Elementos Quimicos

o nome e o smbolo dosELEMENTOS QUMICOSm. r. bermejo a. m. gonzlez-noya m. vzquez

o no

me

e o

sm

bolo

dos

ELE

MEN

TOS

QU

MIC

OS

termigalSERVIZO DE

TERMINOLOXAGALEGA

PRESIDENCIASecretara Xeral de Poltica Lingstica

ISBN 84-453-4325-4

9 788445 343258

O nome e o smbolo dos elementos qumicos

O nome e o smbolo dos ELEMENTOS QUMICOS

m. r. bermejo a. m. gonzlez-noya m. vzquez

Revisin lingstica e terminolxica: pilar alvario alvario e manuel gonzlez gonzlez

2006

Edita:XUNTA DE GALICIASECRETARA XERAL DE POLTICA LINGSTICACENTRO RAMN PIEIRO PARA A INVESTIGACIN EN HUMANIDADES

Coordinador Cientfico:MANUEL GONZLEZ GONZLEZ

Director Tcnico de LingsticaGUILLERMO ROJO SNCHEZ

Director de TermigalMANUEL GONZLEZ GONZLEZ

m. r. bermejo a. m. gonzlez-noya m. vzquez Termigal. Xunta de Galicia. Real Academia Galega

Imprime:Rella, sl. Santiago de Compostela

ISBN 10: 84-453-4325-4ISBN 13: 978-84-453-4325-8

Depsito Legal: C 2921-06

ndice

Prlogo .............................................................................................................. 9

Introducin ........................................................................................................ 11

Captulo 1. Antecedentes histricos modernos da notacin qumica ............... 21

Captulo 2. As orixes dos nomes dos elementos qumicos ............................... 31

Captulo 3. Os nomes e os smbolos actuais..................................................... 45

Bibliografa........................................................................................................ 95

ndice de autores ............................................................................................... 97

Prlogo O nome e o smbolo dos elementos qumicos

7

Prlogo

s veces acsasenos aos profesores de ciencias, e con razn, de que somos demasiadodensos, espesos na explicacin que damos da nosa materia. Igualmente se nos acusa de facerun desenvolvemento demasiado lineal dos nosos coecementos, de transparentar a idea de quetodos os descubrimentos cientficos se producen nun momento dado da historia daHumanidade.

Coidamos que todo isto acontece porque non utilizamos a historia da nosa disciplinacomo unha ferramenta didctica para facerlles ver aos nosos alumnos que a nosa ciencia unha ciencia viva, feita por mulleres e homes que padeceron e padecen como tales, pero quefixeron, e continan a facer, da a da as achegas que a integran.

Como calquera disciplina cientfica, a qumica ten a sa propia nomenclatura, as saspropias regras para denominar os elementos do chamado sistema peridico e os compostosque poden formar. Conseguir controlar as normas, adquirir mestra no uso da nomenclatura garanta de xito para os estudantes de qumica.

Inicialmente, os estudantes pdense sentir horrorizados pola escura e aparentementecomplicada forma de denominar os complexos compostos orgnicos e inorgnicos, mais axiadescobren os trucos que estn detrs desas normas e aprenden, coa habilidade dun experto, aspolisilbicas palabras que identifican os compostos.

Sendo certo o anterior tamn correcto que os estudantes de qumica usan os nomes doselementos qumicos, aprendidos de memoria as mis das veces, para denominar os compos-tos, pero descoecen por que os elementos teen eses nomes ou como se lles deron. habi-tual que os estudantes relacionen o nome do hidrxeno co prefixo hydro (auga), pero a inmen-sa maiora descoecen cal a razn de que os elementos con Z=17, 23, 78 e 84 se chamencloro, vanadio, platino ou polonio, respectivamente.

O estudo do nome dos elementos pdese utilizar coma unha importante ferramenta parao recoecemento de certas propiedades, fsicas ou qumicas, de cada elemento particular.Asemade, o coecemento da orixe do nome servir, como excelente regra pnemotcnica, paralembrar propiedades, usos, procedencia ou smbolos dos correspondentes elementos.

Pretendemos no presente libro desvelar o aparente misterio da orixe do nome dos ele-mentos qumicos que integran o sistema peridico. Dun modo sinxelo e ameno intentaremosfacer unha aproximacin etimolxica orixe do nome dos elementos qumicos.

Dividiremos o libro en tres captulos e unha pequena introducin. Nela faremos unhaaproximacin histrica, dende a orixe dos tempos, aparicin dos chamados elementos met-licos clsicos, os elementos alqumicos e iatroqumicos e todos os elementos consideradoscomo precientficos. No captulo sobre antecedentes histricos modernos da notacin qumi-ca presentaremos algns feitos histricos que permitiron agromar as normas de nomenclaturaqumica (recollidas por Comte Claude Louis Berthollet (1748-1822), Louis Bernard Guyton

Prlogo O nome e o smbolo dos elementos qumicos

9

de Morveau (1737-1816), Antoine Franois de Fourcroy (1755-1809) e Antoine Lavoisier(1743-1794), as como as normas sobre smbolos e formulacins qumicas de Jns Berzelius(1779-1848). No captulo sobre as orixes dos nomes dos elementos qumicos presntanse unhaserie de tboas que nos permitirn agrupar os elementos qumicos polos seus nomes en fun-cin dalgunha propiedade ou feito diferencial propio. No ltimo captulo analizarase o porqudo nome e do smbolo de todos e cada un dos elementos e grupos de elementos descubertosata hoxe e integrantes do sistema peridico.

Debemos sinalar que algn lector poder sentirse escandalizado pola desacralizacinque facemos do sistema peridico, pero queremos contar a historia dos elementos qumicoscomo foi. Na ciencia, a verdade a nica regra vlida para chegar ao coecemento. As gran-dezas e as feblezas de todos cantos construmos ciencia da a da son as que determinan arazn de ser da nosa historia, e cremos que non pode, non debe escandalizar a ningun.

Confiamos en que colocando os estudantes de qumica neste contexto histrico e lings-tico, comprendern mellor as normas de nomenclatura e poderemos axudarlles a incrementaro seu interese por esta disciplina que a nosa.

O nome e o smbolo dos elementos qumicos Prlogo

10

Introducin

Os elementos qumicos que hoxe coecemos son unha parte da historia da ciencia elaborada pormulleres e homes ao longo da historia da humanidade. Son parte dunha historia inacabada da que des-coecemos a orixe, pero temos a certeza de que non rematou.

Sabemos que o elemento mis antigo coecido e utilizado polo ser humano o ouro. Descoecemoscando se descubriu, pero si sabemos que hai 7.000 ou 8.000 anos que xa se apreciaba e utilizaba.Recentemente foi preparado o elemento 115, chamado Uup (ununpentio) (ver Phys. Rev. C69, 021601,2004; publicado online en http://dx.doi.org/10.1103/PhysRevC.69.021601). Este elemento foi inequivoca-mente aceptado no ano 2004 e obtido por procedementos artificiais. Sabemos que obteremos novos ele-mentos axia, mais descoecemos cando e cantos mis.

A medida que os elementos qumicos se foron descubrindo houbo que darlles un nome. Hoxetodos os alumnos e alumnas de qumica coecen o nome e identifican polo seu smbolo os elementosqumicos que integran o chamado Sistema Peridico. Mais o que hoxe normal para cantos practicamosa qumica, non o foi tanto ao longo da historia.

Na historia da nomenclatura qumica hai un antes e un despois. Esta inflexin vn representadapor xenios como Torbern Bergmann (1735-1784), Guyton de Morveau, Lavoisier e Berzelius, quesentaron as bases do que sera o Mtodo de nomenclatura qumica e as normas sobre smbolos dos ele-mentos qumicos e dos compostos. Esta inflexin prodcese no remate do sculo XVIII cando o caosreinante na nomenclatura forzou a sa racionalizacin. Mais antes da existencia das normas de nomen-clatura eran ben coecidos moitos elementos.

Os metais clsicosOs chamados sete metais clsicos son coecidos polo ser humano dende a mis remota antigida-

de e van xunguidos, algns deles, a recoecidas pocas da prehistoria humana.O ouro e a prata foron xa recoecidos e utilizados polo home dende hai mis de 6.000 anos. Con

posterioridade, cando o home descobre os segredos da metalurxia, vai sendo quen de obter novos metais:o cobre, o ferro, o chumbo, o estao Inventa a tecnoloxa e posteriormente descobre a importancia dasaliaxes: o bronce.

Deste xeito os metais van aparecendo na vida do ser humano, e este aprende como utilizalos naelaboracin dos mis importantes obxectos para conseguir mellorar o seu benestar. Algunhas pocas dahistoria -Idade de Ferro, Idade de Bronce- estn a como fitos histricos e como lembranza permanenteda aparicin deses metais e aliaxes na vida do ser humano.

Tamn forma parte dese grupo de metais o mercurio, o nico dos metais que a temperatura e pre-sin ambientais lquido. A sa aparicin na historia non ben coecida, pero as civilizacins das augassaban da sa existencia e utilizbano. ben sabido que, hai mis de 3.000 anos, os alquimistas indiosutilizaban o mercurio na preparacin de elixires (palabra derivada do rabe al-iksir). Estes elixires con-tian ademais xofre e arsnico (elementos anda descoecidos como tales), que se utilizaban coa inten-cin de acadar o segredo da inmortalidade.

Introducin O nome e o smbolo dos elementos qumicos

11

Cmpre sinalar que algns elementos, como bismuto ou antimonio, aparecen en obxectos prehis-tricos (vaixelas, cascos de guerra, etc.), anda que estes metais eran totalmente descoecidos e tardaronmoitos sculos en descubrirse.

tamn interesante coecer a orixe da palabra utilizada para definir a ciencia que nos ocupa nes-tas pxinas. A palabra alquimia e a sa forma moderna qumica pensouse que derivaban do rabe al-kimia. Sobre a orixe de kimia existen diversas opinins. Algns expertos aseguran que procede de kmt,ou chem, nome que lle daban os antigos exipcios ao seu pas e que quere dicir terra negra, facendoreferencia ao negro po de aluvin que bordea o Nilo. Outros pensan que pode derivar do termo kim, quenun dialecto chins identificaba o ouro. Polo tanto, e aceptando esta definicin, alquimia significara aarte exipcia. Pero nos textos antigos nin kmt nin chem se asocian en ningn momento coa arte alqu-mica. Por isto mis probable que sexa certa outra hiptese que defende que kimia procede do gregochyma, que significa fundir ou derreter un metal.

Os sete metais clsicos foron relacionados dende a antigidade cos corpos celestes. De feito, cadaun deles, e mesmo o seu smbolo, representaba un astro coecido. Na tboa 1 establecemos as semellan-zas existentes entre a simboloxa da nomenclatura alqumica para estes metais, os nomes dos corposcelestes e os das da semana en diferentes linguas.

Ntese que estamos a falar de metais e non os denominamos elementos. A razn cronolxica.Anda que, por exemplo, o carbn era ben coecido polo ser humano dende a poca das cavernas, o con-cepto de elemento nace na filosofa grega. Este concepto ser recollido polos escolsticos e propaga-do, ata ben entrado o sculo XVIII (como elementos-principio) na chamada teora do floxisto.

Os elementos na Teora do floxistoA teora do floxisto ou sublime teora, como lle chamaban os seus defensores, unha mostra clara

de como unha teora filosfica infle na historia da ciencia. Xogou un papel determinante no nacementoda nova qumica e na sa independencia da alquimia mais, ao mesmo tempo e polo seu compoente deteora filosfica, retardou en mis de cincuenta anos a aparicin do substrato terico da nova ciencia.

Esta teora naceu en Alemaa, aproximadamente en 1718, da man do qumico Georg Ernst Sthal(1660-1734). Anda que o tempo demostrara a falsidade dos seus fundamentos, adiantemos como mri-to que foi quen de relacionar, por primeira vez, os fenmenos da calcinacin dos metais e da combus-tin da materia orgnica.

O nome e o smbolo dos elementos qumicos Introducin

12

Metal Ouro(Au)Prata(Ag)

Ferro(Fe)

Mercurio(Hg)

Estao(Sn)

Cobre(Cu)

Chumbo(Pb)

SmboloA

z 0 O e Y PCorpo celeste Sol La Marte Mecurio Xpiter Venus Saturno

Latn Solis Lunae Martis Mercurii Jovis Veneris SaturniGalego Domingo Luns Martes Mrcores Xoves Venres SbadoFrancs Dimanche Lundi Mardi Mercredi Jeudi Vendredi SamediCasteln Domingo Lunes Martes Mircoles Jueves Viernes SbadoItaliano Domenica Luned Marted Mercoled Gioved Vernerd SabatoIngls Sunday Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday

Tboa 1. Nomes e smbolos dos metais clsicos: comparacins cos nomes dos corpos celestes e cos das da semanaen diversos idiomas.

Comecemos por sinalar que as achegas de Sthal ao mundo da qumica foron moitas e moi valio-sas. Os historiadores da ciencia din que a qumica de Sthal representa un importante sistema (o primei-ro sistema qumico adoptado en Europa), capaz de interpretar un gran nmero de fenmenos: a forma-cin de cales (as lles chamaba aos xidos metlicos) como resultado da combinacin da terra e da augapor afinidade; o floxisto, causa da inflamabilidade, que relaciona a combustin e a calcinacin; a exis-tencia de partculas indivisibles, etc. O mesmo Lavoisier valorou moi positivamente as achegas de Sthal,ata o punto de que cando comeza a entender o fenmeno da combustin, no ano 1772, manifestou: []Este descubrimento parceme un dos mis interesantes dende os que achegara Sthal. Ernst Sthal pro-fesor de medicina na Universidade de Halle (Alemaa), escribiu moitos traballos, entre os que destacan:Zymotechnia fundamentalis seu fermentationis theoria generalis (1697), Pensamentos fortutos e refle-xins tiles sobre a polmica do pretendido sulfuro (1717), tamn chamado Trait de soufre, e ZurflligeGedanken (Pensamentos simples) (1718). Estes tres libros sintetizaban as sas ideas sobre o floxisto.

Cales eran as lias mestras da sublime teora, como lle chamaban os seguidores de Sthal teorado floxisto? Floxisto un termo grego que significa facer arder e daba conta do principio de inflama-bilidade das substancias. O floxisto invisible, est oculto e resulta imposible illalo, porque habitual-mente est en estado de combinacin. O floxisto o principio do lume, responsable das combustinsque, ao desprenderse, explicara os fenmenos calorficos e lumnicos producidos durante as mesmas. Ofloxisto atpase en todas as substancias combustibles e transformables pola calor.

Segundo Sthal, os hoxe chamados combustibles son substancias ricas en floxisto que, candoarden, se libera no aire. A materia que quedaba logo de arderen os combustibles non tia floxisto, enon poda continuar ardendo: a madeira ten floxisto, as cinsas non.

Anda que Sthal utiliza o floxisto como principio inflamable que se pode pasar dun corpo a outro,segue a utilizar e a propagar a idea dos elementos clsicos.

No sculo XVIII anda segua a ser norma xeral a aceptacin de que a materia do Universo setransmutaba e estaba integrada por catro elementos, idea procedente dos antigos filsofos gregos:Tales de Mileto (625-545 a. C.) considerou que a auga era o elemento fundamental. Anaxmenes(550-475 a. C.) opinou que era o aire. Para Herclito (540-475 a. C.) era o lume, namentres queEmpdocles de Elea (490-430 a. C.) dica que era a terra.

Mais, por que un s elemento? E se foran catro? Aristteles (384-322 a. C.), o mis influentefilsofo grego, aceptou a doutrina dos catro elementos: terra, auga, aire e lume. Despois enga-


13

Figura 1. O alquimista e o seu axudante.

dira un quinto: o ter. Este pensamento anda infle hoxe na nosa linguaxe: falamos de loitar contraos elementos para indicar que o vento (aire) e a choiva (auga) se manifestan con gran violencia.

Durante os perodos clsico, medieval e renacentista, as ideas de Aristteles seguiron gobernan-do o razoamento precientfico. Foi Robert Boyle (1627-1691) o primeiro que se rebelou contra as anti-gas conclusins que se deducan das aplicacins dos primeiros principios. Os traballos de Boyle non smarcan o inicio do fin da alquimia, senn que poen os alicerces para botar por terra as ideas aristotli-cas. No ano 1661, publicou o libro O qumico escptico, no que desbota os termos da alquimia paracomezar a falar de qumica e de qumicos. Co seu carcter escptico dubida da natureza dos elemen-

tos clsicos e prefire definir os elementos dunxeito prctico. Para Boyle, calquera supostoelemento debera ser examinado ata comprobarse realmente simple ou non. Se unha substan-cia poda descompoerse noutras mis simples,non se trataba dun elemento, en caso contrariopoda considerarse como un elemento mentresos qumicos non aprenderan a descompoeloen substancias mis simples. Deste xeito, con-siderouse durante moito tempo o cuarzo comoelemento. Boyle tamn indicou que das subs-tancias que fosen consideradas elementospoderan unirse para formar un novo composto.

Esta idea revolucionaria de que un ele-mento un corpo que non se pode descompo-er iniciaba unha etapa nova e intentaba rom-per cun pasado que impeda o desenvolvemen-to do que a ser a nova ciencia. Conseguiugaar adeptos para as sas ideas, pero os segui-dores do floxisto defendan a transmutabilida-de da materia (por medio deste) e mesmo sedemostrou, por algn tempo, que a augapoda transformarse en terra.

Lavoisier vir poer orde e, recollendo a parte positiva das achegas de Boyle, sentar as bases darevolucin qumica.

A qumica tivo un perodo de acelerado pulso ao longo de todo o sculo XVIII, co descubrimen-to e sntese de moitos elementos e substancias, pero dende o punto de vista terico houbo un retardo pormor da teora do floxisto. Os partidarios do floxisto contriburon longamente ao perfeccionamento domtodo experimental e ao desenvolvemento da chamada qumica pneumtica, mais a teora era restri-tiva e freou o adianto da nova ciencia.

Mais volvamos retomar as ideas do destacado mdico e qumico Sthal, quen recuperou os catroelementos clsicos como esenciais para a interpretacin das propiedades e das reaccins qumicas. En1766, no Dictionnaire de Chymie de Pierre Joseph Macquer (1718-1784), no artigo Principes dise:[] Recoecerase con asombro, sen dbida, que anda hoxe admitimos como principios de todos oscompostos os catro elementos (auga, terra, aire e lume) que Aristteles designou como tales, moito antesde que existiran os coecementos qumicos precisos para comprobar a veracidade de tal afirmacin.


14

Figura 2. Monsieur Lavoisier e a sa esposa (1788). Jacques-Louis David (1748-1825).

Est ben claro que, no sculo XVIII, os catro elementos clsicos non son principios vagos sennos autnticos piares das propiedades. Esta doutrina dos elementos-principio, non triunfou en detrimentodo desenvolvemento da qumica analtica experimental nin por reaccin contra esta, senn grazas a ela.Anda mis, pareca que os avances experimentais da nova qumica estaban a consolidar, paradoxalmen-te, os vellos elementos-principio por medio do desenvolvemento da qumica pneumtica.

Sinalemos tamn que para Immanuel Kant (1724-1804) a teora do floxisto foi tan importante, oumis, que a teora da cada dos corpos de Galileo Galilei (1564-1642). Na sa poca, e por mis de 80anos, a teora do floxisto tivo unha importancia real, e os seus seguidores crearon unha autntica escola.

Mais deixemos as ideas do floxisto e, dado que utilizaron as ideas clsicas dos elementos-prin-cipio, volvamos ao pasado e situmonos no momento histrico en que se fraguaron estas ideas: a GreciaAntiga.

Os elementos-principioFrases como: eu non enviei os meus barcos a loitar contra os elementos, menudo elemento

resultou ser ou os elementos xogaron un papel no seu destino, teen algunha relacin coas ideas cl-sicas dos elementos?

Antes de comentar as ideas dos filsofos gregos sobre os elementos, cmpre lembrar que na mito-loxa grega hai un deus ferreiro, Hefestos. Tal feito digno de salientar dada a mana que os antigos gre-gos lles tian aos oficios e s prcticas artesanais. Tal perda de estima era consecuencia do aprecio quetian polo esprito e a mente. Por tanto, cmpre valorar o feito da presenza de Hefestos entre os deuses,sinalando o aprecio que, xa daquela, lles daban aos metais.

Cmpre tamn lembrar como, hai 3.000-4.000 anos, o cobre e o estao (integrantes do bronce)foron obxecto de busca e de intercambio comercial ao longo de Europa: Grecia, Espaa, Inglaterra,Dinamarca ou Romana foron lugares de busca destes metais. En Espaa, o intercambio era coas chama-das illas Casiterites (casiterita o minerario do estao). Hoxe en da descoecemos a sa posicin xeo-grfica, mais puideron ser as nosas illas Ces.

Hoxe sabemos que as modernas teoras cientficas son debedoras daquelas vagas doutrinas filos-ficas procedentes do pensamento helnico. Cmpre saber sen escandalizarse que o noso desenvolvemen-to experimental parte de especulacins doutrinais, satisfactorias para o esprito, si, pero con pouco ouningn soporte cientfico. Unha destas doutrinas filosficas, que tivo unha fonda transcendencia no nace-mento das ciencias modernas, a dos elementos-principio.

Estas entidades son coecidas dende a poca de esplendor da filosofa grega. Foron consideradascomo obxecto de estudo cientfico ao longo de moitos sculos e tivo que chegar o xenio de Lavoisier,xa no sculo XVIII, para que esta doutrina comezara a derrubarse.

A filosofa grega, no sculo IV a. C., trataba de buscar resposta a preguntas transcendentes: deonde vimos, cara a onde imos, quen somos, etc. Foi Tales de Mileto quen chegou conclusin de quenada vn de nada e que, polo tanto, ten que existir algo ou algn referente a partir do cal se forman asdemais cousas. A este referente elemental a partir do que se ha xerar a materia chamoulle elemento, epor ser a orixe ou principio de todo, elemento-principio. Mis adiante asumirase que a materia com-posta e est integrada por partes minsculas que xa non se poden dividir. Chamoulles tomos.

Tales, nacido en Mileto (cidade de Asia separada por un estreito canal de auga da illa de Samos),pode considerarse o primeiro cientfico xonio. Intentou comprender o mundo sen involucrar os deuses.Cra, coma os babilonios, que o mundo fora antes auga. Os babilonios, para explicar a terra firme,engadan que o deus Marduk puxo unha esteira sobre a superficie das augas e amontoou terra enriba dela(hai probas de que o antecedente, os primitivos mitos sumerios da creacin, constituan na sa maiorparte explicacins naturistas, codificadas mis tarde cara ao 1.000 a. C. no Enuma elis cando no alto,as primeiras palabras do poema), pero daquela xa os deuses substituran a natureza, e o mito presentaba


15

unha teogona, non unha cosmogona. A destilacin da terra a partir da auga unha idea bastantenatural en pobos insulares e navegantes. Tales tia unha idea semellante, pero deixou o deus babilonioMarduk fra da sa explicacin do porqu da terra. As, pensaba que efectivamente todo antes foraauga, pero que a terra se formara a partir dos ocanos por un proceso natural, semellante sedimen-tacin que observara no delta do Nilo. Pensaba que a auga era un principio comn subxacente a todamateria, como poderiamos falar hoxe dos electrns, dos protns, dos neutrns ou dos quarks. Por isoentendeu que todo provn da auga e hase converter en auga. As pois a auga foi o primeiro ele-mento-principio.

O importante non que a conclusin de Tales fora correcta ou non, senn o mtodo utilizado parachegar a ela: o mundo, segundo a sa opinin, non fora feito polos deuses, senn polo labor das forzasmateriais en interaccin dentro da natureza.

Mis tarde foi Anaxmenes, tamn de Mileto, o que considerou que todo vn do aire e todoretorna a el. Aseguraba que o aire era o verdadeiro elemento. Para Herclito de feso o lume,ou principio gneo, era a orixe de todo e correspondalle, polo tanto, o honor de ser o nico elemento-principio. Empdocles considerou que a orixe deba de ser a terra, logo esta era o elemento. Nonobstante, Empdocles empezou xa a pensar por que tia que haber un s elemento-principio e mesmoavanzou a idea de que estes foran catro.

A Aristteles correspndelle a honra histrica de ser o propagador da doutrina dos catro elemen-tos: auga, aire, lume e terra. Mis tarde engadira un quinto elemento: o ter.

O enorme predicamento que este filsofo tivo na sa poca, as como na tradicin xudeu-cristi,determinou o espallamento destas ideas ao longo do tempo. Durante os perodos clsico, medieval e rena-centista, as ideas de Aristteles seguiron gobernando o razoamento precientfico. Durante moitos sculosempregouse un tetraedro cos catro elementos nos vrtices, mentres que nas arestas se colocaban catrocoecidas calidades da materia que se opoan das a das: fro-calor e humidade-sequidade (ver figura3). Os catro elementos obtense da interaccin de cada par de calidades. Podemos escribir:


16

Figura 3. O tetraedro das transformacins.

Calor+Humidade= AireFro+Humidade= Auga

Calor+Sequidade= LumeFro+Sequidade= Terra

Boyle foi o primeiro en rebelarse contra a aplicacin dos elementos-principio. Mais Georg ErnstSthal, o pai da teora do floxisto, recuperou e utilizou os catro elementos e considerounos esenciaispara conseguir interpretar as propiedades dos compostos e das reaccins qumicas. A vixencia desta dou-trina filosfica superar os 2.000 anos.

Foi Lavoisier quen, ao longo da sa vida de investigador, prescinde destas ideas e vai demostran-do paso a paso que os chamados elementos-principio non son tales. Mediante a experimentacindemostrou que o aire non elemental, senn que est composto doutros aires, que a terra est com-posta de moitos e variados materiais, ou que a auga unha combinacin de dous elementos: osxeno ehidrxeno. Pero esta outra historia

A doutrina dos elementos-principio daba paso, por fin, s novas e modernas ideas cientficas.

Os elementos-principio nas ideas alqumicasOs catro elementos: lume, aire, auga e terra foron considerados como as materias usa-

das na astroloxa para integrar os signos do Zodaco. Deste xeito son signos de lume o Carneiro, Lene Saxitario; pertencen ao aire os Xemelgos, Libra e Acuario; relacinanse coa auga o Cangrexo,Escorpin e Peixe e, finalmente, son de terra o Touro, Virgo e Capricornio.

Os catro elementos foron asimilados polas ideas dos alquimistas e recollidas, xunto cos setemetais clsicos, no que hoxe coecemos como cosmoloxa alqumica (ver figura 5).


17

Figura 4. Biblioteca e laboratorio alqumicos (Da obra de Michael Maier (1569-1622), Tripus Aureus. Francfurt,1618).

Chegado o Renacemento, os cultiva-dores da Iatroqumica, con Paracelso(1493-1541) cabeza, ampliaron o nmerode elementos ao engadir tres novos aoscinco elementos-principio de Aristteles.Foron chamados elementos vitais: oxofre, relacionado coa terra e o lume,que foi considerado o principio fixo; omercurio, relacionado co aire e a auga,que se considerou un principio voltil efinalmente o sal, relacionado coa quintae-sencia ou o ter dos fsicos aristotlicos.Na tboa 2 establecemos o conxunto doselementos-principio e as sas relacins cosnovos elementos.

Ademais de todos estes elementos-principio, dos correspondentes metais clsicos e do carbn, foron aparecendo novos elementos qumi-cos (arsnico, bismuto, fsforo, etc.), novos metais (platino, cobalto, nquel, cinc, etc.), novos gases (airedesfloxisticado, aire vital, aire fixo, floxisto, aire ftido, etc.). O descubrimento destes novos elementosfoi orixinando a aparicin dun caos de nomes sen ningunha norma, de modo que se a facendo cada vezmis complicado entender de que se estaba a falar cando se escriba un traballo.Se a complicacin cos elementos era grande, doado entender que cando se falaba de compostos (debi-do ao seu nmero moito maior) se multiplicase a complexidade. Debemos facer notar que a alquimiapermitiu a preparacin de moitos cidos, algunhas bases e moitsimos sales. Na tboa 3 indicamos algnsdestes compostos.


18

Figura 5. Gravado de Robert Fludd (1574-1637) no que se representa a cosmoloxaalqumica e a correspondencia de smboloscos planetas coecidos e os metais clsicos.

Figura 6. Sulfuro e mercurio, prata e ouro, os catro smbolos(da obra de Johann Conrad Barchusen (1666-1723), ElementaChemiae. Leyden, 1718).

TERRAmateria visible, estado slido

LUMEmateria oculta, estado sutil

XOFREPrincipio fixo

SAL QUINTAESENCIAo ter dos fsicos

AUGA materia visible, estado lquido

AIREmateria oculta, estado gasoso

MERCURIOPrincipio voltil

{{

Tboa 2. Relacin entre os elementos-principio e os novos elementos propostos no Renacemento.


19

Po de Algaroth Oxicloruro de antimonio (III)Sal de Alembroth Cloruro dobre de mercurio e amonioPonfolix xido de cincAuga faxednica Mestura de cloruro de mercurio (II) e auga de calTurbit mineral Sulfato bsico de mercurio (II) (HgSO4.2HgO)Colctar xido frrico (III)Azafrn de marte xido frrico (III)Aceite de trtara por deliquio Carbonato potsico Aceite de vitrolo cido sulfricoManteiga de arsnico Tricloruro de arsnicoManteiga de antimonio Tricloruro de antimonioFlor de cinc xido de cinc sublimadoLa filosfica xido de cinccido muritico cido clorhdricoEsprito do sal cido clorhdricocido muritico osixenado CloroEsprito de Venus cido acticoVitrolo de Chipre Sulfato cprico Sal milagroso Sulfato sdicoSal de Gluber Sulfato sdico

Tboa 3. Algns nomes clsicos de minerais e elementos anteriores ao novo mtodo de nomenclatura qumica.

Antecedentes histricos modernos O nome e o smbolo dos elementos qumicosda notacin qumica

21

Captulo 1. Antecedentes histricos modernos da notacin qumica

Vimos de sinalar como, no sculo XVIII, exista un autntico caos dentro da qumica para referir-se a tantos elementos e compostos como xa eran coecidos, mais con ser grave, esta situacin non era arazn determinante para a aparicin dunhas normas de nomenclatura.

Quizais o maior problema que tia a qumica para arredarse da alquimia e transformarse nunhaciencia era o escuro simbolismo que utilizaba (s apto para iniciados) nos seus comunicados e a crpti-ca e inadecuada linguaxe que empregaba cando se usaba oralmente.

A asociacin de estrelas, planetas e satlites cos metais clsicos (Solouro, Laprata,Saturnochumbo, Venuscobre, Marteferro, Mercurioestao), o emprego de criptogramas, smbo-los, emblemas e alegoras en lugar de precisar a orixe etimolxica das palabras e as sas definicins, ainferioridade lingstica e epistemolxica da qumica respecto doutras ciencias xa consolidadas como aastronoma ou as matemticas, as concepcins metafsicas da materia, a asociacin da preparacin deremedios cientficos e/ou medicinas coa lectura do horscopo, a loita pola transmutacin dos metais enouro, etc., todo isto provocou que, a pesar de estar a Qumica xa ben cimentada na sa preparacin expe-rimental e mesmo metodolxica, lle faltase a linguaxe para abandonar as tebras da alquimia e incorpo-rarse luz dunha nova ciencia.

A incoherencia era a caracterstica fundamental da nomenclatura qumica de entn. Os nomes doscompostos aparecan dun xeito vago: unhas veces facan alusin cor (vitrolo azul), outras ao sabor (salamargo), s propiedades medicinais (sal febrfugo), ou ao nome do descubridor (sal de Gluber, poloqumico alemn Johann Rudolh Glauber, [1640-1670]) ou incluso localidade onde se atopou (sal depsom). As era como aparecan denominados os compostos nas memorias de investigacin qumica.

Era necesario, pois, sentar as bases dunhas normas de nomenclatura axeitadas para que todos can-tos escribisen de qumica o fixesen do mesmo modo.

A Qumica deixara de ser unha marea de nomes inco-nexos, coma no tempo da alquimia, no que cada tratadistaempregaba o seu propio sistema e conduca confusin detodos os demais estudosos. A partir daquel momento empre-garase un sistema recoecible e comn para que todos o pui-desen empregar. Un sistema baseado en principios lxicos,para que todos puidesen comprender os elementos que inte-graban cada composto partindo do nome deste. Mais, comose chegou a esas normas?

Na procura dunhas normasLavoisier foi quen tivo que cruzar a lagoa estixia (pero

en sentido contrario, dende a morte ata a vida) para dar a luza nova ciencia. A figura de Lavoisier foi crucial en moitosdos campos que acompaaron o nacemento da qumica, etamn na creacin dunhas normas de nomenclatura.

Cmpre dicir que, xa con anterioridade, Tobern OlofBergmann, consciente da necesidade dunha nomenclatura

Figura 7. Retrato de Guyton de Morveau.

O nome e o smbolo dos elementos qumicos Captulo 1

22

clara e precisa, intentara unha clasificacin dos minerais aten-dendo sa composicin qumica, iniciando a elaboracindunha nomenclatura sistemtica. Nesta lia atopbase, nesamesma poca, o qumico francs Guyton de Morveau(1737-1816).

Sinalemos, ademais, que Jean Henri Hassenfratz(1755-1827) e Pierre-Auguste Adet (1763-1834) estabanintentando cambiar os vellos smbolos cabalsticos caracters-ticos de moitos dos elementos qumicos coecidos por unsnovos modernos, claros e precisos.

A incorporacin de Lavoisier ao campo da nomencla-tura prodcese no momento mis oportuno, cando as ideas

estn mis madu-ras, e no momentohistrico en que elgoza do maiorprestixio.

En febreiro de 1785, Antoine Lavoisier, axudado poloxove enxeeiro Jean-Baptiste Meusnier de la Place (1754-1793), realizou durante unha semana o solemne experimentoda anlise e da sntese da auga. Nel demostraron que a auganon un elemento principio, senn que est composta dehidrxeno e deosxeno. O derra-deiro asalto teo-ra do floxistoestaba decidido.As adhesins ssas teoras pro-ducanse en ca-dea: Claude LouisB e r t h o l l e t ,Antoine Franois

de Fourcroy, Jean-Antoine Chaptal (1756-1832), aceptaronaxia as sas ideas. Guyton de Morveau dubidou algo mis,pero no ano 1786 era xa partidario convencido e defensor dasideas de Lavoisier.

Neste preciso instante, cando Lavoisier se sente acom-paado por moitos dos seus compaeiros de Academia, deci-de iniciar a reforma da linguaxe qumica.

Antoine Laurent Lavoisier era consciente da incoherencia da linguaxe qumica existente, de comoos nomes das substancias (cuados polos sculos e a tradicin) transmitan ideas falsas.

Lavoisier estaba nesa poca infludo polas ideas do abade Etienne Condillac (1715-1780), que pre-goaba a importancia das palabras na formacin das ideas, e aplicounas no campo da linguaxe qumica.

Lavoisier comprenda que a supresin dos nomes clsicos e a construcin dunha linguaxe novaapoiada nas sas ideas qumicas, que deixase de ser artificial, implicaba romper co pasado. Por iso, a pri-meira etapa foi convencer a Guyton de Morveau para que renunciara ao seu proxecto de nomenclaturade concordia e se unise ao proxecto de elaboracin dun novo mtodo de nomenclatura qumica.

Figura 8. Claude Louis Berthollet.

Figura 9. Retrato de Antoine LaurentLavoisier.

Figura 10. Tobern Olof Bergmann.


23

Guyton de Morveau era un reputado qumico de Dijon, moi ben relacionado e valorado cientifica-mente. Estaba convencido da necesidade de establecer unha nova nomenclatura sistemtica, similar ela-borada polo botnico Carl von Linneo (1707-1778) no mundo natural. Nesta lia apoibao o seu amigosueco Bergman. A pesar de que a sa reputacin era moi boa (estaba encargado de dirixir os dicionariosde qumica da Encyclopdie Mthodique), e de que levaba traballando no seu mtodo de nomenclaturadende o ano 1782, o xito que acadara non era moi grande. A razn resida en que pretenda conseguirunha nomenclatura de concordia, aceptada por todo o mundo. No ano 1875, Guyton chega a Pars coaintencin de someter o seu proxecto Academia, mais chega no medio do rebumbio provocado polo expe-rimento de Lavoisier coa auga. Guyton, que era defensor daTeora do Floxisto, ser convencido polos seus amigosFourcroy, Berthollet, Chaptal, etc, de que abandone as ideaserrneas da Sublime Teora. Convrtese e utiliza o seu pres-tixio na defensa da nova ciencia que est nacendo. Ao mesmotempo intentan persuadilo para que abandone a titularidade doseu proxecto de nomenclatura e se incorpore ao novo equipoque Lavoisier est formando. Guyton resstese, pero aopouco tempo dexase convencer e nese ao grupo.

Lavoisier convocou a primeiros do ano 1787 a Guyton,Berthollet e Fourcroy para traballar na elaboracin da novalinguaxe qumica. impresionante comprobar comoLavoisier convence os seus compaeiros e como se apropiada reforma pouco a pouco. En catro meses remataron o traba-llo, pero unha vez feito, pareceu que todo el fora realizadopor Lavoisier.

Construdo o equipo, logo de que Guyton renunciara s sas ideas, Lavoisier procedeu ao repar-to das tarefas: Fourcroy aceptou o pesado labor de elaborar unha tboa coas novas denominacins,Guyton de Mouveau asumiu a responsabilidade de plasmar, da forma mis clara, os detalles da aplica-cin do novo mtodo e Lavoisier tomou a decisin de ser o director do grupo.

O grupo traballou tan ben que en catro meses rematou o labor e Lavoisier puido ler a memoriadiante da Academia. El mesmo elaborou un estudo preliminar que acompaara o traballo colectivo, titu-lado Mtodo de Nomenclatura Qumica.

O 29 de agosto de 1787 presentaba a memoria tituladaSur la necessit de rformer et de perfectionner la nomencla-ture de la chimie. Nela fai unha exposicin de cales eran assas ideas sobre a metafsica da linguaxe e dica:

as linguas intentan non s expresar con signos asideas e imaxes da mente, son tamn mtodos analticospor medio dos cales podemos avanzar dende o coeci-do ata o descoecido e, en certo xeito, maneira dasmatemticas, demostraremos estas ideas.Lavoisier estaba convencido do poder da extensin

semntica do mtodo analtico e uniuno reforma completada linguaxe da qumica.

A obra completouse cun dicionario onde figuraban asequivalencias entre os novos nomes e os clsicos e, ademais,inclua un anexo co novo sistema de smbolos que idearanHassenfratz e Adet en substitucin dos clsicos smbolosqumicos.

Figura 11. Antoine Franois de Fourcroy.

Figura 12. Jean-Antoine Chaptal.


24

O Mtodo de Nomenclatura Qumica era unha necesidade sentida por toda a comunidade cient-fica ao remate do sculo XVIII para abandonar o caos orixinado pola multiplicidade e a heteroxeneida-de de denominacins. Por iso os seus autores decidiron publicalo coa mxima urxencia.

Os autores do Mtodo saban como publicar con pron-titude os seus traballos e, logo de leren a memoria naAcademia, aplicronse na sa pronta publicacin para espa-llar as ideas de inmediato. Lavoisier, cando tia moita urxen-cia, publicaba os seus traballos no Journal de Physique queeditaba Franois Piltre de Rozier (1754-1785). Pero no ano1787 cambiou de editor e o novo, Jean-Claude de laMetherie (1743-1817), era un acrrimo defensor da Teorado Floxisto, razn pola que non se decidiron a enviarlle amemoria. Ante esta situacin, o mellor era crear unha novarevista onde eles fosen os editores. Foi as como, no ano1787, Guyton, Lavoisier, Berthollet, Gaspar Monge (1746-1818), Fourcroy, Hassenfratz e Adet crearon xuntos unhanova revista, chamada Annales de Chemie. No primeironmero publicaron as Normas de nomenclatura para os ele-mentos qumicos, que axia se distriburon por Francia eInglaterra.

Lavoisier introduciu dous cambios importantes no proxecto inicial de Guyton:- Utilizou as novas denominacins como unha base para defender a sa teora qumica, de modo

que a nova linguaxe foi a mellor arma contra a Teora do Floxisto.- Cambiou a filosofa de concordia do proxecto orixinal. Para Guyton a nomenclatura era simple-

mente unha convencin que valera na medida en que fose aceptada pola maiora. Para Lavoisiera nomenclatura debera reflectir a natureza.

A idea central da nova nomenclatura foi achegada por Lavoisier, que a aprendeu do filsofo ematemtico francs Etienne Condillac. Este pensaba na ciencia como unha linguaxe ben feita e utili-zaba as matemticas como modelo de coecemento. A sa concepcin de como se chegaba ao coece-mento estructurbase no esquema:

Obxecto real Sensacin Idea Palabra CoecementoO principio bsico destas normas era unha lxica da

composicin:- Crear un alfabeto de palabras simples para designar

as substancias simples.- Nomear as substancias compostas con nomes com-

postos. - A composicin era sempre binaria e a proporcin dos

compoentes indicbase por medio dun sufixo. Este mtodo demostrou a sa vala dado que, dous scu-

los despois, seguimos usndoo con moi poucas variacins.As substancias mis sinxelas deban nomearse en pri-

meiro lugar. Lavoisier rexeitou os catro elementos da tradi-cin aristotlica e deu unha definicin experimental de ele-mento na lia do xa indicado por Robert Boyle (1627-1691), de xeito que limitaba o nmero de substancias simples

Figura 13. Jean Henri Hassenfratz.

Figura 14. Gaspar Monge.


25

ou elementais a aquelas que non podan descompoerse nou-tras mis simples por anlise qumica.

As Normas de Nomenclatura foron unha das ferramen-tas mis notables da nacente revolucin qumica. A nomen-clatura non o manifesto dun grupo de cientficos ou dunhaescola, senn que representa unha ruptura irreversible copasado:

Nunha xeracin os qumicos esquecen a sa linguanatural, consolidada por sculos de uso, e pasan a falar eescribir de modo que calquera aprendiz pode entender.

Os libros de texto anteriores a Lavoisier pasan a serinintelixibles, constitundo a prehistoria da qumica.

A Qumica racha o seu espazo social, de xeito que anova qumica acadmica pasa a empregar a nova linguaxeculta, precisa e cientfica, mentres os artesns (perfumistas,etc.) seguen utilizando a sa lingua clsica.

Foi as como nas Normas de Nomenclatura se recolle-ron, por vez primeira, 55 substancias chamadas simples ouelementais, porque a anlise qumica anda non conseguiradescompoelas noutras mis simples. Dous anos mis tarde,no ano 1789, cando Lavoisier publique o seu Trait elemen-taire de chimie, recoller soamente 33.

Os qumicos posteriores publicacin das Normascontaron xa cunha linguaxe analtica, metdica e precisa.

Estaban en condi-cins de podernomear calqueranova substanciaque se descubrisena natureza ou quese sintetizase nolaboratorio.

A nomen-clatura componsea partir dun alfa-beto de 33 nomes simples para as substancias simples.Algunhas como o cobre, o xofre e o ouro conservan o seunome tradicional, pero aquelas recentemente descubertas (ede modo particular os aires) nomanse atendendo s pro-piedades que os caracterizan.

Vexamos algunhas consideracins tomadas nas Normasde Nomenclatura:

Osxeno, hidrxeno e nitrxeno proceden da razgrega xenos xerador e oksys cido, hydros auga,niter nitro. Como observamos, unha calidade propia decada elemento.

Figura 15. Robert Boyle.

Figura 16. Carl von Linneo.

Figura 17. Lavoisier no seu laboratorio.


26

As substancias compostas desgnanse por medio dun nome composto que integra os nomes dosseus constituntes, de modo que dea conta do xnero e da especie. Por exemplo, no composto cidocarbnico, o cido d conta do xnero e ser comn para cantos garden esa calidade, e carbnico oadxectivo que o especifica.

Cando unha mesma substancia simple pode dar lugar a dous ou mis compostos diferentes, bota-rase man de sufixos (oso, ico para cidos -sulfuroso, sulfrico-, uro, ato para os sales -cloruros, clora-tos-) ou recorrerase aos prefixos (di, tri, etc., para os xidos -dixido de xofre, trixido de xofre-).

A contribucin mis notable de Lavoisier na nomenclatura foi dobre: dunha banda facer descan-sar, cimentar as novas denominacins sobre a base da sa teora qumica (deste xeito asestaba o golpedefinitivo teora do floxisto) e doutra banda o cambio de filosofa do proxecto inicial.

O creador do proxecto inicial danomenclatura foi, como xa comentamos,Guyton, pero para el a nomenclatura era unasunto de convencin: para ser vlida debe-ra acadar o comn acordo de todos os qu-micos. Para Lavoisier, pola contra, anomenclatura era unha cuestin de princi-pios: deba reflectir a natureza do compostodo que se estaba a falar. Por esta razn,Lavoisier toma prestado do filsofoCondillac a sa Metafsica das linguas.

Para Lavoisier linguaxe e coece-mento son indisociables e, polo tanto, pararecrear a ciencia sera imprescindible recre-ar a sa linguaxe. Por iso, a creacin dasnormas de nomenclatura non podera acor-darse por convencin dado que deberan de ser esenciais e responder ao exacto sentido do que a ciencia,a sa nova ciencia, quera expresar.

Mais, onde atopar os principios para xerar esa linguaxe perfecta? Na natureza. A obra deCondillac La logique amsalles aos iniciados que hai que seguir e utilizar o mtodo que nos ensina anatureza: a anlise, a panca da mente. A anlise, entendida na dobre direccin de pasar do complexoao simple, e do simple ao complexo, o nico mtodo capaz de protexernos de erros e prexuzos.

Lavoisier comprendeu que unha linguaxe apoiada nesa lxica natural era mis que un simpre lxi-co: convertase nun mtodo de nomear. Era mis un programa para construr unha linguaxe que unhaforma de nomear aquilo que, de momento, era coecido.

En moi poucos anos a nomenclatura impxose en todo o mundo. A reforma era unha autnticarevolucin da que xurda un novo esprito. Era mis un novo mtodo de designar os compostos que unhasimple nomenclatura. Dous sculos mis tarde anda se utilizan os principios desa nomenclatura.

Nun prximo captulo incidiremos nas normas de nomenclatura deseadas por Guyton,Lavoisier, Berthollet e Fourcroy; pero antes de chegar al comentemos algo sobre o smbolo dos ele-mentos e as frmulas con que se poden representar hoxe os compostos.

Os smbolos dos elementos e as frmulas dos compostosA simboloxa actual con que representamos os elementos qumicos , fundamentalmente, da auto-

ra de Jons Jakob Berzelius (1779-1848). Tamn foi el quen propuxo unhas posibles representacinssimblicas dos compostos para poder escribir as reaccins qumicas.

Figura 18. O laboratorio de Lavoisier.


27

Nomes novos Nomes antigos correspondentes

Substancias simples que pertencen aos tres reinos e que se poden considerar como os elementos dos corpos

Luz Luz

CalricoCalor, principio da calorFludo gneo, lumeMateria do lume e da calor

OsxenoAire desfloxisticadoAire empreoAire vital, base do aire vital

AzoeMofeta, vapor ftidoBase da mofetaGas floxisticado,aire

HidrxenoGas inflamableBase do gas inflamable

Substancias simples non metlicas,oxidables e acidificables

Xofre XofreFsforo FsforoCarbono Carbn puroRadical muritico DecoecidoRadical flurico DescoecidoRadical borcico Descoecido

Substancias simples metlicas,oxidables e acidificables

Antimonio AntimonioArsnico ArsnicoBismuto BismutoCobalto CobaltoCobre CobreEstao EstaoFerro FerroManganeso ManganesaMercurio MercurioMolibdeno MolibdenaNquel NquelOuro OuroPrata PrataPlatino PlatinoChumbo ChumboTungsteno TungstenaCinc Cinc

Substancias simples,terrosas e salificables

Cal Terra caliza, cal vivaMagnesia Magnesia, base do sal de psomBarita Barita, terra pesadaAlmina Arxila, terra do alume, base do alumeSlice Terra silcea, terra vitrificable

Tboa 4. Substancias consideradas simples por Lavoisier no seu Tratado de Qumica.


28

Para comprender mellor a xenial achega de Berzelius,observemos como representaba John Dalton (1766-1844), sobreo ano 1810, as substancias simples e compostas por medio desmbolos (ver figura 21).

Berzelius propuxo no ano 1813, como smbolo para cadaelemento qumico, a inicial do seu nome latino. Como todas aslinguas romances (romans, francs, galego, casteln, etc.) son

fillas do latn, a elec-cin a moi ben paratodas. As hidrxeno,osxeno, carbono,nitrxeno, flor, etc.,seran respectiva-mente: H, O, C, N, F.Moi ocasionalmentenon coincidan oresultado da lingualatina e o da linguaromance, coma no

caso da prata = Ag(argentium), mercu-rio = Hg (hidrargi-rium) ou sodio = Na(natrium), pero a pesar destas diverxencias, o resultadosegua a ser moi satisfactorio.

Cando varios elementos comezaban pola mesma letra (casos de carbono, cadmio, calcio, cloro,cerio, cobalto, cobre, cromo, etc.) a inicial pasaba ao elemento non metlico (carbonoC) e os outrosnomebanse coas das primeiras letras ou a primeira e a terceira. Deste modo calcioCa, cadmioCd,cerioCe, cloroCl, cobaltoCo, cobreCu, cromoCr, etc.

Os smbolos de Berzelius substituron rapidamente os de Dalton, dado que eran fciles de lem-brar, de escribir e de imprimir.

Berzelius deu un paso mis na formulacin qumica ao racionalizar mis as frmulas dos com-postos. Propuxo escribir as frmulas mediante os smbolos dos elementos e uns superndices que deranconta da proporcin ou nmero de veces que ese elemento se presenta no composto. As escriba anh-drido sulfrico (hoxe trixido de xofre) como:

SO3

ou SO3Posteriormente intentou simplificar mis as frmulas e propuxo que, dado que o osxeno est moi

presente nos compostos, podiamos representalo por un punto que se colocara enriba do outro elemento.As o composto anterior transformarase:

SO3 S

Anda deu un paso mis suxerindo que, cando un tomo distinto do osxeno est por duplicadonunha frmula, habera que indicalo mediante ese smbolo barrado. As a auga (hoxe H2O) sera na saformulacin:

H.

.

Figura 19. Caricatura de Berzelius.

Figura 20. John Dalton.


29

Estas ltimas modificacins foron rexeitadas e, finalmente, as frmulas escribronse como propu-xo orixinariamente Berzelius; pero engadindo subndices en lugar de superndices: H2O, SO3, CO2, etc.

Cmpre insistir sobre a trascendental achega de Berzelius tanto para simplificar a formulacinqumica como para racionalizar as reaccins qumicas. Se as Normas de Nomenclatura para os elemen-tos qumicos representan o paso das tebras luz determinando, ou axudando, ao nacemento dunha novaciencia, a idea deste gran cientfico de utilizar smbolos e frmulas, axudou sa consolidacin.

Figura 21. Smbolos dados por Dalton a algns elementos e compostos. Entre eles, hidrxeno (1), xofre (2), carbo-no (3), osxeno (4), nitrxeno (6), cobre (15), prata (17), ouro (19) e auga (21). Equivocouse coa auga, describndoacomo HO en lugar de H2O, pero as sas frmulas para o monxido de carbono (25) e dixido de carbono (28) erancorrectas.

Captulo 2. As orixes dos nomes dos elementos qumicos

Os nomes dos elementos qumicos derivan das normas recollidas no Methode de nomenclaturechimique, pero foron evolucionando ao longo do tempo, dende a sa formulacin inicial. No que segueexplicaremos, agrupando por razns de similitude, cales foron os motivos que orixinaron os nomes doselementos qumicos tal e como hoxe os coecemos.

Cmpre engadir que, anda que ns indicaremos unha razn para explicar o nome dos elementosqumicos, a explicacin etimolxica dalgns deles non nica e s veces incluso ambigua. Por exem-plo, para o elemento arsnico admitiremos que deriva etimo-loxicamente do termo grego arsenikos (masculino), parasignificar que un mineral de arsnico de cor marela, o As2S3,era empregado polos homes para se pintar a cara. O seu nometamn podera derivar do termo persa zarnik (dourado), ede feito algns autores as o consideran.

Ao longo da historia sempre se respectou o dereito dodescubridor dun elemento a nomealo como lle parecese. Nonobstante, algns nomes desvironse da decisin orixinal dosdescubridores. Sirva de exemplo o caso do bromo. O elemen-to de Z=35 foi illado da salmoira polo qumico francsAntoine Jrome Balard (1802-1876) no ano 1828 e este, noseu lextimo dereito, propuxo como nome o de muride, termolatino que tia como obxectivo indicar que o elemento estabacontido na salmoira. Unha comisin de prestixiosos qumicosfranceses deu por bo o descubrimento pero cuestionou onome, porque durante moitos anos o cloro fora nomeado radi-cal muritico. A comisin suxeriu o nome de brome, termoque foi rapidamente aceptado en todas as linguas cientficas.

Cmpre insistir que a norma aceptar o nome dadopolo descubridor anda que, moi ocasionalmente, sexa cam-biado por certos avatares ou por unha comisin oficial cien-tfica. Velaqu algns novos exemplos de elementos convarios nomes.

O volframio foi descuberto polos cientficos espaoisirmns Juan Jos (1753-1804) e Fausto (1755-1833) deElhuyar y Zubice, e dronlle ese nome porque o obtiveron domineral volframita. A voz volframita deriva do alemn wolf(lobo) e rahm (sucio). Por outra parte os suecos, que eranos maiores expertos en metalurxia da poca, dronlle pornome tungsteno, que provn do sueco tung (pesado) e sten(pedra). Anda hoxe entre os metalrxicos contina utili-zndose o termo tungsteno para o elemento de Z=74, andaque a maiora dos cientficos e a mesma comisin de nomen-

As orixes dos nomes O nome e o smbolo dos elementos qumicosdos elementos qumicos

31

Figura 22. Antoine Jrome Balard.

Figura 23. Nils Gabriel Sefstrm.

clatura da IUPAC, indiquen que se lle debe dechamar volframio, por ser o nome que lle deronos seus primeiros descubridores.

O elemento de Z=23 foi descuberto poloqumico espaol Andrs Manuel del RoFernndez (1765-1849) nas minas de prata deNovo Mxico en 1801. Chamoulle ericromiopola semellanza de colorido que tian os salesdeste novo metal respecto do xa coecido decromo. Esto aconteca a principios do sculoXIX, pero a publicacin onde se recolleu o des-cubrimento chegaba mal a Europa, de modoque o seu achado non foi moi coecido polacomunidade cientfica. No ano 1831, o suecoNils Gabriel Sefstrm (1787-1845) preparouun novo elemento que destacaba pola beleza de colorido das sas combinacins. Chamou a este elemen-to vanadio en loanza da deusa Vanadis (deusa da beleza nrdica). Cando o gran Berzelius leu esta novapublicacin, decatouse de que este novo elemento non era tal, senn que era o mesmo metal, con Z=23,que xa preparara del Ro anteriormente. O nome do elemento quedou como vanadio, pero ao espaolrecoecuselle a paternidade do descubrimento.

Rematemos cunha ltima excepcin, a do elemento metlico con Z=41.No ano 1802, o ingls Charles Hatchett (1765-1847) descubriu un novo elemento metlico nun

mineral que o Museo Britnico recibira de Suramrica cincuenta anos antes. Hatchett chamoulle colum-bio en lembranza do descubridor de Amrica, Cristobal Coln (1451-1506), e da colonia de onde pro-cedera o mineral, Columbia. No seguinte ano, o sueco Anders Gustav Ekeberg (1767-1813) analizou unmineral de tntalo e descubriu un novo elemento ao que lle chamou niobio (Niobe a filla de Tntalona mitoloxa grega). mbolos dous elementos eran o mesmo metal e, en boa lide, debera ser o primei-ro descubridor o que lle dera o seu nome. Pero niobio foi mis agraciado que columbio, e anda que osamericanos porfiaron en defender o nome dado por Hatchett, perderon a disputa. Anda hoxe, a pesarde se ter pronunciado a IUPAC polo nome de niobio, posible atopar nos libros de texto dalgns auto-res americanos o nome de columbio e o seu mineral columbita (por niobita).


32

Figura 24. Selo conmemorativo do bicentenario do descu-brimento do volframio, adicado s irmns Elhuyar.

TTULO N de elementosNomes prequmicos 9Nomes derivados de corpos celestes 10Nomes derivados da mitoloxa ou supersticins 14Nomes derivados de minerais ou minenarios 14Nomes derivados das cores ou da coloracin producida 11Nomes derivados doutras propiedades distintas 9Nomes derivados de motivos patriticos ou xeogrficos 26Nomes que lembran persoeiros 16Nomes construdos sobre caractersticas propias dos elementos 16Nomes sistemticos 9

Tboa 5. Distintos grupos nos que poderan integrarse os elementos qumicos coecidos, atendendo orixe dos seusnomes.

Sirvan estes exemplos como mostra da medida na que se cumpriron as normas de nomenclaturaao longo dos ltimos douscentos anos.

Posibles clasificacins da orixe dos nomes dos elementos Seguidamente e antes de pasar a analizar polo mido a orixe do nome de cada elemento qumico,

faremos unha clasificacin en 10 grupos na que daremos conta dalgunhas propiedades que nos sirvanpara identificar tal orixe.

Na tboa 5 facemos unha primeira presentacin da clasificacin dos elementos en dez grupos,atendendo a propiedades qumicas diversas, que poderan permitirnos comprender o porqu da orixe doposible nome dos elementos.

Cmpre facer notar que cando calculamos o total dos elementos contidos nestes 10 grupos saen134, cando en realidade soamente coecemos 116. Isto debido a das razns: que algns destes ele-mentos teen un nome que podera encadrarse dentro de varios grupos, e que hai elementos (os elemen-tos novsimos) que posen dous nomes, un deles sistemtico e outro que pode facer referencia a un lugarou a unha personalidade cientfica, segundo o caso.

Seguidamente faremos unha presentacin, en forma de tboas, dos elementos encadrados en cadaun dos grupos indicados na tboa 5.

a) Nomes prequmicosSon os propios daqueles elementos xa coecidos dende

a antigidade (ouro, prata, carbn, mercurio, chumbo, etc.).A orixe dos seus nomes incerta, pero moi probablementederivan de termos procedentes de linguas antigas como ohebreo, snscrito, indoeuropeo, grego ou latn.

b) Derivados de corpos celestes Son elementos con nomes que gardan relacin con astros.

Deben o seu nome a que cando se obtiveron acababa de descubrir-se un planetoide (pola nova definicin da IAU-2006) (plutoniopolo descubrimento de Plutn ou cerio polo descubrimento deCeres), quera indicarse que se atopaban no seo dun corpo celeste(o helio un dos gases compoentes maioritarios do Sol) ou benpretenda inmortalizarse un planeta xa coecido (telurio de Terra).


33

Tboa 6. Nomes prequmicos.

NOME SMBOLO Z ORIXEcarbono C 6 carbonis (grego) ou carbon (latn)

cobre Cu 29 kyprion (grego) ou cuprum (latn)chumbo Pb 82 plumbum nigrum (latn)estao Sn 50 stagnum ou stag (indoeuropeo) e stannum (latn)ferro Fe 26 probablemente de orixe rabe ou hebrea

mercurio Hg 80 Mercurio, deus romanoouro Au 79 hari (snscrito) ou aurum (latn)prata Ag 47 argentium (latn)xofre S 16 sulveri (snscrito) ou sulphur (latn)

Figura 25. Neptuno. A imaxe foi tomada o17/8/1989 pola sonda Voyager da NASA.

c) Derivados dos seus minerais ou dos seus minerarios Elementos como aluminio, bario, gadolinio ou samario deben o seu nome, ao alume, baritina,

gadolinita e samarsquita repectivamente, que son os minerais, ou os minerarios, dos que se benefician.

d) Orixinados polas sas cores ou pola coloracin dalgns dos seus compostosOs nomes do cloro, indio, iodo, iridio ou rodio derivan de khloros (amarelo verdoso), indium

(ndigo), ioeides (violeta), iris (arco da vella) ou rhodon (rosa). Cromo ou rodio deben o seunome cor dos seus sales.


34

Tboa 7. Nomes derivados de corpos celestes.

NOME SMBOLO Z ORIXECerio Ce 58 asteroide Ceres

Fsforo P 15 Apelativo de Venus en latn Helio He 2 nome do Sol en grego

Mercurio Hg 80 nome do planetaNeptunio Np 93 nome do planetaPaladio Pd 46 segundo asteroide descubertoPlutonio Pt 94 planetoide PlutnSelenio Se 34 nome da La en gregoTelurio Te 52 nome da Terra en latnUranio U 92 nome do planeta

Tboa 8. Nomes derivados da mitoloxa ou da supersticin.

NOME SMBOLO Z ORIXEArsnico As 33 do grego arsenikosCobalto Co 27 do alemn koboldNeptunio Np 93 deus dos maresNiobio Nb 41 Niobe, filla de TntaloNquel Ni 28 alemn nickelPaladio Pd 46 Pallas Atenea era a deusa grega da sabedora

Promecio Pm 61 do personaxe que lles roubou o lume aos deusesPlutonio Pu 94 deus das profundidades terrestresTntalo Ta 73 fillo de XpiterTitanio Ti 22 derivado dos Titns, fillos de UranoTorio Th 90 deus da guerra na mitoloxa nrdica

Uranio U 92 deus do universoVanadio V 23 deusa da beleza na mitoloxa nrdica

Volframio W 74 do alemn wolf (lobo) e rahm (sucio)


35

Tboa 9. Nomes derivados dos seus minerais ou dos seus minerarios.

NOME SMBOLO Z ORIXEAluminio Al 13 Do latn alumes (alume)

Bario Ba 56 Do grego barys (pesado)Berilio Be 4 Do grego beryllos (silicato de Al e Be)Boro B 5 Do persa burah ou do rabe bauraq (brax)

Calcio Ca 20 Do grego kylix ou do latn calx (caliza)Flor F 9 Do latn fluor lapis (pedra fluda)

Gadolinio Gd 64 Do mineral gadolinitaItrio Y 39 Do mineral itria

Molibdeno Mo 42 Do grego molybdos (chumbo)Potasio K 19 Do ingls potash (K2CO3)Samario Sm 62 Do mineral samarsquitaSilicio Si 14 Do latn silexSodio Na 11 Do rabe suwward (planta que produca Na2CO3)

Circonio Zr 40 Do rabe zircon (ZrSiO4)

Tboa 10. Nomes derivados das cores ou das coloracins dos seus compostos.

NOME SMBOLO Z ORIXEBismuto Bi 83 do alemn weisse masseCesio Cs 55 do latn caesiusCloro Cl 17 do grego khlorosCromo Cr 24 do grego khromaIndio In 49 do latn indiumIodo I 53 do grego ioeidesIridio Ir 77 do grego iris

Praseodimio Pr 59 do grego praseios e didymosRodio Rh 45 do grego rhodon

Rubidio Rb 37 do latn rubidusTalio Tl 81 do latn thallus

Figura 26. Unha mostra de samarsquita.

e) Derivados de presentar peculiares propiedades fsicas ou qumicas.Estas propiedades poden ser moi diversas: mentres que hidrxeno significa xerador de auga,

nitrxeno quere dicir xerador de nitratos ou osmio fedor, por exemplo.

f) Orixinados pola exaltacin de motivos patriticos ou xeogrficos.Nomes coma polonio, xermanio, americio, francio ou europio teen unha orixe comn: o desexo

do descubridor de deixar patente a sa nacionalidade ou o pas ou lugar onde foi descuberto.Para comprender mellor o que significa esta alnea situamos nun mapa a localizacin daqueles ele-

mentos bautizados con nomes patriticos ou xeogrficos (ver figura 28).


36

Tboa 11. Nomes derivados de presentar outras propiedades distintas da cor.

NOME SMBOLO Z ORIXEAntimonio Sb 51 do rabe al ithmid e/ou do grego anthemonium

Bromo Br 35 do grego bromosHidrxeno H 1 do grego hydros (auga), gen (producir)Nitrxeno N 7 do grego niter (nitro), gen (producir)Osxeno O 8 do grego oksys (cido), gen (producir)Osmio Os 76 do grego osme (fedor)

Fsforo P 15 do grego phos (luz), phero (portador)Platino Pt 78 platina (do casteln, prata de baixa calidade)

Cinc Zn 30 do persa seng ou do alemn zinke

Figura 27. O deus Tntalo preso no inferno de Tntalo.

g) En lembranza de persoeiros da cien-cia qumica.

Os nomes curio, fermio, mendelevio, rutherfor-dio, nobelio ou einstenio foron postos en recoece-mento da contribucin que fixeron Pierre (1859 -1906) e Marie (1867-1934) Curie, Enrico Fermi(1901-1954), Dimitri Mendeleev (1834-1907), ErnestRutherford (1871-1937), Alfred Nobel (1833-1896)ou Albert Einstein (1879-1955), respectivamente, ciencia.

h) Nomes creados para dar conta decertas caractersticas.

O neon, argon, cripton, radon, actinio, protoac-tinio, radio ou litio deben o seu nome a termos gregosou latinos que serven para definir certas caractersticascomo o comportamento qumico ou onde se presentanna natureza, por exemplo.


37

Figura 28. Mapa Qumico. Localizacin xeogrfica daqueles elementos con orixe que tenque ver con motivos patriticos ou xeogrficos.

Figura 29. Dimitri Mendeleev, pai do SistemaPeridico.


38

Tboa 12. Nomes derivados de motivos patriticos ou xeogrficos.

NOME SMBOLO Z ORIXEAmericio Am 95 derivado de AmricaBerkelio Bk 97 derivado de Berkeley (EEUU)Cadmio Cd 48 derivado de Kadmeia (Grecia)

Californio Cf 98 derivado de CaliforniaCobre Cu 29 derivado da illa de Cyprus-Cyprium-Kyprion

Darmstadtio Ds 110 derivado de Darmstadt (Alemaa)Dubnio Db 105a derivado de Dubnia (Rusia)Erbio Er 68 derivado de Ytterby (Suecia)

Escandio Sc 21 derivado de EscandinaviaEstroncio Sr 38 derivado de Strontian (Escocia)Europio Eu 63 derivado de EuropaFrancio Fr 87 derivado de FranciaGalio Ga 31 derivado de Gallia (Francia en latn)Hafnio Hf 72 derivado de Haffnia (Copenhague en latn)Hassio Hs 108a derivado de Hassias, nome latino para AlemaaHolmio Ho 67 derivado de Holmia (Estocolmo en latn)Iterbio Yb 70 derivado de Ytterby Itrio Y 39 derivado de Ytterby

Lutecio Lu 71 derivado de Lutecia (Pars en latn)Magnesio Mg 12 derivado de Magnesia (distrito de Thessaly en Grecia)

Manganeso Mn 25 derivado de Magnesia (Grecia)Polonio Po 84 derivado de PoloniaRenio Re 75 derivado de Rhenus (Rhin en latn)

Rutenio Ru 44 derivado de Rutenia (Rusia en latn)Terbio Tb 65 derivado de YtterbyTulio Tm 69 derivado de Thule (nome latino para Escandinavia)

Xermanio Ge 32 derivado de Alemaa

a Elementos con mis dun nome. preferible usar os seus nomes sistemticos.

i) Nomes sistemticos. Os elementos de nmero atmico superior ao 104 presentan o que se chama nome sistemtico.

Cada un dos nmeros que integran o seu nmero atmico substitese pola correspondente inicial do pre-fixo latino para formar o seu smbolo. As o 104 sera un-nihil-quadrium (Unq), e chamarimolo unnil-cuadio. Os elementos 117 e 118 anda non foron identificados.

Cmpre adiantar que, dende o descubrimento do elemento con Z=102, abriuse unha forte polmi-ca sobre o nome que se lles dara a estes elementos. Ata o 30 de agosto de 1996, a IUPAC deu por bo onome sistemtico para os elementos dende o 104 ata o 112. Pero dende ese momento cambiou a filoso-fa que mantivera durante 25 anos. Nun prximo captulo comentaremos cal a nosa opinin sobre esadecisin.

Que a IUPAC?A Unin Internacional de Qumica Pura e Aplicada (International Union of Pure and Applied

Chemistry, IUPAC) un organismo internacional que ten, entre outras funcins, a de coordinar as actua-cins dos qumicos en todo o mundo, actuar como rbitro nas polmicas xurdidas ou organizar reuninse congresos sobre os mis variados temas. Funciona por comisins que abranguen todas as reas decoecemento relacionadas coa qumica.

A IUPAC foi fundada por qumicos procedentes dos centros de investigacin e da industria, querecoeceron a necesidade dunha estandarizacin internacional para a Qumica. Saban que a uniforma-cin de pesos, medidas, nomes e smbolos era esencial para poder continuar con xito as investigacinstanto tericas como aplicadas que se estaban acometendo naqueles momentos e as que se acometeranno futuro.


39

Tboa 13. Nomes en lembranza de persoeiros da ciencia.

NOME SMBOLO Z ORIXEBohrio Bh 107 dedicado a BohrCurio Cm 96 dedicado aos Curie

Einstenio Es 99 dedicado a EinsteinFermio Fm 100 dedicado a FermiGalio Ga 31 por Lecoq de Boisbaudran

Hahnio Ha 105a dedicado a Otto HahnJoliotio Jl 102a dedicado a Federico Joliot

Kurtchatovio Ku 104a dedicado a KurtchatovLaurencio Lw 103 dedicado a LawrenceMeitnerio Mt 109 dedicado a Lisa Meitner

Mendelevio Md 101 dedicado a MendeleevNielsbohrio Ns 105a dedicado a Bohr

Nobelio Nb 102 dedicado a NobelRoentgenio Rg 111 dedicado a Roentgen

Rutherfordio Rf 104a dedicado a RutherfordSeaborxio Sb 106 dedicado a Seaborg

a Elementos con mis dun nome. preferible usar os seus nomes sistemticos.

Non obstante, temos que ir un pouco mis atrs para atopar os primeiros intentos serios de reuniros qumicos e afrontar estes problemas. As, en 1860, o qumico alemn Friedrich August Kekul (1829-1896) organizou a primeira dunha serie de reunins na que se puxo de manifesto a necesidade dunha


40

Tboa 14. Nomes construdos para dar conta de certas caractersticas.

NOME SMBOLO Z ORIXEActinio Ac 89 do grego Aktinos (raio)Argon Ar 18 do grego A-ergon (inactivo)Astato At 85 do grego A-statos (inestable)

Bismuto Bi 83 do alemn weisse masse (materia branca)Disprosio Dy 66 do grego dysprositos (difcil de obter)Cripton Kr 36 do grego kripton (oculto)Lantano La 57 do grego lanthano (o que fica agachado)

Litio Li 3 do grego lithos (pedra)Neodimio Nd 60 do grego neos (novo), didymos (xemelgo)

Neon Ne 10 do grego neos (novo)Praseodimio Pr 59 do grego praseios (verdoso), didymos (xemelgo)Protoactinio Pa 91 do grego protos (anterior, primeiro que)

Radio Ra 88 do latn radius (raio)Radon Rn 86 do latn radius (raio)

Tecnecio Tc 43 do grego technetos (artificial)Xenon Xe 54 do grego xenos (estrao, raro)

Tboa 15. Nomes sistemticos.

NOME SMBOLO Z ANO DE PREPARACINUnnilcuadio Unq 104 1969Unnilpentio Unp 105 1970Unnilhexio Unh 106 1974Unnilseptio Uns 107 1976Unniloctio Uno 108 1984Unnilennio Une 109 1982Ununnilio Uun 110 1994Unununio Uuu 111 1994Ununbio Uub 112 1996Ununtrio Uut 113 2004

Ununcuadio Uuq 114 1998Ununpentio Uup 115 2004Ununhexio Uuh 116 2000

colaboracin e estandarizacin internacional en diversos aspectos entre os que sobresaa o da nomencla-tura qumica. En 1892 desenvolveuse en Xenebra (Suza) o primeiro intento de sistematizar a nomencla-tura orgnica.

Podemos ademais considerar como predecesora da IUPAC a Asociacin Internacional deSociedades Qumicas, que se reuniu en Pars en 1911 e que xerou un conxunto de propostas que inclu-an, entre outras: a nomenclatura de compostos orgnicos e inorgnicos, a estandarizacin de constantesfsicas, a edicin de tboas de propiedades da materia, a estandarizacin dos formatos das publicacinse a toma de medidas necesarias para previr a repeticin de artigos cientficos.

Despois de case oitenta anos, a IUPAC acadou notables xitos no fomento da comunicacin inter-nacional entre os qumicos de todo o mundo e na unin dunha linguaxe comn entre o mundo acadmi-co e o da industria. Est recoecida como unha autoridade mundial en nomenclatura qumica, termino-loxa, mtodos de estandarizacin para medidas, masas atmicas e en moitos outros datos relativos ssubstancias qumicas. Contina a patrocinar multitude de reunins internacionais e, durante a guerra fra,converteuse nun importante instrumento para manter o dilogo entre cientficos de todo o mundo.

A IUPAC est integrada por corenta e das Organizacins Nacionais Adheridas (ONAs) acade-mias de ciencias, centros de investigacin, etc.- e ademais outros quince pases presentan o status deobservadores. Representando a Espaa est a Comisin Interministerial de Ciencias e Tecnoloxa, e porcitar algunhas outras ONAs temos a Royal Society britnica, a American Chemical Society americanaou o Comit Nacional de Qumica de Francia. Case mil qumicos en todo o mundo traballan voluntaria-mente para a IUPAC, nas 37 Comisins que pertencen s sete Divisins seguintes:

I. Qumica-Fsica, II. Qumica Inorgnica, III. Qumica Orgnica, IV. Qumica Macromolecular,V. Qumica Analtica, VI. Qumica e Medio, VII. Qumica e Sade.

Os libros de nomenclatura da organizacin son usados por academias, gobernos e industria entodos os pases do mundo:

Ouro: Terminoloxa qumica, Verde: Cantidades, unidades e smbolos en Qumica Fsica,Vermello: Nomenclatura en Qumica Inorgnica, Azul: Nomenclatura de compostos orgnicos, Laranxa:Nomenclatura en Qumica Analtica, Prpura: Nomenclatura en Qumica Macromolecular, Prata:Nomenclatura e smbolos en Qumica Clnica.

Ademais, a IUPAC ben coecida pola publicacin de masas atmicas definitivas e abundanciasisotpicas. Tamn publica unha gran variedade doutros datos qumicos de enorme interese tanto para ainvestigacin como para a industria. Por exemplo: tboas termodinmicas do estado fludo, datos desolubilidade, constantes de estabilidade de complexos metlicos, entalpas de vaporizacin, propiedadestermodinmicas e de transporte dos metais alcalinos ou datos cinticos e termodinmicos para a qumi-ca atmosfrica.

Por outra banda, est tamn implicada no establecemento de mtodos normalizados para o seu usoen laboratorios de investigacin, de control de calidade, analticos e clnicos e na uniformacin de mto-dos para a anlise de aceites, graxas e derivados.

En relacin co medio, hai varias comisins e comits da IUPAC implicados en traballos sobreQumica Analtica Medioambiental, reciclaxe de polmeros, determinacin de trazas de elementos noambiente, estudo de cinticas de gases na atmosfera, etc.

En canto a congresos, a IUPAC organiza unha reunin bienal que est especialmente centrada noestudo das novas fronteiras na Qumica. O XL Congreso da IUPAC tivo lugar en Beijing (China) enagosto de 2005, baixo o ttulo Innovacin en Qumica.

Cada ano a IUPAC patrocina un gran nmero de simposios, conferencias e reunins certificandoa calidade do programa cientfico e asegurando que cientficos de todo o mundo poidan participar.


41

A IUPAC publica das revistas: Chemistry International, na que informa os seus membros sobrea propia organizacin, calendario de actividades e de conferencias patrocinadas, as como ndices deinformes tcnicos e Pure and Applied Chemistry, que informa sobre as conferencias impartidas nos sim-posios da IUPAC e incle artigos, especialmente encargados, sobre tpicos de grande interese. Ademaispublica as recomendacins da Unin, informes tcnicos, procedementos recomendados, compilacins dedatos e colaboracins sobre temas de actualidade.

Unha das comisins que forma parte da a IUPAC mis dinmicas e solicitadas a que se encargadas Normas de Nomenclatura.

As Normas de Nomenclatura da IUPACA Comisin de Nomenclatura de Qumica Inorgnica (CNQI) foi establecida no ano 1921 para

actualizar e controlar as normas relativas denominacin dos elementos qumicos e dos compostos. No ano 1938 preparronse por vez primeira unhas normas que foron aprobadas no ano 1940. Non

se ofreceron normas novas sobre como denominar os novos elementos qumicos que cambiaran as cl-sicas de 150 anos antes.


42

Figura 30. Exemplar da revista bimensual publicada pola IUPAC (Chemistry International) de marzo de 1998, noque se fan oficiais os nomes dos elementos 101-109 segundo o acordado pola Commision on Nomenclature ofInorganic Chemistry (CNIC) ou, en galego, CNQI.

Cmpre sinalar que a IUPAC se reservaba a capacidade para aceptar ou non o nome propostopolos autores, anda que practicamente nunca intervia. Si tomaba decisins cando a un mesmo elemen-to se lle daban dous nomes. A primeira actuacin da IUPAC neste sentido data de 1949, ano en que rema-tou coa clsica disputa sobre os nomes propostos para o elemento con Z=41 (niobio/columbio). A sadecisin, tomada a prol do niobio, obedeceu a que no momento do descubrimento do elemento en cues-tin, os nomes con orixe mitolxica eran mis habituais que os nomes con orixe xeogrfica.

No ano 1957 fixronse unhas novas normas. Nelas incluase unha lista dos elementos qumicoscoecidos, pero non se proporcionaron novas indicacins sobre a ruta a seguir na procura do termo eli-xido como posible nome para os novos elementos qumicos descubertos. Hai que engadir que nestas nor-mas se recomenda que o nome escollido sexa de uso fcil e prctico en todas as linguas. Tamn cmpredicir que era unha norma seguida, pero endexamais escribida, que os elementos non se denominasen connomes de persoeiros. Tan s o elemento de Z=96 (o curio) fora dedicado a unha das parellas que miscontribura no sculo XX ao coecemento do sistema peridico. Probablemente o galio poida ser consi-derado como froito do interese do seu autor por inmortalizarse, mais diso xa falaremos mis adiante.

No ano 1970 fxose unha segunda edicin das normas de nomenclatura da IUPAC sen variacinssobre a denominacin dos novos elementos obtidos, respecto da publicacin de 1957. Xa se obtiveran oselementos con Z=99, Z=100, etc., e se lles dera os nomes de einstenio, fermio, mendelevio, nobelio, lau-rencio, etc. Eran nomes dedicados a lembrar moi importantes personalidades da ciencia, todas elas fale-cidas. Neses anos comezara a considerarse a presenza simultnea de dous nomes para o mesmo elemen-to qumico.

Esta polmica presentarmola mis adiante, noutro captulo, pero debemos adiantar aqu que unhacomisin mixta da IUPAC e da CNQI acordou unha denominacin sistemtica para os novos elementospreparados despois do laurencio (Z=103).

No ano 2004 a IUPAC decidiu cambiar o nome do elemento con Z=74, volframio, para chamalotungsteno. Tal cambio est anda en cuestin debido a que a comunidade hispanofalante non acepta taldecisin.

Deixamos aqu o tema das regras da IUPAC, pero retomarmolo mis adiante.


43

Captulo 3. Os nomes e os smbolos actuais

Grupo 1. Elementos alcalinosOs elementos deste grupo deben o seu nome s cinsas xeradas ao quentar unha planta bulbosa tpi-

ca de zonas ridas, a barrilla (suwwad, en rabe). Os rabes dican que a suwwad contia moito al-qaly, unha mestura de K2CO3 e Na2CO3.

Hidrxeno (H)O elemento qumico mis lixeiro do Sistema Peridico

coecido como hidrxeno. Este nome procede das palabras gre-gas hydros auga e gen xerador. Foi nomeado as por ser ogas que era capaz de producir auga cando arda na atmosfera. Onome foille dado por Lavoisier. Na fotografa podemos ver odirixible alemn Hindenburg ardendo no aerdromo deLakehurst (New Jersey, EEUU) o 6 de maio de 1937. O dirixi-ble, orixinariamente deseado para conter helio (un gas inerte),estaba cheo de hidrxeno, que extraordinariamente inflamable.Os americanos, que dispoan do monopolio da producin dehelio por aquela poca, negronse a venderllo Alemaa Nazi.

O seu smbolo a primeira letra do nome: H.

Litio (Li)O nome deste elemento deriva da voz grega lithos (rocha), e fai

referencia a que este metal foi o primeiro dos alcalinos atopado nunmineral ou rocha. Durante moito tempo pensouse que o litio s sepresentaba na natureza no mundo mineral, a diferenza do sodio e dopotasio, que tamn se atopaban no mundo vexetal.

O litio represntase mediante as letras Li.

Sodio (Na)O sodio metlico foi illado por vez primeira en 1807 por Sir

Humphry Davy (1778-1829), por electrlise da soda custica (NaOH).Ata ese momento considerbase que o hidrxido sdico e mesmo ohidrxido potsico eran elementos qumicos e non combinacins de ele-mentos. Davy chamou ao novo elemento sodium, en latn, (na nomen-clatura de Lavoisier acordouse que os metais tiveran a terminacinium), porque fora obtido da soda custica. O nome unha derivacinda voz latina sodanum, que era un antigo remedio para a dor de cabeza.Este nome deriva, pola sa parte, da palabra rabe suwwad, que era unhaplanta (saladillo, en casteln) que contia moitas al-qali, ou cinsas, quese producan ao quentar a planta sen queimala. Estas cinsas eran unha mestura de K2CO3 e Na2CO3.

Os nomes e os smbolos actuais O nome e o smbolo dos elementos qumicos

45

O smbolo do elemento Na, que son as das primeiras letras de natrium. Foi Berzelius quenusou por vez primeira este nome para facer referencia ao elemento con Z=11. En realidade natrium unha contraccin de natronium, que foi o nome que en 1809 lle deu Ludwig Wilhelm Gilbert (1769-1824) ao metal contido no natron, nome alqumico da soda. O nome de natron vn do grego nitron(mestura natural de carbonato e bicarbonato de sodio), que deriva, pola sa parte, do hebreo neter (soda).

Potasio (K)Os ingleses aprenderan dos exipcios como preparar o potash.

Cando certas plantas se quentaban sen arder, deixaban unhas cinsas, asal-qaly (ver Na). Estas cinsas extraanse con auga de mar e logo dunhalenta evaporacin nunha pota de ferro, liberaban outras cinsas s quelles chamaron potash, contraccin de pot ashes (cinsas da pota deferro). O slido obtido era fundamentalmente K2CO3 e Na2CO3.

Posteriormente Davy illou o elemento potasio por un mtodoelectroqumico a partir da potasa (KOH). O metal nomeouse potasium,seguindo as novas regras de nomenclatura.

Non obstante, o seu smbolo non se corresponde coa inicial do seu nome. O potasio represntasepolo smbolo K, que a primeira letra de kalium. Este nome, proposto por Gilbert e aceptado porBerzelius, deriva de al-qali.

Rubidio (Rb)O rubidio foi descuberto en 1861 por Robert Wilhelm Bunsen

(1811-1899) na Universidade de Heidelberg (Alemaa). O nome derubidio deriva do latn rubidius (vermello moi intenso). Puxronlleo nome porque este elemento, de nmero atmico 37, caracterizbasepor presentar das lias vermellas moi definidas no seu espectro deemisin.

O smbolo que o representa, Rb, est formado polas letras pri-meira e terceira do seu nome. Non se lle puido chamar Ru porque,como veremos, son as iniciais que representan o rutenio, que xa sedescubrira con anterioridade.

Cesio (Cs)O nome deste elemento deriva do latn caesius (azul celeste) e

foi chamado as porque cando se estudou espectroscopicamente, obser-varon que presentaba das lias fortes na zona espectral do azul. O ele-mento puro slido a temperatura ambiente, pero fndese coa calordas mans en cuestin de segundos.

Como ocorra no caso do rubidio, o cesio non pode representar-se simbolicamente como Ca nin como Ce, pois son smbolos que per-tencen aos elementos calcio e cerio respectivamente, que eran coeci-dos con anterioridade. Polo tanto, seguindo as normas de nomenclatu-ra, o cesio representouse simbolicamente como Cs.

Francio (Fr)O elemento con Z=87 foi predito por Mendeleev en 1871, que o describiu como un metal alcali-

no e lle deu o nome de eka-caesium. Anda tiveron que pasar uns anos, ata o 1939, para que fora descu-


46

berto pola qumica francesa Marguerite Perey (1909-1975, na fotogra-fa) no Instituto Curie de Pars. Perey descubriu que o actinio-227 pro-duca un fillo qumico que decaa con emisin de partculas beta cunhavida media de 21 minutos. Inicialmente dronlle o nome de actinium-k,seguindo as regras de nomenclatura para fontes radioactivas naturais. Ainvestigadora deulle o nome de francio, en honor ao seu pas de orixe.

O smbolo deste elemento corresponde s sas iniciais: Fr.


47

Grupo 2. Elementos alcalino-trreosEstes elementos recibiron o seu nome por atoparse en medio do grupo dos alcalinos (grupo 1, anti-

go grupo Ia) e do grupo dos trreos (antigo grupo IIIa, hoxe grupo 13).

Berilio (Be)Esta denominacin parece proceder do grego beryllos, que signifi-

ca pedra preciosa do berilo (silicato de aluminio e berilio). No 1828,Friedrick Whler (1800-1882) preparou por vez primeira berilio elemen-tal e deulle o nome de beryllium seguindo as normas de nomenclatura.

O seu smbolo, Be, corresponde s primeiras letras do seu nome.

Magnesio (Mg )Este elemento debe o seu nome ao material no que se atopou: a

magnesia alba [MgCO3.Mg(OH)2.nH2O], material coecido polo serhumano dende o mundo clsico. Este mineral era chamado as por ser ato-pado nun distrito de Tesalia (Grecia) chamado Magnesia. De magnesiaderivou ao latn como magnesium, seguindo as novas normas de nomen-clatura. O nome de magnesia deriva do nome dunha tribo macedonia, osmagnetes. O heroe grego Magnes, o lexendario fundador desta tribo, erao fillo de Zeus e Thyia. Os magnetes viviron na pennsula de Magnesia edespois colonizaron a pennsula de Anatolia (actual Turqua).

O seu smbolo Mg.

Calcio (Ca)O nome deste elemento consecuencia do mineral onde se atopou

por vez primeira. A calcaria (CaCO3), xa coecida polo ser humanodende a antigidade era empregada para fabricar morteiros. Cando en1808 Davy identificou o elemento, chamuselle calcium por atoparse nocalx (calcaria, en latn). O termo calx parece proceder da voz gregakylyx. Un termo qumico moi importante, tanto na alquimia como na teo-ra do floxisto, foi o da calcinacin, que significaba converter en cal.

O seu smbolo Ca.

Estroncio (Sr)Trtase doutro elemento descuberto por Sir Humphry Davy. O seu

nome deriva do lugar onde se atopou o seu minerario, a estroncianita(SrSO4). Esta foi descuberta na cidade de Stronthian, en Escocia.

O smbolo non poda ser a sa inicial pois xa lle corresponda aoxofre, e tampouco era moi acertado o St por ser a abreviacin de saint oude street en ingls, polo que se escolleu Sr.


48

Bario (Ba)Como ocorre na maiora dos elementos deste grupo, o bario

debe o seu nome ao do mineral no que se atopou por primeira vez: abaritina (BaSO4). A baritina ou barita (nome medieval) era ben coe-cida por ser un mineral pesado (a sa densidade relativamente alta:4,5 g/cm3). Esta propiedade fsica a verdadeira orixe do seu nomepois, en grego, barys significa pesado. De barys derivou ao latncomo barium.

O smbolo que se lle deu foi o das das primeiras letras Ba, xaque a sa inicial B era xa o smbolo do elemento boro.

Radio (Ra)Cando Marie Curie descubriu o elemento con Z=88, observou

sorprendida a intensa radiacin que emita, a sa radioactividade natu-ral. Por esta razn nomeouno radius, que en latn quere dicir raio.Dado que o elemento era metlico, pasou a chamarse radium seguindoas novas normas de nomenclatura. O smbolo que se escolleu pararepresentalo foi Ra.


49

Grupos 4-10. Elementos metlicos de transicinOs elementos de todos estes grupos constiten o que chamamos os metais de transicin. En reali-

dade, cando se descubriron estes metais (sculos XVIII e XIX), foron colocndose no sistema peridicocomo unha transicin entre os alcalinos e os clsicos do grupo dos trreos, vela o porqu do seu nome.

Pode chamar a atencin a non consideracin ou o esquecemento do grupo 3 (Sc, Y, La e Ac). Nonexiste tal esquecemento. Estes elementos practicamente nunca se estudan como elementos dun grupounido, senn que se reparten noutros grupos: Sc e Y son moi semellantes a Al e aparecen nese grupo, Laforma parte do grupo dos lantnidos e Ac est cos actnidos. Por tal razn escribiremos deles nos seuspropios grupos.

Estes elementos poderiamos presentalos por grupos (elementos dos grupos 4, 5, etc), pero tamnpoderiamos estudalos por series: primeira, segunda e terceira serie de transicin. Ns imos escoller estasegunda opcin sen ningunha razn especial.

a) Elementos metlicos da primeira serie de transicin.

Titanio (Ti)Este elemento foi descuberto en 1791 nun mineral das areas negras

das praias de Cornualles, pouco despois de que o alemn Martin HeinrichKlaproth (1743-1817) descubrira o uranio. O uranio debe o seu nome aodeus grego Urano, home de Xea (Terra) e pai dos Titns (xigantes). Poresta coincidencia temporal, o seu descubridor, o clrigo gals WilliamGregor (1761-1817), chamou a este novo elemento titanium.

O seu smbolo Ti.

Vanadio (V)Anda que este elemento foi descuberto polo espaol Andrs

Manuel del Ro no ano 1801, o seu nome provn da denominacin quelle deu o qumico sueco Sefstrm. Vanadio deriva do nome da deusanrdica da beleza, Vanadis, e fai referencia beleza do colorido dascombinacins s que d lugar este metal en medio cido.

O smbolo para o vanadio V.

Cromo (Cr)Foi descuberto en 1798 por Nicolas Louis Vauquelin (1763-

1829), a partir dunha mostra dun mineral chamado crocoita (PbCrO4)O nome deste elemento deriva do grego khroma (cor), e fai

referencia s coloracins diversas e preciosas producidas polos seuscompostos.

Como C era xa o smbolo do carbono o do cromo pasou a ser: Cr.

Manganeso (Mn)Foi illado por vez primeira en 1774 por un discpulo de Bergmann, o qumico sueco Johan

Gottlieb Gahn (1745-1818), despois de quentar pirolusita en presenza de carbn durante mis dunano. Existen das explicacins, mis ou menos coincidentes, para explicar a orixe do nome deste ele-mento. Unha considera que o nome deriva do seu mineral de procedencia: a pirolusita ou magnesianigra (MnO2), que se transformara en magna nigra, e por fin en manganeso. Outra explicacin

O

Elementos Quimicos

Documents

Transcript of Elementos Quimicos