nº 17

estas festas de Nadal, diríxome a tó-dolos sres./sras. socios do Liceo, coa fi-nalidade de presentarlles o novo núme-ro da revista Alameda, e aproveito a

ocasión para comunicarlles a obrigatoriedade deadaptar o noso antigo regulamento, de acordocoa Lei Orgánica 1/2002 (B.O.E. de 26-03-02), segundo a Disposición Transitoria únicado Real Decreto 1497/2003, polo que se apro-ba o Regulamento do Rexistro Nacional deAsociacións.

Por este motivo o Liceo celebrou o 3 de maiode 2004 unha Asemblea Xeral Extraordinariacoa finalidade de levar a cabo a modificacióndos Estatutos. Con data 25 de outubro a Xuntade Galicia, Consellería de Xustiza, resolve:

“Inscribi-la modificación dos Estatutos daSociedade Liceo e visa-los novos aos efectos depublicidade previstos no artigo 22 da Constitu-ción”.

E como non pode ser doutra forma a XuntaDirectiva que teño o orgullo de presidir deséxa-lles un bo nadal e un próspero ano 2005.

Xosé Moas PazosPresidente

1

Presentac ión

Esta revista non poderá ser reproducida,nin total nin parcialmente, calquera quesexa o medio empregado, sen opermiso previo do editor. Reservadostódolos dereitos.

A Sociedade Liceo non se fainecesariamente responsable dasopinións dos seus escritores ecolaboradores.

EDITA:Sociedade LiceoAlameda, s/n15200 Noia (A Coruña)Tfno./Fax: 981 820 535email:infomación@liceodenoia.comwww.liceodenoia.com

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Xosé Agrelo HermoRamón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoPedro García VidalA. Ventura González ArufeXosé Moas Pazos

GRAVADO CAPA:V. Estalote

MAQUETACIÓN E IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.Tfno.: 981 823 855Fax: 981 821 690e-mail: sementeira@telefonica.net

CORRECCIÓN LINGÜÍSTICA:Ramón Blanco Fernández

DEPÓSITO LEGAL: C-888-2000

día 9 de Outubro, os alumnos/as de BaileGalego e compoñentes da Directiva doLiceo, despedimos á súa monitora MONTSERIVERA CRESPO, do Grupo de Cantareiras

“Leilía”, que durante doce anos dirixiu congran dedicación esta Sección. No mesmo acto tomóu orelevo o novo monitor ESTEBAN GÓMEZ LAMAS,que prometeu traballar arreo para que non se note a mar-cha de Montse. Pola súa banda Montse manifestou que,por motivos de traballo, sentía deixar o Liceo onde sem-pre se encontrou moi a gusto, tanto cos alumnos comocoa Directiva. No nome desta, o Secretario, Sr. Prego,agradeceulle a súa colaboración co Liceo para a mellordifusión do folclore galego, durante a cal se incrementouo vestiario en gran maneira, gravouse o CD “Esta noitehai un serán”, ademais de editarse un díptico, todo istocoa inestimable colaboración do Grupo de Pandereteirase Gaitas do propio Liceo, pasando a denominarse dendeaquela data “Grupo de Baile A Subela”. Finalizado oacto, todos tomamos un refresco na cafetería.

2

Axenda.................................. 2Cándido M. Prego Rajo

Entrevista ............................. 5Miguel Fernández Pestonit

Pepe da Roca

O mar .................................... 8A goleta América unha uniónde esforzos

Xosé Agrelo Hermo

Historia ................................. 11A revolución do viaduto e osdous cabalos da lúa

Xerardo AgraFoxo

Xeografía .............................. 19O Malecón de Gasset

Pedro García Vidal

Pinceladas sanitarias .......... 25Incontinencia urinaria

Víctor Vez VilarCancións de Noia................. 28

Prudencio Romo

Noya C.F.Tempada 1960/61 ................ 29

Ricardo GüetoCatastro e fiscalización ....... 33

Manuel Ces Canle

Lección cero:As grandes preguntas ......... 38

X. Ricardo Losada

Un poeta de Ribeira do século XIX edita un libro enNoia en 1881 ......................... 42

X. Pastor Rodríguez

Noia e as súas xentes noalborear do século XX ......... 46

Alfonso González Asenjo

Vietnam................................. 55Agustín Agra Barreiro

A flor da boca ....................... 63Anxo Rei Ballesteros

Os termos rimbombantes dospseudograndilocuentes ...... 70

Luis M.Vidal Molina

Poesía ................................... 74A mi padre - mi amigo

Joaquín González Fernández

Noia en branco e negro ....... 75Roque Gallardo

Os nosos libros .................... 76Xerardo AgraFoxo

SumarioAxenda

Cándido M. Prego Rajo

Como informamos no número 15 desta Revista, cur-sáronse á Consellería de Xustiza e Interior da Xunta deGalicia (Delegación Provincial de A Coruña) os novosEstatuos da Sociedade Liceo, que foron aprobados e ins-critos na mesma, devolvendo un exemplar conformado.En consecuencia, co programa dos festivais de nadal,xuntámoslle un exemplar dos mencionados Estatutos,cuxa impresión foi financiada por Gráficas Sementeira, aquen lle agradecemos a súa colaboración. Tamén se cur-saron cartas ás socias viúvas, con obxecto de que antesdo1º de Xaneiro próximo regularicen a súa situación.

3

PARABÉNS

Dende estas páxinas da revista Ala-meda, queremos achegar os nosos máisledos parabéns a dous dos nosos habi-tuais colaboradores que engrandecencoa súa firma esta modesta publicación,polos premios obtidos coas súas últi-mas creacións:

A Ramón Carredano Cobas, mem-bro ademais do Consello de Redaccióndesta revista, polo seu relato A unlla daaguia, unha historia sobre a ocupaciónfrancesa da vila de Noia, que resultouser a obra gañadora do “III Certame deRelato de Aventuras Avilés de Tara-

Dª. VICTORIA OSES SÁNCHEZ, alumna da Escola de Gravado desta Sociedade Liceo, vén deser seleccionada no CERTAMEN DE ARTE GRÁFICO PARA JÓVENES CREADORES, celebradorecentemente en Madrid. Reproducimos a continuación a Acta do Xurado que concedeu os premios, ea páxina onde aparece a obra seleccionada. Os nosos parabéns para esta alumna, así como á propiaEscola de Gravado e o seu Director Alfonso Costa.

4mancos 2004”, convocado polo Conce-llo de Noia e organizado pola revistaCasa da Gramática. Con esta obra,Carredano obtén por segunda vez omencionado premio, confirmando porpartida dobre a súa consistencia comoescritor e a súa facilidade para crear his-torias que engaiolan.

A Xerardo Agrafoxo Pérez, que logoda súa feliz incursión no mundo da fic-ción literaria co seu Triángulo de OscarWilde, vén agora, coa súa segunda obra,titulada Unha viaxe no Ford T, de obtero importante “Premio García Barros deNovela” na súa XVI edición. Con estadistinción literaria instituída polo Con-cello da Estrada no ano 1989, pasaXerardo a engrosar unha lista de galar-doados entre os que se atopan algúnsdos nomes de maior prestixioso dentrodas letras galegas: Xosé Miranda,Xavier Alcalá, A. Álvarez Cáccamo,Xavier Queipo, A. Riveiro Coello, XoséCarlos Caneiro ou Bieito Iglesias, entreoutros.

Xerardo Agrafoxo, coñecido ata o de agora pola súafaceta de historiador teimudo e rigoroso na procura donoso pasado, confirma con este premio a súa valía comocreador de historias de ficción, para agasallarnos con fer-mosas historias nun mundo de viaxes e literatura, as súaseternas paixóns, das que agradecemos nos queira facerpartícipes.

Desde esta revista Alameda da Sociedade Liceo deNoia invitamos aos lectores, nestes días de Nadal propi-cios aos agasallos, a que se acheguen aos mundos litera-rios de Carredano e Agrafoxo, pois de seguro serán grata-mente recompensados con momentos de impagable lecer.

5

Entrev ista

Pepe da Roca

Miguel Fernández Pestónit

Nacido no corazón da vella Noela, Miguelito Fernández Pestonit responde ao arquetipo do noiésvilego que se cría na posguerra e vive como testemuña excepcional na apaixoante segunda metadedo século XX. Comerciante e artista, Ceboleiro e Pestonit, reloxeiro e músico, que mide o tempo e

o ritmo dunha Noia invertebrada e eterna.

omo se desenvoleu a túa infancia e xuventudenaquela Noia da postguerra?

Eu nacín no número 8 do Cantón –que logolle chamarían de José Antonio– enriba do que hoxe é

o bar Babilonia e alí me criei coas miñas irmás. Meu paiera da familia dos Ceboleiros, de fonda tradición noiesa,e miña nai, Mercedes Pestonit Tajes, pertencía ao clandos Pestonit, que eran oriundos de Carnota e que naactualidade están moi arraigados en Noia e algúns fóradela como é o caso da cantante Marta Sánchez. Depequeno fun á escola de Dona Trina como moitos noie-ses da miña quinta e despois a Don Gerardo, Don Argi-miro, que ensinou a debuxar, e aos freires de San Fran-cisco. Cando deixei a escola, pois estudar non era o meu,entrei de aprendiz de reloxeiro con Manuel RomeroManeiro, que tiña taller e tenda na casa da FundaciónMonroy na Porta da Vila. Aquel home, que chegou aterme moito cariño, viuse forzado a emigrar a Arxentinaen 1953 e traspasoume o negocio nun prexo simbólico de6.000 pesetas o que me convertiu en propietario con 17anos. Alí seguín durante 23 anos até que me trasladei áCarreiriña, onde estou hoxe.

¿Hai moita diferencia entre a vida comercial daNoia daquela á de hoxe?

A Diferencia é moi grande. Na década dos 50 Noiaera o centro comercial da comarca e a xente, dendeMazaricos e Outes ao Son e Boiro, acudían a mercar detodo, principalmente ultramarinos, e de paso movían ocomercio enteiro. Antes xa, ao acabar a guerra, o volfra-mio das minas de San Finx xerou moita riqueza en plenaetapa de necesidade. Había fondas moi importantes

como Dominga, Ferrador, Mato, Cebo-leiro, e Farruqueiro do Forno do Rato,ás que se uniría o Marico. Mesmohomes queviñeran de fóra a explotarminas de volframio casaron aquí, comofoi o caso do portugués Luís Gomes oudo coruñés Pepito Chas. Agora Noia,dende o punto de vista comercial, xanon é tan importante pois apareceronmáis negocios nas vilas da redonda eviñeron as grandes áreas. Verdadeira-mente, non é o mesmo.

Miguel Fernández Pestonit é coñe-cido, sobre todo, polo seu amor ámúsica e o traballo coa Banda Munici-pal ¿Como naceu esta afección?

Cando eu andaba polos nove ou dezanos meu pai mandoume estudar solfeoco mestre Paradela, que vivía en SanBernardo e que tocaba o violín naorquestra relixiosa de Pepe Paz Ortiz.Alí empezou a miña paixón polamúsica, que me duraría sempre, e xa demoi novo, en 1949, empecei a tocar orequinto na Banda Municipal, dirixidoprimeiro por Don Jesús Pérez Rivas edespois por Don Lucas Ramírez Muñoz.Lembro que tocaban comigo grandesamigos como Jaime Estévez, José LuisRodríguez Louro, Pepe Sarmiento –quelogo formaría parte dos Tamara–, LuchoSeijas... A Banda formárase nun princi-

pio a base dunha charanga de Tállaradirixida por José Nieto “O Palomo” eensaiaban no antigo Hospital de Fóra(hoxe desaparecido) no Espírito Santo,que tiña no baixo o cárcere e mais acorte do cabalo que tiraba polo carro dalimpeza baixo o coidado do Xanicas edo señor Méndez, e enriba estaba a Aca-demia de Música. Cando en 1953, comoxa che contei, me fíxen responsable donegocio da Porta da Vila, meu paidíxome: “Ou traballo ou Banda”. E asídeixei de tocar con grande sentimento,pero a vida marcaba o seu rumbo.

Non obstante a Banda Municipalvolveu de novo á túa vida, ¿como foiiso?

Alá polo ano 1983, sendo PepeMoas concelleiro de Cultura, un grupode antigos membros da Banda dirixímo-nos ao Concello co fin de resucitar o

grupo musical municipal. O Concello recibiu moi ben aidea e deunos uns sete millóns de pesetas aproximada-mente para instrumentos e uniformes e comezamos denovo. Houbo que buscar a xente polas aldeas e ao finalreunímonos uns vinte que empezamos interpretando unpasodobre e tres marchas de procesión. Ensaiabamos noslocais máis insólitos: na OJE, na Praza de Abastos, nosalón de actos do Concello, nunha aula do Instituto, noLiceo (uns días) ata que nos concederon un local nasantigas escolas da Milagrosa no Campo de Noia, ondetamén está o Conservatorio de Música e aí levamos seteanos, dirixidos agora por don Manuel Molinos García,profesor do Conservatorio de Redondela.

Neste tempo eu tiven grandes satisfacións á parte dopropio pracer da música. Coñecín toda Galicia gracias áBanda e fomos a Portugal varias veces, pero a maiorimpresión que recibín foi en 1988 cando viaxamos aBuenos Aires. Eramos 39 músicos e unhas trinta persoasmáis acompañantes, entre os que estaba José Romanírepresentando o Patronato Rosalía Castro, que levouunha subvención para o centro Noia-Rianxo. O proxecto

6

(Luis, Pepe e Manolo) e os outensesFeliciano Vives e Pepe Cereijo. Catorcevalentes aos que nos tocou “palmar” amaioría das veces pois por haches oupor bes, gran parte dos festivais dabanperda. Aínda lembro o grupo de Rok“Triana”, que nos cobrou 750.000 pese-tas das daquela e o semi-fracaso coaactuación de Manolo Escobar poloretraso no comenzo do festival. Encanto ás corridas de touros, unhas vecespola chuvia – non había os seguros dehoxe– e outras porque a afección res-pondía menos do esperado, nós semprea “palmar”. Pechamos a aventura nasfestas de San Bartolomeu de 1985 e napraza xa non se volveron dar festivais,quedando abandonada durante untempo ata que chegou a alcaldía PastorAlonso e convertiu aqueles terreos cosdo futbol no actual Instituto Campo deSan Alberto. A conclusión que saqueinesta actividade é que no mundo dostouros o único honrado é o animal. Sonleccións que se aprenden coa experien-cia.

era para once días e estivemos dezasete, pois coincidi-mos coa festa da Hispanidade, na que participamos.Demos 14 concertos nas distintas sociedades e no CentroGalego. O trato foi exquisito por parte dos emigrantes,sobre todo do que fora presidente do Centro Galego pordúas veces, Eduardo Sánchez Millares. Foi unha viaxemoi emotiva e inesquecíbel.

Como home inquedo por todo que afecte a activi-dade socio-cultural de Noia, ¿que outras “aventuras”intentaches?

Pasei tamén polo futbol como vicepresidente do clubnoiés naquela etapa dourada na que o Noia gañaba todobaixo a presidencia de Moncho Vilas. Pero do que teñounha lembranza máis viva é da miña época “ taurina”,cando en 1980 un grupo de amigos tivemos a feliz e atre-vida ocurrencia de organizar as corridas de touros eoutros espectáculos. Para ese fin adquirimos a praza detouros – que lle chamaban a “Cunca”– pola cantidade de5.400.000 pesetas e demos o primeiro espectáculo tau-rino o día de San Marcos de 1980. Eramos catorcesocios, eu incluído: Félix Louro “O Moreno”, JoséPiñeiro Priegue “Esteirán” e Alberto Pérez, os tres xadesgraciadamente desaparecidos; Víctor Bello “Vitolo”,Antonio Vázquez “Chuchú”, Manolo Rey, José Velo,Juan Antonio Caamaño, os tres irmáns Iglesias Torija

7

ese extraordinario libro docapitán José Luís Hermo

Insua Historia de la vela enNoia, obrigatorio “vademe-cum” de todos os amantes do

mar e do vento, destaca en lugar dehonra a goleta América, posibelmente amáis grande construída na nosa Ría doTambre. Verdadeiramente as súasdimensións impresionan para o ano1920 no que foi construída e tendo enconta a precariedade do estaleiro deBrión de Abaixo (Outes) onde se levoua cabo a obra completa de carpintería deribeira e a botadura, para a que houboque facer unha canle especialampliando a fondura. Tres paos; 39,60metros de eslora; 9,26 metros de manga;4,57 metros de puntal; 407,84 tns. R.B.;380 tns. R.N. e un desprazamento de700 toneladas: todo un “récord” naconstrución naval dos nosos estaleiros.

No mesmo ano surcaron por pri-meira vez as augas da nosa Ría outroscatro veleiros de cabotaxe:

Cuatro amigos (E=14,83 m.,M=4,74 m., P=1,54 m., TRB=24,41tns.). Construído no Freixo por JoséMoledo, foron os seus armadores JoséMoledo Otero, José Paz Piñeiro, FidelPedrosa Suárez e José García Romero,que pagaron 6.000 pesetas entre todos.En 1939 foi comprado para Cee porJosé Romero Lago e máis tarde desfí-xose na praia do Freixo sen que coñeza-mos a data.

Iglesias (E=16,25 m., M=4,77 m., P=1,40 m.,TRB=24,65tns.). Foi construído en Esteiro para o mura-dán Joaquín Iglesias Calderón, pero en 1929 compráronoos veciños de Barro Basilio Hermo Fernández e Satur-nino Caamaño Fernández, cambiándolle o nome polo deVista Hermosa. Custara 4.000 pesetas e eles compráronopor 3.750.

Monte Louro (E=15,75 m., M=5,17 m., P=1,40 m.,TRB= 32,28 tns.). Eladio Santos Carou construíu este

8

Xosé Agrelo Hermo

O marA goleta América, unha unión de esforzos

BRICBARCA (DESPOIS GOLETA) INDUSTRIAL, MOI PARECIDA Á

AMÉRICA. CONSTRUÍDA EN CASTROPOL EN 1922 FOI ADQUIRIDA

MÁIS TARDE POR NAVALES BARCIA (NOIA)

San Luís, construído ese mesmo ano enBroña para o armador noiés DomingoAntonio Rodríguez Cornide. Xa noséculo XX, o mestre Domínguez Lestónesporadicamente usou os estaleiros deBroña –para construír o Manuel Pérez(1908) e o Nieves (1919)–, así como ode Rates para facer o San Andrés (1919)por encargo dos armadores de BarroJosé Fernández Rodríguez, José Rodrí-guez Rodríguez , Jesús Vieites García eAgustín Barbazán Rodríguez, na canti-dade de 30.000 pesetas. Non obstante, oseu estaleiro preferido foi o de Lameán,onde desenvolveu a maioría dos seustraballos e que enumeramos a continua-ción expóndonos a sermos pesados enaras da información: Sor (1901); JoséSan Luiís (1902); María Laura (1902);San Antonio (1904); José Moreno(1904); Manuel (1906); Ramona(1906); Delfina Amalia (1907); CarlosFernández (1909); María Dolores(1910); San Francisco (1911); Barcia(1914); Barcia 2º (1915); María delPilar (1918); Pepita (1918); Brillante(1921) e Luísa (1924).

Seguindo o rumbo informativo mar-cado polo capitán Hermo, sabemos quea goleta América, con real patente nº1.322 expedida o 14 de outubro de1920, rendeu viaxes a América do suramais de navegar polo Cantábrico,Mediterráneo e Illas Canarias, e que aprimeira tripulación, composta pornove homes, ía capitaneada polo pilotoda Marina Mercante Juan Antonio Car-neiro Carneiro, que gañaba un compe-tente salario mensual de 650 pesetasmáis o 5% de capa ou gratificaciónsobre o frete. O contramestre cobraba275 pesetas, os mariñeiros 225 e osmozos 175 pesetas ao mes. Outrospatróns foron Manuel Severino Dovalde Camariñas e o noiés Basilio HermoFernández (O Bicho).

Se todo o relativo a esta goleta éinteresante e novedoso, nós queriamosfacer aquí unha chamada de atención á

balandro no estaleiro do Son para Mamerto FerrerRomaní e José Romero Mariño por 12.000 pesetas.

Nuevo Manuel (E=19,62 m., M=5,55 m., P=2,35 m.,TRB= 56,75 tns., prezo: 24.000 pesetas). O mestre car-pinteiro Manuel Leis Hermida fixo este barco en Abru-ñeiras (Noia) para un grupo de socios do que el formabaparte ademais de José Rodríguez Vázquez, ConcepciónInsua Prol e Felipe Túñez Fabeiro, este último co 41% decapital invertido. Foi o seu primeiro patrón ManuelTúñez Insua e o barco desfíxose pola acción do tempo enSan Cosme.

A goleta América foi construída con carballo epiñeiro do país máis cravazón de ferro galvanizado, polomestre carpinteiro de ribeira Manuel Domínguez Les-tón de San Xoán de Roo, un verdadeiro artista que ade-mais suma no seu bo facer a cantidade considerábel de27 veleiros de cabotaxe segundo as nosas contas.Comeza a súa andaina no estaleiro do Freixo construíndoo pailebote Antonia en 1895 para Carlos FernándezPérez do lugar da Igrexa de Santa Cristina de Barro, esegue no mesmo século XIX con catro barcos máis feitosen Lameán (Outes): San José (1896); Eduardo Herreros(1897); Alfredo (1898); Teresa Lamas (1899) ademais do

9

financiación do barco. Un veleiro de tal envergadura eramoi caro e este custou exactamente 196.500 pesetas, oque supoñía unha verdadeira fortuna para aquela época.Pode servir de orientación saber que unha casa de mam-postería feita na aldea, sen o solar, andaba arredor doscatro mil pesos. Por iso a única solución era embarcar noproxecto a moita xente. E así foi. Presididos por Primi-tivo Trigo Pardiñas, xuntáronse 35 persoas para financiara construción da goleta América. Ben merecen que osseus nomes sexan recordados como proba da aposta polomar, a través da unión de esforzos que os nosos devan-ceiros fixeron hai máis de oitenta anos:

Primitivo Trigo Pardiñas 23.000 ptas Manuel Dguez. Lestón (o construtor) 15.000 “ Antonio Caamaño Romero 10.000 “Domingo Nieto García 10.000 “Domingo Martínez Montes 8.500 “Domingo del Río Caamaño 8.500 “Manuel Romero Martínez 8.000 “José María Romero Martínez 8.000 “Manuel Fernández Becerra 7.500 “Domingo Fernández Rodríguez 7.000 “Manuel Rodríguez Romero 7.000 “José Mª. García Romaní 6.000 “Manuel Caamaño González 6.000 “Luís Romero Villaverde 6.000 “Manuela Forján Otero (esposa do anterior) 6.000 “Miguel Rodríguez Caamaño 4.000 “Domingo Abeijón Romero 4.000 “Baltasar Sande Paz 4.000 “Manuela Caamaño (Vva. de Domingo Tobío) 4.000 “Manuel García Arcos 4.000 “Francisco Blanco Freire 4.000 “Manuel Blanco Caamaño 4.000 “Domingo Arman Cernadas 4.000 “Manuel Martínez Montes 3.500 “Aurelio Fernández Núñez 3.500 “Vicente Vilariño García 3.000 “Domingo Vilariño García 3.000 “Luís Cernadas 2.000 “Ramón Cernadas Lestón 2.000 “Miguel Lestón Caamaño 2.000 “Domingo González Buján 2.000 “Salvador González Romero 2.000 “Juan Martínez Tubío 2.000 “Jesús Romero Lourido 1.500 “Francisco García Alsina 1.000 “

Encabeza a lista con case o 12% doimporte total o comerciante noiés Pri-mitivo Trigo Pardiñas, home emprende-dor e activo en todos os eidos de activi-dade empresarial, financeira e culturalda vila de Noia, que mesmo foi conce-lleiro despois da caída do xeneral Primode Rivera nunha corporación que elixi-ría por primeira vez alcalde a GermánVidal Barreiro o 16 de abril de 1930. Nomundo do mar xa participara con tressocios máis de Vigo na construción en1918 do pailebote Nieves, de 3 paos, 27metros de eslora e 128,80 toneladas derexistro bruto, mandado polo patrónMartín Hermo Pérez. En 1921 aíndaformaría parte do grupo de once persoasque investirían 70.000 pesetas na cons-trución do balandro Brillante, de 23,90metros de eslora e 98,82 toneladas, queen 1941 sería vendido para Tarragona.Construído polo mestre ManuelDomínguez no estaleiro de Lameán, foipatroneado algún tempo por Luís Calvo“Tanera” de Carracido.

Coa financiación da goleta Américapor 35 socios chega a construción navalna nosa Ría ao seu punto culminante doperíodo de entre guerras. A xente únesee arrisca os seus cartos nunha empresacomún que di moito daquelas persoasda nosa comarca que apostaban fortepolo transporte marítimo como mediode intercambio comercial e creador deriqueza, pero tamén porque, sen dúbida,amaban o mar.

10

Hai nove anos a Consellería deOrdenación do Territorio amosaba a súadisposición para solucionar o tráfico navila de Noia:

LA XUNTA PROPONE DOSALTERNATIVAS PARA LACONSTRUCCIÓN DE LA

VARIANTE DE NOIA. VENTOSOMARIÑO PIDIÓ A ORDENACIÓN

DO TERRITORIO QUE LA OBRA SEINICIASE DE INMEDIATO.

El director xeral contestó que existeun estudio informativo que contemplados soluciones, la primera es un puentesobre la ría y la otra, por la parte sur,pasando por Lousame. El alcalde deNoia, Bieito González Domínguez, haseñalado que el ejecutivo local apoyala solución sur.

LA VOZ DE GALICIA, 5 de maio de 1995

Dous anos despois a Xunta de Gali-cia volvía a pronunciarse sobre estaobra. Neste caso as declaracións proce-dían dun destacado dirixente autonó-mico:

CUIÑA CRESPO INAUGURÓ ELINICIO DE LAS OBRAS DE BOA YDEL PASEO MARÍTIMO NOIÉS. EL

CONSELLEIRO DE POLITICATERRITORIAL ANUNCIÓ LA

CONSTRUCCIÓN DE LAVARIANTE DE NOIA.

El conselleiro manifestó que estasconstrucciones aumentarán la calidadde vida. No obstante, destacó que lagran obra que necesita la villa es la

o ano 1937 un artista suízo pintou un dos seuscadros máis famosos: A revolución do viaduto.

Unha obra cunha clara intencionalidade política.Unha denuncia contra as mentiras argalladas

polo poder. Sesenta e sete anos máis tarde, un poeta rea-lizou unha amarga reflexión sobre as dúas almas destavila: Os dous cabalos da lúa, é dicir, a Noia da lama e osrecendos apestosos e a Noia aberta ao mar.

A contemplación da obra de arte e a lectura do poemainspiraron esta reportaxe que xurdiu a partir da lecturadestes abraiantes titulares reflectidos nun medio decomunicación:

LA XUNTA SOLO EJECUTÓ EL 20 POR CIENTODE LAS OBRAS VIARIAS PREVISTAS PARA ESTEAÑO.

LA VOZ DE GALICIA, 26 de outubro 2004

LA VÍA RÁPIDA DE BARBANZA CUMPLE DIEZAÑOS CON UN BALANCE DE 40 MUERTOS.

LA VOZ DE GALICIA,

14 de novembro de 2004

MÁS DE VEINTE PERSONAS HAN PERDIDOLA VIDA EN UN TRAMO DE LA VÍA RÁPIDA ENRIANXO.

LA VOZ DE GALICIA,

23 de noviembre de 2004

Outro titular (LA VOZ DE GALICIA, 30 de outubro2004) informaba de que Política Territorial acusaba adeterminados partidos dunha actitude obstrucionistapara levar adiante os seus proxectos viarios. Esta denun-cia, na que por ende se implicaba aos veciños de Noiaque intentan defenderse da construción dun viadutosobre a ría e a carón das súas casas, semella un despropó-sito cando se realiza unha coidada visita ás hemerotecas.Nelas existe unha ampla documentación sobre as prome-sas realizadas pola administración. Unha restra de decla-racións contraditorias que se converten co paso tempo enmentiras aldraxantes.

11

H istor ia

Xerardo AgraFoxo

A revolución do viadutoe os dous cabalos da lúa

construccion de la variante de Noia, yaque sin ella se ve perjudicado el des-arrolo económico y social. Este pro-yecto se espera que esté fijado antes delaño 2000...

LA VOZ DE GALICIA, 24 de xullo de 1997

No ano 1999 as noticias sobre adevandita estrada acadaban unha reali-dade inesperada. Comezaba o intentode cruzar a ría cun viaduto:

LA VARIANTE DE LA C-550, QUEMEDIRÁ OCHO KILÓMETROS, SE

RETRASARÁ DE UNO A TRESAÑOS.

La Xunta de Galicia ha elaboradoun estudio para la construcción de lavariante de Noia, de una longitud de 8kilómetros, que requiere de una inver-sión de 2.200 millones de pesetas... ycontemplan la construcción de un via-ducto sobre la ría.

EL CORREO GALLEGO, 19 de xaneiro de 1999

Ao ano seguinte as informaciónsoficiais cambiaban de maneira radical.As autoridades competentes entendíanque trazar un viaduto, a carón dos ban-cos marisqueiros máis salientables deGalicia, non era unha solución aconse-llable:

LA XUNTA SE INCLINA POR UNAVARIANTE TRAS CONSIDERAR

INVIABLE UN PUENTE SOBRE LARÍA.

La Consellería de Política Territo-rial,Obras Públicas e Vivenda sacaráeste año a información pública el ante-proyecto de la carretera de circunvala-ción de Noia, que enlazará el vial queuune esta localidad con la de Santiagocon el de Porto do Son a través de Lou-same. Este hecho se produce despuésde que los técnicos descartasen la cons-trucción de un puente sobre la ría alconsiderar más viable la primeraopción.

EL CORREO GALLEGO, 22 de xaneiro de

2000.

Malia estas informacións, tres anos máis tarde o con-selleiro de Política Territorial Alberto Núñez Feijoo sina-laba, ante un selecto público reunido na Casa da Cultura,as novas intencións da administración autonómica:

LA VARIANTE DEL CASCO NOIÉS SERÁ UNHA

REALIDAD EN EL 2006. ADEMÁS AÑADIÓ QUE

12

INFORMACIÓN SOBRE A CONSTRUCIÓN DA AUTOVÍA NOIA-SANTIAGO E

O VIADUTO SOBRE A RÍA. LA VOZ DE GALICIA, 4 DE XULLO DE 1998.

A XUNTA DE GALICIA CONTEMPLA A CONSTRUCIÓN DUN VIADUTO

SOBRE A RÍA. EL CORREO GALLEGO, 19 DE XANEIRO 1999.

«¿Vaise a facer o viaduto?». El manda-tario contestó: «Si. Dicir outra cousasería negar a realidade». En este punto,Insua afirmó que la Xunta está conven-cida de que esa es la mejor opción, yañadió que su grupo coincide con esepensamiento.

LA VOZ DE GALICIA, 26 de xuño de 2004.

No medio desta situación unha noti-cia veu a confundir máis aos noieses.Un proxecto realizado polos empresa-rios da Barbanza comprendía unhavariante por Lousame e outra pontesobre a ría:

LA PATRONAL COMARCALREABRE LA POLÉMICA AL

DISEÑAR OTRO TRAZADO PARALA VARIANTE NOIESA. LA

FEDERACIÓN DE EMPRESARIOSDEFIENTE LA OPCIÓN INTERIOR

DEL VIAL E INCORPORA UNPUENTE SOBRE LA RÍA

MURADANA.

A demás de ser esta una opción quePolítica Territorial desechó n su día,inclinándose por un vial por Barro lapropuesta de la FEB incluye un nuevoelemento, un puente sobre la ría. Esteviaduto consta de unos 1.900 metros delongitud y une Punta Gavoteira,situada entre Boa y Portosín; y PuntaPequena, en el Límite de O Freixo conEsteiro.

LA VOZ DE GALICIA, 26 de agosto de 2004.

Ante as presións realizadas polospopulares na inmediatez da Gala dosDolmen de Ouro, os alcaldes e presi-dentes de entidades adheridas á patro-nal comarcal, nunha reunión celebradao día 1 de setembro en Boiro, acordaronaprazar a idea dunha variante por Lou-same e propuxeron unha solución salo-mónica:

Un decidido apoyo para que laXunta vaya a construir una variante enNoia con puente incluido. Si algo quedóclaro en la reunión es que variantenoiesa y viaducto sobre la ría de

FINALMENTE LA XUNTA HA OPTADO POR UNTRAZADO QUE DISCURRE SOBRE UN

VIADUCTO.

Dicha circunvalación tendrá una longitud total de4,4 kilómetros, de los cuales 1.300 metros serán los queocupe el viaducto. En la construcción de la variante, laconsellería invertirá 20 millones de euros. Los represen-tantes autonómicos calculan que los informes técnicosestarán a punto hacia el mes de febrero y que se podránacometer las expropiaciones de terrenos a finales del2004.

LA VOZ DE GALICIA, 24 de decembro 2003

Durante o pasado mes de xullo as informacións apa-recidas nos xornais indicaban que a administración con-tinuaba mantendo as súas intencións de construír o via-duto sobre a ría:

LA XUNTA SE REAFIRMA EN EL TRAZADO DELA VARIANTE NOIESA QUE INCLUYE UN

VIADUCTO. INSUA ASEGURÓ QUE POLÍTICATERRITORIAL TRABAJA EN LA DEFINICIÓN DELPUENTE, Y DESCARTA LAS DEMAS OPCIONES.

La confirmación se produjo a raíz de una interven-ción del PSOE. García Guerrero preguntó directamente.

13

A XUNTA DE GALICIA REXEITA A CONSTRUCIÓN DUN VIADUTO SOBRE

A RÍA. EL CORREO GALLEGO, 12 DE XANEIRO 2000.

Muros-Noia son iniciativas distintascapaces de convivir en perfecta armo-nía.

Pero, nas derradeiras semanas doverán –despois de que o 7 de marzo opresidente da Xunta lle comunicara aunha delegación de veciños de Eiroaque primaría o criterio económico–, aadministración anunciaba outra sor-presa:

LA XUNTA ASEGURA QUE ELTRAZADO DE LA VARIANTE DENOIA ESTÁ SIN DECIDIR. ANTEUNA PREGUNTA FORMULADAPOR EL PSOE, NÚÑEZ FEIJOO

AFIRMA QUE PUEDE SERSELECCIONADA CUALQUIERA

OPCIÓN. OBRAS PÚBLICAANUNCIA QUE SU OBJETIVO ESLOGRAR EL MAYOR CONSENSO

POSIBLE.

Textualmente, en el escrito remitidoal parlamentario, Núñez Feijoo señala:«Na actualidade aínda non se optoudefinitivamente por ninguna alterna-tiva, polo que a opción señalada podeser calquera das estudiadas, tal e comose recolleron no estudo informativo, oucon variacións».

LA VOZ DE GALICIA, 7 de setembro de 2004.

A paranoia que existía na adminis-tración sobre este asunto levou ao Con-selleiro de Política Territorial, despoisde que o alcalde de Noia arremeteracontra os promotores por non haberconsultado con nadie, empezando porel tejado y creyéndose dueños de nues-tros sentidos (EL CORREO GALLE-GO, 27 de agosto de 2004), a pronun-ciarse sobre o proxecto deseñado polaFederación de Empresarios do Bar-banza (FEB):

FEIJOO CONFIRMA LANECESIDAD DE UNIR LAS

ORILLAS DE LA RÍA DE NOIA.ESTUDIARÁ EL PROYECTO

DISEÑADO POR LA PATRONALCOMARCAL. APUESTA POR

CONSTRUIR UN PUENTE O PONER EN MARCHAUN SISTEMA DE FERRIS.

LA VOZ DE GALICIA, 19 de outubro de 2004.

Soamente faltaba por escoitar esta solución dos«ferrys» para engadir maiores sospeitas ao proxecto doviaduto. Nas últimas noticias o orzamento inicial des-cende nada menos que en 5 millóns de euros e o comezodas obras non ten unha data fixa:

LA XUNTA LICITARÁ EN ESTE AÑO ELPROYECTO DE LA VARIANTE DE NOIA.POLÍTICA TERRITORIAL «PRETENDE

CONTRATAR» LAS OBRAS EN 2005. FEIJOODEFIENDE EN EL PARLAMENTO EL TRAZADO

DEL GOBIERNO COMO EL MÁS CORTO Y MENOSTRAUMÁTICO.

EL CORREO GALLEGO, 25 de novembro 2004

¿Como se pode agredir a cidadanía desta maneira?¿Como se fixeron sondeos nas fincas sen o consenti-mento dos veciños? ¿Por que se anuncia que a varianteestará lista para o 2006 e despois que se pretenderárematala no 2007? ¿ Investirán a cantidade prometida ousoamente o 20 por cento? ¿Ata cando estarán ameazadosos veciños de Eiroa e Taramancos cos cambios de opi-nión e a actitude dos dirixentes autonómicos? Ano 1999:VIADUTO, SI. Ano 2000: VIADUTO, NON. Ano 2003:VIADUTO, SI. ANO 2004: SI, PERO NON. NON,PERO SI. Ano 2005: POSIBLE CONTRATACIÓNDAS OBRAS. A este paso, no 2011: ELECCIÓNSMUNICIPAIS E INAUGURACIÓN DUN PIAR. ¿Calserá o seu trazado definitivo? ¿Onde están os estudos de

14

O PRESIDENTE FRAGA ANUNCIA QUE A AUTOVÍA SANTIAGO-BERTAMIRÁNS “ESTARÁ ACABADA EN EL PLAZO DE DOS AÑOS”. EL

CORREO GALLEGO, 9 DE SETEMBRO 2000.

municipio noyés. Estos proyectos son laconstrucción de un puente sobre la ría,la autovía a Santiago y el dragado de lazona portuaria más cercana a la locali-dad. Los vecinos de la zona lo agasaja-ron con una sardiñada en la que parti-ciparon alrededor de trescientas perso-nas.

LA VOZ DE GALICIA, 4 de xullo de 1998

Dous anos máis tarde volvían a pro-ducirse novas declaracións con respectoa este importante vial. Nesta ocasión asafirmacións realizábanse ao máis altonivel, é dicir, no intre de celebrarseunha entrevista entre o alcalde socia-lista de Noia e o presidente da Xunta deGalicia:

FRAGA ANUNCIA A GUERREROQUE LA AUTOVÍA DE

BERTAMIRÁNS SE REALIZARAEN DOS AÑOS. EL NUEVO VIALENLAZARÁ UNA VÍA RÁPIDA

HASTA URDILDE ACERCANDONOIA A SANTIAGO.

El mandatario muncipal indicó queestá muy agradecido por el máximointerés que está mostrando el jefe delEjecutivo gallego por potenciar estacomarca.

EL CORREO GALLEGO, 9 de setembro 2000

impacto? ¿Será fume ante unha próxima convocatoriaelectoral ou será unha obra motivada por intereses espu-rios?

Todas estas promesas da administración galega, con-vertidas á luz das hemerotecas en mentiras arriscadas,coinciden con outras referidas ás vías de comunicaciónda comarca de Noia. Sen dúbida a estrada Noia-Santiagoexemplifica este lamentable comportamento:

LA XUNTA CONSTRUIRÁ UNA AUTOVÍA QUECOMUNICARÁ NOIA CON SANTIAGO. JOSÉ

CUIÑA ANUNCIÓ EN BOA QUE POLÍTICATERRITORIAL YA ESTÁ ELABORANDO EL

PROYECTO.

En el transcurso del acto el representante delgobierno gallego señaló que la Xunta está elaborandouna serie de iniciativas que redundarán en beneficio del

15

ESTRADA BOIRO-NOIA. 7 SINAIS DE TRÁFICO NA COSTA DE MOIMENTA AO REMATE, UN CARTEL: BON VOYAGE

ESTRADA NOIA-BOIRO. TRAVESÍA DE TÁLLARA OU AVENIDA DOS CEN

POSTES. ALGÚN SOBRE O ARCÉN.

Outro capítulo aparte é o da estradaNoia-Boiro. As obras de mellora come-zaron no mes de maio do ano 2002.Durante o mes de novembro daquel anoquedaron paralizadas. Unha rocha des-prazouse montaña abaixo para caersobre o mesmo asfalto. O tráfico estivocortado durante varios días e necesi-touse dinamita para despexala da cal-zada. Dous anos e medio despois docomezo das obras a prensa informabada súa perigosidade:

USUARIOS DEL VIAL QUE UNEBOIRO Y NOIA CRITICAN SU

PELIGROSIDAD. LOS ULTIMOSDESPRENDINIENTOS HAN

VUELTO A DESATAR LA ALARMA.LA PATRONAL COMARCAL EXIGELA CONCLUSIÓN DE LAS OBRAS

DE ADECUACIÓN DE LACALZADA. LA DEPUTACIÓNENCARGARÁ UN PROYECTO

PARA ESTABILIZAR EL TALUD.

Las obras de mejora de la carreteracomenzaron en mayo del 2002, con unpresupuesto superior al millón y mediode euros. La presencia de postes detelefonía y electricidad en la calzada, yel despendimiento de rocas obligaron aparaliar los trabajos en varios tramos,lo que desató numerosas quejas entrelos usuarios del vial. A día de hoy, fal-tan por concluir las obras de ensancha-miento y mejora de la vía y en el tramode Moimenta.

LA VOZ DE GALICIA, 27 de outubro 2004

Na actualidade, case tres anos des-pois das primeiras obras, a estrada entreNoia e Boiro constitúe, ademais dunhaafrenta aos seus usuarios pola súa peri-gosidade, un incomparable despropó-sito de enxeñería e ineficacia. Nos seus17 quilómetros conviven tramos senpintar con outros sinalados con marcasprovisionais. Pequenos tramos asfalta-dos están a carón doutros abandonados.Nunha estrada transitada por camiónsque transportan material pesado, porsituarse nas súas inmediacións dúas

canteiras e unha graveira, non existe ningún tramo paravehículos lentos. Conviven espazos con sinais cubertospola vexetación con outros con indicacións contradito-rias. Soamente na baixada de Moimenta, nun tramo desetenta metros, hai sete sinais. Nun deles avísase da exis-tencia de obras cando estas son inexistentes. Infórmasede desprendemento de pedras cando o que se precipitapolo monte son rochas de varias toneladas. Malia estarealidade, ao remate desta indicación un cartel amosaunha mensaxe abraiante: BON VOYAGE. Dúas pontes,unha delas tipo tobogán, están sen asfaltar. Na travesíade Tállara máis de cen postes, algúns situados encol doarcén, balizan a estrada. Nun itinerario, sen núcleosurbanos nas súas marxes, as liñas continuas impiden quea circulación sexa fluída.

Algúns optimistas pensabamos que as obras remata-rían na proximidade dunha convocatoria electoral, perodende o seu inicio xa se celebraron unhas elecións auto-nómicas, outras municipais, o 14 M, as europeas, a vito-ria de Lula e as americanas. Produciuse a invasión deAfganistán e Irak, a toma de Bagdad e a caída de SadamHussein, o Prestige e o Yakolev, a morte de Arafat e Mar-lon Brando, o 11 M, a voda de Letizia, a guerra de Sudane Costa de Marfil, Mar Adentro, o 75 Aniversario doLiceo e o III Centenario de Felipe de Castro, pero aestrada segue paralizada.

Capítulo aparte, neste resumo da situación das vías decomunicación da comarca, merecería a estrada de Noia aPadrón. O seu abandono é de tal calibre que nos últimosanos converteuse nunha auténtica corredoira. Talvez uncastigo contra os veciños de Lousame pola súa contro-vertida historia. O mesmo asfalto, as mesmas curvas e osmesmos pasos estreitos dende que os mineiros de SanFinx baixaban a Noia nas vellas camionetas da súaempresa. Sen dúbida un desprezo que a cotío debensoportar os habitantes das parroquias de Lesende e Vila-coba.

Como se pode aprezar, non se realiza nesta reportaxeun xuízo de valor sobre o conflitivo viaduto. Os partidospolíticos e diversos colectivos xa se pronunciaron aorepecto. Con todo, tres aspectos merecen destacarse.Nun principio, semella que a variante artellada é unmonumento á improvisación porque as alegacións apun-tan a evitar o seu paso pola explanada de Testal, elevar asúa altura pola ría, substituír os terrapléns por piares emodificar o seu trazado na zona de Orro e Eiroa. Ensegundo lugar, mentres a Xunta se pronuncia por un pro-xecto baseándose en criterios puramente económicos, osexpertos falan da nula vertebración do territorio, murocontra o crecemento urbanístico e impacto ecolóxico:

16

Excmo. Sr. Alcalde Presidente. Concello de Noia

Noia, 28 de Julio de 2004.

Como continuación a nuestra con-versación telefónica del día 27, me veoen la obligación de puntualizar variosaspectos de nuestro dialogo, unha vezllevada a cabo la reunión de la Direc-tiva del Liceo con la asistencia dePedro García Vidal, autor del artículoen la revista Alameda, núm.15 sobre eltema de la variante de la autovía deNoia...

Con respecto a la petición telefó-nica de interrumpir la distribución dela revista entre los socios, hago constarque accedí a ello hasta la reunión conla Directiva, con el fin de analizar laexistencia de alguna mención crítica opersonal contra el Ayuntamiento o elGrupo de Gobierno; comprobando quela crítica era hacia el técnico del Pro-yecto, es por lo que se continuará conla entrega de la revista a los socios ysocias.

Xosé Moas Pazos.

Presidente de la Sociedad Liceo.

Ante as acusacións contidas nestacarta, na que se denunciaba o intento decoartar a liberdade de expresión duncolaborador da publicación, o alcaldepermaneceu mudo. Pero, unha semanamáis tarde, presionado polos medios decomunicación, realizou unha deliranteversión do sucedido. Unhas declara-cións que pola súa intencionalidade dei-xarían pálido ao mesmo Maquiavelo:

El foi quen me propuxo a min e quenme dixo que iba de mirar si se acababade facer toda a distribución e ao millormirar a conveniencia de mentres el nonsupervisara o artículo de si era conve-niente ou non parar a distribución. Eudesde logo díxenlle que eso era el quenentendía do tema, que tiña a responsa-bilidade dese tema e fixera o quedebera facer no tema.

CANAL TAMBRE, 2 de agosto 2004

PESCA SOSTIENE QUE FALTAN DATOS PARAEVALUAR EL IMPACTO DE UN VIADUCTOSOBRE LA RÍA NOIESA, La Voz de Galicia, 21 denovembro de 2004. En terceiro lugar, merece destacarsea sensibilidade do alcalde de Noia ao pronunciarse nosprimeiros intres por unha variante de consenso para des-pois situarse a carón dun proxecto contestado con máisde mil sinaturas que avalian as alegacións presentadaspolo xeógrafo Pedro García Vidal.

Un resumo destas realizouno en Reflexións en torno aunha ponte sobre a ría de noia (LA VOZ DE GALICIA, 4de abril 2004). Meses máis tarde profundizou as súasargumentacións en A variante sobre a ría ( Revista ALA-MEDA. Nº15, xuño 2004). Talvez anoxado pola exposi-ción destes criterios, nunha publicación de ampla difu-sión no concello, o alcalde amosou unha faciana desco-ñecida ao intentar matar ao mensaxeiro. Nesta carta, quese pode consultar na REDE, o presidente da SociedadeLiceo explica como se quixo interromper a distribuciónda revista:

17

COSTA DE MOIMENTA. ROCHAS DESPRENDIDAS DA LADEIRA INESTABLE

DO MONTE

COSTA DE MOIMENTA: ROCHAS AMEAZANTES SOBRE O VIAL. SINAIS

PROVISIONAIS E PASO ESTREITO. ATENTOS Á LEI DE MURPHY.

Ante a magnitude desta grave acusa-ción contra o presidente da SociedadeLiceo, o Consello de Redacción daRevista ALAMEDA, despois de manterunha reunión co alcalde, emitiu uncomunicado aclarando o sucedido.Difundido na súa integridade porCANAL TAMBRE, resumimos aquí osdous puntos máis salientables:

1. Consideramos un feito gravísimoo intento de intervención no normaldesenvolvemento e distribución darevista Alameda por parte do SeñorAlcalde do Concello de Noia, ante unartigo de opinión non favorable aosseus puntos de vista. Pretende evitarsea difusión dun simple artigo de opinióncontrario á variante sobre a Ría. Unartigo no que se fan unha serie de razo-amentos, que se poden compatir ounon, sobre unha obra transcendentalpara os habitantes de Noia no que enningún caso se realizan afirmacións encontra de ningunha persoa nin institu-ción.

6. Os compoñentes do Consello deRedacción da revista Alameda sabemosque non existe unha verdade única, poriso ofrecemos sempre a posibilidadeaberta de contrastar diferentes puntosde vita. É dicir, defendemos o plura-lismo. Pero estamos en contra de bur-das maniobras de control e manipula-ción informativa, pois pensamos que odereito a unha información libre e plu-ral é un alicerce básico da democracia.

CANAL TAMBRE, 6 de agosto de 2004

Con este explícito comunicado,nunca respondido oficialmente polomáximo mandatario, quedaba resolta apolémica motivada pola teima repre-sora do alcalde. Unha postura sibilinadespois de que na entrega do “III Pre-mio de Relato de Aventuras Avilés deTaramancos” amosara a súa disposi-ción a colaborar coas xentes da cultura:Guiádenos, dicirnos o camiño quetemos que percorrer e as vosas propos-tas serán escoitadas. Sen dúbida unhapeculiar forma de entender a cultura por

parte dun representante político. Este alcalde sempreapoiará as vosas iniciativas. ¡Que barbaridade!

Despois da interesante viaxe pola terra dos zares, estareportaxe para os lectores da Revista ALAMEDA intentaser outro periplo, aínda que semella máis alucinantepolos complicados vieiros que debemos superar. Estra-das en pésimo estado, corredoiras intransitables, menti-ras compulsivas e comportamentos moi perigosos. ¡Quemágoa de dirixentes! ¡Tan caros e indolentes!

A estrada a Boiro leva varios anos de retraso, pero aautovía de Santiago a Urdilde estará rematada no ano2002 (Fraga dixit). Ao controvertido viaduto sobre Tes-tal –lembren a data do 2007– sucederalle unha ponteentre Boa e O Freixo e outra que circunvalará a Serra deOutes. Ao mellor, coma na baía de Manhattan, podere-mos navegar nun ferry con vistas a monte Louro. Chega-remos antes a todas as partes, como na vía rápida barban-zana, e a ría converterase nun cruce de ambiciosos pro-xectos de enxeñería. Por suposto estará saneada:

NOIA TENDRÁ LA PRIMERA DEPURADORA ELPRÓXIMO AÑO.

El Correo Gallego, 16 de outubro 2003.

Aviso para navegantes inexpertos. Estas son as refle-xións dun colaborador da Revista ALAMEDA a partirdun cadro e unha poesía. Unhas reflexións tan persoais eintransferibles coma o seu DNI. Calquera intento decoartar a súa distribución sería unha afrenta contra a pin-tura e a poesía, é dicir, contra os auténticos responsablesdestas argumentacións: Paul Klee e Maxi Olariaga. Con-tra ambos os dous, é dicir, a CULTURA. Para rematar,soamente unha obrigada recomendación. Estimado lec-tor, aprezado condutor, se un día non tes máis remedioque circular pola maltreita estrada in secula seculorumde Boiro, ao seu paso pola costa de Moimenta ten pre-sente nas túas oracións a Lei de Murphy: A próximacurva pode ser a derradeira. BON VOYAGE.

18

ESTRADA BOIRO-NOIA. OBRAS PARALIZADAS NA VARIANTE DE MIEITES

Ese mar atlántico de permanente

presenza no horizonte, pero que só con

cada pulo das mareas se abre paso entre

as puntas de Testal e Abruñeiras para

achegarse ás mesmas portas da vila

dando forma ao mar de Noia, foi, porén,

sempre contemplado polos habitantes

do burgo como o mar da subsistencia e

do comercio: o mar da vida para un

porto que de tan recollido semellaba

non existir. Ao longo da historia, velas

de todos os mares ían e viñan ao traveso

das augas da ría, dando pulo a aquela

mariñeira vila cun intensísimo tráfico

de todo tipo de mercadorías que entra-

ban e saían nos abrigados peiraos do

Poxilgo e Pedrachán, mentres a fachada

marítima ollaba en fite para un atlántico

no que ancoraba o seu progreso.

Desde o mar, ou desde a banda

oposta da ría, a faciana marítima da vila

presentábase dominada no alto pola

robusta figura de San Martiño, que

ollaba vixiante cara ás augas. A súa

espléndida portada encara o solpor e

desde tan formidable atalaia de pedra

podía contemplarse reciprocamente o

seo de Noia en toda a súa extensión; a

igrexa foi sempre por iso un fito refe-

rencial para quen enfilase o mar de

Noia. Desde O Tapal, o casarío descen-

día ata a ribeira sen ocultar nunca a

figura do edificio relixioso. No bordo

ribeirán, durante séculos, a presenza

idea de recuperar globalmente a faciana marí-tima do Casco histórico, dado o estado lamen-

table que ofrece a cotío a residentes e visitantes,constitúe unha das importantes arelas do Plan

Especial de Protección e Reforma Interior do CascoHistórico (PEPRICH) actualmente en vigor. Na idea dosredactores do Plan, este escaparate da vila tantos anosesquecido e, porén, de tanta importancia na memoriamarítima de Noia, vai converterse nun obxectivo funda-mental a recuperar, rehabilitar e poñer en valor. Paracomprender a verdadeira dimensión que o planificadorconcede a esta fachada marítima da vila de Noia, nadamellor que ter coñecemento de como foi tratada no Pla-neamento e as directrices que o planificador marca paraque este lugar adquira a dimensión que verdadeiramentelle corresponde na imaxe e na memoria de noieses e visi-tantes.

AS DÚAS FACIANAS ACUÁTICAS DO CASCOHISTÓRICO

Foron as propias peculiaridades do emprazamento davila no momento da súa fundación –unha península enforma triangular de escasa altura, con dous dos seuslados en contacto directo coas augas e coa ponte comoelemento de unión das marxes da ría – as que deron lugara que Noia presente dúas facianas acuáticas de orienta-ción claramente diferenciada: unha fluvial, que molla osseus alicerces nas augas doces do Traba; marítima aoutra, coas salgadas augas atlánticas bicando a súaribeira ao cíclico compás das mareas. Se na primeira,máis recollida, son escenarios terrestres e fluviais os quedominan na mirada; na segunda, de horizontes máisamplos, pola contra, é o mar, aínda na fugacidade dunhamarea, quen ao longo da historia focalizou todas as olla-das.

19

Pedro García Vidal

Xeograf íaO Malecón de Gasset

A faciana marítima do Casco Histórico

dunha monumental muralla en contacto

directo coas augas berraba a presenza

dun lugar forte, que completaba unha

imaxe medieval, recordo daquela Noia

primeira.

Desde finais do XIX, os novos tem-

pos da industrialización coas novas

necesidades de transporte terrestre fixe-

ron preciso o recheo dos bordos do

Casco histórico co fin de realizar vías de

circulación que fixesen posible circun-

valalo. Naceron así os Malecóns de

Cadarso e Gasset. Porén, aínda nun

lixeiro afastamento da liña de costa por

mor do recheo, o mar continuou a ser

protagonista no desenvolvemento eco-

nómico da vila e o Malecón de Gasset

prolongou a súa importancia ata un novo

peirao bautizado do Marqués, en honra

ao Marques de Monroy por cuxa inicia-

tiva se realizara un primitivo peirao no

1850. Grandes buques dunha considera-

ble tonelaxe – dise que podían atracar

embarcacións de ata 50 toneladas de

carga– chegaban ata aquí, e unha multi-

tude de pequenas embarcacións a vela

de dous e tres paus, tamén con motor,

que se coñecían co nome de pataches,

surcaban en airoso velame despregado

as augas do mar de Noia para realizar a carga e descarga

de todo tipo de mercadorías. Un intensísimo trasfego de

produtos, a transportar en terra por medio de carros tira-

dos por animais, asinaban aquela mariñeira Noia que fer-

vía en frenética actividade nas súas ribeiras dando pulo a

unha diversidade de iniciativas comerciais e empresariais:

salgadura de peixe, conservas logo, curtidos, fabricación

de calzado, construción de barcos... Como testemuños

daquela febre industrializadora, as instalacións fabrís

colonizaron a fachada urbana do Malecón de Gasset.

Pero a partires dos anos sesenta do pasado século pro-

dúcese un radical xiro. O acelerado cegamento do porto,

xunto a unha maior facilidade para as comunicacións

terrestres que agora cobran protagonismo, vai dar lugar a

que a vila de Noia opte por darlle as costas ás augas

atlánticas. Nese intre, a fronte marítima do Malecón de

Gasset ata o peirao do Marqués convértese nun mero

corredor de tráfico e Noia, coma moitas cidades que vivi-

ron do mar e que nun momento determinado da súa his-

toria mudaron de modelo económico, descoidou a súa

fronte urbana marítima e permitiu o seu abandono inmo-

biliario e o seu destrozo estético: mesmo un edificio de

oito plantas exemplifica o pouco agarimo a un pasado de

esplendor.

O TRATAMENTO DA FRONTE LITORAL NASNORMAS SUBSIDIARIAS DE 1991

A preocupación polo bordo marítimo ocupou un lugar

preferente cando no ano 1991 se levan a cabo as tarefas

20

previo desenvolvemento dun Plan

Especial do Paseo Marítimo Litoral co

obxecto de conseguir unha mellora glo-

bal en toda esta franxa ribeirega.

AS PROPOSTAS DO PEPRICH PARAUNHA MELLORA DA FRONTELITORAL

Cando se levan a cabo os traballosde realización do Plan Especial de Pro-tección e Reforma Interior do CascoHistórico –Plan contratado sendoalcalde Bieito Domínguez e realizado erematado no goberno de Mari CarmenAbeijón (1998)– un dos puntos máispolémicos, entre outros, foi o tema dotratamento da fronte marítima. As dis-cusións centráronse en dous aspectosfundamentais: por un lado, a regulaciónedificatoria da fronte litoral que mello-rase unha maltratada imaxe polos anosdo franquismo; por outro, a actuaciónno bordo ribeirego coa intención dereordenar o espazo existente, e ver aposibilidade de realización dun recheocon destino a un paseo peonil arborado.

Como resposta ao primeiro obxec-tivo, no Plan Especial establécese unhaordenación pormenorizada de toda a

de realización das Normas Subsidiarias de Planeamentoque ían substituír ao obsoleto e incumprido Plan Xeral de1975. Predominaba a opinión entre a equipa redactora deque aínda era posible rectificar en parte os vellos erros,pois a maior parte da fachada do Malecón de Gassetestaba por rematar, en soares que ocupaban antigas fábri-cas e edificacións en ruínas. Por iso, un lugar preferentenas preocupacións dentro da mellora dos bordos ribeire-gos, sería a ordenación dos volumes e fachadas da frontelitoral.

Ao mesmo tempo, como medidas importantes a levar

a cabo de cara a unha rehumanización na fronte marí-

tima, nos Planos de Ordenación das Normas Subsidiarias

vixentes, aprobadas no ano 1991, contémplase a crea-

ción dunha ampla franxa de espazos libres entre a Ponte

de Noia e o Peirao do Marqués, así como entre este punto

e a zona de Labarta. O obxectivo sería, afírmase: “conse-

guir unha mellora do bordo ribeirego, acondicionando

amplos espazos libres públicos a modo de paseos peonís

e reparar as obras de fábrica dos antigos peiraos e

malecóns”.

Ao estar incluída esta fachada da vila dentro dos lin-

des do Casco histórico, e por ser preceptivo a realización

dun Plan Especial orientado a protexer este singular

recinto, deixábase a esta fase o labor de fixar as directri-

ces xerais orientadas a unha ordenación de alturas,volu-

mes e fachadas. Ao mesmo tempo, nas referidas Normas,

e como paso previo á realización de calquera tipo de

actuación neste bordo marítimo, sinálase a necesidade do

21

A FRONTE A EDIFICAR DO MALECÓN DE GASSET SEGUNDO AS DIRECTRICES DO PEPRICH. DENTRO DA DESCOIDADA IMAXE ACTUAL

DO MALECÓN DE GASSET, A EXISTENCIA DUNHA AMPLA LIÑA A EDIFICAR DE NOVO, FAI QUE AÍNDA SEXA POSIBLE A RECUPERACIÓN

ESTÉTICA E A POSTA EN VALOR DESTA SINGULAR FACHADA MARÍTIMA DO CASCO HISTÓRICO.

fronte litoral incluída no ámbito doCasco histórico. Inclúese así, a “regula-ción edificatoria das frontes construí-das ao longo dos Malecóns”, sinalandoque “dado o carácter de bordo litoral ede fachada urbana principal deste con-xunto, prantéxase unha mellora xeralde toda a fronte urbana, establecendolimitacións de cornixas restritivas queaporten unha certa unidade volumé-trica”, insistindo para iso na necesidadede ser rigorosos na aplicación da normaco obxectivo explícito de manter“tanto a silueta do conxunto como asvisuais sobre as torres da igrexa deSan Martiño”. Preténdese unha maiorunidade ambiental para o conxunto, aconseguir por medio dunhas ordenan-zas para a edificación que aquí se cons-trúa sobre solares vacantes así como nocaso de substitución de edificacións.

O outro grande debate entre o grupode goberno de Mari Carmen Abeijón eos redactores do Plan, co seu director á

cabeza, José González-Cebrián Tello, foi o tema dosrecheos no bordo litoral. Neste aspecto, a equipa redac-tora mostrábase moi remisa a aceptar calquera tipo derecheos que supuxeran unha modificación da liña cos-teira existente. As razóns esgrimidas para xustificar estapostura eran: a inconveniencia de alongar o mar dobordo vilego, mudar unha imaxe de séculos apenasmodificada, e aterrar en demasía o mar de Noia tanescaso.

Os redactores do PEPRICH acordaron, como solu-ción consensuada, proceder a un estudo de detalle daposible ordenación das frontes litorais, pero tendo sem-pre presente a obriga da realización dun posterior desen-volvemento do Plan Especial de Paseo Marítimo Litoral.O que eles realizaron foi un anticipo das característicasque, baixo o seu punto de vista, deberan ter os tramos derecheos adxacentes ao propio conxunto histórico. Porconseguinte, no Plan anticípase ao posible tratamento daurbanización dos paseos marítimos de litoral no tramocorrespondente ao Conxunto Histórico, especificandoclaramente que o seu desenvolvemento definitivo “per-manece pendente da elaboración posterior dun PlanEspecial do Paseo Marítimo conforme ao establecidonas Normas Subsidiarias vixentes”.

22

NO PASADO A FACHADA MARÍTIMA DO CASCO HISTÓRICO ERA SEMPRE UN FERVEDOIRO DE ACTIVIDADE, E A HISTORIA

SOCIOECONÓMICA DE NOIA NESE TEMPO ERA A HISTORIA DO SEU MAR. O MAR, QUE BICABA OS ALICERCES DA VILA A CADA PULO

DAS MAREAS, ERA FONTE DE VIDA E GARANTÍA DE PROGRESO E ESPLENDOR AÍNDA NUN PORTO QUE DE TAN AGOCHADO SEMELLABA

NON EXISTIR. TODO ÍA E VIÑA AO TRAVESO DAS SÚAS SALGADAS AUGAS.

evitarse “ en exceso o bordo do asen-

tamento histórico do litoral fluvial,

tanto física como visualmente”. Por

ese motivo, aínda admitindo no trata-

mento urbanizador das frontes litorais

do Casco Histórico algunhas das previ-

sións dos planos de ordenación das

Normas Subsidiarias Municipais, os

redactores do Plan consideran que o

recheo correspondente ao Malecón de

Gasset debera modificarse diminuíndo

a sección a rechear. A razón dada para

esta modificación sería para “evitar un

alonxamento excesivo do núcleo

urbano respecto ao bordo fluvial que

fundamentou o seu nacemento e evo-

lución, mantendo o contacto visual

entre a ribeira e o viario en pendente

perpendicular ao Malecón que se

interna no conxunto histórico”.

Baixo os presupostos que remata-

mos de expor, no PEPRICH proponse a

configuración dun paseo litoral arbo-

rado, cunha sección axeitada para o seu

uso peonil. Para iso precísase o despra-

zamento dos muros de fábrica existen-

tes na actualidade e recheando sobre

unha franxa de 16 metros a partir do

linde actual da rúa. Neste espazo de

Dúas, ao final, foron as zonas nas que se aceptaban os

recheos: unha que comprendía o tramo entre o peirao do

Marqués e Labarta, e outra que, desde a Ponte de Noia,

paralela ao Malecón de Gasset, chegaría ata o peirao do

Marqués.

No antigo peirao do Marqués, os redactores do Plan

Especial foron partidarios de manter aproximadamente a

sección de recheos prevista nas Normas Subsidiarias.

Como paso previo á definición da ordenación definitiva

da zona de recheos, que no seu momento debía estable-

cer o Plan Especial do Paseo Marítimo Litoral, o

PEPRICH anticipa a posibilidade de creación dun amplo

espazo de pavimentación dura e aliñacións de arborado,

semellante, incluso en dimensións, á actual Alameda,

concentrando ao Norte unha zona de instalacións depor-

tivas e acondicionando sobre a liña de bordo dos recheos

pantaláns de atraque para embarcacións. Como xa sabe-

mos, a actuación sobre este espazo foi levada a cabo sen

realización previa do Plan Especial do Paseo Marítimo

Litoral, con alteracións sobre o recomendado no

PEPRICH e, recentemente, sufriu xa unha remodelación

importante.

No caso do Malecón de Gasset, o lugar onde máis

debate se suscitou sobre a conveniencia ou non de efec-

tuar un recheo, a equipa redactora estableceu finalmente

a súa ampliación a partir dunha sección axeitada ao seu

uso como paseo peonil. Preocupados sempre polo nega-

tivo impacto paisaxístico sobre o Casco histórico que

puidese provocar un excesivo recheo, sinalan que debe

23

O BORDO MARÍTIMO DE CASCO HISTÓRICO SEGUNDO AS

PROPOSTAS DE PEPRICH

recheo só se permitiría a edificación

de “pequenos volumes a modo de

quioscos, vinculados ao uso de espar-

cimento do paseo, dunha soa altura e

con reducida ocupación en planta,

sempre segundo formalizacións de

grande lixeireza e transparencia”.

O Plan contempla igualmente unha

tripla solución para reordenar o espazo

actual do Malecón de Gasset: por unha

banda a modificación da sección de

aparcamentos, “desprazando o esta-

cionamento en batería hacia a mediana

arborada”; en segundo lugar a supre-

sión dos surtidores de gasolina exis-

tentes na actualidade; e en terceiro lugar

ampliar a beirarrúa fronte ás facha-

das.

O futuro do Malecón de Gasset: A

necesidade dunha actuación global

Logo do exposto, semella claro que

soamente a elaboración dun Plan Espe-

cial do Paseo Marítimo, conforme ao

establecido nas Normas Subsidiarias e

no PEPRICH, podería aportar unha

visión de conxunto que conducise nece-

sariamente a unha actuación global nun

asunto de tanta transcendencia para o

futuro da faciana litoral da vila. A

importancia do Malecón de Gasset

como bordo litoral e como fachada

urbana principal do Casco Histórico,

precisa dunha solución de conxunto orientada a conse-

guir unha maior unidade ambiental da totalidade deste

espazo de ribeira. Unha actuación de conxunto que,

como mínimo, debería comprender:

— Unhas ordenanzas para a edificación que aquí se

vai construír sobre solares vacantes ou de substi-

tucións de edificacións. Ditas ordenanzas debe-

rían comprender criterios de deseño e estética de

fachadas, xunto con normas de unidade volumé-

trica, con aplicación rigorosa dunha liña de corni-

xas restritivas para salvagarda da silueta do con-

xunto así como das visuais sobre as torres de San

Martiño.

— Unha solución global ao tema da conservación

dos restos da muralla que van aparecer en toda a

fronte edificada do Malecón.

— Dar resposta á reordenación da sección de aparca-

mentos actual cumprindo, de consideralas axeita-

das, as propostas do PEPRICH ou, pola contra,

ofrecer outras como puidese ser a construción

neste lugar dun aparcamento subterráneo.

— Unha serea reflexión sobre a conveniencia ou non

de levar a cabo no momento actual un recheo nos

termos que propón o Plan Especial no Malecón de

Gasset.

Todos estes aspectos que acabo de referir, xunto con

outros, son aspectos transcendentes que demandan unha

sensibilidade e predisposición dos políticos ao diálogo

para aplicar con rigor e disciplina urbanística as directri-

ces do PEPRICH para esta zona tan relevante do Casco

Histórico como é a súa faciana marítima.

24

A REORDENACIÓN DO ESPAZO ACTUAL DO MALECÓN DE GASSET SEGUNDO AS DIRECTRICES DO PEPRICH.

relación coa enfermidade, que estaba nasúa casa, preguntada pola IU, 35 decada 100, son Incontinentes (evidente-mente, están sen tratar.......).

R. Alameda: Dr. Dios¿Que é aincontinencia urinaria?

Dr. Dios: Defínese como a perdainvoluntaria de ouriños, que ocasionaun problema de saúde e/ou social, e quese pode demostrar de forma obxectiva.

R.A.: ¿Cales son as causas destadoenza?

Podemos englobalas en causas Tran-sitorias: por drogas ou fármacos, porinfeccións, por inflamacións (da prós-tata, etc.), por “impactación” fecal, porvaxinite atrófica, por endocrinopatíasmal tratadas (diabetes, etc.). Ou en cau-sas Permanentes: as demencias, a inca-pacidade física por outras causas, poralteracións do SNC, etc.

R.A.: ¿Existen diferentes tipos deincontinencia urinaria?

A IU Transitoria e a IU Establecida,esta divídese á súa vez en: Vexiga Hipe-ractiva, Incontinencia de Tensión, IUpor “rebosamento”, Incontinencia Fun-cional, e IU Mixta. Cada unha ten unhaDiagnose específica e un Tratamentoadecuado ó tipo de IU (non tirar decueiros e “tratalas” así todas).

R.A.: ¿É moi frecuente?

Como expliquei anteriormente, si. Oque sabemos é a punta dun Iceberg. Eu

oxe principiamos un novo enfoque a estesmodestos artigos que, dito sexa de paso, nonteñen outra pretensión que informar aos lectoresde ALAMEDA, para que asemade, podan

mellora-la súa saúde.

Tentaremos que algún profesional de prestixio danosa bisbarra nos asesore naqueles problemas de saúdeque me demandan os lectores da revista ALAMEDA.

Como primeiro artigo desta nova etapa imos aborda-lo problema da INCONTINENCIA URINARIA, unproblema máis frecuente do que adoitamos pensar e queten solucións moito máis doadas do que se pensa.

Para iso acudimos a un experto neste tema como é odoutor D. Xosé Mª. Dios Diz.

O Doutor Dios é Médico Xeral do Centro de Saúde deOutes, Máster en Medicina Xeriátrica e Diplomado enXeriatría e leva xa 17 anos na consulta do centro desaúde Outense.

Pertence a diferentes asociacións relacionadas coaincontinencia urinaria.

Ten feito numerosos traballos de investigación.

Tamén forma parte, dende a súa fundación no ano1995 do Grupo de Incontinencias da Sociedade Españolade Xeriatría e Xerontoloxía. Posteriormente crea oGrupo de Incontinencia Urinaria (IU) na SociedadeGalega de Xerontoloxía e Xeriatría e tamén é Coordina-dor do Grupo de IU de SEMERGEN-GALICIA.

Ten levado a cabo tres traballos a cal máis interesante,de Prevaleza da IU: na súa Consulta (o 1º); en Galicia (o2º); e finalmente o de España (o 3º), este último,presen-tado como Póster no Congreso Nacional de Granada deSEMERGEN-ESPAÑA.

Adiantar xa que os datos son parecidos, e a Poboa-ción Xeral que presenta IU, por enriba dos 65 anos, é entorno ó 35-37% (é dicir, xente que non tiña ningunha

25

Víctor Vez Vilar

Pinceladas sanitarias

Incontinencia urinaria

sempre digo que “é un problemaoculto”. Ou ben a xente non llocomenta ó Médico (por vergonza, por-que considera que é algo que ocorre coaidade, etc.). Ou be, os propios Médicosnon indagamos neste Síndrome Xeriá-trico o suficiente. A prevaleza en poboa-ción xeral, en maiores de 65 anos é do33,7 % segundo o estudio realizadopolo grupo de incontinencia de Semer-gen Galicia (traballo presentado no con-greso de Granada).

É importante demostrar que algoestá provocando esa IU. Sé o descubri-mos e o podemos tratar, ese pacientecurarase. De todas maneiras “por poucaactuación que fagamos, sempre mello-raremos a calidade de vida da persoaIncontinente”.

R.A.: ¿Hai unha incontinenciainfantil?

Efectivamente. Chámase Enurese, eé a incontinencia urinaria que aparecenos nenos/as, moitas veces tendo comocausa estrés ou problemas doutro tipo,que nada teñen que ver cunha causafísica para perde-los ouriños.

R.A.: ¿Como pode tratarse?

Existen dispositivos de alarma, contratamento da conducta e pode taméntratarse con fármacos como a Oxibuti-nina. Pero moitas veces, sacando oestrés que o provoca e a intranquilidade,estaría o tema resolto. Coa madurez doneno tamén desaparece o problema.

R.A.: ¿É conveniente a utilizacióndas compresas que adoitan anunciaros medios de comunicación, mesmoutilizando f iguras de personaxesfamosos como reclamo?

Eu considero que nada prexudicoutanto os pacientes con IU como osanuncios de “persoas famosas”,dicindo que o mellor é unha boa com-presa...., iso é tan falso, e tan diabólica asúa utilización por “laboratorios” ouempresas que o único que buscan é o

seu lucro persoal, sen pensar nos pacientes que padeceneste Síndrome...

O que de verdade resultaría positivo, sería a mesmacampaña, da Administración, para que o paciente se poñaen mans do seu Médico de Cabeceira, para primeirodiagnosticar a IU, e logo tratala.

Facendo cálculos, o gasto en campaña publicitaria deEducación Sanitaria sería menor que o gasto derivadodun mal tratamento da IU.

R.A.: ¿Como pode tratarse logo a incontinencia?

Dende Tratamento Médico, actualmente de moita uti-lidade, sobre todo na máis frecuente que é a VexigaHiperactiva, onde se usa a Tolterodina, que é resolutivo,ata os famosos Exercicios de Kegel, de reforzamento damusculatura da pelve, pasando por terapias de tipo “con-ductual”, e o que é mais importante, evitando as causasque ocasionan a IU, como a Polifarmacia, os obstáculospara acceder ao retrete da xente maior, os coidadorespara facer as Miccións Programadas, etc.

R.A.: ¿Exercicios ximnásticos?

Dende logo, o exercicio en xeral é bo. Pero deben evi-tarse deportes, como a hípica, por exemplo, que incidendirectamente na musculatura da pelve. O mellor exerci-cio é o paseo diario, dunha hora de duración, a ser posi-ble por sitio “chan” e a bo ritmo. Isto sería suficiente paramanter un corpo (adulto) en forma.

R.A.: ¿Que é “adestra-la vexiga” ou ,dito doutromodo, os Exercicios de Kegel?

Consisten en contraccións voluntarias dos músculosda micción: faríanse 10 contraccións de 5 segundos deduración cada unha, descansando 10 segundos entre cadacontracción, repetindo o exercicio tres veces ó día, 5 díasá semana. Progresivamente auméntase a duración atarealizar 10-20 contraccións de 10 seg. de duración, des-cansando 20 segundos entre cada unha, tres veces ó día,durante 6 meses mínimo.

R.A.: ¿Medicamentos?

Moi útiles na Vexiga Hiperactiva e na Mixta, os máisfrecuentes son a Tolterodina, a Oxibutinina, a Imipra-mina. Os tranquilizantes suaves moitas veces son efica-ces se a causa é un estrés importante.

R.A.: ¿Cirurxía?

Moi eficaz na IU de Tensión. Utilízase sempre que coseu uso os músculos e os esfínteres da zona se vexanreforzados e poidan realizar a súa función de peche dazona, para que os ouriños non saian sen que nós queira-mos.

26

Resumo: Dúas conclusiónsimportantes: a primeira, que a persoaque padeza este problema que o con-sulte, sen temor e sen consideralo ninun tema tabú nin algo que ocorre coavellez.

A segunda, que toda IU ten trata-mento, se non para sandar definitiva-mente, alomenos, si tratamento palia-tivo, por pouca intervención que sefaga.

R.A.: ¿Consellos para esa persoa que nota unhapequena perda?

Dende logo que non faga caso de remedios “caseirosou da televisión”. Primeiro que acuda o seu Médico deCabeceira, el valorará; primeiro se é Incontinente,segundo qué tipo de IU presenta, terceiro se segue el cocaso ou vendo o tipo de IU que presenta, que non sexa detratamento en Atención Primaria, que o derive o especia-lista (hoxe en día, existen Unidades específicas en Uro-loxía, de IU), e cuarto que se é tratable que o faga, pois opaciente, de seguro, mellorará a súa Calidade de Vida.

27

difícil poñerlleun título a unha can-

ción cando na letranon vén perfecta-

mente definido. Esta can-ción fálanos dunha grantraizón e do desengano quesupón ser víctima dunhafalacia deste xeito.

Velaquí unha canciónque pode ser moi ben definais do século XIX, e asúa letra está axustada áforma de pensar dos anos 50do século XX. Pensemos ourecordemos as cancións deMaría Grever, ou MargaritaLecuona, ou o mesmo Perfi-dia, cuxo título tampoucolle viría mal a este tema queeditamos hoxe.

Dicía que podía moi benser do século dezanove,porque cando a recollían,xunto a outras moitas, faimáis de vinte anos, pregun-teille a persoas nacidas noscomezos do século XX, edixéronme que xa facíamoitos anos que a oírancantar nas súas casas, ou enfestas.

Non podemos esquecerque na nosa comarca, asorquestras que tocaban nasvodas eran as voces doscomensais, mellor ou peor

afinadas, pero a festa facíase, como tiña que ser; entre todos, partici-pando, afinasen ben ou mal, pero non había voda nin festa sen canta-rea.

Deste xeito foron pasando estas melodías a través dos tempos,dunhas xeracións a outras. A maioría das veces, cos pequenos cam-bios nas letras e na música, cousa moi normal en calquera melodíaque se fixo popular, aínda que sexa a un nivel local, co paso dotempo sempre sofre transformacións, que son doadas de adiviñar.

28

Canc ións de Noia

Prudencio Romo

o Lugo “B” antes de comezar o campio-nato. En total 7 equipos incluíndo oNoya F.C.

— O campionato dá comezo o27/1/61, tocándolle o Lugo “B”, ondenon se xoga, como queda dito.

— Na 2º xornada o Noya debuta nacompetición no seu campo de SanAlberto ante o Ribadeo ganándolle por4 a 2, era o 5/2/61 nunha tarde de ven-dabal.

— O 12/2/61 correspondente a 3ªxornada o Noya F.C. tócalle de volver axogar en San Alberto ante un vellocoñecido como é o Xuvenil da Coruña eo Noya cae derrotado por 2 goles a 3.

— A cuarta xornada, o 19/2/61, o

sta tempada o Noya cambia de grupo, é dicir,que do Sur pasa a serie “A” Norte.

Segue de presidente Manuel Hermida Igle-sias (recentemente falecido), de vicepresidente taméncontinuaba D. José Brenlla Blanco, e como secretario D.Ricardo Mariño Golpe.

O adestrador chamábase A. Martín, un noiés e ex-xogador do Club no que non terminaría a campaña esería relevado por un de Riveira (descoñecendo o seunome).

A plantilla estaba formada por estes xogadores:Jorape e Julit (porteiros); Rama, Méndez, Abelleira,Pepiño, Cándido, Cerecedo, Moure, Astray, Chuchu,Manolito, Alberto, Abelardo, Rodolfo e Méndez.

Os equipos participantes foron: Ribadeo; Xuvenil daCoruña; C.D. Foz; Arenal de Santiago; Calvo Sotelo dasPontes de García Rodríguez; Deportivo “B”; e retirouse

29

Ricardo Güeto

Noya F.C.Tempada 1960/61

NOYA F.C. 1960-61 (REFORZADO). HOMENAXE A COMS. JORAPE, ZAMORA (DEPORTIVO), VILLAR (CELTA), CERECEDO,PACUCHO, A. COLLAR (DEPORTIVO). ÁNGEL VENTURA, RODOLFO, MANOLITO, ALBERTO, ABELARDO.

Noya ten o seu primero desprazamentoo Norte da provincia de Lugo, en con-creto o campo de Martínez Otero deFoz, onde perde por un contundente 5 a2.

— O 26/2/61 e correspondente áxornada 5ª o Noya ten de rival o eternoArenal de Santiago no campo de SanAlberto e o encontro terminaría conempate 1 a 1.

— O 5/3/61 na xornada 6ª o Noyadesprazase ás Pontes de García Rodrí-guez, onde no campo do Poblado perdepor un contundente 3 a 0 co CalvoSotelo.

— Na xornada 7ª, o 12/3/61, nunha tarde soleada oNoya pecharía a 1ª volta ante o filial do Deportivo,gañándolle por 2 a 1 ante moitos afeccionados.

— A 2ª volta comeza o día de San Xosé o 19/3/61 e oequipo do Noya descansa.

— O 26/3/61 e correspondente á 8ª xornada o Noyadesprázase ó campo municipal de Ribadeo (hoxe o PepeBarreras) onde se consigue un triunfo por 0 a 1.

— Na seguinte xornada, a 9ª, o 2/4/61, o Noya des-prázase a Coruña a xogar co Xuvenil no campo de ades-tramento de Riazor e cae derrotado por un rotundo 3 a 0,o equipo coruñés estaba xogando a súa última tempada.

— O 9/4/61 na xornada 10ª volve o Noya a SanAlberto gañándolle ó Foz por 2 a 1.

— Na xornada 11ª o 16/4/61 o equipo local desprá-zase a Santiago a xogar co sempre eterno rival o Arenalno campo de Santa Isabel, e o resultado foi moi especta-cular, gañando os santiagueses por un rotundo 6 a 4, dicirtamén que os santiagueses estaban tamén na penúltimaetapa da súa historia.

— O 23/4/61 e correspondente á xornada 12ª o Noyaempata 1 a 1 ante o Calvo Sotelo das Pontes de GarcíaRodríguez.

— O 30/4/61 na xornada 13ª o Noya pecha a ligaxogando no campo de Riazor ante o Deportivo “B”, ondeo equipo Noiés perde por 3 a 1.

Outros resultados importantes do campionato:

Ribadeo 0 - Deportivo “B” 6Arenal 5 - Juvenil 2Foz 5 - Calvo sotelo 2 Arenal 4 - Deportivo “B” 1Deportivo “B” 7 - Foz 2Ribadeo 4 - Arenal 4

30

NOYA C.F. E FAIRENSE (PORTUGAL), POSAN NO CAMPO DE SAN ALBERTO. 24/08/1960.

CAPITANES DO FAISENDE (PORTUGAL) E RAMA DO

NOYA C.F. 1º PARTIDO INTERNACIONAL EN NOIA.

OUTROS PARTIDOS.

Na Copa Galicia cae eliminado poloCalvo Sotelo por 3 a 1 no campo de SanAlberto.

PARTIDOS AMISTOSOS.

24/8/60: Xógase o 2º TROFEOESCULTOR FERREIRO coa presenciano campo de San Alberto do DEPOR-TIVO (4º na 2ª división no ano anterior)e do PONTEVEDRA (o último cam-pión do Trofeo), que era novo na 2ªdivisión.

Quedou vitorioso o PONTEVE-DRA por 6 a 4, nunha tarde de finachoiva.

A plantilla do equipo coruñés con-tou con xogadores como: Rafa, Lariño,Zamora, Collar, Rabadan, Bellón eRevuelta entre outros.

Tamén sería o partido de despedidado xogador arxentino Oswaldo no cadrocoruñés. Este xogador formara parte dafamosa dianteira do Deportivo Cha-mada “Orquesta Cámaro” no ano 1950.

No equipo pontevedrés xogaron:Estévez, Firi, Cholo, Calleja, Cere-zuela, Vallejo e outros.

O partido foi arbitrado polo Sr.Balsa do colexio de Santiago.

28/8/60: Xógase o 1º partido inter-nacional en Noia e recibimos a visita do

A clasificación foi a seguinte:

1º Juvenil con 20 puntos2º Arenal con 17 puntos3º Foz con 14 puntos4º Deportivo “B” con 11 puntos5º Noya con 10 puntos6º Calvo Sotelo con 7 puntos7º Ribadeo con 5 puntos

Ascendería a 3º división o Xuvenil da Coruña perorenunciou e desapareceu. Do grupo sur ascendeu oCouto de Ourense.

Nesta tempada debutaba na selección galega de xuve-nís o noiés Segundo Petisco.

O Noya ó longo da tempada fixo os seguintes núme-ros: dos 14 partidos que xogou gañou 4, empatou 4 e per-deu 6, marcando 20 goles a favor e recibindo 29.

Gañou 1 partido fóra, empatou 2 na casa e perdeu 1na casa.

Foi unha tempada moi regular na casa pero fóra deSan Alberto frouxa.

31

28-08-1960. ASPECTO DO CAMPO DE SAN ALBERTO NO “II TROFEO ESCULTOR FERREIRO” ENTRE O

DEPORTIVO E O PONTEVEDRA, 4 - 6.

NOYA C.F. 1960-61. NO PORTO DO SON, CO SEU PRESIDENTE

MANUEL HERMIDA IGLESIAS.

equipo portugués do Fairense (recénascendido a 2ª división) entrenadopolo noiés Xosé Diest , que era ómesmo tempo xogador. O trofeo para ogañador foi unha copa doada por unhabodega andaluza. O equipo triunfadorfoi o portugués por tres tantos a dous, apesares de que o Noya contaba na súaaliñación con homes da talla de : A.Jorape (Julit), Ares, Cándido, Marín,Rama, Freire (Astray), Chucho, Pepiño,Matito, S. Petisco, Roberto e Caeiro.

14/5/61: Nesta data faise unhahomenaxe en S. Alberto a VicenteComs (exdefensa do Eiriña e do Celta),home moi vinculado a Noia que seencontraba nun hospital.

Na honra deste xogador disputan unpartido o Noya, reforzado pola presen-cia de Collar e Zamora do Deportivo edo mítico defensa do Celta, Villar; poroutra banda o Santiago de 3ª división.O resultado do encontro sería de 3 tan-tos a 2 a favor do cadro noiés.

O equipo noiés xogou nesta tempada60-61 outros partidos amistosos condesigual fortuna.

Cómpre dicir que no 61-62 nonhoubo competición de liga porque des-apareceu o Noya F.C., pero é un tema

que trataremos no seguinte artigo , ademais de ocupar-nos da tempada 62-63, na que o Noya pasaría a denomi-narse C.D. NOYA.

32

UN EQUIPO DO NOYA C.F. CO SEU PRESIDENTE MANUEL HERMIDA NO PARTIDO NOYA C.F. 2 - DEPORTIVO B 1,

ESTÉVEZ E RAFA. CAPITÁNS DO PONTEVEDRA E DEPORTIVO. O TRÍO

ARBITRAL M. CANEDO, BALSA E RUBICHE “4º TROFEO ESCULTOR

FERREIRO”

XUVENÍS DO NOYA C.F. 1960-61. ÁNGEL VENTURA, BRAULIO,PITUCHERA, RASERO E S. PETISCO.

cia tivo no noso país, considerada comoun dos maiores logros do AntigoRéxime.

A crise económica que padecía afacenda pública a mediados do séculoXVIII fai que xurdan novos impostos,ou que os existentes sexan regulados,de forma que unha boa parte vaian aengrosar as arcas baleiras da desagui-sada facenda pública dos Austria.

Primeiramente, para proceder aunha racionalización e unificación dossistemas tributarios, faise necesariocoñecer a riqueza e pobreza existente entodo o territorio nacional, así como osseus titulares, o que fai necesario que seproceda a facer inventarios, os calesterán a definición final de Catastros.Esta palabra de orixe latín bastardeado,de tempos de Carlo Magno, pódese for-mular a grandes rasgos dicindo queconstitúe unha estatística ou inventariode todo inmoble, ou calquera outro benque xere beneficios, tanto naturaiscomo artificiais. Historicamente, en

áiseme difícil imaxinar ós párrocos das fre-guesías, explicándolle dende os púlpitos pétreosós fregueses que o que ía acontecer coa pretendida

reforma tributaria (Única Contribución), ía a favo-recer ós máis pobres e, se Deus non o remediaba ía, “pre-xudicar” en moito os intereses das institucións clericais,ata agora (1754) exentos de contribuír coa FacendaPública. Agás dalgunhas obras piadosas, que algúns reli-xiosos caritativos tiñan a ben facer, xa que de todo houboe hai na vida do señor.

A “maldición” –reforma tributaria– que estaba arte-llando o Antigo Réxime, tamén condenaba á nobreza defina capa a contribuír coa Facenda Pública, tanto o clerocomo a nobreza ían a loitar con dentes e unllas, con tal deque a reforma tributaria se letarxase nos caixóns dosescritorios públicos, por tempo indefinido, pero areforma contributaria xa non retrocedería no seu artella-mento, o que se daría serían adurmiñamentos no proceso.Conforme se ían inventariando os terreos de cultivo, osterratenentes sen distinción social –clérigos e laicos–tentaban reducir a superficie da Península a unha exten-sión pouco crible, tanto para os agrimisores como para osdirixentes. Penso que non estará de máis antes de darpaso a comentar o Censo de 1799, recordar algúns datosdo comezo da reforma tributaria, que tanta transcenden-

33

Manuel Ces Canle

Catastro e fiscalizaciónCenso de 1799 en Galicia (I)

Adeus a MANUEL HERMIDA, un amigo que só coñecín a través dos seus escritos, estes espertaronen min un interese por coñecelo persoalmente e poder contrastar temas relacionados coa nosa vila,da que el era un bo coñecedor; lamentablemente xa non é posible manter esas conversas. Un semprepensa que lle queda tempo para case todo, pero cando sucede un acontecemento tan inesperado comoeste, decatámonos que o longo tempo é limitado. Agora con máis motivo relerei os seus artigospublicados nesta revista, así como os publicados na prensa, ou consultando o libro EfeméridesNoiesas (en colaboración con Xosé Agrelo Hermo), abecé da historia de Noia, ou recordando á súaimaxe camiñando pola beirarrúa da Ponte de Noia, con anteollos de cor escuro, e coa man na testaprotexéndose dos raios do sol, ós que xamais molestaran os seus ollos. Todo isto, e outros motivos,farán que o recordo de Manuel Hermida non desvaneza no tempo.

Europa xorden dous sistemas catastrais:o modelo Latino e o Xermánico. O xer-mánico caracterízase principalmenteporque nun principio a súa finalidadeera facer un inventariado da titularidadeda propiedade (Rexistro da Propie-dade), sendo secundaria a fiscalizaciónda propiedade. O modelo latino, no calse encontra Francia, Italia e España, étodo ó revés do xermánico, este naceprioritariamente coa finalidade de reca-dar impostos, deixando de lado a titula-ridade da propiedade, a cal non selevará a cabo ata o ano 1861. Por outrolado a fiabilidade dos Catastros latinosé dubidosa, xa que os propietarios ten-tan facer a maior ocultación posible dosbens, ou dos beneficios obtidos poroutros medios. No caso xermano aocultación é mínima, xa que nun princi-pio o catastro ten un carácter xurídico,de aí a fiabilidade destes inventarios.Na actualidade, na maioría dos paíseseuropeos o Rexistro da Propiedade eCatastro están unificados nunha mesmainstitución; desgraciadamente enEspaña non se dá esta unificación, coconseguinte trastorno á hora de facerunha xestión na cal estean implicadasambas as dúas entidades, ou nos errosque se producen entre ambas as dúas,por infinidade de motivos.

Como neste artigo non se trata dereflectir a historia Catastral de España,xa que esta se encontra –entre outraspublicacións–, perfectamente recollidanos dous volumes publicados polo Cen-tro de Xestión Catastral e CooperaciónTributaria (C. G. C. C. T. ), co título “ElCatastro en España 1714-1906”. Real-mente, a finalidade que se pretende coneste artigo é a de recordar os datos doprimeiro Catastro, no cal está reflectidaa teoría da riqueza de Galicia. De todosmodos, creo conveniente facer unhabreve mención dos acontecementos quevan configurando os distintos Catastros,ata a actualidade.

Ó longo da historia pódense distin-guir tres tipos de Catastros. O primeirofoi meramente de tipo fiscal, que en

zonas xa se remonta ó Antigo Réxime, eran inventaria-dos baseados nas declaracións dos labregos, ante unha“comisión de expertos”. Na maioría dos casos, en Gali-cia os declarantes eran os foreiros, subforeiros..., con talmotivo ó meu entender, estes inventarios teñen máis fia-bilidade en Galicia que no resto da nación, xa que o cam-pesiñado galego, á fin e ó cabo, estaba declarando as ren-das que eles pagaban por unhas terras alleas, das cales sóeran donos do útil. Estes Catastros caracterízanse pornon estar referenciados a unha rede xeodésica xeral, xaque non presentan ningunha correspondencia co Rexis-tro da Propiedade.

O segundo modelo son os Catastros parcelarios, oscales se van producindo en Europa a mediados do séculoXIX. Este modelo ten a maiores da fiscalización a finali-dade de inventariar a descrición das parcelas, e sobretodo por estar referenciados a unha rede xeodésica xeral,para a cal é necesario o levantamento topográfico doterritorio, ó cal fai referencia o inventario. Loxicamente,estes Catastros ofrecen unha fiabilidade moi superior óanterior. En España, os primeiros movementos para olevantamento dunha carta xeográfica e planos topográfi-cos dan comezo coa formación da Comisión de Estatísti-cas Xeral do Reino 1855, dando comezo ós primeirostraballos topográfico-catastrais en 1865, co título Regu-lamento Xeral /operaciones topográfico-catastral. Osavances neste campo foron lentos, dados os atrancos dosterratenentes en obstaculizar os labores catastrais. Poruns motivos e por outros, ata finais da década de 1950non se daría por rematado o Catastro de Rústica en Gali-cia, Asturias, Baleares e Canarias.

Loxicamente, a orixe deste largo proceso dun séculode duración, non só é atribuíble ás dificultades orográfi-cas do país, senón tamén ós problemas xurdidos cos titu-lares das propiedades, os cales intentaron por todos osmedios dilatar ó máximo o proceso, quizais o maior pro-blema estivo nos grandes acontecementos políticos acae-cidos no país.

O terceiro modelo son os Catastros correlacionadosco Rexistro da Propiedade, a este modelo optaron amaioría dos países europeos, durante a metade do nososéculo. Nestes catastros conxúntanse as característicasdos catastros parcelarios coa titularidade da propiedade,e a súa correlación co Rexistro, o cal adquire a categoríaxurídica. Por desgracia, España non segue o proceso dospaíses europeos, os cales na maioría acabaron refun-dindo Catastro e Rexistro nunha única institución, cosconseguintes beneficios, non só económicos, senóntamén os burocráticos.

A historia do Catastro en España dá comezo co rei-nado de Felipe V, co establecemento na Coroa de Aragón

34

Fernando VI, baseándose nos positi-vos resultados obtidos coa Única Con-tribución, practicada en Cataluña conome de Catastro, instaurado por Patiñoe reformado por Sartine en 1735, vai serun referente para instaurar o mesmomodelo na Coroa de Castela; o encar-gado da instauración do novo réximecontributivo, nunha facenda que seencontraba nunha situación caótica, íaser o Marqués de Ensenada, D. Cenónde Somodevilla, secretario do Despa-cho de Facenda. No ano 1736, é recom-pilada toda a información existenteacerca da Equivalente de Aragón máis ado Catastro catalán, o encargado derecompilar toda a documentación foi D.Pedro de Hontalva y Arce, á mortedeste, que non tardaría en acontecer, amisión recaía no marqués de Ensenada,o cal gozaba de toda a confianza do reiFernando VI.

Ensenada encárgalle en 1745 óintendente de Murcia substituír as ren-das de Provincia, por un só tributo, un

do sistema tributario, baseado na contribución directa,proceso que se leva a cabo tra-la Guerra de Sucesión.

O primeiro político en sentar as bases da reforma daFacenda foi o concelleiro do rei Jean Orry, a reformalévase a cabo en dúas etapas 1702-1706 e 1713-1715;despois dunha pormenorizada análise do sistema dosimpostos da Coroa de Castela, os cales intenta reformar,coa pretensión de introducir un sistema similar en Ara-gón e Valencia, o primeiro reparto da Única Contribu-ción en Aragón deu comezo en setembro de 1714, que-dando fixado en 1718. A posta en funcionamento enValencia dá comezo en marzo de 1715, materializándoseun ano máis tarde. No decreto do 9 de decembro de 1715,Felipe V extendía o sistema de contribución directa aCataluña, a cal recibiría o nome de Catastro, o encargadode materializalo foi o Superintendente Xosé Patiño. CoaReal Orden do 6 do outubro de 1717 a contribuciónimplántase en Mallorca, onde é coñecida co nome deTalla Xeral.

O proceso de centralización da administración com-prende a abolición dos foros e privilexios de Valencia en1707, Aragón 1711, Mallorca 1716, Cataluña 1716, ade-mais da centralización da administración desde Madrid,dos antigos reinos mediante Capitanías Xerais, Audien-cias e Intendentes.

35

A DIVERSIDADE DOS SISTEMAS CONTRIBUTIVOS EN ESPAÑA ANTES DA REFORMA TRIBUTARIA DE MON (1845).

ano máis tarde ponse en práctica un sis-tema semellante en Guadalaxara, baixoo control de D. Felipe Sánchez deValencia, encargado da Dirección Xeralde Rendas. A base tributaria estaba fun-damentada na imposición de gravamessobre a riqueza –Imposto Xeral– esobre a actividade productiva persoal–Imposto Persoal–.

Ensenada, en 1749 manda ó Rexentede Barcelona e a cinco expertos queanalicen os informes de Guadalaxara;estes informes acompañados polospareceres dos Intendentes que analiza-ran o contido dos informes, foron revi-sados por representantes da Xunta daÚnica Contribución, que estaba com-posta polos representantes de todos osconsellos. O dictame foi negativo óconsiderar que os informes presentadoscomo Proxecto de Contribución Catas-tral eran semellantes ós de certas repú-blicas italianas, camuflado con retoquesdespistantes. O secretario de Facendativo que facer uso do poder influínteque ostentaba para que o proxecto foseaceptado, unha vez solventadas algun-has diferencias de procedemento, talescomo a conveniencia de proceder ámedición das parcelas e á unificacióndun modelo de interrogatorio e reglas aseguir. No Real Decreto de FernandoVI, de outubro de 1749, quedaron reco-llidos os seguintes mandatos:

Habiéndose propuesto, bien dirigi-das, controvertidas y aclaradas lasreglas que la prudencia humana ha dic-tado, con el fin de reducir a una solacontribución las de Millones, Alcaba-las, Cientos, Servicio ordinario y susagregados, contribuyendo cada vasalloa proporción de lo que tiene con equi-dad y justicia, guardándose esta a losdueños de ramos enajenados en lasmismas rentas y a los juros situados enellas, por ser mi Real voluntad que unosy otros perciban siempre iguales canti-dades a las que hayan cobrado hastaaquí, y que para todos sea libre elcomercio interior, he resuelto que losIntendentes que separadamente nom-

braré, pongan en pr*ctica la instrucción que se inser-tar* a continuación...”.

Agora chegaba a tarefa máis ardua, consistente enpoñer en práctica o Real Decreto, os encargados de apli-car o decreto ían ser os Intendentes provinciais, asesora-dos por agrimensores e expertos nesta materia. En cadapobo, os Intendentes reais primeiramente debían solici-tar un asesor e un escribán para constituír a Xunta Local.A xunta formábana o cura da parroquia –previo recadocortesán–, o alcalde, dous rexedores e algún veciñocoñecedor do terreo. Xa formada a Xunta Local, dabancomezo os Interrogatorios Xerais, ante a cal ían decla-rando as cabezas de familias, as pertenzas que obrabanno seu poder, tanto que fosen en propiedade ou enarrendo; os interrogatorios facíanse por parroquias, osinterrogados ou cabezas de familias, comezaban decla-rando o número de vivendas, se eran terreas (plantabaixa), de non figurar, entendíase que era de planta alta,así como os alpendres, todas coas correspondentes medi-das en varas, a continuación viñan as terras tanto de cul-tivo como de monte, coas correspondentes categorías esuperficies, así como a titularidade das mesmas e rendasse as houbese, seguíanlle os animais de toda especie(exceptuando os galináceos), tanto que fosen en propie-dade ou en parcería. De suma importancia era a declara-ción dos muíños, así como o tempo de moenda durante oano; para darnos unha idea do valor fiscalizador destaindustria, se así se pode considerar, mentres que unhacasa das de máis valor pagaba 7 reais, un muíño quemoese seis meses pagaba 40 reais e moendo todo anopagaba 80 reais; isto danos unha idea da importancia quetiveron os muíños (para min teñen un valor etnográficoimportantísimo, xa que é un dos poucos elementos nanosa terra construídos polos nosos campesiños en réximede “cooperativa”), finalmente quedaban as tabernas,estancos, industrias e asalariados. Unha vez efectuada acomprobación do interrogatorio, dábase por concluído oLibro de Leigos, no cal quedaban recollidos todos osdatos; estes inventarios realizáronse en Galicia polo ano1752.

Nun próximo artigo farei a redacción íntegra do Inte-rrogatorio do Couto de San Martiño de Corenza, anexode Santa María de Roo.

BIBLIOGRAFÍA

Arquivo parroquial de Santa María de Roo.

El Catastro en España 1714-1906 (Ministerio de Economía yHacienda, vol. 1).

Santiago de Compostela 1752, Según las Respuestas Genera-les del Catastro de Ensenada (intro.: Antonio Eiras Roel).

36

37

Manuel Castro Nimo (Premio Alfonso Costa 2004)

“Na nosa cultura do acomodaticio vivi-

mos acomodadamente a nosa crise”

John Berger

inguén pode negar que educa-ción e país desenvolvido sonsinónimos. Pero toda moedaten dúas caras. A cruz da edu-

cación é crise. Outro sinónimo. Non haiépoca da historia na que os vellos nonse queixaran dos mozos. Ónde imosparar é a frase que máis repiten. Quérazón tiña meu pai din, covardemente,asumindo a derrota dunha vida (dío moiben García Márquez: el primer síntomade vejez es que uno comienza a pare-cerse a su padre). Con elas dúas querendicir o mesmo: as novas xeracións estánmal educadas. Sen embargo, no últimoséculo as expectativas de vida aumenta-ron, gracias á educación (o corpo é omesmo que morría de gripe a principiosdo século vinte), preto de corenta anos.Morremos, sen que ninguén protestepolo atraso en chegar ao ceo, aosoitenta.

Logo: ¿Por que crise é o diagnósticohabitual na educación? Intentarei apro-ximar unha resposta.

É certo que os vellos sempre se quei-xaron dos mozos (iso que o noventa porcento dos descubrimentos fanos meno-res de trinta anos) pero non o é que sequeixaran da educación. As queixassobre o sistema educativo xorden, comoo matrimonio por amor, a partir do

século vinte, cando, lentamente, se universaliza. Homese mulleres, ricos e pobres. Antes ninguén se queixaba: sóeducaban aos mellores e os avances eran para os ricos.Un exemplo: Inglaterra, principios do XIX, miles deobreiros viven amoreados en condicións infrahumanas.Non se toman medidas ata que (os virus son demócratas:contaxian a ricos e pobres por igual) xurdiron epidemias.

Pero, independentemente do carácter elitista, aquelaeducación tiña unha vantaxe. Os gregos, os renacentis-tas, os ilustrados, poñían no centro da educación as gran-des preguntas. ¿Que somos? ¿Libres? ¿Iguais? ¿Ani-mais? ¿Deuses? ¿Podemos ser felices? ¿Cal é o mellorgoberno? Só respondendo a esas preguntas (ademais,pero antes, de responder ás preguntas matemáticas e físi-cas e químicas e económicas –Newton, o científico máisimportante, dedicou máis horas á filosofía que á físicaporque, dicíao el, era a única forma de ser un bo cientí-fico–), chegaron, aqueles ricos educados, á conclusiónde que a monarquía absoluta era unha mala forma degoberno, de que a cultura é a base da civilización e o pro-greso, de que non é posible que un se salve se non nossalvamos todos.

Por iso, non debes caer na trampa (ou respondes ti ouresponden por ti) de pensar que son preguntas abstractase retóricas. Vexámolo. Cando eu tiña quince anos e abríaos ollos ao mundo (principios dos setenta: onte), eralóxico pensar que a dictadura era un bo sistema degoberno, que nenos e nenas debiamos estar en clasesseparadas, que os comunistas tiñan rabo e cornos, que odivorcio rompería a estructura social, que a minisaiaaumentaría o número de violacións, que, en fin, un home(un macho) era un deus que non se rebaixaba a usar unparaugas de cor verde ou amarelo ou azul nin a ir com-prar cebolas á tenda.

Hoxe, cando llelo conto aos alumnos, son profesor deFilosofía, despois de non dar creto, rinse. Rídesvos,

38

X. Ricardo Losada

Lección cero: As grandes preguntas

roso (o día anterior, o da presentación,amedrentáranme; púxenlles unha adi-viña trampa para saber qué pensaban dafilosofía: van nun globo aerostático unfísico nuclear, un deportista de elite e unfilósofo; de súpeto hai un escape de gase, despois de analizar a avaría, decidenque a única forma de salvar a navega-ción é tirándose un. ¿Cal debe tirarse epor que? Dos vinte, dous acertaron: omáis gordo; o resto respondeu que nonhabía problema, tiraríanse os outrosdous cansados de aturar ao filósofo; aosaír, escribín unha carta de dimisión aoconselleiro), temeroso, e dixen que otema 1 se titulaba ¿Merecemos vivir osseres humanos?, pensei que abrían aventá e se tiraban.

Polo menos nós, si merecemos, dixoo simpático do grupo, ¿pasamos aotema 2?

Que non correse tanto, díxenlle.Fagamos un pouco de historia. Algúnsexemplos introductorios para que vexa-des que non é tan doado. Os espartanosmataban (tirábanos por un barranco)aos nenos que nacían con defectos físi-cos. Os primeiros exipcios, candomorría o faraón, mataban aos familiarese serventes para que o acompañasen naeternidade (despois a alguén, educado,ocorréuselle a feliz idea, que persistehoxe, de substituílos por estatuas, oucadros). A G. Bruno queimouno vivonunha fogueira pública a Inquisiciónpor dicir que o universo era infinito. Osincas colgaban da póla dunha árbore,preto dun barranco, como sacrificio aosdeuses, a mulleres co fillo en brazospara que o último que visen, a medidaque perdían as forzas, fora caer ao fillono barranco. Facíano, uns e outros, por-que estaban convencidos de que nonmerecemos vivir todos. Só algúns. Osricos e educados.

Daquela eran máis brutos que unarado, berraron.

Hai sesenta anos, continuei, os nazismataron a seis millóns de persoas. Moi-

dígolles, quero que o saibades, porque houbo unha tran-sición política na que se volveron a facer, para dar outrasrespostas, as grandes preguntas. Unhas preguntas (xaFranco as respondera por todos) que o sistema educativoanterior renunciara facer. ¿As grandes preguntas?, soltancon agresivo sarcasmo. Si, contesto, gracias a elas, entreoutras moitas cousas, mozos e mozas podedes estar xun-tos nesta aula. Revólvense no asento, xa ganei algo,escépticos. Explicaraste, piden, non o entendemos.Orgulloso, explícome: Para que esteades aquí mozos emozas houbo que volver a responder preguntas como¿son as mulleres seres humanos?, que Franco se apro-piou, asumindo séculos de interpretación interesada daBiblia, para responder como lle petara. Non, sentenciou,non son humanas. Como consecuencia, mulleres decarne e óso, avoas, tías e veciñas vosas, de aquí, de Noia,pero tamén da Coruña e Úbeda e Barcelona, circunscri-biron a dignidade á cociña, asumiron tratos indignoscomo se fosen culpables, non tiveron contas bancariasnin saíron ao estranxeiro sen permiso dos homes, e man-daron, por sentido común e orde natural das cousas, aosfillos a estudiar inglés ao instituto masculino e ás fillasfrancés ao feminino.

Xa podo dicilo. Percibimos unha educación en crise(non chega contestalas cando as cousas van mal, comonon chega preocuparse por un fillo cando xa é adicto)porque nos decatamos de que os rapaces non saben res-ponder as grandes preguntas. Non son conscientes, quei-xámonos, do que tiveron que loitar pais e avós para queeles vivan como (mal) viven, de que non saben o quéqueren, de que, a pesar dos avances tecnolóxicos, noncollen (vagos, irresponsables, violentos, insolidarios,ignorantes) o duro que é vivir. De ónde veñen, qué son,cara ónde van.

(Non coincido con ese diagnóstico sobre a mocidadepero é outro tema, no que non vou entrar. Os que falanasí recórdanme a esas orquestras que só se preocupan deconverter os palcos en platós de televisión, e que logo sequeixan de que a xente non baila).

Cando comecei a dar clase tiven que decidir, cons-ciente dos prexuízos aos que me enfrontaba, por quétema introducía aos alumnos na filosofía. Levoumetempo. Tiña medo de comezar polas grandes preguntas:qué somos, de ónde vimos, cara ónde imos. Sabía quedebía pero estaba seguro de que se rirían nas miñas bar-bas. Pero, era menor de trinta, non me achiquei. Confec-cionei un tema co que eu consideraba a pregunta máisimportante da educación. Xa que temos fama de andarpolas ramas, iría ao gran. Cando cheguei a clase, teme-

39

tas delas gaseadas en campos de con-centración. Os estalinistas divertíansemetendo centos de persoas nun cuartode tal xeito que cando alguén morríaseguía de pé arrimado aos outros. Enmoitas aldeas da China actual matannenas, só por selo, ao nacer. En Ruandamiles de persoas son enterradas vivasen fosas comúns. Nas dictaduras deArxentina e Chile metían aos nenos enavións e tirábanos ao mar. Tamén con-testaran esa pregunta.

Xente enferma, dixeron.

Vou cambiar de ámbito. Hai catroanos corenta membros dunha secta cali-forniana, os dadivianos, suicidáronsepara ir vivir á cola dun cometa quepasaba eses día preto da terra. Para per-tencer a esa secta había que ter un coefi-ciente intelectual superior a 120. Todoseran persoas socialmente integradas, erealizadas. E que tamén respondesen aesa pregunta. Como Jokin, ese rapazque acaba de suicidarse no País Vascoacosado por compañeiros de clase.

Puxéronse serios, era un deles.

Imaxinade, propuxen, que, comopasou nun hospital en Inglaterra haicinco anos, temos que decidir entre ope-rar a vida ou morte a un mozo fumadore a un adulto non fumador. ¿Como deci-diriades? Os ingleses, con mentalidadeneoliberal, decidiron ao non fumadorporque lle custa menos cartos á seguri-dade social. Un xitano operaría ao máisvello, consideran que cando morre unvello morre unha biblioteca. Un espar-tano ao mozo, ten máis vigor físico paraa guerra. Un nazi ao que tivese unhaárbore xenealóxica sen mazás podres.Cada un deles tomaría unha decisiónreal, concreta, porque respondeu dexeito distinto a esa xa famosa gran pre-gunta. Que fai rir por igual, pero porrazóns distintas, a poderosos e ignoran-tes.

¿Que tes contra os ignorantes?, pro-testou un; era dos que acertara a adi-

viña.

Nada, a escritura inventouna un analfabeto. Moito, seson, como os que rin das grandes preguntas, dos que pen-san que saben. Pero non desviemos o tema. Pensade pararematar, mirei o reloxo, na eutanasia, a clonación, ascélulas nai, a biotecnoloxía, o terrorismo, a emigración,o abandono dos vellos, o aborto. Non teredes opinión(como os vosos avós na dictadura) sobre eses temas senon contestades esa pregunta. ¿Merecemos vivir? ¿Porque? ¿E que dicir do problema dos problemas, a fame?Segundo a ONU, con vinte euros ao ano salvaríamosunha vida no Terceiro Mundo. Pregúntovos. ¿Merecenvivir aqueles aos que nunca miramos, nin miraremos, aosollos, pero que nos custan vinte euros ao ano?

Soou o timbre. Recollín e funme, disposto a romper acarta de dimisión, coa filosofía a outra aula.

Conclúo con tres ferramentas que usan os filósofosque me gustan. As citas, as anécdotas, os aforismos.

Primeiro a cita. Einstein: “O século XX é superior aosdemais séculos pero é inferior a si mesmo”. (Inferior a simesmo: pode solucionar problemas, como o da fame, enon quere).

A anécdota. Un amigo austríaco, que traballaba devixiante no Kunsthistorisches Museum de Viena nosanos cincuenta, contoume que cando os familiares (anal-fabetos que viñan da rexión máis pobre de Austria) ovisitaban gratuitamente no museo, seguíano, totalmenteintimidados, a través das salas dos grandes mestres eadmiraban... o seu uniforme.

O aforismo. A filosofía relaciona grandes preguntas(citas) con feitos actuais (anécdotas). Só vendo esa cone-xión os alumnos poderán entender o mundo no queviven. Deixarán de ser somnámbulos. Do mesmo xeitoque se queixaba o meu amigo porque os familiares apre-ciaban o seu uniforme e non as obras de arte (eran infe-riores a si mesmos), quéixanse os pais cando os recibocomo titor: os fillos prefiren ver borralla no ordenadorque xogar na rúa, e non entran en razón, non hai quenfale con eles. Están maleducados, laméntanse. Iso queteñen de todo.

É verdade, dígolles, teñen de todo. Logo: ¿por quenos queixamos?

Ás veces, continúan (nin me oíron), preguntámonosse viven neste mundo; se serán humanos.

Unha gran pregunta.

40

41O Taller de Gravado deséxavos

unhas Felices Festas.

século XIX é o século darecuperación da linguagalega para a literatura. Estarecuperación non foi só obra

dos grandes autores como Rosalía,Curros ou Pondal, senón labor de todaunha constelación de escritores que con-tribuíron coa súa obra ao desenvolve-mento dunha literatura propia para Gali-cia. Entre estes escritores hai un ribei-rense, Manuel de Marcos Santos, ataagora só un nome nos escasos reperto-rios que o citaban, que ignoraban o seulugar de nacemento e calquera outrodato biográfico.

En 1881 sae do prelo en Noia unvolume titulado Risas y lágrimas, edi-tado por Eduardo Riva na imprensa doxornal El Zumbido. O autor é Manuel deMarcos Santos, que engade na portada oseu sobrenome “El poeta de SantaBaya”. O dato da portada, é dicir, títuloe autor é o único que aportan a partirdeste momento as obras que tratan deliteratura galega, pois o volume é bilin-güe e contén seis poemas en linguagalega. O primeiro repertorio que dáconta desta obra é o publicado porEugenio Carré Aldao en 1911, dato quese limitan a repetir Couceiro Freijomilen 1952 e Carballo Calero en 1975.Couceiro engade que usou o pseudó-nimo “E. Garcés”, que levará a confu-sión aos autores posteriores. O volumecontén ademais setenta e nove textos encastelán, aínda que un deles é un con-xunto de catorce epigramas e outro unmonllo de corenta e cinco cantares. Aobra debeu saír á luz no segundo semes-tre de 1881, pois algúns dos poemas

están datados nos seis primeiros meses dese ano, mentresque os máis antigos son de 1876.

QUEN ERA E DE ONDE MANUEL DE MARCOS?

O seu único volume publicado levounos a supoñer quetiña que estar moi vinculado á bisbarra da Barbanza, nonsó polo lugar de impresión da obra, senón tamén porquemoitos dos textos aparecían asinados ou relacionados coanosa comarca, citando a Noia, Pobra do Caramiñal e Portodo Son. Tras unha búsqueda en moitas obras especializa-das, nada nos aportaron sobre o autor, tendo que recurriraos arquivos parroquiais e xudiciais. A aparición dunhapartida de matrimonio dun Gabriel de Marcos Feijóo,celebrado in articulo mortis na mesma data do seu falece-mento, o dezanove de decembro de 1883, púxonos napista definitiva. Gabriel de Marcos casa con María San-tos Romero, natural de Ribeira. Outra partida de matri-monio lévanos xa directamente ao poeta, quen casa naigrexa de Santiago do Deán o trinta de setembro de 1889con Perfecta Acuña-Valdivieso, sinalando que o con-traente ten vinte e nove anos e que é natural de Ribeira,aínda que reside na Pobra na rúa do Curraliño. Ao nonexistir nesas datas o Rexistro Civil, houbo que recorrer ápartida de bautismo, que en principio, en 1860 non sina-laba o nacemento de ningún Manuel de Marcos. O miste-rio aclárase porque foi anotado como fillo de solteira, poisseu pai non puido recoñecelo como fillo lexítimo ata quecelebrou o matrimonio con María Santos o mesmo día dasúa defunción, e así o neno foi anotado como Manuel Sal-vador Santos, nacido o 21 de febreiro de 1860, bautizadoao día seguinte por Domingo Antonio de Pazo. A partidade nacemento revela que tiña xa unha irmá, que foi a súamadriña, chamada Manuela e que o neno naceu en Bandao Río, que era neto de Salvador Santos e GertrudisRomero, xa defuntos nesas datas. O seu padriño foi o seutío Pedro María Santos. Eran familia humilde, pois o avóconsta como xornaleiro.

Esa orixe incerta levouno sembre a eludir citar direc-tamente o seu lugar de nacemento, probablemente por

42

X. Pastor Rodríguez

Un poeta de Ribeira doséculo XIX edita un libro

en Noia en 1881

1906. A prologuista non figura mesmono completísimo repertorio de María delCarmen Simón Palmer, que recolle asautoras españolas dende 1833 a 1900,onde figuran máis de catro mil setecen-tas.

Manuel de Marcos debeu traballarcomo curial no xulgado da Pobra, pois étestemuña na partida de nacemento deVictoriano García Martí en 1881.Seguramente aprendera como escribánco seu pai, que o fora de número enRibeira e logo na Pobra do Caramiñal,aínda que nacera en Carril en 1799. Nadata do seu falecemento residía na rúada Ponte e casou tras recibir xa o viá-tico. A partida dese matrimonio cele-brado no leito de morte por Gabriel deMarcos con María Santos, sinala ade-mais que era viúvo de dona ManuelaVilariño, que exercía como un dos escri-báns de número da Pobra, pero asignadoao municipio de Boiro e que era fillolexítimo de Domingo Antonio Marcos eMaría Juana Feijó, os dous naturais deCarril. Ao celebrar a cerimonia matri-monial recoñece como fillos lexítimos aManuela, que vivía con el, duns trintaanos de idade e a Manuel Salvador, quenese intre residía en Madrid, xa queestaba facendo o servizo de armas.

Sabemos que tivo relación co máisimportante dos poetas en lingua galegada comarca da Barbanza, o noiésLisardo Rodríguez Barreiro, que che-gará a ser membro da Real AcademiaGalega, pois dedícalle dous poemas, undeles asinado na Pobra o once defebreiro de 1880.

O volume de Manuel de Marcos,Risas y lágrimas, contén poesía de tiporelixioso, intimista, narrativo e epigra-mático. Dos seis textos galegos o máisinteresante é o costumista titulado“Alalá”, aínda que resulte tamén de inte-rese o dedicado ao convento de SantoAntonio da Pobra do Caramiñal. Aprolo-guista sinala acertadamente cales eran asinfluencias literarias de Manuel de Mar-cos, pois cita a Zorrilla, Espronceda,Antonio de Trueba, Bécquer e Núñez deArce, o que o sitúa no tardorromanti-

presión social, que consideraba pouco correcto o ser fillode solteira. Así no poema titulado “Introducción” o autordirá: “¡Gallego soy! Yo vi la luz primera / en pintorescode Galicia puerto; / las brisas de sus mares me besaron /y en pobre, humilde cuna me mecieron”. Tampouco aprologuista do libro, unha descoñecida Adelina de Lus-tonó, que tampouco cita ningún repertorio de escritorasespañolas do século XIX, sinala o lugar de nacemento deManuel de Marcos, chegando a afirmar “cuyo nombre nointeresa”.

Tras un percorrido exhaustivo polas antoloxías depoesía do século XIX e polos repertorios bibliográficos,en ningures logramos ver ningunha publicación nin nin-gún dato biográfico de Adelina de Lustonó. O apelido épouco frecuente en Galicia, mais tampouco abonda noresto da península. Como mera hipótese é posible quetivese parentesco con Eduardo de Lustonó, escritor satí-rico e festivo, nado en Madrid en 1849, autor de sainetes,zarzuelas, artigos costumistas e mesmo algunha novelacomo La fe (1892), que foi coñecido polo seu pseudó-nimo de “Albillo”. É autor hoxe moi esquecido, aíndaque se teñen reivindicado os seus volumes costumistas ede contos La capa del estudiante (1880) e El quitapesares(1870). Foi tamén autor do poemario Cancionero deamores (1903) e das pezas teatrais Basta de suegros(1875) e El ciudadano Simón (1894), e debeu falecer en

43

PARTIDA DE BAUTISMO DE MANUEL DE MARCO

cismo. O primeiro poema do libro é unhaclara afirmación de galeguidade, lem-brando a honra de pertencer a un país queproduciu figuras como Macías, Fran-cisco Añón, Méndez Núñez e os esculto-res noieses Ferreiro e Felipe de Castro.

Os poemas galegos son os titulados“Non te untes”, datado en 1879, “Óconvento”, de febreiro de 1881, “O díade festa”, de agosto de 1879, “A Car-mela”, de 1880, “Alalá”, de febreiro de

1881 e “A Vicentiña Tato García, nena de poucos anos emoitas gracias”, datado en abril de 1881.

Entre os poemas máis interesantes da obra están un“Soneto” satírico, outro dedicado “A Santiago elMayor”, de xullo de 1880 e “A la libertad”. O máiscurioso do libro é un “Ovillejo”, que naturalmente é afamosa estrofa empregada por Cervantes, consistente endez versos, tres oitosílabos e tres trisílabos ou quebrados,máis unha redondilla, no que o derradeiro verso deberecoller todos os quebrados.

O sobrenome de “El poeta de Santa Baya”, que se dáo propio poeta na portada da súa obra, é causa tamén dedúbidas, pois non é fácil saber a que topónimo se refire,aínda que puidera tratarse de Baia, en Argalo, no munici-pio de Noia, a dous quilómetros da capital do partidoxudicial. Pero existen outros topónimos máis que sedenominan “Santa Baia”, aínda que excluímos que sepoida referir aos nove lugares que existen na provincia deOurense. En Pontevedra existen, cando menos, outroscatro: Santa Baia de Guláns, en Ponteareas, Santa Baiado Couto, en A Cañiza, Santa Baia de Matalobos, naEstrada e Santa Baia de Cira, en Silleda.

44

O TÍO MARCOS DA PORTELA, Nº 174, 03-04-1887

PORTADA DA EDICIÓN DE RISAS Y LÁGRIMAS

DE MANUEL DE MARCOS SANTOS

PORTADA DA OBRA DE VALES FAÍLDE DE 1906

repiten outros repertorios sen compro-balo. Unha consulta ao máis completorepertorio sobre o libro lucense, o deRielo Carballo, dá a pista para compro-bar que se trata dun erro, pois a portadadesta obra teatral di que ten por autor aEnrique M. Santos, e sinala tamén o seupseudónimo de “E. Garcés”. Revisadode novo o repertorio de Couceiro aclá-rase definitivamente este problema, poisa mesma obra e o mesmo pseudónimosonlle atribuídos ao avogado EnriqueSantos Couceiro, quen dirixira en San-tiago El País Gallego dende 1888 a1893.

O volume de Manuel de Marcosofrece moitas outras curiosidades paraos lectores da Barbanza, pois, por sócitar un exemplo, dá noticia da repre-sentación na Pobra do Caramiñal daobra teatral “El esclavo de su culpa”, anoite do vinte e catro de abril de 1881.Non foi un autor de primeiro rango,mais é de interese recuperar unha daspoucas figuras literarias da Barbanzaque cultivan o galego no século XIX,sobre todo tendo en conta que non abun-dan os escritores na Ribeira dese século.

BIBLIOGRAFÍA:

CARBALLO CALERO, Ricardo: Historia daliteratura galega contemporánea, Vigo,Galaxia, 3ª ed., 1981.

CARRÉ ALDAO, Eugenio: Literatura gallega,Barcelona, Maucci, 1911.

COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio: Diccionariobio-bibliográfico de escritores, Santiagode Compostela, Bibliófilos Gallegos, T. II,1952.

GULLÓN, Ricardo (dir.): Diccionario de lite-ratura española e hispanoamericana,Madrid, Alianza, T. I, 1993.

RIELO CARBALLO, Nicanor: El libro lucense(1495 – 1936), Sada, O Castro, 1982.

RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Tomás: Catálogo dedramaturgos españoles del siglo XIX,Madrid, Fundación Universitaria Espa-ñola, 1994.

SIMÓN PALMER, María del Carmen: Escrito-ras españolas del siglo XIX. Manual bio-bibliográfico, Madrid, Castalia, 1991.

VALES FAÍLDE, Javier: Rosalía de Castro,Madrid, 1906.

Tras esta obra rexístranse algunhas colaboracións nosxornais galegos, sendo a máis interesante a que dedica “ARosalía Castro de Murguía” na revista Galicia daCoruña en abril de 1887, que coñeceu certo éxito, pois foireproducida no máis importante xornal en galego doséculo XIX, O Tío Marcos da Portela no mesmo mes, elogo recolleita por Javier Vales Faílde no seu volume de1906 Rosalía de Castro, editado en Madrid. No mesmoxornal publicou o poema “A primaveira”, tamén en1887. Xa en 1911 non se teñen noticias de que siga apublicar, pois Carré Aldao na súa Literatura gallegasinala que “después de sus Risas y lágrimas, permanecesilencioso”. Consideramos o máis interesante da súa pro-dución, xunto co dedicado á autora de Follas novas, opoema titulado “A primaveira”:

IDías de calmacheos de luz...Noites de lúa,ceos d’azul...Y-o cuco voando“cu-cu” vai dicindoy-os ecos sorrindorepiten “cu-cu”

IIX’os álbres despidosse croben de follas;x’os páxaros píanpousados n-as pólase runxen os ríoscon doce romor...Y-as herbas renaceny-os tallos retoñan...N-a naturalezatod’o é vida nova...¡Tan só n-o meu peitoé vell’o delor!...

IIIPaxariño que cantas palreiromirand’o teu niñocon terno mirar...¡Quén poidera, galán d’o loureiro,xentil paxariño, contigo cantar!...-------------------¡Quén poidera, sin ánsias nin dores,teus cantos d’amorescontento imitar!...¡Quén poidera d’o peito doridoforzar un soidod’o noso alalá!...

Couceiro Freijomil atribúelle unha obra teatral titu-lada Por una madre, publicada en Lugo en 1905, dato que

45

amizade e a estima dos meusamigos noieses, especial-

mente de Xoán Mariño, taméncompañeiro de traballo, leva-

ronme ao compromiso de redactar unpequeno traballo de colaboración sobrea única materia na que me sinto algocompetente: a Historia.

Así pois, e para enfrontar este com-promiso da mellor maneira posible,mirei entre o material que teño á miñadisposición e atopei un anuario comer-cial de Galiza datado no ano1911, aptocomo para poder empregalo como basede información; este material procureicompletalo con outros xa publicadospero algo dispersos.

Tratei de facer algo así como unharadiografía dese momento histórico, coscomezos da iluminación por electrici-dade, dos primeiros vehículos de motor,pero tamén da moda do consumo degaseosas, dos transportes públicos contracción animal, e tantas outras cousas...

Non se trata dun traballo en profun-didade pero si tenta ser unha aportaciónmáis a ese grande fresco ou mosaicoque ás veces semella ser a Historia eque precisa contar con centos de “tese-las” para que a imaxe final sexa recoñe-cible e o máis completa posible.

A información está extraída duncurioso documento, o Anuario Riera.Este Anuario era unha guía comercialde singular valor posto que desmenu-

zando as provincias en partidos xudiciais indagaba des-pois cada un dos concellos para rematar achegándose ataas parroquias. A información que subministraba, dirixidabasicamente aos comerciantes e industriais, incluía unhaenorme cantidade de datos.

Os que se aportaban sobre cada un dos concellos, o deNoia, por exemplo, comezaban indicando unha informa-ción básica sobre a vila, principais formas de comunica-ción, feiras e mercados e festas. De seguido procedíase adescribir o “elemento oficial”, é dicir autoridades(alcalde, secretario, xuíz, párroco, autoridades militares)e outros empregos da administración pública para conti-nuar coas actividades económicas dispostas por ordealfabética; incluía tamén as distintas actividades liberais:médicos, veterinarios, avogados e procuradores presen-tes; incluía información sobre as sociedades e asocia-cións que existiran e os servicios de transporte que sepodían tomar dende a capital do concello, sinalando tra-xecto, horario e prezos. Remataba citando aos principaispropietarios, listados tamén segundo orde alfabética. Epor último informaba dos “agregados”, é dicir, as outrasentidades parroquiais que incluía o concello (Argalo,Barro, Boa, Obre e Roo).

Penso que as actividades económicas estaban lastra-das, para unha vila costeira máis que mariñeira, porvarios defectos non imputables á propia vila senón aosubdesenvolvemento económico (nin sequera se poderíafalar do serodio, lento ou curto crecemento, senón sim-plemente do subdesenvolvemento) da economía galega.Parte deste subdesenvolvemento debíase á ausencia deinfraestructuras públicas axeitadas como as portuarias,as estradas e os camiños de ferro.

O Anuario amósanos unha Noia que contaba cun dis-creto papel comercial marítimo entre os13 portos coru-ñeses con alfándega; era a 50 administración que máis

46

Alfonso González Asenjo

Noia e as súas xentes noalborear do século XX

poderiamos pensar que focalizaría navila o punto de abastecemento de bens eservicios e o lugar de concorrencia dosintercambios económicos.

A economía noiesa, excepción feitadesa vertente de intermediación comer-cial, semella unha economía basica-mente artesanal, orientada á produccióncon destino ao mercado de consumolocal ou con destino a ámbitos algomáis amplos debido á especializacióndo que se produce artesanalmente, édicir, os productos do coiro; porque é aindustria de transformación e aproveita-mento do coiro a que ocupa o lugar pre-eminente nas actividades da economíamanufactureira de Noia, mesmo porriba da que ás veces se considera que osería, a transformación da pesca. Efecti-vamente, se ben é posible pensar quecapitais de Noia se empregaran napesca e a súa transformación e comer-cialización, a realidade indícanos queesas actividades non se realizabanmaioritariamente no concello. E a probadiso é que somentes se citan dúas fir-mas que se dedicaran a esa actividade.Parece lóxico pensar que os noieses sededicaban á pesca daquela, pero dendelogo non era na súa transformacióncomo mantiñan o seu sector manufactu-reiro. Repito que esa actividade descan-saba na industria do coiro. Proba disto éque no ano 1911 existían 19 fábricas decurtir peles e sola, amais de seis comer-ciantes de curtidos que se supón son osque abastecían de materia prima áindustria.

Actividade que á altura de 1911 nonera precisamente unha recén chegada ávila. Xa no século XVIII (cara 1764) ocabaleiro Cornide, na súa descritiva dacosta de Galiza, ao citar a vila noiesadestaca: “Su población es de cuatrocientos vecinos, entre los que hayvarias familias distinguidas, muchospescadores y artesanos, la mayor partede estos son curtidores y zapateros, que

recaudaba en canto ás mercadorías entradas polo comer-cio de cabotaxe, mentres que polo valor das mercadoríasexportadas nese mesmo comercio ocupaba o 71 postoprovincial. Nin moito nin pouco. Proba disto é que só secita a un consignatario de buques, lóxico se pensamosnun tráfico que imaxinamos exclusivamente de cabotaxemovido por pataches, galeóns, e algunha goleta. Nesemesmo tempo en Muros había catro consignatariosamais de dous axentes de alfándegas; en Corcubiónoutros catro amais de varios vicecónsules; en Ribeira tresconsignatarios, amais dun cónsul.

A ausencia dunha rede moderna de comunicaciónsterrestres é unha dificultade engadida para o comercio.Noia careceu dun ferrocarril que a unise co interior deGalicia, dende Compostela, por exemplo. Daquela eaínda hoxe as cidades e vilas da Coruña, Ferrol, Vilagar-cía-Carril, Pontevedra, Redondela e Vigo eran e son asúnicas poboacións costeiras galegas con ferrocarril.

Pero a ausencia do ferrocarril non era a única eivapara o transporte; as comunicacións por estrada estabanmoi lonxe de ofrecer capacidade e comodidade aos flu-xos comerciais; estradas poucas, mal trazadas, estropea-das frecuentemente pola climatoloxía, descoidadas e malreparadas; pontes antiquísimas, abandonadas e insegu-ras, cando as había, substituídas por vados perigosísimosno inverno; nada disto estimulaba a creación de empre-sas de transporte modernas, eficaces e polo tanto caras.Así que é de imaxinar que poucas variacións debera deexperimentar o transporte por estrada dende os temposmedievais; carros do país de variadas feituras e tamaños;galeras e carretas de múltiple pelaxe, pero seguro queningún deles melloraba o existente séculos antes.

Con estas condicións os intercambios quedaban res-trinxidos ao imprescindible ou moi rendible provenientede fóra, ao autoconsumo ou ao circuíto forzado dacomarca ou área de influencia das feiras. A Noia salvá-vaa a existencia do mar.

A pesar das dificultades que acabamos de relatar,Noia aparece como un centro comercial ou de aprovisio-namento de determinados productos que só se podíanadquirir na vila, e inexistentes nas tendas rurais. Moipouco se producía no país que non fosen productos agro-pecuarios ou bens semimanufacturados. O demais tiñaque vir de fóra.

Pero Noia era unha vila orientada ao comercio e áprestación de servicios privados, non somentes á propialocalidade, senón a un entorno máis amplo. Esa área

47

comercian en esta especie por las feriasdel reino”. E Lucas Labrada, a princi-pios do século XIX, tamén se facía ecoda importancia desta manufacturacando na “Descripción...” sinala: “(...)se sabe que los más de los pueblos deesta jurisdicción, y especialmente losvecinos de la parroquia del Obre, sededican desde largo tiempo a los curti-dos de cordován, suela y becerrillos,que trabajan por sí mismos y sinfábrica formal, pudiendo sólo llamarsetales dos que se hallan: la una estable-cida en el coto de San Bernardo, más hade 60 años, en la cual se ocupan tresoficiales vizcaínos y otros subalternosdel país, además de sus dueños; y laotra en el puente de Traba...”

Algo máis pormenorizada na locali-zación dos curtidos é a Geografía delReino de Galicia editada nos anos 20(aproximadamente no 1925) candosinala os seguintes lugares: Chaínzas,Campo de Noia, Obre, San Bernardo,Ponte de Traba, Camiño Novo e Carca-sía xunto cos innominados “algunosmás” que non se citan.

Rematemos lembrando que na magna obra de OteroPedrayo “Historia de Galiza”, na sección redactada porXaquín Lorenzo sobre a cultura material, cando se refireaos “Curtidores ou coireiros” vólvese a citar a Noia:“Hoxe abondan pouco na nosa Terra os estabrecimentosadicados á industria de que falamos, contándose xa ape-nas en Lalín, Noia e Allariz”.

Fronte a estas datos chama a atención que a pesca e asactividades manufactureiras derivadas dela non figurenentre o máis destacado a principios do século XX.

Xa comentamos que había no Anuario un simple parde cualificadas como “fábricas de conservas alimenti-cias” o que non ten por que facer relación especialmentea fábricas de conservas de peixe. No seu interesantísimotraballo “La industria conservera”, publicada na obracolectiva La sardina. Un tesoro de nuestro mar, JoséCarlos Capel cita a vila de Noia como unha das pioneirasna conserva en España: “(...) sin embargo, se sabe quedesde 1840 existía en Noya un obrador artesano, propie-dad de la familia Caamaño. Pichones, perdices, y tam-bién sardinas, componían su limitada y anecdótica pro-ducción.(...) Referencias posteriores nos trasladan a1856. Es en ese año cuando la familia Carreño cons-truye en Noya un obrador para envasar en pequeñaescala aves, carnes domésticas, caza y mariscos”.

Os ditirambos do licenciado Molina respecto dariqueza pesqueira de Noia (“cárgase aquí cantidad de

48

un comercio de ultramarinos onde seofrecerían productos non habituais e atacinco estancos para os afeccionados aotabaco; amais diso os amigos do viñodispoñían de tres almacéns de viño parao seu abastecemento cotiá, e se queríanbeber fóra da casa podían escoller entreas catorce tabernas que despachabanviño e outros bebestibles.

Pode resultarnos algo escaso onúmero de carnicerías ou comercios decomestibles respecto da cantidade dosmesmos que hai hoxe en día pero pen-semos que daquela as taxas de autoa-bastecemento propias dunha sociedadebasicamente labrega ou que practicabaa agricultura eran enormes.

Outro conxunto de comercios eranos que ofrecían productos manufactura-dos como os almacéns de ferro e aceiro(2), os comercios de cores e vernices(2), as cristalerías (7), as ferreterías (4),as follalaterías (4), a cordelería, as eba-nisterías (4), os comercios de máquinasde coser (2), ou os seis almacéns demadeira que subministraban moito doque se necesitaba para a vida cotiá oupara o desenvolvemento de outras acti-vidades económicas (construcción,navegación, envasado...); podemoscomplementar esta descrición cunhaarmería (imprescindible nunha socie-dade onde a caza seguía a ser unha acti-vidade bastante habitual) e un depósitoe aluguer de bicicletas (medio de trans-porte barato, de grande utilización erelativamente veloz nunha época onde ohabitual era trasladarse dun punto aoutro a pé). Quen quixera descansarpodería amañar o asento en calquerados dous talleres de cadeiras existentes.E quen tivera unha besta para despra-zarse ou para o tiro podería escollerentre as dúas ferreirías existentes á horade poñerlle unhas “solas” aos animais;loxicamente tamén podería amañarnelas outros pequenos problemas cosmetais.

sardina, la mejor de todo el Reyno”) parecen ter pasado amellor vida ao longo do tempo. De feito nos tempos deCornide (segunda metade do século XVIII) Noia distabade ser un dos principais portos pesqueiros, e especial-mente sardiñeiros; efectivamente a estatística realizadapor Cornide outorga á vila uns discretos 12 mil millaresde sardiñas, fronte aos 17 mil (só de sardiña) do Son, os40 mil de Muros, 25 mil de Ribeira. Tampouco era espe-cialmente chamativo o número de embarcacións dedica-das á actividade pesqueira: 12 embarcacións fronte ás 19do Son, as 110 de Muros ou as 55 de Ribeira... En cal-quera caso e para abastecer, non só a industria de trans-formación da pesca ou alimentaria, senón as necesidadescomúns ou doutras actividades como o propio coiro,había en Noia un par de almacéns de sal dispostos acubrir eses requerimentos.

Xunto ao traballo do coiro, existían unha serie deactividades económicas de transformación anque nonmoi chamativas, pero importantes: así, había un aserra-deiro, importante na primeira transformación da madeirae algunhas outras como carpinterías (3), alfarerías (2),talleres de cantería (2), fabricación de caldeiros e toneis(2), complementadas con pequenas fábricas destinadas áproducción de bens de consumo inmediato como os muí-iños para obter fariña (5), xabrón (1), chocolate (2) emesmo unha bebida moi demandada naquela época: asgaseosas (3). Como imaxinaremos non se trataba en nin-gún caso de instalacións industriais senón de dimensiónsfamiliares e cunha producción limitada a abastecer osrequerimentos da vila, fundamentalmente. Contaba Noiaigualmente cunha imprenta e encadernación para satisfa-cer as demandas máis literarias dos seus veciños á queimaxinamos que abastecían algunha das tres fábricas depapel instaladas no concello; e unha importantísimafábrica de electricidade (Electra de Noya) que abastecíao alumeado público e privado. Nos anos 20 sabemos queexistía unha empresa de abastecemento de electricidadeno concello denominada “Eléctrica del Tambre”, quecontaba co correspondente edificio de máquinas naparroquia de Roo. Así é que a principios do século XXNoia contaba con abastecemento eléctrico, cousa quenon tódalas vilas galegas do seu tempo podían dicir.

E tratando de lume non podemos esquecer a existen-cia de varios (3) talleres pirotécnicos destinados á fabri-cación de foguetes e lucerío para as festas.

Respecto das necesidades materiais de boca Noia dis-poñía de tres carnicerías, outros tantos comercios decomestibles, dúas confeiterías para os máis exquisitos;

49

Temos que deixar constancia de quemoitos destes comercios compartíanrazón social, é dicir que era bastantehabitual que nun mesmo local e baixoun mesmo propietario se despachasendistintos productos; por exemplo, dúasdas tres carpinterías eran tamén ebanis-terías e a terceira era tamén cristalería;polo tanto eran actividades complemen-tarias rexentadas polos mesmos donos,e non comercios distintos. E así sucedíacon outros comercios: a razón socialViuda e hijos de E. Riva, tiña unhaferretería, a armería, vendía taméncores e vernices, ferro e aceiro e tiñaunha cristalería. Máis curioso era o casode Viuda e hijos de Francisco Laciana,quen tiña unha cristalería, unha tenda decomestibles e máis unha librería. Aviúva de Benito Piñeiro simultaneaba odepósito de bicicletas que comentara-mos antes cunha reloxería. Outroscomo Viuda e hijos de Souto fabricabachiculate e vendíao no comercio decomestibles da que tamén eran propie-tarios.

Outro grupo de negocios ofrecíanobxectos e servicios de consumo per-

soal; estámonos a referir ás reloxerías (3), os comerciosde fotografías (2), as perruquerías (4) (curiosamente sópara homes) e para a demanda de vestir e calzar Noiacontaba con catro mercerías, unha sombreirería, trecezapaterías (nada máis e nada menos), lóxico nunha vilatan unida ao coiro; doce comercios de tecidos e cincomodistas para a confección de roupa para as mulleres esete xastrerías para a roupa masculina; lembremos que avenda de roupa feita era algo non habitual por contra doque sucede hoxe en día. Por último un tipo de negociohoxe case desaparecido, as cererías, contaba en Noia contres comercios.

Respecto dos servicios Noia ofrecía unha cantidadesuficiente de establecementos e profesionais liberaispara atender necesidades abondas.

Respecto dos primeiros contaba seis casas de hóspe-des e tres fondas (“Argentina”, “Del Comercio” e a deAgustín Pereira) para acoller aos viaxeiros e transeúntes;noieses e forasteiros de paso podían acudir a algún doscatro cafés con que contaba a vila: “Central”, “LaAvispa”, “Moderno” e “Oriental”. Podería acudir tal vezao “Círculo de Recreación” ou ao “Centro Obrero Socia-lista” a facer algo de vida social. Ou acudir a algunha dasdúas librerías existentes a mercar de ler ou mesmo adqui-rir un décimo de lotería na administración de Jesús Abei-jón e tentar a sorte.

50

ou Ribeira pero parece que a actividademarítima non era pequena. Contabacunha aduana e un axudante de Mariña,logo algunha importancia había.

Desgraciadamente Noia tiña daquelaimportantes problemas de comunica-cións; a estrada a Muros estaba,daquela, en construcción e despoishabía outras que conducían a Compos-tela, a Porto do Son e á Pobra do Cara-miñal.

Estes problemas non eran exclusivosdese tempo senón que se remontaban aséculos anteriores. O anteriormentecitado Lucas Labrada na xa mentadaobra Descripción económica del Reinode Galicia incluía unha “Descripción delos caminos antiguos y modernos deReyno de Galicia” na que xa se dicía:“Los caminos que necesitan repararsepara facilitar el comercio de la villa deNoya son, el que desde ella se dirige aSantiago, que se halla intransitable dosleguas de distancia, con bastante peli-gro de los viajeros; y los que de lamisma villa van a Muros y a Rianjo; elprimero, cuya distancia es de tresleguas, está todo él intransitable; y elsegundo, que es menos malo, puedefacilitarse mejor. El puente llamado deD. Alonso...una legua antes de Noyasobre el río Tambre, que también faci-lita el paso a Muros y a otras variaspartes, merece repararse”. Esta pontefoi un verdadeiro problema durantemoito tempo. Na Geografía taméncitada xa e datada como sinalamos nosanos 20, dicíase respecto del: “Dichopuente...va a ser objeto de obras deensanchamiento para facilitar el pasode los automóviles de línea que hacenel recorrido de Santiago, Noya yMuros...” engadindo: “Reedificose enla primera mitad del siglo XIX, según lalápida que dice: ESTE PUENTE SEREEDIFICÓ POR ORDEN DE LAEXCELENTÍSIMA DIPUTACIÓN DE1842-43 y 44”.

E con relación aos asuntos de consulta legal a nóminade profesionais noieses era importante: nove avogadosen exercicio e outros tantos que non o facían pero quesempre poderían dar bos consellos legais; aos que enga-dir dous notarios civís e tres eclesiásticos e sete procura-dores. Tamén era posible requerir os servicios dalgún dosdous peritos agrimensores en caso de necesidade.

Se o que se precisaba era atención médica, podíanescoller acudir á consulta que ofrecían dez profesionaisna vila; ou extraer algunha peza dentaria na consulta deIsaac Rodríguez (que tamén exercía de veterinario); ecoa prescripción facultativa no peto acudir a unha dastres farmacias existentes.

O terceiro eixo da actividade económica da Noia de1911estaba na actividade do transporte, tanto para oabastecemento e comercio da propia vila como por contade terceiros. E tratar disto é tratar do mar e do transportemarítimo.

Certamente Noia non era a principios do século XXporto comparable aos de Vigo, Coruña, Ferrol, Viveiro

51

De todo isto deducimos as grandesdificultades de comunicación e trans-porte por vía terrestre entre Noia eoutros lugares ben cercanos comoMuros ou o Son. Calquera imaxina, poriso, o que debía ser pretender chegarmáis lonxe. Con estas circunstancias omáis lóxico era utilizar o mar e asembarcacións para ir dun punto a outro.Diso deberon decatarse os noieses bas-tante tempo atrás.

Madeira había, homes dispostos anavegar tamén, coñecementos de cons-trucción naval e de navegación non fal-taban, logo todo estaba disposto paracomerciar polo mar.

Da existencia deste activo comerciomarítimo dá conta o feito de que naNoia de 1911 se contaran ata 11 “navie-ros”, é dicir, propietarios de embarca-cións dun certo porte, un dos calestamén era consignatario de buques eoito “comisionistas” é dicir, intermedia-rios en negocios mercantís, amais decatro comerciantes en graos. Fotos anti-gas amosan as inmediacións do peiraodo Marqués ocupado por numerosasembarcacións de pequeno porte dedica-das aos labores de transporte, carga edescarga de mercadorías. Lanchas, trin-cados e pailebotes eran os tipos máishabituais de veleiros empregados nestesmenesteres de comunicar Noia con por-tos galegos máis ou menos alonxados,en función da capacidade mariñeira decada tipo de embarcación. As mercado-rías que soían levar eran do máis vario-pinto: carbón, táboas para fabricartabais, tabais de sardiña, aceite, fariña,viños, azucre, coiros, material de ferra-xería, augardente, cemento, etc.

Estas embarcacións, especialmenteas máis pequenas, tiñan a posibilidadede achegarse ata a propia vila a cargar edescargar aproveitando as mareas por-que nas baixamares as embarcaciónsquedaban en seco por falta de auga e ofondo fangoso da ría non permitía reali-

zar os labores con facilidade. Sabemos que nos anos 20do século pasado (o XX) só podían chegar ata Noiaembarcacións con máximo desprazamento de 80 TRBcoa marea chea ou pleamar. Embarcacións que calasenarredor dos 2 m. podíanse achegar algo máis preto deNoia, a Testal, mentres que os barcos de maior calado edesprazamento tiñan que fondear no Freixo “actualpuerto de Noya....dependiente actualmente de Noya paralo marítimo” a pesar de estar no concello de Outes. Estafalta de capacidade de Noia para as actividades portua-rias estaba causada polo progresivo recheo do fondo daría, debido tanto aos aportes areosos das mareas e dascorrentes como pola acción de arrastre e sedimentacióndos ríos que desembocan nela.

A pesar de todas as dificultades aínda nos anos 50navegaban embarcacións a vela dende Noia a Xixónlevando madeira de pino (balandro Manuelita) ou porconta de armadores noieses (o motoveleiro Carmen Bar-cia de Navales Barcia, S.L.).

E, loxicamente, se Noia usaba embarcacións tamén asconstruía; o pailebote Eduardo Herreros, naufragado o 1de novembro de 1909 na Estaca de Bares fora construídoen Noia no 1897 “en madeira de carballo”; e igualmenteo mesmo tipo de embarcación chamado Carlos Fernán-dez e naufragado na costa de Lugo no ano 1911, e dequen eran donos os noieses José Pérez Lorenzo e outroscinco socios, e tripulado por xentes de Barro, tamén foraconstruído en Noia; mesmo que o balandro DelfinaAmalia, afundido no ano 1931 e construído no 1911.Nalgún caso os armadores noieses adoitaban dirixirse aoFreixo a encargar as súas embarcacións como foi o casodo xa citado Carmen Barcia.

É de sinalar que a pesar destas evidencias non figurano Anuario comercial de 1911 ningunha reseña ao res-pecto da presencia de estaleiros ou, alomenos, carpintei-ros de ribera ou constructores de lanchas. Poidería serque se tratase de instalacións non permanentes que semontaban no tempo no que se materializaba algúnencargo e dirixidos por carpinteiros, que ben viñan defóra ou simultaneaban a construcción naval coa carpinte-ría ordinaria mentres non había traballo. Nembargantes,na “Geografía...” redactada unha década máis tarde queo “Anuario” si se cita na Barquiña uns estaleiros “Aco”,“que construye toda clase de buques, especialmentemotoras”.

Vemos, pois, un panorama cara a 1911 que nos ofrecea imaxe dunha vila pequena pero activa economica-mente. Unha comunidade orientada fundamentalmente

52

pecto dos outros propietarios, debidoaos apelidos tan pouco identificatorios,(só figura o apelido Pérez) é compli-cado coñecer das súas actividades eco-nómicas anque poderían xirar arredorda actividade navieira e comercial.Outro apelido moi vinculado á activi-dade da transformación das peles é o deJuanatey; ata tres razóns sociais relacio-nados co apelido. Por outra banda oapelido Malvido aparece ligado aoexercicio da avogacía (ata catro avoga-dos con ese apelido) e outros relaciona-dos con esta actividade.

Por suposto que á beira destes apeli-dos máis significativos, que non esque-zamos que en algúns casos poderían irunidos á riqueza territorial ou agraria,existía un grande número de pequenosnegocios familiares que servían paracomplementar esa rede industrial,comercial e de servicios que caracteri-zaba á Noia económica de hai unséculo.

Estas poderían ser as bases que sos-tiñan á vila noiesa hai aproximada-mente uns cen anos. Loxicamente ainformación ofrecida polo AnuarioRiera non podía tratar de tódolos aspec-tos económicos da vila e do seu conce-llo. Así, por exemplo apenas temosinformación sobre a vida rural, impor-tantísimo sector de actividade econó-mica e da vida social da Galiza de haicen anos, e polo tanto presente en Noia,como non podía ser por menos. Pero talvez poderiamos pensar que o que distin-guía ás vilas e cidades (pequenas eescasas daquela) era o desenvolve-mento dunha vida (no social e no eco-nómico) que se pretendía distinta (oualomenos enfocada a outras activida-des) do predominante rural. E esa era aaportación de Noia á vida do seu tempo.E iso foi o que tratamos de observarneste traballo de aproximación á vidanoiesa de hai unha centuria.

53

ao comercio, terrestre e marítimo; á compra e venda e aotransporte; aos servicios das profesións liberais. E unhamanufactura importante, a do coiro, baseada nunha tradi-ción secular e uns recursos abondosos.

¿Quen dirixe e quen participa desta economía ?

Independentemente da dirección do concello, enmans do alcalde Severo González Botana, non é tarefadoada saber quen dominaba o panorama económiconoiés. Pero hai un apartado no Anuario, respecto de cadaconcello onde aparecen, por orde alfabético, os denomi-nados “Principales Propietarios”; supoñemos que serefire aos maiores contribuíntes do concello. Polo que serefire a Noia, aparecen os seguintes: Alejandro Cadarso,Adelaida Herreros, Fernando e Josefa Mariño, PedroPais, Francisco e José Pérez e José Pérez Lorenzo. Doprimeiro sabemos que era avogado dos que non exercíane que era propietario dunha fábrica de manufactura decoiro. Respecto da segunda non sabemos absolutamentenada; Fernando Mariño, pola contra, aparecía como avo-gado, tamén sen exercicio, e como fabricante de curtidu-ría e navieiro. Josefa Mariño figuraba tamén como pro-pietaria dunha curtiduría. Pedro Pais non figura comotitular de ningunha actividade económica pero ben pode-ría ser o sogro (ou futuro sogro) do vizconde de SanAlberte, que como se sabe casou con Segunda Pais. Res-

54

Luz Coton (Premio Museo Gravado Artes 2004)

55

toria máis recente de loita anticolonial,pasando entrementres pola invasiónxaponesa na segunda guerra mundial,que os levou á humillante derrota infli-xida aos franceses en Dien Bien Phu queocasionou a súa retirada da Indochinatras a conferencia de Xenebra coa con-secuente división do país en dous esta-dos polo famoso paralelo 17 e a entradana escena dos norteamericanos, a calnon remataría até vinte anos máis tarde,despois de longas xornadas marcadaspolos defoliantes, o napalm e o axentelaranxa. Continuou aínda a espiral beli-cista coa guerra e vitoria contra os chi-neses no 79, e a invasión de Camboxa,da que non se retirarían até o 89.

As reformas neste país, nominal-mente comunista na que todo o mundoanda á caza do dólar, comezaron no 86co Doi moi ou renovación, co granacerto de seguir o modelo chinés, concambios económicos primeiro, o quepermitiu ao xigante ter a máis alta taxade crecemento económico do planetanos últimos anos, entre o 8 e o 10%anual, e políticos despois, ao revés deRusia, no que se comezou pola aperturapolítica que levou ao fracaso econó-mico.

Isto deu lugar ao abandono da colec-tivización e da planificación centrali-zada, adoptándose a economía de mer-cado, privatizando a agricultura e avenda polo miúdo e tentando atraer ocapital estranxeiro ao liberalizar osinvestimentos, dando como unha das

ietnam quédanos moi lonxe, o de menos sonos miles de quilómetros e as máis de vinte

horas de avións e aeroportos con escalas enMadrid, Roma e Bangkok voando coa Thai. A dis-

tancia quizais se atope nesas ideas preconcibidas quetodos temos, as conqueridas nos filmes bélicos, nos ses-gados productos hollywoodienses que dende O cazadordo venerado Michael Cimino e o extraordinario Apo-calypse now de Coppola, pasando pola banal Good mor-ning Vietnam ou o Platoon dos sarxentos Elías e Barnescoa eterna loita zaratustriana entre o ben e o mal, até osmáis recentes, como o novo remake da novela de Gra-ham Greene O americano impasible, foron moitos ostítulos que nos ofreceron unha estereotipada e racistavisión dun país, o vietnamita, como habitado por unpobo de necios e salvaxes.

Arranca a historia do territorio ocupado polo actualestado moderno, a República Socialista do Vietnam,dende as diversas culturas que se desenvolveron no deltado río vermello ao norte do país, ás que sucederon caseque mil anos de dominio chinés que se prolongaron até apara eles mítica batalla naval do río Bach Dang no ano939 na que se desembarazaron da pouta do seu xiganteveciño, aínda así a súa pegada é profunda en moitosaspectos, dende o cultural até o político social, nonpodéndose entender sen ela a súa historia.

Iniciouse de seguido a expansión do reino cara ao sur,non sen antes ter que resistir tres fortes invasións mongo-las e unha última por parte dos chineses, iniciándose estacoa conquista do reino de Champa no centro do país, declara influencia hindú, rematada no século XIV, e dodelta do Mekong arrebatado aos pobos khmeres de etniacamboxana polos señores da dinastía Nguyen no XVIII.

Produciuse no XVI a chegada dos europeos cos pri-meiros comerciantes portugueses, tendo que sufrir xa moicedo a conquista francesa e a creación das colonias e pro-tectorados de Tonkín e Cochinchina que os levaron á his-

Agustín Agra Barreiro

VietnamPaís de auga e motorbikes

56consecuencias a fin da prohibición docomercio estadounidense no 94 e o ini-cio de relacións diplomáticas ao anoseguinte.

Temos de resultas un país pobre,cunha renda per cápita de entre 15 e 50euros mensuais segundo sexa o agro oua cidade, aínda así as antenas agromanpor onde queira atopándose en todos osfogares non só TV senón que o vídeo eo DVD son comúns até nos lugaresmáis recónditos, o mesmo que oscibers, ateigados de rapaces conectadosao mundo a través da rede. Son escasosde todos os xeitos os coches, sendo des-prazadas as clásicas e omnipresentesbicicletas polas motos, contando porexemplo Ho Chi Minh city con 8millóns de habitantes con 5 millóns demotos.

Se atendésemos aos relatos de via-xeiros e emigrantes teriamos que tirar aconclusión de que existen tantos paísescomo historias nos contan. Entón, quevisión pode darse despois de tres sema-nas no pais da auga e as motorbikes?

Atopámonos de súpeto cunha realidade moi lonxana anós a pesar dos coñecidos episodios bélicos contemporá-neos, non sendo este percorrido máis que un punteo nomapa, de sur a norte durante tres semanas, para que falardo que non se viu?:

Ho Chi Minh City é a cidade que todos coñecemoscomo a mítica Saigón das “pelis”, a de Christopher Wal-ken xogándose a vida á ruleta rusa n´O Cazador, a dosúltimos días da etapa colonial do Americano impasible, ea do Pazo presidencial, no que fixeron a súa entrada ostanques do exercito do Viet Cong naquel 30 de abril do75 co que rematou a guerra e levou á consecuente reuni-ficación do país, precedida polas impresionantes imaxes

FROITEIRAS AMBULANTES

PAISAXE URBANA VIETNAMITA

57

angarellas con que transportan até omáis incríbel, enormes pesos sobre osombreiros cos pés descalzos en moitoscasos.

Sobrancea sobre os demais barrios ode Cholón, o gueto chinés de onde pro-cedía o rico comerciante da novela Oamante de M. Duras, unha colmea devida nas rúas, cos seus mercados, comoo incríbel, para os ollos occidentais, deBinh Tray con centos de postos cos pro-ductos máis inverosímiles, e as abraian-tes pagodes de varias das ramas budis-tas, unha das relixións do país xunto aoconfucianismo, o taoísmo, as minoríascatólicas, e as locais caodaísmo e Haodao, que non fan máis que reflectir arealidade da existencia de alomenoscincuenta distintas minorías étnicastanto de orixe local como procedentesde todo o sueste asiático, amalgama detradicións, culturas e linguas que oEstado, paseniño, procura ir asimi-lando.

O Delta do Mekong está indefecti-belmente asociado para nós ao filmeApocalipse Now e ao actor galego queremonta o río até Camboxa na procurado Coronel Kurt e do horror.

Agora desenvólvese alí a vida entorno aos milleiros de ríos e regatos,envórcase sobre a auga nese paraíso devexetación que invita a gozar con lenti-tude da paisaxe exótica, cuns ceos eunha cor da auga mesmamente irreais,auténticos decorados de cine, cos omni-presentes arrozais, nos que aparecentumbas esparexidas sen xeito aparente,ora illadas ora en grupiños desordena-dos, que nos recordan o conflicto vividopor esta xente. Exuberancia tamén nafauna, atestada de insectos, de mosqui-tos causantes da temida malaria querequiren de profilaxe previa con Lariampor oito semanas, e tamén vacinas con-tra o tifo, o tétano e a hepatite, preven-ción así mesmo contra a diarrea, peri-gosa nun país con condicións hixiénicascomo as deste, bebidas embotelladas

do rescate polos helicópteros nos tellados da embaixadanorteamericana que simbolizou a súa derrota.

Saigón tan só nomea agora ao distrito 1 o tradicionalbarrio francés, o máis céntrico dos dezaoito en que sedivide a urbe, coa rúa Dong Khoi e o bulevar Le Loi tan-tas veces vistos no cine como eixes referenciais que nonse identifican agora coa presencia ianqui, cheo de edifi-cacións coloniais nos que ás veces choca a incongruenciado estilo arquitectónico occidental no medio dunhacidade asiática.

É este o primeiro contacto cun país no que a vida des-borda nas rúas, con milleiros de motos conducidas porpilotos protexidos por máscaras do abafante aire quente eco corpo todo cuberto a pesar da calor a fin de evitar o sole o antiestético moreno que provoca o expoñerse a el,que contrastan coa vestimenta tradicional, o cónico som-breiro non la, e o ao dai, os anchos pantalóns de sedabaixo unha túnica até os xeonllos con cortes aos lados domesmo material, cargando sempre coas omnipresentes

PEIXEIRAS EN CHOLÓN

VIDA NO DELTA DO MEKONG

58

without ice e con palliña, e comida nospicy, sorteando no posible as verdurase a extensa variedade de apetecíbeisfroitas tropicais.

Son os nosos referentes as cidadesde My Tho e Can Tho, que ao igual quetodo o delta, o país da auga, é unhainmensa rede fluvial de milleiros decanais, ateigada de embarcacións e demercados flotantes que só é posíbel per-correr en barca, como o de Cai Rang,onde se atopa de todo o que se poderíanecesitar, aínda que o máis notoriosexan as verduras e as froitas, e ondecada barco colga na proa, nun mastro debambú, unha mostra dos seus productospara identificar o que vende.

Atópanse os poboados nas beirasdos ríos, viven en minúsculas casas demadeira con teito de palla reforzados enmoitos casos con láminas de latón e cospiares na auga, ou en vivendas flotan-tes, pequenas embarcacións onde tantoviven como traballan ou se desprazan,xa que todo o transporte é fluvial porfalta de infraestructuras, consecuenciada propia natureza do entorno, atrave-sando a xente onde é posible por pontesde mono, apenas dous troncos, un paraos pés e outro á altura das mans paraaxudar ao equilibrio, senón en canoas,remando moitas veces en crequenas, ao

igual que se sentan habitualmente para descansar, comoras, nunha postura que nun occidental provocaría unhahernia de ser capaz de adoptala.

Proseguimos cara ao norte sen deternos na baía deNha Trang, nas paradisíacas praias nas que surfearonbaixo fogo inimigo os soldadiños de Apocalypse Now eatacaron os helicópteros baixo o son da cabalgata dasWalkirias, utilizando a música de Wagner para deitarsobre os palmeirais a ignominia do napalm, e chegamosa Hoi An, na que aínda vemos sobrevivir oficios como ode recolledor, de cartón latas ou metais, transportadoslogo nunha “bici” cargada até o incríbel, propio case quedun circo, o que é mostra do estado da economía, aoigual que a picaresca que contan das botellas de augamineral, imprescindíbeis neste clima, que disque precin-tan tras reenchelas con auga da billa.

O centro histórico son apenas tres rúas paralelas ábeira do río Thu Bon, pero dáse nelas unha rica fusiónarquitectónica de influencias chinesas, xaponesas, viet-namitas e francesas, relictos da importancia que o seuporto comercial tivera no século XVI, sobre todo da pri-meira desas comunidades que aínda representan a cuartaparte da poboación, cunha vida relixiosa e cultural que sedesenvolve, segundo a rexión de orixe na China, arredordas cinco casas de asemblea. Estaba tamén a nosa visitamarcada pola expectación de ver a logo decepcionanteponte cuberta xaponesa, tomada como símbolo dacidade, cun pequeno templo sobre as augas do río dedi-cada a un deus taoísta venerado polos mareantes por con-trolar os ventos e as chuvias.

Corenta quilómetros río arriba atópase My Son, asruínas do que foi o conxunto de templos máis esplendo-

MERCADO FLOTANTE NO MEKONG

59

tas de santuarios budistas e centro deperegrinación para os fieis de todo opaís, e a My Khe en Da Nang, máiscoñecida como Praia de China, ondedisfrutaban os seus permisos os solda-dos americanos e que deu lugar a unhafamosa serie de televisión.

É Hué a irrecoñecíbel cidade esna-quizada da chaqueta metálica deKubrik, un lugar pequeno e tranquilo ásbeiras do Río Perfume que foi capitaldo país de 1802 a 1945 coa dinastíaNguyen, que construíu a cidadela amu-rallada albergarte da engaiolante cidadeimperial ao estilo chinés, coa cidadeprohibida púrpura como recinto central,

roso da cultura Cham procedente da India, o Angkor Watvietnamita, o centro relixioso do reino de Champa quedominou a zona central de Vietnam durante máis decatorce séculos, co máximo esplendor do IV ao XIII.

As deidades hinduístas como Shiva e Visnú, as esta-tuas cerimoniais da fertilidade análogas ao ying-yangcoreano e os parcialmente derruídos setenta edificios,sobreviven entre as minas sen explotar, xa que foron uti-lizados como cuartel xeral da guerrilla comunista, o VietCong, e xa que logo relegados ao esquezo polos bombar-deiros B-52 norteamericanos.

A saída do centro do país cara ao norte a través dasmontañas faise polo abraiante paso de Hai Van, fronteiranatural durante séculos contra as invasións, deixandoatrás as montañas de mármore, uns afloramentos depedra calcaria perforadas por infinidade de covas reple-

CASA DE ASEMBLEA CHINESA EN HOI AN TEMPLO HINDUÍSTA EN MY SON

CIDADE IMPERIAL DE HUÉ

60territorio privado do emperador, e quesó está parcialmente reconstruída apesar de ser declarada pola UNESCOpatrimonio da humanidade despois deser campo de batalla e destruída notranscurso da ofensiva do Tet no ano 68.

Pasear en barco polo río é unha dasmáis fermosas experiencias no país, echegar a través del até a pagode TienMu, coñecido centro de oposiciónbudista ao colonialismo durante os anostrinta, a do monxe Thich Quang Duc,que se inmolou en Saigón no 63 quei-mándose ao bonzo en protesta polosexcesos do réxime nunha imaxe quedeu a volta ao mundo. E acceder taméndende el aos mausoleos reais, os seteembriagadores recintos onde viviron,rodeados de fastosos pavillóns e dunhadomesticada natureza, os respectivosemperadores e despois foron enterradosá súa morte.

Apréciase en Hanoi a diferencia decarácter con ese sur que non foi con-quistado até o XVIII e que permaneceratoda a súa historia habitado polo pobokhmer procedente de camboxa. Todoaquí é máis agresivo, todo pareceintento de timo, How much?, e comezao xogo do regateo interminábel, literal-mente, cando crías ter chegado a acordosobre o prezo da habitación no hotel e,coa chave na man, chegas ao cuarto alu-gado descobres que non é igual ao quete ensinaran, é peor, por suposto, e aodía seguinte, cando pagas, o prezoincrementouse durante a noite cun 10%dunhas taxas non pactadas e quizais cunalmorzo que non estaba incluído comoacordaras, paciencia e iluminación nosdea Budha!

É esta unha cidade de lagos quemedrou á beira do río Vermello aíndaque viva de costas a el. No centro, omáis fermoso deles, o Hoam Kiem,rodeado de mitoloxías, no que nunhaartúrica versión vietnamita, un campe-siño recibe a espada máxica dunha tar-taruga que nel habita, con ela expulsa

ao invasor chinés e convértese en rei, Le Loi, o primeiroda dinastía, e que despois devolvería a tartaruga-damado lago.

Na súa beira norte atópase o barrio antigo, un labi-rinto de rúas estreitas cos mesmos nomes dende haicinco séculos, cando se dividiu a zona en trinta e seis gre-mios de artesáns, concentrado cada un arredor dun tem-plo dedicado ao espírito do seu patrón, e que aínda hoxemanteñen certo grao de especialización.

Ao leste sitúase o barrio francés, zona agora de ban-cos, museos, hoteis de luxo, e co teatro nacional dasmarionetas de auga, un arte exclusivo da cultura vietna-mita, o Pazo do gobernador de Tomkín onde apareceraCatherine Deneuve na película Indochina, e coa Óperacomo alfaia da coroa, centro cultural da colonia até queen 1945 se proclamase a revolución dende o seu balcón.

O centro administrativo atópase arredor da espaciosapraza Ba Dinh co mausoleo do presidente Ho Chi Minh,o poeta e pai da patria, imitación dos de Lenin e Mao enMoscova e Beijing. A vestimenta respectuosa e adecuada

PAVILLÓN DA LUZ PURA NO MAUSOLEO DO EMPERADOR MINH MANG

HANOI. PRAZA BA DINH CO MAUSOLEO DO PRESIDENTE HO CHI

MINH

61

Moi preto érguese a enorme Torre dabandeira, Cot Co, onde ondea a enseñavermella coa estrela amarela de cincopuntas, un dos poucos restos da cida-dela imperial, e de fronte o parquecunha das últimas estatuas de Lenin quepermanece no país tras a caída daURSS, e onde se reúnen a diario centosde hanoitas para o tai chi matutino.

Atravesándoo chégase ao confucio-nista Templo da literatura ou Van Mieu,posibelmente o máis venerado eabraiante da capital, universidade dendeo 1076, onde nesta sucesión de pavi-llóns e patios amurallados estudiaban ospríncipes e os fillos dos aristócratas ostextos budistas e taoístas e os clásicosdo confucianismo, e nel se superaban osexames para acceder ao mandarinato, aalta administración do estado.

Moitos son os lugares de intereseaos que acceder dende Hanoi, como aPagode do perfume, un conxunto detemplos budistas aos que só se podechegar remontando varios quilómetrosdun río nunha barca de remos, mais, haidous que son imprescindíbeis e ines-quecíbeis.

Sitúase ao norte de Vietnam unhacadea montañosa de difícil acceso queenvolve ao río Vermello e fai fronteiracon China, na cal viven en pequenospoboados illados 5 millóns de persoaspertencentes a diversas minorías étnicasde nomes tan evocadores como Thai,Muong, Hmong, Nung ou Dao, todoseles procedentes en distintas épocas dosur de China e mantendo unhas formasde vida que teñen cambiado moi pouconos últimos séculos.

Non é fácil chegar a Sa-Pa para visi-tar aos Dao e aos Hmong negros e aosvermellos, dez horas nun tren nocturnocompartido coas pulgas para percorrerapenas catrocentos quilómetros até LaoCai na fronteira chinesa, centro admi-nistrativo da rexión, máis outroscorenta en land rover para ascender asempinadas ladeiras dun xigantesco

HANOI. PAGODE DE UN PIAR

CICLOS. TRANSPORTE TRADICIONAL

é imprescindíbel para visitar ao tío Ho, pantalóns longose ombreiros cubertos son a mínima decencia requiridaantes de comezar a cola ao sol, ao final dunha longafileira de a dous. Desfilan ante o corpo embalsamado osseus compatriotas, leva unha T-shirt co logo U.S. Navy, edúas rapazas a bandeira ianqui a modo de pano nacabeza, o cadáver, cor de cera, non se inmuta.

Xunto a este, o seu museo, e a casa sobre piares ondeviviu rexeitando o adxacente Pazo presidencial, ahumilde ex-morada do gobernador xeral da Indochina.

Oculta entre esta magnificencia atópase a pequenapagode de un piar, o estraño e pequeno templo do séculoXI en forma de flor de loto tras o que medra un xermolodo banyan da india baixo do cal un príncipe recibiu a ilu-minación e transformouse en Budha, e do que un mitifi-cador occidental se leva unha folla para gardar entre aspáxinas dun seu exemplar do Siddartha de Hesse.

62

porto onde se cultiva en bancais o arroz,pero paga a pena para, dende alí, visitaros poboados destas xentes, que non sonchineses, de cara máis pálida e redonda,nin vietnamitas, de ollos máis grandes,e ver dentro do posíbel fóra dos docu-mentais da dúas os seus modos de vidaantes de que sexan modificados polocrecente turismo.

A case que un día en todoterreo estáBac-Ha, e ao seu redor o paraíso, emo-cionante, as xigantescas e exóticas bol-boretas, irreais polo incríbeis, extraídasde algún tratado entomolóxico, asaldeas das montañas cos espectacularesmercados, o dos Muongs floreados enCan Cau, tan sonoro o seu nome comotantos outros aos nosos oídos, que seatopa a apenas 8 Km da fronteira chi-nesa, dende onde chegan comerciantesco gando, cos búfalos de auga, na pro-cura de ofertas.

Ao seu lado o poboado de adobeentre os campos de millo, que se dá aesta altitude, e os dos diferentes tipos dearroz. No centro, a escola, co estudoobrigatorio dunha cultura, unha histo-ria, e un único idioma, o vietnamita,todos eles estranxeiros, a mesma polí-tica asimilativa que se leva a acabo entantos outros lugares dende hai séculos.

Xa non hai Sampáns na baía de Haiphong, tan sófican os fermosos veleiros nas fotos das guías e nos car-taces turísticos, amén de nas meniñas dos lectores de Sal-gari cando nenos, para decepción dos milleiros de visi-tantes que acoden á baía a deleitarse coas engaiolantespaisaxes das agullas de calcaria entre as augas esmeral-das ao leste da illa de Cat Ba no lendario golfo de Tonkíná que se chega nun transbordador esbandallado e atei-gado, mesmamente arrincado dun telexornal coa novados que se afunden en Indonesia ou Filipinas. Dende alí édoado alugar o barco que che leve a percorrer as augastacholadas por centos de illas que sobresaen como den-tes, creadas segundo a mitoloxía por un dragón celestiale a súa cría, enviados polo emperador de xade, unha dei-dade, para deter o avance dunha flota inimiga.

Sin chao é o saúdo que pode usarse tanto para olacomo para adeus, e cam on tanto para gracias como parade nada. Sin chao Viêt nam, etapa desa peregrinaxe quecada príncipe Siddartha particular acometemos. Cam on.

MULLERES MUONG NO MERCADO DE CAN CAU

MERCADO EN CAN-CAU

ILLAS NA BAÍA DE HAIPHONG

63

ser inseparable da linguaxe escrita; ocal significa o triunfo do tempo, conce-bido como magnitude abstracta (abstra-ída do fluxo vital) e puramente cuantita-tiva, sobre a experiencia da vida. A vidanon actualizada, non vivida, convertidaen idea ou en representación futura(sempre futura) de si mesma, tranfór-mase en crónica ou en cronoloxía. Otempo é esa lonxedade que afasta óindividuo dos seus propios aquí e agoraconcretos; o que lle tolle o esquece-mento de si, deixar de se-la representa-ción da súa propia ausencia; o que lleimpide extraviarse (de-suxeitarse) naplenitude –na actualidade plenaria– doInstante, actualizarse no seu dicir.

A vida colectiva transfórmase enHistoria. E entón, como pasa nas Sagra-das Escrituras, só se realiza aquilo quepreviamente estaba escrito. O acto datala, transmutado en xesto ou simulacrode si mesmo, deixa de ser inconsciente-mente creador, poético (só se crea o quenon se coñece de antemán) para some-terse á vixiante coerción do ex-acto. Avida convértese en acta notarial ou enrexistro gráfico onde se trata de esta-blece-la correspondencia –o máisexacta posible –entre o antes e o des-pois, entre o pasado e o futuro; e ondese establece a identidade (a identidadeconsigo mesmo ó traveso do tempo) dosuxeito da representación. A boca, ini-cialmente analfabeta e ágrafa, pasa a seramordazada e disciplinada pola escri-tura. E aínda que non morra totalmente,

Anxo Adolfo Rei Ballesteros (Boqueixón, 1952). Reside na

Pobra do Caramiñal dende a década dos noventa. Licenciado en

Dereito, a súa novela Dos anxos e dos mortos (1977) cambiou o pano-

rama da narrativa galega. Ensaísta, autor teatral, narrador e traductor,

gañou os premios Losada Diéguez e Ramón Piñeiro. O presente texto

foi escrito na fase previa ao cambio da actual normativa do galego e cir-

culou na rede e mecanoscrito en varios foros de debate. O autor mati-

zaría hoxe algunhas afirmacións, pero considera aínda útil a reflexión

sobre a esencia da lingua galega.

fala é a flor da boca”. A frase paréceme que éde Hörderlin. A flor, a min, faime pensar, natu-

ralmente, primeiro, no arrecendo; pero, tamén, naterra e na raíz. E coido que esa vinculación feliz

entre signo e corpo, sema e soma; entre o semántico e osomático, axuda a poñer de manifesto a oralidade consti-tutiva e primordial da lingua, de calquera lingua das cha-madas naturais; e remite, por tanto, directamente á fysis:Ó aparello de fonación e á voz humana. A flor da bocanon é a negra flor da tinta, non é a escritura: toda escri-tura implica xa unha considerable desactualización doidioma, un falar des-situado; afastado con respecto á súaorixe, separado de si mesmo por unha insalvable distan-cia histórica e espacio-temporal. O tempo e o espaciohistóricos acaban apoderándose case por enteiro –deixe-mos ese case prudentemente aberto– da fala orixinal. Apresencia e maila actualización ceden o seu posto áausencia e á representación. Toda escritura (non estoupensando, de momento, na poesía nin na Literatura) e,daquela, a fortiori, toda ortografía, é, na súa esencia, tes-tamentaria e notarial: é ou tende a se-la expresión, o máisexacta posible, (ex- actitude, ex-acción, ex-acto) da von-tade dun ausente ou dun defunto: daquel que se re-pre-senta no tempo –no encadeamento do discurso– precisa-mente porque xa non pode actualizarse.

A Historia –esa caligrafía ensanguentada, esa” escri-tura do demo”, como dixera moito Lord Byron –resulta

Anxo Rei Ballesteros

A flor da boca

64a flor da boca, murcha; murcha e perdeboa parte da súa antiga esencia.

O tempo histórico é o tempo do pro-xecto, proxectado sempre cara ó futuro.Pero o futuro é a morte, tempo abstrac-tamente ideado e non vivido: ninguénpode vivir no seu futuro. A excesivapreocupación polo futuro (o da propiapersoa ou o do propio idioma) impideou dificulta enormemente a actualiza-ción. Vivir –ou falar– en acto é esque-cerse do rigor mortal do exacto: unhaverdadeira acción (a creación poética)non é nunca unha exacción.

O GALEGO OFICIALCONTEMPORÁNEO (GOC.)

O falante galego de hoxe –escolari-zado e normativizado– xa non se actua-liza, inadvertida espontaneidade sub-consciente ou preconsciente, no seudicir. Fala unha língua parcialmenteexpropiada e da que non conseguiuaínda, na maioría dos casos, reapro-piarse plenamente. Resulta corno se ainstancia punitiva e moral do Super-ego, con toda a súa carga inculpadora,rematara apoderándose da fala. Falargalego –falar normativamente o Goc.–xa non é (ou aínda non é) a expresión dopropio ser, senón a forzada manifesta-ción dun endebedamento ou dun deber:intentar falar corno é debido, sen faltasnen erros ortográficos. Paga-la débeda.O Goc. é, sen embargo, o tributo que ogalego ten que pagar a cambio da súaposible (non segura) supervivencia his-tórica. E máis un idioma estrañamentesabido –estudiado na universidade ouno instituto– ca entrañadamente vivido.Pero un saber sen vida– sabencia sensabor, esencia sen aroma– é un saberinsípido e estéril: a boca xa non creapalabras, como con tanta frecuenciaadoitaban facer (e aínda adoitan) osmariñeiros e labregos das aldeas deGalicia; os escritores xa non inventanvocábulos derivados a partir dos exis-tentes, senón que, con voluntariosa dis-

ciplina, o moderno falante concienciado limítase a repe-tir unha palabra previamente pensada e escrita na súamente, un idioma xordo-mudo convertido en representa-ción da súa propia ausencia, en esquemática idea norma-tiva de si mesmo: en autoconsciente e atormentada refle-xión e en pálido reflexo do que foi. Ou, máis ben, do quedebería ter sido: un idioma pre-fabricado e ideal.

Supoño que debe ser esta distancia espacio-temporalentre a fala –rexida pala escritura– e o falante (o galegoconvertido en lingua histórica ou lingua de cultura) o quelle permite a este último obter unha visión exterior eobxectiva –científicamente obxectiva– da lingua que,pouco a pouco e sen aforrar esforzos, pretende algún díachegar a dominar e coñecer. Derívase daí unha concep-ción puramente instrumental e operativa da linguaxe. Esometida, por tanto, ós ríxidos criterios capitalistas derendibilidade e eficacia. Cando unha fala oral empeza aadquiri-lo rango de língua histórica ou de cultura, osfalantes tenden inevitablemente a transformárense en

65

Hai unha determinada teoría ouvisión (no senso grego en que a palabrateoría remite ó acto de contemplar unobxecto situado-diante do suxeito que ocontempla); hai unha determinadavisión teórica da língua que, alén detodo romanticismo ou sentimentalismodecimonónicos, tende a concebila comosimple instrumento ou ferramenta doque se soe chamar comunicación. Acomunicación, sen embargo (a comuni-cación entre os distintos suxeitos) é sóunha das funcións da lingua, a máis pro-saica e instrumental. Se, para comuni-carse, o castelán pode servir tan ben oumellor (ten máis prestixio e máisnúmero de falantes) có galego, adefensa do noso idioma –ou de calqueraoutro idioma particular– resultaríaentón ser empeño bastante ridículo ebanal. Nesta teoría que estou a criticarcreo que o significado predomina sobretódolos outros importantísimos aspec-tos do idioma. Pois ben; se en verdade oúnico que nos interesa é a noción pura-mente abstracta (abstraida das diferen-tes linguas) e inter- lingüística (a lan-gage máis cá lange) á que remiten aspalabras “lume” ou “silveira” ou “noita-rega”, ¿por que non utilizar as corres-pondentes voces en inglés ou espa-ñol?¿Que se perdería? Dende unhaperspectiva exclusivamente: cuantita-tiva e instrumental comunicármonos eninglés ou en portugués sería incompara-blemente moito máis rendible quefacérmolo en galego: comunicaríamo-nos máis porque comunicaríamos conmáis número de xente.

O que pasa é que falar non só con-siste, creo eu, na realización dun inter-cambio de palabras entre distintossuxeitos, senón, tamén, e dun modo moiprincipal, en expresarse e en actuali-zarse poeticamente no Dicir Común(que case nunca soe ser nin histórica-mente dominante nin maioritario). Undicir que, precisamente por ser poético,é indistinguible dun facer, dun acto cre-ador, non simple representación dunha

suxeitos autoconscientes do seu propio discurso. Ofalante fica arredado do seu dicir paoa mesma distanciaque separa (ou que relaciona só exteriormente) ó suxeitodo seu obxecto. Dado que o idioma se nos presenta antetodo, no noso presente histórico, como obxecto de coñe-cemento (entre outros obxectos posibles) calquera per-soa pode chegar, no seu momento, a manexalo e a utili-zalo máis ou menos correctamente. Pero falar un idioma(o Goc.) non é aínda o mesmo que habitalo e que dei-xarse habitar –deixarse falar– por el. Para tal causa poderalgún día acontecer haberá que deixar pasar bastantetempo; o necesario para que, esquecido-los seus coñece-mentos, soterrados na subconsciencia, o suxeito, saltán-dose e desuxeitándose na fala, poida volver actualizarseno seu dicir. Daquela a lingua deixaría de ser consciencia(e conciencia culpable) de si mesma, coñecemento ince-santemente rectificado e emendado, para encarnar (oure-encarnar) na nosa sociedade e habitar entre nosoutros:e trocarse nunha intraductible e irreductible forma desermos e vivirmos.

–as mensaxes que se queren transmitir– parecen mantertan só unha relación puramente externa e continxente coaforma en que son ditos: pre-existen con anterioridade áfala, independentes e autónomos, baixo a forma dunha“realidade” obxectiva e referencial que resulta sercomún –abstractamente a mesma –para os dous idiomas:o galego e o castelán. Pero, se falando en galego voudici-lo mesmo (cáseque exactamente o mesmo) que diríaen castelán, ¿que sentido darlle ó esforzo de ter queaprender galego?

DA POESÍA E DA IDIOTEZ

“A poesía é a esencia da linguaxe”. E, contra do quepensaba Monsieur Jourdain, a prosa vén ser algo artifi-cial e historicamente posterior á fala coloquial. Poesía (eLiteratura, na medida en que, aínda sendo transmitidapor escrito, pretenda seguir tendo algo que ver coa esen-cia orixinaria da lingua) e realidade non son a mesmacousa. No noso presente histórico, a realidade é o que xatodos sabemos: o predominio uniformador do intercam-bio mercantil e do Diñeiro a escala mundial. É o espacioindiferenciado e homoxéneo onde ten lugar, a intercam-biabilidade de tódalas línguas pola lingua imperialinglesa (dólar) e, daquela, a máxima traducibilidade detódalas restantes linguas entre si: o máximo común divi-sor, ou o mínimo común denominador, entre todas elas.

Unha das características deste galego oficial contem-poráneo pareceme a min se-la súa aversión polos “popu-lismos”, por todo aquilo que poida cheirar nin sequeraremotamente a agrario ou a rural; que poida cheirar aenxebre. O cal significa que o “enxebre” (non os sofisti-cados e artificiosos hiperenxebrismos) está aínda bas-tante vivo e presente na memoria colectiva. Pudendaorigo: corno se se envergoñase das súas humildes orixes,das súas raigames populares, o goc. parece querer esque-cer non o seu pasado histórico senón as súas raíces: asúas base analfabeta e vernácula: a súa esencia xenuína,o seu cheiro. O termo “vernáculo” procede dunha raízindoxermánica que implicaba seica, a idea de “raigame”e de “morada”. O contrario da fala vernacula serían aslínguas estatais ou imperiais; linguas afastadas da súaorixe creadora e subconsciente; e gobernadas, xa quelogo, (o Nebrija de turno) por unha normativa escritaque, aprendida nas escolas, (“a letra con sangue entrá”)pretende se-la única e a mesma (nada de diferencialis-mos para tódalas rexións do lmperio. Eu non pretendorecomenda-lo uso de hiperenxebrismos desvairados.Nada máis lonxe do meu propósito. Pero tampoucoesquecer aquilo que a propia etimoloxía da palabra

66

“realidade” ou “abxectividade” externa–supostamente exterior á lingua– e con-sabida. O Dicir Común, a esencia poé-tica dese dicir non só non contribúe aconsolidar a suxeición dos suxeitos,senón todo contrario: propicia o des-uxeitamento e denuncia así, consecuen-temente, a mentira histórica de todosuxeito e de toda obxectividade: detoda realidade. A poesía (ou o que depoética poida aínda haber na fala colo-quial e popular) non é, penso eu, aexpresión de ningún suxeito privile-xiado, senón a forma en que a comuni-dade acada a expresarse a través dal-gúns dos seus membros máis desuxei-tados. Nesta linguaxe esencial (“A lin-guaxe é a casa do Ser”) non hai, nonpode haber, diferencia nin separaciónningunhas entre o que se di e o “como”se di, entre o sentido e o son: non sepode dici-lo mesmo de distinta formanin se pode dici-lo mesmo en idiomasdiferentes. Se se esquece isto, xordeentón un galego operativo e funcional e,por iso mesmo, tan feamente inexpre-sivo como inesencial: carente de per-fume e de sabor; un galego máxima-mente traducible e no que os contidos

67

no século vinte, na obra narrativa deMarcel Proust, baixo o título dememoire involontaire. Antihistóricamemoria involuntaria; antihistórica e,por iso mesmo, subversivamente verna-cular e popular.

Os pobos nunca fixeron (consciente-mente) historia; limitáronse a padecela.A historia é aquel arrepiante pesadelodo que o heroe joyceano Stephen Deda-lus quixera canto antes despertar.

A NORMATIVA

Parece ser un dato constatado que aevolución das linguas (das linguas his-tóricas) caracterízase por unha progre-siva tendencia á homoxeneización e aunha equivalente perda de expresivi-dade. Co andar do tempo, tenden afacerse, a cada paso, máis prosaicas.Nas sociedades de hoxe a función daLiteratura penso que ben podería se-lade contrarrestar este proceso empobre-cedor. Se a Historia é a escritura dodiaño, á Literatura corresponderíalleser, entón, unha escritura antihistórica,

“idioma” está implícitamente a recordarnos. “Un idiomaé unha idiotez (no senso grego da palabra idiota); a dife-rencia irreductible e o idiotismo que determinada comu-nidade manifesta con respecto á mítica linguaxe pre-babélica. E, daquela, a súa esencia –a poética esenciadun idioma– consistiría nunha diferencia sen concepto,nunha diferencia productiva e sen consciencia de simesma: unha singularidade intraducible.

A mítica linguaxe pre-babélica, universal e pre-babé-lica (o contrario de calquera idioma cosmopolita e impe-rial) queda suprimida, pero tamén, ó mesmo tempo,hegelianamente conservada, na singularísima idiotez decada unha das falas existentes. Non no que estas poidanter de mutuamente intercambiables, senón naquilo outroque, en cada idioma, poida haber de máis irreductible-mente vernacular e intransferible: de idio-sincrático. Aidiotez constitutiva de cada idioma vén ser precisamentea súa esencia. Pero esta esencia non é nin científica ninteórica: Non se deixa convertir en obxecto de coñece-mento de ningún suxeito. Non é trasladable a conceptos.Á esencia da linguaxe sucédelle o que lle sucedeu sem-pre á auténtica poesía: que, no límite, como todo bo tra-ductor está canso de saber, é intraducible. Traducila étraicionala.

O falante desuxeitado non contempla o idioma ámaneira dun obxecto situado diante súa. Tampoucocomo unha simple ferramenta ou instrumento substitui-ble, chegado o caso, por calquera outro que cumpra tanben, ou aínda máis eficazmente, as mesmas ou parecidasfuncións. O falante desuxeitado libérase dos límites da“realidade obxectiva” e da humillante coerción do xadito e dictado pola Ciencia e o Poder e maioritariamenterecoñecido e aceptado. Non é o del un falar subordinado.O seu dicir non é un sub-dicir. “Suxeito”, en inglés, (sub-ject) significa “súbdito”, isto é, sub-dito.

Coma o meniño ou coma o pobo, o poeta non é nuncaenteiramente consciente do que el mesmo di. Actúa.Actualízase na súa palabra e (meu dito, meu feito) o seudicir é un facer. Poeta é aquel que ten a misteriosa capa-cidade de achegarse repetidamente á orixe subconscientedo seu idioma. Esta orixe non é ningún pasado histórico–conscientemente recordado e normalmente documen-tado por escrito– por máis remoto que o queiramossituar. A orixe é, pola contra, aquilo que a escritura emailo tempo lineal e irreversible (“a escritura do diaño”)están teimosamente a soterrar e a coutar para millorpoderen así establecer –sobre as ruínas da memoriacomunitaria– a memoria triunfal por excelencia: amemoria da vontade. Esta orixe reprimida reaparece,

68unha anti-escritura. Ou, se se prefire,unha escritura onde resoen aínda osecos da fala desmandada e vernacular;da fala con-sentida e convivencial, gra-tuítamente transmitida e aprendida, sena mediación de funcionarios nin de pro-fesionais que cobren polo seu traballo.

Non esquezamos que a verdadeiragramática das linguas é involuntaria esubconsciente. O pobo indocumentadoe analfabeto falaba –creaba e recreaba oidioma– moito antes de existiren profe-sores de gramática ou presentadores detelevisión. Crear e recrear unha lingua–a idiotez intraducible dunha lingua–consiste precisamente en falar mal (asdistintas linguas románicas serían obrade malfalados; diferentes xeitos defalar mal o latín); pero non mal de cal-quera forma, senón dende o rigor dunhagramática orixinaria e máis profunda(non consciente) cá tódalas normativashistóricas que poida haber. Endalí que,entre literatura de creación e normativahaberase de producir sempre, inevita-blemente, algún conflicto.Porque escri-bir poeticamente non é o mesmo queescribir correctamente (léase normati-vamente). Seméllame que isto, para mintan evidente, algunhas editoriais gale-gas non o dan acabado de aceptar. Peroeu son dos que pensan que, no eido dacreación literaria, a normativa (calqueraposible) debería ser aplicada con flexi-bilidade máxima. Debería limitarse adesempeñar unha función máis boa-mente orientativa cá autoritariamenteimpositiva. Non se trata de andar cam-biando constantemente as normas,senón de intentarmos ser, todos, nestesasuntos, xenerosamente tolerantes. Emodestos. Despois de todo, para unescritor, ter estilo consiste en asumiresa peculiar forma de idiotez que, comodicía Ciorán, o leva a andar beirandosempre, perigosamente, o solecismo.Pero tamén, con bastante frecuencia, apoesía, coas súas licencias ou liberda-des poéticas, atópase forzada a trans-gredir, por mor das súas propias necesi-

dades expresivas, a sintaxe da língua en que está escrita.Ou cantada. Ou recitada. Ou narrada. Cando as linguasse van volvendo históricas (ou adultas) a poesía impugnao concreto estado histórico da fala dende a íntima estra-ñeza da súa propia orixe. A poesía é un dicir ben-dito pre-cisamente por ser mal-dito.

O Goc., aínda que resulte ser, de momento, un galegobastante descafeinado, está moitísimo máis próximo–incomparablemente– á fala viva, ó substrato emocionale vernacular, có actual idioma. portugés. Estoume a refe-rir ó portugués oficial contemporáneo, esa escriturametropolitana e imperial; esa lingua cosmopolita, histó-ricamente afastada da súa propia orixe (elegante, ceri-moniosa, hiperculta, de complicada ortografía) e, como oespañol, imposta burocráticamente, celestialmente,dende arriba, sobre os distintos países colonizados:indistintamente a mesma para todos eles. Lingua dedominio e civilización por excelencia, poucas outras, senembargo, debe haber nas que a impronta de profesores egramáticos (ó servicio do estado imperial) se manifeste

69

do seu uso. Aquela na que, para ofalante normal (nin profesor ninalumno) fose verdadeiramentedifícil cometer erros ortográfi-cos. (E quedar mal, por tanto,ante o sorriso conmiserativo dospedantes). Dado que tódalas nor-mativas son e serán sempre dis-cutíbles, penso que deberíamosdeixa-la que xa temos máis oumenos tal e como está. O que nonsignifica penalizar a aqueles que,nos seus propios escritos, quei-ran utilizar calquera outra. Nocaso de introducir cambios, estesdeberían facerse a prol dunhasimplificación aínda maior.

B) Dar tempo, todo o necesario–para a normativa en cuestiónpoder ser asimilada, xeracióntras xeración, pola sociedadegalega.

C) Dar tempo, todo o necesario,para que, unha vez consciente-mente recordada e aprendida, anormativa poida ser esquecida epara que se verifique así o trán-sito que vai dende a representa-ción consciente ó automatismosubconsciente. Un bo mecanó-grafo é aquel que conseguíuesquecer o que antes tivo queaprender: o lugar en que estásituada cada tecla. O milpéspuido volver andar ó que logrouesquecer, por fin, que tiña milpés: ó pobre bicho aquel saberparalizábao.

D) Unha reforma ortográfica creoque só debería efectuarse cando,como resultado dunha experien-cia secular ou de moitos anos, osfalantes comúns e correntesmanifesten, dalgún xeito, a nece-sidade, a verdadeira nece-sidade, de que se tal reformadeba producir. “A fala é a flor daboca”. Pero a flor da boca non éa pálida flor do papel. Nin anegra flor da tinta.

de maneira tan patente. Por motivos que non veñen agoraó caso, resulta se-lo portugués, como xa advertiraAlfonso Reyes, unha lingua moito máis elitista e moitomenos popular có español. E xa non digamos –madialeva– có galego. O despotismo ilustrado que practican,sen eles dárense moita conta, os nosos amigos reintegra-cionistas e lusistas, lévaos, na miña opinión, a comete-loerro de esquece-la orixe, a fala viva: a música, o son, avoz, a voz do pobo. Identifican, sen máis, o idioma coaHistoria (“a Escritura do demo”) e coa Escritura. Semé-llame que, para eles, unha lingua queda reducida a se-lahistoria desa lingua. Por unha banda reivindican a histo-ria –un común pasado histórico galaico-portugués –e,pola outra, quixeran revocar por decreto (con exacer-bado voluntarismo) esa mesma historia que acabou facerdo do portugués un idioma triunfante e imperial; unidioma ben distinto do galego. A existencia do castrapofornécelle-lo pretexto que lles permite pensar que todofalar orixinario é falar mal. E entón o galego convertirí-ase nun dialecto iletrado do portugués; nunha formaindocumentada e inexacta de ler mal (de farfullar en vozalta) a escritura metropolitana e imperial.

Lingua estatal (o portugés) escritura dun estado doque, para maior contradicción, os galegos nin sequerasomos súbditos. É así como, na miña opinión, se produ-ciría a insalvable cachafunda esquizofrénica entre a falaactualizada ou vivida e a lingua ex-actamente (é dicir,inexactamente, dado que a exactitude absoluta é imposi-ble) re-presentada. Ou correctamente pronunciada. Seríao galego un portugués degradado; e o portugués, ungalego ex-cátedra. O pobo –indocto e sen letras– de serconsiderado o poeta e o creador da lingua pasa a ser vistocomo un alumno torpe e acomplexado.

Unha cousa é falar –expresarse verdadeiramente nopropio idioma– e outra facer iso que xa hoxe, algúnsfuturos catedráticos de filoloxía, coas mellores inten-cións, intentan ensaiar: vocalizar, darlle voz; representa-lo texto; interpretar, nas aulas, esa ópera celeste e impe-rial; executar esa partitura transcendente e previamenteescrita que é agora, aquí en Galicia, o Poc.: o portugésoficial contemporáneo.

Naturalmente que considero necesario que haxa nor-mas que regulen a fixación ortográfica da nosa fala: é apeita que lle temos que pagar á Historia. Sobre a cal ecomo debería ser esa normativa (tema sobre o que tantose discutiu neste congreso) a miña opinión persoal resú-mese nos seguintes puntos:

A) A máis fácil e sinxela dentro das posibles. Aquelaque plantexa o menor número de dúbidas á hora

ensinar o indispensable a algúns analfabetos que desexa-ban facer “carreira de culler”; uns conseguían a liberdadeco licenciamento militar e os outros non tiñan que volvera un mundo sen miras, de traballo arduo e baixa remune-ración. Pero a cuestión non era tan sinxela (…)

“O sarxento, pouco antes da sublevación dos milita-res trepas e fatuos, pediu ó cabo que se ocupaba de labo-res de control contable que corrixise o defecto de proce-samento de información dun soldado que se empeñabateimudamente en dicir *carchuto; non debía presentarsecon el ata que, por fin, dixese “cartucho”. Pasadasvarias horas, e empurrado pola fame, presentouse ocabo e díxolle: “meu sarxento, o soldado xa sabe dicir*carchuto”.

Os medios de difusión convertéronse no maior perigopara o falar correcto, tanto que, incluso quen sabe,dubida en ocasións, de tanto oír as cousas mal ditas.“*Habían muchos sujetos dispuestos a todo” empeza aoírse con tanta frecuencia e en distintos estamentos denivel que a un lle entran dúbidas respecto a como falarános nenos no futuro con modelos analfabetos funcionaisdeste calibre. Dende logo, non cabe dúbida que un «n» ófinal da palabra inicial dá rimbombancia á oración, seráesa parte da culpa de tal tendencia?, pero nunca poderásuplirse con esta malsoancia ferinte “había muchos suje-tos dispuestos a todo”.

Do mesmo tipo é “*habían una gran cantidad degente”. O non considera-las circunstancias e implica-cións dos distintos tipos de oracións, empeñándose ade-mais en incorrer no erro de concordancia obxecto directo–verbo en lugar de suxeito impersoal– verbo, leva a tra-tar unha oración impersoal que utiliza tempos verbais ensingular como persoal, considerando o seu obxectodirecto como suxeito, concordando dito verbo impersoalco substantivo “gente”, xenérico pero que rexe singular.

70

odos somos analfabetos funcio-nais; é unha cuestión de grao.Progresamos no eido do des-

envolvemento e expandimos oseu límite, pero cada día que aproveita-mos imos rachando a nosa maltreita vir-xindade cognoscitiva ata o imprevisi-ble. É un problema de desenvolvementoimaxinativo-corruptivo, é tanto o que seprogresou no campo da administracióndo estado que cando cremos coñece-lotodo e poder supoñe-lo demais, semprenos quedamos a catro palmos.

Rimbombancia é ó que máis altochegan, xunto coa mediocridade e leriade charlatáns. Grandilocuentemente,quen lles dera!, e tódolos posibles aca-bados en “mente” nunha decadente edemente xerga incongruente con visosde grandeza apoucada pola falta de flui-dez verbal e riqueza de vocabulario.Parola monótona e segmentada artifi-cialmente que mesmo asemella áimposta ós primeiros robots cibernéti-cos por esixencias do seu lento procesa-mento de arcaicos chips. Falta de domi-nio elemental das normas básicas dagramática e da lingua; así chegan alímites grotescos nos que “*habrántodos los recursos necesarios para edu-cación” escóitase sen rubor e tradúcesecomo “habrá todos los recursos nece-sarios para educación”, pero sen con-cienciarse da incorrección da primeira.

Non ten un máis remedio que recor-dar o conto da “mili” que en épocas deanalfabetismo obrigaba ós letrados a

Luis M. Vidal Molina

Os termosrimbombantes dospseudograndilocuentes

71

de desinencias verbais de participio depasado como “acept-ada” e “valor-ada”. As adverbializacións son omáximo: “absoluta-mente” é un verda-deiro redobre na cavidade bucal, “con-secuente-mente”, “desgraciada-mente”, “casual-mente”, son pronun-ciadas con afectación comedida en oca-sións, contida noutras e sen miramentoscando se escenifica sen pudor aqueloque se incorpora ó repertorio de pautascotiás que alcanza os seus puntos álxi-dos nos discursos e interpretacións. Aesaxeración é tal que se converte enridiculización grotesca, levada óextremo no caso do xenio con inspira-ción divina de procedencia cosmoló-xica e etérea.

Os denominadores de conducta inte-rior cobran maior forza en plural; poriso cando se trata de realza-la coheren-cia, o plural ó final dunha oraciónesvara sobre o «s» e esténdese sen fin;“*se ha de ser coherentes” , todos, nonun só, cando xa en singular ten esecarácter impersoal.

En “*hubieron momentos de ten-sión”, o verbo en singular parece refor-zarse, alargando o seco que puideseresultarlle ós rimbombantes o “hubo”correcto; a terminación «-eron» resultamoi atractiva para quen pretende imita--lo son de tambores e timbais.

“*Lo más tranquilos posibles”volve a pretender remarcar innecesaria-mente o carácter de moitos, cando setrata de algo impersoal.

En ocasións, o impulso de dar rotun-didade a unha afirmación, e máis candose trata de xustificar, leva a utiliza-loverbo en singular correspondendo plu-ral, evitando a tan necesaria concordan-cia suxeito-verbo: “*problemas casi,casi burocráticos impidió que” (TVG).

O rimbombante, cando peca de colo-quial e se enreda en franca frescachone-ría fóra do seu ambiente artificial e nonse desenvolve con soltura, debe altera--las súas pautas cotiás e dar carácter de

A rimbombancia a destempo parece un recursoespontáneo por falta de sonoridade ampulosa, como sede modo inconsciente o chip da grandilocuencia detec-tase de modo automatizado unha falta no discurso e ocorrixise a destempo; “*la iluminación de monumentosemblemáticos son como un imán”. Dende cando “la ilu-minación”, que é unha, vai te-lo tratamento de moitas!Pero claro, iso pode ser problema de mortais, pois osdivinos pensarán nunha grandiosa iluminación, a saber!

Un segundo exemplo deste erro de concordancia quesubstrae, neste caso en beneficio do complemento donome o papel de núcleo (“porcentaje”), parece pretenderdeixar claro que a administración escolar se fai cargo demoitos nenos e remárcao cun “tienen”, máis rimbom-bante sen dúbida que o simple “tiene”: “*un elevadoporcentaje de niños de emigrantes tienen atención enclases flexibles”, os nenos parecen ser moitos, pero o“elevado porcentaje” é de novo singular sen dúbida.

A pluralización verbal, isto si que é rimbombante!, asícomo concordar de novo verbo e suplemento; “*en lamisma se hablarán de todas las acciones a llevar acabo”.

A incorrección de tratar de concordar unha oraciónsubordinada restrictiva de relativo non co seu antece-dente – o núcleo do obxecto directo “cita”– senón cosuxeito de dita subordinada “el tenis español”, convér-tese xa nunha tendencia: “*desmitificar una cita en elque el tenis español logró el bronce”.

O de irse co que segue e antecede na oración alcanzavisos de alarma, cando o adverbio de cantidade “bas-tante” se pon en plural xunto a “rápidos”, en “*sínto-mas de recuperación bastantes más rápidos que el restode la población”. O atractivo do plural ó enche-la caixade resonancia bucal queda patente, así como a preocupa-ción por que nada se quede curto.

De novo ponse o verbo en plural en “*al equipo delPSOE no se le cae la cara de vergüenza ni asumen suresponsabilidad”. Ten moita maior resonancia e quenfala pode influírse obviamente porque o tal equipo o for-man varios, pero non deixa de ser un, un equipo.

Estaremos de camiño ó “Espanglish”?

Os políticos empregan vocalizacións detonantes pro-sodicamente con segmentación silábica para dar máisrimbombancia ó que din; así poden utilizar un sufixorepetido que adverbializa distintas raíces lingüísticascomo aliteración: “La lucha perman-ente, const-ante,ascend-ente, penetr-ante”, ou prefixos remarcados como“la monarquía en-raizada”, sen esquece-la utilización

72naturalidade ó afectado do seu discurso.É unha representación contra natura nomarco do asumido connatural cotiá,como se quen escenifica tivese o papelde actor dunha parodia na trama daobra. Por iso, non é de estrañar que con-fundan pretérito imperfecto de indica-tivo con pretérito indefinido: “*a mi loque más me llamó la atención era laaltura a la que no le habían puesto elsillón” (Telecinco, “Las Noches conFuentes”).

Hai quen vai cos da feira e volve cosdo mercado; “*una comisión que nodesclasifican los documentos necesa-rios”. O centro de atención pasa da“comisión” inicialmente ós “documen-tos”, o que parece facer que a concor-dancia se estableza entre “desclasifi-can” (verbo) e “documentos” (obxectodirecto). O que está claro é que o quefala ten prevalentemente presente queos da comisión son moitos e concéde-lles importancia.

O mesmo ocorre con “*la gente segasta mucho dinero y se preguntan ”o“*el gabinete deliberó y decidieron”.

Tendo identificados semellantes dis-lates e conscientes da nefasta influen-cia, principalmente sobre os aprendices,da proliferación de ditas incorreccións,propúxellen a unha colaboradora demérito, Alicia Fernández Méndez, filó-loga e mestra de linguas, a publicacióndun artigo que dese luz e claridade áconstrucción de oracións gramaticaisfundamentando o bo falar.

Propuxémonos concretar o máisposible decidindo elaborar unha uni-dade didáctica con distintas sesións nasque todo estaría perfectamente especifi-cado e adaptado a nenos de últimocurso de “Educación Primaria”.

O desenvolvemento resultou dema-siado amplo para un artigo nas revistasespecializadas en psicopedagoxía, quese limitan a traballos dunhas 25 páxi-nas, polo que aceptamos a suxestión daEditorial Tórculo, que nos ofertou a

posibilidade de publicar un pequeno libro con dita uni-dade didáctica: Aplicación de la Intervención MediadaIndirecta a la Corrección de Errores Gramaticales(Vidal e Fernández, 2004).

Desenvolvéndonos no marco contextual dialécticovygotskiano, aplicamos a interacción mediada indirectacomo instrumento didáctico interpsicolóxico que permi-tise operar na zona de desenvolvemento próximo doaprendiz, conseguindo aprendizaxe significativa quecapacite ó alumno para enfrontarse por si mesmo á cons-trucción de significados; este sería o froito da adquisi-ción de capacidade operatoria intrapsicolóxica, resultadoda interiorización das estratexias inxeridas polo expertona interacción dialéctica.

Este aparente galimatías para o profano tradúcese naaplicación da pregunta dialéctica e outras técnicas deintervención mediada indirecta nun diálogo profesor -alumno no que non se comunica nada establecido, senónque se axuda ó neno a pensar e resolve-los problemasque se lle presentan sucesivamente, analizando, compa-rando, establecendo diferencias, formando categorías eaplicando normas diferenciais.

73

A falta de comprensión lingüística,por outra banda, pode chegar a casos degrave transcendencia; como exemploocórreseme o caso dos Chacón, descu-bridores dos “pribios”, hoxe chamadospolos americanos “prións”, enzimasviventes causantes da encefalopatíaesponxiforme. A confusión de “inocuo”(que non produce efectos secundarios)con “inactivo” (que non sorte efecto)deu lugar, probablemente, a que se fun-damentase nun suposto de timo a opera-ción que levou ó rexistro e incautacióndo producto “Bio-bac” no chalé dosChacón ás aforas de Madrid.

BIBLIOGRAFÍACAMPOY, J. A. (2003): “La verdad sobre el

Bio-bac”. En Discovery D Salud. Nº 46,01, 2003, Pags. 44-46.

MORIANO, F. (2003): “Bio-bac: historia deun descubrimiento”. En Discovery DSalud, nº 46, 01, pags. 26-32.

VIDAL, L.M. y FERNÁNDEZ MÉNDEZ, A.M.(2004): Aplicación de la IntervenciónMediada Indirecta a la Corrección deErrores Gramaticales. Santiago de Com-postela: Ed. Tórculo.

Ó comentado poderiamos engadi-las socorridas locu-cións “super-” e “no tengo palabras”; o prefixo utilizadocomo comodín para encerra-la máis absoluta parquedadeexpresiva para comunica-la satisfacción e a segundacomo manifestación de incapacidade verbal paraexpresa-los sentimentos que producen as vivencias;ámbolos dous exemplos evidencian a pobreza expresivaque a ninguén pasa desapercibida; quizais nun próximoartigo!

Outro claro exemplo de falta de dominio da linguaevidénciase no recurso continuo á expresión “es muyfuerte”, acompañada de xestos que buscan efecto decomplicidade por simpatía no interlocutor; expresión uti-lizada como indicativo de acontecemento transcendentepara a emocionalidade, pero que, se ben satisfai a fun-ción fática da linguaxe, non especifica descritivamente,ficando como algo totalmente zafo.

“Impresionante”, así segmentado na súa pronuncia,tamén recalca o efecto que un evento produce, pero acos-tuma ficar niso, carente de descrición (…)

“Para nada” é tamén un retrouso recorrente para des-carta-lo que suxire, pregunta ou afirma o interlocutor;non deixa de ser do máis parco dende o punto de vistaexpresivo, con tintes de ambigüidade por falta de conci-sión.

74

Poes ía

Alejandro Bralo

A mi padre - mi amigo

Déjame llorar mi llanto en soledad

y que sólo sea mío,

déjame llorar mi llanto.

Deja desangrar mi pena, del dolor,

que me desgarra el alma.

Cómo podré recordarte,

si aún no comienzas a irte,

y ya hace una vida que me faltas.

No quiero acordarte, me niego, quiero vivirte

sólo pensar en tu marcha me espanta,

me hiere, me duele, me aturde el alma.

Déjame llorar mi llanto en soledad

y renacerte de nuevo en mi palabra.

Y mantenerte vivo, mientras viva

y gozarte, agradecerte, acompañarte,

hora a hora, día a día, charla a charla.

Y reír contigo, cuando algo te hizo gracia

y ser tus ojos, tu vida, tus recuerdos y

esperanzas.

Déjame llorar mi llanto en soledad

y, por favor, no te vayas,

por lo menos, del todo, no te vayas.

Deja conmigo, tu recuerdo, tu amor, tu bondad.

tu silencio amargo y tu palabra,

tus ilusiones perdidas, ya olvidadas.

Yo las guardaré por ti,

y sólo cuando yo me vaya,

Entonces y sólo entonces

devolveré todo lo que te guardaba.

Y lo daré a mi sangre, también tu sangre,

para que ambos nos guarde el alma.

Déjame llorar mi llanto en soledad,

déjame guardarte, un inmenso trozo de tu vida

en un pequeño retal de mi alma.

75

Roque Gallardo

Noiaen branco e negro

A principios do século XX aínda están á vista osrestos da fortaleza do Tapal, noutrora orgullosa epotente, que presenciou a execución do pertigueiroRui Soga de Lobeira e a fachada dos insaciábeisChurruchaos, o arcebispo Fonseca metido nunhagaiola e a furia dos irmandiños. Agora, entre as ruí-nas tristes, a brancura dunha casa mariñeira queredarlle un sopro de vitalidade. Pero tamén isto seríaderribado. Como case todo.

A xente acodía á capela de San Lázaro polospasais ou polo Monte do Bolo para oír a misa ecoller o ramiño de mirto mollado en auga bendita,cando aínda a auga formaba parte do entorno e asrosquilleiras facían o agosto. Despois viría a espe-culación, e unha zona saneada destinada a se con-verter en cidade-xardín ficaría sendo un “ensan-che” feo, sen ningunha graza e moi pouco sol.

Dende o Son e Ribeira éntrase na Vila polaPonte Grande cun pretil ornado de redes a secar. A caseta

do “fielato” controla a entrada de mercadorías coa cobranza dunhapeaxe moito antes de que os automóbiles inventasen as autoestradas. Daquela

aínda brillaba ao sol a solaina de pedra da Casa de Malvido e a fasquía altiva da igrexa de SanMartiño do Sobreiral marcaba o “sky line” de Noela sobre os tellados acolledores e auténticos.

76

Os nosos l ibrosPedro García Vidal

XERARDO AGRAFOXO PÉREZUnha viaxe no Ford TEditorial Galaxia / 21x14 cm. / 217 páxinas.

Con esta “viaxe no Ford T”, a segunda incursión de Xerardo Agrafoxono mundo da creación literaria, entra o autor noiés na Historia dos Pre-mios da Literatura Galega, pois esta obra acaba de ser distinguida co“García Barros”, dotado con 9.000 euros e publicación da mesma porunha editorial de prestixio como Galaxia.

A historia que nos relata Xerardo fálanos dun reporteiro que recibeunha misteriosa mensaxe enviada por unha ex-amante dende a residen-cia de Ernest Hemingway en Florida. Esta misiva obrígao a lembrar unhavisita que el realizara á casa do mesmo escritor en Finca Vigía (Cuba). Nomedio desta historia xorde a figura do escritor norteamericano e as súasviaxes a Galicia nos anos vinte, onde seguramente viviu algunha peripe-cia descoñecida que o reporteiro tratará de indagar a partir da postal querecibiu da ex-amante.

A obra, que en principio ía levar por título O marcapáxinas deHemingway, constitúe unha verdadeira homenaxe ao autor de Por quiéndoblan las campanas, que viaxara realmente por estas terras na décadados vinte. A historia, que engancha ao lector desde as primeiras liñas,está percorrida pola viaxe, e por unha trama –como sinalara o xurado nasúa valoración– vivaz e vehiculada por unha prosa rica e limpa. Todo unpracer a lectura deste agasallo de 217 páxinas de Xerardo Agrafoxo.Noraboa.

JOSÉ LUÍS HERMO INSUAHistoria de la vela en NoiaEdición propia / 23,5x16,5 cm. / 133 páxinas.

Nunha coidada edición, e con excelente apartado gráfico, esta Histo-ria de la vela en Noia do noiés José Luís Hermo, capitán da Mariña Mer-cante, constitúe unha feliz incursión nunha Noia inxustamente esquecida,unha Noia de pailebotes, bergantíns, goletas, balandros ou pataches, asucar desde un mar temporal e agochado o mundo todo. Un especialagarimo transmítese en cada páxina cara aquel mundo de salitre e fletes;de temporais e calma chicha; de xeografías de cabos, illas ou baixíos; depatróns míticos; de velas, barcos e vento. O libro, sinala o autor, “é unhahomenaxe a aquela xente”, pero persoalmente penso que constitúe mes-mamente unha homenaxe á Noia mariñeira, un alicerce básico no que sesustentou e sustenta aínda a Noia toda.

O libro divídese en tres partes: unha primeira, dedicada ás defini-cións, salpícanos os ouvidos de salseiros cargados de salgados sons:cadernas, quilla, eslora, codaste, roda, bauprés... A segunda parte dolibro refírese ás navegacións que realizaban os barcos, e imaxes de velascon nome desfilan ante nós: O Olga, O Arroutado, O Carmen, O Lea, OManiños..., así como aos diferentes armadores e patróns dos mesmos:Os Barcia, Os Pérez, “O Fuchica”, “O Cajulo”, “Jorravella”, “O Andru-cho”... A terceira parte, por último, refire a vida de abordo así como osmedios de seguridade existentes na época.

Grazas a José Luís Hermo por regalarnos esta emocionada singra-dura polas páxinas da memoria da vela en Noia.