artificial onde están a lavar as mulleres, así como acarpintería onde traballan uns homes. Este Belén intenta superarse cada anoaportando novidades na súa elaboración.

5.5.- Belén de Bagoas da Terra.

A Asociación Cultural «Bágoas da Terra», leva dúas décadas fomentandoa tradición dos Beléns, facendo concursos en distintas categorías (familias,institucións, igrexas...) e outorgando premios e diplomas.

Dende fai catro anos, promove un Nacemento ao público, nos baixosda Biblioteca Municipal, do 20 de Decembro ao 8 de Xaneiro, especialmentepara nenos, coa  idea de que perdure,  sobre  todo no ambiente  familiar,  acelebración tan grandiosa do Nacemento de Xesús

Este humilde Belén, ten a característica principal de ter sido elaboradopor Artesanía Murciana Serrano, con figuras ataviadas con indumentaria galega;moitas delas e mailos seus complementos están dotadas de movemento de formaartesanal. Entre elas está unha parella, acompañada de un gaiteiro, que bailaante Xesús una muiñeira.

É moi visitado pola súa situación céntrica na Praza Maior de Viveiroonde acoden os nenos cos seus pais ou avós, depositando donativos que se

entregan a Cáritas.

Belén de Bágoas da Terra

colaboraron

Debuxou a tapa:RAMÓN IRAGO SILVA

A M E N C E R

- 31 -

5.6.- Belén das MM. Concepcionistas Franciscanas

A iniciativa das MM. Concepcionistas en colaboración cun grupo demozos no ano 2008 nace a idea de montar un Belén no coro baixo da igrexa dacomunidade de dimensións maiores as que se viñan realizando anos atrás.

Este Belén combina figuras de distintos tamaños con construcións feitasartesanalmente polos mozos que colaboran e polas irmás da comunidade; cadaano se engade algunha construción: o primeiro ano realizouse o portal de Belénque está situado en primeiro plano e o castelo de Herodes, que se encontra aofondo, co paso dos anos realizouse unha ponte, un pobo ó estilo dos de Xudea,unhas murallas, un estaleiro, e moitas máis construcións.

Todos os anos a montaxe é distinta pólo que merece a pena visitalo cadaano. Unha das novidades que máis gustou foi a creación dunha fervenza e unlago no que durante un mes conviven peixes vivos coas figuras do Belén.

O nacemento está presidido por unha imaxe de San Francisco de Asís,creador e impulsor dos beléns.

Álvaro Lorigados BaleaVicente Míguez SalgueiroMaría José Rafael MogoAntonio SeijasRicardo Timiraos CastroAbel Vázquez PardoManuel VillaresFélix Villares Mouteira

Adrián Carballeira MontenegroBraulio Amieiro CasabellaGermán CastroGermán Chao FalcónDiego Cornide YanesDaniel Díaz VillamelUxío García AmorRamón Irago Silva

Debuxo de: DIEGO CORNIDE YANES, ex-alumno do Seminario

ASOCIACIÓN CULTURAL AMIGOS DE «AMENCER»colaboradores:

CONGELADOS TROULO, S.A.Polígono Industrial de Rábade, F-1, P-1227.370 - Rábade (Lugo)

Luisa Fernández LeiradoResponsable ComercialTel: 982-39-20-08Fax: 982-39-22-97Móbil: 677-583-061e_mail: luisafernandez@troulo.es

Publicidade

Imprenta SUC. MANCEBO - Mondoñedo

A revista AMENCER está subvencionada por: