PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta...

10
PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA EMIGRACIÓN EN CUBA Guillermo Llorca Freire Entre os numerosos artigos publicados ó longo dos seis números de Cátedra soamente un, o de X. Brisset Martín: “Mariñáns na Guerra de Cuba”, está adicado ó estudio da presencia das xentes de Pontedeume en América. Penso que é un tema enormemente importante, pendente dun profundo estudio, e o que aquí se presenta non é máis que unha modesta aproximación ó fenóme- no migratorio dos homes e mulleres das terras do Eume en Cuba. A documentación que amosamos foi recollida durante a miña estadía na Habana, cando investiguei en diferentes arquivos a prensa galega da emigración, onde aparecen continuas referencias a este lugar e que falan por si soas da numerosa colonia de eumeses que ó longo dos anos viviu e traballou na illa caribeña e que reci- bía a través da prensa periódica unha constante información de canto acontecía no seu lugar de orixe. É lóxico pensar que entre os milleiros de galegos que partiron dende o seu fogar a alén mar na procura dun mellor futuro, estaban numerosos paisanos da zona de Pontedeume que tamén foron levados pola penuria económica ás terras de Cuba coa esperanza de atopar unhas condicións de vida máis dignas. Moitos non lograron o seu obxectivo e outros non voltaron para contalo. Nas Memorias anuais publicadas polo Centro Galego da Habana 1 queda constancia dos eumeses que faleceron no centro sanitario de “La Benéfica”, entre eles, por citar algúns nomes concretos, Evaristo Fonte Vázquez, solteiro de 24 anos, que morre o 20 de febreiro de 1908 aqueixado polo mal de Bright; Antonio Otero Medín, solteiro de 36 anos, abatido pola cirrose hepática o 14 de agosto de 1910 e Juan Vidal Casal, casado de 47 anos, falecido de cancro o 17 de xullo de 1912. As mesmas Memorias dan conta das numerosas publicacións periódicas do país ás que estaba suscrita a importante Biblioteca do Centro Galego e entre elas figura El Eco de Pontedeume . A SOCIEDADE DE INSTRUCCIÓN “HIJOS DE PUENTEDEUME Y SU COMARCA” Entre a variada tipoloxía de asociacións de carácter étnico que nacen en Cuba – analizadas recentemente por Manuel Souto López 2 , sobresaen as sociedades educativas e de protección mutua, 57 1. Centro Gallego. Memoria, Habana, 2-II-1908, 6-II-1910, 4-II-1912. 2. SOUTO LÓPEZ, M. “O asociacionismo español en Cuba”, Anuario Brigantino, nº.21, Betanzos, 1998.

Transcript of PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta...

Page 1: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA EMIGRACIÓN EN CUBA

Guillermo Llorca Freire

Entre os numerosos artigos publicados ó longo dos seis números de Cátedra soamente un,o de X. Brisset Martín: “Mariñáns na Guerra de Cuba”, está adicado ó estudio da presencia dasxentes de Pontedeume en América. Penso que é un tema enormemente importante, pendente dunprofundo estudio, e o que aquí se presenta non é máis que unha modesta aproximación ó fenóme-no migratorio dos homes e mulleres das terras do Eume en Cuba. A documentación que amosamosfoi recollida durante a miña estadía na Habana, cando investiguei en diferentes arquivos a prensagalega da emigración, onde aparecen continuas referencias a este lugar e que falan por si soas danumerosa colonia de eumeses que ó longo dos anos viviu e traballou na illa caribeña e que reci-bía a través da prensa periódica unha constante información de canto acontecía no seu lugar deorixe.

É lóxico pensar que entre os milleiros de galegos que partiron dende o seu fogar a alén marna procura dun mellor futuro, estaban numerosos paisanos da zona de Pontedeume que tamén foronlevados pola penuria económica ás terras de Cuba coa esperanza de atopar unhas condicións devida máis dignas. Moitos non lograron o seu obxectivo e outros non voltaron para contalo. NasMemorias anuais publicadas polo Centro Galego da Habana1 queda constancia dos eumeses quefaleceron no centro sanitario de “La Benéfica”, entre eles, por citar algúns nomes concretos,Evaristo Fonte Vázquez, solteiro de 24 anos, que morre o 20 de febreiro de 1908 aqueixado polomal de Bright; Antonio Otero Medín, solteiro de 36 anos, abatido pola cirrose hepática o 14 deagosto de 1910 e Juan Vidal Casal, casado de 47 anos, falecido de cancro o 17 de xullo de 1912.

As mesmas Memorias dan conta das numerosas publicacións periódicas do país ás queestaba suscrita a importante Biblioteca do Centro Galego e entre elas figura El Eco de Pontedeume.

A SOCIEDADE DE INSTRUCCIÓN “HIJOS DE PUENTEDEUME Y SU COMARCA”

Entre a variada tipoloxía de asociacións de carácter étnico que nacen en Cuba – analizadasrecentemente por Manuel Souto López2, sobresaen as sociedades educativas e de protección mutua,

57

1. Centro Gallego. Memoria, Habana, 2-II-1908, 6-II-1910, 4-II-1912.

2. SOUTO LÓPEZ, M. “O asociacionismo español en Cuba”, Anuario Brigantino, nº.21, Betanzos, 1998.

CUBA 30/8/56 02:11 Página 57

Page 2: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

de carácter local ou comarcal, como a “Sociedad Protectora de los Hijos de Puentedeume y su Co-marca residentes en las Américas”, que se constitúe na Habana en 1911, seguindo os pasos da pio-neira de todas elas a “Alianza Aresana de Instrucción”, fundada en 1904. Como outras tantas queagroman por toda Cuba e Arxentina – magnificamente estudiadas por Vicente Peña Saavedra3– tiñacomo principal obxectivo fundar escolas para eleva-lo nivel educativo dos nenos e nenas do parti-do xudicial de Pontedeume, sometidos como no resto de Galicia a altas taxas de analfabetismo.

O seu domicilio social estaba no Mercado de Tacón 45, anque o espléndido salón de reu-nións do Centro Galego vai se-lo escenario das súas periódicas xuntanzas. Un dos seus promoto-res e propagandista é Mariano Carrillo Cortizas, que en outubro de 1912 recibe do presidente, JuanJosé Roberes, un artístico diploma tralo acordo unánime da xunta directiva. O domingo 27 de abrilde 1913 celébranse unhas novas eleccións para a xunta xeral, despois da renuncia do anterior pre-sidente, e sae elixido Nicolás Pardo Cabezal, que aglutina unha candidatura composta con mem-bros das dúas presentadas. Como presidente da Sección de propaganda figura José Regueiro e entreos obxectivos inmediatos, para o bienio 1913-14, planean a construcción de planteis escolares,unha granxa agrícola e un museo. En marzo de 1917 ten a presidencia Francisco Anca y Álvarez,mentres que Juan José Roberes ocupa a presidencia de honor. En outubro de 1922 o presidente éEduardo Piñeiro. En 1934 a asociación cambia de nome e pasa a denominarse “Puentedeume y suPartido Judicial”. O derradeiro presidente de quen temos referencias era Pepe García Antón, a quencoñecín persoalmente e que faleceu durante a miña estadía na Habana en xullo de 1997. Na actua-lidade o domicilo social está na zona do Vedado, anque ten unha pequena dependencia – xunto concorenta e oito sociedades galegas máis – nunha parte do antigo palacio do Centro Galego que, des-pois da revolución castrista, puido permanecer nas mans da numerosa colonia galega asentada nacapital cubana.

Entre as diversas actividades que a Sociedade de Instrucción “Hijos de Puentedeume y suComarca” desenvolveu na Habana ó longo da súa andaina figuran as romarías para celebra-lopatrón da Virxe das Virtudes, as festas nos salóns de “La Polar” e as xiras campestres, que se orga-nizaban nos espléndidos xardíns de “La Tropical”, onde tódolos eumeses que sentían a saudade dasúa terra tiñan ocasión de compartir un xantar, como o que se conta na crónica da revista Pro-Galicia4:

“El menú, muy bien servido, se componía de lacón con cachelos d´e fraga d´oConde; Ensalada de lechugas d´e Centroña; arroz con polo “Eumesa”; Peras ePexegos de Boebre; Viño d´a Terra; Café y Tabacos”.

Para remata-la xolda, amenizábase un baile con música galega ata as últimas horas datarde.

58

Cátedra. Revista Eumesa de Estudios

3. PEÑA SAAVEDRA, V. Éxodo,organización comunitaria e intervención escolar. La impronta educativa de la emigracióntransoceánica en Galicia , A Coruña, Xunta de Galicia, 1991.

4. Pro-Galicia, Habana, XI-1912.

CUBA 30/8/56 02:11 Página 58

Page 3: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

59

Páxinas de Pontedeume na prensa galega da emigración en Cuba

Grupo de eumeses celebrando unha festa o domingo 17 de setembro de 1922, en Eco de Galicia, Habana,1-X-1922.

CUBA 30/8/56 02:11 Página 59

Page 4: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

Amais de comparti-la ledicia, os membros da sociedade e as súas familias son soterrados,dende 1928, baixo un mesmo teito no panteón dos “Hijos de Puentedeume”, levantado no cemi-terio Colón. Esta fermosa necrópole, obra do arquitecto ferrolán Calixto Loira, fora inaugurada ofi-cialmente en 18725. Na actualidade continúa prestando os seus servicios e está declarada Monu-mento Nacional.

60

Cátedra. Revista Eumesa de Estudios

Fillos de Pontedeume na bendición do panteón social no cemiterio Colón, en Eco deGalicia, Habana, 2-II-1928.

5. LLORCA FREIRE, G. Ferroláns en Cuba, Pontedeume, Edicións Embora, 1997.

CUBA 30/8/56 02:11 Página 60

Page 5: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

ESCOLMA GRÁFICA E LITERARIA DA PRESENCIA EUMESA

Outro capítulo que se reflicte a cotío nas páxinas da prensa galega da emigración xermo-lada en Cuba son as variadas imaxes da vila do Eume, seguramente cargadas de nostalxia para moi-tos paisanos que dende a lonxanía da outra beira do Atlántico podían ollar algunhas mostras da súaarquitectura monumental e fermosos recunchos da súa terra natal. Velaí unha escolma delas:

61

Páxinas de Pontedeume na prensa galega da emigración en Cuba

Castelo de Andrade, Eco de Galicia,Habana, 29-IX-1918.

Panorámica de Pontedeume, Eco de Galicia,Habana, 3-II-1923

Mosteiro de Caaveiro, Eco de Galicia,Habana, 27-I-1924

Vista do peirao da vila, Eco de Galicia,Habana, 10-XI-1928

CUBA 30/8/56 02:11 Página 61

Page 6: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

Non faltan tampouco as referencias a lendas e tradicións, como a que se recolle nas páxi-nas de El Eco de Galicia6, que fala dunha fermosa xove, dona das terras das beiras do Eume, queun día cando atravesa o río nunha lixeira góndola, sorpréndea unha chea e a piques de afogar entre-ga a súa alma a Satanás; de aí a denominación da “Ponte do Demo” para explicar – erroneamen-te– o topónimo de “Pontedemo”.

Tamén se recollen crónicas de viaxes, como a que protagoniza o reporteiro do xornalmadrileño El Liberal, que nunha mañá fresca e chuviosa de agosto de 1897 chega á vila dePontedeume nunha dilixencia procedente de Ferrol. Así describe, nas páxinas de El Eco deGalicia7, as impresións da súa curta estadía:

“(...) Estoy almorzando en una posada, que cualquiera de los escritores dramáti -cos del siglo XVI debió tomar como tipo de los mesones de bambalinas. Con ladiferencia de que, si entonces había en los tales lugares mucha paz y tranquilidad,en el de mi relato la turba constantemente un ejambre de chicos desarrapados quegritan a una como en un concierto coral :¡Una perriña¡.(...) Visitamos el Círculo Conservador (...) Allí se rinde culto al marqués deFigueroa.Nos trasladamos al Círculo Liberal. Hay muchos socios leyendo los periódicos deMadrid.Abandonamos el Círculo Liberal y recorremos después la villa, admirando su mag -nífica iglesia parroquial del siglo XVIII, en donde fijó mi curiosidad un montón decalaveras, restos de cadáveres enterrados en los cimientos de la iglesia.(...) La finca de D. Agustín Tenreiro. Llueve mucho y nos recogemos en un cenadorartísticamente construido por la naturaleza y por obra de la jardinería moderna.En aquel sitio hizo Castelar una de sus más elocuentes invocaciones a Galicia.(...) Anoche, y recuerdo que he sido invitado a oir el Orfeón de Puentedeume, quedirigen los señores D. Teolindo Rosado y D. Daniel Vizoso (...) Escucho con grancomplacencia el “Regreso de la patria” y la “Alborada”, de Veiga.Un pueblo que así canta, que así mezcla las faenas del trabajo, con los entusias -mos por el arte, que mira a la tierra nativa con lágrimas en los ojos, es un pueblodigno de que se le conceda protección y amparo; remedios eficaces a las desven -turas que la ruín politiquilla del lugar les proporciona.¡”Regreso a la patria”¡ ¡Cuántos corazones gallegos , palpitarán de alegría al oiren lejanas tierras el eco de ese himno generoso para los emigrantes¡”.

Nas páxinas da variada prensa galega da emigración cubana lense, igualmente, diferentesartigos sobre un dos monumentos máis emblemáticos de Pontedeume, o castelo de Andrade, talcomo reflicte a portada de Galicia:

62

Cátedra. Revista Eumesa de Estudios

6. El Eco de Galicia, Habana , 7-VII-1888.

7. El Eco de Galicia, Habana, 25-VI-1898.

CUBA 30/8/56 02:11 Página 62

Page 7: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

63

Páxinas de Pontedeume na prensa galega da emigración en Cuba

O castelo de Andrade na primeira do semanario Galicia, Habana, 3-I-1904

CUBA 30/8/56 02:11 Página 63

Page 8: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

Son frecuentes tamén as referencias poéticas á vila natal, que, seguramente, espertaríandende a lonxanía emotivas sensacións de lembranza, como aquela que leva por título“Puentedeume”, aparecida nas páxinas de Follas Novas. Periódico regional8 e asinada porConstantino Fernández en novembro de 1905 :

“Álzase en medio de gentil paisajeCoqueta es, el Eume la enamora,La besa el sol al despertar la auroraY, hasta la mar le envía su oleaje.Del arte revestida con el trajeEs como Helena, bella encantadoraSon tales los hechizos que atesoraQue otra no hay que en linda la aventaje¡Puentedeume¡ si yo nacido hubieraAunque fuese a tu lado en la montañaEl más dichoso de este mundo fuera,Pues quien te vé una vez se desengañaDe que eres tú, cual flor de primavera,La villa más feliz de nuestra España”.

Lense a cotío semblanzas de persoeiros, fillos ilustres da vila dos Andrade, como a que seadica ó mariño Juan Sanjurjo Montenegro, natural de Boebre, recollida pola revista Follas Novas9

e escrita por Camilo Riquer.

Non faltan tampouco os escritos de crítica e denuncia, como a primeira crónica que envía,co título de “Desde el Eume”, o correspondente de “Galicia Gráfica”, G. de Andrade, o 15 de xullode 191310:

“En esta villa todo permanece estacionario, gracias a las pésimas atenciones quele presta nuestro ayuntamiento. Este, como casi todos los que le han precedido,sólo se ocupa de aquellos asuntos que directamente atañen a los intereses indivi -duales de nuestros ediles : los del pueblo, los sagrados intereses del pueblo, estána merced del caciquismo imperante que los maneja a su antojo (...).Cuando los buenos patriotas redoblaban sus esfuerzos en pro de la inaguración delf e rro c a rril Betanzos-Ferrol, ¿qué creéis vosotros hacía el ayuntamiento dePuentedeume? Pues daba contracorriente; esto es, se oponía; hacía todo cuanto

64

Cátedra. Revista Eumesa de Estudios

8. Follas Novas, Habana, 3-XII-1905.

9. Follas Novas, Habana, 5-IV-1908.

10. Galicia Gráfica, Habana, 9-VIII-1913.

CUBA 30/8/56 02:11 Página 64

Page 9: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

estaba a su alcance para que no se inagurara, porque le parecía que un pitazo dela moderna locomotora sería algo así como la trompeta del progreso que invitaríaa nuestro sufrido pueblo a la rebelión.

Baste con decir que no tenemos en esta villa ni un sólo parque donde expansionarel espíritu en estas tardes de verano. Y no es por la pobreza de nuestro ayunta -miento, pues las pesetas corren a miriadas, que se evaporan, desaparecen sin quese pueda conocer el destino que nuestro ayuntamiento pueda darles.

Si echamos una mirada por estas calles, adoquinadas a medias, notamo sun aban -dono espantososo; la mayor parte de los edificios han sido pintados una sola vez,cuando los levantaron allá por los primeros años del siglo pasado (...)”.

Os eumeses de alén mar escoitaban, igual que o latir da vida municipal, os ecos da guerrade Marrocos, que causaba víctimas e feridos entre parentes e veciños, tal como relata Juan C.Amado na súa crónica enviada ó Eco de Galicia11:

“La guerra de Marruecos es el tema de todas las conversaciones. No se habla másque de Marruecos y de los infelices soldados que allí mueren en nombre del sacro -santo amor a la patria. Pocas, pocas son las famílias que allí no tienen algúndeudo. ¿Y de qué otra cosa se ha de hablar, sino del peligro que corren los pobres“filliños”?

(...) Este año, como los anteriores, se celebraron en este pueblo las tradicionalesfiestas en honor de la Virgen de las Virtudes y de San Nicolás de Tolentino. Nohubo, claro está, el calor y el entusiasmo de los años anteriores, sin embargo hubobastante animación (...).

De no ser por la guerra, que ensombrece y enluta al pueblo, hubiera sido algonunca visto aquí las fiestas estas (...)”.

En resumo, esta escolma de páxinas escritas na prensa galega da emigración en Cuba,como outras moitas aínda por recuperar, é unha mostra da fluída e periódica comunicación quemantiñan -tamén mediante relación epistolar- as xentes de Pontedeume dende unha á outra beirado Atlántico.

65

Páxinas de Pontedeume na prensa galega da emigración en Cuba

11. Eco de Galicia , Habana, 5-XII-1921.

CUBA 30/8/56 02:11 Página 65

Page 10: PÁXINAS DE PONTEDEUME NA PRENSA GALEGA DA …catedra.pontedeume.es/07/catedra0703.pdf · Coqueta es, el Eume la enamora, La besa el sol al despertar la aurora Y, hasta la mar le

PRENSA CUBANA CONSULTADA

Centro Gallego. Memoria, 2-II-1908, 6-II-1910, 4-II-1912.Eco de Galicia, 29-IX-1918,5-XII-1921,1-X,5-XI-1922, 3-II-1923, 27-I-1924,

2-II-1928, 10-XI-1928. Eco de Galicia, El, 7-VII-1888, 25-VI-1898. Follas Novas, 3-XII-1905, 5-IV-1908.Galicia, 3-I-1904, 31-III-1917.Galicia Gráfica, 9, 30-VIII,-1913.Patria Gallega, La, 3-V,7,14-VI,13-VII-1913.Pro-Galicia, XI-1912.Suevia, 8-IX-1912

66

Cátedra. Revista Eumesa de Estudios

CUBA 30/8/56 02:11 Página 66