BIQLOGIAKO ZENBAIT EREDU:

ARTISAUARENGANDIK

BRXKOLATZAILEARENGANAINO

KEPA ALTONAGA

Riningiakti Depsrrameniiia. Zientzi FakiiEtatea. EiiskaI Herr iko Unibcr is i iatea. P.K.644 - BlLBO

Demokri to eta As i~ ic~te le -ven pen tsnprak ctkarrekikci ant itesfak d i - r a , gertaera nat i i rs len ik i ispegi knntraJnr7iak sartera7ten b a i i dit i17 - le. Mendeetan zchañ, eta i e ga i i r evte, b igar rena ga i i cn cgon bada rre, Iehenengriak adieratten d i i ~ e n ' l ~ i i 7 k o j o r re rn r ien t i f i i toa , ?¡en- 17i la r ¡ moderno gehicnen i is lcr . Alaboina, ezin dP7aktgi i Ar isto ic le ~ i c n t r i a r e n c t s a i l ~ a t jo, i no i r egin den bepara, bera i ~ a n b a i t da his- tor ia osnko 7ien1t i I n r i hnnd icne iar i ko bat, edirk i rii iien errak irnlzak raliiinalak i i r e l í i r i k . Br.j Iclako a r e 7oa da, bere l o n ~ k gcrnrthk nnia wabiIF diren, ortndoxia cetersrra jaqot~ko ezo j i i s t i f i ka f ieku.

ra nagitsi horirik re lan g a i i z ~ t i i d i ren ga ine i ik a 7 a I l ~ e n 5aial i iK<i qara, hnrrciarako, baie i i~ rirri- borro h is tor ikoa . eginez, ha i i da, argi id ioen ha r ia 5egi ttiz nolaba i t (beror i eg inga r r i b a í l i t z a n ) , eia bestalde, gai i r egiineko penisamnl- dea nondik nora dabi len azaEdiiz. Dena den, e z dugi i i a r reg i s a k n n d ~ ko a r a r o honeian, zeren eta, alde fi losof iknak dakarren abarkadt i ra , helezina bair da girret tat , horretan adít i iak ez gara eta.

E d n ~ e i n rnodiltan, s is tema f i loso- f i k o a bata 7ein bestea i zan ik , ere; trni bertsoa ri lertzeko e r e d i ~ balera- ti iak egon d i ra gara i desberdinetari ~ e h a r , A r i 9inteIe-k proposat i l r iko n r t i sa i l t i k a b i a t i ~ t a , ga i l r egiin Ja-

Zergatik e x i s t i t z e n da uni$ertsoa? Z e i n da inguratzen gaituzten objektu e t a izaki g u z t ~ e n kausa? Zientz ia ez dago crantzuna eskaintxeko moduan: zlentziak zelan azal tzen du, baina. ezin du esan zergatik. Mitolopiek e ta erlijioek, os- tcro, beste era batera ihardcsten dute galdekizun h o r i , esa- te baterako, Jainko ahalguztidun eta transzendente baten bk- dez. lPrudja XIX.rnendeko marrazki germanlar b a t da).

Elhuyar, 10,1,1984

r i ib -~k iisrnatiiIak<iir ager t i i a r t e . Morreta/ P r P ondriko pnSíirt@etan mint/a!qikri garí i .

Hnrcn ga ra i k ide gehienen liste?, Dprnokriici (470-380 K . a . 1 b i i r i i t i k j i ) t í i ~ e g o ~ n , e ia , noski, oso ideia l aba inkor ets e ldarn ia is i ink egosten / i t i ien. Adibidez, L i r tanta bni no- ra in t i züti daiteke? Tan ta gero era txikiagoak Ior daitezke, g i r e be- q i e ~ hehat7ea ia ezinezkoa izan arte. Baina, ra t r ke la hor rek ba a l di1 Iirniteren bar? Z i i l i ks ta qehiagorik baimentren e2 diicneko pi int i ls ik ex is t i t i i ko cite do?

Dcmokri ici-ren rna is i iak , Leii7ipo- -k ( 450 K - a , ) t x i ke rkc la hrirvck n i iga bar ziicln qilmatii zi icn. Dcrrii- k r i ir!-k beregiinaiei ~ g i n sricn srismti hor i , e t a , edozein s i ib5tantr ia p i in- i c i horrerarainr i soil ik bxiker l i l e - keeia eman ~ i i e n adi tjsro, ha ina ka-ir, p i i n f i i hrirrei iaraino so i l i k , ef harantrago. B ~ r a 7 , k i z i r i k i x i - Karrenn 7at rey ina, hcils, atomoa /en. Harcn gard i r , ciniberlsna par- l ikc i la rninimn ~ n l í s 7 i n hnrie7 eratti r i k 7egnt?n, edn Cie.it~ modii tiiile-- ra p iando, i~ñi ibertsoa alomo7 eta b ~ r a i i e n ar leK0 hiitsrinez cisotiia da.

l ran ere, Demokrito, rniindua a f a l t reko, egi t i i ra atomikoan eta n t i imwn h i g i d i r e t a n o i n a r r i t i i zene- kii h ipotesi mekanir is ia h i i t ~ a oso- t i en qaiat i i Ten, 7eina, lehenago adn gcrnago, pentsarnolde mater ia 11- te c ta deterministetarantr abiatzen bn i t da. Dena den, honek ez I i ike miindiia akr idente sni lez ga i i ra t rcn denik esan nah i : efekt i i bako i t r i i k kaiisaren ba t gnrdetzen d i i e7kii- l l ian. Azken kailsa , edo jatorri7ko.a segun era nola kants idera t ren dt3-

g i in , atomwn forma e t i i h i g id t i r a izaten da, atomoek beste knriso edo kanpe-pr in l7 ip io r ik P;! d i i tc la - r i k .

Alabaina, /e lan ata1 daireke kiniberisooren harmonia rn i re iga r r i a , Oernokri tri-ren f i losnf i ak a r ras erde i nat ten dit iren ka i isn f i na lek in erla- r i ona t i i b a r i k ? Gnldera hr i r re lsn txe da tia, Btologiaren ncioan in ie rpre- t a l l o m e k a n i ~ i s t a k i z a n dtien men- deetoko norrnta.

Ariqtote l r (384-322 K.a.1 aso a r d i ~ r a t i i Ten an imul ien i kaske iar , behat7ui le ar ta ts i ia i zan i k . Gaine- ril, ILJ?¿I~ idat+i ziien qa i honctay, eta berak eqindako zenbait behake- la r a i l , ga i i r egi in egia7tat i i da, na t t i ra l I st a modernoen mi re5pena pi/t11 d i ie tar ik .

F i n a l isrn~a da, i zan , fpntimenti b io lngikncn here71 t a s i ~ n i k aipa- garriena. Bide horreiatik ab ia t i i ta , Arislotele-k rnaila aeorikoan b i l a - [?en b ide ziien f inabi tatearen cbi- dcnrzia, Bio logian ar l rk i t r i r i i cn , na t i i r fenomenoen he lb i i r i i n ~ b a r i c - tan, hain ~ r i z e n . Segitiian, gcr tac- r a bir i fogikoei osci errar o p l ika d a k i e k ~ e n in terpretarno f i n a l i s t a hu ra , teleologiko adjek t ¡boa, eLagii - t ~ i a (hau da, kai isa f ina len , xe- dcen cdo helbilriien terrniniiez odie- re? ten di reneko gcr iaercn a r a ipe- na l , gertaera f i s iko sta kosmologi- knetnra heda l i i aiicn , rnodii horreta- r a , miindi i nsoreka <isternis te lco log i ko bakarra c r a i i i r i k . Bertan, ad i i r rak e z i n a # a l 7 i i7akeen harmo- n i a eta nrdenn. Haiixe da, r d o ~ e i n g a r a i l a k o cskola bf ta l i s tek dogma- f lat h a r t i i di i ten o i n a r r i a .

Hiila ere, ja7oera bio logikoen in ie rpre loz io f i na l i s tan Aristotele-k zenbai l ersqorpenek i n egi n ziien topo, 7einZ1iick, hasierako f i n a l i c- n o aniropnzenlr iko amarri lgebea ga ind i t re ra behartzen ba i t niiten, hnts, ka i isa delakoaren konizepti ia hausnartzera.

Ezagiina denez, l a i i kaiisa-mota o n a r l ~ e n r i t i ren: forma-la, egilea,

X P ~ P / ~ ~ I , I 4 - l i i i i ~ , ~ ~ ~ i - i ~ i lií . Lehen h i r i i - r F / d i r n c l k n r r e l i k berei/ten i i r y i r o , P l n , i f a n er t , k a i i w nagi i - i r hi>ts, x e d o k n kai isaren, ~ i i b s h p e / i r t / a t j r i daiieJke. A i t r i l i k , k o i i i n rnnter ie la, x ~ d c ~ k n kn i i r a rcn ni i rknkoa be ra la ondn def i n i r i i r i k dnqo, cia gerf i r t i , f i n a l i srnoari kon- t r a j n r r i k i i fa ion bcharrerkoiasi ina- ren ko íka 5ort~ir.o d i i ka i jsa rnate- r i a l hnnck, c7en etn, mater ia, na- t i i rn rcn i /nk i ak gorpi i7ickn nah i - Ia~i.koil b a i t da.

Ar is rn l r le , b a i n a , den-dena x e - dcfko k a ~ i s a r e n emai t ~ a g i s a aza l- d i i e7fn rcna? o h u r t i ~ 7en, horrek nndoriri cikerrctara eraman ba i t gi' t iakeen. Berori mridti b i tara g e r r a t i 1cKhcn haren ~ i s l e r :

a 1 beharrezkotasi~n-printziploaren c/abapencre b i i l t r a t i i z (Oemokr i - to-ren ab i r r1~7, beharretkoiaci rna >en p r i n t ~ i p i o b a k s r r a ) ;

b ) arg i id iaketa dedtrktiboaren nagn .;igoa7, /ei n a k qertaeren ebiden - i/Cati< desbidera b a i t gai tzoke.

Arisft i fele beharrczkaia siinaz m í n t ~ a t z e n ~ e n e a n , zerr bl1rij7

Jthardi ien a7ali/ekn adibfderik ex- p l i l i t c iena, P h y s k a t r a ta t i i an ager- t t en da, non nndokaa esan b a i i 7iren: "Zavs-sk c?z d7~ B U P Z U srori erazte~ paria hazteko keZbumaz, be- Fsrr~?: bctia.ik, zeren stn Turr Viair kozzx b ~ h b a Z t &m, eta beraz, ur b < h p t u eta ,'ausi". Ageri d e n e r , be harre7kotas!inaren ideia , ha ii da; ka i isa 1 ¡ la te -pr in rz ip inar i dagok iona , eia xede edo kaiisa f ina larena a r g i i ren sa ia t i i zen Aristotele. Dena den, beharrezkotasi insren presen- t r i ak , beraii i ~ k o eg in e2in b a i t daiteke, ortopo qa lan tn sortzen dii. Horta7, f ina l icmoar i g a r r a n t r i a b r i l i i i i i a emane7 eba l r i 7iwn Aris- tfitele-c; a i r r reko a 'oria horí . Arazoar i eman zinn irienbide dese- gokia ezin ja ik ika diexainkegii: cindokn mende I(17eeian ere k m p o n - di1 gabe i ra r in ziien.

B ignr ren a r r i s k i i o f . a r i Iir dela, jnrrpra e ~ í n n g r i anti f ieni i f i k f i honen kr intra o h a r l e r a ~ i ga i i t i , e i a , dedtik iiri t r ~ i r i k r ~ l a ~ ba inr i gehiligci, ger- raeren behakeietat ik I r i r t i i r i ko infrir m a ~ i o a r e n ebñdent7iai f i da t i eo ahoT- ka t i i zigrrn . l zan ere. fenomenoen behatzaile arretatsr ia izan zen , era ber to t ik has i l a e r a i k i ~ í i i i e n bere teoriak nsteko iwratsetan,

A r i stotete-ren sistema organismo bal dela diriidi: ?al$ g i i ~ t i a k in ter - dependenteak d i r a , eia e lko r l í i l i i egtten d t r a , zenbait hc lb i i t i i ta rako osotasiin f i lntz ionala e r a t i i r i k . Bai- na, Aristoiele-ren s i s t e m a n , na l i i r a - ren mihndtia ar tearek in etii ar l i sa i r - t za rek i n k o n p a r a t ~ e n da, Asisioie- le-k bi irkian reiikan paradigma, dr- t i s ta ren ihard i ie ra 7en, r i i r g i na rena edo b{ i r t i n l a r i a rena , hau da , forma biioir!i¿iri forma ematea. ~ n a l n ~ i n hnri oso exp l i p i t i i k i age r i l en da hc- ra ren "De Fartibtc.? Ani.maZimt' dela- koan : " g i z a kr~aainak artsaren m a i - tza diren rrsoduun, knusa nnalogoren batan emaitzak d i ~ a oh,jeltic b iz ia l " . Nat i i raren predi) horrek 1 t ~ r n r i i i r n i i n rucn, Desrorlcs-cfi gara ic to- r a i n o beh in ik behin, k r c a t ? s i l t n r c n r o l a b c l e t l r n ~ i i c l a r i k ,

050 eskemalikoki a d i r r a r f r i k , R i o i n g i a r ~ n h i s lo r iakn gcr lncren $e- g i dak , gesii batean i k i l ~ i k o d \ i g i ~ - n e z , Aristote le efa D ~ m r ) k f i t a - r e ~ hizi-fenomcnoetako interpretaziosn ar ieko gatazka d i r ~ i d i , ha i i da, pe' tsaera b i la1 i s l a edci hol is t ikoa V e r -

sus Dentsaers m ~ k a n i i i i t a .

Clernckrito-k obra zabnls i d a i z i ba t i ien ere (70 Fdnr lan), cz da gi i- gana ino a r r a s l o r i k Cri isi . Hala cre, Dcrnokrito h i l c te 100 bat i i r t e be- I i iagn biri ?en Epiki iro-k ( 270 K , a . ) onartr i ~ i i i i e n haren ideiak, &e- ron& i o r t i i r i k a ep ik i i re i smuak rnen- destan ?ahar i r a i i n r iren; fi lq-mfia honcn ra i i hand i a, Dsmokri lo-ren par t ik i i ie r b i i n i r k o teor ie ian dago

, ~ , n 6 i c r i t i ~ r i k . Fdi>/ein rn,hdiilar:k, En; , k i i rr i-rpn ida/kirik ere c-r dn efagii -

B.aina, r e 194-55 K . n . l piipia errrimn t orrab; ''Ve Farum ilatid-

in" prirman e ~ i k i i r c i s m o a r e n a / o l p r - na egi n ~ i i e n . Ber i an , Demnkri ti>-rcn u o r t i k i i l r i oqottia bail ¡ f l a n d ~ s k r i - t3;1111 /tien i~n ibe r t s i i a . O b r a hni i 135 -

D P handikoa i7nn t en ba i A i n f l i n a - i ran , ba i Erdi Arrian erp, c ia b e r j r rn b i t a r i e / t 7ag i i i i i x i t ~ r c n mrln- diiak Demokri ti>-ren teriri;ik, berrik i a r l e nnetiisk e? i 7 a n ar reo.

Bcsra 1 de, Arirtciicle-ren iday- k iak Erramaren e r n r k ~ i a r e n ondo- reni, gri ldr i eg in s i ren E t ~ r o ~ i i i r a k o . Hnln p r r , b i l i r i k i ra i rn riiten ara- h ia r ren arteon, 7eini/ i ie4 050 est i - mn hand i i an bai l / i l : i /rev. Ara- b i arrengandik heldii / ircn Eliropa k r i ~ t a i i r - a A~ is tn ie le - ren I i b i i r i ia i l , Pa~ inern X l 1 . r tn X I I I.mcndeet3n

m l . , ; re lar ik . Ordiiíin, jad nko- - ~ i i t o r ¡ l a t e a ~ b l a i brii lebiden kr in is i d ~ r ñ t l i 7 i ren bere ide iak , eia vid;i hur re lnra , kñistofeke-k yerba i t

hnrrclri 7ela P.;aten baziren , horre- laxc ,en.

5;i.i Tomas Aqiiinokoak I E 225- -1274) I i l r ~ s n f i a k r is tñ i ra ren en- bnrrean I xe r l a t i i ztien Ar istn le le, e t a hi i r rp lo, m i i n d r ~ k r i s ta i i a ren qi.; - rema f i l r i i i i f i k o o f i ~ i a l arcn giinc- zen - t r a l t i ih i i r t i i 7en. Ondor in7, a r l o r i en t i f i k i i n r i egiten r i l / aF rk i i i n kr i - t ikak, a r l o icolr igikoei r i i7end i i r i ko erasoi7ai jotren 7i tuen El izak ; hor- t n i , Arislcitelr-k t t a San Tomas Aqriinokoak izan z i tzaket rn alde on gehienak, r / n h a l t i egin i - i ren 1 i i - / a z .

Aristotpt isrnoaren deqeiiztapenn Rirpi:ki,nrlts;ir hasi /en, eta /¡en-

tzia fisiknetnrr ?ahik<i a r r a k a s l a i r i i ger t i i t i l ren . Zrenr7ia b i n l o g i k n ~ t n n , osiera, iraiil i,a darwirnr i i rn i rar tc Iqiratii zen ariqlofel ismoil. Egiatan, gaiir egun c re i k i ~ s l ~ e g i at ic to te i i - koak, aldekn i i ga r i d i t i i birilogci rno

- dernoen orteon.

Kossoaren ohi zko krsazioa. Jaungoikcak, Lurra e t a bprta- ko biztanteak sortu aitucn, Adan etn Eva barne. Lurraren lnguruan txoriak, hodeiak. Fguzk:a, Ilargia e t a i zar rak daude, e ta gaincan ostondoka urnk. Jainko hnr i , inoiz a r t r sau, erlojari cdo a r k i t p k t c bilskatu da aientzilarien buruetan. Irudi hau, Martin Lutero-rcn "Eihl <a " t i k hartu

da. zPina Hans Luft -ek argíta - ratu bai t zuen f534.can.

Ecku mekaniko baten i r u - d l a . Arnbroi se Paré-k argi tar- tu zuen 1564,urtean. ta Me- ttrie-k XVTTI. mendean Elrase me mekanikoa proposa tu zuen. gizaseme makina alegia.

Elhuyar, 10.1 ,198d

Gs-.-endi ( 1592-1 655) i s ~ n r k c i ,lpai/ k;ilri l ikrisk t i ierp i i t t i jiirn iiiii-

nii,rneiíl. F i i n t i ~ i i n , 16lr9.iiriean o r q i - t n ra t i i /tien l ib i i r i i í in L e i i / i ~ r i , Derrr>

- k r i t o , Epikt i r r i cfa Li ikre/ i r i - ren aiai- ~ r r i .;m#> t ierdinn i inor t i i /nien. I / an ere, i ibi i r i i hu r i IPN113 kl i l i ikoen i l i i i l p e n h i i l i ; ~ ! i r i r e r i k ei /en; Garsendi -k berr d i , jenba i t i ihor e*antsi i , a iei rrnoi-k.iif %tia t ? / ~ b i i ~ e d i n . Hni~rela , t>ada, a ~ i ) - mfiub Cii1t.iear rehar inf ¡ni l i i hatet ik b ~ - l t ? i n f i n i t i i bo te rn r i t i nrni l r ien imnj 1noli1 behorrean , Fa-rcndi-i: ,

i i l i i n a i i i t has iera batean Ja Lnkiisk ir ir is i l i t i i ~ l a pent$aI i i I i ien , rrcirk O ! k l p hi irni l , , t>ai t in i t i i rn , ef;i S e r a ) , k a l i ~ i i .+,irrcrn c r a q i n e / , i>lom,>r>? h i q i t i i eq in b ~ h ~ ~ r x i r e f l .

A g v i d~-c=/ % Demokr~10 berrirr, p la / r i r a t i i e , eta, Ain i / i nn i can ger ta t i i bernlo, / k c r i l ) i o P o erd iq i i - nean T ~ i ~ a l i i i o , ~ ~ . r > l f i q r l ~ . n l / a t e7 ~ ~ i b , , hi#i idig~ien t ,a! crc cr r i inka i ra i in - ver-o, d c i a l i i i liirgiihpíi $iirlii. Aiien. Zrrr? ~ 1 3 , i no I i<a/ ;oa nabar ia 5ait da: e/ daga miindiio q ida ! /pn di ien in le l igen l / ia k r e o t ~ o i l r r i k , e r va- krok.ri%mrian etii el orgoni .;rrri b i f i e - tan.

G . .. d%%rnd i - r rn 1 i b ~ i r t i a / qern/i ik kaii7a f i na lo ren Lonl /ept i ia scnten- l i i u t i i r i k g r r í i l / m da b e r a i . Ondnkii i i r r a l G p l i l r i o l o ~ f .n t ra la r r i , qk i;íirs dd 17ii%cgri, noi, mckoni,-i-,fa era n w r b i l o l i s f a , Sairir i , bilolC5-. mris i r a i i ng i / jriao da etengabe, cta Cia i i te i~en n s t r i r o l a k , r i r k e n i ~ , i r ipn

b ide har ik t i l / i di i .

,-¡a aplbr ba i h o / f ~ r f II/. - Z ~ n l { t i h t b -

nrl;in, e<kailaci i kn rvn ;irnnraiineFa- 1ik . i+kal i r r i /en: drna dc!a, Iriri lrigi aren beilrcgi t i i r n l l r i a ec~ i teke ~ p q i i p n . XVl l . m ~ n d ~ k r i p.~r(t~; l6.~r i b- ipk ek in ,ion l an h i i r t i : Ron6 Des- ~ n r t r c ( 1596-16501 /en ~ e n r + a l a r i o .

/o?alci be/ain -iakrino /en De\- cartrs-rn pecisaera. Rc ra r rn cknr- pena i r Pta i ra l ink i i r ra i r n n ,En h n i Matematika- era bni Mclnl i~ ik i i - í i r - i0,7r i ere. Ti i i i . un ~ l i i

F i t i i i l i i q ian . rirdea , e2 ,en hl,rrrn a r r ~ k n i l a l s i i a t c rn .

D c s c ~ r i c i - ~ n i i . i l f % / , h ig id t i ra etn ePinf/í i y i r p i i t xa r r dag07kF0, e la

di i ie a r i m a r c n eragini? es%a- fcen. Haii da, gorni i tJ i i rpn akt it'ii ta 'te& mak iner ia n ~ h i i i p i l a t i i baieb;ri n k i i b i l a i e S r , z l n t i l c r da1 ie lke . i / a n ere, De-r;isi~;-rk r l t ~ rp i i t r a er- I~> ! I I l e h a i r ha l rP 17 krina,lrat/Pn dir : e r l n i a r i rrcbe baten l ibra i / an - gti ! i i /a le%e.

1 k i i r ~ ~ ~ g i cor tcs i r i r ra fiint-;edn ieririkrin w n . Ga i nern , a lde oskota- t i k 3 ~ s c i i r t c ~ : o r d ~ i k ~ ) gí lrakaren w- meii den. Garnpenc/kci rnendr b i i t r i i bphrlr / i ren , ikiispegb caric.;iar h r r r i a k ga! len!?ekt), XVI 1 . eia XVIII. m~ndeclalCo e7aqiim~nd11ak r i r l i s 4 - rnarrak ricen pta.

La Meticle-k "!,'llollprie M ~ c h h ? " a r g i r s r a t i i r iren 1748.ean, eta 1 1 t i y -

tio/iokn pen isa lar i t i p ikoa /en gafi 7a askoian. Ersa /k i csane?, La Meitrie-L. .;istemn ca r t ss i i i r r a termi- nii Ingíkoetriri f i i rmi i lot i i l i ien. Des- caries-ek rniindii bi / i a bi c r a l a k o i fak i7 ojr)t i ia (animal itr--iirqanisrnu h i i l rak--eta ge~all ¡e,-nrirnndiinak ) bai l i t ~ a n i i ierr7en Jiien b i r i i r tean, L a Mt't tr ip-k g i7ak io eta an imal ink k r c a t ~IRI bak arizat jrit~en 7i t i icn, denilk mitk inarzar alegia, 7a1111 he- rean sart i i r i k .

Egiic), La Meiir ie-k exp l i 7 i t i i k i esun ~ i l t n , elen, bere aza lpenetan De~car te i -ek nr i ma a i p a t u b a ~ i i ~ n , Gal i leu era Bri ino-ren (1546-16001

1662 .urtean eginiko Lur c t a teruen at la- sa.lkusten denez.Ko- perniko h i l eta nen- de bctc beranduago, unibertco geozentri- koaren eredun mantee tzen zen.

pat i i l i k i h e ~ eq i iesr ren i i a n r e l a ; ha11 da, XVll.ean b i # i i / a n gabe, X V I I l . m ~ n d e s n bi/ i l /an ~ T I ~ I ~ J ,

PJ x a i ~ k e e v g i / a k i arirnadiin ba ter rn in t ja t i i , I n k i r i / i i i ~ k indarra gnldir bs i r /bien P i r i n i i i c t n t i k gorarir7. Be- rn i , Lo Mrttrie-ren i i5le/, a n i n a l i i i e!a g i l ~ k i ~ n arteko deiherdintasi rna rnekaniím<iarcn konp f~x i i t as i i r i a r i da- g r k i c i .

Bir iaren, e la berezik i q i f a b i r f a rcn, mckanízarioaren jirrkak; rrrcnlí,ioa send~ i r i ~ i l ~ i h n a n X V I I I . mendcko h iga r ren rañian, Roiisseaii- - r r k i n hasita, h a i n rci7cn.

La M ~ t t r i e - r i j a r ra i t i i z gifakisk nakanak baz i rcn , c l n Newton-ek (1642-1727) i i n i i r r i i ?tiene,, makinak ñi irresankrirrak b a l i ren , 7 i r ~ i d i e n ~ r , posibles t p n , gn~nnak Eibreak ~7

y i re la , J C ~ P i ~ d n p? in r i i ie la , de+! 7 i I rea . H a i i x ~ i i a n 7en Kant-ck (1724-1804) askatti nahi zijen t r r i in i i gord iar ra . Horretarako, Kant-ek hrirrengos g r ~ p r i s a f i i rtien: goqon

c i 7eln l a b i ~ l a rasa bn t , I c r b s i l ~11.. t ihr i b a i r i k , krt.at,ílile nn laba i t . Kani -ek Serak iraiiS lla koperniMarra i 7cndnti i ztien ai i r rpkr i bcraren per- I rep7in hori . Hrirren ~ e r g a t ik i ia r e r a zcn : ostondna P/ ba ina behatfa I lea h i g i tyen pela f r o g a r i ~ / , Koperriikri-i? [1&73-15*3) sstrtinomia nankar gnrn í p i n i zuen rnr,diian, era bcrcan, Kant-ek Mct i i f i s ika i r a i i l i p i ~ i i p r i

bere ~ISICT, Iercn, miindi iar i bi ir i i7- k v g i i rc adimenaren a t r i b i i t ~ i nagi i - Siak , h c h j t z a i learen p r o p i ~ t a t ~ n k bsi t d i ro , eia er ikiisgaicnak, E s a - te bnlcrakri, esoa7ion, denblira , si ibsInnl7 i í i , CFaiisaIi tat~a, Krlnt-en nb i i r i i r , e, d i r a behagaisk , *?vabe- re h a l d i n t ~ a k d i r a , bchakclnk rev- lfiidiinak i r a n da¡ i r / en .

Kant-ek, rniindiii ircn lkerki intra- rüko metodri pfek t cbii beharra kai i -a mekanikn eia ef i rcn tcan da t lan Ne? fnn-en rnetodoa delo pcn t sa t i~ arren., metodo horrek rniindti ntii~mena t a l , hrils, egiai-ktr ksnpo-miindtiac, digijla deiis e.;aiPn snstengatren r i ien: e i da naiiiraren orden defrni-

Borell i-ren ''Se !<utu Inqha lim" 11681-1682: liburuko irudh bat . Bertan, Mekanikako legeak musku- lu eta giltzodurcn funtzionarnen- duari a p l i k a t u a ikus d a i tezke. Giovanni Dorelli (1608-1682) Des cartns-engandi k ~biaturiko t r a d l zioan murn 1dui.a xep,oen, Gali leo- -k e t a beronnn ~ s k o l a k garaturi- ko rnetodo matcmatiko eta fisi- knak erabili zi ++uelarik.

Esku mckanika baten irudia. Ambroise Paré-k argi tara tu zuen 1564.urtean. La Mcttrie-k XVII1.nendean pizaseme mekanikoa proposatu zuen. gLzaseme rnakína alegla.

1 ibrr,? e x i i f i l f e n , j e i na e lag i i t i i a h n l edo brhrir b a i t d i ig i i ; ¿bit/¡- bik, n n t i i r a r i c /n r r /en d i o g i ~ n nrde- na, girrc c/agi irncndiiaren is lada b~.;terik e / da, c i a g i i re jok ind i i - r i n aldati17 doan heinean, ne i i r r i bcreon a lda l i i k t i dirgi i nstiar ordena - r i h i i r i i?kn kon f l cp l i na .

G w i h p - k (174.9-1832) poeta-be- gie7 SO egiten zion n ~ t i j r í i r l . Haren t i , b i l i r i k i-egnen, etengabe geriaerak asmal7en n r i den i > a k i k r e a t ? a i l ~ n den. Horreln bada, Goe the-ren r i i le? , c ln oro has , er ro- mantikoen iiste,, i kerk i in tz i i cnpirl- koa, ho t i , rniindila 7n t ika ayter- tzea, metodo r ikerra rcn , arFelana7- k o p in t i i r n bat belolo nsoiasirnean ha r t i i behar bait ivcn na l r i rn ; bidc horretat i k jo ta , esangirrnr ik giibekn renbaki-p i loak lo r l i i ko g c n i i i i ~ k r ! , e7 bester ik .

Metodo a r r a s desberdina spgi i ii behar ren Gncthe-ren habi i r i i7 . Kri' I ~ n p l a l i o s r e n bide? l o r t i i nohi zricn na l (ir fenomenoen harne-esongiir i i , hols, kr rher~nt7 i í i . Goethe-k Ar istnte Ic-k be/a l a , na t i i ra rengan arl l s i a - rpn ahalmen eral7al lea somaiii i i ien, eta a r t i c tak beraren i de ia heziirrnn mitzekr~ ar fe lana kreatien dticn b6- 7ala, halaxe na t i i r ak erp, pa t ro i edo ideia ~ i i b j a z e n t e ba t t i i r en a r a - bera kreatzen d i i e l a r i k .

Nari iraren enf&apen honen arahera biiriltu 7 1 ~ e n Goethe-k bere lana: oinarrizko plan baterat7ai le sijbjazente baten k o n b i k r i * ~ a n f f in- tsal i i i i , bera?. Er i t z i hor rcn b a i - tan, banan banan h a r t t ~ r i k o orgn- nrsmoak a r k e t i p w k i k o a ldok innk 1 i rateke. Esate baterako, ornodiin gu7i ien eskeletoak eskelelo a rke t i p i koarek iko a ldak in l7a t jo zi t i ien. Era berean, haren l is ter, kruneon n r n o a i d a r a ~ i a zen ; halaber, hiis- toak, peta loak , sepaieak etn es tami neak ideia sribjalente baten Ingci- r r ian i t x ~ i r a t i i t a ieiideke. Atirreko

l e r r t e tan esandukrian, Giwihe i (.;o- -mritstika morfologia teoriko delí iki ia - ran t7 / ihna la i k i i i da i iekc . Esan behar ra dagn, bestalde, &elhe-ren b i i l kada erromanl ikoak , X I X . mcn- dearen hasiopenetako r ien t7 ia b in lo- g iknetan e r a g i n bor t i t za i7an 7 i i r la , Naturph i Fosophie i /cneko mogimendii germaniarrean ha r tan ere.

Dena den, bet i geriaflen den Fege?, a i i r reko ide ia g ~ h i e g i k r r i e t a - r a i n o h i i s t i r a t i i ;.Lircn, ana log ia 7c- na eta hornoloqia rene e d w e i n m o d ~ ta ra nahast i i r i k . Esate baterako, S t . H i l a - k , t x i b i í i abdiimeneiii.: oker l t i r i ko ornodiin b n l ~ k i n p i in i i ip p i i n l i l konpara z i tekeela ba ier t r i t i i ruen, b i a k p l a n berberarcn a r a b r r a erat i iak z i re la , a leg ia . Ciivier-ek (1769-78321, anatomista konpa ra i i bo b i k a i n a r?anik,ez j i i cn nozin hor rcn ganoregabekeria f r o g í l t f ~ k o errlgrirpc nrk ai i rk i tz i ; are gehiago, 51 . ~ i lair; el inago b a r r c g a r r i gc ld i r i i zen.

183Q.iir leaz gero t t i k , lehenik, oso a ~ k a r rnakaldir, eta, a k e n i k , desaqert r i eg in ren N.a t i i r ph i lnsnphic.

Teleiilogia , Aristoiele-ren kz trsa f ina l be~ala i r ler t i ia , Biologiacen h i s to r i a osokc mi.;terio a ra ldu i skoa i7an da , argi t i iez inezko erd i iza la . Eg i i i i r a eia f i ~ r t t i o biolr igíkoen i kae - tinezko he lb r i r i ~ak , a n i t r inierprptri- rio mekeni t is ten ahaleginak zapt i l t i i r i l i i en . Darwin-en ( 1809-1882) haii- tespen na t i i r d l a i zan zen miqterioa- rcn g i l i r a r r i a , teleologia ten hobe- na e/obari iko duen gakoa.

&tan h e l t ~ e n d i r a enirnal iak hor ren a r te hobaez inaz diseina t trak i ia tcre? galdelu zijen Newton-eii. l hordespena Espeaiean jatorriac (1859) l i b i i r i i an agerizen da. Hain Pii/en, haiitespen nat i i ra la ren b idez erantriin da i tekr ga ldek iz i in h w i , ga incra , Demokritn-k n a h i z Descar- tes-ck nnor t i i ko r i t c i~keten terminiie- ton .

í ln rw in R i i> l r~q iarcn Ncwtiin-a de- Ia7 san ~ i h i dEa, c1.1, r ~ a n *re, ~ L I -

I,lqnl;lk,i k i ~ n p a r a k e i l i da aldc n+ko In l i k . Nriutrm-ek e-fcra biipra l una; r l o i i i b l i i na r r c ta rok i i fege berd inak i i rnkor! ii b a i i t i ien, e ra bercar Oar- iv in-r l - , k ren t i i r a b i ~ i d i i n eta b t z i - gabecn a r i r k i > hi i t>i inea i txura,koa 1 , h ~ n ~ t a k r h a C J ie-la, frrigat ii { i i rn. Bcqta lde, Ga l I leo-k fenomeno l is ikr iaP x c d ~ / k i i kairso eia e.ient/ia direbaki>etara jrl gabt c x p i r k a t i ~ 7 1 -

t i ~ c l b e l a l a . Darwin-e/ ge ro i i i k , qri iwíi Q e r U Bio i i q i a ren arlnan ere eging?.rr in da, alegia, e? aa derri grirre,koa organr.;mr, biridrinen di- winu xedaisir Celakoarcn i d e i a i b j qiii!,ea. t ~ i i s t e r r denef , rniindhi iisoa 'xar i r i l r i i béli'ar Date, neirr d a i l ~ ~ e : 3cn oro rrai la bcreun pararRen da.

l o bi miia risie2 br is to?e le -k ac q i id in r i> tinema izan dii : eyi rie/k[ia / ~ r , i d i p n , b i / id i inek erak.i+ren dii- Ten b c r e helbi lr i iek ik:) doi<i i r i l /a i l/pl;i na r t ikiiln atornikrwn / e i r i / k o ba l r ik r iaz a /a l i r ea? . E~pezisen ,;'a- rorriar: a r g i t n rn i ii eia qero, ~ i r d c a , nipotesi mekar i7 i+ lak in lc l~?k l t ia lk . i e r rcsnetagnr r i b i h i i r t i i c i ren . H < ~ T P I q a i n ~ r n . a r q i era garbi gcraicep /en, adiir r ak haiitesopn nat l i ra l a r c - K in / e r ~ l i i i s ; hand ia diienn.

Ha la ere, sislema da rw in ia r ra - ren ha i tnn e re teiealngia e i k i i t a - t7en ,en, c i a hori arra,!rii baiega- t i c ; : D a r w in-ek gertaere binlr iqi i ioen a f ~ n a f i i r n o a e x p t i k a t ~ e n t i ien hariteipen nsl i i r a i o propoyo! ii r i len. slabsina, i zak ien a ldakc icn r i i na r r i a , hois, rnekanismr~a, arg i t t i gahe gerar i i zcn. Mendel-ck ( 1822- -188ri) eia bere asieko genet i k a r i r k bete dii te azald i ibakr i eremii teorikri hor i .

Orain a r t e a i ~ a t i i r i k n gprt i iere his t r i r i kn hatien a;.alpcnetatik, bi ideia nabarmentsen d i r a :

Ikiisi diiqi ine/, b i i i l r iq i q r r l l ~ r ~ r e i a,a lpen f is ikon Prnalckri j iw r i i , CjPrii

e i a a r r a k a s i a handiagrio I~iriii, joan da t-ii+iorinn /ehar i i c n t / i a a i i r r e r n 27ea) bs ie ra ; leiiend,il->i/i o / i i ld i i c - ,in r i r i ~ d i tcn j í l / o ~ r a k , qorr>nc)c> F i i l k a eta K imikaren print/tpir is, inter: p re tar i i d i r a . Rnina , scbyiil,i ere P, da b t n e t ~ k i i b i i k n r r o i r i l%i, be t i gel d i I i p n bai t /en d c i i i g e r r i i ~ / i nelkr) k i t pis hnr reqa l ip b e r p i l p t i i da bi ia l ismri i i b ~ h i n prn h e r r i r n gai i r egiin ar te . Dpnn dan, F3it>Iqiqia modcrnoaF- oiirk.'.; t i i tiidr d i i sfi i ii- / ioí i , d i r h i d i e n ~ i , Rif i l r igia rnolekri- l a r rak n r r a i n i / k q atrr l p c n ~ . opeqicn dri etn. Hiir d i t r i ~ i i kasi irí ikr i , pr i i - grama ei a ir lciinrim i a i 7enek r i k r m -

i r r p l i i ak .

Gaiir egi in , he-t-dcnt~ia Sit i logi- cria inT~i*n; l / i i i - l~rrn i niiefari aaie-a, - rinn da, me/ri eriii wndc q i w . Kalir i i ladore elev i r t in tk iwl~a1 ik h & t + I ~ t l a K ~ b

erediia da grtigrnrnarpnd. Hereden- I i i n r e n programo hor re tan dat+de rrg;lni+mriarcn n lano ark i !ekionl- k m & . Hnii da, ps ike k r ~ í i i f a q i e a . rnc/ii halcn i i/iilppníi/ otde* lpn di,- gki. ~ a i , gragrarna de lakr~aren CI,rlnt>epl ir.'lk B i ~ l n y i aren rrnhai # don - iraesan a ienat i i d i t i i , hn la nrila, f i na l r l o te cta meknnismoa, be has re^ kri t í isi ln P I ~ kont i ngen i i i a , egonknr- iasiin c ia a ldnkr i r tasi ina. P rograma h i i r rsn hc lb i i r i in i ign lki inr7a d a , b a I n n , xcdc hori P/ d i i inonqo biironda - tek n i ikera t t l .

Mnnod-ck 1 1970) feleoniimio ber- b n i i;icndaiii 71ien, hci b i i r i in heiet?e rii dtian prrigrama biologiko h o z e d ~ i k 11 7ea. Tcleolngi a cahark i t i ia te l~unornin b i l ako l i i da.

T I enfokapen rrekaniz ista i/an da /im-ga$tsi~cna, b a i a i ~ r k i k i i n i / c i eia baí a~irrtirarncnrlii ici dngor- k ie la ;

M a l , osko, haiirespen na t i i r a l a - ren ~k int/a i n j inert inrenarek i n kan-

Dnralci da; d ~ n a dela, Jscob-en