Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

76
Nós mesmos Asociacionismo galego na emigración Asociacionismo gallego en la emigración

description

Asociacionismo galego na emigración.

Transcript of Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

Page 1: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

Nós mesmosAsociacionismo galego na emigraciónAsociacionismo gallego en la emigración

Page 2: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

l asociacionismo gallego en la emigración es muy antiguo. Pero su esplen-dor tiene unas coordenadas espaciales y temporales bien concretas. Fue a prin-cipios del siglo XX cuando proliferaron las sociedades gallegas de emigrantes,constituidas especialmente en Argentina y en la isla de Cuba. En la ciudad de

Buenos Aires se creó en 1907 un Centro Gallego que fue y continúa siendo casa comúnde miles de gallegos asentados en la ciudad porteña. Y la ciudad de La Habana tam-poco quedó atrás, pues ya hace casi cien años de la construcción, con piedra y cante-ros llevados de Galicia, de uno de los edificios más emblemáticos de toda la arquitec-tura de la diáspora gallega, sito en el centro neurálgico de la ciudad, cerca de su ParqueCentral, frente a frente del Centro Asturiano.

Entre 1907 y 1912, además de los grandes centros, se fueron constituyendomuchasotras asociaciones que hicieron del asociacionismo étnico una vasta red de microso-ciedades, que fue uno de los trazos más singulares de la emigración gallega en el con-texto de las colectividades emigrantes de origen europeo asentadas en América. Queestas sociedades tuviesen una dimensión parroquial o comarcal, con su ostentoso enca-bezamiento de «Hijos de» o «Naturales de», fue una de las grandes contribuciones nosólo a la organización de los gallegos en el exterior, sino también para la formación dela identidad gallega en la Tierra de origen. Porque muchas de esas microsociedades loque estaban haciendo era una reconstrucción, en el Caribe o en el Plata, de su comu-nidad de origen, evitando así una ruptura brusca con la comunidad cultural de la queprocedían los emigrantes.

Más allá de esta tradición asociativa forjada en América, muchas otras formas de orga-nización comunitaria surgieron en el seno de las comunidades gallegas de la emigración,sobre todo en el continente europeo. Algunos de los centros gallegos fundados en la penín-sula, como los de Lisboa, Madrid y Barcelona, son antiguos y ocupan edificios emblemáticosde sus ciudades. En metrópolis de referencia, como Nueva York, un grupo de exiliados repu-blicanos fundó una Casa de Galicia. Otras asociaciones, más recientes, fueron constituidaspor los emigrantes que llegaron masivamente a las ciudades europeas a partir de los añossesenta, desde Ginebra, Londres o París hasta Bruselas, Hamburgo o Munich. La capacidadasociativa de los gallegos, por lo menos la que se hizo patente en la emigración, contradicede forma frontal la vieja leyenda de la insolidaridad y del individualismo de los gallegos.

La historia de la emigración gallega está imbricada de muchas experiencias e inicia-tivas. Unas son propiamente individuales o familiares y tienen que ver de forma directacon la decisión de desplazarse de un sitio para otro; en este caso, desde una tierra deorigen, que es Galicia, hasta los más diversos rincones del planeta. Otras fueron máscolectivas, originándose en la solidaridad comunal de los emigrantes que, lejos de su Tie-rra, se reconocen mutuamente como poseedores de una cierta identidad étnica y cultu-ral común. La experiencia compartida de la emigración es la piedra fundacional del edi-ficio del asociacionismo. Y este es el motivo central de esta exposición temática, dedicadaa rastrear la particular historia de la identificación y afirmación de las colectividades galle-gas en el exterior. Que su título sea «Nós mesmos», además de una vaga referencia irlan-desa, indica bien a las claras que lo que se pretende destacar es, justamente, esta capa-cidad de la emigración gallega para autoorganizarse en sus lugares de destino.

La realización de esta exposición es el resultado de una colaboración que, desdehace tiempo, viene manteniendo el Consello da Cultura Galega con la Secretaría Xeralde Emigración, de la Xunta de Galicia. Me complace dejar constancia de nuestro agra-decimiento por esta confianza. También quiero reconocer el trabajo llevado a cabo porel personal técnico y los becarios de investigación del Arquivo da Emigración Galega,que asistieron a los comisarios de la exposición, los profesores Pilar Cagiao y VicentePeña, que mucho se empeñaron en dar una visión completa y copiosa del asociacio-nismo en la diáspora gallega. Estoy seguro de que ésta se lo ha de agradecer.

Ramón VillaresPresidente del Consello da Cultura Galega

E

Page 3: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

asociacionismo galego na emigración é moi antigo. Pero o seu esplendorten unhas coordenadas espaciais e temporais ben concretas. Foi a principiosdo século XX cando inzaron a cachón as sociedades galegas de emigrantes,constituídas especialmente na Arxentina e na illa de Cuba. Na cidade de Bos

Aires ergueuse en 1907 un Centro Galego que foi e segue a ser casa común de millei-ros de galegos asentados na cidade porteña. E a cidade d’A Habana tampouco ficouatrás, pois vai para cen anos que se construíu, con pedra e canteiros levados de Gali-cia, un dos edificios máis emblemáticos de toda a arquitectura da diáspora galega, sitona cerna da cidade, nas beiras do seu Parque Central, fronte por fronte do CentroAsturiano.

Entre 1907 e 1912, alén dos grandes centros, fóronse constituíndo moitas outrasasociacións que fixeron do asociacionismo étnico unha mesta rede de microsocieda-des, que foi un dos trazos máis singulares da emigración galega no contexto das colec-tividades emigrantes de orixe europea asentadas en América. Que estas sociedadestivesen unha dimensión parroquial ou comarcal, co seu fachendoso encabezamento de«Hijos de» ou «Naturales de», foi un dos grandes contributos non só á organizacióndos galegos no exterior, senón tamén para a formación da identidade galega na Terrade orixe. Porque moitas desas microsociedades o que estaban a facer era unha recons-trución, no Caribe ou no Plata, da súa comunidade de orixe, evitando así unha ruptu-ra brusca coa comunidade cultural da que procedían os emigrantes.

Alén desta tradición asociativa forxada en América, moitas outras formas de orga-nización comunitaria apareceron no seo das comunidades galegas da emigración,nomeadamente no continente europeo. Algúns dos centros galegos fundados napenínsula, como os de Lisboa, Madrid e Barcelona, son antigos e ocupan edificiosemblemáticos das súas cidades. En metrópoles de referencia, como Nova York, ungrupo de exiliados republicanos fundou unha Casa de Galicia. Outras asociacións, máisrecentes, foron constituídas polos emigrantes que inzaron as cidades europeas a par-tir dos anos sesenta, desde Xenebra, Londres ou París ata Bruxelas, Hamburgo ouMúnic. A capacidade asociativa dos galegos, polo menos a que se fai patente na emi-gración, contradí de forma frontal a vella lenda da insolidariedade e do individualis-mo dos galegos.

A historia da emigración galega está trenzada de moitas experiencias e iniciativas.Unhas son propiamente individuais ou familiares e teñen que ver de forma directa coadecisión de se dislocar dun sitio para outro; neste caso, desde unha terra de orixe, queé Galicia, ata os máis diversos recunchos do planeta. Outras foron máis colectivas, tendoa súa orixe na solidariedade comunal dos emigrantes que, lonxe da súa Terra, se reco-ñecen mutuamente como posuidores dunha certa identidade étnica e cultural común.A experiencia compartida da emigración é a pedra fundante do edificio do asociacio-nismo. E este é o motivo central desta exposición temática, dedicada a rastrear a par-ticular historia da identificación e afirmación das colectividades galegas no exterior. Queo seu título sexa «Nós mesmos», alén dun vago aceno irlandés, indica ben ás clarasque o que se pretende subliñar é, xustamente, esta capacidade da emigración galegapara autoorganizarse nos seus lugares de destino.

A realización desta exposición é o resultado dunha colaboración que, desde haitempo, vén mantendo o Consello da Cultura Galega coa Secretaría Xeral de Emigra-ción, da Xunta de Galicia. Compráceme deixar constancia do noso agradecemento poresta confianza. Tamén quero recoñecer o traballo levado a cabo polo persoal técnicoe os bolseiros de investigación do Arquivo da Emigración Galega, que asistiron os comi-sarios da exposición, os profesores Pilar Cagiao e Vicente Peña, que moito se empe-ñaron en dar unha visión completa e farturenta do asociacionismo na diáspora galega.Estou certo de que esta llelo ha de agradecer.

Ramón VillaresPresidente do Consello da Cultura Galega

O

Page 4: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

no de los tópicos más recurrentes de la Historia de Galicia es aquel que afirmaque somos un país de emigración. Con esto parece que se quiere manifestarque emigrar no sólo forma parte de nuestras características nacionales sino queademás aparece como un fenómeno permanente desde que el país existe.

Nada más falso. Si bien podemos rastrear fenómenos migratorios desde la Alta EdadMedia vinculados a los procesos de repoblación de la Iberia reconquistada, estos fenó-menos son comunes a todo el Norte de España, desde Galicia a los Pirineos y no se die-ron en nuestra Tierra con más intensidad que en otras áreas. Incluso, cuando en elcomienzo de los tiemposmodernos España descubre y conquista América, Galicia quedabastante marginada de los procesos de poblamiento europeo de las nuevas tierras. Lasestadísticas oficiales hablan de una participación del 1,4% del total de emigrantes espa-ñoles entre 1493 y 1700. Ciertamente, estos datos no contemplan aspectos tales comola emigración ilegal o la que se hacía desde otros puertos extranjeros, pero aún supo-niendo que pudiésemos duplicar ese porcentaje, lo que es poco probable, seguiríamosestando muy lejos de las cantidades mostradas por Andalucía, Extremadura o Castillala Nueva. De tal modo que podemos afirmar que la presencia gallega en América enlos dos primeros siglos de la colonización fue muy reducida.Pero reducida no significa inexistente y en ese supuesto escaso número de emigran-

tes, unos voluntarios, otros forzados, afloran figuras destacadas en un número muysuperior al que le debería corresponder de acuerdo con los datos antedichos. Figurasdel alto funcionariado, en el episcopado, en la administración religiosa y de justicia, enlos mandos militares, en el empresariado, en los aventureros de fortuna… Todo estoabre interrogantes sobre el número real de gallegos en América en esos siglos y ayudaa explicar en parte la explosión del s. XVIII.Efectivamente, en la centuria siguiente las cosas cambian. Y cambian inducidas por

las circunstancias económicas y por la presión demográfica. No obstante, tendríamosuna visión muy parcial de lo acontecido si tan sólo tuviésemos en cuenta la emigracióna América. Tan importante como ella fue la que tuvo como destino Portugal o la quese dirige a otras áreas de España, singularmente a Sevilla, Cádiz y Madrid. No es casualque sea precisamente aquí donde aparece la primera experiencia asociativa gallega dela que tenemos noticia: la Congregación de Naturales y Originarios del Reino de Gali-cia, fundada en la villa y corte en 1741 no sólo con finalidades piadosas y caritativas,sino también con vocación de auténtico «lobby» al servicio de los intereses de las Jun-tas del Reino. A imitación de esta primera entidad, se crearon otras en América, comolas que vieron la luz en México (1768), Buenos Aires (1790), Veracruz (1795) y en LaHabana (1805). En todas ellas, además de los cultos al Apóstol Santiago, los recursosse empleaban en la educación y en la atención a las necesidades de los naturales deGalicia. En esquema ya tenemos aquí los ejes fundamentales alrededor de los que seconstruirán los grandes centros asociativos de las centurias siguientes. Para entoncesla huella gallega comenzaba a ser visible: alrededor de 300 000 gallegos emigraron alcontinente a lo largo de la centuria, con especial presencia en el Río de la Plata, en elCaribe hispano y en México, pero también en los territorios de la Audiencia de Quito,en el Vicerreinato del Perú y en el sur de Nueva Granada. En Buenos Aires su númeroy su poder económico les permite protagonizar una gesta en defensa de la ciudad fren-te a las invasiones inglesas de 1806-7 al armar un batallón de gallegos, denominadoTercio, que resultó fundamental en la derrota de las tropas invasoras y donde tuvieronbautismo de fuego algunos de los futuros próceres de la independencia argentina.Lo que hace bueno el dicho de que Galicia fue un país de emigración es la gran

corriente hacia América en las últimas décadas del s. XIX y las primeras del XX, más enconcreto los sesenta años que van de 1870 a 1930 y que tienen como principales des-tinos Cuba, el Río de la Plata y Brasil.En esta etapa es cuando brota el gran movimiento asociativo gallego. Como ya indi-

camos había precedentes, pero la primera institución que responde a las nuevas sensi-

U

Page 5: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

n dos tópicos máis recorrentes da Historia de Galicia é aquel que afirma quesomos un país de emigración. Con isto semella que se quere manifestar queemigrar non só forma parte das nosas características nacionais senón que ade-mais aparece como un fenómeno permanente desde que o país existe.

Nada máis falso. Se ben podemos rastrexar fenómenos migratorios desde a Alta IdadeMedia vencellados aos procesos de repoboación da Iberia reconquistada, estes fenó-menos son comúns a todo o Norte de España desde Galicia aos Pireneos e non se deronna nosa Terra con máis intensidade que noutras áreas. Mesmo, cando no abrente dostempos modernos España descobre e conquista América, Galicia fica bastante marxi-nada dos procesos de poboamento europeo das novas terras. As estatísticas oficiaisfalan dunha participación do 1,4% no total de emigrantes españois entre 1493 e 1700.Certamente, estes datos non contemplan aspectos tales como a emigración ilegal oua que se facía desde outros portos estranxeiros, pero aínda supoñendo que puidése-mos duplicar esa porcentaxe, o que é pouco probable, seguiriamos estando moi lonxedas cantidades achegadas por Andalucía, Estremadura ou Castela a Nova. De tal xeitoque podemos afirmar que a presenza galega en América nos dous primeiros séculosda colonización foi moi reducida.Pero reducida non significa inexistente e nese suposto escaso número de emigran-

tes, uns voluntarios, outros forzados, afloran persoeiros destacados nun número moisuperior ao que lle debería corresponder de acordo cos datos anteditos. Persoeiros noalto funcionariado, no episcopado, na administración relixiosa e de xustiza, nos man-dos militares, no empresariado, nos aventureiros de fortuna… Todo iso abre interro-gantes sobre o número real de galegos en América neses séculos e axuda a explicar enparte a explosión do s. XVIII.Efectivamente, na centuria seguinte as cousas mudan. E mudan inducidas polas cir-

cunstancias económicas e pola presión demográfica. Non obstante, teriamos unhavisión moi parcial do acontecido se tan só tivésemos en conta a emigración a Améri-ca. Tan importante coma ela foi a que tivo como destino Portugal ou a que se dirixea outras áreas de España, singularmente a Sevilla, Cádiz e Madrid. Non é casual quesexa precisamente aquí onde aparece a primeira experiencia asociativa galega da quetemos noticia: a Congregación de Naturales y Originarios del Reino de Galicia, fun-dada na vila e corte en 1741 non só con finalidades piadosas e caritativas, senóntamén con vocación de auténtico «lobby» ao servizo dos intereses das Xuntas doReino. A imitación desta primeira entidade, creáronse outras en América, como as queviron a luz en México (1768), Bos Aires (1790), Veracruz (1795) e na Habana (1805).En todas elas, ademais dos cultos ao Apóstolo Santiago, os recursos empregábansena educación e na atención ás necesidades dos naturais de Galicia. En esquema temosxa aquí os eixes fundamentais arredor dos que se construirán os grandes centros aso-ciativos das centurias seguintes. Para entón a pegada galega comezaba a ser visible:arredor de 300 000 galegos emigraron ao continente ao longo da centuria, con espe-cial presenza no Río da Prata, no Caribe hispano e en México, pero tamén nos terri-torios da Audiencia de Quito, no Vicerreinado do Perú e no sur da Nova Granada. EnBos Aires o seu número e o seu poder económico permítenlles protagonizar unha xestana defensa da cidade fronte ás invasións inglesas de 1806-7 ao armar un batallón degalegos, denominado Tercio, que resultou fundamental na derrota das tropas invaso-ras e onde tiveron bautismo de fogo algúns dos futuros próceres da independenciaarxentina.O que fai bo o dito de que Galicia foi un país de emigración é a grande enxurrada

cara a América nas derradeiras décadas do s. XIX e as primeiras do XX, máis en con-creto os sesenta anos que van de 1870 a 1930 e que teñen como principais destinosCuba, o Río da Prata e Brasil.Nesta etapa é cando agroma o gran movemento asociativo galego. Como xa indi-

camos había precedentes, pero a primeira institución que responde ás novas sensibi-

U

Page 6: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

bilidades de los emigrantes nace en La Habana en 1871. Se trata de la Sociedad deBeneficencia de Naturales de Galicia, hecha en los moldes de la creada por los catala-nes en la capital cubana en 1840. Si bien esta entidad declaraba en los estatutos fun-dacionales tener carácter asistencial, lo cierto es que muy temprano abarcó otras fina-lidades de carácter cultural e incluso político, de modo que la Sociedad de Beneficenciapasa a convertirse en la referencia del rexurdimento gallego tanto para los emigrantescomo para las clases intelectuales de Galicia.A esta experiencia continúa un larguísimo rastro en tierras americanas de asociacio-

nes de todo tipo, desde las que incluían asistencia sanitaria con clínicas y hospitales delo más moderno que se conocía en aquellos momentos, hasta sociedades recreativas,pasando por otras «de instrucción» que fomentan la construcción de escuelas y cen-tros de enseñanza técnica por todo el país; desde entidades que aglutinaban los emi-grantes procedentes de una misma parroquia, un mismo ayuntamiento o un partidojudicial, hasta los grandes centros provinciales y regionales. A lo largo de los años fue-ron surgiendo entidades de un enorme poder social y económico que se convirtieronen los espejos en que Galicia se miraba: el Centro Gallego de La Habana, el CentroGallego de Buenos Aires, el Centro Gallego de Montevideo, la Casa de Galicia de Mon-tevideo, la Federación de Sociedades Gallegas de la República Argentina, el CentroGallego de México, el Centro Gallego de Avellaneda, la Hermandad Gallega de Vene-zuela… Basta con recordar que el Centro Gallego de Buenos Aires fue la entidad aso-ciativa más grande de todo el continente americano, que el Centro Gallego de La Haba-na tenía un presupuesto anual superior al de la gobernación de la provincia o que laselecciones a la Presidencia de la Casa de Galicia de Montevideo era un asunto políticode primera línea en Uruguay.Esta inmensa marea no se limitó a América. Después de la Guerra Civil se trasladó a

Europa el flujo de la emigración gallega hacia los países desarrollados del centro y deloeste. Y estos centros que florecieron en Ginebra, París, Bruselas, Hannover, Londres oRóterdam recogieron la fértil herencia de los centros americanos y se convirtieron nosólo en referencias de nuestra cultura sino también en focos de resistencia contra ladictadura franquista en muchos casos y en escuelas de democracia y sindicalismo.Hoy contamos con 413 centros esparcidos por cuatro continentes. Centros que con-

tinúan siendo núcleos de galeguidade con fuerte presencia social. Semejante red esuna regalía de la que Galicia dispone gratuitamente y que representa un enorme poten-cial de oportunidades. Los centros no se limitan a ser hoy lugares de reunión para matarsaudades: son oficinas de turismo, plataformas de promoción de la cultura gallega,espacios de encuentro empresarial y cubren múltiples facetas de gran importancia parael desarrollo de Galicia.Es por eso por lo que el movimiento asociativo gallego en el exterior tiene tanta impor-

tancia histórica y, al mismo tiempo, tanta proyección de futuro. Sin ánimo de caer enlirismos extemporáneos, podemos afirmar que los centros e instituciones gallegas enel mundo fueron una parte destacadísima de nuestro más glorioso pasado y serán, sinduda, parte destacadísima de nuestro más brillante porvenir.

Manuel Luís Rodríguez GonzálezSecretario Xeral de Emigración

Page 7: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

lidades dos emigrantes nace na Habana en 1871. Trátase da Sociedad de Beneficen-cia de Naturales de Galicia, feita nos moldes da creada polos cataláns na capital cuba-na en 1840. Se ben esta entidade declaraba nos estatutos fundacionais ter carácterasistencial, o certo é quemoi cedo enfilou outros carreiros de carácter cultural e mesmopolítico, de xeito que a Sociedade de Beneficencia pasa a converterse na referenciado rexurdimento galego tanto para os emigrantes como para as clases intelectuais deGalicia.A esta experiencia continúa un longuísimo ronsel en terras americanas de asocia-

cións de todo tipo, desde as que incluían asistencia sanitaria con clínicas e hospitaisdo máis moderno que se coñecía naqueles intres, ata sociedades recreativas, pasan-do por outras «de instrución» que fomentan a construción de escolas e centros deensino técnico por todo o país; desde entidades que aglutinaban os emigrantes pro-cedentes dunha mesma parroquia, un mesmo concello ou un partido xudicial, ata osgrandes centros provinciais e rexionais. Ao longo dos anos foron xurdindo entidadesdun enorme poder social e económico que se converteron nos espellos en que a Gali-cia galega se ollaba: o Centro Gallego de La Habana, o Centro Gallego de BuenosAires, o Centro Gallego de Montevideo, a Casa de Galicia de Montevideo, a Federa-ción de Sociedades Gallegas de la República Argentina, o Centro Gallego de México,o Centro Gallego de Avellaneda, a Hermandad Gallega de Venezuela… Abonda conlembrar que o Centro Gallego de Buenos Aires foi a entidade asociativa máis grandede todo o continente americano, que o Centro Gallego de La Habana tiña un orza-mento anual superior ao da gobernación da provincia ou que as eleccións á Presi-dencia da Casa de Galicia de Montevideo era un asunto político de primeira liña noUruguai.Esta inmensa marea non se limitou a América. Despois da Guerra Civil trasladouse a

Europa a quentura da emigración galega cara aos países desenvolvidos do centro e dooeste. E estes centros que floreceron en Xenebra, París, Bruxelas, Hannover, Londresou Róterdam recolleron a fértil herdanza dos centros americanos e convertéronse nonsó en referencias da nosa cultura senón tamén en focos de resistencia contra a dita-dura franquista en moitos casos e en escolas de democracia e sindicalismo.Hoxe contamos con 413 centros espallados por catro continentes. Centros que con-

tinúan a ser núcleos de galeguidade con forte presenza social. Semellante rede é unharegalía da que Galicia dispón gratuitamente e que representa un enorme potencial deoportunidades. Os centros non se limitan a ser hoxe lugares de xuntanza para matarsaudades: son oficinas de turismo, plataformas de promoción da cultura galega, espa-zos de encontro empresarial e cobren múltiples facetas de grande importancia para odesenvolvemento de Galicia.É por iso polo que o movemento asociativo galego no exterior ten tanta importan-

cia histórica e, ao mesmo tempo, tanta proxección de futuro. Sen ánimo de caer enlirismos extemporáneos, podemos afirmar que os centros e institucións galegas nomundo foron unha parte destacadísima do noso máis glorioso pasado e serán, sen dúbi-da, parte destacadísima do noso máis brillante porvir.

Manuel Luís Rodríguez GonzálezSecretario Xeral de Emigración

Page 8: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

n la casi totalidad de los destinos a los que la emigración gallega se dirigió a lo largode más de dos siglos, tuvo lugar la aparición de un asociacionismo étnico suma-mente variado que, en definitiva, persiguió el múltiple objetivo de operar como sis-tema de amparo y protección de los emigrantes, de ofertar diversas fórmulas de

sociabilidad, así como de mantener los vínculos con la sociedad de origen, reportandobeneficios a las comunidades gallegas, tanto de la Galicia territorial como de la exterior.Inicialmente, ese asociacionismo tuvo una impronta puramente informal que afloró

desde el instante mismo de la partida de los emigrantes. Fue así que los muelles de losprincipales puertos y las travesías efectuadas en los buques que durante tanto tiempocruzaron el Atlántico jugaron un importante papel como primeros espacios de encuen-tro en el tránsito hacia la emigración americana, igual que, más adelante, los autobusesy los trenes en las salidas hacia Europa o hacia distintos lugares de la Península. De mane-ra semejante, una vez producida la incorporación a los respectivos medios laborales enlos que los gallegos se insertaron según los diferentes destinos, estos operaron comoámbitos favorecedores de la unión entre paisanos que dieron pie al establecimiento deotros vínculos que paulatinamente fueron articulando nuevas fórmulas de sociabilidad.Desde el punto de vista cronológico, los primeros conatos de asociacionismo étnico

gallego fuera de Galicia se remontan al siglo XVIII y emergen en torno a elementos deidentidad muy primarios, tal y como se demuestra en las aurorales CongregacionesPatronales de Madrid, México o Buenos Aires. Con posterioridad, y a partir del momen-to en el que la emigración comienza a cobrar carácter masivo, los gallegos participanen la creación del más variado elenco de iniciativas asociacionistas, cuyos objetivos yfinalidades se cruzaron, además, con variables de índole temporal y geográfica, segúnel número de emigrantes llegados a cada enclave en los sucesivos períodos y confor-me fuese su procedencia concreta. Esas y otras cuestiones relacionadas con la cons-trucción de las identidades influyeron necesariamente en la dimensión, cantidad y carac-terísticas del societarismo gallego surgido en la emigración que, a lo largo del tiempo,se fue erigiendo en varios planos complementarios entre sí.Desde la creación de los grandes Centros Gallegos y Casas de Galicia extendidos por

todo el continente americano y buena parte del territorio peninsular hasta sus homóni-mos en los países europeos que fueron emplazamientos predilectos de nuestra emigra-ción se recorre un largo trayecto, que no siempre resultó fácil ni cómodo y que, comotodos los caminos, se realizó con extraordinarias dosis de esfuerzo, de dedicación y desolidaridad mutua, lo que dio lugar a logros de inestimable valor sobre los que no existeninguna duda. Pero también, justo es reconocerlo, no en todos los casos hubo arrestossuficientes para vencer las cuantiosas dificultades que salieron al paso y, en ocasiones, laspropias limitaciones inherentes a la condición humana, junto con otros factores, dieronal traste con iniciativas que se vieron truncadas o alejadas de su proyecto germinal.Pensamos que Nós mesmos. Asociacionismo galego na emigración, exposición itine-

rante promovida por el Consello da Cultura Galega y la Secretaría Xeral de Emigración,da cumplida cuenta de todo ello, partiendo de un recorrido sintético sobre la historiade las entidades fundadas por los emigrantes gallegos a través de las propias imáge-nes y voces de los protagonistas del fenómeno de integración comunitaria.La muestra se articula en siete capítulos y está compuesta por un total de sesenta y

dos paneles verbo-icónicos en los que se conjugan escenarios geográficos, momentoscronológicos, así como los principales aspectos susceptibles de atención del tejido socie-tario de la Galicia exterior que, en un fértil juego de interacciones simbólicas, el visi-tante podrá enriquecer con las experiencias, los conocimientos y los recuerdos que guar-da en su bagaje personal.

Compostela, febrero de 2008

Pilar Cagiao VilaVicente Peña Saavedra

Arquivo da Emigración Galega, Consello da Cultura Galega

E El impulso comunitario de la emigración gallega

Page 9: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

a case totalidade dos destinos aos que a emigración galega se dirixiu ao longode máis de dous séculos, tivo lugar a aparición dun asociacionismo étnicosumamente variado que, en definitiva, perseguiu o múltiple obxectivo de ope-rar como sistema de amparo e protección dos emigrantes, de ofertar diversas

fórmulas de sociabilidade, así como demanter os vínculos coa sociedade de orixe, repor-tando beneficios ás comunidades galegas, tanto da Galicia territorial como da exterior.Inicialmente, ese asociacionismo tivo unha marca puramente informal que aflorou

desde o instante mesmo da partida dos emigrantes. Foi así que os peiraos dos princi-pais portos e as travesías efectuadas nos buques que durante tanto tempo cruzaron oAtlántico xogaron un importante papel como primeiros espazos de encontro no trán-sito cara á emigración americana, igual que, máis adiante, os autobuses e os trens nassaídas cara a Europa ou cara aos distintos lugares da Península. De maneira semellan-te, unha vez producida a incorporación aos respectivos medios laborais en que os gale-gos se inseriron segundo os diferentes destinos, estes operaron como ámbitos favore-cedores da unión entre paisanos que deron pé ao establecemento doutros vínculos quepaulatinamente foron articulando novas fórmulas de sociabilidade.Desde o punto de vista cronolóxico, os primeiros conatos de asociacionismo étnico

galego fóra de Galicia remóntanse ao século XVIII e emerxen arredor de elementos deidentidade moi primarios, tal e como se demostra nas aurorais Congregaciones Patro-nales de Madrid, México ou Bos Aires. Con posterioridade, e a partir do momento enque a emigración comeza a cobrar carácter masivo, os galegos participan na creacióndo máis variado elenco de iniciativas asociacionistas, cuxos obxectivos e finalidades secruzaron, ademais, con variables de índole temporal e xeográfica, segundo o númerode emigrantes chegados a cada enclave nos sucesivos períodos e conforme fose a súaprocedencia concreta. Esas e outras cuestións relacionadas coa construción das identi-dades influíron necesariamente na dimensión, cantidade e características do societa-rismo galego xurdido na emigración que, ao longo do tempo, se foi erixindo en variosplanos complementarios entre si.Desde a creación dos grandes Centros Gallegos e Casas de Galicia estendidos por

todo o continente americano e boa parte do territorio peninsular ata os seus homóni-mos nos países europeos que foron asentamentos predilectos da nosa emigración per-córrese un longo traxecto, que non sempre resultou fácil nin cómodo e que, comotodos os camiños, se realizou con extraordinarias doses de esforzo, de dedicación e desolidariedade mutua, o que deu lugar a logros de inestimable valor sobre os que nonexiste ningunha dúbida. Pero tamén, xusto é recoñecelo, non en todos os casos houboenerxías suficientes para vencer as cuantiosas dificultades que saíron ao paso e, en oca-sións, as propias limitacións inherentes á condición humana, xunto con outros facto-res, estragaron iniciativas que se viron truncadas ou fastadas do seu proxecto xerminal.Pensamos que Nós mesmos. Asociacionismo galego na emigración, exposición itine-

rante promovida polo Consello da Cultura Galega e a Secretaría Xeral de Emigración,dá cumprida conta de todo isto, partindo dun percorrido sintético sobre a historia dasentidades fundadas polos emigrantes galegos a través das propias imaxes e voces dosprotagonistas do fenómeno de integración comunitaria.A mostra articúlase en sete capítulos e está composta por un total de sesenta e dous

paneis verbo-icónicos nos que se conxugan escenarios xeográficos, momentos cronolóxi-cos, así como os principais aspectos susceptibles de atención do tecido societario da Gali-cia exterior que, nun fértil xogo de interaccións simbólicas, o visitante poderá enriquecercoas experiencias, os coñecementos e os recordos que garda na súa bagaxe persoal.

Compostela, febreiro de 2008

Pilar Cagiao VilaVicente Peña Saavedra

Arquivo da Emigración Galega, Consello da Cultura Galega

N O pulo comunitario da emigración galega

Page 10: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

CAPÍTULO IOnde todo comeza• Na procura de novos horizontes• Espazos de encontro• Onde todo retorna

CAPÍTULO IIBaixo a custodia do Apóstolo. RealCongregación de Naturales y Originariosdel Reino de Galicia (Madrid, 1740)• Real Congregación del Apóstol Santiago(México, 1747-1768)

• A Real Congregación de Naturales y Originarios deGalicia en Buenos Aires, La Habana e outras cidades

CAPÍTULO IIIIdentidades colectivas• Panorámica das sociedades panhispánicas no mundo,1853-1933 (socorros mutuos, benéfico-asistenciais,sociais, recreativas e culturais, e políticas)

• Presenza galega nas asociacións panhispánicas• Sociedades de emigrantes galegos no mundo nosséculos XIX-XX

CAPÍTULO IVAs grandes sociedades: nacen os centrosgalegos• Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia• O Orfeón Ecos de Galicia (La Habana) e outrassociedades musicais

• Centro Gallego (Buenos Aires, 1879)• Centro Gallego (Buenos Aires, 1907)• Centro Gallego (Montevideo)• Centro Gallego (La Habana)• Outras sociedades en América. Os continuadores• Hijas de Galicia (La Habana)• Casa de Galicia (Montevideo)• Hermandad Gallega de Venezuela• Dos centros provinciais ao Centro Galicia(Buenos Aires)

• Sociedades de emigrantes galegos na PenínsulaIbérica (1781-1950)

• Primeiros centros galegos na Península Ibérica

Donde todo comienza• En busca de nuevos horizontes• Espacios de encuentro• Donde todo retorna

Bajo la custodia del Apóstol. RealCongregación de Naturales y Originarios delReino de Galicia (Madrid, 1740)• Real Congregación del Apóstol Santiago(México, 1747-1768)

• La Real Congregación de Naturales y Originarios deGalicia en Buenos Aires, La Habana y otras ciudades

Identidades colectivas• Panorámica de las sociedades panhispánicas en elmundo, 1853-1933 (socorros mutuos, benéfico-asistenciales, sociales, recreativas y culturales, ypolíticas)

• Presencia gallega en las asociaciones panhispánicas• Sociedades de emigrantes gallegos en el mundo en lossiglos XIX-XX

Las grandes sociedades: nacen los centrosgallegos• Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia• El Orfeón Ecos de Galicia (La Habana) y otrassociedades musicales

• Centro Gallego (Buenos Aires, 1879)• Centro Gallego (Buenos Aires, 1907)• Centro Gallego (Montevideo)• Centro Gallego (La Habana)• Otras sociedades en América. Los continuadores• Hijas de Galicia (La Habana)• Casa de Galicia (Montevideo)• Hermandad Gallega de Venezuela• De los centros provinciales al Centro Galicia(Buenos Aires)

• Sociedades de emigrantes gallegos en la PenínsulaIbérica (1781-1950)

• Primeros centros gallegos en la Península Ibérica

13

141516

17

18

19

20

21

2223

24

2526

272829

30-3132-33

34353637

38

39

Page 11: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

CAPÍTULO VAsociacionismo local• Primeiras tentativas, século XIX• Crecemento e consolidación das asociacións• Chega o esplendor• A Federación imponse• Representatividade territorial en Galicia doasociacionismo local da emigración transoceánica

• Reorientacións• Esmorecemento, integración e permanencia

CAPÍTULO VIÉxitos e fatigas• Beneficencia e mutualismo• A saúde do emigrante• Festas e ocio• Distribución territorial das escolas de americanos enGalicia

• Educar os que quedan, as escolas• Educar os que quedan, os traballos e os días• Educar os que chegan• Arte e cultura• Facendo política na terra: O Agrarismo• Facendo política na terra: O Galeguismo• Muller e asociacionismo• Atención ás persoas maiores• Mocidade e cambio xeracional

CAPÍTULO VIINovos rumbos• Sociedades de emigrantes galegos na PenínsulaIbérica (1951-2007)

• Sociedades de emigrantes galegos en Europa(1951-2007)

• Asociacionismo en España• Asociacionismo en Europa• Lei de Recoñecemento da Galeguidade

Asociacionismo local• Primeiras tentativas, siglo XIX• Crecimiento y consolidación de las asociaciones• Llega el esplendor• La Federación se impone• Representatividad territorial en Galicia delasociacionismo local de la emigración transoceánica

• Reorientaciones• Debilidad, integración y permanencia

Éxitos y fatigas• Beneficencia y mutualismo• La salud del emigrante• Fiestas y ocio• Distribución territorial de las escuelas de americanos enGalicia

• Educar a los que quedan, las escuelas• Educar a los que quedan, los trabajos y los días• Educar a los que llegan• Arte y cultura• Haciendo política en la tierra: El Agrarismo• Haciendo política en la tierra: El Galleguismo• Mujer y asociacionismo• Atención a las personas mayores• Juventud y relevo generacional

Nuevos rumbos• Sociedades de emigrantes gallegos en la PenínsulaIbérica (1951-2007)

• Sociedades de emigrantes gallegos en Europa(1951-2007)

• Asociacionismo en España• Asociacionismo en Europa• Lei de Recoñecemento da Galeguidade

40

414243

44-4546

4748

49

50515253

54-555657

58-596061

62-6364-6566-67

68

68

69

70-7172-73

74

Page 12: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración
Page 13: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

13

Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IOndetodo

comeza·D

onde

todo

comienza

NÓS MESMOS

Page 14: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

14

Capítulo

IOndetodo

comeza·D

onde

todo

comienza

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 15: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

15

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IOndetodo

comeza·D

onde

todo

comienza

Page 16: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

16

Capítulo

IOndetodo

comeza·D

onde

todo

comienza

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 17: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

17

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IIBa

ixoacustod

iado

Apóstolo

·Bajolacustod

iadelA

póstol

Page 18: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

18

Capítulo

IIBa

ixoacustod

iado

Apóstolo

·Bajolacustod

iadelA

póstol

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 19: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

19

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IIBa

ixoacustod

iado

Apóstolo

·Bajolacustod

iadelA

póstol

Page 20: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

20

Capítulo

IIIIdentid

ades

colectiva

s

Page 21: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

21

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IIIIdentid

ades

colectiva

s

Page 22: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

22

Capítulo

IIIIdentid

ades

colectiva

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 23: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

23

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IIIIdentid

ades

colectiva

s

Page 24: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

24

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

s

Page 25: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

25

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

s

Page 26: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

26

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 27: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

27

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

s

Page 28: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

28

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 29: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

29

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

s

Page 30: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

30

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 31: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

31

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

s

Page 32: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

32

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 33: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

33

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

s

Page 34: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

34

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 35: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

35

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

s

Page 36: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

36

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 37: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

37

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

s

Page 38: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

38

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 39: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

39

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Capítulo

IVAs

grandessocie

dades:nacenos

centrosgalego

s·Las

grandessocie

dades:nacenloscentrosgallego

s

Page 40: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

40

CapítuloV

Asociacio

nism

olocal

Page 41: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

41

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloV

Asociacio

nism

olocal

Page 42: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

42

CapítuloV

Asociacio

nism

olocal

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 43: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

43

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloV

Asociacio

nism

olocal

Page 44: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

44

CapítuloV

Asociacio

nism

olocal

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 45: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

45

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloV

Asociacio

nism

olocal

Page 46: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

46

CapítuloV

Asociacio

nism

olocal

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 47: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

47

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloV

Asociacio

nism

olocal

Page 48: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

48

CapítuloV

Asociacio

nism

olocal

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 49: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

49

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 50: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

50

CapítuloVI

Éxito

sefatig

asNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 51: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

51

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 52: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

52

CapítuloVI

Éxito

sefatig

asNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 53: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

53

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 54: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

54

CapítuloVI

Éxito

sefatig

asNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 55: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

55

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 56: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

56

CapítuloVI

Éxito

sefatig

asNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 57: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

57

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 58: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

58

CapítuloVI

Éxito

sefatig

asNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 59: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

59

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 60: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

60

CapítuloVI

Éxito

sefatig

asNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 61: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

61

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 62: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

62

CapítuloVI

Éxito

sefatig

asNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 63: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

63

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 64: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

64

CapítuloVI

Éxito

sefatig

asNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 65: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

65

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 66: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

66

CapítuloVI

Éxito

sefatig

asNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 67: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

67

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVI

Éxito

sefatig

as

Page 68: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

68

CapítuloVII

Novos

rumbo

s·N

uevosrumbo

s

Page 69: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

69

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVII

Novos

rumbo

s·N

uevosrumbo

s

Page 70: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

70

CapítuloVII

Novos

rumbo

s·N

uevosrumbo

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 71: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

71

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVII

Novos

rumbo

s·N

uevosrumbo

s

Page 72: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

72

CapítuloVII

Novos

rumbo

s·N

uevosrumbo

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 73: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

73

NÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

CapítuloVII

Novos

rumbo

s·N

uevosrumbo

s

Page 74: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

74

CapítuloVII

Novos

rumbo

s·N

uevosrumbo

sNÓS MESMOS Asociacionismo galego na emigración

Page 75: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración
Page 76: Nós mesmos, Asociacionismo galego na emigración

Nós