Presentación

on moita ledicia e ilusión sai á rúa un novo número

da nosa revista “Alameda”, gracias ao esforzo de

todos os colaboradores e colaboradoras, a quen enviamos desde

aquí a nosa gratitude, cariño e recoñecimento por este labor tan

desinteresado e magnífico.

A pluralidade de contidos e autores cremos que está ben equi-

librada, característica que pretendemos manter como sinal de iden-

tidade da publicación, procurando sempre temáticas de Noia, da

súa comarca e de Galicia. E, como lembra o Presidente da

Academia Galega, colaborador neste número, seguimos laborando

para fortalecer a lingua como instrumento dunha misión cultural

transcendente.

Ademais, informamos a todos os socios e socias, sobre a si-

tuación en que se atopa a obra de ampliación da nosa sede, cunha

nova planta, que foi aprobada na última Asemblea. Ninguén dubi-

da que vai ser unha das principais claves determinantes do presente

e futuro do Liceo no novo milenio.

A Sociedade Liceo ten, e terá, novas metas que lograr, traspés

que sortear, mais os socios e socias desta entidade saben que, facén-

dolle fronte aos impedimentos, é viable afrontar con éxito os novos

retos, e mesmo as zancadiñas, que se poden atopar no camiño.

Ninguén é imprescindible e todos somos necesarios.

Xosé Moas PazosPresidente da Sociedade Liceo

º 4

EDITA:

Sociedade LiceoAlameda s/n15200 Noia - A CoruñaTef./fax: 981 82 05 35

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Xosé Agrelo HermoRamón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoPedro García VidalA. Ventura González ArufeAurora Marco LópezXosé Moas Pazos

PINTURA DE CAPA:José Luis Veiras Manteiga(Carnac VIII) Obra virtual. 2001

DESEÑO DE CAPA:Alfonso Costa

DESEÑO GRÁFICO:Xosé L. Ces LaiñoTelf.: 981 59 89 28E-mail: xoseloisces@wanadoo.es

IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S. A.Telf.: 981 82 38 55Fax: 981 82 05 35E-mail: sementeira@arrakis.es

DEPÓSITO LEGAL:C-888-2000

1

SumarioAxenda . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Cándido M. Prego Rajo

¿Que ten o Concello contra oLiceo? . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Historia do Liceo . . . . . . . . . 8Ramón Carredano Cobas

Colaboracións . . . . . . . . . . . 10

Francisco Fernández del Riego

Entrevista . . . . . . . . . . . . . . . 12

Por Pepe da Roca

Personaxes . . . . . . . . . . . . . 17Aurora Marco

O ensino en Noia . . . . . . . . . 22José Agrelo Hermo

Xeografía . . . . . . . . . . . . . . 25

Pedro García Vidal

O pintor Carlos Maside . . . . . 30

Xoán Mariño

Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Xerardo Agrafoxo

O pintor Francisco Creo . . . . 41

Concha Allut

As pesqueiras do Tambre . . . . 44

M. Ces Conde

Ocio ¿Unha “viaxe alucinante”? 48

Alberto Ces Juanatey

Poesía . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Isabel Carreira Pol

Os meus anos de mocidade . 51

J. M. Freire Picallos

Pinceladas sanitarias . . . . . . 54

Victor Vez Vilar

Aquela rúa inesquecible . . . . 56

Manuel Hermida

Cancións de Noia . . . . . . . . . 61

Prudencio Romo

Cousas de Noia . . . . . . . . . . 52

Gomari

ACTIVIDADES

O 19 de maio pasado celebrouse no pavillón da Sociedade oIX TORNEO INFANTIL DE LAASOCIACION GALLEGA DETAEKWONDO TRADICIONAL, no que o equipo de competi-ción infantil da Sociedade Liceo de Noia, voltou a se clasificarno primeiro lugar, destacando sobre todo na modalidade de Tuls(formas técnicas).

No Torneo participaron 108 deportistas de 15 clubes de ACoruña, Pontevedra e Lugo, competindo asemade como invitadoo B. V. Lourés de Portugal.

Directivos da Sociedade procederon á entrega de trofeos paraos mellor clasificados (deseñados en pedra para a ocasión polaAsociación de Minusválidos Aixiña de Ourense).

O 10 de xuño tivo lugar no Pavillón da Sociedade unhaexhibición de Taekwondo ITF e Full Contact, polos alumnos dasseccións dos citados deportes do Liceo.

O 23 de xuño celebrouse a Fase de Ascenso a 22 División deXadrez, co equipo Teis de Vigo.

FESTIVAIS

O 18 de maio o Grupo de Baile da Sociedade participou noPrograma Luar da TVG.

No XII FESTIVAL XACARANDAINA celebrado o día 3 dexuño no Teatro Colón de A Coruña, o Grupo de Baile Infantil,conseguiu o 22 Premio.

Tamén o Grupo de Baile nos deu unha nova satisfacción noXV CONCURSO DE BAILE E MUSICA TRADICIONAL“CANTIGAS E AGARIMOS” celebrado en Santiago o día 24 dexuño, obtendo 0 12 Premio na categoria “Cadete” B, e o 22Premio na categoria”Infantil” A.

O día 7 de xullo próximo, contemplado no programa deintercambios de Folklore Tradicional, celebrarase no Salón doLiceo un Festival no que participarán o GRUPO DE DANZAS“VIRGEN DEL CAMPO” de Cabezón de la Sal (Cantabria) e oGrupo de Baile Tradicional “Liceo de Noia”. O 20 de maio cele-brouse no salón do Liceo un Festival Músico-Vocal a cargo deVOCES DE NOIA - SINGERS & DANCERS, con grande afluen-cia de público.

VARIOS

O 18 de maio con motivo da conmemoración do DIA DAS

AxendaCándido M. Prego Rajo

2

3

LETRAS GALEGAS, celebrouse no Salón daSociedade unha mesa coloquio sobre “ELADIORODRIGUEZ E AS LETRAS GALEGAS” a cargodos conferenciantes Amancio Liñares e AntonioPuentes, que foron presentados pola Catedrática DªAurora Marco.

Do 11 ó 26 de Abril expuxo as súas obras oescultor noiés EMILIO MARIÑO REINO, queforon contempladas polos Sres. Socios durante asfestas de San Marcos.

Estamos a preparar o Programa de Festas deVerán’01 para o mes de Agosto.

Alfonso Costa expuso as súas obras na nosa Sociedade

A FEDERACION DE EMPRESARIOS DEBARBANZA solicitou os locais desta Sociedadepara a celebración da Gran Gala DOLMEN DEOURO, en setembro próximo, que a Xunta deGoberno da Sociedade aceptou, estando aprepararse este grande evento para as mencionadasdatas. Con este motivo haberá conferencias dedi-cadas a Pesca e Marisqueo, patrocinadas pola men-cionada Federación de Empresarios.

4

Arriba e á dereita, o Grupo de Baile noconcurso de Cántigas e Agarimos.

Abaixo, Aurora Marco na presentacióndos conferenciantes, Amancio Liñares eAntonio Puentes, nos actos do Día dasLetras Galegas .

Abaixo, á dereita, xogadores de xadrezpensando a xogada.

5

Diversas instantáneas do Torneo deTaekwondo

curto prazo de tempo para dar unha solución urbanís-tica, que non se produciu por non ser reelexida naseleccións de xuño do 99.

Despois das eleccións municipais, a XuntaDirectiva solicitou unha reunión cos novos respon-sables do Concello. Nesta primeira sesión estiveronpresentes o Sr. Alcalde e Técnicos do Concello.Estableceuse un principio de acordo, e así mesmo,programouse unha segunda reunión na que se mati-zarían os termos do mesmo.

A segunda reunión celebrouse coa presencia do Sr.Alcalde, o Concelleiro de Urbanismo, o Arquitecto, e oArquitecto Técnico do Liceo, así como o Presidente eo Secretario da Sociedade. Acordouse levar a cabo, porparte do Concello, a redacción dun convenio no que sefixarían os termos do acordo, coa finalidade de que,unha vez levado ao Pleno, se procedería a conceder alicencia urbanística correspondente.

Os socios do Liceo somos plenamente conscientesda nova realidade que neste século XXI comenzamosa andar, á que non só debemos adaptarnos con rapi-dez, tamén debemos aportar novas ideas e novosretos. Novos retos requiren novas solucións. Por iso étan necesaria a ampliación das instalacións da sedeque a sociedade ten na Alameda, instalacións ás que oConcello de Noia non presta nen colaboración nenapoio.

Desde que asumín a Presidencia do Liceo até hoxesempre crin nunha sociedade para todos, construídapor todos, na que temos máis en conta o que nos uneque o que nos separa.

Trátase pois de adaptar o Liceo aos novos tempos epara iso é necesaria a colaboración de todos, e ao decirtodos inclúo tamén ao Concello, pois este non debequedarse só na ramplona postura das “boas inten-cións” e sí asumir feitos concretos na situaciónplantexada, xa que o Liceo é unha sociedade cultural

crecimento nestes últi-mos anos do número desocios do Liceo, máis

de 2.700, e con eles os seus fami-liares, supón unha masa social áque a Sociedade ten que seguirofertando os servicios que deman-dan, sen baixar a calidade dos mes-mos.

Ante a probable masificaciónnun próximo futuro, a XuntaDirectiva prantexou a necesidadede levar a cabo unha ampliación dolocal social, e para iso, presentouen asemblea a necesidade de facerun estudio co obxectivo de aumen-tar unha nova planta á sede central.Dita proposta resultou aprobada nacorrespondente Xunta Xeral.

Seguidamente, leváronse a cabopor técnicos en arquitectura eurbanismo os estudios correspon-dentes, a fin de ver a posibilidadede facer realidade dito proxecto,resultando afirmativo, segundo ostécnicos que as obras poderían serrealizables. Con estas premisas aXunta Directiva estudiou o finan-ciamento das obras de acordo cosdatos ofrecidos, chegando á con-clusión de que a Sociedade podeafrontar o seu custo económico.

Perante estas expectativas via-bles, a Xunta Directiva tivo unhareunión coa alcaldesa na anteriorlexislatura, que mostrou o seuapoio, aínda que nos pediu un

6

¿QUE TEN O CONCELLO CONTRA O LICEO?

7

do Concello de Noia e isto deben asumilo con todas asconsecuencias os actuais rexedores.

Despois dos pasos que deu en base á resoluciónacordada na Asemblea correspondente, A XuntaDirectiva, desexa saber dos señores socios e socias,que camiño debemos seguir, de continuar o Sr.Alcalde e a Concellería de Urbanismo nesa actitudede non dar unha solución: loitar por algo que os nosostécnicos din que é viable ou, polo contrario, aban-donar o proxecto de ampliación do Liceo, tendo enconta que de autorizarnos a continuar a loita para con-seguir a ampliación, en principio correspondería unha

recollida de firmas de todos ossocios e socias avalando ditasobras para presentarllas ao Sr.Alcalde, sen descartar outro tipo demovilizacións, sempre de acordocos señores socios e socias previaunha Asemblea Xeral Extraor-dinaria.

José Moas Pazos (Presidente)

e membros da Xunta Directiva.

destes señores, manifesten a canti-dade que están dispostos arebaixar das mil cincocentas oitopesetas que se lle endebedan poratrasos de aluguer; manifestaronos devanditos propietarios que nocaso de que se cancelase por com-pleto a débeda contraída, rebai-xarían a cantidade de cincocentaspesetas”

“O Vicepresidente Sr. Sala-nova manifesta á Xunta, vista asituación económica da Socie-dade, que está disposto a facilitaren calidade de préstamo e co fin debeneficiar á Sociedade en cinco-centas pesetas, as mil oito pesetasprecisas para a total amortizaciónda débeda contraída cos propie-tarios do local social. A Directivaacepta o proposto polo Sr.

Salanova, agradecendo o beneficioque fai á Sociedade”.

A Sociedade vai pouco a poucomedrando, as altas de socios soncontinuadas, o mesmo que asinversións en mantemento e enmobiliario novo, pois aparecen en

nova directiva presididapor D. Severiano Loroño,inicia a súa andadura

con importantes decisións para avida interna da Sociedade, comoqueda rexistrado na primeira actade data 2 de Xaneiro de 1.942, quenon ten desperdicio:

“Acórdase que o local socialpeche ás doce da noite”.

“A proposta do Sr. Presidente,acórdase establecer un turno entretódolos directivos co fin de quepor semanas, se encargue, ó quecorresponda, de velar con prefe-rencia pola boa marcha daSociedade, recibindo do conserxecantas queixas ou novedades hou-bera, empezando a prestar servicioo Sr. Salanova, o próximo día”.

“Acórdase implantar con ca-rácter obrigatorio, o carnet indi-vidual para tódolos socios e fami-liares”.

“Asemade, tómase o acordo denon autorizar asaltos-baile máisque os domingos feriados e festivi-dades que a Xunta Directivaacorde”.

“A partir da data da presenteacta, acórdase elevar a cuota deentrada como socio desta Socie-dade, á cantidade de quince pese-tas”.

Os castigos, sancións e expul-sións de socios tanto por estacomo polas seguintes directivas, éalgo cotián, sendo os motivosmáis habituais, o mal comporta-mento dentro da Sociedade, sobretodo con motivo da celebracióndalgún baile, intentar pasar ó local

social a non socios da localidade,inxurias contra algún directivo,etc.

Non obstante, algunas sobre-saen por chocantes ou inusuais:

Acta do 10 de Xaneiro de1.942:

“Acórdase a expulsión do seoda Sociedade dos socios DonA.I.M. e Don R.T., por mercar óbotóns da Sociedade efectos damesma, e revendelos”

“Acórdase asemade prescindirdos servicios do botóns, pola causaantes expresada”.

Acta do 2 de Xaneiro de 1.943:

“Tómase a resolución pormaioría, de proceder á expulsióndo seo da Sociedade, do socio denúmero Don C.V., que na noite deonte, tomouse o atrevemento deacudir ó baile acompañado dunhamuller de dubidosa conducta,tendo en conta a cualidade de nonsocio dela e a mala fama de quegoza o establecimento que posuina localidade o devandito señor”.

Esta directiva presidida comodixen por D. Severiano Loroño,atópase co problema da débedaduns atrasos da renda polo aluguerdo local social, que presenta unhacuriosa historia perfectamentereflexada na acta do 31 de Xaneirode 1.942:

“Como resultado da visita feitapolos Srs. Salanova, Taboada,Blanco e Carredano, en repre-sentación da Directiva destaSociedade ós propietarios da casaque hoxe ocupa, co fin de interesar

Historia do Liceo (V)aRamón Carredano Cobas

8

“Tómase a resolución pormaioría, de proceder á expul-sión do seo da Sociedade, dosocio de número Don C.V.,que na noite de onte, tomouseo atrevemento de acudir óbaile acompañado dunhamuller de dubidosa conduc-ta...”

distintas actas de distintas directivas e en distintas datas, comprasde mesas e cadeiras, mesas de pedra a colocar á beira do paseocentral da horta, instalación dunha mesa de ping-pong, etc.

Naturalmente, estes cambios traen consigo outros, e así a pó-liza de seguros contra incendios que estaba en 22 de febreiro de1942 en quince mil pesetas, é aumentada a trinta mil, aumentan-do tamén a cuota das mulleres asociadas a dúas pesetas ó mes.

O día 11 de Decembro de 1.942, ten lugar a Xunta Xeral, conelección de Presidente e damáis cargos directivos. As votacións

dan o seguinte resultado: Presidente: Don Luís Rivas Rego;Vicepresidente: Don Ramón Patiño Ronquete; Secretario: DonManuel Fabeiro Gómez; Depositario: Don Benito PiñeiroSanjurjo; Contador: Don Manuel Rivas Rego; Bibliotecario: DonManuel Rodríguez Martínez; Vocal 1º Don Antonio AgrafojoVidal e Vocal 2ª D. Manuel Cobas Vázquez.

Os socios elexidos para estes cargos, van dimitindo pouco apouco, e así na acta do 15 de maio de 1943:

“Acórdase reorganizar a Xunta para cubrir as vacantes exis-tentes que son as de Vicepresidente, Depositario, Bibliotecario, eSecretario, polo que se propón efectuar unha Xunta XeralExtraordinaria de acordo co artigo 19 dos estatutos, para o día 31do corrente mes”.

Sen embargo, esta Xunta non ten efecto, nin figuran máisactas ata ó día 15 de Decembro no que ten lugar nova XuntaXeral Ordinaria, na que saen elexidos os seguintes socios:Presidente: Don Ramón Moreira Martínez; Vicepresidente: DonManuel Louro Gómez; Secretario: Don Ramón Suárez Oviedo;Depositario: Don Manuel Seijas Louro; Contador: Don ManuelRivas Rego; Bibliotecario: Don Ángel Senra e Vocal 2º: DonAntonio Romero Aneiros.

Esta nova directiva toma entre as súas primeiras decisiónssubir a cuota de entrada a vintecinco pesetas, e o salario do con-serxe a trescentas. Destinar cincocentas pesetas anuais para aconservación da horta, e duascentas mensuais durante un ano,destinadas á mercar a colección de clásicos españois dos que estáfalta a biblioteca.

Estas contas son desbaratadas, cando na acta do 30 de Marzode 1944 lemos o que segue:

“Polo Sr. Presidente dase conta da visita do Sr. Delegado daVicesecretaría de Educación Popular, cuia superioridade con-fioulle a misión de poñer en vigor o artigo 2º punto 6º do Fuerode trabajo referente a Bibliotecas Circulantes entre productores(sic) e cuia adquisición é obligatoria, encargándose de remitir os

libros necesarios e cuio costo ascende acincocentas pesetas, en prazos que selibrarán da asignación que hai para a com-pra de libros”.

Mais a directiva non se arredra porestes reveses, e na xunta do 4 de setembrode 1944:

“O Sr. Presidente dá conta da visita doviaxante da casa editora de MadridEditorial Aguilar que trae a obra enci-clopédica en vinte tomos titulada <UNI-VERSITAS>, cuia adquisición será suma-mente interesante por tratarse dunha obrade alto valor educativo. O señor contadordá conta de que a asignación para aadquisición de libros para o presente ano,está esgotada, acordándose adquirir adevandita obra por un importe de dúas milsetecentas pesetas nos oito prazos que acitada casa editorial da como máximo senrecargo algún, e non consignar no próxi-mo ano cantidade algunha para a bibliote-ca, ademáis de restrinxir aqueles gastosque foran susceptibles de selo”.

O 15 de Decembro de 1944, celébrasenova Xunta Xeral Ordinaria, sendo elexi-da a seguinte directiva:

Presidente: Don Manuel PenaltaCorral; Vicepresidente: D. VenturaGonzález Carnota; Secretario: DonRamón Carredano Seoane; Tesorero: DonLuís Lamas; Contador: Don FranciscoSiso; Bibliotecario: Don Ángel BlancoSenra; Vocal 1º: Don José Antelo e Vocal2º: Don Jesús Balirac.

En próximos números, daremos contadas actividades desenvolvidas por esta eoutras directivas, que, co seu traballo, de-dicación e amor pola Sociedade, consegui-ron, día a día, que o Liceo de Noia sexa oque hoxe é.

9

“O señor contador dá conta de que a asignaciónpara a adquisición de libros no presente ano, estáesgotada, acordándose adquirir a devandita obrapor un importe de dúas mil setecentas pesetas nosoito prazos que a citada casa editorial dá comomáximo sen recargo algún,... “

10

deulle á Biblioteca Gallega de Martínez Salazar, e áque baixo o título de Nós puxo en marcha AnxelCasal. Posteriormente, ás que dirixiu en América LuísSeoane, e ás que aquí, como Galaxia, realizaron unhapositiva tarefa restauradora.

Este último labor editorial, encetado en Galiciadesde os anos 50, requiriu esforzos de grupos intelec-tuais que operaron na adversidade e case no silencio.En maior ou menor medida tiveron que renunciar amoitas cousas: ó benestar económico, a privilexios decalquera caste, en ocasións a unha carreira públicanormal. Aceptaron que se falase pouco deles e nonmoi ben. Andaron a traballar máis do usual, facendoempréstimos sobre as súas propias vidas.

O resultado foi que en Galicia e en Américaescribíronse centos de libros. Libros que, en boa parte,han quedar. Porque algúns dos autores que precederaná guerra civil foron dando a coñecer as súas melloresobras. A continuidade non se crebou, malia o traumasofrido. A tradición intelectual proseguiu. Desde operiodo posbélico, nun traballo vagacento, cheo detentacións, desmaios, caídas e resurreccións, a mentegalega continuou a se afirmar.

Os devanditos decenios constituíron unha proba defogo pola que pasaron as vocacións da intelectuali-dade galega. As que sobreviviron a tódalas privaciónse a tódalas tentacións, contribuiron a asegurar oporvir. Os libros que ían saíndo do prelo foron operan-do na alma galega, e realizaron unha transformaciónque cada día afondaba na conciencia das xentes. Amedida que decorrían as horas ensombrizadas, os per-soeiros da cultura que gozaban de escasa influencia,comezaron a adquirir certo prestixio e popularidade.

ben sabido que os anosvinte do pasado séculosignificaron o comezo

dun rexurdimento intelectual enGalicia. Encetouse daquela opropósito de superar o desnivel queexistía entre a vida cultural galegae a europea, mesmo da realidadehistórica do país. Isto e a calidadeda obra dos escritores que promo-cionaron os novos rumbos, só seatinxiu mediante unha autentici-dade vocacional que os caracteri-zaba. 0 pulo que os movía, cen-trábase na preocupación polo serexistencial de Galicia. Na convic-ción de que só un rexo esforzocreador podería crarexar os seusdestinos. No desexo de integrar áterra propia, con toda a sua per-soalidade orixinal, en Europa.

A partir de entón foise pro-ducindo unha florecente vida cul-tural en lingua galega. Quizais nontan visible como debera. Quizaisnon tan coñecida como corres-pondía. Pero, mesmo publica-mente, amosáronse síntomas signi-ficativos dunha continua evolu-ción. Os textos dos nosos es-critores clásicos e modernoscomezaron a se difundir, aínda quepaseniñamente, no mercado li-breiro. O labor editorial correspon-

ColaboraciónsFrancisco Fernández del Riego

Os camiños da Galicia renacida

´

11

En parte, debido ó feito de que os principais delesandaban a publicar artigos en xornais e revistas.

A guerra do 36 significara un fondo drama, propi-ciando a rompedura da traxectoria cultural galega. Asinstitucións culturais padeceron desfeita e asaño. Opoder dictatorial alagábase todo. A libertade de expre-sión destruírase, e os intelectuais en canto tais tiñanmoi pouco que facer. Durante os primeiros anos nonhabía máis que esparexemento e atordoamento.Despois encetouse, paseniña e penosamente, o esfor-zo cara á reconstrucción. Iniciouse esta na Galiciaemigrada. Na Galicia territorial bateu con grandesdificultades. Pero a vida cultural autóctona, malia osmoitos riscos e os moitos sacrificios, puido salvarsena súa capacidade creadora.

A situación cabería resumila así: Había unharecente tradición de preto de setenta anos de creación,aínda que fragmentaria e non definitivamente conso-lidada. Esta tradición representaba unha boa posibili-dade si se estabilizase e se aproveitasen intensamenteas súas ideas orixinais. Era urxente a constitución degrupos entrenados no traballo rigoroso. Nese camiñofoise avanzando ó longo de anos sucesivos: Nalingüística, na historia, na socioeconomía, mesmo nasciencias fisicas e naturais.

Compre agora preguntármonos cal é a función quelle corresponde ó libro en Galicia. Si nos referimos áliteratura, temos que arrincar do feito de que a lite-ratura é un arte. Arte de construir, labor de enxeñeríado pensamento. Trátase de algo de suma trascenden-cia humana, de indubidable eficacia social. Si oescritor tenta acentuar as súas pegadas no mundogalego, terá que se decidir a licenciar algúns contin-xentes de cultura inerte, libresca, para lle dar paso ácultura dinámica, ou seña viva. Partir do fervedoiro,do vibradoiro, en troque do relanzado e amudecido.Compre acudir ó libro como se acude a un vivo espec-táculo: O de ollar funcionar a intelixencia do próximo.O de ollar como se botan a percorrer os marabillososeidos do espirito.

A verdade é que valorar un libro ven ser unha dascousas menos doadas. Pero independentemente disohai que acariñar unha esperanza: Que o mesmo lector,de vagariño, vaia por sí mesmo xerarquizando espíri-tos afins. Libros onde se amplíe a súa conceición domundo, da historia, das xentes e as cousas de hoxe e

de onte. Por outra banda, o autornon debe escribir para satisfacer ogosto do público, senón para crearnel un novo gosto. Ou candomenos encauzalo, depuralo, robus-tecelo. Compre buscar sempre olibro que nos supere, polo cal nósmesmos poidamos superarnos.

O problema de todo ser humanolibre, de toda libre sociedade, é ode se encadear rexamente ó restodos seres libres, ó resto dos poboslibres. E a cadea máis firme é olibro, amorosamente, morosamen-te lido. Pensamos en Galicia, natraxectoria reivindicativa dos seusvalores que ven de lonxe eprosigue nos nosos días. Os librosque xurdiron e continúan a xurdirnesa traxectoria, poden e debeninfluir sustancialmente nas xentesgalegas, así como na vida galegado porvir. Sempre valéndose doidioma propio, como medio deexpresión. Porque a linguaxe e opensamento van indisolublementeunidos. Porque son, no fondo, unhasoia e mesma cousa. Por iso oidioma é algo ó que non se poderenunciar. A nosa obriga sigue a sera de continuar laborando arreo paraafortalar a lingua como instrumen-to dunha misión cultural trascen-dente.

12

Vostede naceu en Boiro e desenvolveu a súa vida labo-ral e deportiva en Vigo, pero as súas raíces tenas enNoia. ¿Que supón esta vila na súa traxectoria vital?

Efectivamente, eu nacín na vila de Boiro o 18 de maiode 1939, onde meu pai, Franco Cobas Lamas, tiña unha bo-tica. En Boiro pasei os primeiros anos da miña infancia.Logo, a partir dos sete anos, a familia trasladouse a Noia,vila natal de meu pai e de toda a familia paterna, e aquí nosinstalamos definitivamente.

Para min, a vila de Noia sempre foi algo meu. Algo moipropio. Unha vila da que sempre me sentín moi orgulloso.Naqueles anos a miña infancia ía repartida entre Noia e aPuebla do Caramiñal e sempre tiven unha presencia per-manente destas tres vilas na miña vida: Boiro, Noia e aPuebla.

Cando marchei a estudiar para Vigo, alá polo ano 1953,con apenas 14 anos, sentíame un pouco atristurado dedeixar a miña infancia, os meus recordos máis ledos daque-les anos e unha nenez feliz con moitos e benqueridos ami-gos, cos que hoxe me vou topando pouco a pouco.

Estando xa en Vigo, sempre que podía voltaba a Noia apasar uns días de vacacións, as festas ou o Nadal.Lémbrome daqueles bailes de tarde no Liceo antigo, napista exterior no verán, e naqueles pequenos salóns noinverno. Os primeiros acercamentos ás mociñas noiesas, osprimeiros namoramentos.

¿Que podo decir de Noia? Agora que teño moito máistempo libre, ó estar prexubilado, volvo recuperar os meustempos de xove noiés e síntome fondamente ledo e cheo defelicidade, cando ando a pasear por todas as rúas e polos

oirense de nacimento,vigués de corazón enoiés de fondas rai-

ceiras, a participación nosXogos Olímpicos de Roma de1960 non foi o cume senón, máis ben, o inicio dunha traxec-toria deportiva importantísimaque o honra a él e ao deportegalego.

Entrevista

Pepe da Roca Franco Gonzá l ez Cobas

meus espacios infantís. Sempre que podo veño a pasardías, horas ou momentos a esta vila acolledora, nobre eagarimosa. Agora estou recolleitando os vellos amigos ósque non vía desde hai moitos anos, e síntome abraiadocando nos abrazamos e escomenzamos a revivir a memoriade tempos pasados.

E difícil atoparse de frente cun home que teña un pal-marés deportivo tan completo e amplo como vostede. Aasistencia á Olimpiada de Roma e aos 21 Campionatosde España de Remo son só unha pequena mostra, perotodo tén un principio ¿como foron os seus comezos nodeporte?

Todo foi unha evolución. Ó primeiro, coma un xogo, epouco a pouco, a medida que se ían cumplindo metas, poisentrando máis na ilusión e ansias deportivas. Creo que oentorno familiar tamén tivo moito que ver no meu desen-rolo no deporte. Meu pai era un gran aficionado aínda quecon poucos medios. Xogou ó fútbol en Boiro, onde inclusofoi fundador e impulsor do deporte do fútbol naquela vila

nos anos 20 e 30. Despois cando fun vivir a Vigo, paseivarios anos vivindo na casa de meus tíos Maruxa e AntonioFresco, e alí colleu forza en mín a ilusión do deporte. Meutío fora campeón de Galicia de Atletismo e de Piragüismoe ademais, Campión de España de fútbol aficionado coClube Ciosvín de Vigo no ano 1931.

Aquilo tivo repercusión en min. No deporte en serio osprimeiros comezos foron no Real Clube Náutico de Vigo,alá polo ano 1954. Celebrábanse uns campeonatos sociais

de remo en botes individuais no clubee un grupo de amigos inscribímonosun pouco por pasalo ben. Eu, máispara acompañar aos outros que poroutra cousa. Pero, para sorpresa miña,e de todos os meus amigos, gañeiaquel campionato e quedei tan sor-prendido e admirado coma eles.Aquela victoria animoume e o anoseguinte volvín a inscribirme, e taméngañei. Entón empecei a pensar enentrar no equipo de remo do Clube eremar naquelas Iolas de banco móbil,que estaban reservadas aos equiposrepresentativos do clube, e que só uti-lizaban os remeiros que logo ían acampionatos de España ou a regatasen Portugal ou en Vigo. Eu taménquería ser un daqueles atletas, admira-dos e escollidos.

En 1958, volvín ser seleccionadopara ir ao Campionato de España deIolas a catro con temoneiro que tiñalugar en Zaragoza. Alí foi a definitivaexplosión, e onde naceu en min ailusión máis profunda polo remo epolo deporte. Gañamos o Campionatode España, sendo a tripulación máisxove e sorprendemos a equipos moito

13

Os Xogos de Roma foron os últimosXogos Olímpicos románticos, é dicir, osque reuniron a todos os deportistas domundo nunha mesma convivencia xeral.Alí estábamos os 4.738 atletas partici-pantes representando a 83 países ...

Os Xogos Olímpicos de Roma, en 1960, viron nacer aun xove púxil, de nome Cassius Clay, que axiña asom-braría o mundo, pero alí, a carón del, estaba o remeiroFranco Cobas ¿ que lembranzas tén aínda máis vivasdaquelas xornadas romanas ?

Eu tiven a grande sorte de vivir desde dentro os XogosOlímpicos de Roma en 1960 coma un deportista partici-pante, e tamén anos máis tarde outros Xogos Olímpicos enBarcelona-92 como Árbitro. E foron experiencias únicasque deixaron marcada a miña vida.

Os Xogos de Roma foron os últimos Xogos Olímpicosrománticos, é dicir, os que reuniron a todos os deportistasdo mundo nunha mesma convivencia xeral. Alí estabamosos 4.738 atletas participantes representando a 83 países(récord de participación de atletas e de países), todos nunhamesma Vila Olímpica. Alí podías coincidir, como me pasoua mín, con Rafer Johnson, campeón de decathlon, naestafeta de correos; ou saudando a Wilma Rudolph polaVila Olímpica; ou encontrarte firmando autógrafos naporta da Vila xunto con John Thomas, un xove americano,

recordman de altura que en Roma só puido ser medalla debronce. Ou quizáis o máis sorprendente, confraternizardirecta e persoalmente coa Princesa de Mónaco, a ex-actrizGrace Kelly e os seus fillos Carolina e Alberto aínda nenos.Foi un momento tamén máxico naqueles xogos de Roma.

En Roma aínda o deporte mundial mantiña unhasituación de romanticismo e puridade. Aínda estaba vixen-te o “amateurismo” e entre os sabidos e coñecidos deportis-

máis veteranos e preparados comoMadrid, Alicante, Zaragoza, Barce-lona, etc. Foi unha fazaña que nin-guén podía crer. E para min, foi otrampolín para aspirar a máis altascotas deportivas.

No ano seguinte 1959, preparamosun equipo con serias aspiracións, pen-sando nos Xogos Olímpicos de Roma-60, nunha modalidade olímpica que seestreaba en Galicia e en Vigo: unOutrigger de Catro Con Temoneiro.Aquel ano fomos a Bañolas conilusión e gañas. Pero éramos unsnovatos na modalidade olímpica deOutrigger a Catro con Temoneiro.Sabíamos das nosas limitacións e danosa modestia ante remeiros e clubesque levaban remando moitos anos.Sen embargo queriamos demostrarque nós, tamén podíamos. Efecti-vamente. Na eliminatoria gañamos, eademais, batemos o tempo do equipocampión olímpico en Melbourne-56,nos últimos Xogos Olímpicos. Elesfixeran 7’19”4 e nós marcamos enBañolas: 7’16”8. Pero na finaltopamos coa realidade e cos vascos deUr-Kirolak de San Sebastián, moitomáis veteranos. Na final, pronto nosdeixaron a popa, nos primeros metros.No ano 1960 chegamos a Bañolas,onde se voltou a celebrar o Cam-peonato de España coa firme convic-ción de que íamos gañar e que íamosser seleccionados para os XogosOlímpicos. Aquel campionato deEspaña foi unha grandísima exhibi-ción, un auténtico paseo para nós.Batemos o récord do Lago, sacá-moslle 25 segundos (50 metros apro-ximadamente) ao segundo clasificado,que foi precisamente o Ur-Kirolak deSan Sebastián, e fomos seleccionadospara Roma. Maior felicidade nonpodíamos alcanzar. Era o premio a ungrande traballo e esforzo de dousanos, dedicados plenamente a unhailusión inmensa e irrefrenable.

14

tas que en realidade eran aficionados marrón, coma os atle-tas de detrás do telón de aceiro, onde todos eran militares epolo tanto, podían dedicarse por enteiro a entrenar sin terresponsabilidades laborais coma os de occidente, aíndaresistía o deportista puramente afecionado, que non só noncobraba nin unha peseta por facer deporte, senón que enmoitos casos aínda nos custaba cartos do noso propio peto.

Despois de Roma, as becas amañadas, as compen-sacións económicas, o deporte profesional e sobre todo, atelevisión e a publicidade foron convertindo o amateuris-mo dos Xogos Olímpicos en algo máis aberto e máisacorde coa situación real.

En canto á nosa participación, pois estivemos dentrodas nosas posibilidades. Facer máis do que fixemos seríaun milagre, e no deporte os milagres non existen.Participamos na especialidade nosa, é dicir, no Catro ConTemoneiro. Remamos na eliminatoria e despois na repesca,onde fomos eliminados. E certamente quedamos fóra e nonpasamos ás semifinais dos 12 primeiros por un só posto,porque calculando polos tempos dos outros equipos, debi-amos ser os 13º nunha clasificación xeral, entre 31 paísesparticipantes.

E compatíbel co remo ou complementaria del, a prác-tica do atletismo de elite diversificada, e mesmo na cate-goría de veteranos?

Non. Agora non é posible. Antes, hai corenta anos,podía compatibilizarse e facer atletismo no inverno comoentrenamento de base para remar no verán. As razóns eranque naqueles anos apenas había competicións. Tíñamos oCampionato de España no verán, e logo algunha regatiñaen Portugal ou en Vigo, pero moi poucas. Non había cartose España internacionalmente case non figuraba, e a selec-ción española non existía.

Agora ben, na categoría de veteranos a cousa é moi dis-

tinta. Se tes un entrenamento de basedurante o inverno e unha boa pre-paración atlética, podes facer atletismo,natación, remo ou outro deporte cal-quera a nivel veterano, e podes compe-tir moi dignamente. Claro que sequeres chegar a metas de alto nivel ousubir o podio, entón sí que tes que facerentrenamentos especializados e dedi-carlle moitas horas, días e meses, nodeporte que queres andar ben, porquetamén hai veteranos que reman comatitáns, aínda con moitos anos sobre ascostas. E hai que botarlles un galgo.

Arbitro internacional: máis difícilque remar ¿non?

Non. ¡Que va!. Remar é moitomáis serio, difícil e esixente. O que síé verdade é que para ser un bó Árbitro,segundo a miña opinión, é moi impor-tante ter sido antes un bó remeiro. Eupenso que para un Árbitro ten que sercondición esencial, coñecer os mo-mentos de esforzo e de relaxación etamén os momentos de desfalecemen-to dos remeiros perante o desenrolo daregata. Un remeiro pode complicar alaboura dun Árbitro nunha soa palada.Un desfalecemento ou unha descoor-denación dun equipo co fallo dunhasoa palada, pode poñer o barco atra-vesado ou abordar o equipo máispróximo. E alá vai o traballo do Árbi-tro. Xa tén problema seguro, e moiserio.

Eu como Árbitro tamén teño quedecir que alcancei vivencias que nuncapodía nin sequera soñar. Estiven encampionatos do Mundo, de Europa, enregatas Internacionais, etc. Pero sobretodas, estiven como Árbitro nos XogosOlímpicos de Barcelona-92. Outraexperiencia inesquecible vivida desdedentro da Familia Olímpica. E o máisgrande para min nos Xogos deBarcelona, foi ter sido designado comoÁrbitro na Final Olímpica de Oito Con

15

16Temoneiro Feminino. Unha das probas máis emblemáticasdo remo mundial: o Oito. A proba “raíña” de calquera com-petición. A min tocoume o grandísimo honor de arbitraraquela final olímpica, e para min, coma para calquera Árbi-tro, significa a Medalla de Ouro Olímpica da Arbitraxe.¡Que grande sensación de ter tocado o Ceo ... !

Membro do Comité Español Pierre de Coubertin doC.O.I. ¿continúa vivo aínda o espírito do románticobarón francés?

Sí. O espírito romántico e puro do Barón Pierre deCoubertin segue e seguirá sempre vivo. Non morreráendexamais. Porque aínda que o mundo moderno continúecoas súas loitas políticas, sociais, económicas e de razas oude relixións, nunca ninguén poderá esquecer a filosofía doMovemento Olímpico que creou e promulgou o BarónPierre de Coubertin.

Na Carta Olímpica, Pierre de Fredy, Barón deCoubertin, fundador dos Xogos Olímpicos Modernos aimaxe dos antigos Xogos da Grecia antiga que se cele-braban en Olimpia, di que o Olimpismo é “unha filosofíada vida que exalta e combina nun conxunto armónico ascualidades do corpo, a vontade e o espírito. Aliando odeporte coa cultura e a educación, o Olimpismo proponse

crear un estilo de vida baseado naalegría do esforzo, o valor educativodo bo exemplo e o respecto polosprincipios éticos fundamentais uni-versais.”

Esta filosofía nunca fenecerá.Aínda que nos puxéramos nasituación extrema e impensable de queo deporte e os Xogos modernoschegasen a descorrer pola influenciade intereses económicos, políticos,raciais, sociais, relixiosos ou calqueraoutra desviación interesada, a filosofíaOlímpica sempre seguiría viva.

A filosofía Olímpica busca simple-mente a paz, a convivencia universal,o respecto dos homes cara a cultura, aeducación e sobre todo a igualdadeentre todos: ricos e pobres, altos ebaixos, negros e brancos, cultos eincultos. É a relixión da igualdade e afraternidade.

De Noia a Cuba

Naceu Montenegro en Noia o 17 de

febreiro de 1861 e, despois de estudar o

bacharelato en Santiago de Compostela,

marchou a Cuba, o primeiro destino do

seu azaroso periplo americana, en ou-

tubro de 1875, cando contaba 14 anos de

idade. Asentou-se en Bayamo como tene-

dor de libros nunha casa de comércio

mais, defensor apaixonado da integridade

española en Cuba, cando estalou a guerra

da indepéndencia, alistou-se como gue-

rrilleiro às ordes do Coronel Nieto e fixo

a campaña entre Bayamo, Manzanillo,

Baire, Jiguani, etc. Ao finalizar a conten-

da bélica, estabeleceu-se na Habana e ali

iniciou unha actividade incesante no

campo do xornalismo: redactor, debu-

xante, director, fundador de diários e

semanários… Iniciou-se no xornalismo

como redactor, e debuxante, de La Voz de

Cuba à que pertenceu bastante tempo.

Fixo tamén labores de redacción en La

Lucha, La Patria, El Asimilista, El Orden

(de Caibarien). En 1891 fundou o

semanário satírico El Brujo (“que alum-

bra, ilustra y divierte”). Posteriormente

fundaria o semanário ilustrado El Duende,

o diário La Nación, que apoiaba ao xene-

ral Polavieja, o semanário El Noticiero

ilustrado, e os diários La Opinión Pública

e La Tribuna (de Manzanillo) e El

Combate (de Camajuani).

17

PersonaxesAurora Marco

Juan Gonzá l ez Montenegro

O intrépido explorador do Grande Chaco

oia é berce de importantes figuras da pintura, da

escultura, do gravado, da música, da escrita, do

deporte…e tamén de personaxes como o que lem-

bramos neste número: Juan González Montenegro, xornalista,

valeroso militar, aventureiro, audaz explorador, descubridor, no

Chaco, dos bosques de gomais, de mananciais de petróleo e de

importantes xacimentos de carbón de pedra, de ouro, prata, bis-

muto e amianto, o que o distingue de outros expedicionários que

non aportaron nengun dato às ciéncias, por non posuiren os

coñecimentos mineralóxicos e botánicos do noiés.

Finalizada a guerra de Cuba voltou à Coruña a bordo do

vapor Pio IX e foi despedido pola prensa cubana con moito afec-

to, ao recoñecer nel un adversário leal que defendia, con decisión

e bravura, o que el consideraba causas xustas. Na Coruña publi-

cou por entregas El álbum de un guerrillero. Páginas de la guer-

ra de Cuba de 1895 a 1898. Mais o seu espírito aventureiro

levou-no a Montevideo, a onde chegou en abril de 1899, e desde

ali enviou a La Voz de Galicia coruñesa unha série de cartas inti-

tuladas “A través de Sud-América”. Na capital uruguaia foi obse-

quiado polo Centro Galego. Esta estadia, breve, finalizou tamén,

e Montenegro trasladou-se a Buenos Aires. Comeza daquela

unha nova etapa da sua vida que vai estar marcada pola aventu-

ra, os riscos e o perigo.

Montenegro en Buenos Aires: a exploración do Chaco

Mais antes de se debruzar na apaixonante xeira das explo-

racións, os primeiros pasos do noiés en terra arxentina están ven-

cellados de novo ao xornalismo: colaborou con Fortunato Cruces

a tirar do prelo El Correo de Galicia, en 1899, e escrebeu diver-

sos artigos, entre os que destaca o que leva por título “¡Venid,

gallegos!”, un vibrante artigo en que condena aceda e duramente

a emigración.

En xuño de 1900 chega a Buenos Aires o franciscano Frei

Teodoro Marcucci, procedente das misións do Chaco Boreal. As

suas declaracións a propósito da situación de Enrique Ibarreta, o

famoso explorador do Pilcomayo –desaparecido habia alguns

anos e do que non se tiñan notícias–, animaron a González

Montenegro, que fora compañeiro de armas de Ibarreta en Cuba,

a organizar unha expedición na sua procura.

O doutor galego Ángel Anido, Presidente da Agrupación

Patriótica Española, reuniu aos membros da directiva e a

Continuou co seu labor xornalístico e

o 13 de marzo de 1892 viu a luz o pri-

meiro número do semanário, “regiona-

lista y de noticias”, escrito en castellano,

La Voz de Galicia, na que aparecia como

director literário. Mais a realidade é que

Juan G. Montenegro escrebia a maior

parte das apenas catro páxinas de que cons-

taba o semanário, asinando en ocasións

como “Montenegro” ou “El Brujo”.

Segundo Neira Vilas nesta publicación

ocupaba-se fundamentalmente dos pro-

blemas do Centro Galego e da “Sociedad

de Beneficencia Naturales de Galicia”.

Encendido polemista, axiña iniciou

unha actitude crítica con outros xornais,

como El Regional gallego, un semanário

bilíngüe de curta vida, voceiro dun grupo

de asociados do Centro Galego que

sostiñan unha tendéncia opositora à direc-

tiva encabezada por Adolfo Lenzano. Os

ataques deste semanário ían dirixidos

tamén contra Fidel Villasuso, Presidente

de Honra, e contra Ramón Armada

Teixeiro, vinculado à institución. Nestas

liortas, González Montenegro defendia a

xestión deste últimos desde as páxinas de

La Voz de Galicia. À marxe destas

cuestións, o semanário insertaba unha

Galeria de Galegos Ilustres, notícias da

Galiza territorial, e páxinas da nosa

história, sen esquecer o humor através de

textos epigramáticos.

Ese carácter polémico –e mesmo algo

belicoso– levou a Montenegro a bater-se

en numerosos dós (até dezaseis, segundo

Alberto Vilanova), alguns con respon-

sábeis de outros xornais, como o de El

Debate, de Santiago de Cuba, o que lle

acarretou desterros e meses de prisión.

Como militar hai constáncia da sua

participación en numerosos combates e na

organización e actuación da Brigada

Movilizada Cuba Española onde prestou

importantes servizos en diferentes

operacións como Comandante do 1º

Batallón às ordes do Coronel Xefe da

Brigada, Juan Masó.

18

Montenegro, que presentou planos feitos por el mesmo das re-

xións do Chaco. Acordou-se que o noiés organizase a expedición

para buscar a Ibarreta por conta da “Asociación Montenegro”.

Como compañeiros ían: o P. Marcucci, os capitáns da guerra de

Cuba, Ramón Ibáñez, Antonio Guzmán e Joaquín Lage, o sar-

xento Carlos Vidal e o seu asistente na mesma campaña. A casa

Gutiérrez Xamar, relacionada coa família do explorador, axudou

aos gastos e o Governo arxentino facilitou armas e municións. O

6 de xullo de 1900 partiu a expedición a Asunción, para conti-

nuar desde ali a terras do Chaco. Mais à sua chegada enteiraron-

se de que aparecera o cadáver de Ibarreta polo que deron volta a

Buenos Aires.

Mália a frustración daquela non nata expedición,

Montenegro non gostaba da vida sedentária e axiña retomou o

camiño da aventura, guiado tamén polo

amor à ciéncia e polo seu espírito valeroso

e arriscado: de 1900 a 1905 permaneceu

nas perigosas selvas virxes do deserto

boliviano-arxentino, correu moitos peri-

gos, pasou por bastante sofrimento e mi-

sérias e realizou, à vez, moitas explo-

racións.

Desde Orán a Yacuivy, através do

Grande Chaco, desde Yacuivy a Chevaux

e Acre, despois nas inexploradas e

temíbeis rexións do Bermejo e o Tarija,

González Montenegro, à frente de reduci-

da caravana, verificou valiosos descubri-

mentos xeográficos e mineralóxicos, dis-

tinguindo-se de outros exploradores polos

seus grandes coñecimentos. Os xornais

bolivianos La Nación e Nova Galicia, e

outros de Buenos Aires, La Montaña, e de

Salta, El Cívico, fixeron entusiastas lou-

vanzas deste noiés heroico.

Segundo a revista Galicia da Habana,

foi o primeiro que descubriu os bosques

de gomais naqueles desertos do Norte.

19

Juan González Montenegro tras a sua estadia na

Coruña voltara a América coa corresponsalia do xor-

nal coruñés La Voz de Galicia, e desde aquelas terras

enviou sustanciosas crónicas a este xornal nas que

narraba as suas aventuras. Nada sabemos da sua vida

a partir destas datas. Mais o que si sabemos é que o

audaz explorador do Chaco, –rexión repartida en tres

diferentes estados da América do Sul, Bolivia,

Arxentina e Paraguay– foi un noiés destemido que

naceu nesta vila naquel, xa lonxano, ano de 1861.

BIBLIOGRAFIA:

NEIRA VILAS, X., A prensa galega de Cuba,

Ediciós do Castro, Sada, A Coruña, 1985.

VILANOVA RODRÍGUEZ, A., Los gallegos en

la Argentina, Ediciones Galicia, Buenos Aires, 1966.

Tamén foi o primeiro en descubrir mananciais de

petróleo. Nos bosques exteriores do rio Bermejo des-

cubriu asimesmo grandes xacimentos de carbón de

pedra, o que contribuiu a resolver un problema

económico importante para aquel país. No listado

dos seus descubrimentos hai que engadir xacimentos

de ouro, prata, bismuto e amianto.

Aquela odisea no médio das selvas, en loita cons-

tante co clima e os insectos, e até cos homes que o

acompañaran –que acabaron desertando–, conduciron

a Montenegro a unha situación extremadamente

perigosa que a ponto estivo de acabar coa sua vida.

Resistiu na soedade do deserto un mes e vinteoito dias

sen comida, sen armas, sen lume… até que unha expe-

dición enviada desde Tarija, salvou a este intrépido

explorador, cando xa estaba case morrendo.

20

21

A. CambeiroEscola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

22

O ensino secundario abarcaba dúas modalidades: estudiosxerais e estudios de aplicación ás profisións industriais.

Os estudios xerais, con libros de texto oficiais e cátedras porconcurso (1ª e 2ª categorías) e por oposición (1ª categoría) tiñanunha duración de seis anos –desde os nove ós quince de idade– eproporcionaban o título de Bacharel en Artes que daba acceso áUniversidade.

Os estudios de aplicación ás profisións industriais comeza-ban aos 16 anos e tiñan unha duración variábel. Ao remate,entregábaselle ao alumno o título de Perito. Existían tres moda-lidades:

Comercio, coas seguintes materias: xeografía, aritmética e álxe-bra, aritmética mercantil e teneduría de libros, contabilidadee exercicios prácticos de estatística, economía política edereito mercantil e industrial, inglés e francés.

Náutica, coas asignaturas de: xeografía, aritmética e álxebra,debuxo lineal, xeometría e trigonometría, xeografía política,debuxo xeográfico, física, pilotaxe e astronomía, debuxohidrográfico.

Belas artes, na que se estudiaban:aritmética e xeometría, debuxo(de figura, lineal e de adorno), modelado e vaciado, paisa-xes, perspectiva, música.

Século XIX. Segunda metade.

omplexa é a vida política españo-la neste medio século que comen-za en plena era isabelina e que tén

o seu punto álxido na Revolución desetembro de 1868, a chamada “Gloriosa”,co destronamento de Isabel II. A súaduración é curta, seis anos só que presen-ciarán unha serie vertixinosa de cambiosconstitucionais: Governo provisional,reinado de Amadeo de Saboya e PrimeiraRepública con dúas fases sucesivas, fede-ral e autoritaria, para rematar en 1874 coarestauración borbónica na persoa deAlfonso XII como consecuencia do pro-nunciamento do xeneral Martínez Campos.

Mentres, xa na rexencia de MaríaCristina, o Imperio español está a dar asúltimas latexadas coa perda de Cuba eFilipinas polo tratado de París de 1898.

A lei Moyano

A cultura oficial, fortemente centrali-zada, da España “moderada”, unha culturaecléctica con influencia francesa e itali-ana, vai penetrar nas clases medias do paísa través da Lei Xeral de InstrucciónPúlbica de 9 de setembro de 1857, chama-da Lei Moyano polo nome do Ministroque a firmou, aínda que estaba inspiradapor Antonio Gil de Zárate. Comprendíatodos os graos do ensino, destacando, porfin, o desenvolvemento dos estudios deSegunda Ensinanza (xerais e estudios deaplicación) e as ensinanzas profisionais.De carácter marcadamente administrati-vo, levou á unificación do ensino públicoe á creación dun sistema de educación“nacional”. Esta lei merece pararse unpouco nela pois, para ben ou para mal, econ múltiples modificacións, chagará atamoi avanzado o século XX (1970).

O ensino en Noia(V)Xosé Agrelo Hermo

Casa dos Sáez, hoxe Banco Pastor.

23

Por esta lei, os Instituttos podían ser de 1ª, 2ª ou 3ª categoría,provinciais (das Deputacións) ou locais (dos Concellos) e impar-tiron as dúas modalidades, de estudios xerais e tecnico-profe-sionais, ata 1880, ano en que se separaron, con este motivo osestudios xerais de bacharelato de seis anos a cinco, cunha seriede asignaturas que serían o núcleo dos distintos bacharelatosdurante moito tmepo. Eis as asignaturas centrais por cursos:

1º.- latín, castelán, xeografía.2º.- latín, castelán, historia de España.3º.- retórica e poética, aritmética e álxebra, historia univer-

sal, francés.4º.- psicoloxía, lóxica e filosofía moral, xeometría e

trigonometría, francés.5º.- física e química, historia natural, fisioloxía e hixiene,

agricultura.

Compre destacar o curto número de asignaturas por curso, aaprendizaxe do latín en idades temperás e os estudios defilosofía.

O ensino en GaliciaDesgraciadamente a lei Moyano tivo en Galicia pouca apli-

cación pola escaseza de centros de ensino secundario (do pri-mario, mellor non falar pois seguía como no século anterior).Por seren tan poucos, podemos citalos todos, co ano da súacreación:

1842: Instituto de Lugo (trasladado a Monforte en 1848).1842-47: Funciona un instituto en Tui.1845: Instituo de Santiago (ao que estarían adscritos os alum-

nos de Noia, ata a guerra civil).1848: Instituto de Monforte (trasladado de Lugo).1856: Instituto en Lugo, xa definitivo.1862: Instituo da Coruña, que se fai provincial en 1876.

1871-74: Institutos municipais (Cole-xios libres) en Celanova, Mon-forte, Betanzos e Vigo.

A partir daí hai que agardar áDictadura de Primo de Rivera para que en1927 teñan instituto Vigo e Ferrol e o anoseguinte, 1928, Ribadeo e Noia.

O ensino privado en NoiaAínda que algúns fillos da emerxente

burguesía noiesa ían cursar os seus estu-dios a Santiago, na Vila aparecen xa porestas datas varios proxectos educativosmoi interesantes de carácter privado.Destaca entre elas a fundación, en 1866,do Colexio “San Vicente de Paul” ubicadona fermosa casa da Corredoira que faiesquina coa Carreiriña, sustituída hoxepola “moderna” construcción do BancoPastor. No baixo estaba a tenda comercialda familia Sáez e nos pisos altos o Colexioque tamén tiña un pequeño internado conalumnos fundamentalmente de Ferrol e dacomarca muradana. De 1866 a 1928 , anoen que pechou ao inaugurarse o Institutooficial, tivo tres directores: don AnastasioLópez (fundador), don Marcelino Rodrí-guez Cadarso en 1886 e don CésarCarreño que sustituiu ao anterior en 1916.

O 17 de setembro de 1876 inau-gurouse o novo colexio e convento dasMM. Trinitarias, baixo o patrocinio de

Edificio do Instituto Virxe do Mar

24dona Josefa Armero Millares. Asprimeiras monxas xa chegaran aNoia en abril de 1871 acom-pañadas polo sacerdote don JoséMazarrasa que máis tarde seríabispo de Ciudad-Rodrigo. Ocu-paron un edificio con capela, con-truido pola familia Armero para talfin na Corredoira de Fóra.

Tres anos máis tarde, en 1879,o alcalde noiés Luis CadarsoAyarza, co apoio de varios ve-ciños, abre unha escola de Debuxo

que acadaría moita sona en toda acomarca, dirixida por Ramón LiraCastro de Boán, coñecido entreoutras cousas, por ser autor dunextraordinario plano da Vila, rea-lizado en 1907.

Tamén hai noticias de que en1888 se abre un novo Colexio pri-vado co nome de “San Barto-lomé”, baixo a dirección deJoaquín Patiño Alaba.

E xa como remate do século,en 1889, construise o nobre edifi-

cio que hoxe alberga o Instituto“Virxe do Mar”, e que fora resi-dencia de Escolas Graduadas,Concello e Instituto Laboral. Paraa súa construcción o deputado aCortes por este distrito, LuisLamas Varela, conseguira unhasubvención por valor de mil duros,equivalente o 75 % do importe dasobras do citado edificio, uns cartosmoi ben empregados no que hoxeé facho de cultura e orgullo detodos os noieses.

Inma OviedoEscola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

25

vila medieval de Noia chega ata o século XIX ofrecendo á mirada do viaxeiro o elemento máis claramentedefinidor da paisaxe urbana do Antigo Réxime, como era a muralla granítica que desde a lonxana data de 1320envolvía o enclave urbano nun abrazo protector. Vila e muralla son todo un ata este momento; pero agora, unha

nova fase na historia vai facer que esa unidade se crebe, e paseniñamente escomeza a longa agonía dos muros.

Esta segunda parte da relación vila-muralla está ligada intimamente á historia do urbanismo na nova etapa da industrial-ización. Baixo os novos presupostos burgueses, o longo e íntimo diálogo entre vila e muralla vese traumáticamente inter-rumpido, rompéndose en cachos unha unidade e unha interrelación de séculos de antigüidade. Será agora, neste século XIX,coa progresiva aparición dunha burguesía comercial, industrial e funcionarial, cando xurda a necesidade de transformarunha cidade considerada non válida para os novos tempos. Baixo os novos presupostos da clase social emerxente, a envol-vente muralla preséntase como un impedimento que hai que eliminar en base a unha dobre premisa: por considerala unobstáculo para o desenvolvemento da vila; e por tela por unha herdanza da que hai que librarse. Por conseguinte, a transición da época preindustrial á nova era da industrialización, transición que vai alumear a vila mo-derna, segundo a lóxica do tempo non podía efectuarse sen derrubar a pegada máis clara do pasado, a muralla graníticaque abrazaba protexéndoa a localidade urbana. Agora sí, baixo estes presupostos, a muralla vai ter os días contados.

Pedro García Vidal

Sobre a pa i saxe cons t ru ída do casco h i s tó r i co no ié s

CLAVES PARA A INTERPRETACIÓN DUNHA PAISAXE URBANA SINGULAR

(III ) A muralla como memoria urbana da vila. O século XIX

Xeografía

A privatización consentida dun ben público

Todo o proceso de apropiación viciñal da murallamediante o aforamento de partes da mesma, escomeza-do, como vimos no número anterior da revistaAlameda, na segunda metade do século XVIII, vai tercontinuidade, incluso con maior intensidade, ó longo

do século XIX. O sistema consistía nunha solicitudedo viciño á autoridade municipal para que esta cederaen foro a parte da muralla correspondente. A conti-nuación, o concello nomeaba unha comisión que seencargaba do recoñecemento do tramo de muro que se

Posible representación en pedra dunha porta da muralla noiesa.Peza doada á Sociedade Liceo polo seu propietario Roberto CiertoCosta. A iconografía e os medios usados para conservar o recordo das murallas mudou ó longo do tempo: tapices, códices miniados, ougravados; planos, e sobre todo fotografías, nos tempos máis recentes. A imaxe que mostramos, puidera tratarse da máis antiga repre-sentación iconográfica da muralla noiesa. Trátase dun anaco de lousa granítica, onde aparece esculpida en baixorrelevo o que, con bas-tante probabilidade, podería ser unha das doce portas que se abrían no muro que rodeaba a vila. Este fragmento consérvase gracias ócelo de Roberto Cierto que a recolle nos anos sesenta e a garda na súa vivenda. El mesmo nos relata, que “a peza apareceu soterradabaixo a cimentación dunha das casas con fachada á rúa Nova, e formaba parte dunha lousa moito máis grande, toda ela esculpida, cuiosfragmentos quedaron soterrados.

solicitaba, debendo poste-rior-mente, elevar un informe no quese propoñía o que crían conve-niente ós intereses públicos. Envista de dito informe que acom-pañaba á solicitude a Corpo-racióndecidía.

Así se pon de manifesto ensesión de 15 de maio de 1857:

“Se dio cuenta de otra instancia deManuel Lago vecino de esta villapor la que solicita se le ceda enforo por su justo valor un trocitode muralla antigua contigua a lacasa que tiene en la Rúa de laLage de este pueblo y hacia laparte del mediodía, y enterado elayuntamiento acordó por unani-midad nombrar una comisióncompuesta del señor Presidente,procurador Andrés y Regidor D.Manuel Vázquez para que recono-ciendo la muralla de que se trata

propongan lo que crean conve-niente a los intereses públicos,debiendo evacuar dicho informe acontinuación de la referida solici-tud..”

Nestes anos da segunda metadedo século XIX, a muralla vai sufrirfortes e continuados ataques deste

tipo por parte dos viciños da vila, coa cada vez maior anuencia das autori-dades municipais que perciben os ingresos derivados da cesión.

Cando algún particular solicita a pedra correspondente da rebaixa damuralla para uso propio, neste caso a autoridade municipal vai ver incre-mentados os ingresos, pois o seu valor debe ser abonado polo interesado.Así se confirma neste documento do ano 1868 no que un viciño realizaesta petición:

“...pide se le permita rebajar la muralla que cierra los egidos de suscasas viviendas por la parte sur de la calle de la Rúa de la Lage hastacerca de los terrenos o suelos de dichos egidos, cediéndoles las piedras dedicha muralla que sea objecto de la rebaja previo el abono de su valor”.

O protagonismo das autoridades municipais na destrucción dos muros

Parellamente ó proceso privatizador da muralla, favorecido polasautoridades municipais mediante a concesión de aforamentos ós viciños,vai ter lugar unha dobre actuación desde o propio poder municipalfavorecedora igualmente da eliminación de partes importantes da mesma.Por unha banda, unha actuación dirixida a suprimir compoñentes damuralla que agora van ser considerados impedimentos no desenvolve-mento da vila, como por exemplo as portas, á que máis adiante nosreferiremos; por outra, empregar a muralla como unha canteira de mate-riais destinados a unha serie de reformas urbanas, como pode ser a me-llora do firme das rúas principais do núcleo.

Este aspecto de utilización dos muros como fonte de materiais para obrasde mellora de firme de rúas, podemos velo neste documento, acordo do12 de agosto de 1857, no que se permite por parte das autoridades munic-ipais a extracción de pedra directamente da muralla con vistas a reparar omal estado que presentan algunhas rúas da vila:

“la piedra que para componer las calles se necesita, salga de la mura-lla que está entre los egidos de D. José Fernández y Doña Teresa Patiño

Lenzo da muralla no Malecón de Gasset segundo plumilla aparecida na revista La Ilustración gallega y asturiana. Nas partes que miranó mar e ó rio, o proceso de desaparición da muralla é máis lento que no resto do espacio cercado. Aquí, o papel dos muros como impe-dimento ante as augas, vai xogar a favor da súa conservación, aínda que só sexa a parte inferior dos mesmos. Arrimar casas exteriormentenon era aconsellable sen previamente gañar terreo ás augas.

26

27

Entrada á rúa da Peregrinasegundo plumilla aparecida narevista La Ilustración gallega yasturiana. Neste lugar alzaba asúa poderosa silueta en pedragranítica a monumental porta daPeregrina. En arco oxivo e torreameada, nela desembocaba aPonte Grande de Noia, e consti-tuía paso obrigado para todasaquelas persoas que quixeranpenetrar na vila logo de cruzar aponte.O seu derrubo, xunto co daPorta da Vila, supón o principiodo fin definitivo da muralla, esesingular elemento envolventepétreo, destacado fito artificialna topografía da vila, notableconformador da súa paisaxe con-struída ata estes anos medios doséculo XIX..

viuda de D. Francisco Crespo, demoliéndola hasta dejarla en laaltura de 16 cuartas, mediante dicha muralla es del ayun-tamiento, y si aquella piedra no bastase para las obras indi-cadas, el ayuntamiento acordará lo conveniente”.

Tanto no caso da privatización viciñal, como na actuacióndirecta por parte das autoridades municipais, a desaparición detramos significativos da muralla non ocorre por igual en todas aszonas da mesma. Son os lenzos que dan a terra os que primeirosofren os ataques, e por iso son tamén os primeiros que van desa-parecer. Serán as partes que nun futuro próximo, constituirán osbordos edificados lindantes coas novas rúas que, partindo dasribeiras fluvial e marítima, van circunvalar o antigo recinto amu-rallado. Sobre a muralla mesma, empregando para a súa cons-trucción as pedras que dela extraen, van erguerse agora edifi-cacións destinadas a vivenda que van constituír elas mesmasunha nova e particular muralla que mira ás nacentes rúas daCarreiriña, Ferrador, ou Porta da Vila.

Se importantes lenzos dos muros chegan en pé ata o século XX, apesares da forte presión que sobre eles exerce a vicindade de caraá súa apropiación particular e por parte das propias autoridadesmunicipais, unha das razóns principais debe buscarse no impor-tante papel que representan como obstáculo ás augas. Tanto polaparte do río como pola do mar, a muralla supón un dique artificialque impide que a auga asolague as partes baixas da vila e poña enrisco unha numerosa e apretada liña de casas ribeireñas. Inclusocando se realice unha destrucción do muro nestas zonas, isto sóafectará á parte superior do mesmo, nunca á base, o elemento con-tedor das augas:

“la piedra que para componer las calles se necesita, salga de lamuralla que está entre los egidos de D. José Fernández y DoñaTeresa Patiño viuda de D. Francisco Crespo, demoliéndolahasta dejarla en la altura de 16 cuartas, ...”(A.M. 12 de agostode 1857)

A obriga de respectar esas dezaseis cuartas de muro, estádirectamente relacionado co perigo de inundación que supoñía atotal desaparición deste dique de contención ante as augas.

A destrucción das portas principais davila: A caída das Portas da Vila ePeregrina

Sen dúbida, a caída das dúas monu-mentais portas que controlaban o acceso ávila cercada -a Porta da Vila e a Porta daPeregrina- supón o acontecemento claveno proceso de desaparición da muralla. Oseu derrubo, implica non só a eliminacióndo elemento máis singular e destacado domuro, senón que supón asemade adesaparición dun dos elementos identi-ficativos da antiga vila, a tarxeta de pre-sentación ante calquera persoa que porprimeira vez a visitara.

Na época en que Noia era un ferve-doiro de rúas e talleres de artesáns, mer-cados e xentes, todo ilo en medio dasaugas do Traba e da Ría, debía ser dunhabeleza sobrecolledora, un impresionanteespectáculo, atoparse ante as portas dearco gótico defendidas por torres ameadasque gardaban as dúas entradas principaisdo recinto comercial. Tra-tábase de ver-dadeiros monumentos que acentuaban averticalidade do muro e afirmaban oorgullo da vila. Agora, nos tempos novosda industrialización, esta imaxe do pasadoía desaparecer.

Se a primeira nova da desaparicióndalgunha das portas e torres que se abríanno muro vimos que se producira alá poloano 1627, cando se derruba por ruinosa acoñecida como Porta da Atahona, fronte óHospital do Sancti Spíritus, e en anos pos-teriores atopamos información de novosderrubos de portas, sempre alegandosituacións de ruína e abandono; sen

28Torres y también los daños que en aquel se ocasionen a los edi-ficios inmediatos y al Puente.

2º. El rematante tendrá obligación de demoler dichas Torres yretirar los materiales y escombros a punto donde no incomodenal vecindario que designará una comisión del Ayuntamiento den-tro del preciso término de veinte días contados desde el día delremate. Dentro del mismo término entregará en Depositaría lacantidad en que consista aquel

3º. Cuidará que durante los días que dure la demolición no seobstruya enteramente el paso del Puente.

4º. Afianzará a satisfacción del Señor Presidente el cumplimien-to del remate.

Os puntos seguintes, 5º e 6º, ó igual que o 9º, refírense ásobrigas dos viciños colindantes:

5º. Se hará saber a D. Fernando Limerez que aprovechándose deIos materiales de la parte de muralla contenida entre la Torre dela Peregrina y el nivel con el frontis de su casa la derribe dentrodel mismo término de veinte días; y no verificándolo lo harádemoler la Corporación.

6º. Por la parte de la casa de Juan Pla se demolerá dicha Torrehasta encontrar el nivel del frontis de dicha casa que dice a lamar y el del que dice a la Calle del Puente.

9º. Se hace saber a D. Jacobo Fabeyro y Juan Pla que o bienabonen a justa tasación de peritos la piedra que de dichas Torres

embargo, na intención das autoridadesmunicipais está sempre presente o proce-der á súa posterior reconstrucción; nonestán dispostas a que muros e portas desa-parezan. Pero agora, nestes anos centraisdo século XIX, prodúcese un importantecambio: o conxunto defensivo vai sufrirun ataque en toda regla e a súa desa-parición téntase sexa definitiva.

A reconstrucción dos acontecementosque conduxeron a destrucción das portasprincipais da vila, ante a falta no ArquivoMunicipal do Libro de Actas correspon-dente a estes anos, fai extremadamentedifícil para o investigador seguir fiel-mente todo o proceso, tal como foi tratadopolas autoridades nos sucesivos plenos.Sen embargo, a aparición entre papeisdoutros asuntos, do expediente de derrubodas Torres de A Peregrina e Porta da Vila,do ano 1842, puxo nas nosas mans undocumento de excepcional importanciade cara a coñecer os derradeiros instantesdestes singulares fitos da Noia antiga.

Dada a significación que a desapari-ción das portas principais da vila repre-senta na historia da muralla, ofrecemos acontinuación de xeito resumido, e cen-trándonos na Porta da Peregrina, o proce-so seguido polas autoridades municipaisco fin último de facela desparecer.

Crónica dunha morte anunciada

O 17 de abril de 1842 a Corporaciónmunicipal “convencida de cuanto mani-fiestan los Procuradores generales” acor-dan o derrubo das Torres da Porta da Vila eda Peregrina en base a evitar “el mal aspec-to que forman dichas Torres y los dañosque pudieran ocasionar con su ruína”.

Referencias ó ornato e bo aspecto quedeben presentar as rúas da vila, ou con-seguir unha maior comodidade dedesprazamento, figuran como argumentosque xustifican a desaparición das portas,amparándose para ilo no aspecto ruinosoque presentan, froito de anos de abandonoante a ausencia de perigos de invasión queas xustificaron no pasado.

Para levar a cabo a demolición anún-ciase pública subasta dos materiais baixounhas condicións determinadas que o con-tratante debe comprometerse a cumprir:

1º. Sería de cuenta del rematante eldescenso de toda la piedra de dichas

Expediente sobre a demolición das portas da Vila e da Peregrina,1842. A aparición deste expediente nos Arquivos Municipais ( amablemente posto ámiña disposición pola arquiveira naquel intre, Amelia Carou ) permite, ante afalta do Libro de Actas correspondente a estes anos centrais do século XIX,aproximarnos a como foi efectuada a eliminación das dúas portas monumentaisque controlaban os áccesos ó antigo burgo cercado de Noia. (Inédito).

29

Plano aparecido no expe-diente sobre a demolición dasportas da Vila e daPeregrina,1842. Plano dasobras a realizar na conxunciónda Ponte Grande de Noia e rúada Peregrina, consecuencia dademolición da coñecida comoPorta da Peregrina. (Inédito).

está unida a la pared de sus casas, o en otro caso la Corporaciónla sacará a subasta, pues que la piedra unida a la pared dedichas casas no se comprende en esta.

Nos puntos 7º e 8º especifícanse as obras que deben levarse acabo unha vez eliminada a Porta. Importante de cara a futurasactuacións arqueolóxicas o que se especifica no punto número 8.

7º. Será obligación del rematante formar una rampla baldosada alnivel del Patio del Puente. Esta rampa llegará desde la extremi-dad de los asientos de ambos lados del Patio hasta unir con lasparedes de las casas de los sobredichos; y a la orilla de la derecharampla se formará una banqueta de cantería a nivel con dichosasientos.Desde esta banqueta se formarán también de buenapiedra unas gradas o escaleras hasta el mar. Todo esto bajo ladirección y aprobación de los maestros de obras del Pueblo.

8º. No podrá el rematante extraer piedra ni otro material queconstituya el cimiento de ambas Torres de suerte que no podráaprovecharse sino de los que excedan el nivel de las calles y ten-drá además obligación de dejar perfectamente baldosado y nive-lado el sitio que ocupan dichas Torres.

En sesión de 25 de abril de 1842, notifícase a presentación óremate dun candidato, que como única condición solicita unmaior prazo para a execución das obras: Hízose en seguida porRamón Vázquez, vecino de la parroquia de San Pedro deTállara, la postura de mil y cuatro cientos reales siempre que sele concediese mayor término para el derribo, sin que hubiesequien la mejorase

Posteriormente, en acordo do 14 de mayo de 1842, aCorporación decide por unanimidade adxudicar as obras ó referi-do Ramón Váquez, dando de prazo “hasta el treinta del próximojunio”.

Os únicos problemas que vai presentaro derrubo da porta van ter que ver cosviciños colindantes, con frecuencia per-soas que con anterioridade conseguiranadueñarse, con ou sen permiso municipal,de partes do muro e que agora reclaman osseus dereitos sobre o mesmo. Nun enoutro lado do que será o inicio da futurarúa da Peregrina, os viciños -aqueles ósque se refiren os puntos 5º e 6º do docu-mento sobre as condicións en que debeefectuarse o derrubo- presentan ale-gacións tendentes a que as autoridadesmunicipais recoñezan os seus dereitossobre partes da muralla.

Desestimadas as alegacións, o derruboefectuarase tal como fora acordado. Será ofin das oxivais portas coroadas por to-rreóns ameados, que constituían asentradas principais da vila, e o principiodo fin definitivo da muralla. A partiresdeste momento, estes mesmos accesos órecinto histórico só recordarán o seu pasa-do como portas en base ó seu topónimo:Porta da Vila e Porta da Peregrina.

30

arlos Maside é a figura cen-tral do grupo renovador que apartir de 1930 vai incorporar a

pintura galega á modernidade europea. Ogrupo, denominado Os Novos poloshomes da Xeneración «Nós», de quen seconsideraban herdeiros, estaba formadopor Colmeiro, Arturo Souto, ManuelTorres, Laxeiro, Seoane e algúns outros,xunto co propio Maside e numerososescritores como Dieste, Manuel Antonio,Blanco Torres, Fernández del Riego ouCarballo Calero, tódolos cales coincidíanno mesmo desexo de ruptura coa arte quese estaba facendo en Galicia, manifes-tando a súa intención de facer unha artesen tópicos, na que o amor á terra nonimpedise falar linguaxes de vangarda.

Reuníanse nos vellos cafés santiague-ses e ós seus debates acudían, entre outrosintelectuais, Valle-Inclán e García Lorca–cando viña a Galicia–. Seoane facía ilus-tracións para poemas de Cunqueiro,Maside para un libro de Castelao ou unartigo para unha exposición de Colmeiro,editaban conxuntamente Resol, follavoandeira que se distribuía entre os labre-gos e coa que se quería poñer ó alcance dopobo poemas e cantigas ilustradas polosartistas e colaboraban nas revistas Guión eYunque, nas que reproducían textos dosmellores autores do momento. Este flore-cemento cultural quedaría traxicamentecortado en 1936, cando os protagonistas,mortos, silenciados ou ciscados no exilio,pola súa militancia no Partido Galeristaou polo seu ideario revolucionario, con-tinuaron ailladamente o seu labor.

Carlos Maside, natural de Ponte-cesures, onde nacera en 1897, é o perso-naxe fundamental do novo grupo. Ini-ciárase como caricaturista e dibuxante deviñetas, seguindo o estilo de Castelao,

reflexando con crítica actitude os acontecementos da época.Despois dunha viaxe por Europa vai aproximarse ás formas dosexpresionistas alemáns e dos fauvistas franceses, estética que vaiaplicar á súa pintura, que tamén quere ser representativa deGalicia: o mundo do campo, o traballo das cidades, mercados,leiteiras..., pero tamén paisaxes urbanas de Santiago, Vigo eNoia.

A Noia pintouna repetidamente entre os anos 1934 e 37, nosque estivo destinado no seu Instituto como profesor de Debuxo,onde foi compañeiro de Álvaro de las Casas, con quen apareceretratado nunha foto diante do Coliseo Noela1, xunto cos alum-nos e o resto dos docentes do mesmo centro, entre os que taménestaba un dos nosos máis grandes artistas do século XX, o pintorFrancisco Creo.

A maior parte das pinturas coñecidas daquela época referidasa Noia son gouaches sobre papel, aínda que tamén hai dous óleose algunhas acuarelas, que representan sobre todo prazas e rúas,con algúns referidos ó entorno do río Traba e a unhas barcas. Nonhai entre elas representacións coñecidas de ningún dos nososmomumentos máis emblemáticos, cal son S. Martiño e Sta.María, nin de ningunha das casas medievais que embelecen anosa vila. Mais é posible que fosen tamén pintadas aquí algunhasdas súas figuras femininas datadas naqueles anos. Sen embargo,a inclinación do pintor pola intemporalidade, a permanencia dassúas figuras máis alá da fugacidade e o transitorio, fan desapare-cer destes retratos, como dalgúns outros cadros desta época

Xoán X. MariñoO pintor Carlos Maside en Noia

Maside cos alumnos e claustro do Instituto. Coliseo Noela, 1934(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

31

(Dous mariñeiros, unha Vendedora de froitas, hoxe no MuseoCarlos Maside de Sada, unha Cociña) toda evocación espacialque fixese situar estes personases nun ambiente noiés ou nunescenario que puideramos recoñecer como propio.

Polo contrario, as paisaxes urbanas nas que se recrea coasnosas rúas son moi doadas de identificar por quen as percorre adiario. Trátase de pinturas de exteriores, de gran monumentali-

dade a pesar do seu pequeño tamaño(miden entre 18,5 x 25 cm, o máispequeño, e 42 x 31 cm, o máis grande),que ó tempo que amosan o seu interesepolos valores tradicionais da pintura–perspectiva, espacio, volume– taménmanifestan a súa preocupación pola color,os planos e o movemento.

O máis entrañable, polo que tén deespacio desgraciadamente irrecuperable ede atmósfera irreparablemente perdida, éo titulado A fonte da praza (foto 2), cadromoi elaborado do ano 1935, propiedadedos herdeiros do pintor,2 centrado polaemblemática fonte e o seu gran pilón, quepresiden a praza que evidentemente é a deA Fanequeira, cunha figura feminina decostas en primeiro plano, portando, comounha cariátide clásica, unha sella nacabeza, outra á nosa dereita abaixándosepara limpar o que parece un barreño delatón e unha terceira, trala fonte, cunmolido na testa, recortándose sobre oincomparable marco das casas cos seusbalcóns hoxe infortunadamente perdidos,nos que está a roupa branca tendida pare-llamente ás nubes que conforman o fondodo cadro e que serven para introducirunha nota realista que lle dá un carácterpopular e humanizado á escena de colo-rismo mesurado, sen as estridencias dasúa etapa posterior.

No mesmo ambiente se representa amuller que cun cativo da man aparece nocuadro que leva por título Casa de Noia,(foto 3), na mesma colección privada,datado tamén naquel ano e realizado deigual forma en gouache sobre papel, con-xugando amorosamente elementos arqui-tectónicos e persoas, nunha composicióncentrada pola figura feminina, equilibradae simétrica, seguindo modelos clásicos econstruido con colores densas que suxirenpeso e volume.

Aínda hai outro cadro ambientado naPraza da Fanequeira, propiedade doutrodos herdeiros de Maside, que leva idénti-co título que o anterior. Correspondetamén ó ano 1935, foi realizado coamesma técnica e representa de novo adesaparecida vivenda que foi propiedadede Pilar “a Pola” (foto 4), casa que nestaocasión cobra maior protagonismo ódiminuir de tamaño á muller, que agoraaparece aniñada á dereita da escena, e afigura infantil que mira ó interior do edifi-

Foto 2: Maside. Praza da Fanequeira(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

Fotos 3 e 4: Maside. Casas de Noia(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

Foto 5: Maside. Rúa de Noia(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

32

cio; quizais como alusión ó alcume dacasa ou simplemente para introducir undetalle costumista que dese viveza á com-posición, coloca unhas galiñas enprimeiro plano.

Da rúa do Curro hai cinco cadroscoñecidos. O primeriro deles, titulado Rúade Noia (foto 5), é un gouache do ano1935 da mesma propiedade particular, que

abrangue parte dos soportais situados acontinuación do Coliseo Noela baixandocara á Carreiriña. Nel amosa máis afec-tividade ás casas porticadas cá que os pro-pios noieses parece que lle temos a esteselementos arquitectónicos tan característi-cos, nos que novamente reproduce a roupamariñeira a secar en balcóns hoxe desa-parecidos. O segundo, tamén nesa mesmacolección privada, titúlase Soportais deNoia, (foto 6) é un pastel sobre papel domesmo ano que vén sendo un detalle doanterior, pero cunha estética máis expre-sionista, con liñas que se saen da verticale outras que forzan a perspectiva distor-

sionando a realidade. Oseguinte, tamén propiedade domesmo herdeiro do artista,leva por título Casas de Noia(foto 7), está pintado áacuarela e resulta máis difícilde identificar, porque o segun-do dos arcos, pola súa reduci-da amplitude, non se corres-ponde con ningún dos coñeci-dos desta rúa; as grandes tina-llas diante dos soportaispudieran darnos algunha pista,

pois pudiera facer referencia a unha das tabernas que existían poraquela época no Curro. Xa do ano 1936 é o cadro (foto 8) iden-tificado como Unha rúa de Noia no catálogo das obras do pintorrealizado por Mª Esther Rodríguez Losada,3 un óleo sobre táboaque volve reproducir as casas contiguas ó Coliseo Noela, peronesta ocasión servindo de fondo a dúas mulleres que se inclinancon naturalidade sobre un cesto con peixes, amosando esapredilección do artista por representa-las xentes anónimas da viladesempeñando os seus labores cotiás, sen preocupación porcalqueira intención sicolóxica ou narrativa, como se só lle intere-sase capta-lo traballo silencioso e tranquilo da humilde vida dopobo galego. O último óleo referido a esta rúa tamén leva o nomede Soportais de Noia (foto 9) e pintouse nese mesmo ano; a pesarde que só representa un único arco, é doado recoñecer o edificiorepresentado porque a visión desde un plano superior das mesasque están no espacio porticado leva a pensar que é unha das casassituadas á esquerda da rúa en dirección a S. Martiño e a presen-cia das tinallas alude inequívocamente á existencia alí dunhataberna, o cal nos permiten deducir que se trata do bar que foi de

Foto 7: Maside. Casas de Noia(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

Foto 9: Maside. Soportal de Noia(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

Foto 10: Maside. Barcos(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

Foto 6: Maside. Soportais de Noia(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

Foto 8: Maside. Unha rúa de Noia(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

33

María Teresa e que hoxe leva o mesmo nome da rúa; o máisinteresante é a color densa dada a pequenos toques que parecebuscar a textura rugosa da pedra, coa que quere evoca-las con-struccións graníticas dos nosos canteiros, para crear unha arteindefectiblemente galega4.

Polo que se cre, en tal ano de 1936 pintou as Barcas de Noia,(foto 10) tamén ó gouache, na que mantén a temática popular, encanto recolle o medio de traballo dos mariñeiros, de xeitoaparentemente sinxelo, pero cun furibundo cromatismo, queanuncia as liñas pictóricas que vai desenvolver nos anosseguintes.

Xunto ó río Traba realizou dous cadros perfectamenterecoñecibles e outro máis difícil de identificar, nos que, enningún caso se fixou nin na ponte medieval (aínda que se situouen riba dela para pintar), nin nos muíños da mesma época, nin nacasa da balconada adxacente, senón, como sempre, nas mullereslaborando e nas rúas populares. Do ano 1934 é o primeiro deles,chamado Lavandeiras (foto 11) un gouache sobre papel no que,a parte do uso vangardista da color, destaca a súa devoción polopopular, pois como el mesmo afirma: “ O intelectual é a voz dopobo, nun senso profundo, entrañable. El é, ou debe se-la partemáis sensible do pobo mesmo, e o seu destino é percibir e darforma ás súas sensacións, desexos, afáns, dores e gozos. Ten que

ensinarlle a ve-lo mundo, a través dastebras e a poñer orde no seu caos5...”polo que a representación de dúasmulleres lavando é o fundamental, sonmulleres do pobo, campesiñas ou pei-xeiras, agora acometendo tamén as faenasdomésticas, pero sen interesarlle a súa his-toria particular, apenas a súa categoríasocial, quizais hai unha certa intenciónsimbólica, en opinión de Mª LuisaSobrino “é como se a muller encarnase oespírito de Galicia, mais Galicia sim-bolizada non como etnia, senón como his-toria viva, como sociedade á que a emi-gración valeira de homes, quedando amuller como prototipo do pobo6.” Poloque respecta á súa relación con Noia,supoñemos que as casas que se ven á outrabeira do río son as primeiras daCorredoira, hoxe ocultas por outras edifi-cacións máis modernas, de maneira queámbalas dúas mulleres están aniñadas,presuntamente, sobre o lavadeiro que seacha a carón dos muíños do Traba, omesmo que se percibe diante da “casa doEstalote” que se representa no cadro inti-tulado de novo Casa de Noia (foto 12), doano 1936, agora máis animado por seis ousete mulleres afanadas no lavado daroupa, cun carro do país en primeiro planoe xunto a el un porco afuciñando no chan,elemento realista, pero tamén excusa paradesenrola-los contrastes cromáticos, queFoto 11: Maside. Lavandeiras

(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

Foto 12: Maside. Casa de Noia. 1936(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

34familiar que se nos antolla ser S. Cosme, pero por estar datada noano 1952, quizais se trate de Combarro, vila que o atraeu duranteos seus últimos anos, polo que non nos decidimos a incluíla aquí.

De Noia marchou en 1937, ano no que pediu o traslado paraVigo, pero a súa pintura imprimiu profunda pegada entre nós,pois non só deixou na persoa de Paco Creo un digno herdeiro,senón que tamén creou o caldo de cultivo para futuras xene-racións de artistas, ademais de educar ó público para entende-lapintura moderna e non permanecer indiferentes diante da apari-ción constante dos enormes creadores que consecutivamenteagroman ó noso redor.

NOTAS:1 RODRÍGUEZ LOSADA, Mª ESTHER. Carlos Maside. Ed.

Deputación Provincial de A Coruña. 1993. Páx. 118.

2 Información que amablemente nos transmitiu a profesora MªEsther Rodríguez Losada

3 Ibidem. Páx.251

4 SOBRINO MANZANARES, Mª LUISA E OUTROS. Historia delArte Gallego. Ed. Alhambra. Madrid, 1982.

5 Recollido en «VV.AA. Carlos Maside. Catálogo da exposición noAuditorio de Galicia. Santiago, 1992. Páx. 51»

6 SOBRINO MANZANARES, Mª LUISA E OUTROS. Maside. Unpintor para unha terra. Ed. Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia.Vigo, 1979.

7 Ibidem. Páx. 155.

se repiten no grupo de mulleres e no pro-pio edificio, “así, as formas e as coloresson tan expresivas polas connotaciónsrepresentativas, como polo propio valoremotivo, pero que á par, posúen unhadimensión constructiva que organiza e faivibrar luminicamente a superficie dopapel.7”

A última pintura con temática noiesa,actualmente en Ferrol onde forma parte dacolección dun dos herdeiros de Maside, éoutro gouache do ano 1935 que aparecedesignado nos catálogos do artista antesmencionados como Rincón de Noia (foto13) e trátase dunha vista do Couto desde aponte do Traba, un de cuios apartadoirosse identifica na parte inferior do cadro, óque segue o camiño bordeado de casasconstruídas por unha serie de planossilueteados por grosos trazos que, como asliñas de chumbo das vidrieiras, van frag-mentando, máis ou menos regularmente, asuperficie pictórica, semellando un ledo eluminoso mosaico de color, comovibrante combinación de planos, cunhadirección e valor lumínico que impón unsentido dinámico á superficie do cadro.

Aínda hai unha acuarela que represen-ta a varios mariscadores tirando do rastrofrente a unha liña de costa dominada porun outeiro cuio perfil nos resulta tan

Foto 13: Maside. Rincón de Noia. 1935(Cortesía de Mª Esther Rodríguez)

35

Fuco Teira GonzálezEscola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

36

gora que o noso alcalde socialista anda encerellado nosimportantes asuntos do Casino, a distinguida entidadefamosa pola súa emblemática e decadente fachada, a

investigación lembra un curioso acontecemento que simboliza oparticular talante da antirga sociedade.

A existencia dunha valiosa documentación (Arquivo doReino de Galicia. Asunto Gobernación. Cartafol 2457. A Co-ruña) permite segui-los pasos do revelado. Un asunto menor,pero que amosa curiosos datos sobre algúns dos comportamentospolíticos da época, o peso da ominosa Falanxe e a personalidadereaccionaria do Casino, unha sociedade completamente mimeti-zada con respecto ó golpe de Estado xurdido no protectorado deMarrocos en xullo de 1936, que marcou boa parte da súa esla-miada vida posterior.

O 16 de Marzo de 1942 unha delación anónima chegaba óGoberno Civil da provincia da Coruña. Logo de comezar dunhamaneira nada sospeitosa, realiza unha dura acusación que seredondeará con outra máis determinante (antipatriotismo e con-sumar hechos escandalosos y salvajes):

Cumpliendo con el deber de todo ciudadano tenemos decolaborar en todo momento por el orden y cumplimiento de lasdisposiciones de nuestro invicto Caudillo (q.D.g.) vengo enponer en conocimiento de V.E. lo siguiente:

El que suscribe no ignora que hay una disposición vigentepor la que se ordena el cierre de establecimientos públicos comocafés, bares, casinos y similares a la una de la mañana y vieneobservando que desde hace una temporada el tristemente céle-bre Casino de Recreo de esta Villa, la mayor parte de los díasvive en permanente apertura. No solamente que se viene vul-nerando esta disposición sobre el horario de cierre, sino que loselementos que a el concurren lo hacen en la mayor de las orgíaspara tomar parte en la mesa que tienen constituida y en la que,con bastante asiduidad, se despilfarran considerables canti-dades a juegos prohibidos.

El antipatriotismo de ciertos sujetos que componen la“peña” les lleva a consumar hechos tan escandalosos y salvajescomo el efectuado el pasado sábado día siete de los corrientes,en el cual, y después del acostumbrado escándalo, por el que losvecinos a tan recreativo centro se viesen privados toda la nochedel orden necesario para el descanso, llevados por el comercio

de esta plaza derrumbaron uno de losflorones que en su puerta de entrada tieneel Cementerio de esta Villa.

La veracidad de los hechos apuntadospodrá muy bien comprobarla si alguno delos agentes de su digna Autoridad se llegapor el referido Centro a las dos o tres dela madrugada de cada día y muy princi-palmente los sábados y domingos.

Mes e medio despois da denuncia–redactada en Noia o 12 de Marzo de1942– o primeiro xefe da Comandanciada Garda Civil na provincia da Coruñaenvíaralle ó Gobernador Civil un detalla-do informe sobre o sucedido na vila deNoia e na que tiveron destacada actuacióndirixentes do goberno local e simpati-zantes da Falanxe Joseantoniana.

Pola lectura do devandito informesabemos que a Garda Civil confirma asdenuncias con respecto ó xogo clandesti-no no Casino (se pudo comprobar poraveriguaciones hechas a tal objeto queallí se juega) e os destrozos cometidos:

Tengo el honor de participar en V.E.que de las averiguaciones practicadas seha podido comprobar que entre las cuatroy las cinco de la madrugadas del díaocho de aquel mes, despues de haber per-manecido toda la noche anterior en elCasino antes aludido un grupo de individ-uos de Noya... Alcalde, Teniente Alcaldey Concejales, respectivamente de aquelAyuntamiento, Médico Forense delPartido y empleado del Banco de LaCoruña en la referida Villa, salieron delCasino un tanto excedidos en la bebida,recorrieron alguna de las calles de lapoblación arrancando unos rótulos y tol-dos, que rompieron, del comercio de

Historia

Xerardo Agrafoxo

Inc idente no Cas ino

37

aquélla, llamando a dichas horas a la puerta de un bar y termi-nando por dirigirse al Cementerio en donde rompieron una delas copas-florones que adornan la entrada de aquél recinto cau-sando, por consiguiente, con los expresados actos, el estupor delvecindario en general.

Oidos el citado Alcalde y Presidente del mencionado CentroRamón Varela Riva, también de aquella vecindad, si bien nonnegado o mostrado desconocer que en el Casino de juego a losprohibidos, se pudo comprobar por averiguaciones hechas a talobjeto que alli se juega, no diariamente, pero sí algunos domin-gos y días festivos con la concurrencia de algunos elementosforasteros. Constituyen la Junta Directiva del precitado Casino,además del eludido Presidente, los señores siguientes: Vice-Presidente, Don Genaro Blanco Roo; Secretario, Don CarlosPérez Pérez; Tesorero, Don José María López Pérez, Vocales,Don Manuel Mayo García, y Don César Otero Buján.

Vista la lista del mencionado Centro, aparecen en ella, comosocios, todas las Autoridades Civiles y personas de orden de ele-vada reputación.

La Coruña, 24 de Abril de 1942

Será o 30 de Abril de 1942 cando oGobernador Civil impoña ós cinco denun-ciados a multa de 500 pesetas por alboro-tadores y no guardar el respecto debido ala vecindad produciendo alarma. Na noti-ficación dáselles un prazo de oito díaspara paga-la multa en papel de pagos doEstado ou no seu defecto sufrirán arrestosubsidiario. Para os compoñentes daDirectiva do Casino a multa imposta seríade 200 pesetas:

En uso de las atribuciones que me estánconferidas, he resuelto imponer a los rela-cionados al dorso la multa de DOSCIEN-TAS CINCUENTA pesetas a cada uno portolerar el juego en el Casino de Recreo deesta Villa y no haber dado cuenta de ello, o

38por no haberse enterado, cuando suobligación es saberlo, que deberán hacerefectivas en papel de pagos al Estado y enesa Alcaldía en el plazo de ocho días con-tados a partir de la notificación, o en sudefecto sufrir el arresto subsidiario corre-spondiente o se cobrarán por vía deapremio una vez transcurrido aquél...

Pero quizais o máis importante signi-ficativo deste suceso, ata onde chega adocumentación existente no Arquivo doReino de Galicia, sexa a intervención neldo Xefe Provincial do Movimento DiegoSalas Pombo, o cal enviará o 20 de Maiode 1942 un documento de catro páxinasrelatando moi subxetivamente o ocorridoen Noia.

Despois de ataca-los eternos descon-tentos que tratan de desprestigiar a loshombres que cumpliendo un deber dedisciplina rigen los destinos munici-pales, sinala os seus antecedentes comoexcombatientes y militantes de FET elouva os seus esforzos como mandata-rios do Concello. Ataca ó denunciantepor facelo de maneira anónima al viejoestilo de la cuquería caciquil e relata oacontecido no día de autos en Noia apartir das súas investigacións. En pri-meiro lugar trata de desmonta-la veraci-dade do sucedido por non saber nada aGarda Civil sempre de extremada dili-gencia en el servicio. Considera inxusti-ficada a sanción por estar sostida porunha denuncia anónima, e denuncia oinforme da Guardia Civil por ingenuo(sic):

1º Ni las averiguaciones practicadaspor la Guardia Civil , ni las realizadaspor el Servicio de Información e Inves-tigación de la Falange, han sido sufi-cientes para encontrar el autor de ladenuncia, razón por la cual cabe califi-carla de un modo definitivo como ANO-NIMA, que estando como decir alevosa yruín : razones por las cuales esta Jefaturaconsidera que sería sumamente conve-niente el levantamiento de la sanción alAlcalde, y demás concejales para dejar asalvo el prestigio de su autoridad en elpueblo, justificando ese levantamiento desanción en el hecho de “Habiéndose com-probado de que se trataba de una denun-cia anónima”.

2º Es una profunda equivocación,guiada desde luego por el afán de justicia

que caracteriza siempre a la Guardia Civil, el buscar informesen personas de ideología contraria o cuanto menos que siendopersonas de las mal llamadas de orden, sean políticamenteadversas al Movimiento y a quienes lo representan en Noya.- Poresta causa se han incluido en la denuncia a personas que no seencontraban siquiera en la calle a la hora de incurrir los hechos.Y por esta causa también no han podido concretar la culpabili-dad material de los hechos, que fácilmente habrían conocido desolicitar los informes directamente del grupo de los posiblesautores, o personas afines a los mismos...

3º La autoridad del Alcalde y Tenientes de Alcalde quedagravemente menoscabada y entredicho al ser sancionados públi-camente. Y cuando con la mejor voluntad, con poco o muchoacierto se rigen con desprendimiento y espíritu de sacrificiopuestos de mando del Nuevo Estado, es conveniente en gradosumo prestar calor y apoyo a quienes si dejan de prestar sus ser-vicios pueden originar graves paralizaciones a los conjuntos deobras que tienen acometidas.

Seguramente, a consecuencia dos sucesos acontecidos, o 26de Maio deste ano o Gobernador Civil envíalle unha comuni-cación ó alcalde de Noia para que a la mayor brevedad y deacuerdo con el Jefe Local de F.E.T. y de las J.O.N.S. elevará aeste Gobierno una propuesta con nombres de personas que a sujuicio pueden constituir la Junta Directiva del Casino de Recreode esa villa, teniendo en cuanta su incondicionable adhesión alMovimiento Nacional y su conducta político, social y religiosa.

Atendendo a esta solicitude do máximo mandatario provin-cial, o 24 de setembro o alcalde de Noia e o Xefe da FalanxeLocal propoñen a cinco persoas para constitui-la nova xuntadirectiva do Casino (Eduardo López Medina, Ramón BaltarAbella, Manuel Ronquete Viñas, Xosé Nimo Abeixón eManuel Penalta Corral), todos ellos militantes de F.E.T. y delas J.O.N.S.

Para renovar esta nova xunta directiva durante o ano 1943, oalcalde de Noia e o delegado da Falanxe remitiranlle aoGobernador Civil (30 de decembro de 1942) a proposta de seisnovos candidatos (Ramón Varela Riva, Eduardo LópezMedina, Carlos Pérez Pérez, Xosé Mª López Pérez, XoséBaltar Abella e Xosé Maio Tuñas).

Nembargantes estes informes favorables da Garda Civil eos remitidos polo Servicio Nacional de Información e Inves-tigación de F.E.T. y de las J.O.N.S. o día 15 de febreiro sobreos candidatos propostos –Carlos Pérez Pérez (apolítico),Xosé Baltar (apolítico y simpatizante de Falange), XoséMallo Tuñas (De ideología derechista sin que conste estu-viese afiliado a ningún partido), Xosé María López Pérez(Apolítico y simpatizante de F.E.T. y de las J.O.N.S.), RamónVarela Riva (Simpatizante de izquierdas)- o día 1 de xullode 1943 Eduardo López Medina, como novo presidente doCasino, comunicáballe ó Gobernador Civil a renovación daxunta directiva, onde non aparece ningún dos anteriores can-didatos propostos quizais pola indefinición ideolóxica conque aparecen sinalados nos informes realizados pola Falanxe.Un día máis tarde, tamén o concello de Noia remitiralle óGobernador a identidade dos sete novos directivos doCasino:

39

Para Vocal 1º : José Baltar AbellaPara Vocal 2º : Generoso Rdz. Seoane

Los que tomaran posesión de sus cargos el día 4 del corriente.Dios guarde a V.E. muchos años.Noya 1 de Julio de 1943

Segundo a información existente no Arquivo do Reino deGalicia, a derradeira xunta directiva investigada foi a compostano ano 1951 por Cesáreo Vázquez Ulloa (Presidente), EduardoLópez Medina, Leandro Pérez Pérez, Salvador GregoriCalafat, Antonio Vidal Barreiro, Luis Antonio Vidal Barreiro(es filiación izquierdista, enemigo del régimen actual) e RamónRudiño Castro (de ideología izquierdista, militó en el partido deAzaña, haciendo propaganda del fenecido Frente Popular).

Como xa afirmamos nun principio, un asunto menor, perounha anécdota significativa na longa vida do Casino deRecreación. Unha sociedade sempre allea aos intereses e a cul-tura do pobo de Noia. Sempre vivindo de costas á realidade davila, a pesares da privilexiada situación da súa fachada sobre aalameda.

Excmo. Señor Gobernador Civil de LaCoruña

Excmo. Señor:

El que suscribe Presidente de laSociedad “CIRCO DE RECREACIÓN”de esta villa, tiene el honor de informar aV.E. que el 29 de Junio se ha celebrado lareunión de Junta General para la reno-vación de la Directiva, habiendo resulta-do elegidos los señores siguientes:

Para Presidente:Pedro Sáez PichelPara Vice-presidente:José López PérezPara Secretario:Manuel Sánchez RomeroPara contador:Eduardo Ronquete ViñasPara Tesorero:Salvador Gregori Calafat

40

Estefanía AgeitosEscola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

41

“Es lástima que no vivamos en el mismo puebloy nos compensaramos mutuamente de este ais-lamiento espiritual. Yo, sobre todo en Santiago, notengo, prácticamente, otra relación que con la famil-ia. Y, ahora, desde la muerte de mi madre*, habré deparar aquí, más frecuentes y largas estancias, y,aunque en mi familia, los lazos afectivos son sin-ceros y permanentes no bastará, a poblar esta soledadque la falta de un amor como el suyo, tan arrum-bosamente rico en sensibilidad y ternura ha dejadoen mi espíritu” (* a nai de Maside morre ese ano)

“En Vigo tengo bastantes amigos, pero, aunquelos estimo, en ninguno he encontrado el camaradaafín no sólo anímicamente sino también en susactividades e inquietudes como seguramente las ten-dré en ti”.

A viaxe de Creo a Madrid e o frecuentar novoscírculos, nos que estaban Maside, Suarez Picallo,inflúe decisivamente na súa obra. Esta nova etapamarcou ó artista noiés e así o expresaba no texto dodíptico, do cal foi autor, realizado con motivo daexposición que se celebrou no salón de Plenos daCasa do Concello no ano 1984 e no que dí:

“Este concurso-oposición, desenvolveuse ólongo daquel verán e opera como revulsivo na súa

dentrarse no estudio da obra de FranciscoCreo obríganos a tratar, brevemente, asituación en que se encontraba a arte plás-

tica galega no primeiro tercio do século XX, épocade importancia para o panorama pictórico galego. Éeste o momento en que a nosa arte se incorporaba ámodernidade europea (expresionismo, cubismo, fau-vismo, reactualización de Cézanne,...) pero semprese tivo presente a tradición popular máis inmediata,aspecto que se vía favorecido coa corrente do expre-sionismo, estética que tiña como referencia a arte doprimitivo no que se valora o estado puro do traballohumano. Esta tradición popular galega lévanos apousar os ollos ás obras dos canteiros, dos santeiros,que son os que transmitiron unha linguaxe figurativamoi familiar e ampliamente difundida.

Neste ambiente xorde unha pintura galega concaracterísticas propias desenvolvidas arredor dunsentimento de pobo. Un dos máximos expoñentes foio artista Carlos Maside, gran amigo do pintor noiésdesde o ano 33, ano en que Creo se desplaza aMadrid para presentarse a un concurso-oposición.Máis adiante ambos coincidirán como profesores noInstituto de Noia.

Estes anos serán importantes na vida persoal ecreativa de Francisco Creo. Nace unha gran amizadeentre ambos artistas e que se mantivo ó longo dassúas vidas. A correspondencia mantida entre elespervive como a mellor testemuña desa relación pro-funda e sincera, e adquire o valor de conversas man-tidas a distancia e nas que constantemente reafirmana súa amizade, falan da súa preocupación pola arte epolas súas creacións. Os párrafos da carta queMaside lle escribe o 8 de xullo de 1948, e queescribimos a continuación, deixan constancia detodo o dito neste párrafo:

“...Leí con verdadero agrado, tus cartas, ¿puedesdudarlo?,..y prueba también que tu amistad no es deesas..que llevan un debe y haber donde no abren unnuevo crédito afectivo sin saldar los anteriores”

Concha Allut Vidal

O pintor Franc i sco CreoRodr íguez

Descanso

Un artista en contacto coa realidade galega(Noia, 1910 - A Coruña, 1987)

42formación con claros efectos nas obras que desdeentón leva a cabo”

Todo o dito anteriormente fainos encadrar amaior parte da obra de Creo nunha tendencia plásti-ca que en palabras de Luis Seoane “ofrece tantosexemplos de fidelidade á representación de traballosmáis característicos da súa terra como asunto, revelamáis firmemente os costumes de labranza e oslabores específicos da súa costa, cando se trata deartistas figurativos, e ningún outro no que os seusartistas enfrentan de modo tan directo, simple, apaisaxe, e ao home...As veces esa figuración podesemellar brutal ao espectador desde o ponto de vistados medios se non se establece a delicadeza dosresultados. Formas esculturais envoltas en sí mes-mas, como nas imaxes dos cruceiros...”

Os pintores ligados ó movemento renovador “Osnovos” do que son representantes, Torres, Pesqueira,Maside, Colmeiro, plasman na súa obra ese caráctergalego tanto no tema coma na forma, ó igual que oartista noiés, Francisco Creo. O crítico de arte e pro-fesor, Antón Castro, define coas palabras “estéticado granito” este novo modo de expresarse dos artis-tas galegos, e hai que entendela como “figuras repre-sentadas nos cadros son como esculturas populares eos temas son baseados en cuestións antropolóxicas eetnográficas. Estas incidencias aparecerán sempreantepostas ás incorporacións formalmente van-gardistas”

Despois destes comentarios o espectador, nomomento que mire as reproduccións dalgúns doscadros e gravados de Francisco Creo que se mostrannestas páxinas, tense que plantexar ¿que vemos?¿Coincide esta pintura con esa estética do granito?

De primeira impresión o espectador contempla aforma de expresarse dun home que ama Galicia egosta de representar a nosa xente (campesiños, ma-riñeiros, paisanos, labregos,...), os seus traballos apaisaxe, cunha nova estética de carácter arcaizante,artesanal, as imaxes case esculpidas, intemporais ecoincidente cos principios que aplicaron os princip-ias representantes do movemento renovador.

No cadro nº 1, Descanso, vemos a escena, domi-nada pola liña curva, dun grupo de mulleres e unhome situados nunha paisaxe suave, típicamentegalego. Non hai intención de retratar, son rostroscon trazos simples, rostros sen definir con ollos deintensa mirada e con corpos de formas redondeadasda muller do norte, típicos das culturas atlánticas.Respírase unha atmósfera tranquila, o tempo nonconta, o tempo detense no momento do descanso daspersonas de corpos pesados, pétreos, dominadospola liña

Na obra nº 2 “Mariñeiros”, o primeiro que nossorprende é o dominio das figuras en todo o cadro.Hai unha intensificación voluntaria dos volumes quelle da ese carácter de colosalismo escultórico. Asgaivotas, o barco, os homes, en todos eles estápatente ese expresionismo primitivo tan usado naplástica galega dos anos 30. A liña, a cor e a técnicada pincelada propician a estética do granito

Estas mesmas características podíanse aplicar nacerámica esmaltada que representa o “Traballo”,imaxe nº 3, e no óleo titulado “Carro de vacas”,imaxe nº 4. A expresión do rostro, o esforzo quetransmite no seu traballo resume aquí ese sentimen-to de pobo e de lembranza dos paisanos nas súaslabores.

Finalmente , e dentro desta corrente, vemos naimaxe, nº 5, a obra titulado “lavadoiro”. A temática,o mundo galego, está sempre presente na obra deCreo e non podía faltar a representación das escenasque diariamente forman parte da vida paisaxística donoso entorno coma son os lavadoiros.

Aquí, ó pé das casas, represéntase un lavadoirocon mulleres realizando a súa labor. Non é un lugarconcreto, nin personas concretas. O máis importante

Traballo

Mariñeiros

43

Destas cerámicas quedan fermosos exemplos en Noia e naCoruña, e antes de pechar este artigo mostramos a obra encerámica, imaxe nº 6, que ten como tema central unha rúa deNoia: “O Forno do Rato”. Lonxe da concepción estética ante-rior aquí opta por unha tendencia realista.

BIBLIOGRAFÍA:

CASTRO, A. “Introducción” en Artistas Galegos. Pintores.Vangardas Históricas. A Coruña, 1998GRAN ENCICLOPEDIA GALLEGA, 1974SEOANE, L., Textos sobre Arte Galega e Deseño. A Nosa Terra,1994Díptico da exposición do pintor Francisco Creo publicado no ano1984 polo Concello de NoiaArquivo particular de D. Luis Juega Fernández de Lema

e o valor do tema resaltado pola cor explo-siva e a técnica arcaizante, aplicada vo-luntariamente, que ten toda a escena.

Francisco Creo foi un home de moitasinquietudes, traballador nato. Toda a súavida é unha constante de crear, deseñar einventar. O seu traballo de profesor dedebuxo que o inicia no ano 1932- no ano1977-78 gaña a cátedra de instituto-, oalterna coa súa traxectoria artística de pin-tor; realizou máis de trinta exposicións e,á súa vez, monta un obradoiro de cerámi-ca no ano 1932. Neste último campoexperimentou a creación de máquinaspara o moído e preparación de pastascerámicas, e para a confección de pezasde distintos formatos; tamén construiu

unha máquina para impresión serigráfica.Estes proxectos despertan inquietudes epreocupacións en Francisco Creo quen tenen Maside a un amigo que o anima paraque siga adiante cos seus proxectos.

No texto da carta de 1948 contéstalleMaside:

“Es natural en toda invención grandeo chica, ir alcanzándola por etapas. No esposible al hombre prever todos los incon-venientes que pueden presentarse en larealización de una idea sin experimentar-los uno a uno. Uno a uno ha de irresolviéndolos sin descartar la parte deriesgo, de aventura que encierra todoempeño humano. Me parece bien queahora descanses de esta preocupaciónpara volver a ella sin precipitaciones nidesalientos, cuando el espíritu esté dis-puesto a reanudar la tarea. ¿Quién sabe?Quizá entre tanto, sin pensar en ello,como un regalo, se te presenta la soluciónpor sí sola, sin esfuerzo aunque de hechosea el fruto de toda labor desarrolladaantes; el premio ya ganado”.

Carro de vacas

Lavadoiro

Forno de Rato

44

espedimos outro ano máis a feirade San Marcos, e con ela, vaise atemporada da lamprea. A feira de

San Marcos xa non é o que era, aquelesgrupos de cabalos que baixaban da serrado Barbanza e doutros lugares, uns paraser vendidos, outros, mostraban os seusmellores exemplares. Era un día sinaladopara degustar a lamprea do río Tambre nasdiferentes variedades nas que se cociñabanesta vila. Imos recordar algúns datos quenos levan a comprender a importanciaeconómica deste río.

Os primeiros datos das pesqueiras dorío Tambre datan do 21 de febreiro do ano934, coa confirmación feita por D.Ramiro II e a súa dona R. Urraca a D.Ermenixildo, bispo de Iria Flavia, e ósseus sucesores. Esta confirmación dedoación do condado de Pistomacos(Postmarcos), con tódalas posesións ecoas pesqueiras que estaban na beira domar e no río Tambre, foi feita polosantepasados de D. Ramiro II. A marxedereita foi doada no ano 1.167 ó Mosteirode Toxos Outos polos reis de León, D.Fernando II e a súa dona D. Urraca.Comprendía esta doación os lugares deEntines e Cando (Concello de Outes), contódalas súas pertenzas, e o río Tambredende Lueiro a Mirou. Como vemos, asdúas doacións nomean os dereitos sobre orío. A doación feita por D. Ramiro II foimotivo do seguinte contencioso:

“Sucedeu entón un contencioso entreo P. D. Rudesindo e D. Sisnando Bispo,(Sisnando II, 952-968, bispo de Ira Flaviae da Sede Apostólica) no lugar de S. E.Iriense sé: dicía este D. Rudesindo ó bispoque tivera razón a súa nai D. Ildoara, quetiña a cuarta parte das pesqueiras antesmencionadas, por canto foi feito aquel tes-

M. Ces Canle

AS MILENARIAS PESQUEIRAS DELAMPREAS NO RÍO TAMBRE

tamento de D. Ramiro e D. Urraca, e que foi confirmado namesma data que consta, mentres ela viveu ata a súa morte senningún problema. A isto respondeu o P. D. Sisnando Bispo deesta sé e da sé de S. E. Iriense, e díxolle: destas pesqueiras quedicides tivo posesión o meu antecesor D. Hermenegildo B.,según a escritura do testamento de D. Ramiro P., feito namesma era que consta, confirmado en presencia de D. Ildora esen ninguna parte nin dela nin de ninguén dos seus. E despoisda morte de D. Ermenexildo B., pasaron a min, SisnandoBispo, o mesmo condado e as mesmas pesqueiras, todas elas,confirmadas en presencia do P. D. Rudesindo B., sen ningun-ha parte nin del nin de ninguén dos seus...”

Pero estes non ían se-los únicos competidores polos dere-itos sobre o río, xa que pola marxe esquerda tamén se encon-traba o coto de Corenza, abadía independiente, que no ano 990anexionouse a San Paio de Antealtares, e en 1478 ambos incor-poráronse a S. Martiño Pinario. No ano 1625 San Martiño xanon tiña ningún relixioso neste coto, tendo que ir os veciños ósactos relixiosos a Sta. Mª de Róo, anexionándose a estafegresía, en 1752 Corenza, figura baixo o dominio de ToxosOutos (este coto comprendía os lugares de Nimo, Vilardante eVilafabeiro). Estes dereitos sobre o río deron lugar a longospleitos entre as ordes relixiosas. As liortas entre Toxos Outos eSan Martiño Pinario rematan co pleito do 17 de setembro de1712. Toxos Outos gaña este pleito basándose na confirmaciónque lle fixeran D. Fernándo e D. Urraca. San Martiño Pinarioquedou cos dereitos de tres canles (pesqueiras) e dunha nasafrente ó lugar de Ínsua. Neste coto era onde estaban ubicadas amaior parte das pesqueiras. As pesqueiras, redeiras ou canlespodían ter máis dunha nasa.

O rexemento e xustiza da vila de Noia tamén emprendeu unpleito co mosteiro de Toxos Outos para delimitar a pesca ma-riña da fluvial. Este termo estaba situado debaixo da aldea deMirou, marcada con ringleira de chantas de pedra.

O cruceiro da praza do Tapal, antes emprazado no términoda Ponte Nafonso (Sta. Mª de Róo), a parte de representar acrucifixión de Cristo, era un indicador de posicións. Nas aris-tas do capitel están labradas tres ordes relixiosas. Este, estabaorientado de forma que cada relixioso mirara para a súa posi-ción.

A Mitra de Compostela tiña pesqueiras neste río. Éstas son

RECORDO DO PASADO E DO PRESENTE

45

mencionadas nos foros da vila de Noia, redactados no século xvpara deixar testemuña de costumes de tempos atrás. Dicían: Itenha de aver el mayordomo la primera lanprea que los onbres demoyno (Muiño) matar en el río Tamere (Tambre) desta parte, sopena de LX soldos leoneses. Isto danos unha idea da importanciada pesca neste río, chegando o mosteiro de Toxos Outos a cons-truír unha casa de priorato para o control da pesca e a recadaciónde foros (nesta casa vivía nos anos de 1752 o frade Egido Eiras).Os foros, como veremos, foron pagados en lampreas frescas esecas, ou ben en cartos. Como dixemos, a maior parte daspesqueiras pertencían a Toxos Outos, outras á Mitra deCompostela e ó mosteiro de San Martiño Pinario. Os primeirosdatos de aforamento, son os que se citan nos foros da vila deNoia.

Imos nomear algúns datos de pesqueiras, foros e propietarios:marxe esquerda, polos anos 1650, RIVEIRA dous tercios deJ.A.López e consortes pagan 90 r de vellón a Toxos Outos;CASO de Xoxe Ponteos 12 ferrados de centeo a Toxos Outos;CONGO pro. de P.Vázquez e consortes; TERNILES de J.Gorgale consortes 32 r de vellón a Toxos Outos.

Nos anos 1753, CASO de pro. de A.Froxán e outros, estapesqueira mercárona dezaseis propietarios. Isto danos unha ideada súa importancia; CONGO pro. de B. Vázquez e consortes;CANAL pro. de B Maio; VELLOS pro. de D.Gorgal e consortes;TERNILES pro. de D. Nimo e outros; Sta. MARUXA pro. de J.Tomé e consortes; NOVO pro. de L. Maio; MAREAS foro deToxos Outos a F. Bujan, esta pesqueira era unha das máis impor-tantes; QUEIMADA pro. de I. Suárez e consortes; “Frividao”pro. de I. Suárez e consortes. Aforamentos no ano 1827 dametade das MAREAS coas súas pesqueiras, a distintos veciñosde (Liñaio), pagaban o foro a Toxos Outos de 1600 r de vellón100 lampreas frescas e 600 curadas.

Datos da marxe dereita: a maior parte eran de Toxos Outos,unha parte das Mareas aforada a Alberto Barreiras 480 lampreasfrescas, de non habelas 240 r; “Lapachán” aforada a AlbertoLourido 30 lampreas frescas, de non habelas 15 r; Poza doBurato pesqueiras do Pedrido, Furadelo, “Malcano”, Pingela“Gaión” a foradas a Juan Fernández 720 lampreas, de nonhabelas 360 r. Outras canles aforadas a J. De Nimo Eugenio

Nimo, Juan García, F. De Nimo, veciñosdo lugar de Nimo. Arrendo por cinco anosdo priorato do Lago as pesqueiras aFernándo, J. De Nimo, J. Vilacoba paga-ban 1600 r, 100 lampreas frescas 600curadas e 18 libras (10,35 Kg) de reos,todas elas propiedade de Toxos Outosaforadas, a D.X.E de Nimo, A de Nimo,F de Nimo, X Garcia, veciños do lugar deNimo. Nestes aforamentos os frades tiñandereito a elexir en cinco pesqueiras dúasnoites de pesca, e nas restantes unha.Estes repartían dúas pesqueiras co arce-bispado de Santiago e o mosteiro de SanMartiño Pinario e ademais administrabancinco do arcebispado. Por todo isto reco-llía Toxos Outos 3300 r de vélaro o ano.No caso de haber pouca pesca, osaforantes tiñan que pagar unha cantidadeestipulada nos foros.

Nestes datos non figuran todas aspesqueiras existentes, xa que, desde asMareas ata o salto da Cabra, había unhas40, o nome das pesqueiras foise cambian-do co paso dos anos.

A vixilancia das pesqueiras facíana ospropios donos, que vixiaban ós furtivos eoutros, que intentaban recoller a pesca dassúas pesqueiras e máis o dos outros.

A recollida facíase normalmente óamencer. Isto supoñía un certo risco ó terque saltar as rochas onde estaban situadasas pesqueiras. Estas non tiñan unha super-ficie cómoda para facer o traballo de subiras redes cargadas de lampreas. Moitaxente deixou a vida nesta tarefa, sendoarrastrados polas correntes, e golpeadoscontra as rochas.

Coa lei de desamortización, as ordes

Tramo do Tambre onde se ubicaban as pesqueiras

46Isto comenza a primeiros de febreiro, cando as femias desenvol-ven unha grande aleta anal, e os machos desenvolven, un órgaoque lles fai de pene. Ó chegar ó seu destino fan un agrupamen-to entre varias para facer unha cova, e así deposita-los ovos. Afecundación é por cópula, soltando os ovos na auga igual que osespermatozoides. Nos últimos momentos de vida que lle queda,pásao tapando os ovos. Estas larvas botarán enterradas no río de4 a 5 anos, e pasado este tempo, sofre unha metamorfose, desen-volvendo os distintos órgaos do corpo, dando comenzo con estecambio á súa migración, botando algúns anos en volver ó río.

As pesqueiras, redeiras, ou canles, formaban no leito deste ríoun conxunto natural que permitía a supervivencia das máis fortesó vencer as correntes formadas polas rochas ou rodos, onde esta-ban colocadas as nasas, e onde ían a para-las máis débiles. Estetipo de pesqueiras foron das poucas de Galicia, xa que non corta-ban o río. Noutros, construíronse muros en forma de pasais,deixando estreitas canles que moi poucas lampreas lograbanatrevesar.

Comezo do exterminio das lampreas: a temporada de pescada lamprea comeza a primeiros de febreiro e remata a últimos demaio, pero é de todos coñecida a facilidade dos nosos políticosen lexislar leis, e isto foi o que sucedeu co R.D do 3 de maio de1834, que fixaba a veda da pesca fluvial do primeiro de marzoata primeiros de agosto para todas as especies. Esta lei foisemodificando con respecto ás distintas especies e distintoslugares. Os propietarios destas pesqueiras non protestaron estalei ata o nomeamento do R.D do 7 de setembro de 1929 que erabaseada na do ano 1834, pero así como a da primeira vez pasousen pena nin gloria, xa que as autoridades non fixeron o máismínimo para que se cumprira esa absurda lei, non sucedeu omesmo no ano 1929 xa que a Xefatura de Pontevedra e ACoruña, a onde pertencía o control da pesca fluvial ordena que sefaga cumprir a lei, os propietarios agrúpanse para pedir anulación

relixiosas perderon tódolos seus dereitossobre o río, comprando algúns aforantes eoutros as pesqueiras que viñan utilizando.O vizconde de San Alberto comprou de-reitos de pesqueiras e a casa de priorato.

As lampreas do río Tambre son daclase cyclostomata [Petromyzon mari-nus], verdadeiros fósiles viventes dogrupo dos vertebrados máis primitivos. Oseu corpo é anguliforme, duns 75 cm.,carecen de aletas pectonais e ventraies, esó as dorsais están ben desenvoltas. A cau-dal e anal son pequenas, a súa pel é lisasen escamas, e de variadas cores, dispónde cromatóforos [células pigmentarias]que conteñen gránulos pigmentarios e quepoden facer cambiar de cor a pel do ani-mal. Teñen dous ollos, unha ventosa naparte anterior, onde se coloca a boca, unfurado nasal, detrás do cal se pode apre-ciar un terceiro ollo, ollo pinial, con ven-tosa, cunha serie de labios, fortementemusculados. No seu interior teñen untapizado formado por numerosos dentes.Estes animais posúen unhas glándulassalivares que segregan unha sustancia queimpide a coagulación do sangue das súasvíctimas. Teñen unhas células fotorrecep-toras tan sensibles á luz, que a mínimavariación desta alerta ó animal. A súa vidano mar é practicamente descoñecida,aliméntase de grandes peixes. Na súamadurez retorna ó río para reproducirse.

47

de tan absurdo decreto, e nomean como avogado a Ánxel PérezMorales, veciño de Noia, que fixo unha defensa maxistralremitíndolle ó ministro de Fomento, un folleto co título de: “UnAbsurdo legislativo”, no que expoñía os costumes desta especie,conseguindo desta forma que fose modificada a lei.

No ano 1926 entra en funcionamento a central hidroeléctricacunha canle de 7 km de longo e cunha presa de reducida altura,que permitía o paso de auga suficiente para continuar a vida norío. As pesqueiras quedaban entre as dúas construccións. O pro-xecto foi do ilustre arquitecto Palacios, quen soubo respetar ocontorno, incluso se fixo na presa unha escala para o paso dossalmóns. As cousas comezan a complicarse no ano 1948 coincremento do consumo da enerxía. Por tal motivo, a empresacoloca unha nova máquina de maior producción, o que motivoua construcción do embalse. Isto deu lugar á reducción da repro-ducción das lampreas, salmóns e reos, xa que o río quedou prac-ticamente seco. O consumo de enerxía segue aumentado, e aempresa, no ano 1973, pon en funcionamento unha nova central.Isto supuxo o último adeus ás lampreas, salmóns e reos.

A empresa indemnizou a algúns propietarios das pesqueirascomprando os dereitos de pesca e ofrecéndolle un posto de tra-ballo.

As primeiras pesqueiras inutilizadas foron: Salto da Cabra, áque se lle consideraba unha pesca de 50 lamp.; Pedrido, 50lamp.; Pasal, 300 lamp.; Perjurado, 50 lamp. Así foron cos anosunhas tras outras.

Eu penso que non debe ser incompatible Progreso e Vida,neste caso a vida no río, que aínda estamos en tempo de recupe-rala, que fixo as delicias nas mesas arcebispais, monacais, feu-dais e burguesas.

Para degustar a lamprea, di o refrán: “En febreiro, para ocabaleiro. En marzo, para o amo. En abril, para o señorín. Enmaio, para o criado. En San Xoán, para o can.”

A finais do ano pasado a empresa puxo a funcionar unha minicentral a carón do embalse, liberando desta forma certa cantidadede auga coa posibilidade de dar vida ó río.

BIBLIOGRAFÍA:

Veciños de Sta. Mª de Róo e S. Tirso de Cando; Arquivo Sta.Mª de Róo e S. Tirso de Cando; España Sagrada; A. LópezFerrreiro, Fueros Municipales de Santiago y su tierra; A. LópezFerreiro, O p. Cita tomo II; J.J. Cebrián Franco, Obispo de Iria eArzobispo de Santiago de Compostela; Pedro Fiaño, O Mosteirode San Xusto de Toxosoutos; Gran Enciclopedia Gallega; FrayA. de Yepes, C.G.O. de San Benito; Galicia Diplomática, tomoIV. Novos estudios crítico históricos acerca de Galicia, P.Anastasio López O.F.M; Defonxos de P. Palacios.

48

comunidade galega, en cuxa mostra se incluían estudiantes dun

centro de ensino desta localidade, a media de inicio no consumo

de drogas de deseño situábase nos 14,8 anos. En canto ao con-

sumo de alcohol, o 89,2% dos encuestados entre 14 e 18 anos

manifestou consumir algunha vez bebidas alcohólicas, situán-

dose a media de inicio nos 13,7 anos.

Puxen de relevo ambos tipos de drogas, por canto unha delas

representa un tipo de sustancia moderna, e a outra máis tradi-

cional, que goza, ademais, doutro tipo de recoñecimento. A modo

de conclusión, decir que entre as motivacións que manifestan os

xoves para o consumo de sustancias psicotrópicas atoparíanse en

primeiro lugar a curiosidade, un desexo de probar sustancias

descoñecidas, de experimentar con sustancias novas; a influencia

dos amigos consumidores, isto é, a presión que sobre eles

exercería o ambiente de consumo (o cal incidiría especialmente

sobre os de menor idade); e por último, relacionado coas causas

do consumo, cos seus efectos, estarían (no caso das drogas de

deseño) o aumento da diversión, un maior aguante e resistencia

física para “bailar toda a noite”, un efecto desinhibidor do carác-

ter e mesmo a evasión de problemas cotiáns.

Son diversos os factores que levan á xuventude a consumir

drogas, sendo tres os niveis que se manexan para a súa análise: o

individual, o macrosocial, e o microsocial. Cada un engloba

unha serie de variables que interactúan entre sí e que na maioría

dos casos complican ainda máis o establecimento de relacións

causais. Os modelos teóricos explicativos deste tipo de conduc-

tas desviadas respecto dos comportamentos convencionais son

diversos, se ben, interesa citar a teoría do control social, en vir-

tude da cal os xoves se involucran máis en actividades desviadas

debido á falta de apego e vínculo ás institucións sociais conven-

cionais (léase a familia, escola, asociacións, etc), atopando

naquelas o recoñecimento e aceptación suficiente para sentirse

reforzado na súa conducta desviada, e véndose aprobados polo

resto do grupo estes hábitos de consumo de sustancias ilegais ao

igual que as legais.

oa publicación deste número da

revista “Alameda”, o período

estival deu xa comezo, e con el

as vacacións de verán para a gran maioría

dos xoves, o que se traduce nun incre-

mento considerable do seu tempo de ocio

e tempo libre, entendéndose por isto últi-

mo como “un espacio de desafogo da dis-

ciplina educativa e laboral a través da

diversión e da festa en grupo” desde o

INXUVE (Instituto da Xuventude).

Son precisamente os conceptos “diver-

sión” e “festa en grupo” na xuventude de

hoxe motivo de opinión e debate, e moitas

veces motivo de conflicto entre pais e fi-

llos, por canto as novas formas de diver-

sión destes últimos non son compartidas

polos primeiros. E é que tanto cambiaron

os hábitos no uso do tempo libre co devenir

dos tempos, experimentando transforma-

cións que viñeron redundando nunha cada

vez maior disponibilidade de tempo para o

ocio, que se chegou a contemplar aos

mozos e mozas como un grupo de risco no

que ao consumo de drogas se refire, e así,

non é de extrañar que se contemple a este

grupo como un área de intervención tal

como recolle a Lei 4/93 de 14 de abril de

servicios sociais.

Os inquéritos mostran resultados que

sitúan as idades de inicio no consumo de

drogas (aquí cabe matizar que varía dunha

sustancia a outra) en niveis cada ano máis

baixos. Así, por exemplo, nun estudio que

tiven a ocasión de coordinar a nivel da

Alberto Ces Juanatey

OCIO: ¿UNHA “VIAXE ALUCINANTE”?

49

O consumo destas sustancias parece responder á asunción de

hábitos e comportamentos que se transmiten nos grupos de pares

ou pandillas, introducíndose estes hábitos de consumo, de ocio e

tempo libre por imitación de uns a outros, asumíndose como va-

lores propios e a seguir, ou por utilizar a xerga dos xoves, serían

“chachi”, “guai”, “dabute”, aqueles que seguisen estes patróns

de comportamento. Deste xeito, a maior febleza destes elemen-

tos de vinculación social, entendidos como apego ou vinculación

afectiva, compromiso para alcanzar metas, e participación na

sociedade convencional, así como asumir a lexitimidade das nor-

mas sociais, maior propensión a implicarse en actividades des-

viadas como pode ser o consumo de drogas.

A Lei 2/96 do 8 de maio de Galicia sobre drogas, no seu títu-

lo primeiro aborda o tema da prevención das drogodependencias.

E é precisamente esta, a prevención sobre a demanda, a que

parece centrar a atención da intervención pública a través de pro-

gramas informativos e de asesoramento nos ámbitos educativo,

laboral, sanitario e comunitario. Así e todo, o proceso de socia-

lización dos xoves nas súas diversas manifestacións deberá ir

encamiñado a dotalos, ademais do coñecimento das diversas sus-

tancias e os seus efectos a curto e longo prazo, dos instrumentos

necesarios para tomar decisións responsables, xa non só ante este

tema, senón tamén nos restantes ordes da vida.

Para que a prevención resulte eficaz, tamén compre suliñar a

necesidade da existencia de alternativas de ocio, asequibles aos

rapaces e rapazas, que lles permitan distribuir o seu tempo libre

en distintas e variadas actividades, xa sexan de procedencia

pública ou privada, onde se fai necesario coñecer a quen van

dirixidas, así como os seus gustos e preferencias, co propósito de

programar actividades que poidan contar cun alto índice de par-

ticipación, buscando tamén a idoneidade temporal, co obxectivo

de que cumpra a súa finalidade preventiva. Noia goza desta

maneira dun enclave paisaxístico excelente para a práctica de

diversas actividades deportivas, culturais, de lecer, etc, que

poden moi ben ser aproveitados á luz do día, aínda que moitos

prefiran o seu disfrute á luz da lúa.

Neste contexto, hai que salientar a amplia programación de

actividades ofertadas pola sociedade Liceo ao longo do ano, que

se convirten en alternativas de ocio e tempo de lecer para moitas

persoas, facendo especial referencia á xuventude, pois aínda que

non é a única finalidade (como podería ser a dun centro munici-

pal de servicios sociais), estas actividades convírtense indirecta-

mente no que se dá en chamar prevención inespecífica, en tanto

en canto desenvolve programas favorecedores da participación,

integración e benestar social das persoas e grupos no seu entorno

comunitario, prevendo outro tipo de conductas desviadas. Este

elenco de actividades, que ademais teñen unha continuidade no

tempo, en tanto que non son actividades creadas ad hoc, per-

miten a manifestación dos elementos de

vinculación social sinalados máis arriba,

dando pé a un maior arraigo e sentimento

de pertenza á comunidade, os valores

compartidos por todos, e por suposto a un

maior benestar para con un mesmo e para

con todos.

50

Se vas polo verán vela tan sorprendente, agarimosa, coma decíndoche cousas e

respondéndote.

Ollas a súa silueta enteira e, se te paras, podes ver que che dí moítas cousas.

Todo o milenario é craro nela.

A miúdo descoberta, sempre amante.

Vela desde as sillas das terrazas modernas, contrastando coa súa monumentalídade

vella e actual ó mesmo tempo, sempre risoña.

Tardes de tranquila beleza,

Hoxe, día de outono, nin te atreves a imaxínala.

Síntela como tan lonxana e misteriosa, lembrando unha pasaxe literaria

das irmáns Brönte.

Alí debe estar con moita choiva e diferente.

As gaivotas non deben atreverse a facer piruetas ó seu redor.

Estarán máis escuras e encollídas, coma respetándoa máis.

Hai días dáballe o soliño na pedra.

Todo era dunha tonalidade ocre, amante e nostálxíca, coma en Santiago,

co Mestre Mateo.

A igrexa que amamos e da que están orgullosos tódolos noieses.

Os turistas mírana a miúdo.

A praza aparece con pedras e herbíña entre elas.

Lugar acolledor con tanta historia...

ISABEL CARREIRA POL

Ol lando a igrexa de San Mar t iño

51

echando os ollos e fiado da memoria atrévome a fa-cerlles un percorrido por aquela Noia de hai máis de40 anos, é dicir alá polos 60, en plena xuventude e

ademais sen ser noiés de nacemento pero si logo un impenitenteadmirador e cativo dese pobo levado pola maxia da súa xente.

Houbo un momento naqueles tempos que entre os xoves deSantiago tiñamos moito de actualidade ir a divertirnos e moceará Vila de Noela.

Chegado o domingo, cadaquén desprazábase como podía ataalí. O caso é que un bo número de picheleiros dabámonos citaben para o exercicio dalgún deporte, en especial o fútbol, benpara bailar, ou para as dúas cousas ó mesmo tempo.

Pero, naturalmente, e como bos composteláns, tampoucoesqueciamos a visita obrigada a establecementos hosteleiros,tamén denominados tabernas ou tascas. Por citar algunhas, dici-mos en Santiago, percorrendo a ruta dos elefantes lembramos“O Ferrador”, “O Rosa “, O Sinver”, “O Escorial”, “O Trabuco”,“O Lelé”, “O María Teresa”, “O Marico”…, todos eles de agra-dables evocacións ribeirás. Algún chusco chegou a dicir que per-tenciamos á confraría da “Santa Sede”. Por algo sería, digo eu.

É moi gratificante lembrar aqueles anos da chegada a Noiacargado de dinamismo e xuventude, case desafiantes, e atoparcon aqueles entrañables e benqueridos amigos, que nalgún casoeran compañeiros de equipo. Fiándome da memoria, como digo,lembro a: Emilio o Marico, Abelardo Xambella, Quico Lomba,Ramita, Pepe Ces, Pepe Moas, Santiago Salanova, AlbertoPérez, Julit, Pepé, Taro, Pedro Sáez, Manolito de D.Gerardo(hoxe meu compadre) e tantos outros ós que lles pido desculpaspolo meu esquecemento.

Aqueles percorridos bucólicos cheos de dinamismo e carga-dos de anécdotas ou “sucedidos”, como díria D.Basilio O Perito,dentro da ruta medieval do casco histórico semellan inolvidables.Recordo un bo día que chegamos Ó Trabuco a cuadrilla. Comosempre, aquel singular carácter do amigo Brecos, cargado deironía, que atraía sobremaneira ós seus amigos e clientes, utili-zoume a min para expoñer unha das súas. Eu tiña unha emerxen-cia, e non era outra que facer unha chamada por teléfono.Preguntei onde estaba o aparello, daquela non dispoñiamos dosperiféricos de agora, e el, todo solícito e servicial, indícame di-xitalmente un lugar onde se atopaba. Eu, busca que busca... atahoxe, o único que alí vin era un retrete ou excusado. ¡ Coitado demin, non o había! A mofa foi boa entre todos os presentes.

Despois dicíame O Brecos cando me víapola rúa: ¡Cando teñas que chamar porteléfono ven á miña casa!

Chegar á gran praza do Tapal, plante-xada como quilómetro cero de tódolositinerarios que se queiran emprender, for-zosamente o camiñante terá que deterse evisitar O Escorial, rexentado por PacoOviedo (o gran Paco do Escorial), moiapreciado e querido polos seus clientes.Atoparase alí o camiñante cun punto derepouso absoluto, santuario do bo beber.O viño aquí mellora co son das campás deSan Martiño.

Aquela taberna convertíase nun popu-lar Ateneo de sabiduría, lugar de encontroe de tertulia, para falar de todo o que atin-guía a Noia e á súa redonda, sen límitesde temas e usando de plena liberdade ver-bal. Destacaba a figura pequena, perograndiosa no seu contido humano, doquerido D. Basilio Fernández Barbazán,O Perito; adornábano as voces señeirascoma as de Xeneroso Souto, Pepe Baltar,Moas (ilustre cervantino), Manolo Hermi-da, Castor Cobas e algúns máis, semprenun ambiente entrañable que rezumaba unespecial encanto cultural e costumista ómesmo tempo. Foi unha verdadeira sortepara min ter compartido naqueles momen-tos as súas admirables tertulias e expe-riencias. Síntome co seu recordo un ver-dadeiro afortunado.

Nun ambiente taberneiro totalmentedistinto e a poucos metros da parada ante-rior atoparase agora o camiñante candovisita a taberna ” do Lelé “, tamén chama-da “A de Matilla”, “ D. Angel” ou “OArea”. Aquí o viño soamente é dunhaclase, e, ó non ser do Ribeiro, ten moitagraduación e quenta moito o corpo. Erarexentado por Fernando Matilla, persoeirosingular e vivaracho, zumegaba ironía por

J.M. Freire Picallos

NOS MEUS ANOS DA MOCIDADEEN NOIA

52No primeiro atopamos a figura do entrañable amigo Antonio

Fernández, na rúa do Calvario, onde ademais de ter quizais omellor ribeiro de Noia, disfrutamos dos pratos de “ pulpo” (agorapolbo) mellor preparado de toda a bisbarra. Lola, a súa dona,sempre atenta ós amigos, fai inesquecible aquel lugar. A figurade Pascual, auxiliar tabernil daquela, completaban perfectamenteo equipo.

En canto “o Marico”, dirixido pola nai da saga, “A Marica”,e auxiliada naqueles tempos polos fillos, Emilio, Ricardo,Aurora e Carmiña, lémbroa como unha chamada “casa de comi-das ou “fonda” (hoxe restaurante). Alí elaborábase unha cociñacon carácter artesanal e caseira, con elementos autóctonos quefacían as delicias do camiñante. Non sería xusto pararse anomear algún prato en especial, xa que alí todo estaba excelente.E, como complemento do lugar, faise imposible esquecer taménaqueles momentos nos que o querido Emilio collía a guitarra epasabamos a entoar (máis ou menos) algunha canción melancóli-ca e romántica sobre todo.

Noutra orde social tamén é a nosa obriga lembrar, daquelestempos, lugares tan inolvidables e bucólicos coma o Casino ou oLiceo. Se ben o primeiro era coto para a “xenta alta”, como diríaLabarta Pose, temos que deixar patente que alí sempre fomos benacollidos e tratados por esa venerable Sociedade secular, hoxe enpolémica situación de futuro.

En canto ó Liceo, ¿que pode dicir este revisteiro santiaguésdo que significaba esta singular Sociedade hai máis de 60 anospara a xuventude que asumía no seu contorno? Pois un libro benescrito non abondaría para resumir a vida lúdica desta entrañableentidade.

O Liceo de Noia sempre ocupou un espacio de reunión obri-gada, dun apracible escenario para a conversa repousada. Alífalábase, discutíase, confraternizábase…, pero ó remate semprese divertía un. Era a pedra angular da vida social noiesa.

todas as bandas, e sen que te deras deconta “quedábase “ contigo nun instante.

Alí encontrabas ós irmáns Torpederos(Alfonso en particular, gran amigo), Joséo Bravo, Rubiche, Martín Hermo,Alfonso Díez, Gestoso, Renato, Alvarito,José Luis Rodriguez, Marcial e un sinfínde queridos amigos. Lembrar aquelas ter-tulias que estaban cheas de chispa e gra-cia, sendo así un lugar onde esquencías asansias.

Unha das veces recordo queestabamos un grupo de amigos, entre osque se encontraba un veciño meu deSantiago e compañeiro de equipo.Fernando Matilla botounos uns vasos deviño (ben chamado “lelé”), e este com-pañeiro picheleiro, acostumado máis benó “ribeiro”, preguntoulle a Fernando que,se tiña ribeiro, el preferíao. Afirmativaresposta de Matilla; colleu unha taza bran-ca das do uso para o ribeiro e ás agachadaschantoulle o mesmo viño castelán.Despois de darlle un sorbo, pregúntalle oventeiro: ¿Que tal…?, ¡Ben, ben…! –res-pondeulle o meu veciño–, ¡Isto é outracousa!, respondeulle o coitadiño, engana-do pola viveza de Fernando. A risa foi boatamén no remate.

Non é posible que nesta miña mente,hoxe máis que sesaxenaria, me esquezadaquela de lugares tan bucólicos e agra-dables como eran “O Sinver” ou “O Ma-rico”.

Ano 1959: Moncho o Xeto, José Manuel Charrusco, Freire, Taro, Polito Rechou, Manolito de D. Gerardo,Ramita, Santiago Salanova, Pepe Moas, Pepé e Paquiño Ferrador.

53

Nas festas, aqueles bailes do Liceo na súa horta-xardín queparecía un verxel, aquelas orquestras nacionais e internacionais,os Tamara, cun Pucho Boedo de estrela, facían famosa estaSociedade en toda Galicia.

E xa resumindo, este aturdido e admirador da Vila, metido,como digo, a revisteiro dos anos 60, diríavos que Noia aparececomo unha Vila de todos. Creo que lle deberiamos aplicar o queo escritor Suso de Toro dixo de Compostela: “la villa es de quienla quiera querer”.

Remontando ó limiar da crónica e, lembrando que dixen queestaba de actualidade daquela en Santiago o vir mocear a Noia,tampouco teño que esquecer que o resultado sentimental daque-les lances xuvenís e cheos de ilusión tiveron froito connumerosos casoiros de picheleiros e noiesas. Un grupo, no queme atopo, acadamos a “venia” e o corazón doutro grupo de “lin-das noiesas”, como di a canción. Así por riba lembro os meusveciños de Santiago: Manolo Blanco, Alvarito, Pepe Castromil,Gasamáns, Carlín, Manolo Alvarez, M.A. Lameiro, entre outros.

Hoxe, despois destes 40 anos, e cando xa teño tres netos enNoia eu non podo nin debo esquecerme no remate desta peregri-

na crónica, xa que de facelo sería undesagradecido, de citar a unha familianoiesa que aínda sen lazos de sangue foi amiña auténtica familia en Noia. Non podeser outra que a chamada Miguéns-Roo.Composta de raíz por D. Gerardo Mi-guéns Villanustre e por Dª Aurelia RooSedofeito. Foi, dende que eu cheguei aNoia daquela, sempre a miña casa, contodo o que isto significaba. Eu, comodigo, de maneira emocional, atopeime cunsegundo Pai e amigo ó mesmo tempo ecunha segunda Nai.

Noutra, mellorada, e se o Directordesta revista mo permite, falareilles dafigura dese ilustre rianxeiro afincadodende novo en Noia, e que tanto fixo porela, D. Gerardo Miguéns Villanustre e dasúa dona Dª Aurelia Roo Sedofeito, dasQuintáns de Lesende (Lousame).

Un noiés “con-sorte”

María CastañoEscola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

54

laridade da “manteiga sintética” que tiveron que acudir a graxasvexetais ante a escaseza de sebo de boi.

E os aceites vexetais empregados foron, naturalmente, osmáis baratos: coco, palma, xirasol e soia. E mesmo empregarontamén graxa de balea (o que, en certa medida, axudou á cazaincontrolada destes animais).

De tódolos xeitos as graxas vexetais eran demasiado blandas,problema que non arranxaron ata 1910, cando descubriron o pro-cedemento de hidroxenación (¡ollo a esta técnica, falaremosdela mais adiante!) que endurece o aceite.

Máis modernamente a adición de vitaminas (“A” e “D”) ealgun que outro “reclamo” comercial fan que non haxa fogar óque non chegue este producto, considerado moi saudable.

b) A margarina, hoxe

Actualmente as margarinas están feitas dunha mistura degraxas vexetais, e mesmo algúns fabricantes utilizan sebos,aceites de peixe, etc... Estas misturas dependen de se estamos afalar de Margarina (80% animal) ou margarina (60 % vexetal).

Ademais, a margarina leva na súa composición, auga, leite,fermentos, conservantes, Vitamina D (para que se pareza máis óleite), sal, colorantes (betacarotenos ou Vit. A que lle confiren esacor amarela característica).

O proceso industrial consiste: primeiro no refinado, paraextraer proteinas de hidratos de carbono e conferirlle estabilidadee ausencia de olores non desexables.

A Hidroxenación, que ten como fin solidificar as graxas queserían líquidas a temperatura ambente. O problema radica en queeste procedemento confire ás graxas vexetais, en principio insa-turadas (dito dun xeito vulgar as que nos “dan” “colesterol bo”)propiedades semellantes ás graxas animais (saturadas ou“responsables” do chamado “colesterol malo”).

De tódolos xeitos compre suliñar que os aceites de coco,palma e palmito, inda sendo vexetais, teñen graxas saturadas.

A MARGARINA¿TAN SAUDABLE COMO SEMELLA?

consumo de margarinas comosustitutivo da manteiga, dispa-rouse nas últimas décadas pro-

piciado, quizá, pola necesidade de contro-lar os niveis de colesterol en sangue.

¿Que hai de certo en todo isto?

¿É tan boa a margarina? E por outrabanda: ¿é tan mala a manteiga?

E inda máis ¿É o colesterol unhaespecie de “inimigo público número un”como parece crer algunha xente?

A MARGARINA

a) Historia

Mediado o século XIX e ó reclamo dachamada “revolución industrial” milleiros depersoas procedentes do medio rural chegaronás grandes cidades. Isto ocasionou un crece-mento descontrolado da poboación nosnúcleos urbáns, chegando mesmo a xerarproblemas de abastecemento de alimentos.

Foi Napoleón III o que encargou a unquímico, Hipólito Mège-Mauriez o con-seguir unha especie de manteiga barata.

O “invento” de cor pérola (de ahí onome, xa que en grego margaron signifi-ca pérola) estaba feito de sebo de boilicuado e misturado con leite, auga e ubrede vaca finamente triturada.

Tivo unha enorme aceptación e, deentrada, o seu primeiro destino foi o abas-tecemento dos exércitos. E como sucedeen moitos casos non fixo rico ó seu inven-tor que morreu pobre en 1883, cando xarevelara a fórmula.

Dous holandeses, os irmáns Jurgens,seguiron a fabricación. Tanta era a popu-

Pinceladas sanitariasVictor Vez Vilar

55

(Razón esta pola que o abuso de certos productos de bolleríaindustrial aumenta a taxa de colesterol en sangue).

Non esquecemos os Emulsionantes, e a refrixeración comoremate do proceso industrial..

¿E tan saudable como semella?

Ante todo, vemos como o “leit motiv” polo que se fixo aprimeira margarina (alimento ó alcance do “proletariado”) ho-xendía non tería sentido.

Sen embargo, non se pode negar a implantación desteproducto. O que pasa é que as circunstancias son diferentes e sea margarina segue ocupando un lugar preferente na “cesta dacompra” é motivado máis por razóns dietéticas que outra cousa:reximes de control do peso, da taxa de colesterol en sangue emesmo crenzas fomentadas pola publicidade.

En relación coa manteiga, segue mantendo unhasituación de lixeira ventaxa no referente ó prezo. Circunstanciaque non me deixa de sorprender dado que o masivo consumoactual de leites total ou parcialmente “desnatados” propician unexcedente de manteiga. Así e todo, as diferencias son cada vezmenores.

Polo que se refire á posible contribución da margarina nasdietas de adelgazamento, non nos deixemos engaiolar por cantosde serea, xa que non existen practicamente diferencias na pro-porción de calorias por gramo entre un e outro producto.

¿E que pasa co colesterol?

O COLESTEROL

Inda que nos ocuparemos máis polo miúdo do colesterol noseguinte artigo, suliñar somentes que non é ningún inimigo danosa saúde (como parece crer moita xente).

Ó contrario, o colesterol é unha graxa imprescindible para avida: forma parte da membrana das células, dalgunhas hormonas,da vitamina D ...

Precisamos do colesterol dos alimentos, pero non en grandescantidades, xa que o noso fígado “fabrica” colesterol (por iso lleresulta tan difícil de controlar a algunhas persoas que xenética-mente teñen a propiedade de producilo en grandes cantidades).

O que ocorre é que cando a taxa de colesterol en sanguesobrepasa certos límites, parte acumúlase nas paredes das arte-rias, ocasionando os problemas que veremos no seguinte artigo.

De seguro, amigo lector, que estarás lembrando “iso” docolesterol “malo” e “bo”.

Tampouco é así exactamente: o colesterol non pode circularpolo sangue, así “tal cal”; precisa dun “transporte”, que veñensendo as chamadas “lipoproteinas” (LDL, HDL, e outras). Segundosexa a densidade destas lipoproteinas ás que se une o colesterol, asíserá o “comportamento” deste: acumularse en forma de placas nasarterias ou levar o sobrante a queimarse no fígado.

En todo caso, para hoxe bástanos saber que as graxas satu-radas aumentan o colesterol “chamado” “malo” e as insaturadaso “chamado” “bo”.

O problema está en que as graxas satu-radas están presentes non só nas carnes,senón que certos aceites vexetais (comoxa dixemos anteriormente) coco, palma,palmito teñen este tipo de graxas e (¿lem-bras?) o proceso de hidroxenación confireós outros aceites vexetais propiedadessemellantes ás graxas animais.

Concluindo: A margarina non tenmenos calorías que a manteiga e no refe-rente ó control do “temido” colesterol ascousas non están nada claras. Tododepende da composición do producto e doproceso industrial levado a cabo.

En todo caso é recomendable ler conatención as etiquetas do producto quemerquemos e fixarse nestas palabras:Graxas vexetais hidroxenadas, Graxas“trans” (máis do mesmo) graxas ani-mais.

Tampouco debemos facernos dema-siadas ilusións pois nisto, como en tantascousas, os etiquetados moitas veces nonson suficientemente claros.

Amigo lector: No seguinte artigo,trataremos, como xa adiantei, o tema docolesterol, pero se desexas que comente-mos algún tema en concreto nos seguintesnúmeros desta revista, déixame unha notacoas túas suxerencias na conserxería daSociedade.

Se non coñezo o tema, pregunto aquen o saiba ¿non che parece?

56

Boiro; e a onde tamén era costume acudir o día de Venres Santo,

logo do remate da procesión de mañá, e non polas tardes, xa que

non se podían facer ruídos, pois incluso na Sociedade Liceo

quedaban prohibidos toda clase de xogos.

De sempre, o viño do Ribeiro foi o que máis se despachaba

nas nosas tabernas, e para mostra nada como recompilar un

anuncio publicado no xornal El Eco Popular, de 8 de xaneiro de

1897 (se publica os días 8 e 22 de cada mes) que insertaba o

seguinte anuncio: VINOS SUPERIORES DEL RIVERO

–Noya, Fanequeira, Noya– Eduardo Estévez Trilo, ten o gusto

de participar os seus numerosos favorecedores que os escolleu

por si mesmo nas mellores bodegas do ribeiro. Son sen disputa

dos máis superiores que ata agora en Noia se tomaron. Probade

e veredes.

E naturalmente que así era, e creo que se o fillo de Xúpiter e

de semelle, o deu Baco, puidera opinar, estou seguro diría sobre

dalgunhas das tabernas emprazadas na Carreiriña nos anos

corenta e cincuenta, que eran as que mellor abillaban, cuns viños

que levantaban a un morto, e non esaxero nada, posto que pega-

do ó Camposanto de San María A Nova, coa igrexa de Nosa

Señora do Don (en 1.973 declarada monumento histórico artísti-

co nacional), estaba a taberna do “Montañés”, do señor Pena (pai

do bravo defensa do club Noia nos anos sesenta, formando un

bloque con Jorape, ou Julit, Lomba e Rafa), pero máis coñecida

polo “Cementerio”. Tiña un viño que daba euforia ó máis apáti-

co que puidera entrar pola porta. Porta que debía procurar tela

aberta un pouco denantes das oito da mañá, xa que de facelo máis

tarde, tiña que escoitar moitas filípicas da numerosa clientela

acostumada a tomar a “mañá” a base duns bos caliborcios de

augardente. Lembrando aqueles tempos, sobran hoxe en día os

dedos das mans para contar as tabernas que sirvan viño en cunca,

e ademais, que sexa de bocoi, posto que agora todo é cristal, o cal

para aqueles homes (daquela as mulleres non acostumaban entrar

nas baiucas, agás no San Lázaro, San Marcos, e non moito por

San Bartolomé) que por calquera circunstancia tiveron que

deixar de beber, non botarán en falta aquelas cuncas, no que o

seu contido non chegaba nin para dous curtos chopos.

o escudo de Noia vemos unha

arca flotando sobre das augas,

e unha pomba cun ramo de

oliveira no seu pico. Segundo nos conta

unha lenda, unha filla do Patriarca,

chamada Noela, fundou a poboación

primitiva en nome do seu pai, no lugar

que hoxe coñécese por A Barquiña, na que

o propio Noé plantou as primeiras vides

naquela zona. Precisamente, aínda no ano

1.880 usábase un selo ca arca bíblica nos

papeis oficiais do Municipio.

E así é, que dende séculos, a nosa vila

non só era coñecida polas súas abondosas

fábricas de coiros, e por engadidas, dos

numerosos zapateiros, senón tamén dos

moitísimos establecementos dedicados á

venda dos viños do Ribeiro. A pesar diso,

na nosa bisbarra endexamais houbo quen

se dedicara a este mester, pois tanto os

blancos, coma o morapio sempre viñeron

de fóra principalmente das terras ouren-

sáns, aínda que tampouco faltaban os da

comarca de Boiro, que eran (non sei

agora) os que se despachaban nas tabernas

da Ponte de San Francisco, lugar, anos

atrás, de verdadeiro soño, no que o día da

festa da chamada Ponte Pequena, acudían

familias enteiras coas súas farturentas ces-

tas cheas de boas empanadas, e outras

variadas viandas; así como nos luns,

todos, era lugar de xuntanza dos za-

pateiros, pois plantaban banquilla pola

tarde, para logo de botar unhas partidas de

chave, ou de cartas, enchían o bandullo

con quentes postas de bacallao baixadas

cunhas farturentas xerras de viño de

Manolo Hermida

Aquela rúa inesquecible

57

Naturalmente que as tabernas tamén valían para algo máis, e

senón, nada como lembrar o que escribira don Ramón Otero

Pedrayo, no xa afastado San Bartolomé de 1.957, no entonces

xornal La Noche, e de seu artigo “La tarde en un espejo”, copio:

“Bella, ilustre, docta en empresas y perezas, las elegantes perezas

de los jardines de la cultura, Noya posee tabernas donde los

vinos gallegos ejercen su probática función con ejemplar maes-

tría. El reflejo de la tarde en la copa del vino y en el espejo de la

ría se acompasan para la llegada siempre excitante de la noche,

desde una tierra gallega interior, saludamos a la hermosa villa de

los linajes, las ojivas, las esculturas, los anatómicos y los mari-

nos deseando que el hado de sus nobles tradiciones, no se pierda

la del gallego beber, con instrumentación de sencillos peces

románicos, palacianas empanadas barrocas, complicados y con-

ceptuales mariscos de arte nuevo, en las tabernas donde coloquio

y el silencio se pueblan del vuelo siempre renaciente de los mitos

atlánticos”.

Non sei se Antonio Cadarso, era un santiagués de Noia, ou

era un noiés de Santiago, aínda que, e por enriba de todo, galego,

daqueles homes bos e xenerosos, e de quen, con motivo do seu

pasamento en marzo de 1.988, escribira J.J. Armas Marcelo, en

Antena Semanal, o seguinte: “Y la muerte, de vez en cuando,

también nos arranca a alguno que fue en vida el mejor. Antonio

Rodríguez Cadarso, tan ligado a Galicia y a El Correo Gallego,

nos dejó en el pasado mes de marzo con ese sabor agridulce que

como el agua, se desliza entre el recuerdo y la ausencia.

Rodríguez Cadarso tuvo durante algún tiempo quebrantada su

salud, que es lo mejor que tenemos en la vida. Pero Cadarso

queda en la memoria de todos los que anduvieron cerca de él

como quedan las cosas buenas y los hombres de mejor voluntad:

como un libro abierto por las páginas más emotivas. Esta es la

señal de los dioses para advertirnos de su existencia: algunas

veces se llevan la presencia del mejor hasta el silencio de los cie-

los. De Antonio Cadarso, escribiría Luís Pousa, en El Correo

Gallego, 22/3/88: “Era un “grande” sin necesidad de títulos, que

merece ser recordado como “ilustre” de la condición humana”. I

eu, coa miña modesta pluma, direi que ademais da súa grande

estatura, e sen necesidade de darlle lustre algún, Cadarso, era

para nosoutros os noieses, un dos galegos

bos e xenerosos, e de quen, e para non

alongarse moito, creo que nada mellor que

reproducir un anaquiño do que escribira

en La Noche por San Bartolomé de 1.957,

do seu artigo, “Noya y el vino” –Noya o

Noela que tal es su primitivo y eufórico

nombre– es quizá exceptuando Santiago

de Compostela, uno de los solares de

Galicia donde más vino se bebe. Y sólo

por esto –por su ser vinícola–, Noya

merece la devolución y el aplauso de los

forasteros; porque el vino es una fuerte

lírica que agilita su vida. El noyés, hom-

bre europeo y muy de nuestro tiempo, no

sólo siente el orgullo de su nímbodo pasa-

do, sino que proclama como un mérito

más, el exorbitante número de tascas que

exornan porches. Y es que la tasca –y esto

lo intuyeron los noyeses desde hace

mucho tiempo, por ser un pueblo de

honda penetración histórica– es la remi-

niscencia de los antiguos cultos a

Dionisos, el dios que es causa de los éxta-

sis y de los grandes poetas”.

Quen si tivera que ver co viño que se

despachaba na vila, fora seu avó, o doutor

D. Jesús María Rodríguez Vázquez, quen

en calidade de alcalde Presidente do

Ilustrísimo concello, un 15 de xullo de

1.895, asina un Bando, disposición 23

“Los establecimientos públicos de comi-

das y bebidas, tales como cafés, tabernas

y otros análogos, deberán cerrarse a las

diez de la noche en invierno y a las once

en verano. Los dueños o encargados de

los mismos, transcurridas las horas señal-

adas, serán castigados con multas de 5 a

25 pesetas, sin perjuicio del procedimien-

to a que por reincidir puedan hacerse

acreedores”.

As tabernas eran algo máis que

lugares para escanciar cuncas de viño en

compañía dos amigos, e dos clientes, de a

cotío, senón que tamén servían para unir

pobos, e así acontecera en xuño de 1.957,

no que os seareiros dos bares “Trabuco”,

e “Santiago”, de Pepe Mato (o anterior,

era o de Brecos), enfrontáranse en partido

58Empanadeiras de Ouro, o entón Ministro de Información e

Turismo, don Manuel Fraga Iribarne, así coa a don Joaquín

María Agra Cadarso, cronista oficial da vila de Noia.

Dos establecementos dedicados a venda de bebida empraza-

dos na rúa da Carreiriña alá nos anos cincuenta, darei comezo

pola da señora Rosa, que rexentaba o bar “Pino”, mesmo na es-

quina ó Malecón de Cadarso. Como é sabido, sempre estivo a súa

filla Pepiña, quen casada con Carlitos (denantes estivera no bar

Avenida) atendían unha numerosa clientela, que ademais de

saborear uns bos viños, dábanlle ó dente coas tapas de polbo, ou

de diferentes partes do porco, ademais de contar sempre cuns bos

cacahuetes. Dende aquí saían os autobuses de El Ideal Gallego,

con dirección a Puebla do Caramiñal (aínda non chegara á liorta

pola nova denominación de A Póboa), polo que, principalmente,

os xoves e domingos, era todo un amoreamento de xentes e mer-

cadorías na beirarrúa, facendo case imposible o poder camiñar. A

moi poucos metros estaba o “Lugo”, atendido por Amelia e Paco,

no que o polbo tamén era a súa especialidade, abillando un viño

do ribeiro moi bo. Seu fillo xogaba no Club Noia. Como é

sabido, hoxe en día está o Alborés, no que Chola e Vitolo, coa

súa filla Lorena, son uns artistas na arte culinaria; pero aquí uni-

camente interesa comentar o que se nos foi.

Con esquina ó Curro, estaba o bar “Santiago” (anteriormente

Hotel Abeijón), no que Pepe Mato (que nos deixou para sempre o

23/12/91), e axudado por Andrés, cariñosamente coñecido por

“Chozo”, atendían mostrador e mesas, sempre ateigadas de

clientes namentres que Maruja preocupábase na cociña de ter todo

a punto para que no amplo comedor puideran xantar a gusto os

seus numerosos seareiros. Como é sabido, esta señora procede do

Cruceiros de Roó, que aínda de pequena estatura, si era grande en

amabilidade; o cal non quere dicir que hoxe en día non o sexa. Nin

que dicir, que viña sendo irmán de Pián, aquel gran extremo de-

reito do Noia que formaba liña atacante con Picos, Outeiral, Baltar

e Augusto. Hoxe en día, o seu baixo, está ocupado por unha enti-

dade bancaria.

Carreiriña arriba atopábase o “Senra” (non ten nada que ver

co de hoxe, no que o seu fillo Moncho está ó fronte) situado

nunha señorial mansión, no que tanto el coma a súa dona

atendían tan grande local. Non era fonda, pero si parada, posto

que aquí era onde os autobuses de Comparada tiñan a súa “admi-

nistración”, motivo polo cal a beirarrúa case sempre estaba chea

de xentes agardando que saíran os autobuses para os distintos

lugares de Lousame. No primeiro andar estaban as oficinas do

Rexistro da Propiedade, resultando que as veces era imposible

poder subir pola enorme aglomeración de xentes agardando a

saída dos Comparados. Uns poucos metros máis arriba estaba

“La Marina” (denantes era o “Iberia”), atendido por Pepe

Carnota. Na hora do chiquito non daba abasto en servir uns oi

bos viños, tanto branco, coma tinto, que axudaban a baixar unhas

amistoso de fútbol contra os clientes do

“Estradense” de Santiago, para logo do

remate do partido, que finaliza con

empate a dous goles, axuntarnos todos

nunha opípara cea de irmandade no bar

“Santiago”, e a cal tamén asistiran moitos

acompañantes santiagueses e máis tarde,

todos xuntos, achegarnos á pista da So-

ciedade Liceo con motivo da verbena de

San Xoán, non sen denantes haberse

escoitado algún que outro rincho, e dando

lugar a mais dun vómito ó decatarse de

que a carne era de cabalo; conseguida por

Lameiro, o do Macelo santiagués; tío do

meu xenro.

E se este encontro servira para unha

camaradería entre os amigos de ambas

localidades, resulta que 10 anos despois

co nacemento do Centro de Iniciativas e

Turismo, presidido polo polifacético Pepe

Agrelo, tivo lugar un acontecemento que

se puxo en marcha no verán de 1.967. Este

fora a organización do “TORNEO DO

VIÑO”, para a cal, o seu presidente, e na

compañía de activas xentes desexosas de

sacar a Noia do grande marasmo na que se

atopaba, puxérono en marcha, e paréceme

xusto lembrar os artífices: Pepe Luís,

primo de Agrelo; o escritor Xulio Seijas;

Luís Forés, fillo de Manolo da “Singer”;

Moas, empregado de banca e hoxe presi-

dente do Liceo; Abelardo Martínez Dieste

“Xambella”; o profesor Gutiérrez de

Velasco; Millares Rodríguez, colaborador

de prensa e noiés coma poucos; Pepe

Piñeiro, coñecido por “Esteirán”, e a quen

Noia ben podía organizar unha homenaxe

pois logo de case 60 anos, ben se merece

un algo; o pachorrento Norberto García

Ces, no medio de tanto home, figuraba

unha encantadora, e sempre sorrinte

María Eugenia, pero máis coñecida por

Merceditas Brella Blanco. Este CIT, fi-

xera unha moi boa labor, posto que puxo

en marcha, e con gran éxito, un ciclo de

conferencias; Concurso de Slogans, e de

Panxoliñas, Torneos de Chave, así como

de Brisca, e algo, que de seguro se me

esquece, pero non, o da concesión das

59

luras fritidos pola súa dona Leonor, que a verdade, ó ser enfa-

riñados, daba gloria meterlle unha boa ración. Aquí reúnanse

madeireiros, camioneiros, así coma as donos de bateas de mexi-

llóns. (No segundo andar, vivían meus tíos Manolo e Tomasa).

Pasándonos a outra banda, o mesmo enfronte, estaba o bar de

ricardo, o cal, e a pesares do se nome “A Nosa Casa”, era coñe-

cido polo “Porco”, xa que tiña á vista dos seus numerosos

clientes todo canto se aproveita do cocho, deste mamífero paqui-

dermo doméstico, omnívoro, de cabeza rematada nun fociño case

cilíndrico, orellas caídas e patas curtas, do que se aproveita a

graxa, a pel e moi especialmente a carne; e perdóeseme toda esta

ridiculez, pero debido a que aquí xuntábase o máis granado da

fala galega, e coma non, tamén do castelán, crino así necesario,

e deste xeito lembrar as boas e xenerosas xentes que alí se

reunían, e non só para beber, uns moi bos viños, senón tamén

para, e como dicía agrelo nun comen-

tario publicado en La Noche, do San

Marco de 1.962, “Y ya subiendo “ca-

rreiriña” arriba, un hálito de intelectu-

alidad salido de “A nosa Casa” nos

atrae como un poderoso imán. Allí las

discusiones tienen un tono altisonante

y literario; el mapa de Europa sufre, a

veces, modificaciones caprichosas y

las tradiciones galaicas son conser-

vadas con calor y cariño maternales. Si

en vez de blancas tazas de loza llenas

hasta rebosar de vino ácido, hubiese

servicio de plata con té y crujientes

mantecados, diríamos que nos encon-

tramos en una tertulia literaria de la

fenecida y nunca bien ponderada con-

desa de Pardo Bazán”. Na lousa das

tapas, e dos resultados do fútbol, eran

onde don Basilio debuxaba ou escribía,

aquelo a que tivera relación coas

cousas da nosa terra, e así lembrarei

aquela Carapola (publicada máis tarde,

con outras, por El Correo Gallego 10/08/69) que di: “Hai que

presume de rebelde e está sempre co sombreiro na man”. Hoxe

esta casa leva pechada dende que se trasladara para onde

denantes estivera “O Rosa”, e xa fai a tira de anos.

Pasada a barbería de Nico, e de Eligio, estaba o bar “Castor”,

atendido por el, e a súa dona. Sempre tivo un bo, e fresco marisco

que a cotío servíalle Titiva, señora veterana na venda de toda

clase destes productos do mar. Cando o deixou, colleuno

Marcelino Remero Ons, de Vilaverde (compañeiro meu na

Comisión de Festas de 1.960), quen o mantivera aberto durante

moitos anos, ata que, e a igual que o de Pepe Mato, ocupou o

baixo unha entidade bancaria, da cal sin-

xelamente direi, que endexamais entrei.

Pasando o Camposanto de Santa

María a Nova, na que como é sabido está

a igrexa da Nosa señora do Don, estaba o

“Montañés”, pero para a maioría dos

seareiros o “Cementerio” aínda que tamén

“La Cueva”, pero de quen xa comentei ó

principio.

A continuación, a taberna de “Mato”,

que era de Berrimes, e despachaba un moi

bo viño tinto, e hoxe está a taberna de

“Beade”, a onde os amigos de Don Basilio

acudimos tódolos anos con motivo do seu

pasamento, a beber a súa saúde unhas cun-

cas de tinto, aínda que para este menda, ten

que “cheiralo”. Pero aproveito a ocasión

para enviarlle unha mensaxe a todos eles,

que son os mesmos de Avilés, cal é, o non

perder esta data para lembralo, como

tamén resulta imperdoable non acudan ó

cemiterio de Boa para lembrar o de

Taramancos. En fin, non son quen para dar

consellos a ninguén, pero …

De último, a taberna de Ernesta, aínda

que máis coñecida polo nome do seu

60Aparte estas tabernas situadas na carreiriña do Escultor fe-

rreiro. Contaba a nosa vila con outras moitas, pero debido a moi

diversas e variadas circunstancias foron desaparecendo, como a

Aviación de Amelia e Manolo (seu fillo xogara no club Noia) na

rúa do asasino, pero oficialmente de Rodríguez Cadarso (noiés,

que fora Rector Magnífico da Universidade de Santiago, e a quen

suponse que no vindeiro ano seranlle dedicados polo Concello uns

actos con motivo das Vodas de diamante do seu nomeamento de

Fillo Predilecto), despachaban uns excelentes viños tanto na hora

de a cotío, como nos domingos, e o mesmo, os feireados, posto que

non había por onde moverse, e como é sabido, non era nada peque-

na. As demais tabernas daquelas épocas, tamén tiñan moi bos

clientes, como o Ourensán, Lisardo, Toro, Rosa, Parra, María

Teresa, Monterroso, Escorial, Trabuco, e outras moitas que faría

interminable citalas a todas, aínda que se quixera lembrar ás de

fóra de portas nas que se abillaban uns moi bos tintos. Xílgara,

Chau-Chau, Patán, Comeuñas, Canelas, Sampedro, Masulo, e

algunhas máis, que nestes intres non lembro.

Creo chega o momento de poñer punto final, pero denantes

quixera lembrar algo relacionado co Liceo, e o viño. Aínda que

xa dixen que Noia non é terra de viños, non está por demais lem-

brar que na súa horta, cando estaba situada na Porta da Vila, con-

taba cunha parra, e da que moitos socios haberán mangado máis

dun acio, algo que estaba prohibido xa que vendíanse, e así cons-

ta que na Sesión do 13/10/37 acordaran poñelas á venda, as cales

foran adquiridas por Fernando Souto. Así mesmo, na sesión do

30/08/38, na poxa das uvas, foron adquiridas por Pedro

Malvárez, na cantidade de 55 pesetas; e tamén, o 13/02/46, e

baixo a Presidencia de Luís Rivas, acordan se proceda ó arranxo

da parra da horta e demais reparacións que poidan necesitar a

pista e os camiños.

marido, o bar “Ernesto”. No extraordi-

nario de La Noche, das festas de san

Bartolomé de 1.957, aparecía vestido de

futbolista, coa seguinte propaganda:

“¡Busque usted a este hombre! Última-

mente se le vió en carreiriña, bar “La

Plaza”, calle del Curro y en País Lapido”.

No patio do “Ernesto” xogábase á chave,

para logo poder apagar as sedes co viño

do ribeiro, o cal, unhas veces ardía nun

candil, e outras, era unha verdadeira

purrela. Tiña de dependente a Tocho, un

rapaz moi activo. Había sido presidente

do Club Noia, quen 1.975 asistira a unha

cea no bar de Alejandro, en San Roquiño,

cos anteriores presidentes, a saber: José

Gómez casal, José González Vázquez,

Carlos Santamaría de Cabo, Juan López

Pérez, Alfredo Penalta Corral, Ramón

Pérez Cruz, Manuel Hermida Iglesias e

Ramón Senra Blanco, que era o que

naquel intre levaba o temón do club que

militaba na Liga da Costa.

Cando me refiro a purrela, estou pen-

sando, mellor dito, lembrando unha das

ordenanzas do século XIV, que dicía:

“Aquel que ficiese mezclas peche sesen-

ta sueldos o pierda el vino, e haya la

mitad el rey o la mitad los fieles”, así

como esta outra: “Ninguno sea osado de

mezclar dos vinos en uno para vender ni

meter en ello cal ni sal ni otra cosa algu-

na que dado no sea a los homes”.

61

sta canción, quizássexa unha das cantigas

máis representativas das cha-madas “cancións de Noia”.

Por outra banda, o único sitioonde se escoita cantar e aquí enNoia. Chamoume a atenciónque, compañeiros profesionaisda música da cidade departa-mental (Ferrol), non coñeceranesta cantiga, pois tal vez sexaFerrol a cidade de España ondemáis se convivan e recordan asantigas cancións, e as tradiciónsmáis cantareiras.

Tamén é obrigado dicir–seino por experiencia persoal–,que aqueles que escoitan estacantiga por primeira vez,pregúntanse onde a escoitaronantes, mais ninguén sabe onde,nin por quen. Ese é o misteriodas grandes melodías. Tantopenetran en nós que nos fandubidar e crer que xa as oíramosantes.

O seu autor é descoñecido,pero se alguén me preguntara oque eu penso, diríalle que caseseguro o autor ou autores vivi-ron entre nós, e que o tempo e opouco aprecio que antes se lle

Cancións de NoiaPrudencio Romo

daba a estas cousas, fixéronos pasar ás páxinas dos anó-nimos.

Páxinas que aínda que están en branco, son páxinasilustres. Pois é moi difícil que os anos che inscriban condouradas letras en invisibles páxinas.

En el lejano horizonte

62

ntes de iniciarse a Fase deAscenso a Terceira Divi-sión, a Directiva do NOIA

F.C. por mediación do Secretario,diríxelle unha carta ó entrenadorsignificándolle a importancia destetorneo e que os xogadores se dei-xen de rapazadas e aporten o seugrao de area para conseguir a metaque ansía a afección. Parece serque a xunta rectora do equiponoiés prevía negros horizontes nopanorama deportivo.

O doce de Marzo de 1.949 oArousa S.C. ascende a SegundaDivisión e este mesmo día enPontevedra se celebra o partidoPasaron-Zeltia (1-1) e con esteresultado o equipo de Porriño seclasifica para xogar a fase final daCopa de afeccionados en Ourensecontra o Fabril S.D.

O 15 de Marzo de 1.949celébrase en Ourense a final doTorneo de Afeccionados Zeltia-Fabril (4-2), coa cidade das Burgasabarrotada de afeccionados porri-ñenses que viron gañar o seuequipo, que chegaría ós Cuartos deFinal no torneo nacional e quequedaría eliminado polo IndauchuC.F. en Garellano.

FASE DE ASCENSO A TER-CEIRA DIVISIÓN

O doce de Abril de 1.949 xó-gase o primeiro partido da FaseFinal da Serie A Rexional, enfron-tándose no vello campo do Burgo,o Pasaron C.F. ó Bergantiños deCarballo, derrotando o equipo

pontevedrés ó seu rival por un a cero.

O Pasaron C.F. coa seguinte alineación: Pazos, Pou, Tito, Peón,Manolo, Milucho, Pito, Curinas, Escudero, J. Costas e Tilve.

O porteiro do Pasaron era Pazos que procedía do Carabela C.F. dePontevedra e exercía de panadeiro na Cidade do Lérez.

Manuel Pazos González, ficharía ó finalizar a temporada polo R.C.Celta e máis tarde traspasado ó Real Madrid e de aquí ó Hércules C.F.Ficharía polo Atlético de Madrid (7 temporadas) e terminaría a súa vidadeportiva no Elche C.F.

19 de Abril de 1.949 NOIA F.C. 0 - PASARON C.F. 3

Cun cheo en San Alberto, o equipo noiés foi derrotado polo conxun-to do barrio do Burgo por tres goles a cero.

A afección noiesa saíu do campo, totalmente defraudada polaactuación do seu equipo, que vai pintar o ridículo neste torneo.

Noutra orde de cousas, coa xornada de hoxe o R.C. Deportivo de ACoruña, mantense en Primeira División.

O 26 de Abril o Bergantiños C.F. derrota ó Noia (2-1) no recinto dePedras Brancas e o 3 de Maio novo fracaso en San Alberto ó caer derro-tado o NOIA F.C. polo Club Lemos de Monforte (0-2), e faiando ManoloBaltar un penalti, estrelando o balón contra a base do poste e defenden-do a portería do equipo lemista o noiés Santiago Pardiñas.

Este mesmo día celébrase o Bergantiños-Pasaron (2-1) e o domingooito de Maio celébrase a xornada con estes resultados:

PASARON 5 - NOIA 1CLUB LEMOS 3 - BERGANTIÑOS 2

Cousas de Noia

Gomari

1.949 - 1.950. Club LemosPardiñas, Cereijo, Neno, Cabanelas, Gallart, Ernesto, Pepín, Jurrita, Nardo, Pereira e Ramallo

FASE FINAL DA SERIE AREXIONAL

Temporada 1.948-1.949 (II Parte)

63

Eran os tempos de Joe Louis (OBombardeiro de Detroit), Joe Walcot, RaySugar Robinson (o mellor Peso Medio deentón), Marcel Cerdan (o mellor bo-xeador francés de todos os tempos), JacLa Motta, por parte estranxeira; KidGavilán pola española, e por Galicia esta-ban en candeeiro Manolo Beltrán, Alejos,Pardo e un curto etc. E, de toda esta amal-gama, foise creando unha afección que seviu incrementada coa chegada a Noia deMiketa, un boxeador noiés procedente deBos Aires, cunha grande aureola, xa queera un ídolo no Luna Park da capital ar-xentina. Todo isto foi creando unhagrande escola e os novos púxiles foronsaíndo como fungos. Daquela Noia que senos foi para sempre, daquela Noia que eraunha alegría visitala, daquela Noia senmedidas económicas, pero cunha afeccióne cunha ilusión tremenda- a afecciónsempre respondeu- acudía en masa a pre-senciar aqueles combates de boxeo e porTriquinai foron pasando os ases de entón.

Antonio Lado, o Bicoco (o fenómenode Boa), Hermenegildo (Gildo, o per-ruqueiro da Corredoira), Jaime Mariño (oAs da Plazuela), Milucho Méndez (unestilista) e para final o gran artista deSeundo Creo (Canelas) que era futbolista,toureiro, boxeador e tantas facetas de-portivas, e que fixo un combate de exhibi-ción ante Ruibal de Pontevedra ó que der-rotou ós puntos. Pola parte forasteiradestacaban o Muradano Lino Tieles (granestilista), cun gran xogo de pernas quepara si quixera Kid Legrad. O viguésBeltrán (o ídolo do Calvario), o coruñésPardo (aspirante ó título nacional) e tantosoutros que, lembrar os seus nomes, se nosfai moi difícil.

Foron moitos os combates presencia-dos en Triquinai, pero hai un que non seborrará da nosa mente polo que se anun-ciara e porque os puxilistas eran locais:Harrigan (o Ianqui) contra AugustoLoroño (o Cubano). O feito de que ospúxiles fosen noieses e que un deles fose

E despois desta xornada a clasificación é a seguinte:

O NOIA F.C. perde en Monforte (2-1) e o equipo totalmenteesnaquizado e desmoralizado, termina a competición como pode.Os xogadores foráneos portáronse como verdadeiros deportistas,cousa que non podemos dicir da xuventude local que tomou estacompetición como unha carnavalada.

A Directiva do NOIA F.C. sabía o que lle podía vir encima ello manifestara coa antelación suficiente ós “equipiers”, e estes...como se cantase un carro.

15 de MAIO de 1.949

CLUB LEMOS 3 - PASARON C.F. 2

Ó Pasaron C.F. bastáballe o empate, e tiña una gran equipo,destacando o magnífico porteiro Pazos, o defensa Peón, o mediovoante Milucho e, na dianteira, o extremo zurdo Tilve, que tiñaun gran disparo, e o centro delanteiro Escudero.

En Monforte o equipo pontevedrés non arriscou nada e oequipo ferroviario, arroupado pola súa magnífica afección,alzouse co triunfo, conseguindo o ascenso a Terceira división,categoría que perdera a temporada anterior.

FINAL - O Real Club Celta estrea novo presidente: AvelinoPonte Caride e a Federación Española de Fútbol con ArmandoMuñoz Calero ó fronte, Ramírez na Secretaría, GuillermoEizaguirre como seleccionador, Benito Díaz como adestrador,Ricardo Cabo como médico e Anxo Mur como masaxista, serános encargados de endereitar o rumbo do equipo hispano.

En Hydde Park IRLANDA 1- ESPAÑA 4 e unha semanamáis tarde, en Colombes, FRANCIA 1 - ESPAÑA 5, os princi-pios son bos e fanse as cousas pensando no Mundial de Río.

Os volantes Mariano Gonzalvo e Antonio Puchades, xuntocon Parra e Estanislao Basora (todos neófitos,) danlle sabia novaó equipo español, que se vai a clasificar con folgura, pensando xaen Río de Xaneiro.

NOVO DEPORTE EN TRIQUINAI: O BOXEO

Daquela, Noia, con xente emprendedora –deportivamentefalando–, íanos obsequiar con outra primicia deportiva, que porestes lares nin se coñecía. Desde Monte Louro a A Boeira,ninguén coñecía o deporte do boxeo; soamente uns cantos privi-lexiados que lían o Semanario Marca e coñecían os deporteschamados “minoritarios”.

Na temporada 1.948-1.949, cando o Noia F.C. exercía a súacondición de visitante, celebrábanse no Campo de Triquinai, napraza de touros, unhas xornadas vespertinas do deporte das docecordas. A afección enchía os graderíos e a area do coso taurino.

J. G. E. P. F. C. Puntos

PASARON C.F. 5 4 0 1 12 4 8 + 2

CLUB LEMOS 5 3 1 1 7 7 7 + 3

BERGANTIÑOS C.F. 5 2 1 2 10 8 5 - 1

NOIA F.C. 5 0 0 5 2 16 0 - 4

64moi coñecido no ámbito deportivo local, foron motivos máis quesuficientes para que o recinto de Triquinai se enchese de público.

O Ianqui era un tipo desgarbado con brazos e pernas longase, para estilizarse, saíu ó ring en calzóns longos de felpa.Recordábanos a Napoleón Bonaparte pero salvando as diferen-cias de estatura.

Augusto Loroño Viazcoechea (o Cubano) non era nin longonin desgarbado, era o catión do organigrama eléctrico. Era unauténtico polifacético deportivo, cunha grande especialidade nanatación. Os noieses daquel entón aprendemos a nadar no Pozodas Pombas, gracias ás súas ensinanzas.

O combate anunciouse a bombo e platillo e o cheo foi dos quemarcan época. A tarde era agrisada. Na Terraza anunciábase ungrande baile amenizado pola orquestra Zitro-Zap e o poboparecía que estaba gozando do Día de San Lázaro.

E chega a hora da verdade, os púxiles que se teantean, Loroñoque non pode achegarse ó rival que o afasta coa largueza dos seusbrazos, o Cubano que con técnicas intenta chegar ó lindeiro doseu fígado e o Ianqui que conecta o seu primeiro dereitazo eAugusto salta por enriba das cordas.

¡ Oes, Gomari- díxome un entendido-vaia ooper-kut que lle meteu e con queestilo!

Machiño, eu só chego ó peso mosca eisto excede as posibilidades das miñaspoucas cualidades puxilistas. O públicosaíu botando “chiribitas” pero recoñecen-do que non haoubera tongo, pero quepouco gozaran dos “pesos” que pagaran.

A Vella Garda Liceísta con motivo daemigración de Augusto Loroño a Sud-a-mérica obsequiáron cunha cea no Salón doantigo Liceo, que, con Manolo RodríguezMartínez (o Roncho) e tantos antigos coñe-cidos socios que aí posan para a posteriori-dade e os que tratan hoxe de soleira liceísta,que traten de recoñecelos.

Foto da despedida de Augusto Loroño con motivo da súa viaxe a Sudamérica