nº 12

noso mundo, o mundo de cada unde nosoutros, ampliouse, xa non setrata do noso pequeno mundo no cal

vivimos (a nosa familia, o noso barrio, etc.); oque é evidente é que todo o que realizamos nonoso entorno próximo inflúe posiblemente nou-tro lugar ou lugares distantes.

Cada vez máis, un dáse conta da imperiosanecesidade de imaxinar o futuro en termos delongo prazo máis que curto prazo; por iso oscambios que se producen da realidade actual,van sempre precedidos do feito concreto de quealgún ou algúns soñaron ou imaxinaron.

Por iso o futuro da Sociedade Liceo non pasapolo estancamento da situación actual, senónpor tratar de conseguir e conquistar o futuro,que se concreta en dar esa solución para un fu-turo de decenios, por levar a cabo as soluciónsrealizables enchéndonos de satisfacción polo le-gado que se entrega ás novas xeracións que sono futuro do Liceo. Por iso iniciamos a amplia-ción da sede social e o futuro porto deportivonos terreos que posuímos en Ceilán (Outes).

Todo isto co inestimable e animoso apoio detódolos socios/as, apoio que esta xunta directivavalora e agradece.

José Moas PazosPresidente 1

Presentac ión

EDITA:Sociedade Liceo

Alameda, s/n

15200 Noia (A Coruña)

Tfno./Fax: 981 820 535

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Xosé Agrelo Hermo

Ramón Carredano Cobas

Mª Antonia Castro Patiño

Pedro García Vidal

A. Ventura González Arufe

Xosé Moas Pazos

GRAVADO CAPA:Segundo Oviedo

MAQUETACIÓN E IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.

Tfno.: 981 823 855

Fax: 981 821 690

e-mail: sementeira@telefonica.net

DEPÓSITO LEGAL:C-888-2000

Axenda .............................. 2Cándido M. Prego Ralo

Historia do Liceo............... 7Ramón Carredano Cobas

Entrevista.......................... 10Lola Arxóns

Pepe da Roca

O ensino en Noia............... 14Xosé Agrelo Hermo

Historia.............................. 17Noieses do século XXI

Xerardo Agrafoxo

Xeografía........................... 24O arquitecto Antonio Palaciosno Concello de Noia

Pedro García Vidal

Pinceladas sanitarias........ 32Artrose

Víctor Vez Vilar

Cancións de Noia .............. 35Prudencio Romo

Foros e campesiños ......... 37Manuel Ces Canle

Visión retrospectiva doFútbol Noiés...................... 43

Gomari

O Vía Crucis de SanMartiño .............................. 46

Xoán X. Mariño

Necroloxías de 13 noiesescomentadas por Avilésno Barbanza ...................... 49

Manuel Hermida

2003: Ano de Antón Avilésde Taramancos. Percorridobibliográfico...................... 55

María Dolores Arxóns Álvarez

Mi camino - Tu sendero ..... 57Alejandro Bralo

Noia en branco e negro ..... 59Roque Gallardo

Os nosos libros................. 60Xerardo Agrafoxo

ACTIVIDADES

día 18 de maio, como non podía ser menos,celebramos o DÍA DAS LETRAS GALE-GAS 2003, adicado este ano o noso concida-

dán ANTÓN AVILÉS DE TARAMANCOS.

Con tal motivo pronuncióu unha conferencia sobre avida e obra do poeta de Taramancos, o profesor, escritore sobre todo amigo de Avilés, XOSÉ AGRELOHERMO, do consello de redacción desta revista.

2

SumarioAxenda

Cándido M. Prego Rajo

O NOSO PRESIDENTE J. MOAS CON PEPE AGRELO E O FILLO

MAIOR DE AVILÉS (SANTIAGO)

O NOSO PRESIDENTE DA SOCIEDADE ENTRÉGALLE UN

“CASTELAO” DE SARGADELOS A PEPE AGRELO

3

A Escola de Teatro do Liceo reali-zou unha magnífica representación tea-tral, baseada en textos de Avilés deTaramancos, dirixida por ManoloSabín.

Cerrou o acto a Coral do CentroArtístico Sportivo de Ponteareas, diri-xida por D. Ángel Viro Caamaño, queinterpretou cancións galegas e o HimnoGalego.

Asimesmo esta revista editou unmonográfico sobre o poeta noiés quefoi distribuido oportunamente.

II CAMPAMENTO DE VERÁN

Do 4 ó 10 de Agosto levaráse a caboo II CAMPAMENTO DE VERÁN, naárea deportiva de Ceilán e patrocinadopor esta Sociedade.

▲ ▲ ▲

EMILIO X. PAZOS, DA ESCOLA DE TEATRO, INTERPRETANDO

UN POEMA DE AVILÉS

A ESCOLA DE TEATRO SAÚDA DENDE O ESCENARIO

A CORAL DO CENTRO A.S. DE PONTEAREAS

▲ ▲ ▲

FESTIVAIS

Como estaba anunciado celebrá-ronse os Festivais de Entroido con mag-níficas verbenas para os maiores e sor-teo de cestas de lacón entre os disfraza-dos, no Martes. O Luns fixemos festapara os máis pequenos con sorteo dexoguetes e entretemento a cargo deBRÉTEMA.

Como é habitual, o Sábado de Piñatasorteamos un capón entre os disfraza-dos, na Noite Medieval. O próximo anonesta noite celebraremos unha NOITEEN RÍO.

A nosa Coral do Liceo participou enMaio pasado no “ I CERTAME RÍA DECORCUBIÓN” acadando o 2º Premio.A nosa felicitación.

ASISTENTES Ó ACTO

▲ ▲ ▲

TEATRO

O día 9 de febreiro a Escola de Teatro doLiceo puxo en escea a obra O PRINCIPIÑO deAntoine de Saint-Exupery, adaptada e dirixidapor Manuel Sabín.

O día 16 de marzo o Grupo de Teatro “Can-delexas” representou no Liceo a obra O TRE-MOEIRO, con guión e dirección de Víctor Vez.

Ambalas dúas representacións contaron connumeroso público que agradeceu estas escenifi-cacións.

4

ENTRADA E DETALLES DOS ORNAMENTOS NO SALÓN, O SÁBADO DE PIÑATA, DEDICADO Á NOITE MEDIEVAL

ASPECTO DO SALÓN O LUNS DE ENTROIDO,DEDICADO ÓS MÁIS PEQUENOS

para participar nos Campionatos da modalidadeindicada e categoría infantil ata 15 anos. Acadouo 2º posto en peso semi-medio ELOY SES-TAYO SEOANE; e ANTÍA LÓPEZ IGLESIASo 1º en categoría feminina.

SECCIÓNS

Kickboxing

Como estaba previsto celebrouse o 22 deMarzo o CAMPIONATO GALEGO DE KICK-BOXING, na modalidade de “Light Contact”,con gran afluencia de asistentes.

O día 5 de Maio alumnos desta sección coseu monitor desprazáronse á Pobra do Carami-ñal para disputar os Campionatos Galegos deKickboxing na modalidade de Semi-contactadultos, acadándose dous segundos clasifica-dos: ÁNGEL TRILLO BLANCO no pesomedio e SERXIO MANEIRO BEIRO no pesosemimedio.

O 25 de maio alumnos desta sección e Taek-wondo, acompañados dos seus monitores, des-prazáronse á localidade de Arcade (Pontevedra)

5

▲ ▲ ▲

BALONCESTO

MEMORIA DO EQUIPO DE BALONCESTO“LICEO NOIA”, CATEGORÍA “JUNIOR”MASCULINO, TEMPADA 2002/2003.

O equipo participou na competición zonal deSantiago, da que forman parte 7 equipos, entreos que se atopaban dous (Rosalía e Peleteiro),que son os equipos de Galicia con mellor palma-rés recente, xa que habitualmente os dous, oucando menos un deles, chega a final do campio-nato galego.

O equipo LICEO NOIA clasificouse en 3ºlugar, polo que, por segundo ano consecutivo,foi un dos 16 equipos clasificados para o cam-pionato galego da categoría. Durante a liga uni-camente perdemos contra os dous citados equi-pos, gañando os restantes partidos por amplasdiferencias.

No campionato galego correspondeunosxogar no grupo chamado da “morte” por formarparte do mesmo, tamén, os seguintes equipos:

Breogán: Campión provincial de Lugo efilial do equipo da ACB.

Helios Zorka de Vigo: Campión da Federa-ción viguesa e composto polos xogadores que seproclamaron campións galegos de cadetes noano 2001.

Rosalía de Santiago: Filial do equipo de ligaLEB e que finalmente rematou de Subcampióngalego.

Nesta fase o noso equipo quedou 3º, supe-rando ó Breogán de Lugo nos dous partidos. Opartido decisivo para pasar á fase final disputá-molo contra o Rosalía en Noia. Necesitabamosgañar unicamente por máis de dous puntos, xaque esta era a desvantaxe que traíamos do par-tido de ida en Santiago, pero os xogadores noie-ses estiveron atenazados polos nervos e nonresultou posible gañar o partido.

VARIOS

Os días 5 e 12 de Abril celebróuse na Socie-dade o I SEMINARIO DE NUTRICIÓN EFISIOCULTURISMO, dirixido por SantiagoCarro Varela.

6

MUSEO PEDAGÓXICO DE GALICIA

O Museo Pedagóxico de Galicia por mediodo seu Asesor Técnico, dirixiuse a esta Socie-dade para recabar o envío das revistas ALA-MEDA xa publicadas, séndolle remitidas coapromesa de enviarlle-los números que se vaianeditando. Polo seu interese reproducimos acorrespondencia mantida con este Organismo.

▲ ▲ ▲

No mes de Febreiro a Directivaautoriza ao arrendatario do bar para que“eleve os prezos dos artículos queexpende segundo lista presentada, emotivado á elevación de prezos de orixee impostos”

“Tamén se acorda subir os prezos nogravame dos xogos, por ter subida osnaipes e outros accesorios de xogo”.

O nove de Xullo, ten lugar unhaxunta xeral extraordinaria, na que seacorda prorrogar os servicios do actualarrendatario do bar D. Manuel Rodrí-guez, por un período de dez anos,mediante o pago mensual de 1.500.-Pts.

O 30 de Novembro, “de conformi-dade coa xunta xeral do día 14 deDecembro do pasado ano, acórdasereunir ós señores que foron presidentesdesta Sociedade D. Severo LoroñoLaciana, D. Venancio Blanco Nieto, D.Manuel Penalta Corral, D. EduardoCes Iglesias e D. José Pérez Morales,así como tamén ós señores que perten-ceron á primeira directiva desta Socie-dade D. Luís Rivas Rego, D. ManuelSeijas Louro, D. Mariano Nimo Gómez,D. Ángel Abeijón Agrelo, D. ManuelIglesias Siso, D. Severo GonzálezRivas, D. Basilio Pérez Barbazán, e D.José Rego Villar, e os señores que axuízo da Directiva reunan as debidascondicións artísticas como D. ManuelBlanco Ons, D. Eduardo MariñoMirazo, D. Argimiro Suárez Ferreiro e

uero manifestar aquí, que a miña principal fontede información para a confección desta Historiado Liceo, da que hoxe escribo o capítulo XII,

consiste nos libros de actas da sociedade. Son inestima-bles as aportacións dalgúns socios, e as escasísimasnotas que poden aparecer na prensa da época, pero a ver-dadeira guía, é o libro de actas.

Desgraciadamente, o directivo que exercía comosecretario no ano 1956, non deixa constancia nas actas davida da sociedade, limitándose exclusivamente a apuntaras altas e baixas de socios facendo únicamente alusiónpor dúas veces en todo este tempo, de dúas expulsións desocios, sen apenas facer mención aos motivos das mes-mas.

Desde aquí fago un chamamento a todos os sociosque no futuro ostenten o cargo de secretario, sexan omáis amplos posibles nas actas, pois como agora vemos,son para a sociedade uns documentos inestimables e amemoria da mesma.

O catorce de Decembro de 1956, celébrase xuntaxeral ordinaria, da que nos queda tamén unha acta moiescueta.

A Directiva dá conta da situación económica dasociedade, apuntando un total de ingresos de 148.873,95Pts., e de 138.135,12 Pts. de gastos, tendo polo tanto unsuperávit de 10.738, 83 Pts.

Acórdase que a Directiva “forme unha comisión cosseñores socios que foron presidentes e outros que a xuízoda Directiva reunan as debidas condicións artísticaspara proceder á elección dun escudo que represente ásociedade”

“Acórdase nomear Socios de Honra ós compoñentesda primeira xunta directiva que tivo a Sociedade”.

Este ano a Sociedade xoga 500.Pts. na Lotería deNadal.

7

Ramón Carredano Cobas

H istor ia do L iceo

(XI)

D. Andrés Rodríguez Millares, paraproceder á elección dun escudo querepresente a esta Sociedade”

Na acta do cinco de Decembro de1957, podemos ler: “Vistos todos osdeseños presentados por diferentesseñores, elixiuse por unanimidade oque figura na fotografía adherida á pre-sente acta, (efectivamente na marxeesquerda da acta hai un escudo do Liceoen branco e negro)que as característi-cas detállanse de seguido: as follas quebordean o escudo serán de carballo nasúa cor natural. As letras “LICEO” corazul sobre campo branco, represen-tando as cores da bandeira de Galicia.A pomba será branca cunha póla de oli-veira no peteiro, e a arca, mesmo o ceoe o mar nas súas cores naturais repre-sentando o escudo de Noia. A franxaque forma e divide o escudo, será decor encarnado carmesí representando opendón municipal”.

Desgraciadamente, o secretarioomite o nome do autor do escudo quetan ben e minuciosamente describe, e oautor destes artículos a pesar das súasaveriguacións, non acadou coa identi-dade deste artista. Desde aquí pido quese algún socio coñece este dato, se poñaen contacto coa directiva, para que onome do autor do escudo da Sociedadesaia á luz.

O doce de Decembro, celébrasexunta xeral ordinaria, e a directiva pre-senta un superávit nas contas de 17.813,45 Pts.

Procédese á votación para a elecciónde presidente, que dá o seguinte resul-tado: D. Francisco de Andrés Pérez, 64votos; D. José García Betanzos, 7votos; D. Manuel Blanco Ons, 6 votos;D. Francisco Pérez, 2 votos; D. Primi-tivo Ces Ces, D. Ricardo Diz Agra, D.Gonzalo Salanova e D. Segundo deAndrés, 1 voto, sendo proclamado pre-sidente D. Francisco de Andrés Pérezpara o bienio 1958-1959.

Ademáis do presidente, a directiva estará formadapolos señores D. Andrés Rodríguez Millares, Vicepresi-dente; D. José Díz Trigo, Secretario; D. Mario RonqueteViñas, Contador; D. José Pestonit Brenlla, Tesoureiro; D.Isolino Nieto Caamaño, Bibliotecario; D. Eladio Ron-quete Viñas, Vocal 1º e D. Ramón Guerra Malvárez,Vocal 2º.

O novo secretario é máis explícito na redacción dasactas, aportándonos datos sobre a vida diaria da socie-dade.

O 26 de Xaneiro de 1958, “Dada a nova lei de arren-damentos urbanos, promulgada con posterioridade ádata na que foi asinado o actual contrato de aluguer daSociedade, acórdase consultar cun avogado en qué con-dicións se atopa o devandito contrato con respecto ánova lei, e segundo o resultado desta consulta, entrevis-tarse co propietario para saber a qué aterse”. (Unha vezrealizadas estas consultas, resultan ser favorables áSociedade, pois todos os dictames recibidos, coincidenen que o contrato é prorrogable por 5 anos).

“A proposta do Sr. Bibliotecario, prescíndese dasseguintes revistas: “Fotos” e “Dolar”, aumentando asección de prensa coas revistas “Life” e “Gaceta Ilus-trada”, e os periódicos “La Vanguardia” de Barcelona,e “Marca” de Madrid”.

O Bibliotecario, preocupado pola súa labor, propón“subastar o día 19 do presente mes (Febreiro), no salónde baile do Local Social, varios lotes de libros, a maioríados cales están repetidos, e outros polo seu escaso valorliterario e estar en malas condicións a súa encaderna-ción”.

Asemade: “Tómase en consideración a proposta doSr. Vicepresidente co fin de introducir a práctica dedeportes entre as actividades da Sociedade, baseándoseno artículo 50 do reglamento”.

A nova directiva actualiza o mobiliario da secretaría,adquirindo unha nova mesa para a realización das xun-tas, así como unha máquina de escribir; encarga a D.Avelino Caamaño Rodríguez a confección de cen sillasde madeira plegables na cantidade de 7.500. Pts., e pón ávenda un contador eléctrico fóra de uso por terse quei-mado.

O día 25 de Abril, festividade de San Marco, celé-brase unha verbena no parque da Sociedade, acordán-dose cobrar aos forasteiros que desexen asistir, a canti-dade de 25 Pts.

8

didas entre a data de baixa e a novaalta, ademáis da cota de entrada, nocaso de que sexa aprobada a solicitudede reingreso pola directiva. Asemade,acórdase elevar gradualmente a cotade entrada por períodos de tempo quefixará a directiva, exceptuándose osfillos de socio, que satisfarán a cotaproporcionada ao aumento”.

Na acta do cinco de Agosto destemesmo ano 1958, a directiva toma unacordo, tamén histórico, polo decisivoque foi para o futuro do Liceo e da quetamén transcribo textualmente:

“Acórdase que unha comisión for-mada por tres directivos, traten de visi-tar o maior número de socios co fin deexpoñerlles o seguinte: feitos cálculospola directiva, vese factible a adquisi-ción dun solar sen necesidade de agar-dar a ter reunido o capital. Para reuniro devandito capital é necesario quecada socio voluntariamente aporte unhacantidade en calidade de préstamo cunxuro do tres por cento, por un prazomáximo de cinco anos; estos préstamosserán amortizables anualmente, nonúmero que previamente se determinaráco aumento das quince pesetas sobre acota mensual destinadas segundoacordo da xunta xeral extraordinaria dodía 1º de Xullo para formar un fondopara a futura compra dun solar. Taménpode optar o socio por facer efectivo oimporte da mensual en tantas mensuali-dades como lle fora posible, non abo-nando por este concepto xuro ningún. Seo capital reunido deste xeito entre osSrs. Socios non acadara para a compradun solar, trataríase de conseguilo pormediación dun banco”.

Nestas circunstancias, é de salientarque as relacións entre a Sociedade e ospropietarios do inmoble por ela ocu-pado, non son precisamente amistosas,e nelas abundan as citacións notariais exudiciais, que na próxima revista pro-meto contar polo miudo.

O presidente dá conta das xestións realizadas con D.Ángel Pérez Morales, propietario do inmoble que ocupaa Sociedade quen fixo a proposta de construír un pavi-llón na casa da súa propiedade denominada “La Panera”coa condición de que se lle deixase libre o baixo, ou sexao salón de baile da Sociedade, co correspondenteaumento do aluguer. Como “La Panera” mide 9 metrosde fronte por 7,5 de fondo, a directiva estima que nonreune as condicións necesarias para cubrir o servicio doactual salón.

Tratando de atopar un solar que reuna as condicións deextensión e prezo adecuados para a súa adquisición co finde construír un edificio propiedade da Sociedade, o presi-dente entrevístase con D. José González Vázquez propie-tario dun solar situado na “Horta dos Frailes” cunhafronte á alameda de 27 metros, tendo de fondo 65 metros,que estaría disposto a vender por un prezo de 450.000Pts., dando un prazo de 15 días para a súa aceptación.

A directiva entrevístase cos ex-directivos da socie-dade, informándolle das xestións realizadas, e, vista aboa acollida das mesmas, acórdase solicitar do Excmo.Sr. Gobernador, a autorización para unha xunta xeralextraordinaria a celebrar o día 1 de Xullo de 1.958.

Esta xunta ten lugar nos locais do Coliseo Noela,onde o presidente expón a situación na que se atopa aSociedade con respecto ao actual contrato de aluguer dolocal social.

A continuación, presenta o proxecto da directivasobre a adquisicón dun solar onde edificar un localsocial, e a elevación da cota mensual en quince pesetascon destino a tal fin.

Despois de diversas intervencións dos socios, queexpresan distintas opinións, procédese a unha votaciónco fin de aprobar ou rexeitar as propostas da directiva.Dada a importancia desta acta, paso a transcribir textual-mente os parágrafos máis salientables:

“Efectuado o escrutinio arroxa un resultado de centocorenta e seis votos, dos que cento once son favorables áelevación da cota mensual a trinta pesetas, das quequince serán destinadas a formar un fondo para adquirirun solar, e o resto, ou sexa trinta e cinco votos, en contrada devandita proposta, polo que se acorda a partires domes de Agosto próximo, poñer os recibos ao cobro, arazón de trinta pesetas.

Acórdase que todo socio que cause baixa voluntariadesde esta data, e queira volver a pertencer a esta Socie-dade, terá que aboar todas as mensualidades compren-

9

stamos nun ano de moitascelebracións en Noia: o 50

aniversario da creación doInstituto Virxe do Mar, o 75 aniversa-rio da Sociedade Liceo e do Clube deFútbol, sen esquecer a concesión doDía das Letras Galegas 2003 a Avilésde Taramancos. ¿Ten Noia tanta tradi-ción e potencial cultural como apa-renta?

Noia foi dende sempre un impor-tante foco de actividade cultural. A nosavila foi berce, e segue a selo, de creado-res de cultura, de significadas persona-lidades nas distintas artes: pintura,escultura, literatura, música, teatro...Sería longo enumeralos aquí, perotodos temos en mente os seus nomes.Noia foi durante séculos un referentecultural para toda Galiza e na actuali-dade continúase cunha tradición queforma parte do noso patrimonio e quenon podemos descoidar. En ningúnlugar da comarca se leva adiante unlabor de animación cultural tan intere-sante e permanente como en Noia. Ofactor humano é determinante nesteaspecto: se non hai interese por partedas persoas que cremos que debemoscoidar este patrimonio, será imposíbel

lograr a súa continuidade. O esforzo que se require égrande pero paga a pena. O apoio de institucións públi-cas e privadas é esencial, xa que sen as infraestructuras eo sostenemento económico que se precisan é imposible arealización de calquera actividade cultural. O Concello,a Sociedade Liceo, e os Institutos da vila son nestemomento un grande apoio nesta tarefa; o resto poñémoloos distintos colectivos e persoas que dedicamos o nosoesforzo desinteresado á realización de distintos proxec-tos culturais. O potencial da vila é enorme, tanto pola súatradición histórica como pola calidade dos creadores quetemos na actualidade. Avilés de Taramancos sería un boexemplo deste potencial, é tarefa prioritaria dar a coñe-cer a súa obra e o seu labor como animador cultural.

A revista Casa da Gramática que dirixes con XavierCastro e Concha Sabucedo é unha publicación singu-lar pola súa orixinalidade, creatividade e calidade esté-tica e literaria. ¿Como naceu e como se conserva estaxoia?

Naceu en 1997 como unha proposta de Xavier Castroao Claustro do Profesorado do IES Virxe do Mar. A ideaque el propuxo –e á que me sumei dende o principio– erafacer unha revista literaria escolar na que o alumnado e oprofesorado puidera publicar as súas obras de creación.Pero axiña o proxecto adquiriu unha envergadura que elnon pensaba, incorporando á revista as colaboracións decreadores literarios e plásticos de fóra do Instituto emesmo de fóra de Noia. Neste mes acabamos de publicaro número 18, así que levamos seis anos publicando unha

10

Entrev ista

Pepe da Roca

Lola Arxóns

María Dolores Arxóns Álvarez, licenciada en Pedagoxía, profesora de Lingua e Literaturagalegas, codirectora da Revista Casa da Gramática, estudiosa dos nosos mellores creadores

literarios, partícipe activa na súa adolescencia daquel proxecto teatral de soñadores que respondeao nome de Candea... Docente vocacional, leva máis de vinte anos inculcándolle á nosa mocidade

o amor á Lingua, o amor á Literatura, o amor a Galiza. Duro, pero fermoso labor.

cos escrita e ilus-trada para esta colección porManuel Álvarez Torneiro, un

dos mellores poetas galegos do séculoXX e grande amigo de Avilés. Onúmero 2 será a edición das actas daSemana da Historia de Noia, celebradado 22 ao 29 de marzo de 2003.

De seguro tendes en marcha outrosproxectos...

Imos facer no Instituto Virxe do Marunha exposición de pintura na que vanestar presentes quince pintores e grava-dores que colaboran con Casa da Gra-mática desde diferentes pontos deGaliza. Irá acompañada dun catálogono que cada autor ou autora fan unhareflexión sobre a súa propia obra. É unproxecto que consideramos moi intere-sante e será a primeira vez que se fagaen Noia.

Temos presentada no Concello deNoia a proposta de organización do ICertame de Pintura “Vila de Noia”,

revista escolar que se caracteriza por contar entre os seuscolaboradores con algunhas das figuras máis importan-tes do mundo literario e das artes plásticas de Galiza.Nos números de marzo e de maio de 2003, case cin-cuenta escritores e pintores de toda Galiza fixerondende as páxinas de Casa da Gramática unha home-naxe a Avilés de Taramancos con creacións inéditase a maior parte delas feitas especialmente para estapublicación, incluída a portada que é sempre cre-ada expresamente por un pintor ou un ilustrador.

Casa da Gramática foi premiada no ano 2002como a mellor publicación escolar de Galiza,con unha mención especial do xurado poloesforzo e a continuidade editorial e o laborde defensa e promoción da lingua e a cul-tura galegas. Agora estamos pendentesdo fallo do campaña Entre Nós, engalego, da Consellaría de Educación, xaque foi elexida como a mellor revista daprovincia da Coruña e vai á fase finalgalega, que se resolverá en breve.

A continuidade da publicacióndébese ao apoio total que temos por parteda comunidade escolar e dos lectores defóra do Instituto e por suposto a que as trespersoas que levamos adiante a revista cremosneste proxecto como algo necesario para o Instituto epara Noia. Casa da Gramática ten como único obxectivopoñer en valor a creación artística e literaria e demostrar-lles aos alumnos e alumnas que é posible dar a coñecer assúas obras ao lado de persoas que xa teñen un oco feitono mundo da cultura. Deste xeito relaciónanse e coñecendirectamente a escritores e artistas que forman parte docurrículo que estudian nas aulas.

Pero baixo o nome de Casa da Gramática levadesadiante máis actividades e non só a publicación darevista cada trimestre...

Efectivamente, o noso proxecto cultural abranguetamén outras actividades. Como exemplos podemospoñer a proposta e organización do Certame Literario deRelato de Aventuras Antón Avilés de Taramancos, quevai iniciar a súa terceira edición, patrocinado polo Con-cello de Noia. A homenaxe a Álvaro de las Casas, coareedición de Matria, na que ti colaboraches facendo unestudio da obra. Agora acabamos de iniciar unha colec-ción de libros á que chamamos PORTA AZUL e onúmero 1 é unha homenaxe poética a Avilés de Taraman-

11

pero non foi posíbel a súa aprobaciónno pleno, pola postura en contra dosgrupos da oposición. Como ves, sempreestamos argallando actividades e ocerto é que de ter máis apoio económicolevariamos adiante máis proxectos.

Neste momento temos en marcha aedición do número 19 de Casa da Gra-mática, que sairá en decembro e trataráo tema “Vilas medievais do mundo”, noseu monográfico Papel de Color.

¿Pódesme dicir que artes máxicasusades para conseguir a colaboraciónde tan magníficos escritores, ilustrado-res e gravadores?

¡Oxalá existisen artes máxicas paraisto! Non se trata de maxia senón de tra-ballo e esforzo persoal dos tres directo-res da revista. É un traballo moi gratifi-cante porque raras veces alguén senegou a colaborar connosco. Os escrito-res, os estudiosos dos temas que trata-mos e os artistas plásticos cos que nospoñemos en contacto axiña se implicanno proxecto que lles expoñemos emesmo aportan ideas e suxiren outroscolaboradores cos que poder contar.Tamén hai colaboradores que xa son dacasa -e nunca mellor dito-, comoAlfonso Costa, Antonieta Castro, AnaCambeiro, Xerardo Agrafoxo, PedroGarcía Vidal, Xoán Mariño, ManuelÁlvarez Torneiro, Teresa Seara, RamónCarredano, Antón Riveiro Coello,Bieito Iglesias... e moitos máis queteñen colaborado en máis dunha oca-sión. O certo é que temos moita sorte decontar con tantas persoas que poñen asúa obra nas nosas mans sen nengúntipo de compensación económica. Áaltura de maio de 2003 son xa máis decento cincuenta colaboradores diferen-tes que foron tratando os distintos temasmonográficos de “Papel de color”, emoitos máis alumnos, alumnas e profe-sorado que viron publicados nas páxi-nas da revista as súas narracións, osseus poemas e as súas ilustracións.

Como biógrafa e grande coñece-dora da obra de Avilés de Taramancos,

¿pensas que a homenaxe a este altísimo poeta podeinfluír nalgunha medida na vida cultural de Noia?

É moi difícil contestar a esta pregunta. É certo que ofeito de que se lle dedique a Avilés o Día das Letras Gale-gas e de que o ano 2003 sexa declarado pola Xunta deGaliza “Ano de Antón Avilés de Taramancos” vai influírna ampliación do coñecemento que se ten deste autor enNoia e en Galiza. Sen embargo, este labor de divulga-ción de vida e da obra de Avilés non pode quedar redu-cido a este ano, hai que continuar co traballo de estudio–por quen corresponda– e concienciarnos que de temosna nosa vila a un dos mellores poetas galegos do séculoXX. Eu confío en que, así como Trasalba é identificadacomo a terra de Otero Pedrayo, Padrón como a terra deRosalía, Rianxo como a terra de Castelao, Dieste eManuel Antonio... Noia será coñecida nalgún momentocomo a terra de Avilés de Taramancos. Arredor da figurade Avilés pódense levar a cabo moitas actividades cultu-rais porque hai moita vida na obra de Avilés, moitostemas, moitas propostas: o mar, a terra, a Patria, a lingua,a morte, o amor, a paixón... De nós depende que Aviléssexa unha figura de referencia na cultura non só de Noiasenón de Galiza, e a sociedade noiesa debería ser a pri-meira interesada en potenciar o coñecemento de Avilés.Non cabe dúbida que o profesorado de todos os niveiseducativos ten unha grande responsabilidade na conse-cución deste obxectivo.

¿Que necesidades ou carencias culturais pensas queten Noia neste intre?

Como falamos ao principio, hai unha grande activi-dade cultural en Noia que a converte nunha vila sobresa-ínte con relación ao resto da comarca. Iso é innegábel, eesta actividade lévase a cabo a pesar, ás veces, da faltade apoios económicos institucionais ou mesmo care-cendo dalgunhas infraestructuras que facilitarían moitoeste labor.

Sendo Noia unha vila especialmente propicia paracriar artistas plásticos, boto a faltar a especialidade deBacharelato de Artes, que solicitamos en repetidas oca-sións dende o Instituto Virxe do Mar e que sempre se nosnegou. Sería unha marabillosa plataforma para formaraos nosos alumnos e alumnas interesados en desenvolveras súas aptitudes artísticas.

Outra das carencias culturais máis escandalosas enNoia é a ausencia dun museo, ou mellor de variosmuseos. Necesitariamos un museo etnográfico e arqueo-lóxico, outro de pintura e escultura... ¿e que facer contoda esa cultura do mar en Noia que está desaparecendo?¿Como conservaremos a memoria dos veleiros entrando

12

eles mesmos como posíbeis autores lite-rarios e cren imposíbel que sexan capa-ces de escribir algún poema, algunhaobra teatral ou algún relato con calidadeliteraria.

A experiencia demostra que hai moi-tos máis talentos artísticos dos que secoñecen e que a cuestión está en darcon eles a tempo para desenvolvelos.Outra cousa é que socialmente se valoreo traballo de creación artística ou litera-ria. Pero iso é algo moi difícil de cam-biar mentres vivamos nun mundo noque os valores se midan polo número deceros que xeran nun talón bancario¿non che parece? De todos os xeitos, sese puxeran ao alcance da mocidade víasde expresión artística, creo que moitosnon as desaproveitarían. Aí temos oConservatorio de música de Noia, quecada ano forma a ducias de alumnos ealumnas, algúns deles con verdadeirotalento musical; ou a escola de gravadoque cada verán leva adiante AlfonsoCosta na Sociedade Liceo. E ti mesmosabes cantos talentos para a actuaciónse poden descubrir co traballo teatral naescola. Os nenos e nenas só necesitanunha oportunidade de sacar á luz todo opotencial artístico que levan dentro, bensexa na música, na literatura, na pintura,no teatro, e mesmo no deporte, quetamén é unha forma moi importante deexpresión cultural.

Cando se crea a oportunidade de queun mozo ou unha moza poidan expresaro seu talento artístico, xamais se negaráa desenvolvelo, ben sexa como pintor,escritor, escultor, actor, cantante, pia-nista, etc. Persoalmente, non teño nin-gunha queixa da disposición do meualumnado para a creación literaria.Todos son creadores e creadoras, o quepasa é que isto é como na ópera: todo omundo pode cantar, pero moi poucoschegan a ser Plácido Domingo ouMontserrat Caballé, e por suposto hai aquen o chama máis isto da literatura e aquen o chama menos.

na ría sen un lugar onde estea recollida toda a historialocal? ¿Cando se vai converter Santa María a Nova nunmuseo de laudas á altura da importancia que realmenteten? ¿Para cando a catalogación de todas esas laudas?¿Como imos transmitir a riquísima historia de Noiadende 1168 até hoxe se os nosos rapaces e rapazas desco-ñecen case por completo este pasado? E así poderiamosseguir preguntando indefinidamente...

Como ves son moitas as carencias que quedan aíndapor solucionar. Persoalmente, creo que non é normal queunha vila como Noia, coa importancia que tivo comoporto de Compostela, non teña nin un só sitio dedicadoao estudio e divulgación da súa historia. Aínda así temosa sorte de poder contemplar en vivo unha parte moiimportante do noso patrimonio arquitectónico e histó-rico. Só nos falta atopar con autoridades coa suficientesensibilidade para que o protexan das barbaridades urba-nísticas que se veñen cometendo impunemente desde haianos. E non é tan difícil de conseguir: só teñen que apli-car o Plano de Protección do Casco Histórico de Noia, eque especifica casa a casa que é o que se pode e o quenon se pode facer. Así de doado.

Boto en falta tamén un horario máis amplo da Biblio-teca Municipal, xa que está pechada xusto cando a xentesae dos seus traballos ou os sábados, que é cando os tra-balladores teñen máis tempo para acudir a ela. Na actua-lidade é unha biblioteca pensada para estudiantes e pen-sionistas.

Boto en falta unha política de publicacións por partedo Concello de Noia. Hai unha falta total de apoio áspublicacións que divulgan a nosa historia, a nosa etno-grafía, o noso patrimonio artístico e cultural...

Son consciente de que os cartos gastados en culturanon son os que máis votos renden, pero estou conven-cida de que co paso do tempo a cultura sempre é rendíbele un pobo culto e interesado polas actividades culturaissempre é un bo investimento porque a calidade de vidada xente mellora moito.

Como ensinante vocacional, ¿como ves a actitude danosa mocidade ante o feito da creación artística e lite-raria?

Como sabes, son profesora de lingua e literatura e oque teño notado moitas veces é que un rapaz ou unharapaza en moi poucas ocasións é consciente do que podefacer até que se lle plantexa a posibilidade de facelo. Nocaso da literatura, por exemplo, case sempre consideranque é unha materia que se reduce a memorizar a vida e ostítulos publicados polos escritores. Case nunca se ven a

13

A LEI VILLAR PALASÍ

omo se puido ver en anterio-res traballos, aínda seguevixente a Lei Moyano de

1857 coas consabidas reformas eenmendas, remendos ao fin e ao cabo,como son a lei de Formación Profesio-nal Industrial (Institutos Laborais) de1949; a de 1953 coa aparición doBacharelato Elemental que abre unhavía para a xeneralización da escolari-dade ata os 14 anos; a de construcciónsescolares do mesmo ano con conveniosentre o Estado e os Concellos, e a leisobre Ensinanzas Técnicas de 1957 queincorpora á Universidade as Escolas deenxeñeiros e arquitectos. Sen embargo,a chegada dos anos 60 coa expansióneconómica, o proceso de industrializa-ción, a explosión escolar e as tensiónsinternas do réxime político, fai que sexaindispensábel unha reforma total e pro-funda do anterior sistema educativo.Aparece, así, a Lei Xeral de Educación(LXE) de 1970, tamén chamada LeiVillar Palasí polo nome do ministro deEducación que a impulsou.

A LXE foi unha lei de grandealcance, que pretendía superar as con-tradiccións internas nas que caera o sis-tema polas sucesivas reformas secto-riais, insuficientes para responder aoacelerado cambio social e económicoda España daqueles tempos. Os plante-xamentos desta lei supoñían o recoñe-cemento implícito do fracaso da educa-

ción confesional, patrioteira, elitista e autoritaria dosúltimos trinta anos. As características máis relevantes daLXE podemos resumilas brevemente. No seu aspectopositivo, hai unha xeralización da educación básica de 6a 14 anos para toda a poboación, nun sistema único nondiscriminatorio e de escolarización plena; unha preocu-pación pola calidade do ensino, e un intento de establecerrelacións entre o sistema educativo e o mundo do traba-llo. Xa non son tan dignas de eloxio a excesiva teoriza-ción do ensino, a deficiente selección en comparacióncon outros países e a excesiva centralización que trouxoconsigo unha ríxida uniformidade no sistema educativo.

OS NIVEIS EDUCATIVOS

A lei Villar Palasí establece catro niveis educativos:

— A Educación Preescolar, non obrigatoria, de 2 a 4anos, que ata ese momento carecera de sustantividadeeducativa e que non sempre dispuxo da adecuada cober-tura de prazas.

— A Educación Xeral Básica (EXB) de oito cursos–dos 6 aos 14 anos– dividida en tres ciclos: inicial, de 6 a8 anos; medio, de 8 a 11, e superior, de 11 a 14. Ao seuremate, os alumnos que alcanzaban con éxito os obxecti-vos obtiñan o título de Graduado Escolar, e os que non ofacían, recibían o chamado Certificado de Escolaridadeque limitaba os seus estudios posteriores pois só podíanmatricularse en Formación Profesional, a diferencia dosgraduados que tamén o podían facer en Bacharelato.

— O Bacharelato Unificado Polivalente (BUP) aoque só podían acceder os alumnos co título de GraduadoEscolar ou de Técnico Auxiliar (FP de 1º grao). O BUPconstaba de tres cursos iguais para todos que, unha vezaprobados, conferíanlle ao alumno o título de Bacharel,co que podía ingresar na Universidade previo un cursoengadido de orientación universitaria (COU).

14

O ens ino en Noia

Xosé Agrelo Hermo

(XII)

Pero quizais o aspecto máis chama-tivo da LXE foi a novedosa estructura-ción dos centros educativos de E.X.B.Abandonáronse as escolas unitarias(algunhas quedaron como parvularios)así como as antigas agrupacións escola-res e construíronse grandes edificiosnos que se concentraron os alumnos ealumnas de cada Concello ou bisbarra.Isto comportou a convivencia dos pro-fesionais do ensino e a convivencia denenos e nenas que nunca saíran da súaaldea ou parroquia o que, sen dúbida,influiu positivamente no aproveita-mento académico e no desenvolve-mento das relacións humanas coa únicapega de que a parroquia tradicional, nocamiño xa iniciado da súa perda deidentidade, quedou sen mestre e senescola que en tempos anteriores senví-ranlle de elementos de aglutinación epersonalidade. E como os cestos non sefan sen corres, o desenvolvementodesta lei supuxo un enorme esforzo eco-nómico para o Estado pois ao custo xagrande da construcción dos edificioshoubo que engadir o transporte escolare a inversión en comedores escolares.

— A Formación Profesional (FP) constituía a ramaprofesional do ensino secundario posobrigatorio. A FP1,que tiña dous cursos e era de carácter gratuito para todosos alumnos que non continuasen estudios de Bachare-lato, podía realizarse en máis de vinte ramas distintassubdivididas en especialidades. A superación da FP1daba dereito ao título de Técnico Auxiliar. A FP2 cons-taba de tres cursos e comprendía máis de sesenta espe-cialidades. O alumno que aprobase os tres cursos recibíao título de Técnico Especialista que lle permitía o accesoao COU ou directamente ás Escolas Universitarias queimpartían ensinanzas análogas ás cursadas. Aínda queeste tramo educativo estaba chamado a servir de prepara-ción para o desempeño cualificado das distintas profe-sións, a progresiva falta de valoración social sufrida (nonen balde a maioría dos alumnos foran “fracasados” daEXB) convertiu a Formación Profesional no reductomenos coidado da Lei Xeral de Educación.

Recollía esta lei tamén outros tipos e modalidades deensino distintos aos xa citados pero imbuídos dentro dosistema de “educación permanente” que a lei pretendíaestablecer. Estamos a falar da Educación Permanente deAdultos (EPA) que podían realizar sectores específicosdos centros ordinarios ou centros creados a tal fin.Tamén regulaba a Educación Especial, que hoxe se reno-vou totalmente ao porse en práctica o programa de inte-gración do alumnado con necesidades educativas espe-ciais.

15

O COLEXIO DA BARQUIÑA CELEBRA O DÍA DA PAZ NA ALAMEDA NOIESA (1998)

A APLICACIÓN PRÁCTICA DA LEIXERAL DE EDUCACIÓN

No Concello de Noia este novo pro-xecto educativo plasmouse na concen-tración de todas as escolas públicas doMunicipio, agás a unitaria da Chaínza,nun só centro ubicado en Bergondo eque foi bautizado co nome de Felipe deCastro, o insigne escultor noiés doséculo XVIII e destacado benefactor através da Casa da Gramática. Este Cole-xio Público, na actualidade Colexio deEducación Infantil e Primaria (CEIP),abreu as súas portas, baixo a direcciónde Emilio Gómez Iglesias, no curso1974-75 para recibir un aluvión dealumnos e alumnas –arredor domilleiro, distribuídos en máis de 30 uni-dades– procedentes de todo o Concellode Noia, ademais dos nenos de Arxellase Soutelo da parroquia de Camboño(Lousame). Hoxe unicamente conta con18 unidades para uns 400 alumnos acausa da reducción do ensino primarioata os 12 anos pola LOXSE, o tremendodescenso do índice de natalidade e aposta en funcionamento do ColexioPúblico A. Rodríguez Cadarso, no lugarda Barquiña.

Este centro que leva o nome do egrexio anatómico erector da Universidade compostelá o noiés AlexandreRodríguez Cadarso (1887-1934) comezou o seu funcio-namento o 8 de xaneiro de 1985 baixo a dirección deSebastián Paz Suárez como Colexio de E.X.B. con 3 uni-dades de Educación Infantil e 16 de Primaria que confor-maban un censo de alumnado de máis de 400 nenos enenas pertencentes todos á parroquia de Santa Cristinade Barro coa excepción das aldeas do eixo da estradaNoia-Santiago e o engadido da Pontenafonso da parro-quia de Santa María de Roo. Destacou este centro sem-pre pola realización de actividades complementarias eextraescolares relacionadas co entorno e con Galiza enXeral; magostos, maios, entroidos, obradoiros internive-lares de todo tipo, filatelia, teatro e, sobre todo, anima-ción á lectura e o cultivo das nosas letras con charlas deescritores tan sobranceiros da nosa literatura comoManuel María ou Uxío Novoneira.

Se o esquema fundamental da Lei Moyano perduraríadurante máis de cen anos, a Lei Xeral de Educación deVillar Palasí, pola contra, pouco pasaría dos vinte, poisunha serie de factores, como a esixencia dunha forma-ción máis adecuada ás necesidades do século XXI, aentrada de España na Unión Europea e o crecementovexetativo negativo forzaron a posta en marcha dunhanova lei de Educación (LOXSE) que vai cambiar, máisunha vez, os planos da formación integral da nosa infan-cia e mocidade, o prometedor futuro do País.

16

COLEXIO PÚBLICO FELIPE DE CASTRO (BERGONDO)

leite, pan, manteiga e outros productospropios da nosa rexión desértica.Durante o verán viviamos a carón doreseco río que permitía a vida durantetodo o ano. Había gacelas e árbores.

A vida nómade do saharauí Moha-med Aabid, ao lombo dos dromedariosda caravana familiar a través dos maresde dunas do Sáhara, cambiou radical-mente cando seus pais tomaron a trans-cendente decisión de establecerse nacidade costeira do Aaiun, á beira dacosta atlántica:

17

Xerardo Agrafoxo

H istor ia

Noieses do século XXI

publicación na Revista Alameda dun traballoanterior, referido á permanencia no concello de

familias cunha orixe allea a Galicia, levounos arealizar unha investigación sobre a existencia na viladoutras etnias que pola súa diversidade cultural e racialenriquecen o panorama demográfico de Noia nestecomezo do século XXI.

O traballo artellouse durante o mes de maio, a caróndas eleccións municipais e as numerosas noticias queagromaron nos xornais sobre o fenómeno da emigracióne a crise da poboación galega. Algunhas moi relevantes:Nun século a natalidade caeu en Galicia o 80%. Dos 315concellos, Ames é o único que non sufriu recortes denatalidade nos últimos 25 anos. Case o 10% dos naci-mentos de España proceden de nais inmigrantes.

Seguindo as diversas fontes de información emprega-das, conseguimos localizar a algunhas destas familiasque por diferentes vieiros ancoraron nesta marxe orien-tal da ría, tan lonxana cultural e xeograficamente dosseus berces, para deixar a semente das súas raíces africa-nas e andinas entre nós.

O saharauí Mohamed Aabid Aomar foi a primeirapersoa entrevistada. O amable compatriota leva máis de25 anos vivindo no lugar de Barro, perfectamente inte-grado entre os seus veciños e desexando ver a súa terrade orixe. Recibiunos no seu domicilio, unha tarde fría daúltima primavera, facendo honra da hospitalidade do seupobo. Sen reparos contounos a historia da súa vida polasáridas terras do Sáhara:

Nacín no Aaiun no ano 1949. Meus pais eran nóma-des. Eramos sete irmáns. Percorriamos o deserto, ábeira do leito de auga que marcaba o Saguia el Hamra.Durmiamos nas jaimas. Tiñamos bastantes dromedariose ovellas que vendiamos con regularidade no mercadode Smara. Nunha táboa estudiabamos O Corán cun mes-tre contratado polas familias que compoñían a cara-vana. Cobraba unhas pequenas cantidades de zucre, té,

O SAHARAUÍ MOHAMED AABID

AOMAR EN BARRO.

Meu pai vendeu todo e estableceuseno Aaiun no ano 1958. A primeiravivenda que tivemos foi unha barraca.Meu pai traballaba nunha empresa doEstado español, facendo estradas eoutras obras. Eu comecei a traballar naconstrucción. Gañaba 500 pesetas aomes. A vida era moi dura. Tamén ía aclases do Corán. Meus irmáns taméntraballaban. Un era aprendiz de mecá-nico, outro era empregado nunhaempresa privada da construcción eoutro tiña unha tenda. Miñas irmásquedaban na casa. Agora todos vivenno Aaiun. Teño primos refuxiados noscampamentos de Tinduf. Un deles é fun-cionario da Fronte Polisaria. Estudiouen Villa Cisneros e foi secretario doGobernador do Aaiun.

Outra volta de torca máis na vida deMohamed Aabid produciuse cando dei-xou atrás o continente africano. Durantequince días visitou as illas Canarias cunamigo. Aquela viaxe marcaría o seuporvir. No ano 1969 estableceuse enTenerife. Dende aquí o destino levaríaoata Barro. Nunca aquel nómade saha-rauí, que tivera o seu berce nas terrasregadas polo Saguia El Hamra, puideraadiviñar a onde iría:

Vivín catro anos en Tenerife. A vidaera máis doada. Traballaba na empresaDragados e Construccións. Logo, porconsello dun amigo, deixei o traballode panadeiro e comecei a coñecermundo, pero en lugar de coller unbarco da mercante tomei un de pesca enLas Palmas onde as condicións de tra-ballo eran moi sacrificadas. Un amigo,que estaba casado cunha muller deNebra, deume o enderezo dunha mozagalega. Escribinlle axiña e mandoumeunha foto. Vin a Noia no ano 1976 ecaseime aquí en Barro. Logo dunhaestadía en Canarias volvemos a residiren Noia. Agora sigo embarcado e teñocatro fillas: Beatriz, Suelma, Daryaldae Salka. Son feliz en Noia, pero boto demenos á miña familia. Só unha vez visi-toume un primo saharauí que vive en

Madrid. Só sinto que son un estraño cando escoito o meunome árabe nos hospitais. Aquí a xente é moi acolledorae moi aberta. En Galicia respéctase moito aos estranxei-ros. En Marrocos a vida é máis complicada. A xenteescapa en pateras, porque manda o réxime militar e oRei.

Días máis tarde do afectuoso encontro con esteveciño de orixe saharauí localizamos en Bergondo aunha familia exipcia. Levan anos traballando con dili-xencia no mercadillo instalado no Forno do Rato e noCurro. Elsayed Sadek Hassan e a súa dona Sahar ElshatElsayed, licenciados en Ciencias Económicas, teñencatro fillos: Manal, Omneia, Aya e Ahmed. Recibíronoscon agarimo na súa casa e, a carón dunha fumegantecunca de té e unhas pastas típicas, contáronos a súa vidamentres unha parabólica ofrecía imaxes dun vibrantepartido de fútbol da Copa de África:

Cheguei a España o 25 de outubro do ano 1988 cunvisado de turista para dez días. Estudiamos economía nauniversidade de Al-Mansurah, situada entre a cidade deO Cairo e Port Said. Somos dunha vila, situada no cora-zón do delta do Nilo, que se chama Mit-Abokaled e ató-pase preto de Mit Gahmr. Despois de rematar a carreirae o servicio militar decidín emigrar a Europa. Un conti-nente que para nós sempre fora un símbolo de liberdadee riqueza. Fun a todas as embaixadas europeas no Cairoe só conseguín o visado para España e Portugal. Estivenen Madrid cinco días. Logo, por consello dun amigovisitei Santiago, onde había menos controis e a vida eramáis tranquila. En Santiago estiven sete anos. Xa levo enNoia oito como vendedor ambulante no mercado doCurro e na rúa do Forno do Rato. Os nenos naceron aquíe teñen a nacionalidade española. Vivimos en Noia por-que é o centro da comarca e a vida nas vilas pequenas émáis barata.

18

AS CATRO FERMOSAS FILLAS DE MOHAMED AABID: BEATRIZ,AS XEMELGAS SUELMA E DARYALDA, E SALKA.

denciosa. Tamén resulta curioso escoi-tar destas persoas cultas e abertas a rela-ción que gardan as súas nenas con Noia:

A xente en Exipto é máis relixiosa.Isto non se debe confundir co inte-grismo. Nalgúns países árabes a xentevota polos partidos relixiosos porqueson os únicos que se preocupan dopobo. Para nós rezar é como traballar.Mentres se está na mezquita non se faidano a ninguén. É importante rezarporque nese intre non se están pen-sando cousas malas. O andar co panona cabeza é unha forma de interpretaresta relixiosidade. A miña dona véu deExipto sen hijab e agora lévao comounha forma de afirmar as súas crenzasrelixiosas. A xente ao principio no mer-cado preguntáballe se tiña frío ouestaba enferma, pero agora todos com-prenden e respectan a súa decisión. Sechegado un intre as fillas deciden levaro hijab coido que debemos respectalas.Pero elas están moi integradas aquí.Están contentísimas no Colexio de Ber-gondo. Malia que nós temos unha para-bólica para acostumar ás nenas a falaro noso idioma, elas non están engan-chadas a Al Jazzira, senón á TVG.Falámoslle en árabe, pero elas contes-tan en galego.

No medio da conversa xurdiu o pro-blema da xenofobia e o futuro que llesagarda en Noia. Na charla amosan a súasorpresa pola vida que levamos aquí eincluso indican as súas simpatías decara ás municipais, aínda que por defe-rencia non desvelamos as súas preferen-cias políticas:

Estamos namorados de Noia porquea vida en Exipto é moi dificil. As fillasnon queren escoitar saír de Noia. Vivirno Cairo, a onde emigra unha boaparte da nosa poboación, é imposible.Na capital viven durante o día 24millóns de persoas. Durante a noitedurmen na cidade 18 millóns. Moitosen malas condicións. Vin de ilegal, peroagora xa regularicei a miña situaciónadministrativa. Cando a xente se entera

Despois desta breve exposición, Elsayed Sadek rela-tounos algunhas curiosidades sobre a súa marcha deExipto e as circunstancias da estadía nas terras de Noia:

Cando cheguei non sabía nada de español. Eu sófalaba árabe e inglés. O exipcio é un idioma moi compli-cado. A nosa lingua e moi comprensible nos demais paí-ses árabes, de tal xeito que a maioría dos presentadoresdas televisións do mundo árabe son os meus compatrio-tas, pero a nós polo contrario cústanos entender as dife-rentes variantes do árabe. Un marroquí do mercadilloda Rúa Nova de Santiago axudoume a dar os primeirospasos no mundo do traballo. Matriculeime no Institutode Idiomas e comecei a comprender algo. Estiven enSantiago tres anos e oito meses. Tan pronto regularicei amiña situación volvín ao Cairo. Fun só trinta e cincodías. Casamos no ano 1994 e ela véu ao ano seguinte.

Sendo o mundo árabe unha fonte constante de infor-mación, a opinión deste matrimonio exipcio resulta inte-resante dado o coñecimento que teñen dunha realidadeque na maioría dos casos se nos ofrece de maneira ten-

19

A FAMILIA EXIPCIA ELSAYED-ELSHAT COS CATRO FILLOS:MANAL, OMNEIA, AYA E AHMED.

de que somos de Exipto non recean danosa orixe. Sucede todo o contrario.Semella que estamos ben consideradospolas raíces culturais do noso pasado.Tan pronto oen o nome do noso país,comezamos a escoitar referencias aoMonte Sinaí, o Nilo e as Pirámides. Axente queda contenta. Nunca observa-mos ningunha ollada desagradable.Sen embargo chámanos a atención oculto que hai polo traballo. Ter traballoaquí é a máxima aspiración. As vaca-cións son importantísimas. Todos aspi-ran a ter o sábado e o domingo libre. ASemana Santa é para viaxar.

Antes de entrevistar á terceira per-soa, o xornal El País ofrecía tres datossalientables sobre a inmigración enEspaña: Segundo un estudio do Conse-llo Xeral do Poder Xudicial (CXPX),cando un inmigrante é denunciado, pro-dúcese unha sentencia desfavorable no70% dos casos, pero cando o inmi-grante é quen denuncia o número decondeas baixa ao 25%. Nun futuro pró-ximo o 20% dos cidadáns en idade detraballar serán inmigrantes. Dende oano 2001 aumentou nun 30% o númerode extranxeiros nacionalizados.

Baixo esta realidade social que nos afecta a todos,nalgún caso de maneira ominosa, conversamos con ElsaOrtiz, unha colombiana que leva un ano residindo enNoia. Malia a serenidade que abrolla das palabras quesaen dos seus beizos, escoitar a experiencia da súa vidano país andino arrepía:

Nacín en Tumaco, unha vila costeira do Pacífico,próxima á Cordilleira dos Andes e que pertence á pro-vincia de Nariño. Unha vila abandonada polo goberno.O meu home era mariñeiro. Era empregado dun barcoque faenaba pola costa. Ao quedar viúva marchei cosfillos para Cali, onde estiven máis de vinte anos. Vivia-mos de aluguer nunha chabola de madeira e latas,nunha situación parecida ás das favelas de Brasil. Ochan era de barro e só tiñamos dúas camas, unha mesa,uns pratos e unha ola para facer a comida. Non habíaauga. A policía tiña medo de entrar nestes arrabaldes.Traballaba en casas de familias. Marchaba do ranchitoás seis da mañá e regresaba de noite. Sempre andabapolas rúas asustada. Sobre todo polos roubos. Hai atra-cos a cotío. A filla maior coidaba aos nenos. Sufríndesde que nacín. Doume conta da miña desgracia dendeque teño uso de razón. A vida era angustiosa. A tavésdun programa de Tele5 coseguín que me apadriñaran unfillo. O diñeiro quedaba no camiño, porque co que medaban só lograba comer dous días. A xente manda cou-sas de boa vontade, pero os alimentos e os cartos non sereparten.

Interrogada por algunha cuestión concreta referida aoseu país, as respostas desta muller sensata e discretasemellan tan sinceras como contundentes. É a xornadaanterior a celebración do Día das Letras Galegas en Noiae a súa última afirmación semella oportuna:

En Colombia hai moita humillación. A xenta humildenon ten porvir. Estudiar é moi dificil. Se protestas chá-mante tola e poden merterche no cárcere ou nun manico-mio. A guerrilla e os narcos teñen destrozado ao país.García Márquez é moi amigo dos ricos. Dende que senecesita visado para viaxar a España a inmigraciónresulta casi imposible. Qué traballador pode conseguir12 millóns de pesos, equivalentes a máis de seis mileuros para pagar a Visa. Ademais hai que ter un con-trato de traballo e unha conta bancaria. Nótase que enEspaña non se dan conta de que noutras épocas eraneles os emigrantes, como o poeta que viviu en Cali.

A peripecia da súa chegada a Noia é toda unha odisea.Unha de tantas historias daquela emigración atlánticaque sufriron os galegos no século pasado, pero en direc-ción contraria. A conversa prodúcese mentres un fillo

20

A COLOMBIANA ELSA ORTIZ

¿A que se debe a estadía desta mozauniversitaria marroquí na vila de Noia?Todo semella que a súa viaxe non gardavencello co fenómeno da inmigraciónilegal. Aínda que sabemos da súa vodacun membro da nobre familia dos Bolosda Rusia Pequena, as súas medidaspalabras explican mellor as causas doéxodo de Zohra Benamar:

Á volta dunha estancia de dousmeses en Peruggia, coñecín a Segundo,que traballaba nunha empresa espa-ñola que se dedicaba a dragar o ríoMartil. O encontro foi casual. Unsmeses máis tarde, en agosto do 98,casamos en Tetuán polo rito musulmán.No ano 2000 viñemos para Noia, ondenaceu a nosa nena Aida, que por cir-cunstancias do destino apelídase AmarBeamar. Eu nunca estivera en España,só en Ceuta, pero sempre considerara aposibilidade de viaxar polo estranxeiroe sobre todo a Andalucía onde estiveramiña irmá. Sempre comentaba que eraunha terra moi fermosa.

¿Cómo é a súa vida en Noia? ¿Quebota de menos do noso veciño do sur?

chama de maneira inquietante dende Quito, onde esperaconseguir un visado para España, e unha neta conta a súaandaina polo Colexio Público de A Silva (Lousame):

A miña filla maior, cansada de tanta humillación emiseria, marchou a través dos Andes ata Ecuador.Dende aquí, conseguiu chegar logo dunha esgotadoraviaxe a Perú e Chile. Antes de marchar dixera que nonaguantaba máis a fame. En Santiago de Chile coñeceu aunha persoa que logrou levala ata Madrid e coa calcasou en Noia. Ela preparoume os papeis para traerme amin. Saímos porque daquela aínda non había Visa. Vincun primo que nada máis poñer o pé en Tenerife depor-tárono para Bogotá. Vin a luz cando cheguei a Madrid.Visitaba igrexas para conseguir traballo, e mentres axu-daba na pensión onde me acolleron. Dende a capitaltrasladeime a Noia onde vivo con dúas fillas. Teño dousfillos en Colombia, un en Ecuador, que espero ver aquídentro de pouco, e outro en Tenerife. Gustaríame ter untraballo en Noia, como o que tiña en Madrid. Traba-llando nunha casa.

Cando falamos coa seguinte informante, varias noti-cias vencelladas ao seu país eran portada nos xornais:España pon en marcha a Operación Ulises, un amplo dis-positivo militar para controlar as fronteiras do sur. Naceen Rabat o príncipe Hassan, fillo do rei Mohamed VI, eherdeiro do trono alauita. Concédese o Premio Príncipede Asturias das Letras á americana Susan Sontang e ámarroquí Fátima Mernisi.

A conversa ten lugar baixo a luminosa bufarda dabiblioteca da Casa da Cultura. Un espacio familiar paraZohra Benamar, unha moza amable, sensible e políglota.Con tan só vintesete anos fala seis idiomas: árabe, fran-cés, italiano, inglés, castelán e galego. Síntese emocio-nada polo nacemento de príncipe Hassan e contenta polopremio otorgado á autora de Sueños en el umbral. Otema das pateras prodúcelle tristeza. Nun principio cón-tanos a historia da súa orixe e a súa facilidade para osidiomas:

Nacín en Tetuán. Vivín nesta cidade, que fora capitaldo Protectorado de España, ata os cinco anos. Logomarchei coa familia a M’ Diq, unha pequena vila dacosta mediterránea. Somos tres irmáns: Fátima, Zohra eYoussef. Estudiei no instituto de Tetúan e na Facultadede Letras e Ciencias de Martil. Aquí rematei a miñaLicenciatura de Filoloxía Inglesa. Na casa aprendín oárabe. No colexio estudiaba francés e na universidade oinglés. Entendo o italiano porque estiven na universi-dade de Peruggia. Vendo Heidi, Marco e outras series dedebuxos animados da TVE comecei a falar español.Dende que vivo en Noia entendo sen problemas ogalego.

21

A MARROQUÍ ZOHRA BENAMAR NA

SÚA CASA DE NOIA

Observa Zohra Benamar algún compor-tamento sospeitoso sobre as súas orixesétnicas nas calurosas terras rifeñas.¿Algunha vez a súa sensibilidade foiferida por mor da súa orixe?:

Son de orixe bérber, pertenzo a unhafamilia nómade orixinaria dunha aldeadas montañas do Rif. O meu avópaterno foi o primeiro en emigrar ácidade. Miña nai é de Khamis Anjra.Agora viaxo unha vez ao ano para ver ámiña familia. Aquí a vida é moito máisdoada, pero non podo esquecerme dacociña marroquí, sobre todo o cus-cus,a harira, o tajine e os ricos doces ára-bes. Lembro o clima, máis quente e sole-ado có de Galicia, e a xente que semellamáis unida e familiar. Cando vivía enMarrocos a maioría das alumnas doinstituto ou da universidade non levaba-mos o hijab, pero facíamos o Ramadán.Isto non impide que haxa discotecas ebikinis nas praias durante o verán. EnNoia teño moitas amigas e nunca sentínningún rexeitamento por ser marroquí.Polo acento pensan que son andaluzaou francesa. A xente observa algo dis-tinto na fala, pero unha vez que mecoñecen actúan con normalidade. Dinque non me identifican con Marrocos,porque determinadas imaxes que apare-cen na TV levan a unha confusión xera-lizada. Viaxar de maneira legal é moicompricado polos trámites que exixenno Consulado español de Tetuán.

A última das persoas entrevistadas é angoleña. Unhamuller sincera, vital e intelixente. Chámase Sany Paulo evive en Noia dende o ano 1995. Naceu na vila costeira deTomwa (Porto Alexander), dentro da provincia sureña deMoçamedes (Namibe), e pertence á etnia negra dosMukumabal. A conversa prodúcese na Cafetería Torres.Uns días antes abordáramola na rúa, e, coa mesma natu-ralidade con que atendeu a nosa proposta, explicounosmesturando o portugués co castelán como ten afondadasno seu corazón as raíces africanas:

Antes de marchar os portugueses de Angola vivíanunha chabola de latas e cartóns. Meus pais tiverondoce fillos, pero só lle sobreviviron sete. A partir dos seisanos fomos para a cidade. Eramos moi humildes, senembargo a xente era moi boa. Crieime nun ambiente dexente moi sá. Cando eres pobre eres máis feliz. Eu pen-saba que todo o mundo era como Angola. Todos nos axu-dabamos. O pobo era moi alegre. A vida non se acabaporque non tes uns zapatos de marca. Ensináronme adar as gracias polo que teño, porque sempre hai xenteque ten menos. Se tiñas unha necesidade calqueraveciño botábache unha man, sobre todo se eres un neno.Estudiei na escola, no instituto e cursei un ano de Biolo-xía na universidade. Tamén practiquei o atletismo.Gañei o campionato provincial e tamén xoguei ao volei-vol. Cando deixei os estudios comecei a traballar nasoficinas dunha empresa de pescado. Meu pai morrera naguerra e todos os irmáns tiveron que traballar dendemozos. Coa saída dos portugueses o país divideuse e aguerra foi inevitable.

Co remate do colonialismo portugués, comezaríaunha cruenta guerra civil entre o Movimento Popular deLiberación de Angola ( MPLA), apoiado por Cuba eRusia, que acadou a Presidencia do país por medio doseu líder Agostinho Neto, e os guerrilleiros da Unión

22

ZOHRA BENAMAR E O SU HOME DIANTE DA LUMINOSA

KASBAH DE TETUÁN

ZOHRA BENAMAR COA SÚA FILLA

AIDA AMAR BENAMAR

non teñen os papeis. Cada ano seránmáis. Na inmensa maioría proveñen dospaíses do Terceiro Mundo, que pagaronnos ultimos anos 3,4 millóns de dólaresde débeda, e recibiron de cinco naciónsdo G-8 o 80% das armas vendidas nomundo, malia que son transgresores dosdereitos humanos.

Ata aquí os sentidos relatos do saha-rauí Mohamed Aabid, a familia exipciaElsayed, a colombiana Elsa Ortíz, aestudiante marroquí Zohra Benamar e aangoleña Sany Paulo. Noieses doséculo XXI. Xente nobre e sincera. Gra-cias a todos por desvelarlle aos numero-sos lectores da Revista Alameda unhaparte da súa intimidade máis descoñe-cida. Outras persoas e outras familiasprocedentes dos máis diversos lugaresdeste controvertido mundo compoñen acidadanía da vila de Noia. Unha claramostra do mestizaxe cultural que deberexeitar aquela vella e aldraxante apre-ciación: os últimos emigrantes sempreson os peores. Non é certo.

Ata aquí as confesións persoais, asreflexións compartidas e tamén sonorossilencios que nalgúns casos delatan nanosa sociedade comportamentos sociaisun tanto sospeitosos. Certos receosetnocéntricos e insolidarios que desve-lan, sen dúbida, unha sabia denuncia: Oracismo máis perverso sempre é oinconsciente.

para a Independencia de Angola (UNITA) de JonasSavimbi, axudado polo Zaire, Estados Unidos, Sudáfricae China. Como sempre, no medio do devastador con-flicto, os xacimentos de petróleo e as ricas minas de dia-mantes converteron a Angola nun campo das rivalidadesinternacionais. A guerra fraticida rematou uns mesesatrás coa violenta morte de Savimbi, pero deixou ao paísnunha situación de creba total. Mentres a guerra seextendía polo interior do desolado territorio angoleño,Sany Paulo coñeceu a un mariñeiro de Noia:

El traballaba na empresa Gabrielitos que se dedi-caba a importar pescado para España. Era mariñeiro.Logo quedou no almacén. Casamos alá polo xulgado,aínda que eu son católica como el. Despois de nacerTamara viñémonos para Noia, onde levo oito anos.Nunca viaxei a Angola, aínda que de vez en candovéñenme a visitar compañeiros que fan escada no portode Vigo. Alí agora é moi difícil a vida. Cando estaba euera diferente. O comportamento da xente é máis aberto enatural. Aquí síntome culpable por ser negra. Teño moi-tos amigos que me aprecian e respectan, pero outras per-soas por se negra pensan que veño da selva. Isto chá-mase racismo. Están pendentes da miña conducta.Amais decátome que estou controlada. Non podomoverme da casa sen unha mirada desconfiada. Ásveces síntome soa. Aquí a xente cre que é moi libre, peroeu observo xustamente o contrario. Ademais é moi puri-tana. Canto máis ricos, máis reaccionarios. A miña fillaestá moi contenta aquí. Non lle fales de marchar a nin-gunha parte. Para min vir de Angola foi un erro. Alí eramáis feliz. Nacín na miseria dunha chabola, pero non meimportaría marchar para o meu país.

Esta é a historia dunhas persoas que por diferentesmotivos abandonaron as súas terras. Hoxe hai máis de unmillón e medio de extranxeiros en España; medio millón

23

A ANGOLEÑA SANY PAULO

A ANGOLEÑA SANY PAULO DIANTE DO PAZO DACOSTA,XUNTO CO AUTOR DA REPORTAXE E A SÚA DONA.

n datas pasadas, do 13 de novem-bro de 2001 ata o 2 de xaneiro de

2002, e con motivo de cum-prirse o 75 aniversario do Círculo deBellas Artes de Madrid, quixeron as ins-titucións madrileñas recordar ó que foracreador da súa sede, o arquitecto porri-ñés Antonio Palacios Ramilo, cunhacompleta exposición sobre a súa amplí-sima e importante obra. Madrid acor-daba dun galego que erguera edificiossenlleiros da súa xeografía urbana, fitosreferenciais fundamentais da paisaxeconstruída madrileña, como o mesmoCírculo de Belas Artes, lugar que íaacoller a exposición sobre a súa persoa,e que tiña por obxectivo recuperar amemoria dun dos creadores do esplen-dor do Madrid moderno. Tratábase, sendúbida, dunha merecida homenaxe a undos grandes arquitectos galegos –unhome practicamente esquecido nestasterras como tantos outros creadores –,un arquitecto que fixo do granito un ele-mento nobre en construccións sobran-ceiras, débeda que hoxe Galicia ten coseu difusor e persoa que o popularizou.

A mostra constituíu a necesaria revelación ó granpúblico dos conceptos arquitectónicos de Palacios, ó queMadrid debe edificacións simbólicas e cosmopolitas quea situaron na liña de monumentalidade doutras capitaiseuropeas. Palacios recuperaba, deste xeito, o lugar deprivilexio que merecía na historia dos creadores de edifi-cios. O seu esquecemento era de todo inxusto.

Posteriormente, a devandita exposición recalou enGalicia, pasando sucesivamente polas cidades de ACoruña e Vigo, non tendo sen embargo, a repercusiónque merecera. Este porriñés, un dos grandes mestres daarquitectura, tal vez, como ocorre a cotío, por ser tan pró-ximo é un dos esquecidos da historia.

ANTONIO PALACIOS RAMILO. CONSTRUCTOR DEMADRID

No cemiterio Municipal de Porriño, “baixo unhalousa de granito das canteiras de Vila Fría”, como fora oseu desexo, aparece grabada a inscripción: Antonio Pala-cios. Arquitecto. Así, dunha maneira tan simple, en con-traste coa grandiosidade das súas obras, atópase sote-rrado un dos máis grandes arquitectos galegos: AntonioPalacios Ramilo.

Nacera Palacios na vila pontevedresa de Porriño noano 1874, sendo o menor de catro irmáns. Desde moinovo, e seguramente influído polos seus irmáns inxe-ñeiro e topógrafo, séntese atraído polo mundo da cons-trucción, polo que acudirá a Madrid con vistas a realizar acarreira de arquitectura. Finalizados os estudios comezaen 1900 a traballar profesionalmente como arquitecto.

O prestixio de Palacios cimentouse, sen dúbida,nunha serie de edificios fundamentais levantados enMadrid durante o primeiro tercio do século XX. A impor-tancia da obra de Palacios nesta cidade á que mudou asúa iconografía, ponse de manifesto na exposición orga-nizada polo Círculo de Bellas Artes que vai levar o signi-

24

Pedro García Vidal

O arquitecto AntonioPalacios no Concello de Noia

Edificios complementariosda Central Eléctrica doTambre. Unhaarquitectura en granito áprocura dunha identidadegalega

Xeograf ía

didamente cara ó modernismo deixandode lado definitivamente a historia, elopta por unha opción distinta, etomando como base a tradición rexeitaa universalización da forma que procla-man as vangardas. Os materiais que lleaporta a historia constitúen os alicercesda súa sensibilidade artística e recollecon pasión todo un pasado construídoen pedra; pola contra, rexeita todoaquilo que teña que ver coas vangardas:todo lle valía menos as vangardas.

Foi Palacios, por todo o dito, unarquitecto polémico no seu tempo. Con-siderado polos especialistas como exce-sivamente conservador e grandilo-cuente nas súas liñas, era sen embargoadmirado polo pobo pola fermosura dassúas realizacións. A definitiva implanta-ción trala súa morte do MovementoModerno, con todo o que de rexeite tende aquilo que teña que ver co histori-cismo ou eclecticismo, fixo que a obrade Palacios caera nun xeralizado esque-cemento.

ficativo título: Antonio Palacios. Constructor deMadrid.

As obras de Palacios en Madrid van transformar asilueta dunha pequena cidade para convertila na metró-pole actual. Moitas das súas realizacións pasaron a for-mar parte da paisaxe cotiá de Madrid constituíndo, moi-tas décadas despois da súa realización, os mellores edifi-cios da cidade. O Palacio de Comunicacións, as sedes doBanco Central e do Banco Español Río da Plata ( hoxeSCH ), as Casas de Malesanz e Palazuelo, ou o propioCírculo de Bellas Artes, xunto con toda a liña decorativado Metro, dos seus accesos, e os edificios auxiliares, aparte de outras realizacións, son fitos urbanos que muda-ron a cidade de Madrid e a súa percepción.

RENOVACIÓN E TRADICIÓN

Hai na arquitectura de Palacios un diálogo perma-nente coa historia que fai que a súa obra esté conectadacun persistente eclecticismo que busca no modernismoque agroma a asunción dunha renovación non rupturista.Palacios sostén a súa obra dende un substrato ecléctico,no que a arquitectura é un obxecto artístico, pero non poriso renuncia a unha maneira propia de facer e incluíndotódalas novidades que non rachen este posicionamento.

Palacios é un arquitecto que vai un pouco contraco-rrente. Nun momento en que a arquitectura camiña deci-

25

A CATEDRAL DA LUZ. A FIGURA GRANÍTICA DA CENTRAL ELÉCTRICA DO TAMBRE EMERXE NA PAISAXE VEXETAL A MODO

DUNHA SINGULAR IGREXA RURAL.

PALACIOS EN GALICIA

No caso da arquitectura proxectadapara Galicia as relacións coa tradiciónsemellan acentuadas mentres que astendencias renovadoras van verse miti-gadas. De tódolos xeitos na obra enGalicia, e sempre dentro dun substratocomún ecléctico no que aparecen clarasreferencias da tradición clasicista e ósprincipais estilos históricos presentesen Galicia, Palacios fai obras de claraorientación madrileña e outras de claratendencia rexionalista.

As referencias expresionistas ósestilos románico ou gótico buscan,xunto coa asimilación de formas cons-tructivas tomadas da arquitectura popu-lar, a través do granito como materialbásico, unha identificación coa terra deGalicia.

Os principais proxectos en Galiciavai realizalos no seu Porriño natal. Asúa primeira obra inaugurada no 1905vai ser a Fonte do Cristo. Nela a inte-gración de materiais como granito,cerámica e ferro, xunto coa súa orienta-ción ecléctica dentro da tradición dasfontes barrocas galegas, van ser carac-terísticas que se manteñan na obra dePalacios. Logo realiza a Escola Funda-ción Fernández Areal e máis tarde a“Botica Nova” que proxecta para o seuirmán José, farmacéutico da vila.

A Porriño vai chegar tamén no ano1971 o pavillón de acceso ó Metro deMadrid, antes colocado na Gran Víamadrileña, e que ante a decisión dacompañía de retiralo, decídese o seutraslado a Porriño.

A Virxe da Rocha de Baiona, inau-gurada o 14 de setembro de 1930, vinteanos despois do seu comezo, foi igual-mente proxectada por Antonio Palaciosaínda que na súa realización sofre unhaserie de cambios con respecto ó pro-xecto inicial, especialmente referidos áornamentación do monumento, oremate superior e o cromatismo. Nestaobra Palacios deixa camiño a unha fan-

tasía chea de referencias simbólicas, como por exemploa barca coas velas despregadas que a virxe sostén nundos seus brazos, en clara simboloxía da chegada aBaiona da primeira nao que trae novas sobre a feliz viaxede Colón ó novo mundo.

Entre os anos 1908 e 1910 Antonio Palacios realiza osproxectos para o Balneario de Mondariz ( Hotel-Sanato-rio, Pavillón da Fonte ) convertido neses anos nunhaestación termal das principais da península.

O Teatro García Barbón é a principal obra de Pala-cios na cidade de Vigo e posiblemente a obra que máis odeu a coñecer en Galicia. Este edificio, hoxe Centro Cul-tural de Caixavigo, presenta unha linguaxe dun eclecti-cismo academicista de clara orientación francesa moi ógusto da burguesía da época. Pola súa situación e monu-mentalidade, así como polas actividades ás que vai adi-carse, este edificio vai converterse nun fito referencialbásico da cidade, cousa por outra banda, moi do agradodo arquitecto e por iso con frecuencia buscado.

Unha característica presente en toda a obra galega deAntonio Palacios, incluso na dedicada a vivenda residen-cial, así como tamén, como logo veremos, na edificación

26

DETALLE DA FACHADA PRINCIPAL. CORPO SUPERIOR DA PORTADA

CON PEQUENAS FIESTRAS, ESCUDO E ADORNOS NO REMATE.

de renovación e revitalización de Gali-cia, Palacios aproxímase desde a arqui-tectura na procura das raíces galegas.Este interese pola busca dunha estéticaentroncada coa terra galega maniféstasexa nunha serie de propostas que expresaen escritos varios na prensa viguesa ou,como no texto que segue, a través damemoria do Plano de Extensión eReforma Interior de Vigo, no apartadoque se refire ás características quedebera reunir un xardín “galego” a dife-rencia dun xardín “inglés”, “italiano”ou “andaluz”: “E un xardín será“galego” cando nel haxa máis labra-das pedras de granito –recuberto degrandes manchas de vellos liques ama-relos, verdosos, prateados – ca piñei-ros, carballos e castiñeiros, mirtos ebuxos. Granito, nos pavimentos de pra-ciñas e avenidas, en grandes laxes,agromando as flores nas súas xuntas;granito, nos enormes bancos e rexasportas, nas balaustradas e nas escali-natas, nas fontes, nos pórticos e naestatuaria e todo iso grande e forte, porpequeño que sexa o xardín”

EDIFICIOS COMPLEMENTARIOS DACENTRAL ELÉCTRICA DO TAMBRE.UNHA ARQUITECTURA ENGRANITO Á PROCURA DUNHAIDENTIDADE GALEGA

Para calquera que se achegue á Cen-tral Eléctrica do Tambre o primeiro quesorprende é a monumentalidade dunedificio que cumpre a función de simplecontenedor industrial. Semella estrañonos tempos que corren, que unha obraalcance tan alta calidade estética eposúa tamaña forza expresiva, cando sóvai cumprir unha mera función produc-tiva, neste caso enerxía eléctrica. Ábeira do río Tambre, nun marco naturalde notable fermosura, a edificación foraencargada pola anterior empresa Socie-dad General Gallega de Electricidad(actualmente Unión Fenosa ) con vistasa albergar as turbinas, sá de mandos,tomas de alta, taller de reparacións e

industrial, é a clara orientación rexionalista. Palaciosrecolle dos estilos históricos con presencia destacada enGalicia e dos sistemas constructivos tradicionais, ele-mentos que logo traslada ás súas arquitecturas para darlugar a unhas obras de alto contido creativo cunha lin-guaxe moi expresiva e persoal. A súa relación concorrentes arquitectónicas á procura dunha arquitecturapropia como pode ser a hispana, a catalana, ou a inglesa,vai facer que Palacios se vaia achegando á arquitecturarexionalista. Sen dúbida, a existencia dunha potencialdemanda deste tipo de arquitectura en Galicia cimentadano labor do movemento Galeguista a transmitir á socie-dade a realidade do feito diferencial galego, vai repercu-tir na orientación do arquitecto. Desde o achegamento ádimensión máis cultural do galeguismo e tendo coinci-dencia cos intelectuais deste movemento na necesidade

27

LATERAL DO EDIFICIO QUE OLLA CARA Ó LESTE. OS GRANDES

VANS EN ARCOS DE MEDIO PUNTO QUE SE ABREN NO MURO,ENCHEN DE LUZ NATURAL O INTERIOR.

FACHADA NORTE. NESTA TOMA PODE APRECIARSE A

VERSATILIDADE DO GRANITO NAS DIFERENTES SOLUCIÓNS PARA OS

MUROS, VANS, ZÓCOLO, ESQUINAIS, CHEMINEAS, MODILLÓNS,ETC. O GRANITO APARECE EN CARAS BASTAS NAS QUE SE

PRESCINDE DO TRABALLO FINO DE CANTEIRO OFRECENDO UN

ASPECTO DE PLACAS SOBRESAÍNTES.

oficinas da Central Hidroeléctrica, asícomo outras construccións residenciaismenores e unha fonte. Antonio Pala-cios, o arquitecto encargado da realiza-ción do proxecto, vai concebir unhaobra en granito cun tratamento artísticoque non deixa a ninguén indiferente.Nela reflíctese un arquitecto artistacunha enorme capacidade creativa querealiza unha obra práctica pero non poriso necesariamente exenta de espertaradmiración estética nun diálogo acer-tado de solista nunha natureza a penastransformada; unha obra que pon demanifesto que a trascendencia podealcanzarse incluso nunha realizacióntan prosaica como a destinada á simpleproducción de enerxía eléctrica, unclaro exemplo de obra industrial conce-bida cun criterio e unha estética hoxedesaparecida.

Os valores tradicionais da arquitec-tura de Palacios en Galicia acadan amáxima expresión neste poderoso edifi-cio do Tambre I. O seu selo persoal estápresente na potencia compositiva e noemprego de materiais como a pedranatural, o cristal ou o ferro. A obra podeenglobarse dentro da particular correnterexionalista desde a que Palacios buscaunha expresión persoal e que só aplica aunha parte da súa obra galega, aquelaque se empraza fóra da cidade por con-siderar que non se adapta ben ó entornourbano. O modelo de inspiración véndas construccións máis populares dorural galego cos seus muros de cachote-ría e as súas particulares soluciónsconstructivas, así como igualmentebebe nas fontes da arquitectura galegado medievo que el considera caracterís-tica e peculiar de Galicia, especial-mente no caso do románico de transi-ción por tratarse, segundo a súa opi-nión, do estilo que mellor representa oespírito da terra galega. Esta interpreta-ción persoal e única da estética medie-val, xunto coa potenciación no uso dogranito como material que permite mul-tiplicar as capacidades expresivas, vanser ingredientes básicos na obra de

Palacios. Unha obra persoal modernizada “con reminis-cencias – de ideas, no de formas – del espíritu francis-cano del siglo XIII” como sinala o mesmo autor.

Se as súas primeiras obras aparecen máis cargadasnese espírito historicista, como pode ser o caso do edifi-cio do Concello de Porriño, en obras posteriores como aque nos estamos a referir, a ornamentación é cada vezmenos aparente dando paso a unha orientación de experi-mentación con materiais e formas recollidas da tradición.Agora o granito é o protagonista e será o xogo de combi-nacións con tan nobre material o que vai cargar de forzaexpresiva este edificio da Central Elétrica do Tambrecuias obras teñen lugar ó longo da década dos anos 20.

É curioso que Palacios manteña a súa linguaxe histo-ricista que viñera aplicando a outras edificacións candose trata de facer unha edificación de claro uso industrial.A mesma disposición do edificio semella unha catedral eas referencias na fachada principal son claras a un romá-nico, que nunha interpretación persoal pretende signifi-car unha tradicional igrexa do rural galego. Esta fachada

28

DETALLE NA FACHADA LESTE. A DESTACAR O FALSO MIRADOR

E A CHEMINEA EN PEDRA.

sala de mandos, destaca dos outros douspola súa maior extensión. Na súa frontepresenta a fachada máis destacada doconxunto á que xa fixemos mención.Nas paredes laterais o edificio perde oseu aspecto macizo ó abrirse nos murosseis grandes vans en forma de fiestrasalongadas na vertical e rematadas enarcos dovelados de medio punto queenchen de luz o interior da nao. A sepa-ración entre elas realízase por medio depilastras lisas en bloques de granitoalmofadados coas caras sen puír, quepretenden funcionar a modo de contra-fortes tan característicos dos edificiosrelixiosos. Remata o muro unha cadeade modillóns de pedra sobre a que seapoia o aleiro do tellado. Unido a estecorpo principal e lixeiramente máis ele-vado, aparece o segundo corpo oucorpo central, coñecido como sala dealtas, por ser aquí onde se situaban astomas de alta tensión e maquinaria decontrol. A unión márcase exteriormentepola aparición no tellado do que pre-tende ser a parte sobresaínte da fachadaen forma de parede co cume recto e osbordos laterais escalonados. A destacarigualmente a aparición nas catro esqui-

orientada cara ó sur que acolle a entrada principal do edi-ficio, presenta un corpo central sobresaínte de clara ver-ticalidade a xeito de torre esbelta e alongada coroada portípicos adornos en pináculos con bolas. Esta portada cen-tral ordéase en dous corpos distintos superpostos. Noinferior de aspecto macizo e todo el realizado en bloquesrectangulares de granito, o protagonismo corresponde áporta de acceso en dobre arco: o interior nun plano lixei-ramente retrasado apoiado en semicolumnas nas xambasque conforma a porta propiamente dita, e o exterior axeito de pórtico en arco de medio punto dovelado quedescansa nas pilastras laterais que se prolongan polocorpo superior a rematar coroadas por cadanseu adornoen pináculo con bola. O espacio comprendido entre estasdúas pilastras, retrasado ó plano do resto da fachada eigualmente en cachotes encintados, presenta unha fieirade cinco pequenas fiestras en arco de medio puntoenmarcadas e separadas entre si por unhas pequenascolumnas a modo de parteluz. Sobre elas, en posicióncentral, o escudo coas referencias simbólicas a Galiciade copón, cáliz e cruces. O resto da fachada está reali-zada en cachotería de pezas irregulares de granito conencintado entre elas, enmarcando o conxunto con blo-ques rectangulares sobresaíntes no mesmo material. Ogranito aparece en caras bastas nas que se prescinde dotraballo fino de canteiro ofrecendo un aspecto de placassobresaíntes.

A edificación presenta tres corpos ben diferenciados.O principal, destinado a albergar as catro turbinas máis a

29

INTERIOR. SALA DE TURBINAS E CENTRO DE CONTROL.

nas superiores de igual número de sin-gulares respiradoiros en forma de che-mineas rectangulares en pedra contellado a catro augas. No lateral quemira ó río, dúas portas de grande for-mato nos extremos enmarcan catro demenor tamaño entre elas, todas remata-das en lintel curvo de media cana. Sobreas mesmas ábrense tres fiestras en arcorebaixado que son as de maior anchurado conxunto de ventanais do edificio.Entre as portas inferiores e as fiestras,catro bufardas horizontais, ou aberturasrectangulares enmarcadas por bloquesde pedra a destacar no muro, que teñena función de respiradoiros, ó igual quenas casas labregas se facía para facilitaraire exterior ás cortes dos animais. Éeste o único corpo que presenta unhaformalización diferente nas dúas caraslaterais.Trátase dunha curiosa e inxe-niosa solución que só se realiza na partesuperior do muro oposto ó que mira ório. Unha orixinalísima composición enforma de tres grandes canzorros quesobresaen no muro, sobre os que seapoian igual número de columnas a sos-ter unha maciza estructura en sillaresrematada con adornos nos extremos

superiores a modo de torre que sobresae da liña de cor-nixa da edificación. Estamos ante un falso mirador ougalería que sinalaba e permitía mediante unhas bocas cir-culares a entrada dos cables de alta que ían entre ascolumnas. Por presentar este corpo central unha alturamoito maior que o que aparece a continuación pegado ael, a medianeira vista resólvese como unha fachada naque se abren tres pequenas fiestras e un escudo sobre elasda mesma formalización que na fachada principal só queagora no centro do escudo aparece a figura da cruz deSantiago.

Pecha a edificación un corpo unido ó anterior, demoita menor altura e superficie, destinado ás oficinas etaller de reparacións, que ofrece a súa fachada cara ónorte. Nela ábrense tres fiestras na parte inferior e dúaspequenas en igual solución que na fachada principal naparte superior. En cadanseu dos laterais, unha amplísimaporta en lintel curvo e dúas fiestras.

Todo o conxunto de peculiaridades ás que somera-mente acabamos de facer mención (pranta, portada,vans, contrafortes, etc) deron lugar a que esta poderosa emagnífica edificación en granito que é a Central eléctricado Tambre, fora bautizada como a “Catedral industrialgalega”, ou tamén, “Catedral da luz” e “Templo da ener-xía eléctrica”, expresións todas elas referidas, sendúbida, á singular concepción dunha obra destinada áproducción de enerxía eléctrica que ía traer “luz e pro-greso en todas partes” en palabras de Rosalía de Castro,sen que iso constituíra obstáculo de ningún tipo paracrear unha obra de arte que conmove, perfectamenteintegrada no medio no que se insire.

¡Que diferencia cos tempos actuais!. Semella que atecnoloxía e o “progreso” trocaron hoxe incompatiblesco pracer estético e co respecto e sensibilidade cara ómedio. Nestes tempos todo se vai en literatura e propa-ganda. Os feitos, teimudos, indican o contrario. ¿Comose pode comparar a obra de Palacios co realizado logo noTambre II, ou máis recentemente, coa planta de transfe-rencia de enerxía?. Todo un proceso de degradación esté-tica e de desidia pola paisaxe. Pero o que é máis grave,un absoluto desprecio cara ese pasado de esplendor. Asensibilidade máis absoluta debería guiar calquera actua-ción a realizar no entorno deste conxunto de Central, edi-ficacións e fonte. Cando na actualidade se pretende levara cabo a explotación deste lugar con vistas a transfor-malo nun punto destinado a acoller un tipo de turismochamado “rural”, caracterizado precisamente polo altograo de sensibilidade cara á cultura e o medio ambientede quen practica este tipo de alternativa de ocio, dáme aimpresión que iso non é precisamente o que prioritaria-mente se vaia ter en conta. Unha mágoa.

30

ANTONIO PLACIOS RAMILO A FINAIS DOS

ANOS 20. PALACIOS FOI UN DESCUBRIDOR

DAS POSIBILIDADES DO GRANITO, QUE A

PRINCIPIOS DO SÉCULO XX SOMENTE SE

EMPREGABA PARA O CERCADO DE FINCAS,POSTES DE VIÑAS E CONSTRUCCIÓNS

MODESTAS.

31Mariña Calvo Durán (9 anos)

¿QUE É?

e entre as moitas definiciónsque podemos atopar deartrose, escollemos a quesegue:

“Enfermidade dexenerativa articu-lar, caracterizada pola destrucción dacartilaxe hialina que recobre as superfi-cies óseas”.

Dito dun xeito máis sinxelo: é un“desgaste” das superficies dos ósos quecompoñen unha articulación o que pro-duce que os mesmos rocen co move-mento, o que orixina unha intensa dor.

É, polo tanto, unha enfermidade cró-nica que se presenta maiormente en per-soas de idade avanzada .

As articulacións máis frecuente-mente afectadas son as da columna ver-tebral, as cadeiras, xeonllos, mans, etc..

¿CAL É A CAUSA?

Como xa queda dito, o envellece-mento (a dexeneración) da cartilaxearticular é a principal causa.

Ó parecer existe asemade un compo-ñente hereditario.

Actualmente estáse a levar a cabo,na Facultade de Medicina de Santiagoun estudio xenético de persoas afecta-das de artrose a fin de avanzar no coñe-cemento da orixe hereditaria destaenfermidade.

É indubidable que a investigaciónneste eido permitirá, nun próximo

futuro, non só previr a súa aparición, senón mesmo “des-

eñar” ós medicamentos máis axeitados para cada caso.

Non soamente a idade e a xenética son as responsa-

bles da aparición da artrose: a falta de exercicio físico, a

obesidade e mesmo o exceso de uso (existe unha artrose

temperá propia de certos deportistas) son factores que

favorecen a aparición deste padecemento.

No caso da obesidade, a sobrecarga de peso remata

por danar, sobre todo, cadeiras e xeonllos.

Tamén cómpre subliñar que a chamada “artrose

secundaria” está asociada a outras patoloxías tales como

gota, diabetes, displasias óseas, osteoporose etc..)

Calcúlase que en España esta enfermidade afecta

aproximadamente a un 24 % da poboación.

As localizacións máis frecuentes son a articulación da

cadeira (sobre todo nos homes) e as mans.

32

P inceladas San itar ias

Víctor Vez Vilar

Artrose

IMAXE COMPARATIVA DUNHA ARTICULACIÓNSÁ E ENFERMA (Fonte: Instituto Español de reumatoloxía).

Non nos deixemos aconsellar porninguén que non sexa Médico, xa queestes medicamentos, loxicamente, nonestán exentos de efectos secundarios.

En ocasións os especialistas acodenás infiltracións, que consisten eninxectar no medio da articulación unmedicamento que indubidablementeconsegue un alivio ás veces por certotempo, pero que, por ser unha técnicaagresiva, non resulta eficiente cando opadecemento é crónico.

Existen asemade tratamentos cirúr-xicos para os casos máis graves: próte-ses de cadeira e xeonllo, que adoitanresultar de gran efectividade.

A artrodesis é unha técnica cirúr-xica que consiste na fixación da articu-lación. Xa se comprende que esa articu-lación perderá a súa función, polo que épreciso, antes de afrontala, facer unhameditada reflexión e valorar vantaxes einconvenientes.

UNS CONSELLOS:

Se vostede padece artrose, aí vanuns bos consellos extraídos da páxinaWeb vitalsalud.com:

✓ Exercicio moderado. Camiñar.Montar en bicicleta. Pero, eso si,non facer aqueles exercicios quenos produzan dor.

✓ Evitar o exceso de peso (sobretodo para a artrose de xeonllo).

✓ Se fose preciso, utilizar un apoio:bastón para axudarse a camiñar.

Nunha articulación normal a unión dos ósos está“protexida” por un tecido elástico (A cartilaxe hialina)que fai que o contacto entre ámbalas partes óseas da arti-culación, cando se produce o movemento, sexa “suave”.

Inda máis, dentro das articulacións temos unha cha-mada “membrana sinovial” que produce un líquido vis-coso que lubrifica a articulación.

Se estes mecanismos de protección sofren un dete-rioro, calquera movemento da articulación faise a expen-sas do roce directo óso contra óso; o que, como podecomprenderse, produce unha dor intensa.

¿ CÁLES SON OS SÍNTOMAS?

Loxicamente a dor é a principal manifestación daartrose, se ben esta dor ten algunhas variantes segundo alocalización.

De tódolos xeitos a dor aumenta ó mover a articula-ción e alivia co repouso, se ben é certo que, segundoavanza a enfermidade esta dor chega a ser continua(mesmo en repouso).

En casos máis graves chega a producise unha rixidezda articulación, o que xera unha incapacidade funcionalda articulación.

Por outra banda, podemos observar deformidades(moi características na artrose dos dedos das mans:nódulos de heberden e/ou de bouchar, segundo aparezanno final ou no medio do dedo), limitacións nos move-mentos, chasquidos e crepitación da articulación.

Por medio dun estudio radiolóxico o Médico poderáobservar un estreitamento do espacio articular e mesmoprominencias óseas (osteofitos).

De momento non coñecemos ningunha proba de aná-lises de sangue que serva para diagnosticar unha artrose.

TRATAMENTO

Calquera tratamento que estableza o Médico terádous obxectivos: mellorar o movemento da articulacióne alivia-la dor.

A tal efecto os Médicos adoitan utilizar os chamadosAntiinflamatorios Non Esteroideos (AINEs) algúnsdeles de nome comercial sobradamente coñecido peroque, non nos cansaremos de insistir neste tema, NONDEBE CONSUMIRSE SEN PRESCRIPCIÓN FACUL-TATIVA.

33

✓ Usar calor ou frío local (panos oucalquera aparello ó caso), o quesexa que alivie a dor, pero nonmáis de 20 ou 30 minutos ó día.

✓ Polas mañás, cando existe máisrixidez, é boa unha ducha de augaquente e unha masaxe.

✓ É preferible usar zapatos sentacón. Tamén é mellor que nonteñan cordóns, xa que así evitare-mos ter que agacharnos para ata-los.

✓ Na artrose os niveis de calcio nonadoitan estar alterados ( a non serque asemade padezamos unhaosteoporose) polo que non é pre-ciso consumir suplementos de cal-cio.

✓ Leite e derivados na dieta seguen sendo conve-nientes.

✓ Durma en cama dura e séntese en cadeiras de res-paldo ríxido.

✓ Non manter moito tempo a mesma postura. Nonestar moito tempo de pé.

✓ Non force as articulacións. Non faga movementosbruscos.

✓ Non camiñe cargado con pesos. Use o carro dacompra (por exemplo).

✓ Acudir a un balneario. Infórmese dos programasque patrocinan as Consellerías.

✓ Non tome medicación pola súa conta.

¡Ah! E outra cousa,”RESINA”........... moita“resigna”. Xa me entendedes ¿Non?.

34

Celtia Ponte Lope (8 anos)

HOY ES NOCHE DE ALEGRÍA

sta é outra das cancións típicas de Noia. Despoisde recoller e analizar, moitas das cancións antigas

que se cantaban na vila. Cabe supoñer (candonon hai maneira de encontrar autor) que nos atopamosante unha das composicións daquel ou daqueles autoresinéditos que houbo na vila. Homes ou mulleres quenunca asinaron unha partitura ou nin sequera dixeron“Esta canción fíxena eu”; ben sexa por modestia, ou benporque a xente non llo crera, pois había a crenza que nonse podía ser compositor sen ser un músico ben prepa-rado. Este erro pouco a pouco foi desaparecendo sobre,todo coa figura do cantautor, o que non quer dicir quehaxa cantautores que son grandes músicos.

35

Prudencio Romo

Canc ións de Noia

Outra das conclusións que se sacandeste traballo de recopilar cancións deNoia, é que foi unha vila de rondadoresnocturnos; así o expresan a maioría dascantigas, que nos relatan as penas, ledi-cias e belezas da noite.

Hoxe a costume de rondar polanoite, cantándolle ás rapazas, e dandoserenata debaixo dunha fiestra, quedaxa no olvido. O horario dos Bares,Clubs e Discotecas, non permite esper-tar a unha moza, ás dúas ou tres damañá, que era a hora preferida dos ron-dadores. Xa que vamos perdendo ascostumes, ó menos que a Revista ALA-MEDA garde as cantigas.

36

Concilio non tivo o éxito que os ecle-siásticos esperaban. O mínimo requisitoque se requería para celebrar misa nuntemplo, era ser bendecido, a estes tem-plos estáballe prohibido bautizar e ente-rrar, xa que para celebrar os actos debíaser consagrado. A maoría deles co pasodo tempo convertéronse en parroquias,a costas das autoridades eclesiáticas.

Dende o reinado visigodo –séculoV– era condición indispensable para aconsagración dun templo, que tiveseunha dote de terreo suficiente para amanutención do clérigo, aínda que otemplo fose privado. A maoría destestemplos tardaron séculos en ser consa-grados. Sobre a cantidade de terreo quedebía ter de dote unha igrexia para serconsagrada como parroquia, hai distin-tas versións. Prudencio de Sandoval–Chronica de Inclito Emperador deEspaña, don Alonso VII, Madrid,1600–, expón o seguinte “Tambientenián un derecho estas capillas que asifundaban, que llamaban Dextros queeran ochenta o setenta y dos pasos alre-dedor, que tenían su cierta medida, ytodas las heredades que dentro de estetérmino se incluyan, eran diezmo aDios, sin deverle a clérigo, ni Obispo,del Señor fundador”. García Galloescribe o seguinte “Estas iglesias rura-les... poseen, además del edificio desti-nado al culto, como toda otra iglesia,cierto espacio en torno al mismo, desig-nado con los nombres de ̀ terminun´,`circuitum´o`dextro´... había sido fijado

ematei o último artigo nesta revista, dedicado aForos e Campesiños, coa redacción do primeiroforo, correspondente a unha parte do terreo que

integraba o igrexario da parroquia de Santa María deRoo. Antes de continuar comentando este foro e outros,créome na obriga de facer unha breve introducción sobreos terreos dos igrexarios.

A igrexa como entidade relixiosa carecía de recursoseconómicos para construcción dos templos, que ía requi-rindo. Habilidosamente ás autoridades eclésiasticas fan-lle ver os Feudales e Magnates a necesidade que estostiñan de construír Abadías e Igrexas, como salvación dasúa alma para a posteridade. Un dos argumentos relixio-sos máis convincente, foi o “descubrimento” polos ecle-siásticos do Purgatorio, o purgatorio como xuízo final, édescuberto no século V foi e é, a gran fonte de ingresosque tiveron as distintas ordes relixiosas, xa que estexuízo final non ten un tempo definido, polo que é bofacer donativos indefinidamente polos difuntos. Con talmotivo a alta nobreza era a máis preocupada pola salva-ción da alma, para esa vida no máis alá, con este finconstruían templos, para que os relixiosos pregasen polasúa salvación. Os relixiosos coñecían ben as artimañaspara que estes tivesen remordimentos de concienciapolos moitos atropelos que cometían. A construcción detemplos non só supoñía para a nobreza a salvación daalma, era ó mesmo tempo unha forma máis de poder esometemento dos servos, xa que eles podían asinar ó clé-rigo que eles crían máis importante para a defensa dosseus intereses, a igrexa o mesmo tempo que era o lugarde celebración dos rituais cristiáns era unha forma deobter uns beneficos económicos, estos beneficios namaioría dos casos eran repartidos entre o cura e o patróndo templo.

Na época sueva, no Concilio de Braga os eclesiásti-cos fixeran un intento para que os seglares non construí-sen templos para adicalos en beneficio propio, pero este

37

Manuel Ces Canle

Foros e campesiños

por el Concilio XII de Toledo, con oca-sión también de regular aquel derecho,en un radio de treinta pasos alrededordel templo. Luego este espacio seamplió. Hacia el año 800, eldextro sefija en setenta y dos pasos entorno a laiglesia y en los siglos IX al XI amplianaún más hasta los ochenta y cuatropasos...el mas próximo a la iglesia, dedoce pasos destinados acementerio.,los setenta y dos pasos restantes se des-tinan a viviendas y a los cultivos nece-sarios para el mantenimiento delclero”. Por último López Ferreiro,falando do ano 829, di: “Según la Dis-ciplina entonces vigente, cuando se fun-daba alguna iglesia destinada al cultopúblico, debía ser dotada por lo menoscon los diextros, que venian aser uncoto –extensión de terreo– de 84 pasosde radio, los doce más inmediatos paracementerio, y los restantes para viñedo,huerto o prado, según la calidad delterreno”. Como podemos ver dunsautores a outros hai variacións na super-ficie do terreo destinado á igrexa.

Nun principio, o ser clérigo non eraunha tarefa doada, os ministros daIgrexa, ademais de predicar, ensinar,atende-los fieis e administra-los sacra-mentos –nun principio todo esto era debalde–, tiñan que coidar do seu propiosustento, mediante o traballo persoal.Apartires do ano 502 é cando o Papa Sim-maco autoriza a entrega temporal dasterras a cambio de rendas. Esto dá lugara que os clérigos tivesen caseiros paracultivar unha extensión de terra para oalimento diario, a restante era aforada.

Os primeiros colonos que cultivaronestas terras do igrexario de Roo, comocaseiros e rendeiros e posteriormentecomo foreiros, foron os antepasados deGonzalo da Igrexa, os descendentesdesta familia, ó longo do tempo foronconstruíndo vivendas ata formar unhapequena aldea –lugar da Igrexa–. A casamatriz conservou o nome de Igrexa pormoitos séculos, así como o apelido domesmo nome da igrexa, que figurou

nesta familia por xeneracións, indistintamente do sexodos descendentes. No ano 1676 residían neste lugar asseguintes familias, Alberto de la Iglesia y su Mujer,Michael de la Iglesia y su Mujer, Felipe de la Iglesia y suMujer, Alfonso de la Iglesia y su Mujer, Andres de laIglesia y su Mujer –estos dous matrimonios figurancomo caseiros do cura– Ignacío de Forxan, IgnacíoMartinez y Mujer Francisco deVillaverde y Mujer. Comopodemos ver a maoría das familias eranIgrexa, as demaisestaban emparendadas ou estiveran cos da igrexa.

No Instrumento de Foro-contrato de arrendamento,publicado no anterior artigo, hai un apartado no cal o clé-rigo desta parroquia, Francisco Felpeto, expón oseguinte: Gonzalo da Yglesia vecino dela dicha fr a queesta presente dede mucho tiempo yanos aesta parte habibido e bibe enel a lugar e Casal del Yglesario deladicha Yglesia de Santa María de Rooenel qual ha hechomuchos repasos perfetos emejoramentos de mucho Valoryestimacióm elo tiene Reparado e Granjeado como con-biene, e paga mui bien ala dicha Yglesarioe clerigo dellaen cada un año la renda del dicho Lugar...

Este apartado demóstranos claramente que a boa con-ducta e o bo facer, foi fundamental para que o clérigoFrancisco apoiase a contratación deste foro, en beneficiodeste matrimonio. A pensión a pagar por estes era de trescargas de centeo, esta medida de peso foi pouco usualen Galicia, así como en Cataluña era habitual, onde unhacarga ten unha equivalencia de 124,80 kg, no resto dopaís, dependendo do lugar, pode estar entre 125,69 e167,96 kg –dous cabritos e catro galiñas era máis fre-cuente na nosa terra–. Estas rendas eran a metade para ocura e a outra metade para o dono do simple sincuriadesta fregrexía, do cal non figuran os seus datos. A dura-ción deste arrendamento foi a tres voces, di o contrato:Gonzalo da Yglesia... presenteparabos epara TeresaDabijon buestra mujer ausente. Epormas y alliendohabiendo despues de fallecimiento del postrero debos,DOS BOZES SBCESIBAS una enpos de otra que abeisde nombrar en esta manera que enbuestra vida esaludoaltiempo del fallecimiento del postrero debos nombreisla primera bos ela primera nombre la segunda enosiendo ansi nombrados que subceda pr bos deite dichofuero la persona que decraro heredare buestros vienescon las tales boces sean obligadasapresentarse delan-temi emis subcesores Clerigos que dela dicha Yglesiafuerer dentro de sesenta dias despues que eneste dichofuero subcedieren conla nominación edenlo que tubie-ren...

Ata o século XV máis ou menos, os foros eran nor-malmente a perpetuidade, a partir deste século téndese a

38

tres, mais os carneiros e as galiñas, émoi posible que nestos datos esteaincluído o imposto por Primicia. Noano 1752 fíxose no Reino de Galicia unrecopilatorio de tódolos bens existentesneste reino, tanto naturais como artifi-ciais, é un inventario tan completo, quecomo veremos só quedaron excluídas asgaliñas. ¿Que foi o que levou a facer enaqueles anos un inventario tan exhaus-tivo, de toda facenda existente?. Para omeu entender, o principal motivo era afalta de recursos da facenda pública, poroutro –lado a dificultade dos propieta-rios de recuperar as terras que foran afo-radas en tempos atrás. Ó “desmadre”que se viña producindo coa terra, quedesde anos atrás foi pasando dun Lati-fundio a un Minifundio, tal como pode-mos apreciar no mapa. As terras enGalicia fóronse fraccionando coas her-danzas, que se repetían de pais a fillos,esto aconteceu dende séculos, ata osnosos tempos, o que dificulta que sexancompetitivas co mercado actual, candonoutros tempos foron o “sustento” demoitas bocas. Este minifundio, que nunprincipio non lle preocupou ós aforado-res, íalle traer máis dun rompedeiro decabeza. A partir do século XVI máis oumenos, foron anos de unha certa calmaen Galicia. As rendas permitíanlle óslaicos levar unha vida folgada e deluxos; por outra banda, as ordes relixio-sas ampliaban os mosteiros e templos.As freguesías que nun principio a súamisión era a ensinanza da fe cristiá, endeprimento da cultura pagana, que seviña practicando na nosa terra, unhacultura cunhas raíces tan profundas quesobreviven nos nosos tempos. Os curasque nas freguesías predicaban as escri-turas sagradas, ían exercer ó mesmotempo como recaudadores das rendaseclesiásticas, dos impostos e dos votos-ofrendas relixiosas. Unha boa teste-muña desas recaudacións, son oshórreos das parroquias de santaColumba e Santa María de Lira –Car-nota–, onde se gardaban os cereais das

fixar como tempo de aforamento a vida de tres reis demáis de 29 anos, en Galicia a costume máis frecuente–como é este caso– é que foran a tres voces. Algúns des-tes foros, prolongáronse por tantas voces sin renovaciónde contrato, que se poden considerar como perpetuos.Unha voz é a vida dun matrimonio, teoricamente a mortede tres matrimonios levaba consigo a posible renovacióndo foro. Os datos máis inmediatos a este foro que eucoñezo son os que nos aporta o cardeal Xerónimo delHoyo sobre esta parroquia “Esta feligresía tiene qua-renda feligreses. La fábrica tiene de renda cinco ferra-dos de trigo y cuatro de centeno y treinta y seis maravi-dís. Los fructos se hacen dos partes;la una y un dezmerocon la mitad del iglesario lleva la cura, que valdrá qua-renda cargas de todo pan;la otra por sincura DiegoGutierres, diocis burgençis. Espresentación cura y sin-curia del monasterio de San Martín”. Estes cuarendafegueses moraban nas seguintes aldeas desta parroquia,Agrelo, Igrexa, Liñaio, Mato –antigamente Liñaio doBarral, Muíño, Mirou, Ponte, Paradela, Pastoriza, SanPio, Roo e Vaiuca, por aquela data ó Coto de Corenza, nocal estaban e están os lugares de Nimo, Vilardante e Vila-faveiro, non estaba integrado nesta freguesía. Nestosescritos di igualmente que as rendas son a dúas partes,unha para o cura e outra para o dono do simple sincura,que é Diego Gutierres, destas testemuñas o contrato deforo –1554– pasaron 53 anos. É moi posible que nestetempo transcurriran as tres voces –duración do foro–, portal motivo este foro xa debería ser renovado. Os datosque nos da Xerónimo son que o cura ten de rendacorenda cargas de todo pan –centeo ou trigo– quesuman un total de oitenta cargas, cando no foro figuran

39

rendas, para posteriormente vendelos óscampesiños e mariñeiros máis necesita-dos. Pero chegou un momento que asrendas xa non permitían esa vida fol-gada e de luxos, ás cales estaban acostu-mados os propietarios das terras, quevían que as recaudacións cada vez tiñanmenos valor, cando eles por outro ladonecesitaban máis ingresos para manteren pé todo o seu artellamento, que nonera pouco. Reflexo disto son os mostei-ros que na actualidade a maoría presen-tan un estado penoso, como o de Oseira,coñecido como o Escorial galego, eoutros como o de Samos, onde viveu oilustre padre Feixoo, Santa María doSobrado, terras da nai do río Tambre easí moitos máis, sen esquecernos deSan Martiño Pinario –Santiago–, rela-cionado directamente con este artigo,xa que neste mosteiro foi onde se redac-tou o foro desta parroquia. Á recauda-ción real pasáballe outro tanto, comoimos ver.

A primeira lei que trata directamenteos foros é a Real cédula do 27 de abrilde 1744, da cal vou transcribir algúnsparágrafos, que considero máis intere-santes nesta problemática do nosomundo rural: “He sido informado, quelos Abades y Priores de diferentes Igre-xias y Monasterios, sitos en el reyno deGalicia y Principado de Asturias, per-tenecientes á mi Real Patronato, handado y dan los bienes de sus respectivasdotaciones en foros perpetuos y tempo-rales con notable detrimento de sussucesores en los mismos Prioratos yAbadias, por hacerse y otorgarsedichos foros en cantidades tan reduci-das y cortas, que en muchos de ellos nopagan la centésima parte de lo quedebían contribuir; y que asimismo con-curre en todos el vicio insanable denulidad, por estar otorgados sin miReal permiso y licencia, como tambienuna lesion enormísima, convencidanotoriamente de subforarse los propiosbienes por sus principales foreros encantidades muy excesivas á las que lle-

van y perciben los Priores y Abades que otorgarondichos foros.

Para ocurrir á tanto daño, y evitar los perjuicios quehasta aquí se han experimentado con el abuso de dichosforos; he resuelto, con acuerdo de los de mi Consejo dela Cámara, mandar á todos los referidos Priores y Aba-des, y otras casas y piezas eclesiásticas de mi RealPatronato en comprehension de mi reyno de Galicia yPrincipado de Asturias, como á los Jueces protectores yconservadores de las mismas alhajas, las tuvieren, queen lo sucesivo no aforen, ni permitan aforar bienes algu-nos de sus respectivas dotaciones y pertenencias pormás tiempo que el de nueve años, con la precisa quali-dad de no poder subforarlos y acudir á renovar las escri-turas acabado este tiempo, si fuere voluntad de los mis-mos Abades y Priores su continuacion; precediendo enuno y otro caso el permiso y aprobacion de sus Juecesprotectores y conservadores y quando no los tuviesen,del dicho mi Consejo de la Cámara.

Asimismo he resuelto mandar, qe si se tuviese porconveniente aforar algunos bienes por una, dos y tresvidas, y no más, den cuenta precisamente á la Cámaralos enunciados Priores y Abades, y demás personas áquienes tocase la administracion, espresando el sugeto áquien se ha de dar el foro, qué heredades son las que hade comprehender, y los motivos que para hacerle ocu-rrieren, condiciones y demas cosas que para tales asun-tos corresponde, para que en su vista sedespache yexpida la Real cédula de aprobacion, sin la que, por elpropio hecho y sin otra declaracion, serán nulos y deningun valor ni efecto los contratos ;incurriendo losforeros en doscientos ducados de multa, y los Priores yAbades y demás personas en mi Real indignacion, áquienes conforme á la entidad y demás circunstancias desu exceso mandaré corregir como sea mas de mi Realagrado, hasta pasar á incorporar los bienes que hubie-sen aforados en mi Real Corona, según la gravedad delos negocios que ocurran en el caso de que se trate.

Y para que ninguno pueda alegar ignorancia dequanto llevo mandado, he resuelto tambien que se fixenedictos en las cabezas de partido de dicho reyno de Gali-cia y Principado de Asturias, y demás lugares á dondelos Jueces protectores ó conservadores de las referidasalhajas patronadas les parezca conveniente, ó á sustenedores y poseedores, si no tuviesen tales Jueces;entendiéndose asimismo, para que todas aquellas perso-nas que tengan bienes en foro temporal ó perpetuo de lasIglesias, Casas, Abadías y Prioratos de mi Real Patro-nato, acudan en el preciso término de dos meses al de la

40

terras que lle aforaron os seus antepasa-dos pola Igrexa, Mosteiros...

Esta era unha lei que chegaba tarde,mal e arrastro, pero aínda así os feudaise algunhas ordes relixiosas vían unhaposibilidade de recuperar unhas terrasque lle foran doadas, a uns pola salva-ción da VIDA –servicio de armas– aoutros por salvación da ALMA. Paraestos esta lei ata certo punto era unhapanacea, xa que lle permitía actualizaras rendas, ó ser recuperadas de novo, undos grandes inconvenientes era que teo-ricamente esta lei non lles permitía ósseñoritos que vivisen dos subforos, peropor outro lado a lei non dicía que asterras foran aforadas ós labregos que asviñan traballando, entón o problemapara os labregos era maior, xa que nontiñan o poder económico para arrendargrandes superficies de terreo, polo tantopasarían a ser servos dos señoritos, xaque si tiñan poder económico para serforeiros desas grandes extensións.

O primeiro en levar a cabo esta lei deexpulsar ós labregos das súas terras foio Mosteiro de Santa María do Sobrado,o cal puxera na rúa a 800 persoas –sóeran unha minoría das xentes que traba-llaban as terras deste mosteiro– despo-sadas das terras que eran o sustento decada día. Este mosteiro, da orde cister-ciense – filial da grande abadía de Cla-raval–, era un dos máis ricos de Galicia,para darnos unha idea do seu poder eco-nómico, este destinaba a limosna 5000ferrados de centeo e trigo, destinadopara alimento dos peregrinos que sehospedaban no mosteiro que viñan aorar á tumba do Apóstolo Santiago.Tamén se beneficiaban da limosna ospobres máis necesitados.

Os actos de expulsar ós labregos dassúas terras, foi para este mosteiro –epara outros– como unha lousa sepulcralcoa lei de desamortización de 1837, foisaqueado e parte del dinamitado no ano1869, o seu destino era convertilo enmorrillo para estradas. Acudiu no seuauxilio o cardeal Miguel Payá y Rico,

fijacion de los edictos á manifestar los títulos que tuvie-ren ante los mencionados Jueces protectores ó conserva-dores, ó en el caso de no tenerlos, ante los dichos Prioresó Abades; con apercibimiento de que, de no hacerlo,quedarán, como declaro queden, por el mismo hechocanceladas y nulas sus respectivas escrituras, y sepasará desde luego á disponer de los bienes contenidosen ellas.

Y para reparar desde luego en parte el conocido per-juicio que experimentan las piezas patronadas en losreferidos foros, he resuelto asimismo, que se ordene á lasenunciadas Iglesias, Casas, Abades y Priores respectiva-mente, que en todos aquellos que hubiese sentenciadeclaratoria de mi Consejo de la Cámara de su nulidad,como estoy informado que sucede en muchos, solicitenluego inmediatamente su execucion, echando y remo-viendo de las posesiones á los foreros, y pasando á admi-nistrar por sí los Priores y Abades dichos bienes, ó afo-rarlos de nuevo con arreglo al método que queda decla-rado: y que por lo respectivo á los demás foros, que no sehan disputado y declarado en juicio por nulos, y en queno sólo hay el defecto de facultad Real, sino tambien lalesion enormísima que notoriamente se manifieste y apa-rezca, acudan desde luego las mencionadas Casas, Igle-sias, Abades y Priores ante sus Jueces protectores y con-servadores, ó al dicho mi Consejo de la Cámara, á pedirpor uno y otro medio, que se rescindan los contratos, eninteligencia de que, precediendo la citacion de los inte-resados, ó en su rebeldía, se procederá breve y sumaria-mente, como corresponde por Derecho, á la reintegra-cion de los bienes que comprehendan los dichos contra-tos; y que en cuanto á los demás foros, en que sólo se haadvertido el defecto de facultad Real, y no es tan consi-derable el perjuicio, he resuelto se les ordene á los Prio-res y Abades, Casas é Iglesias patronadas, que solicitensu reparo por los medios que hallaren por Derecho, encaso de no acudir los foreros en el mismo término de dosmeses á solicitar mi Real aprobacion, y subsanar poreste medio el defecto de solemnidad, que invalida susrespectivos contratos”.

Esta lei demostra que os gobernantes dende os tem-pos dos reis Católicos viviron de costas ó pobo de Astu-rias e Galicia, esta era unha lei de desaloxamento, a caltrataba de expulsar ós labregos dunhas terras que disfru-taban en usofructo, as cales foran herdadas dos seus pais,duns pais que xa foran herdeiros dos seus pais, o que seviña repetindo dende séculos. Esta lei non só afectaba óslabregos. Os señoritos –subforeiros– vían en perigo a súaposición económica, e polo tanto o seu status social, xaque eles estaban en posesión de grandes extensións de

41

evitando a súa demolición. Esto xa nosdá unha idea do pensamento que tiñanos labregos dos aforadores e subforei-ros.

Cando se redactou a real cédula de1744, reinaba Fernando VI, que teorica-mente debería ser coñecedor da vida nomundo rural, xa que fora príncipe deAsturias ata o ano 1746 que comezou areinar. As arcas públicas neceisitabanrecaudar fondos a toda costa. O rei botaman do marqués da Ensenada –Zenónde Somodevilla– para reorganizar afacenda, é de supoñer que del saíra estarepudiada lei, unha lei que foi repu-diada por algunhas Abadías e outrosrelixiosos asi como por parte danobreza. No ano 1759, reúnense noReino de Galicia, o servicio chamadode millóns acordando os deputadospedir a anulación desta lei, de desaloxo.

As principais figuras que representa-ron esta petición de anulación foron, odeputado xeral do Reino de Galicia,marqués Bosque Florido e os relixiososda orde de San Benito e San Bernardo,así como o marqués de Astorga e oconde de Altamira. O 11 de maio de1763 a Real Audiencia da Coruña,recibe a seguinte comunicación “Osmandamos suspender y que se suspen-dan cualesquiera pleitos, demandas yacciones que estén pendientes en esetribunal y otros cualquiera de ese nues-tro reino sobre foro, sin permitir tenganefecto despojos que se intenten por losdueños de dierecto dominio, pagandolos demandados y foreros el canon ypension que actualmente y hasta ahorahan satisfecho á los dueños, ínterin quepor N. R. P., á consulta de los del nues-tro Consejo, se resuelva lo que sea de suagrado”. Posteriormente no ano de1788 esta disposición fíxose extensiva aAsturias e ó Bierzo. Pero a problemá-tica continuaba, a Real cédula do 14 deNovembro de 1789 di que se podíanadmitir a demanda a anulidade dosforos por vicios de constitución, pero

prohibindo executar as sentencias, sen que antes fosenrevisadas polo consello do rei.

Se a facenda pública tiña problemas económicos, afacenda dos non era mellor, aínda que para os labregosque tiñan foros contratados directamente coa propiedadenon eran os peores anos, xa que a maoría deles tiñan omesmo custo desde séculos, pero aínda así a vida doslabregos era unha vida de miseria, unha boa imaxe desamiseria dánola o coengo compostelán –SánchezVamonde–: “Habiendo nacido y vivido hasta ahora enGalicia, me ha afligido siempre sobremanera la infelizconstitución en que se hallan los labradores de aquelreino. En efecto, una tan gran multitud de hombres vir-tuosos por lo común, tan útiles y necesarios al Estado,que habiéndose empleado toda su vida en las mayoresfatigas del trabajo, viven no obstante en la indigencia,alimentados escasamente, envueltos en un tosco sayal, ya veces casi desnudos, oprimidos por las vejaciones desus señores, tiranizados de las injusticias, arrastrados alas cárceles por los acreedores, abatidos, en fin, y des-preciados por las otras clases; estos hombres, digo, sonel espectáculo más triste a los ojos de cualquiera que nohaya renunciado enteramente a los sentimientos dehumanidad”.

Esta era a imaxe que presentaba Galicia no ano de1782, nun próximo artigo veremos as rendas que paga-ban os fregueses desta parroquia de Santa María de Roo,que non distaban moito das demais freguesías de Astu-rias e Galicia.

BIBLIOGRAFÍA

Arquivo de Santa María de Roo.

XOSÉ FARIÑA JAMARDO, A parroquia rural en Galicia.

LEGISLACIÓN FORAL DE ESPAÑA, Derecho civil en Galicia1888.

MARÍA XOSÉ RODRÍGUEZ, Señores y campesinos en Galicia.Siglos XIV-XVI.

PEDRO ANTONIO SÁNCHES, La economía gallega en los escri-tos de Pedro Antonio Sánchez.

M. RUBÉN GARCÍA ÁLVAREZ, Galicia y los gallegos en la AltaEdad Media, demografía, 1 y 2.

ROSA FERNÁNDEZ-MONTENEGRO IGLESIAS, Historia e Cos-tume do Dereito Civil Galego. A conservación da casa e aunidade da familia.

XOSÉ BARREIRO SOMOZA, Ideología y conflictos de clases.Siglos XI-XIII.

XOSÉ Mª. CASTROVIEJO, Galicia, guía espiritual de una tierra.

FERNANDO LOJO PIÑEIRO, A violencia na Galicia do séculoXV.

42

JUAN RAMÓN ABEIJÓN CASTRO (CASULERO), UNPORTEIRO ÁS PORTAS DA INTERNACIONALIDADE

afeccionado Servando venme dicir que sem-pre se fala de vellas glorias noiesas, semprese escribe sobre os mesmos. «Eu espero quea túa pluma se lembre de xente noiesa que

triunfou lonxe da súa terra». «Mira Servando que o fornonon está para bolos. Gomari –sígueme a dicir Servando–non me extraña que esteas “cabreado”, xa que ós nume-rosos erros cometidos no teu último traballo, a DirectivaLiceista non sacara un escrito recoñecendo os erros, xaque foron moitos e ó final eu xa non sei se cartucho era“cartucho”».

«Bueno Servando, déixame tanquilo e que me con-centre nun traballo que hai tempo tiña ganas de facer esempre parece que hai outras prioridades».

O noiés JUAN RAMÓN ABEIJÓN CASTRO naceuno Campo das Rodas (rúa da Fonte) no término munici-pal de Noia, ó comezo dos anos vinte. Os primeiros estu-dios foron na Escola do Campo das Rodas, compañeirode Elías Villar Mayán –este máis novo– e coma tódolosrapaces noieses iniciouse no fútbol nos campos dos arre-dores –O Paramo, AArmada, Triquinay, A Florida e tan-tos outros– e destacaba pola súa magnífica planta, o seubo facer baixo os paus e unha elegancia pouco comúnnos porteiros daquel entón. Un estilo –sigue dicindoElías Villar– que copiou anos máis tarde outro porteironoiés: Juanatey.

Ó enviuvar seu pai e desprazarse a Biscaia, o seu vás-tago “emigrou” a terras vascas e alí forxou a súa amplatraxectoria deportiva en Lasesarre, Sestao e Garellano.Moita xente noiesa que por aquel entón estudiaba endiversos colexios vigueses, lémbrase das súas magnífi-cas actuacións no vello cambo de Balaídos.

Di Manuel Hermida que aquel equipo de Baracaldoestaba formado entre outros por Gainza I. Bergareche,

43

Gomari

Visión retrospectivado fútbol noiés

FOTO 1. ABEIJÓN ESTREA O NOVO UNIFORME

DE A UNIÓN DEPORTIVA MELILLA

Olarieta, Ariznavarreta, Marcaida,Celaya e tanto outros que máis tardetriunfaron en San Mamed.

Nas fotos número dous e tres vemosa dous equipos da U.D. Melilla, anúmero dous é do 13 de setembro de1947, enfrontándose ó C.D. Málaga–partido de verdadeira rivalidade– endisputa do trofeo do Concello de Meli-lla e ó que derrota con ampla goleada, ena foto número tres vemos á U.D. Meli-lla co novo uniforme.

Na foto número catro vemos óequipo do Baracaldo en Lasesarre.

Na foto número cinco vemos ó Inda-chu C.F. en Garellano; na fila superior

vemos a Telmo Zarraonandía Montoyae ó porteiro Abeijón.

Rematando a década dos anoscorenta xa figura no R.C.D. Español ,un equipo no que destacaban sempre osbos porteiros. Ó comezo dos anoscorenta contaba con Alberto Martorell eTrias. O primeiro era internacional

indiscutible e retirouse do fútbol ó remata-la carreira deMedicina, sendo máis tarde Presidente do Club de Tenisde Barcelona.

Sucedeuno Trias –procedente do Murcia C.F.– que lledeu un gran resultado ó equipo dos “periquitos”. Ó finaldos anos cuarenta e principios dos cincuenta, destacaba onoiés Abeijón, para sucedelo anos máis tarde o francésMarcel Domingo.

44

FOTO 2

FOTO 3

chámao en varias ocasións para os par-tidos preparatorios do combinadonacional. O R.C.D. Español viñafacendo uns partidos moi aceptables enada tiña de estraño que ó remata-latempada acabase no sétimo posto dunhaliga de catorce equipos.

Na foto número seis vemos ó equipoespañolista no Campo de Sarrias o 18de maio de 1949 con motivo do partidoR.C.D. Español-Atletic Club de Bilbao,un partido que non deixou satisfeitos ósafeccionados do equipo dos “periqui-tos”.

Unha lesión torácica apártao do fút-bol ó iniciarse a década dos anos cin-cuenta; e cando todos críamos que aca-bara para el o deporte do balón, rexurdecomo Ave Fénix e volve deleitar ósafeccionados, que en gran número acu-dían a Lesasarre ou a Garellano.

Estamos en xuño de 1955 e o Inda-chu C.F. visita Burgos para enfrontarseno vetusto campo de Zatorre ó equipoburgalés que militaba en Segunda Divi-sión e que tiña un equipo moi “apaña-diño” no que destacaban o lateral Villa-labeitia, o central Zamora, os volantesAja e Roberto e no ataque o magníficointerior Arnedillo, un bo futbolista eintrovertido como persoa.

O Indauchu C.F., que presidía o Sr.Olaso, tiña un equipo formidable para otorneo da División de Plata. O bo por-teiro en Abeijón, un bo central Elorduy,no centro do ataque a Zarra, un bo inte-rior en Matito e como adestrador a RafaIriondo, ex–xogador do A.C. de Bilbao.Representaba a flor e nata do futbolvascuence.

E amigo Servando, creo que te com-plazo a ti e ós numerosos afeccionadosde onte ós que agora ó lembrar vellostempos e ó ver que os anos se nos veñenenriba, non podemos esquecer, ós quena súa xuventude triunfaron lonxe dasúa querida Galicia.

Na primeira xornada da tempada 1948-49 (12-09-1948) o equipo españolista formou da seguinte maneira:Trias, Casas, Carnicero, Veloy, Parra, Llimos, Arcas,Piquín, Valle, Hernández e Panadés.

Na metade da primeira volta o equipo sufre unha granreestructuración: O noiés ABEIJÓN sitúase baixo ospaus, e non abandonará ata a tempada 1951-52. Parraocupará o centro da defensa e a súa esquerda Catá.Fábregas colocaráse en liña de volantes e a dianteira ape-nas sufrirá variación.

O porteiro ABEIJÓN fai unha tempada moi completae o seleccionador –Guillermo Eizaguirre– fíxase nel e

45

FOTO 4. EQUIPO DO BARACALDO EN LASESARRE

FOTO 5

FOTO 6

Vía Crucis é un conxuntode releves tallados cara a1918 polo escultor noiésEnrique Picón, formado

xunto co artista Maximino Magariñosde quen foi discípulo en Compostela.

Enrique Picón, pai do tamén tallistaVicente Picón, é autor, ademais, doCristo de S. Francisco e toda a moblaxeantiga que adorna a nosa Casa Consis-torial, parte da cal estivo a piques deperderse cando hai uns poucos anos sereformou o concello e a valiosa silleríado salón de plenos, como se se tratasedunha manchea de trastos vellos, foiarroxada polos novos inquilinos órecheo do paseo marítimo, de onde foisalvada por un particular a quen llahoubo que adquirir de novo tras denun-cia do entón concellal Domingos Albo-rés.

O Vía Crucis que hoxe nos interesaestá formado por catorce táboas nasque se representa o camiño seguido porCristo na súa Paixón. Mide cada unhadelas 165 cms. de alto e 82 cms. deancho e distribúense ó longo das pare-des do templo de S. Martiño do seguintexeito: cinco no muro septentrional,ordenadas de este a oeste, catro no occi-dental, continuando a lectura de norte asur, e as cinco últimas na parede meri-dional, por onde prosegue a narraciónen dirección ó presbiterio.

Tódolos episodios están enmarcadospor arquitecturas goticistas de arcosapuntados e conopiais e pináculos no

46

Xoán X. Mariño

O Vía Crucis deSan Martiño

A MORTE DE CRISTO

O ciclo de táboas responde, en pala-bras do citado González Millán, “a undeseño sobrio plenamente adecuado ásfuncións do culto paixonista que secelebra na liturxia das Misións Popula-res e a Semana Santa.” 2. O primeiroepisodio representa a Xesús diante dePilatos, de pé, centrando a composi-ción, escoitando a sentencia que ogobernador romano pronuncia mentrasenxagua as mans, enmedio dunha arqui-tectura de columnas clásicas, igual queen Santiago, pero de maior vulto, óigual có segundo episodio, Xesús éobrigado a carga-la cruz, onde, ade-mais as teas gañan en riqueza de prega-dos. O seguinte paso, no que se plasmaa Primeira caída de Cristo, evidénciaseexactamente a mesma composición queno Seminario Maior, pero cun notableincremento na riqueza plástica das figu-ras. No cuarto, o encontro de Cristo coaNai, redúcense o número de persona-xes, aínda que estes gañan en monu-mentalidade e no tratamento luminosodas roupaxes. O que vén a continua-ción, Simón, o Cireneo, axudando aCristo, apenas hai máis diferencias queas sinaladas relativas ó maior resalte dorelevo debido a que Magariños gustabamáis das superficies de pouco resalte eo noso artista quérelle sacar máis par-tido ó volume. A continuación, Cristo ea Verónica non só reduce os protagonis-tas a tres, senón que tamén cambia per-ceptiblemente a composición: Xesúsestá máis erguito, xa non semiaxeon-llado e o terceiro personaxe, que noreleve de Magariños ficaba mediooculto pola cruz, aquí faise máis visibleno seu aceno de azoutar ó Redentor. Atáboa número VII, que representa a Asegunda caída de Cristo volve reduci-los protagonistas de cinco a catro, ótempo que aumenta o seu tamaño ataocupar todo o campo figurativo, pero acualidade máis significativa é a maiorperfección técnica respecto ó relevo deSantiago, onde xa González Millánadvertía do uso de distintas escalas para

remate, pero tamén columnas clásicas nos flancos edecoracións vexetais de tipo modernistas, e no basa-mento series de rombos que inscriben catrifolias, aambos lados dunha cartela heraldiforme na que figura onúmero romano correspondente a cada unha das tallas e,por último, cabezas de anxos con alas nos extremos, quenalgunhas táboas se perderon.

A composición dos releves está tomada do Vía Crucisque Magariños fixera en 1910 para o Seminario Maior deSantiago, instalado no que fora mosteiro de S. MartiñoPinario, no que tamén debeu traballar o noso artista, por-que xa cando González Millán o estudiou advertiu dúasmans diferentes ás do mestre en varias das táboas1. Preci-samente aquelas que deberon ser elaboradas por Picónrepítense agora en Noia punto por punto, mentres que asrestantes presentan diferentes modificacións.

47

1 GONZÁLEZ MILLÁN, ANTONIO JESÚS. O Vía Crucis. EnVV.AA. Santiago. S. Martiño Pinario. Catálogo da Exposición. San-tiago, 1999

2 Ibidem. Páxina 291.

DESCENDEMENTO DA CRUZ

os corpos 3 visible nas tallas do segundodos colaboradores de Magariños. Anarración prosegue co episodio no queXesús consola ás mulleres deXerusalén, onde volve suceder exacta-mente o mesmo que no anterior, ó igualcá táboa seguinte A terceira caída, queamosa a un Cristo derrumbado polopeso da cruz ó pé do Calvario. SéguelleO expolio, no que Xesús é despoxadodas súas vestiduras por dous esbirros,escea de maior quietude e menor dra-matismo cá do mestre compostelán, naque predominan as figuras axitadas porun movemento intenso e violento. Noseguinte episodo de A crucifixión, encambio, as variacións son insignifican-tes, o cal evidencia a participación donoso artista na realización do relevo deS. Martiño Pinario. Polo contrario, na

escea de A morte de Cristo as diferencias son máis gran-des, non tanto no relativo á composición, posto queambas están tomadas dos Calvarios que Montañés escul-piu no s. XVII para diversos retábulos andaluces, comono maior empeño na anatomía, nas roupaxes, a vibraciónlumínica e, sobre todo, na representación de Xerusalénque se dispón como paisaxe de fondo, que na táboa doSeminario non existe. Na penúltima estación, na que secontempla o Descendemento da Cruz, a escea taménderiva da que Rubens fixera para a catedral de Amberes,pero aquí, ó contrario que nos casos anteriores, aumentaun personaxe respecto ó de Magariños o cal contribúe adiluir o efecto da diagonal barroca que organiza a com-posición do pintor flamenco e que segue dominando nade Santiago. A Deposición no sepulcro pecha esta mag-nífica serie de relevos do derradeiro imaxineiro noiés,tan formidable como inxustamente esquencido.

48

A DEPOSICIÓN NO SEPULCRO

3 Ib Páx. 292.

E xa sen máis dilación, e por orde dofalecemento, reproducirei os comenta-rios das xentes, cas que desde o 22 demarzo de 1992 convive na morada deDeus e dos xustos.

EDUARDO CES IGLESIAS. Segundaquincena de febreiro de 1988

Se alguén amou a Noia apaixoada-mente e sen pedir nada a troques, éEduardo Ces. Fundador da revistaTapal, con Fabeiro e Rodríguez Milla-res. Presidente do Liceo. Presidente doNoia C.F.. Guionista dunha cinta que sefixo sobre Noia, e que se perdeu, articu-lista e cronista de feitos e personaxes,con Eduardo Ces vai-se unha época naque Noia era máis íntima e acolledora.Vaia para o amigo os desexos da paz quesempre amou e que a terra lle sexa leve.

XOSÉ ANDRADE PUENTE. Primeriaquincena de marzo de 1988

O 24 de febreiro morreu en Noia unhome do que moi poucos coñecían –sóos seus amigos– a longa loita que man-tivo na súa vida e a perda que istosupuxo para él por defender a sua inte-gridade como home honrado, de granseriedade e cun espírito de traballo queo levou a comezar de novo despois devir de Cuba.

PICHÓN. Segunda quincena dexullo de 1988

Os traballadores morren pobres,pero morren con dignidade. O Pichón

CERCA do DIA DAS LETRAS GALEGASdedicado ó poeta AVILÉS DE TARAMANCOS,escribeuse tanto, e bo, con temas tan variados asi-

nados por amigos, ou simplemente coñecidos, que ape-nas queda algo que poda despertar interés das xentes,pero sen embargo voume dedicar a lembrar algo do quedeixaran constancia as páxinas do xornal local BAR-BANZA, pois a pesares de algúns non ter sinatura queindique a autoría de AVILÉS, todos sabíamos que asnada agradables notas necrolóxicas eran escritas polonoso amigo, algo que Aurora Marco menciona na páxina292 do seu libro AVILÉS DE TARAMANCOS. UNFRANCOTIRADOR DA FERMOSURA”.

Aínda que poda parecer non ser nada grato lembrarestas tristes efemérides, sen embargo valerán para nonesquecer entre os nosos conveciños, persoas que cadaunha na súa faceta da vida deixaron un inesqueciblerecordo, e ademais ca particularidade, que quen lle douforma no BARBANZA, era un home nada pretencioso,como o demostrou o ocuparse de escribir destes noiesesde moi distintas condicións sociais, detalle que non todosson capaces de facelo realidade, ó crerse pertencer aunha caste superior, aínda que en ocasións demostrannon saber onde teñen a man dereita, algo que sí sabíaAVILÉS, e por suposto, tamén a esquerda.

49

Manuel Hermida

Necroloxías de 13 noieses comentadaspor Avilés no Barbanza

SANTA MARÍA A NOVA

aínda destrozado pola enfermedade,soubo morrer enteiro. Anos de traballono mar, esa labor que ocupa, día e noiteintensamente fixeronlle un corpo duro eun corazón brando, de neno sempreartalleiro e compañeiro de todos.

O “BARBANZA” quere despedi-locomo se fose o home máis importantedo mundo. Porque tamén o era. E que aterra froitifique a sua humildade e o seuvalor.

RAMÓN VILLAVERDE RIVAS.Primeira quincena de agosto de1988

Cando un despide algo tan cercano,tan irmán o amigo de toda a vida vólve-se o respiro más afiado, como cortandoa alma. Desde os tempos aqueles, enque el ademáis de compañeiro xa eramestre, até o compartir horas de amis-tade e de tertulia no decurso dos anos,Moncho Villaverde era o amigo ao quese podía acudir para levar os máis últi-mos problemas. Pois así como na mentenon había problema matemático quenon se resolverá, no seu corazón percu-raba solucionar os problemas dosdemáis, dos compañeiros, dos alunos,da xente que se achegaba a el.

Querido profesor, esa túa vocaciónclara de abrir para os demais os cami-ños da ciencia, andará agora contigonese mundo abraiante que te envolve aensinar aos espiritos inocentes que teacompañan a fórmula secreta para cegara plenitude da luz na outra banda doinfinito.

Foi un pracer ser teu amigo. Grácias,e deica que os camiños nos volvan acruzar.

FELIPE DÍAZ TAMBORINO. Primeiraquincena de agosto de 1988

O tempo, di Borges, desgástanosinocentes, Vai-nos deixando taménorfos de amigos, co corazón algo áintemperie cando imos avanzando nosanos, e a sua man pasa fría nos cómarosda vida.

Un quixera vivir outra vez aqueles momentos en quedon Felipe, cando nós eramos mozos novos, nos daba coseu dicir, e ás veces co seu silencio, normas de ética e decomportamento diante de tanta adversidade. Foi home deideas rexas e moral incorrupta. Percurou nun currunchoda ría a paz e a tranquilidade dun fogar que o seu espíritonecesitaba.

Agora que se foi, vemos nos seus fillos, xa para sem-pre galegos, un xesto, un aquel que no-lo recordará paraos anos que veñan.

Que a terra de Galiza acolla con agarimo o seu cora-zón transplantado. Xa era noso, de certo.

MORREU DON ISAAC. Segunda quincena deagosto de 1988

Finou en paz e tranquilo, como sempre viveu o doctorIsaac Rodríguez Paz, “don Isaac” para grandes e peque-nos. Axudou a nacer e a vivir a moitas xeracións de noie-ses, pero a súa grandeza de espíritu e a sua bonhomíasuperaba, se cabe, a súa entrega profesional. A suavidadedo río Tambre, a carón do cal naceu, na Pontenafonso,configurou a súa vida. O amor á familia e o culto á ami-zade foron a súa cerca. A súa personalidade enriqueceu atodos os que o coñeceron e trataron. Co seu pasamentotodos quedamos máis probes e máis orfos.

XOSÉ MOAS FILGUEIRA. Segunda quincena deoctubre de 1988

MESTRE: Cando as tabernas eran cátedras onde flo-recía o pensamento, cando as noites abrollaban comounha flor escura onde cantaba a mocidade, vostede ofi-ciaba nos mostradores como se oficia nun altar. Compar-tía o pan e o viño, e compartía a maravilla da palabraentre o sonriso, o lecer e a sabiduría. O ollar inquedo deManolo Barcia, a interferencia agraz de Georgino, quepoñía o seu corazón como un anaco de boroa, a filosofíaventureira de don Basilio –que fica como único represen-tante dunha idade florida, e por moitos anos– a imperti-nencia dos alumnos, madeira en bruto que había quelabrar, Manolo Hermida o Fanaraco, Alberto Pérez, oluengo Guerra que agora o recibe cun cálice na man, nósmesmos, xente nova que vostede acolleu con galanura ecortesía antiga, e acolleron todos os seus convivas conxesto de grandeza, recorremos agora os vellos ámbitos ebrindamos coa cunca valeira polos tempos idos, e polasua ausencia irremediable.

Queda a ferida sempre aberta da memoria. E compar-tiremos aínda moitas veces nese recanto onde se gardanas persoas queridas, esa sua parsimonia avivada desúpeto por unha frase cáustica, por un pensamento surre-

50

gracia. Ogallá puderamos dar-vos encada palabra unha luz que unicamentena solidaridade, na amizade e no amorse poden ir pasando como se pasa untrago de metal ardendo. Alfonso e o seucompañeiro xa encontraron a paz. Pedi-mos que tamén vós a encontredes algundia. Sabedes canto vos quere todo omundo e que cariño profundo vos temosneste casa. Unha aperta ben fonda,compañeiros.

DON BASILIO. Segunda quincenade abril de 1989

AINDA viva a sua figura miúda, equente a miña man da sua derradeiradespedida, eu quero traer agora a DonBasilio na sua plenitude de home rexo,e home bo e xeneroso como corres-ponde a un galeguista consecuente con-sigo e coa sua terra dende sempre e parasempre.

E vexo-o agora nos anos 50, candoeu comenzaba a abrir os ollos de estu-diante, traendo os seus “Denantes” paraTapal, alguns deles rexeitados por morda censura, e el sempre ergueito aguan-tando os avatares, como aguantara nosanos da Revolta Nacional-Sindicalistaos vitupéritos e as afrentas. Da sua dig-nidade adeprendémos toda unha xera-zón a ser quen somos. A firmeza e ovalor para superar tempos e circunstan-cias. E sobre todo adeprendemos o ver-dadeiro sentido da amizade, de respetoe de amor ás nosas cousas.

Naquel tempo, en que xa éramosmozalbetes de entrar a beber cuncas,todo un grupo de hoxe nacionalistas desentimento –Iglesias, Miguel, Bravo,Lado Filgueira e outros– a acollida deDon Basilio, Don José Vieites, o Maes-tro Moas, todos mestres no sentir popu-lar e xeneroso da nosa terra, foi acollidaa peito aberto e verba florida para irdomeando en nós a bravía xuventude easentar o coñecimento dunha Galizamalferida, á que había que coidar conagarimo e teimosía.

alista e feliz, que animará unha velada máis o acontecerda nosa vida.

Andamos povoados de sombras. Amigos xa idos epresentes en cada conversa. Todo o que forma parte denós mesmos, esa man que apretamos ou que nos bateunas costas con amizade e con ternura. Vostede, Mestre,quedará sempre entre as sombras que amamos. Semprenos chegará o eco da sua palabra adornada de fantasía, esempre quedarán no recordo antigas noites de candoNoia íntima como unha casa grande, nela era vostede queabría a porta dos ensoños.

Que teña paz e compañeiros!

ALFONSO IGLESIAS PÉREZ.Primeira quincena defebreiro de 1989

HAI momentos nos que as palabras perden o seus sig-nificado. Calquera frase que se diga non abonda paracomprender o sucedido. É mellor o silencio, porquetemos no corazón como un callau de neve fria que nosdeixa anonadados para sempre. Somentes as bágoassilenciosas nos van aliviando dese peso que sentimos naalma que é o peso da morte sen aviso, rapiñeira e traidoraque ceifa de repente a flor da vida. O tempo só nos curaas cicatrices por encima; debaixo queda sempre esaferida aberta, fonda como un abismo que irá tratando decoutar e que non couta nunca

Miguel a María Paz:.

Pediríamos-vos agora que fórades fortes, que encon-trarades o consolo en todo o cariño que se vos ten. Sabe-mos que a vosa mente ainda está cega polo dor, e que nonhai palabra no mundo que vos poida consolar. Sabede decerto que compartimos no que se pode a vosa tristeza,pois somentes un pai e unha nai coñecen a verdadeiraprofundidade do sufrimento. Queríamos a Alfonsotamén como algo noso e sabiamos da vosa esperanza, esaflor que agora se abre noutra vida.

Somentes desde estas páxinas vos podemos dar, cadaun de nós e todos xuntos, o abrazo forte que se da na des-

51

ALTAR MAIOR DA IGREXA DE SANTA MARÍA A NOVA

Daí saíron no pizarrón do bar “Anosa casa” as ensinanzas públicas donoso idioma. Aquel tropezo cas autori-dades por poñer un día que Pardo deCela fora asasinado pola xustiza: Nonsabían que fora no século XV e custou-nos traballo convence-los. Saíra do“Escorial” a idea do pimeiro monu-mento a Castelao, que fixemos por sus-cripción pública e que entregamos ássuas irmáns Tereixa e Xosefina.

Saíron noites brillantes de conversadas que moitos aínda se lembran comonoites de cultura e camaradería, que xanon se repiten máis.

Pero se en algo salienta a figura nobree auténtica de Don Basilio o Perito, DonBasilio Fernández Barbazán, é comoescritor de trazo rápido nos seus “Denan-tes” e “Carapolas” con un aguillón moipersoal que algúns sentían nas nádegasaínda que él non se refira a ninguén. Oudos seus debuxos, punzantes algúnscomo dardos enveleñados, para todoaquilo que non fora xusto ou que feriradalgún modo o sentimento de Galiza oua enxebreza do seu ser. E logo a recupe-ración detallada de muiños, carros dopaís, arados, ferramentas, xogos infantís,que algún día terán que estar na sáa dunmuseo que leve o seu nome.

COMPAÑEIRO: Agora que a morte,da que tanto temos falado Vde. e máiseu nos últimos tempos, o levou, man-tendo a dignidade que tanto solicitaba,quero deixar escrito este sentimento deamizade, da verdadeira, da que case nonhai, como se puxera na sua tumba unramiño de flores ventureiras, que agoraen abril abrollan nos arrós e nas campo-sas da patria, en homenaxe á sua persoa,que foi para nós todos como a luz dunhalámpada que non se apaga nunca.

Saúde e boandanza no sulco en querepousa!

SESÉ FERNÁNDEZ LEICEAGA.Primeira quincena de xullo 1989

A inquietude do arte, o por-lle á vidaas cores que él quería, o transformar aluz nunha fogueira de gamas e de for-

mas, fixeron del tamén así como un lóstrego que pasourepentino

Era o verdadeiro retrato do artista adolescente, e a suamorte en accidente deixou-nos a todos sobrecollidos poisél era a vida mesma a renacer en cado cadro, en cadacomposición, en cada alento que o arte lle doaba.

Aínda tan xoven a sua nota de pintor xa deixa unhamarca e deixa unha memoria. Seleccionado para a Bienalde Pontevedra, recoñecido xa pola crítica como unhaesperanza certa na nosa arte de futuro, o pasamento deXan Xosé Fernández Leiceaga é unha perda grande paratodo o que Galiza significa.

Vaia unha aperta fonda para os seus pais, irmáns, ecompañeiros, e decir-lle que sentimos como nosa a dorque os embarga.

As veces queda un anaco por colorir e debe estar nesatarefa. Que teña paz e pinturas para vivir a eternidade.

A Contraluz

DOMINGO ANTONIO LADO FILGUEIRA. Segundaquincena de xullo 1989

“Ouh capitán, meu capitána grande camiñada acaba agora......

W. Whitman

EU quixera vivir agora, meu amigo, aqueles intres danenez e da mocedade, nos que a vida nos ía abrindo oscamiños, e sabíamaos de certo o que queríamos e loitába-mos para o lograr.

Viña eu, baixo da chuvia ou do sol, todos os días arecollerte na tua casa do Obre, e a carón da lareira poñíatua nai na mesa as papas de millo con leite crú porencima, mentras tua avoa nos acompañaba co seu ollarantigo vendo que non deixáramos nada e que saíramos atempo para a nosa tarefa escolar. Pasábamos por Cabrunsa buscar a Ramón e baixábamos a por Torea, para virxuntos para Noia, e así día a día e ano a ano, onde a nosaamizade se foi facendo forte e para sempre.

Logo viñeron os anos da Coruña, na Escola de Náu-tica, onde ti aprendías a ser capitán e eu a ser poeta, osdías inesqueciveis da pensión de Dona Flor, na praza deSta. Caterina con Del Rio de compañeiro, e aquela criadavesga de Fisterra que se nos metía no leito e había quefuxir espavoridos. Cousas da mocedade.Porque naquelapensión estaba Chavite e Tatiana, o Holandés Errante e oruso Vivicoff, e mentras ti estudiabas noite e día, andabaeu a descubrir os entrecidos da arte.

E foise-nos a mocedade, e foi cada un polo seu roteiroa cumprir as andainas da vida. Navegabas os mares, e

52

xentes que non o atopen de xeito, deseguro que serán maioría ós que llesgustará esta lembranza, pois servirápara ter presente a este noiés que levoupolo mundo o nome da sua nacencia:TARAMANCOS.

O extraordinario que EL IDEALGALLEGO lle dedicara ás festas deSan Marcos de 1991, publica unha fotode ANTÓN AVILES diante da figura docabaleiro armado que ten na TascaTípica, e fai referencia a que moi prontose tomará un merecido descanso, o cal,e desgraciadamente, once meses maistarde, o que se consigueu foi ir repousarno camposanto da súa parroquia de SanPedro, en Boa.

LA VOZ DE GALICIA 23/3/1992

Hace unos meses, los médicos le diag-nosticaron un cáncer

Luto en el municipio de Noia por lamuerte del poeta Avilés de Taramancos.

EL CORREO GALLEGO23/3/1992

Premio da Crítica española e finalistado Premio Nacional de Literatura

Finou onte na Coruña o escritorAntón Avilés de Taramancos

FARO DE VIGO 23/3/1992

El escritor Avilés de Taramancosfallece de cáncer en A Coruña

(FARO DE VIGO publicó precisamenteayer un trabajo de homenaje a este lite-rato).

DIARIO 16 DE GALICIA23/3/1992

Falleció a causa de un cáncer el poetade Noia Avilés de Taramancos

O dia seguinte estes mesmos xornaesinforman do seu multitudinario enterro.

LA VOZ DE GALICIA

Unas dos mil personas acudieron a lashonras fúnebres del poeta

Personalidades de la cultura y la polí-tica despidieron a Avilés de Taramancos.

mandabas-me cartas a Colombia que eu recibía como seforan anacos da infancia que me viñeran visitar.

E despois do regreso a mesma amizade permanente esinxela que non fai falla alimentar, agora que a morte,con traidora saña, te acevilla coa sua roupa de novo,quere afrimar contigo unha vez mais a nosa camaraderíade sempre, e estar contigo irmán, mentres o teu corpo sedesfai, e o teu espiritu queda vivo entre nós, no xesto dosteus, e na palabra que un di a miudo como se estiveramosconversando. Que a paz da terra nai sexa contigo.

XULIO IGLESIAS ONS. Primeira quincena desetembro de 1989

Lonxe do mar que era a sua vida, acaso na friaxedunha clínica, mais co pensamento e co cariño de todo opobo posto nel, acaba de ir-se –nos pola reta infinda damorte de Xulio Iglesias Ons. El era o representante maisxenuino dos que mantiveron o ser e a alma de Galiza, eraun mariñeiro. Leal sempre á sua causa, á sua patria, aosseus compañeiros, foi un loitador permanente das liber-dades e da recuperación da nosa identidade nacional.

Xulio era sinxelo e aberto coma o mar. Do seu cora-zón, que se parteu en dous no derradeiro instante de tantoamor acogulado, emanaban a fraternidade, a esperanzade un mundo mellor e sobre todo esa Galiza enxel dopobo que é o que sostén os alicerces da patria.

Os que fomos, e somos, os seus compañeiros noBARBANZA e no labor municipal, teremos sempre asua honradez como un exemplo. Que o mar e a terra oacollan en paz.

FINOU DON XOSÉ FERNÁNDEZ DA PONTE.Segunda quincena outono do 1989

O que fora mestre exemplar e querido de tantas xera-zóns de noieses, Don Xosé pasou a maior parte da suavida en Noia onde a mais de impartir a suas insinanzasescribeu os poemas que lle deron merecida sona de granpoeta. Neles o amor a Noia e ás suas xentes deixa-se tras-lucir en cada palabra. O BARBANZA quer-lle rendirunha homenaxe a un recordo publicando hoxe dous seuspoemas mais representativos, para que Noia o teña sem-pre presente como un dos seus fillos máis ilustres.

Tras recopilar as 13 notas necrolóxicas publicadas noBARBANZA, en referencia a outros tantos amigos deANTÓN AVILÉS VINAGRE, creo non será mala a ideade reproducir os titulares de xornais informando do pasa-mento do poeta de Taramancos , e aínda que poda haber

53

EL CORREO GALLEGO

Acompañaron ao poeta a pé o cemi-terio parroquial de San Pedro de Boa

Mais de mil personas despidieron aAntón Avilés de Taramancos

Un trobador que anceiou “darlle esaalegría ao vento”

FARO DE VIGO

Al entierro de Avilés de Taramancosasistieron unas dos mil Personas

DIARIO 16 DE GALICIA

O poeta Avilés de Taramancos foi des-pedido cunha asistencia multitudinaria óseu enterro.

Algúns dos escritores asistentes reci-taron poemas na súa lembranza

E xa para rematar, creo interesantelembre estes acordos

LA VOZ DE GALICIA 29/3/1992

La Casa da Cultura también llevará sunombre

La Corporación de Noia declara hijopredilecto de la villa a Avilés de Taraman-cos

EL IDEAL GALLEGO 29/3/1992

Según acuerdo tomado en la sesiónplenaria del pasado jueves

Avilés de Taramancos fue nombradohijo predilecto de la villa de Noia

La Casa de la Cultura noiesa y unacalle de la beiramar llevarán el nombredel poeta.

E coma sempre remato con algodaquel cabaleiro gran amigo de AVI-LÉS, como foi Don BASILIO, mentorde tantos mozos con sabios consellos, eautor dos DENANTES, dos queANTÓN FRAGUAS FRAGUAS,escribe en EL CORREO GALLEGO,de 1º de abril de 1993, un extenso artí-culo co título: Lembrando a Don Basi-lio Fernández Barbazán, e do que reco-llo:

“o gran filósofo noiés, amigo dassentencias curtas. Son decires degrandes contrastes de onte para hoxe,contrastes expresados correctamentecon isa profundidade filosófica”.

Se Don Antonio Fraguas recollía o DENANTES, de :Non te deixaban falar, agora non che escoitan”, eu retro-cederei a 1979, cando publica un libriño tirado nos talle-res de Gráfico Galaico, en A Coruña, e di:

DENANTES: Galiza loitaba pola sua libertade.Agora está de loito.

NOTAACLARATORIA: Nunca mellor ocasión queeste número de necrolóxicas para desfacer un erro come-tido no número anterior, o referirme de que Don Eugenioviña sendo medio irmán de don Santiago, cando de sobrasei non ser verdade, pero o subconsciente xogoume unhamala pasada, ó esquecerme á solicitar dunha carta reci-bida de don Eugenio, decembro 1974, na que me dá asgracias por solicitar que o nome do seu irmán se perpe-tuara nunha das nosas rúas.

Desde aquí quero darlle as gracias a Marcelino Prieto,por ser quen me fixo ver o erro cometido.

(Ampliando o de darlle o nome de don Santiago aunha rúa, tamén o pedía para Francisco Romero Blanco,Ángel Senra Fernández, José Rivera, Ramón Valde-rrama, María Mariño Carou, Eduardo R. Sánchez Milla-res, e Jenaro Blanco). De todos eles, quedan por darlle oseu nome, ademais de don Santiago, o enxeñeiro Valde-rrama, e o celador Rivera, e, ¿non será hora de acordar-nos dos que tanto fixeron por Noia?.

54

En xuño de 2002, a nova dadecisión da Real Academia Galegade dedicar o Día das Letras Galegas

do ano 2003 ao escritor noiés Antón Avilésde Taramancos, supuxo o inicio de múltiplesproxectos de estudio da vida e da obra doautor de Última fuxida a Harar. Imos reseñarnestas páxinas os volumes publicados no ano2002 e o que vai de 2003, que abordan oestudio biográfico e desenvolven diversasinvestigacións literarias arredor das obras deAvilés de Taramancos. Tamén reseñamosnesta breve noticia, ilustrada coas portadasdos libros, títulos escritos por Avilés de Tara-mancos que inclúen un estudio crítico daobra reeditada, excluíndo, pola contra, aque-les que só foron reeditados sen nengún tipode estudio introductorio –As torres no ar(Galaxia, 2003) ou Nova crónica das Indias(Xerais, 2003), por exemplo– así como todoo editado con anterioridade a 2002.

55

María Dolores Arxóns Álvarez

2003: Ano de AntónAvilés de Taramancos.

Percorrido bibliográfico

01.- AGRELO HERMO, XOSÉ E

SAMPEDRO, PILAR:APROXIMACIÓN

DIDÁCTICA Á OBRA DEANTÓN AVILÉS DE

TARAMANCOS, (2ª ED.), ED.TOXOSOUTOS, 2003.

02.- AGRELO HERMO, XOSÉ:AVILÉS DE TARAMANCOS,

ED. TOXOSOUTOS, 2002.

03.- ÁLVAREZ CÁCCAMO,XOSÉ Mª: ANTÓN AVILES

DE TARAMANCOS, A NOSA

TERRA ED., 2002.

04.- ÁLVAREZ CÁCCAMO,XOSÉ Mª: VIDA DE ANTÓNAVILÉS DE TARAMANCOS,

ED. GALAXIA, 2003.

05.- ARXÓNS ÁLVAREZ, MªDOLORES E CASTRO

RODRÍGUEZ, XAVIER: ANTÓNAVILÉS DE TARAMANCOS.VIDA E OBRA, ED. XERAIS DE

GALICIA, 2003.

56

06.- ARXÓNS ÁLVAREZ, MARÍA

DOLORES E AGRELO HERMO,XOSÉ LOIS. ANTÓN AVILÉSDE TARAMANCOS. 1935-

1992. UNHAFOTOBIOGRAFÍA, ED.

XERAIS DE GALICIA, 2003.

07.- AVILÉS DE TARAMANCOS,ANTÓN: CANTOS

CAUCANOS. EDICIÓN DE

MARTÍN VEIGA, ED. XERAIS DE

GALICIA, 2003.

08.- AVILÉS DE TARAMANCOS,ANTÓN: ANTOLOXÍA.

ESCOLMA, INTRODUCCIÓN E

NOTAS DE ANA ROMANÍ, ED.GALAXIA, 2003.

09.- AVILÉS DE TARAMANCOS,ANTÓN: OBRA COMPLETA.ESTUDIO DE XOSÉ Mª ÁLVAREZ

CÁCCAMO, ED. ESPIRAL

MAIOR, 2003.

10.- AVILÉS DE TARAMANCOS,ANTÓN: TRES CAPITÁNS DETEMPOS IDOS. ESTUDIO DE

PILAR SAMPEDRO E

ILUSTRACIÓNS DE MANOLO

UHÍA, ED. XERAIS DE GALICIA,2003.

11.- LIÑARES GIRAUT, X.AMANCIO E PUENTES CHAO,

ANTONIO: “DICCIONARIO”ANTÓN AVILÉS DE

TARAMANCOS, 3C3EDITORES, 2003.

12.- MARCO, AURORA:AVILÉS DE TARAMANCOS.UN FRANCOTIRADOR DA

FERMOSURA, ED.TOXOSOUTOS, 2003.

13.- ROIG, BLANCA E

SAMPEDRO, PILAR: ANTÓNAVILÉS DE TARAMANCOS,

XUNTA DE GALICIA, 2003.

14.- VARIOS AUTORES:ALAMEDA, REVISTA DA

SOCIEDADE LICEO, 2ª EDICIÓN,MAIO DE 2003.

15.- VARIOS AUTORES:ANTÓN AVILÉS DE

TARAMANCOS, A NOSA

TERRA ED., 2002.

16.- VARIOS AUTORES: DÍADAS LETRAS GALEGAS

2003. AVILÉS DETARAMANCOS. ANXO

TARRÍO, COORDINADOR.ILUSTRACIÓNS DE ALFONSO

COSTA, DEPARTAMENTO DE

FILOLOXÍA GALEGA,UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE

COMPOSTELA, 2003.

17.- VEIGA, MARTÍN: ANTÓNAVILÉS DE TARAMANCOS,

ED. FERVENZA, 2003.

Quiero caminar tus pasosy el camino se hace eternoQuiero mirar por tus ojosya que los míos son ciegos.

Quiero olvidarte y no puedoquiero olvidarte y no puedo

Quiero olvidar tus abrazos,y ese loco desenfrenoque me turba cada díavuelve y vuelve en el recuerdo.

quiero olvidarte y no puedoquiero olvidarte y no puedo

quiero sentir tu presencia,tu cariño, tus anhelos,tu cuerpo fresco de brisade olor a mar y de cielo.

quiero olvidar y no puedoquiero olvidarte y no puedo

mal eterno que atormentami camino es tu senderoquiero tenerte a mi ladoy sin embargo no puedo

quiero olvidarte y no puedoquiero olvidarte y no puedo

dicha amarga que me envuelveamargo fruto, tu cuerpoamargo, dolor amargoamargo, sabor tus besos

amargo despertar del día,sabiéndote en otro lechoamargo, camino amargoy amargo tu sendero.

Locura de no tenertemas que en mi loco recuerdolocura de no decirtelocura, loca de celos.

Y locura de no haberteamado hasta el extremode que tú enloquecidaabandones tu sendero.

Olvides toda tu vidasólo vivas de mi anhelode mi dicha, de mi llantode mi deseo inconfeso.

Locura, locura al finde atrapar tu bello gestoy en cerrarlo con mi vidapara hacerlo prisioneroy hacerte saber de prontoque sólo vivo en tu cielo.

Amarga, mujer amada,desconoces mi silenciohermosa fruta prohibidasin saber mi sentimiento.

Quiero morir y no puedoquiero morir y no puedo.

57

Alejandro Bralo

Mi camino - Tu sendero

58

Carmen González Martínez (11 anos)

59

Roque Gallardo

Noiaen branco e negro

Remos e redes, peixeiras e mariñeiros, o Hospitalde Afora convertido en cárcere tenebroso e domés-tico antes de caer baixo a piqueta iconoclasta da falsamodernidade. Lonxe queda no tempo aquel Pela-mios, barrio de curtidores, de “xente vil” coa que ospequenos burgueses de intramuros non podían empa-rentar pero que ben que se aproveitaban do seu finotraballo. E, despois da costiña, a Pedrachán, os lentosmuíños da nosa nenez.

Pedras nobres, renacentistas e piadosas, enmar-can unha fonte conmemorativa daquela Constituciónde Cádiz –¡Viva la Pepa!– que iniciou o pedregosocamiño da democracia, e nobres xentes noiesas naprocura de auga clara e limpa para os seus fogares.Dentro, os discípulos do “poverello” de Asís rezan ecantan; fóra, as mulleres noiesas afánanse no seulabor. Os nenos, coma sempre, xogan ledos.

“Felipe de Castro coas tripas arrastro”, deciamosde pequenos. O antiestético monumento, semprerodeado de fermosos xardíns, fíxose tan entrañábelpara todos os noieses que o escultor xenial e cabezóné un veciño máis da Vila que, dende a súa altura,vixía a vida noiesa de costas á grandiosa alameda.¿Cómo sería a paisaxe urbana de Noia sen a estatuade Felipe de Castro?.

Son as persoas, e non as pedras, as quemarcan a historia e o carácter dos pobos. Aspedras son o decorado, as persoas son osactores; unhas, a quietude; outras, a vida.Tres persoas distintas e unha soa Noia ver-dadeira.

60

Os nosos l ibros

CLODIO GONZÁLEZ e SUSO XOGAINALa iglesia y el cementerio de Santa María A NovaEdita: Deputación da Coruña

25x16 cm. 396 páxs.

Sen dúbida estamos ante unha das obras máis importantespara coñecer a dilatada historia de Noia e a súa xoia arquitectó-nica máis prezada. O voluminoso libro consta de catro partesben salientables: A historia de Noia ata o século XIX; a igrexa deSanta María a Nova, o cemiterio e as laudas sepulcrais da antiganecrópole.

A través dunha coidada exposición e unha exhaustiva tarefainvestigadora, realizada polo prolífico Clodio González en arqui-vos, museos, publicacións, documentos e bilbliotecas, a luzábrese sobre este extraordinario conxunto monumental que xafora estudiado no ano 1936 polo profesor Álvaro de Las Casas.

Merece nomearse o inxente traballo realizado por SusoXogaina na edición do libro que é iluminado con numerosas foto-grafías, documentos, gravados, mapas, inscripcións e repro-duccións de laudas. Unha tarefa que, cun índice de ilustracións,outro onomástico e un terceiro toponímico, converten ao pre-sente volume nunha obra destacada. Quizais o libro mellor edi-tado dos referidos ata agora á vila de Noia.

AURORA MARCOAvilés de Taramacons. Un francotirador dafermosuraEditorial Toxosoutos.

24x15 cm. 365 páxs.

Entre as diversas biografías que se realizaron este ano sobrea figura de Antón Avilés de Taramancos sobresae esta, pola pro-fundidade das súas investigacións e o material inédito queexpón para a consulta dos seguidores da vida e a obra do poetahomenaxeado este ano 2003 co Día das Letras Galegas.

A obra consta de catro partes que abranguen a vida do bio-grafiado dende a súa orixe ata o seu pasamento: Taramancos.Infancia e adolescencia; Na Coruña; Boemia e poesía; Colom-bia. Polas rotas da saudade; e O regreso a Itaca.

Amais de revelar aspectos descoñecidos na vida do laure-ado poeta, o libro ofrece interesantes testemuños, inevitablesfotografías, valiosos documentos e unha correspondencia queaxuda a desvelar as pegadas que deixou Avilés de Taramancosna súa andaina pola vida.

Unha obra que non só retrata a un home, senón que sobran-cea con entusiasmo as calidades literarias dun poeta, que,segundo a estimable apreciación da autora, sitúa no cumio daliteratura galega. Unha lectura imprescindible.