Post on 27-Sep-2018
Vetera corpora morbo afflicta
Actas del XI Congreso Nacional de Paleopatología
Malgosa A, Isidro A, Ibáñez-Gimeno P, Prats-Muñoz G (eds.) (2013)
ISBN: 978-84-940187-5-6. p 599-606
HISTOLOGÍA DE TEJIDOS BLANDOS DE LA COVA DES PAS
Prats-Muñoz G1, Galtés I
2,3, Armentano N
1, Fernandez PL
4, Malgosa
A1
1 Unitat d’Antropologia Biològica, Departament de Biologia Animal,
Biologia Vegetal i Ecologia, Universitat Autònoma de Barcelona,
08193 Bellaterra, Barcelona, Catalonia, Spain
2 Centre de Patologia Forense de Collserola, Institut de Medicina
Legal de Catalunya, Carretera N-150, Km 1.5, 08110 Montcada i
Reixach, Barcelona, Catalonia, Spain
3 Unitat de Medicina Legal i Forense, Departament de Psiquiatria i
de Medicina Legal, Universitat Autònoma de Barcelona, 08193
Bellaterra, Barcelona, Catalonia, Spain
4 Department d’Anatomia Patològica, Hospital Clínic i Institut
d’Investigacions August Pi i Sunyer, Universitat de Barcelona, 08036,
Barcelona, Catalonia, Spain
Correspondencia a: gems.pmunoz@gmail.com
RESUMEN. La Cova des Pas es una necrópolis datada en inicios de la
Edad del Hierro, en Menorca. Esta se utilizó como cueva funeraria
de un enterramiento colectivo, con un número mínimo de 66
inhumaciones de tipo primario, donde la mayoría de
enterramientos estavan colocados en posición fetal, envueltos en
599
Prats-Muñoz et al.
pieles y superpuestos. La excepcionalidad de este yacimiento radica
en la preservación de diversas muestras orgánicas vinculadas a los
restos esqueléticos, muchos de ellos compatibles con tejidos
blandos. Se han analizado masas localizadas en el interior del
cráneo, intratorácicas, muestras adheridas a huesos largos y
coprolitos. Todas ellas tratadas con la solución de rehidratación de
Sandison y el subsiguiente procesamiento histológico. En las masas
cerebrales se observa una malla eosinofílica laxa que en la periferia
presenta una lámina densa, compatible con tejido meníngeo. Este
ha sido comparado con una muestra indubitada de una momia de
referencia, presentando el mismo patrón. A nivel intratorácico, se
observan vestigios de parénquima pulmonar, que se organiza de
una forma irregular con paredes finas y en algunos casos se
observan depósitos de carbón sugiriendo antracosis. Las muestras
adheridas a huesos presenta una organización en forma de haz de
fibras pero fragmentados y con coloración eosinofílica, morfologia
compatible con musculatura estriada. En los coprolitos analizados
se han observado restos de tejidos vegetales. El buen estado de
preservación de los tejidos blandos se puede relacionar con el ritual
funerario en forma de fosa y por las características propias de la
cueva dando lugar a procesos conservadores del cadáver.
PALABRAS CLAVE: Tejidos blandos antiguos, histologia, tafonomia,
Edad del Bronce
ABSTRACT. La Cova des Pas is a necropolis dating from the early
Iron Age, in Menorca. This place was used like a collective burial
cave, with 66 primary burials. The most of burials were put a fetal
position wrapped and they overlapping. The importance of this site
is the preservation of several organic samples, which are linked to
the skeletal remains. Many of them may be compatible with soft
tissues. We analyzed various samples, the most important are
masses located inside the skull and intrathoracic cavity, soft tissues
pieces attached to long bones and coprolites. All of them were
treated with Sandison solution to rehydrate and conventional
histological processing after. The brain mass shows a lax
eosinophilic mesh and in the periphery has a dense lamina, that
may be meningeal tissue. This material has been compared with a
brain sample of a mummy reference and presents the same pattern.
600
Prats-Muñoz et al.
In the intrathoracic masses there are remains of lung parenchyma,
which is organized irregularly and with thin walls. In some case we
observed coal deposits that suggest anthracosis. The samples
attached to long bones presents an organization like a bundle of
fibers but fragmented as well as eosinophilic coloration. This
structure it is compatible with striated muscle. In coprolites
analyzed were observed remains of plant tissues. In conclusion, the
good state of preservation of soft tissues may be related with
funeral ritual (mass grave) and the cave characteristics, leading to
conservative body processes.
KEYWORDS: Ancient soft tissue, histology, taphonomy, Bronze Age
INTRODUCCIÓN
La Cova des Pas es una necrópolis datada en inicios de la Edad del
Hierro, en Menorca (Van Strydonck et al., 2010). Esta se utilizó
como cueva funeraria de un enterramiento colectivo, con un
número mínimo de 66 inhumaciones de tipo primario, donde la
mayoría de enterramientos están colocados en posiciones fetales,
envueltas en pieles y superpuestas. La excepcionalidad de este
yacimiento radica en la preservación de diversas muestras orgánicas
vinculadas a los restos esqueléticos, muchos de ellos compatibles
con tejidos blandos. Los tejidos momificados se caracterizan por la
pérdida de la estructura celular así como una degradación
progresiva de su estructura primaria. Con este estudio se pretende
profundizar en el conocimiento de la morfología de los tejidos
momificados, así como encontrar posibles patologías.
MATERIAL Y MÉTODOS
Se han analizado masas localizadas en el interior del cráneo,
intratorácicas, muestras adheridas a huesos largos y coprolitos.
Todas ellas tratadas con la solución de rehidratación de Sandison
(Sandison, 1963). Seguidamente los tejidos siguieron un proceso
histopatológico habitual. Como tinción rutinaria se utilizó la
hematoxilina-eosina (Montuenga Badia et al., 2009).
601
Prats-Muñoz et al.
RESULTADOS Y DISCUSSIÓN
(a) Masas intracraniales
Las muestras intracraneales se encontraron adheridas a la superficie
interna del cráneo. Macroscópicamente presentaron un gran grosor
pero amorfas (Fig. 3A). Las secciones histológicas mostraron un
patrón similar a muestras indubitadas. En estás, se observa una
malla reticular eosinofílica, que, en algunas zonas, presentaba una
capa fibrosa gruesa que cubría parcialmente este tejido y que se
asoció a la duramadre. También se aprecian zonas con abundantes
espacios pequeños (entre 20-40 micras) que sugieren los espacios
neuronales, además de reminiscencias de vasos más grandes (Fig.
3B) (Prats-Muñoz et al., 2012).
Figura 3. A: Muestra in situ (flecha) en cráneo individuo 41. B: Tejido
reticular eosinofilico. Estructura circular con una lámina concéntrica en el
interior (posible lámina basal) compatible con algún vaso sanguíneo de la
corteza cerebral (flecha). H-E x400 .
(b) Masas intratorácicas
Los tejidos intratorácicos aparecieron totalmente colapsados en la
zona de decúbito del arco costal (Fig. 4A). Estos tejidos tenían
aspecto fibroso, eran planos y de baja densidad (Fig. 4B). En las
secciones histológicas, se observan fibras paralelas, compatibles con
tejido conectivo, además de un pigmento oscuro que se asocia a
partículas de carbón (antracosis) (Fig. 5A). Aunque la mayor parte
del parénquima pulmonar no mostró estructuras intactas, en
ocasiones se encontraron alvéolos intactos (Fig. 5B).
A B
602
Prats-Muñoz et al.
Figura 4. A: Muestra in situ en arco costal inferior. B: Masa de aspecto
poroso, aplanado y poco denso.
Figura 5. A: Sección histológica individuo 41. Vestigios de pleura con
agregados de partículas de carbón sugiriendo antracosis. H-E x200. B: Sección histológica individuo 9. Se observan tantos depósitos de carbón
sugiriendo antracosis (flecha). B. Alveolos. Los asteriscos muestran el
espacio alveolar. H-E x630.
*
*
A B
B A
603
Prats-Muñoz et al.
(c) Masas adheridas a huesos largos
En la Cova des Pas este tipo de tejido es el que más ampliamente
encontrado en todo tipo de huesos largos. Macroscópicamente, se
trataba de capas finas y quebradizas (Fig. 6).
Microscópicamente, presenta una organización en forma de haz de
fibras pero fragmentado (Fig. 7). Tanto por localización como por
morfología es compatible con musculatura estriada. Además la
elevada frecuencia de conservación apoya que se trate de este
tejido ya que es poco activo metabólicamente.
Figura 6. Masa adherida a zona distal
de diáfisis de fémur.
604
Prats-Muñoz et al.
Figura 7. Sección histológica de tejido adherido a hueso largo. Se muestra
un tejido organizado en haces de fibras el cual está fragmentado. H-E
X400.
(d) Coprolitos
A nivel macroscópico son muestras tenían una textura granular y se
deshacían con facilidad i presentaron una morfología amorfa (Fig.
8). Las secciones histológicas mostraron un tejido vegetal con una
organización muy ordenada. Se observan las típicas estructuras
poliédricas con paredes gruesas, y con mínima degradación debido
a la celulosa (Fig. 9).
Figura 8. Coprolitos in situ con textura granulosa y
morfologia amorfa.
605
Prats-Muñoz et al.
Figura 10. Secciones histológicas que muestran un claro tejido vegetal, con
estructuras poliédricas i paredes gruesas. A: H-E 50x. B: H-E 400x.
CONCLUSIONES
A pesar del deterioro deposicional, ha sido posible recuperados
tejidos de 3000 años de antigüedad y reconocerlos mediante su
estructura histológica. Es imprescindible aplicar en cada caso una
metodología adaptada en función del tipo de tejido y el proceso de
conservación. En ningún caso se han obtenido imágenes
patológicas.
BIBLIOGRAFÍA
Montuenga Badia L, Esteban Ruiz FJ, Calvo González A, editors. Tecnicas en
histología y en biología celular. Barcelona: Masson.
Prats-Muñoz G, Malgosa A, Armentano N, Galtés I, Esteban J, Bombi JA,
Tortosa M, Fernández E, Jordana X, Isidro A, Fullola JM, Petit MA, Guerrero
VM, Calvo M, Fernández PL. 2012. A paleoneurohistological study of 3000-
year-old mummified brain tissue from the Mediterranean Bronze Age.
Pathobiology 79:239-246
Sandison AT. 1963. The use of natron in mummification in Ancient Egypt. J
Near Eastern Stud 22:259-267.
Van Strydonck M, Boudin M, Ayuso VMG, Calvo M, Fullola JM, Petit MA.
2010. The necessity of sample quality assessment in (14)C AMS dating: The
case of Cova des Pas (Menorca - Spain). Nucl Instrum Meth B 268:990-994.
B A
606