1O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL:

O ESPACIO GALEGO-PORTUGUÉS

&¡egD-portugués e, polo tanto, literatura galega-portuguesa: velaí os rótulos máispara definir o conxunto de textos, e a forma idiomática na que están com-

i;:os textos, xerados ao longo do período medieval entre nos. Unha fórmula:•;_-. p rae resultar evidente, mais que, con todo, non deixa de producir contro-_ Z así se, dunha banda, un ampio número de analistas coincide en utilízala

•; - : " r - _ : s e á globalidade da producción literaria redactada no romance peninsu-: : venial, e comprendida entre fins do sáculo XI!-segunda metade do XIV, para

_ í-tudiosos, sen embargo, tan so ha de ter plena aplicación cando nos queira-•rrerir ao espacio da lírica trobadoresca. Segundo estoutro posicionamento,

::r~os empregar, pois, as denominacións literatura galega e literaturaportugue-- _ ;:-. vez que vaiamos falar arredor dos documentos en prosa elaborados, respec-

ite, ao norte e sur do Miño durante ese mesmo período, ao que nos irnosaproximar ñas liñas que seguen.

Icrtamente, o rótulo galega-portugués está lonxe de corresponderse coa efectivaDesignación medieval da lingua falada en Galicia e/ou en Portugal; antes ben, estamospeíante dun etiquetado que emerxe da man dun certo número de eruditos portugue-ses 3. fins do sáculo XDC e comezos do XX. Peste xeito, no volume II da súa célebre edi-QDD do 'Cancióneifo da Ajuda (1904), Dna. Carolina Michaelis xustificou o termocoa base en que, se ben a orixe do romance occidental tivo lugar no territorio daQílicia Magna, a fragmentación dése territorio (mediados do sáculo XIl) en dous rei-üos diferentes, Galicia e Portugal, lexitima a plena utilización do vocábulo. Da nosasama, adiantamos xa que falar ¿&/período galega-portugués, e falar incluso de literatu-

:'.-:-y-portuguesa, aparece, polo menos, como a menos complicada das presenta-áóns. Dito doutra maneira, consideramos que se trata da fórmula máis práctica e, aosmpo, máis aproximada á realidade socio-político-cultural da cronoloxía a analizar; fsobre todo, logo de comprobar que outras posibilidades poden dimanar especialmen- (E restrictivas para movernos con certa comodidade no continuum socio-lingüístico- |: __:ural que nos ocupa. Mais, en todo caso, entendemos tamén que compre deter- \ :; sequera brevemente, neste episodio antes de proseguir na traxectoria marcada.

Como sinalan Arthur L.-E Askins e outros,1 «entre os editores de textos antigos

! Cfr. Askins, Arthur L.-F. e outros (1997): «Novos fragmentos de textos xurídicos galegos (s. XIV)»en Revista de Literatura Medieval, K (separata): 21.

10 O MARCO LINGÜISTICO-CULTURAL

galegos e portugueses semella unha das preocupacións máis acuciantes precisar se

estas se redactaron a unha ou a outra beira do Miño», unha actitude que, sempresegundo Askins e outros, sería ben diferente neutras circunstancias xeo-políticas, xaque: «Se na actualidade se tratase dun único país, probablemente veriamos nestestestemuños tan so a posible indicación dunha determinada variedade dialectal; nonobstante, estase a enfocar como se fose un íeito de enorme envergadura».2

Pero, como xa quedou subliñado, os criterios poden diverxer. Recentemente,escribe Ramón Lorenzo: «A lírica trobadoresca medieval sempre se estudia conxun-tamente, tanto a producida ó norte como ó sur do Miño, porque os poetas escri-bían nunha lingua máis ou menos semellante (...) Tratándose da prosa, a situacióné diferente e podemos distinguir claramente entre textos escritos en Galicia e textosescritos en Portugal».3 A continuación o mesmo investigador citado engade: «Ecerto que se podería estudiar conxuntamente a prosa medieval escrita as dúas ban-das do Miño na Idade Media, pola mesma, razón que se podería face-lo mesmo coaprosa do sécula XIXou do XX»,4 criticando de contado o feito de que, nun volume ante-rior,5 o autor das presentes liñas incorporase ao mesmo aqueles documentos escritosen Portugal nos sáculos XIII-XIV, deixando fóra esoutros procedentes do sáculo XV.

E verdade, desde logo, que xa a partir do traballo de Rübecamp^ soore as -I Cantigas de Santa María se vén aceptando a existencia duns fenómenos tipicamen-\e «galegos» á beira doutros máis característicos da área portuguesa, máis sen que iso

I supona, ñon obstante, a plena aceptación da presencia efectiva de dúas linguas per-fectamente diferenciadas desde os seus comezos ao norte e ao sur da fronteira entreGalicia e Portugal. E tal e así que, de atendermos agora as conclusións que presen-ta Clarinda de Azevedo Maia na súa Historia do galega-portugués,7 poderemos repa-rar como esta estudiosa constata aínda que: «nao so em relagáo a lingua das com-posÍ9<5es trovadorescas, mas tambera a textos doutra natureza, como sao, por exem-plo os documentos notariais, se aplica a designa9áo de galego-portugués (...) Dequalquer forma, parece nao poder contestarse a existencia, durante o período medie-

t <¿J /^ P J2 Id.: 22.

3 Cfr. Lorenzo, Ramón (2000): «Prosa Medieval» en W. AA. Galicia. Literatura. A Idade Media

(XXX), A Coruña, Hércules: 366.

4 Id.: As cursivas son nosas.

5 Cfr. Pena, Xosé Ramón (1990): Literatura galega medieval. I. A Historia, Santiago de Compostela,Sotelo Blanco: 371-430.

6 Cfr. Rübecamp, Rudolf (1932-1933): «A linguagem das Cantigas de Santa María de Afonso X, oSabio» en Boletim de Filología , I: 272-356. Cfr. igualmente, Lorenzo, Ramón (1985): Crónica Troiana,A Coruña, Funcación Barrié de la Maza: 82-167.

7 Cfr. Maia, Clarinda de A. (1986): Historia do galego-portugués, Coímbra, Instituto Nacional deInvestiga9áo Científica: 883-954.

O MARCO LINGÜISTICO-CULTURAL II

uciantes precisar se:tirude que, sempreias xeo-políticas, xaate veriamos nestes;dade dialectal; nonxgadura».2

xer. Recentemente,: se estudia conxun-cjue os poetas escri-a prosa, a situacións en Galicia e textoscitado engade: «É

escrita as dúas ban-'a face-lo mesmo coae, nun volume ante-iocumentos escritos:ntes do século XV.

mfz-^ubecamp" sobre aslómenos tipicamen-sa, mais sen que isode dúas linguas per-ir da fronteira entreJusións que presen-•s, poderemos repa-3 a língua das com-omo sao, por exem->-portugués (...) Deite o período medie-

itrratura. A Idade Media

Santiago de Compostela,

ita María de Afonso X, o

(1985): Crónica Troiana,

ra, Instituto Nacional de

i., sobretudo durante os sáculos XIII e XIV, de urna comunidade lingüística, de urnaj^iidade lingüística fundamental, em toda a vasta zona do Noroeste peninsular».8

Tal parece, entón, que a panorámica dos feitos se presenta como segué: paradeterminadas concepcións, o verdadeiramente importante dos textos medievaisrompostos en Galicia e Portugal é a unidade de agrupamento que amosan e que per-nee, en consecuencia, cualifícalos como galeno-portugueses; na opinión dalgúns

--—. ' ,-™ . ,,w, ™. ___„_..-—--• ^-^.^C'WM^MWWMW^W , -í- -

litros estudiosos, sen embargo, o noso deber consiste en matizarjxm especial_aten-¿ón as diferencias que se producen ao norte e ao.sur,da raia. Ou dito graficamen-

iesde un punto de vista, sucede que as árbores non poden impedir ver o bosque;no outro extremo, mentres, entenden que o bosque non é tal, xa que as árbores serrssentan aos nosos olios con perfecta independencia, as unhas das outras.

Como se bota de ver, un acordó entre posicionamentos tan aparentemente dis-rsres parece conlevar un imposíbel. A realidade da nosa literatura medieval xorde,liste xeito, e por exprésalo dalgunha maneira, segundo «a cor» dos olios do filólo-50 que a examine e codifique.

Pero acaso é ben probábel que ai mesmo resida a verdadeira clave que nos impi-¿£ avanzar: e é tal, ao noso entender, que pretender unha caracterización da litera-r_Ti galega-portuguesa medieval —ou da literatura galega medieval!literatura portu-rusa medieval— utilizando a penas, ou mesmo con aberta exclusividade, criterios_^ziiísticos pode conducir a un lugar sen saída.

Foi xa por volta de 1963 cando Roland Barthes9 reprobou os modelos vixentes¿ nora de desenvolver a historia da literatura, promovendo, polo contrario, unha- :'-¿ perspectiva que debería examinar a serie de factores socio-históricos que con-exionan o proceso un momento dado e que se pederían denominar co nome de sis-

: .-erario: isto é, a situación-especial dos autores e mais da súas actividades ata: -;:;:uír, en resumo, os propios factores socio-históricos da recepción dos textos.VrJia. década mais adiante, a habitualmente chamada escola da estética da recepción—representada, entre outros, polos nomes de Harald Winrich, Wolfang Iser e HansFobert Jauss— acentuou este último apartado: a experiencia de lectura como factorsencial que crea, arreo, as necesarias pontes entre o pasado e o presente.

Sen embargo, concordamos con Rita Schober10 en que tanto no caso de Barthescomo nesoutro da estética da recepción despunta unha eiva fundamental: a historiaron é concibida, en ningún dos casos, como un proceso dialéctico entre o devir doZ'Zrr-e e mais da sociedade cara ao interior dun conxunto «au sein de quoi toutes les

«Id.: 888-891.

Crr. Barthes, Roland (1963): Sur Racine, París, Seuil: 148 e ss.

:: Cír. Schober, Rita (1983): «Réception et historicité de la littérature» en VV. AA. «Le texte et sesoéocptions», P.tvue des sciences humanines, 189: 7-20.

12 O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL

acitivités se rejoignent et s'influencent mutuellement (de sorte qu'elles ne peuventétre expliquées que dans ce cadre d'une interdépendance indissoluble)».11 Máis quefalarmos, daquela, dun «horizonte de expectativas» sería preciso deseñar un modelosocial de lectura; é dicir, unha posibilidade que contemple todos os factores socio--histórico-culturáis... —ou, mellor aínda, psico-socio-histórico-culturais...— quepreceden á creación do texto e que aterida tanto as instancias intermediarias dacomunicación literaria como as diferentes forzas que inciden na recepción daquela:isto é, a recepción mesma interpretada non como un acto puramente subxectivo,senón partícipe tamén de condicionantes intrasubxectivos. En resumo, unha histo-ria da literatura así deseñada vén conformarse como a historia dos modelos de fun-cionamento da comunicación literaria e dos seus diversos cambios.12

Chegados a esta altura, compre, seguíndomos as conxecturas de Yves Chevrel,13

José Lambert14 ou de I. Even-Zohar,15 retomarmos o concepto —que eles acollen,á súa vez, de J. Tinianov— de sistema literario. Así, desde esa óptica, a literatura tenque ser interpretada e comprendida na medida na que se poden establecer correla-cións entre ela mesma e mais outros episodios de diversa índole eos que se interre-laciona continuadamente. E é que, como subliña Clément Moisan,16 a literatura,considerada como sistema de regulación e regularización, pódenos permitir estable-cer analoxías significativas entre o campo literario e outros eidos, tales o xurídico, orelixioso, o político... que deixan, deste xeito, de mostrarse como algo diverxente oualleo. Á súa vez, deberemos determinar tamén con atención os sinais de tipo dia-crónico que en cada serie consignan un sistema, permitindo que identifiquemos osmomentos de ruptura no eido literario, a evolución dos xéneros ou a codificaciónda lingua. En resumo, a literatura aparece percibida como un verdadero sistema derelacións: algo que nos vai permitir interpretar as regras que regulan os procesos queestán a incidir en cada instancia, máis aló dunha clasificación arbitraria dos mesmos.Desde esta claye interpretativa, o eido literario funcionará como un polisistema decarácter aberto e heteroxéneo onde teñen especial relevo os elementos de carácter dia-crónico que han de ser axeitamente analizados.17

11 Id.: 13.

12 Id.: 19.

13 Cft. Chevrel, Yves (1986): «Champs des estudes comparatistes de recepción. Etat des recherches»en Oeuvres&Critiques X!,2: 147-160.

14 Cfr. Lambert, José (1983): «L'éternelle question des frontiéres: littératures nacionales et syscémesliccéraires» en W. AA. Lanpue, dialecte. littérature. Eludes romanes a la mémoire de Hun Plomnteux.

o o

Lovaina: 335-370.

15 Cfr. Even-Zohar, I. (1990): «Polysistem Studies» en Poetícs Today, 11 (número especial): 1-268.

16 Cfr. Moisan, Clément (1966), Lephénomene de la littérature, Montreal, Hexagone: 221 e 22.

17 Cfr. Even-Zohar, I., Ob. cit.: 12.

-.1 O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL

e soné qu'elles ne peuventindissoluble)».11 Máis quepreciso deseñar un modelo

>le todos os factores socio-listórico-culturais...— questancias intermediarias daiden na recepción daquela:0:0 puramente subxectivo,>s. En resumo, unha histo-storia dos modelos de fun-s cambios.12

cecturas de Yves Chevrel,13

acepto —que eles acallen,esa óptica, a literatura ten: poden establecer correla-. índole eos que se interre-ent Moisan,16 a literatura,pódenos permitir estable-

>s eidos, tales o xurídico, oe como algo diverxente oución os sinais de tipo dia-ido que identifiquemos osxéneros ou a codificacióno un verdadero sistema deue regulan os procesos queion arbitraria dos mesmos.rá como un polisistema deelementos de carácter dia-

e reception. Etat des recherches»

ttératures nationales et systémes!z mémoire de Hugo Plomnteux,

y, 11 (número especial): 1-268.

[ontreal, Hexagone: 221 e 22.

Inducidas» estas teorizacións en relación co obxecto do tlOSO labor, parece des-atar o feito de que a existencia dunha literatura independente e plenamente inden-

; : —í de ai, en consecuencia, historiábel como tal— non pode ser contem-|háa tan so, ou en exclusividade, desde a perspectiva lingüística; tal e como se pre-

. .iuuio Guillen,18 a literatura nacional que hoxe estudiamos, ¿abrollou nunBHCcn-o monolingüe ou multilingüe? E detalla aínda Guillen19 que son poucas as

naturas que viñeron nacer soas e/ou illadas, e que o dobre fortalecemento dunha- - T -unha literatura, singulares as dúas, debe moho aos ámbitos internacionais;-; i: momento no que ese evento ten lugar.

rrr~ivarnente, todo o período medieval non deixa de caracterizarse senón por- : ::: ;idón na que, se ben os intereses rexionais comezan a agramar, a cultura

- - .."ha dimensión europea, e incluso conectada con espacios extraeuropeos,• - r s rmi te concibir unha forte unidade entre os elementos que a componen.

: limáis, o propio Even-Zohar é quen nos avisa de que unha singularidade do-•roo medieval en Europa consiste, precisamente, na relevancia dun único poli-

:.: cue o centro estaba ocupado pola literatura redactada en latín. Un poli-: ue sería substituido, andando o teriipo, por un agrupaméñtó de sistemas,

- -sisees estreitamente relacionados entre si, e propostos desde variedades lingüís-: manees que, como poderemos constatar axiña, aínda van demorar tempo enr:er os límites do seu campo20 de acción. Dito con palabras de Aijaz Ahmad,

•-;:i:ure exists as a theoretical object to the extent that its productions can be-ed in relation to their objective determinations by the development of the

inhnie as whole».21

Con todo o anterior, non estamos a negar o papel de primeira orde que os códi-- ruísticos representan á hora de poder adxectivar unha literatura como «gale-

«catalana», «rusa»...; de feito, a literatura —e a literatura está escrita nunha lin-concreta— ocupa un lugar de especial relevo na creación das nacións europeas,

destaca, novamente, Itamar Even-Zohar,22 quen, non obstante, matiza a

Cft. Guillen, Claudio (1998): Múltiples moradas. Ensayo de Literatura Comparada, Barcelona,318.

:I¿:321.

- Con respecto ao concepto de campo literario nabería que acudir aínda á posíbel viabilidade, paramedieval, das formulacións de Fierre Bordieu. Arredor das relacións entre literatura galega e

literario, véxase o traballo de Antón Figueroa (2001): Nación, Literatura, Identidade.

literaria e campos saciáis en Galicia, Vigo, Xerais.

:; Cfr. Ahmad, Aijaz (1992): In Theory: Classes. Nations. Literatura, Londres-Nova York, Verso:

3«L

— Cfr. Even-Zohar, I. (1994): «La función de la literatura en la creación de las naciones de Europa»-_-.. Avances en teoría de la literatura (comp. Darío Villanueva), Santiago de Compostela,

V-Tírsidade: 357-377.

14 O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL

seguir —en concordancia con Alberto Varvaro— que aínda no sécula W «non púacerto parlarsi di una precisa diffusa coscienza di distinte indentitá nazionale»?Mais_o que si nos entendemos tamén é que a literatura aparece conform^^_como_\in\Mi

vírüEd£Ínirede de elementos interdependentes e que, ao cabojjse comporta na jniaglobalidade como un dominio organizado e, polo tanto, inserido na cornplexidade_dun sistema cultural que se define polas posicións dos diferentes campos que o inte-gran, pero non pola magnitude a penas dun so deles, por moitp relevo, que pareza_

Pois ben; como procuraremos deseñar na medida do posíbel ao longo do nosotraballo, sucede que durante o Medievo —e, particularmente, na cronoloxía na quenos irnos deter: séculos XIII-XIV— o espacio Cristian peninsular coñeceu a presenciae mais o desenvolvemento, como o resto de Europa, dun único polisistema co eixosituado na cultura redactada en latín. Ou, se queremos tamén, teriamos, dunhabanda, un sistema literario (común á colectividade europea) en latín e un sistema

literario" (igualmente, común co mundo de alen Pireneos) en romance(s), estreita-¿^jHflBBKwiJP •*_B^ww*^»»-afi»SSSEE™sfi

mente unidos e con relacións de dependencia por parte do segundo con respecto aopryr^k^TíaTeaiídade deste sistema literario en romance(s), que concorda con todaa Península cristiá e mesmo co espacio situado fóra déla, dan boa proba o espalla-mento da literatura trobadoresca ou a moi ampia proxección de ciclos como a cha-mada «Materia de Troia» ou a novela artúrica. A súa vez, sen embargo, é posíbel esta-blecermos novas divisións atendendo ao devir das circunstancias socio-históricas.Desta maneira, parécenos perceptíbel que o mundo centro-occidental concibiu edesenvolveu uns modos, \unhas áreas comúns de irradiación: a circulación da litera-tura trobadoresca, en galego-portugués, desde Santiago a Sevilla, desde Lisboa aToledo... permiten acoutar, entón, unha desas subdivisións do polisistema común.Entendemos que o ciclo artúrico, a materia troiana, a historiografía... corren, polodemais, a mesma sorte. Non obstante, o espacio centro-occidental admite aínda unnovo «corte»: trataríase agora de considerar un subsistema occidental e un subsiste-ma central, con base ñas características históricas, pero tamén lingüístico-culturaisque teñen lugar en cada un de ambos os dominios. Xa finalmente, e a medida queos acontecementos configuran a presencia efectiva de dúas realidades que persistenno tempo ata os nosos días; isto é, Galicia e Portugal, poderemos falar dun sistemaliterario galego e dun sistema literario portugués claramente identificábeis e encorrespondencia, doutra parte, co mesmo proceso de (re)definición que se produceao longo de toda Europa, onde o polisistema común desaparece en beneficio do pro-greo dos diferentes sistemas nacionais, emerxidos na medida na que as mesmasnacións se consolidan como tales.

Así pois, na xeira na que nos adentramos, Galicia, Portugal, León, Gástela...non se regulan como terreos precisos e perfectamente demarcados nin no que atin-

O MARCO LINCÜÍSTICO-CULTURAL

o sáculo XV «non puóititá nazionale». Mais_tiformada como unha: ;e comporta na súa

A.-.--"-..-;. .... , -- . . ..

rido na complexidadees campos que o inte-nto relevo que oareza

bel ao longo do nosona cronoloxía na quer coñeceu a presencia:o polisistema co eixoién, teñamos, dunhaen latín e un sistema

<— , t ^ Ml_ltJMIIfr

romance[s}7estreita-ur.do con respecto ao_e concorda con todaboa proba o espalla-

de ciclos como a cha-ibargo, é posíbel esta-icias socio-históricas,jccidental concibiu ecirculación da litera-

ivilla, desde Lisboa a3 polisistema común,agrafía... corren, polo:ntal admite aínda unidental e un subsiste-i lingüístico-culturaistente, e a medida queJidades que persistennos falar dun sistemae identificábeis e enlición que se produceí en beneficio do pro-i na que as mesmas

gal, León, Gástela...ios nin no que atin-

socio-política, nin tampouco nesoutra socio-cultural; xa que logo,i cipacidade necesaria para promover sistemas culturáis claramente recoñe-

, os uns perante dos outros, e pensamos, daquela, que resulta ben difícil trazar:_:i L* estremas de todos e cada un dos diversos eidos que integran o con-

- -i estamos a contemplar. Máis ben sucede que as coordenadas socip-políti-- •; ..turáis e socio-lingüísticas, mesmo cando Portugal acada a condición de

qué imperan nese ampio territorio, permiten unha vexdadeiracapilar desde Toledo a Santiago ou desde Lisboa a Burgos. En realida-

~ eternos máis adiante con maiot detalle, a percepción dun código, sjste-nun modelo idiomático máis concreto: galego, portugués, caste- lC*"KA.H

- está aínda lonxe de rexistrar un modelo acabado e que poida ser doada-HBOe percibido tanto polos creadores, como polos transmisores e máis os receptó-

los «estos de cada unha das áreas demarcadas. Como non deixa de sinalar R.IÉBT3ÉO Paz (1998: 156), estudiando o valor das traduccións «intrapeninsulares»

'. ~2-\57),2í por máis que facer traslados do castelán para o galego ou do por-ueaes para o castelán ben puido axudar a unha maduración conceptual idiomáti-

—; tcí~qlieTogo7^™conffguración de sistemas culturáis (e sistemas literarios) der.on significa que debamos perder nunca de vista que «a percepción das

. i teter.cias non implicaba desde o principio que se concibisen como linguaser.ón que ata época tardía prevaleceu a idea de que había unha única hn-

•_.rir de España (a España centro-occidental) con determinadas variantes dia-? que é máis: a circulación de textos galego-portugueses (ou gaTegos e por- '

: r textos casteláns non estivo condicionada aínda por lindeiras políticas: ..—.ente, nun tempo de «fronteira aberta»—, pero tampouco, o que ten espe-|

- e rara a nosa pescuda, pola conciencia efectiva e transparente de sistemas!, ;.:e rendados con alicerce sólido en fórmulas lingüísticas xa perfectamen-

^ • : : : - - .

CKi «dito con outras palabras: se agora mesmo, nos comezos do sáculo XXI, con-; a existencia dunha literatura galega —e mesmo dunha literatura nacional

-, tal percepción está sempre en estreita interdependencia co feito de que osos transmisores —editoriais, críticos...— e máis os lectores (lectores adul-

rirdcipemos dun consenso, con base nunha dialéctica constante entre os cam-: - : nicos, entre eles, e con respecto tamén a aqueloutros diacrónicos, segun-

JE o al ese sistema literario galego existe e, ademáis, establécese con base na pre-i'-ins textos compostos nunha determinada vanedade lingüística obxectivá-

: ;ctiva. Parece evidente tamén que a (re)invención de Galicia deba moho ápropia literatura galega —ou, para ser exactos, á literatura con vocación galega, dado

23 Volveremos sobre este particular; isto é, sobre a problemática das traduccións «intrapeninsula-

res», capítulos adiante.

[6 o MARCO LINGÜÍSTICO-ailTUlíAL

que, cluranrc unJia boa etapa, esa [iteran,,,, íoj c.ttrna xa no aWligo lingüístico ple-

gó xa no código lingüístico casteláíl,2^ S'c/i embargo, a pouco que consideremosoutros sistemas tan, ou máis, consolidados coma o noso - ..... pensemos, a título cíeexemplo, no caso norteamericano — pederemos concluir que a lingua conforma unelemento obxectivábel, como quedou dito, pero non obrigatoriamente determinan-te. Trasladado tocio isto á España cristiá centro-occidental dos sáculos XIII e XIV,sucede que a cultura do momento, a literatura do momento, escrita en romance,non pode resolverse nun carácter nacional nin sequera rexional, toda ve/, que o quesi rexistramos c un fluir, un continuum entre os diferentes territorios e variedadesdiatópícás que participan dun imaxinano temático-fbrmal común. Así as cousas,ben poiJensLfffosT^^p^s^^ír^ufmA hipotética «historia daTííératíiTa centro-occi-dental pensinular» ou mesmo da «historia cío sistema literario centro-occidentalpeninsular» ao Jongo dos séculos XII-X/V. Consideramos que tal esforzó pagaría apena; máis interpretamos tamén que é patente que tal labor excede os obxectivos emáis os contornos destas liñas.

Pero incluso despois de prestar a debida atención a todo o que vimos de detallar,entendemos que si é posíbel dipoñer, sen embargo e desde as atalaias da dialectolo-xía medieval, — se ben que se trata dun criterio que non compartimos e que nosparece claramente descomedido con respecto aos materiais que disponen o obxectoda presente análise — uns lindes arredor daqueles obxectos literarios dos que temosconstancia, xa sexa a través de determinadas particularidades lingüísticas xa median-te, ou coa axuda de, outros indicios, da súa efectiva realización dentro dos límitesda actual comunidade galega, do mesmo xeito que esa análise poderla ampliarse caraa un recoñecemento das diversidades existentes na propia Galicia. Agora ben; todoisoyoa condición sempre de que tal proceder non pretenda, de ningún xeito, eri-xirse como norma única e exclusiva/excluínte, nin tampouco considere e/ou cuali-fique, sen máis, como unha «desviación filolóxica» calquera outra posibilidadeinvestigativa; en concreto, a de entrever a existencia dunha literatura galego-portu-guesa (tanto na lírica como na prosa) ao longo dos séculos XIII-XIV, e que contem-ple os textos compostos en ambas as marxes da raia que delimita Galicia e Portugal.E isto aínda desde a propia perspectiva lingüística, toda vez que, como ben lembraH. Monteagudo (1999: 88) unjiajingua, considerada no plano da historia, confor-ma unha institución socio-cultural que soamente coa consolidación político-litera-ria adquire vefctaoleira dimensión. Polo tanto, a propia indefinición dos termos

" ' ' '" ' " ' ' -

24 Sen pretendermos agora entrar nun novo — e complexo — debate, haber/a que analizar ata quepunto os textos, por exemplo, de Manuel Murgui'a, redactados en castelán, non poden ser considera-dos dentro da literatura galega. Como vemos novamente, a exclusividade do criterio lingüístico nonparece a máis adecuada para comprender e analizar con detalle a realidade do noso Rexurdimento deci-monónico.

O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL

n código l ingüís t ico gale-pouco que consideremos

— pensemos, a título de¡uc a lingua conforma unatoriamente determinan-al dos sécalos X I I I c X I V ,•tito, escrita en romance,l o n a l , coda vez que o que

- • : runos e variedadesI " "7" "»?**?"•<»-»>«!»»>

u común. Asi as cousas,"I "•' •"««a».

cía literatura centro-occi-[erario centro-occidental^ue tal esforzó pagaría a>r excede os obxectivos e

> o que vimos de detallar,as atalaias da dialectolo-compartimos e que nosque disponen o obxectoliterarios dos que temoss lingüísticas xa median-ición dentro dos límites;e podería ampliarse carajalicia. Agora ben; todola, de ningún xeito, eri-co considere e/ou cuali-uera outra posibilidad^literatura galego-portu-xm-XIV, e que contem-mita Galicia e Portugal.: que, como ben lembraano da historia, confor->lidación político-litera-idefinición dos termos

habería que analizar ata quein, non poden ser considera-e do criterio lingüístico nondo noso Rexurdimento deci-

:;: ; -portugués» dutante a etapa que analizamos non fal senón avallar a posl-icíL na que nos podemos, queremos e debemos manter.

Doutra parte, é preciso indicar que, ao noso entender, nin sequera forzando ata• amano as teorizacións Insistas (ou reintegracionistas), segundo as cales o galego e

rw-rtugués se integran aínda hoxe nun único idioma, sería posíbel encadrar dentro-rsrno campo literario, dentro do mesmo ámbito de producción-transmisión-

Doqpaón, a Rosalía de Castro e a Eca de Queirós; a Castelao e mais a Fernando: -."ha vez que resulta evidente que o campo literario galego e o campo litera-

i portugués limitan —acollándonos, agora, as propostas de A. Figueroa25— alísacie cesan os seus efectos. E por iso que a comparanza que tenta establecer R.zcssizo entre os textos galegos e portugueses do XIX e XX con esoutros construidos

;-.i ' .-o nos pareza anacrónica e fóra de lugar. Na nosa estima, ahonda con se¿ser cun mínimo interese na conxuntura social, cultural... dunha e mais doutra

: - rara acadar que de ningún xeito podemos efectuar un cotexo e unha conclu-:: ~ : esas que vén de difundir Lorenzo.

Pensamos, pois, que dentro do sistema centro-occidental si reverte posíbel e- - • :i:e. organizar unha delimitación entre os textos que o conforman, destacan-

: -;.;s que están compostos en romance occidental. Na procura dunha defini-cc socio-político-cultural, e tamén dun etiquetado socio-lingüístico, a fórmula

-.--portugués amósasenos como aquela que menos dificultades ofrece, conside-: ~- globalidade socio-político-cultural á que vai referida. Ao cabo, vén ser o'.:• Ramón Lorenzo —durante a análise da lingua empregada na traducción

- : - - ¿a Crónica Xeral e da Crónica de Gástela—2É quen non deixe de reparar que:Admito la expresión, —refírese, desde logo, á rotulación 'galego-portugués'— si

c día se entiende cualquier texto de la época medieval, tanto la Crónica gallega,— ^ la Crónica de 1344, la Demanda da Santo GraaLo cualquier otro texto escrito

^ ¿ Occidente de la Península* Pero los autores que se ocuparon de nuestro textoc piensan en aplicar el calificativo 'gallego-portugués' cuando se trata de un texto

rúes a ninguno se le ocurre decir que el Livro das Linhagens o la Crónica de- - ¿el conde D. Pedro están escritos en 'gallego-portugués'. Por eso tenemos que

: _:: : rotundamente este calificativo para nuestro texto».27 Pois ben; acontece:: -osa parte, pretendemos xustamente levar adiante ese proxecto que denun-'-•: renzo: considerar dentro do sistema literatio galego-portugués todos os tex-

^ Para Figueroa os límites dun campo literario estarían situados olí onde cesan os seus efectos. Cfr.

.Antón, Ob. cit.: 113.

* Cfe Lorenzo, Ramón (1975): «Introducción» a edición de La traducción ¿allega de la Crónica-, .1; Crónica de Castilla, Ourense, Instituto de Estudios Orensanos «Padre Feijoo»: ix-XXXVI.

_¿: XXXVI.

i8 O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL

tos producidos ao norte e sur do Miño durante os séculos XIII-XIV, sen que iso supo-

ña que pretendamos obviar as diferencias lingüísticas que se poidan rcxisiraii Nondeixamos de pensar que, actuando dése xeito, será moito máis doado achegarnostanto á cadea realidade-autor-transmisión-realidade-receptor que define, finalmen-te, a literatura como un sistema de comunicación —e que, en consecuencia, debeser interpretado e estudiado con base en tal perspectiva— como ao continuum cul-tural que configuran os textos conservados durante o transcurso que irnos enxergar.Ben é certo aínda que, como veremos liñas adiante, o nome do idioma falado_enGaljcjajs/oj.ljyiJ:| p_de galega-portuguésmnjzsoutm^jiejwrtugues e si, e_n_tpdp caso, o de galega, tal e como abrolla nunha citade Jofre de Foixá. Así pois, ¿poderiamos falar, xa que logo, dunha historia, da litera-tura galega, incluíndo nela todo o escrito ao norte e ao sur do Miño durante os sécu-los XIII e XIV? Ata certo punto, coidamos que non estañamos a cometer un «peca-do» cultural e fllolóxico. Non obstante, a rápida creación do reino de Portugal, aefectiva existencia do mesmo no momento no que a lírica trobadoresca alcanza o seuesplendor... en fin, a propia deriva diacrónica das variedades dése romance occiden-tal: todo iso parece aconsellar unha denominación máis prudente e «ampia», e é poriso a nosa preferencia, desde xa, pola fórmula literatura galega-portuguesa medievalao longo das páxinas do presente volume.

E matizaremos agora tamén que se situamos os límites do noso exame a fins doséculo XlV-comezos do XV, iso é debido, precisamente, ao feito de que a partir desadata comezan a desenvolverse unha serie de acontecementos de índole social, polí-tica, cultural, lingüística... que conievan a presencia de indicios suficientes para con-siderar a aparición dun sistema portugués cada vez máis definido nos seus extremose aínda na matriz social que permite (re)organizar e (re)interpretar decote os textosque o componen. Como indican A. J. Saraiva e O. Lopes se «o período aqui consi-derado —refírense os dous autores citados aos séculos XIII-XIV— ainda, portanto,nao se diferencia bem como fase da historia literaria portuguesa (...) A literatura por-tuguesa pode considerar-se emancipada com o advento da dinastía de Avis. Inicia--se entáo urna prosa doutrinal portuguesa original com D. Duarte e urna historio-grafía nacional com Fernáo Lopes».28

Polo tanto, coidamos que ñas liñas precedentes queda suficientemente aclaradae fixada a nosa posición, por máis que, capítulos adiante, entraremos aínda en deta-lles concretos que fan referencia a algúns dos apartados que a configuran. De cal-quera xeito, irnos proseguir xa agora a nosa traxectoria, procurando unha panorá-mica das relacións entre latín e romance galego-protugués, dunha parte, e aínda

28 Cfr. Saraiva, Antonio J. e Lopes, Óscar (1976): Historia da literatura portuguesa, Porto, PortoEditora: 39 (9a ed.).

DO LATÍN AO ROMANCE 10

TV, sen que iso supo->oidan rexistrar. Nonis doado achegarnosue define, finalmen-1 consecuencia, debeLO ao continuum cul-o que irnos enxergar.do idioma falado_enQ_de galega-portugués10 abrolla nunha citadía historia da litera-to durante os sécu-a cometer un «peca-reino de Portugal, aioresca alcanza o seuse romance occiden-te e «ampia», e é por-portuguesa medieval

loso exame a fins dode que a partir desa

2 índole social, poli-suficientes para con-lo nos seus extremosetar decote os textosperíodo aqui consi-- ainda, portante,

(...) A literatura por-istia de Avis. Inicia-arte e urna historio-

ientemente aclaradaemos aínda en deta-configuran. De cal-rando unha panorá-anha parte, e aínda

portuguesa, Porto, Porto

. locución das características fundamentáis que presenta o noso romance na

:ue estamos a asexar.

L DO LATÍN AO ROMANCE

Z esde os estudios realizados por D. Ramón Ménendez Pidal —pasando, entreutrcs. polas aportacións de W J. Entwistle, K. Baldinger ou P. Teyssier— ata a nosa

-i..cade, veuse aceptando que debemos procurar no longo proceso da•conquista a chave coa que abrir as portas dunha cumprida explicación para as ori-s e expansión dos dominios lingüísticos na Península Ibérica. É dicir, segundo talrosición dos feitos, e por relátalo de forma breve, sucedería que foi a invasión

ana a causa final e definitiva de que o latín vulgar acabase por se disgregarios diveTsas~territorios cristiáns do norte, dando lugar as diferentes variedades

Mes peninsulares. Estas, co avance reconquistador cara ao sur, acabarían cpjn-•nnaríáo"6sTseus respectivos espacios, e debuxando así un mapa que, en notábel~edida, maten a súa presencia entre nos. Desde logo, é necesario indicar que o pro-ceso se levou adiante dunha maneira lenta, aínda que continuada, ata o punto deene nin sequera hoxe existen, por veces, fronteiras nítidas de Ponente a Levante,:c*ervando, polo contrario, u^ve^íÁ&m^onjtinmmK beiras do Atlántico ata esoutras do mar Mediterráneo. Polo demais, esa mesma

._:ia tamén se tería dado, sempre desde a perspectiva de Ménendez Pidal,ció centro e sur da península, sometidas ao po.der musulmán, a través dos dialec-

ras mozárabes. A unidade esnaquizaría, precisamente, por mor da reconquista cas-tai que se activa (Ménendez Pidal: 1980: 499) a partir do último tercio do séculoS, e velaí, pois, o célebre efecto de cuña ou de abano que orixina a expansión do idio-

na de Gástela.Coa perspectiva actual, as teses de Ménendez Pidal dimanan aínda validez sem-

pre que entendamos, iso si, que unidade lingüística non equivale de ningún xeito a-^niformidade e sempre tamén, desde logo, que teñamos presentes as singulares cir-cunstancias socio-políticas que acabaron por conlevar que o castelán, co tempo, seconsolidase como a lingua dominante no conxunto hispánico.

Mais coidamos igualmente, se é que queremos comprender mellor a conforma-ción, distribución... dos diferentes dominios, que se fai preciso retroceder no tempo.£ dicir, necesitamos antes de máis nada, examinar, sequera nunha formulación con-cisa, cales foron os procesos que conduciron o latín cara ao(s) romance(s) e, conse-cuentemente, a mesma elaboración dos primeiros textos redactados en roma.nqoga.le~

O MARCO LINGÜISTICO-CULTURAL

Autores como Meyer-Lübke, Muller ou Díaz y Díaz (1960: 196) teñen defendi-do, hai tempo, que o chamado latín vulgar mantivo unha importante unidade ata,polo menos, os séculos VII-VIII, etapa na que da pasaxe xa para os diferentes roman-ces que daquela abrollan. Polo contrario, outros estudiosos pensan que, sen embar-go, temos que suponer máis ben unha dialectalización mol antiga no latín falado:unha heteroxeneidade que mesmo agromaría cando ten lugar a romanización decada unha das áreas xeográficas que Roma vai ocupando e que fincaría as raíces, polotanto, na enerxía que manifestan os diferentes substratos. Desde os postulados, porexemplo, de R. Wright (1988, 1991a, 1991b, 1993), o latín establece nesta etapaunha entidade lingüística da que os rexistros falados amosan nítidas diverxencias decarácter socio-estilístico. Asistimos, consecuentemente, a unha proliferación dastentativas ortográficas romances, pois, ao incidir unha pronunciación que resultabaxa incomprensíbel para a maioría dos falantés, os propios escribáns deron en utili-zar formas cada vez máis vulgares e que, garcTando aparentemente un xorne Formal,podían ser comprendidas sen problemas no momento de lie ser exposto, de viva voz,un determinado documento aos seus destinatarios. Lonxe da perspectiva do ríxidocontraste entre a variedade escrita, a permanecer inalterada, e un rexistro falado,suxeito arreo á evolución, máis ben semella que se producisen decote interinfluen-cias que deron pe para un ampio abano de posibilidades: unha paisaxe lingüísticaque non se contradi, non obstasnte, eos esforzos da reforma carolinxia, levadosadiante por Alcuino de York desde o seu De Orthografia, e que pretendían que for-mas como aurícula se pronunciasen correctamente: /aurikula/: isto é, un labor quesupon, despois de todo, a efectiva invención do latín medieval.

Así pois, conforme a vella lingua de Roma mantiña os seus privilexios no terreodos escritoTelevacíos, deu comezo a experiencia, ásemade, das escritas romances que,

I I " • ' - • - - . . , . . • ' . : - , -

partmdo da latina, acarearon o texto escrito ao texto talado e viceversa.Entendemos, polo tanto, que para os falantés do tempo que estamos a comentar, blatín clásico e mais o romance constituíron, respectivamente, • a variedade culta emais o rexistro vulgar dunha única lingua e noo, exactamente, idiomas difereriei*—dos. O feito de que os prirneiros textos romances que coñecemos aparezan, xusta-mente, en Francia actuaría, así mesmo, como un aspecto destacábel nesta reformu-lación da historia dos falares que agora mesmo estamos a propon Polo demais, xaentre nos, se acudimos, por exemplo, á Historia Compostellana (Século XIl), é doadoatopar episodios que parecen confirmar o que vimos de dicir. Así acontece que, paradar conta da voz que designa os intestinos da vaca, rexistramos a seguinte aclaración:quod Gallaeco vocabulo duplicia nuncupatur. Ou sexa, parece que non ten ningúnsentido concreto o texto, a non ser que interpretemos que, en realidade, a forma grá-fica duplicia era lida, efectivamente, como /do'bredza/ polos galegos e que tal é, decerto, o que quere destacar o autor acudindo á fórmula Gallaeco vocabulo. Destexeito, coidamos que expresións como a que acabamos de contemplar, ou outras pro-

DO LATÍN AO ROMANCE 21

— .forera galleca (século XIIl) — non deberán ser interpretadas no senso de lin-óii, ruáis Den, como referencia precisa a rormas de pronunciar (e/oui

: : j latín no noso país.

: ü — ente, conforma todo un verdadeiro lugar común afirmar que a caída do- : :: : Romano, como consecuencia da invasión dos denominados «pobos bárba-os», fbi a causa decisiva da disgregación do latín e, polo tanto, o preludio na apari-

- i : ; Diversos idiomas vulgares. Porén, compre aclararmos desde xa que en nin-: : 5 : se pode talar de que a desaparición do poder de Roma tivese que desaugar

- e; :: imente, nun proceso determinista, na desfeita da iingua latina e na súa subs-kución polos diversos romances emerxentes.29 Outra cousa é postular, sen embar-r.- cue a inexistencia dun poder efecrivo durante longo tempo conlevase que, xamiados no século VIII, vivamos unha situación de verdadeiro monolingüismo corn-áoco ou, mellor aínda, unha xeira de unidade heteroxéma. É dicir, acontece que acadencia lingüística do momento chegaría a propiciar que a serie de variedades

• ao longo da Romanía fosen percibidas polos propios falantes como modos_ - - :dioma común, feito ao que, sen dúbida, axudaba poderosamente a capacidade:_r eses mesmos falantes tifian para poder comprender aos doutro territorio romá-- : : calquera: algo que implica, como sinala H. Monteagudo (1999: 79), que todoss_es posuían unha competencia receptiva con respecto a calquera variante, sen queÍTÜ rivese que formar parte do seu repertorio productivo. Desta maneira, a panorá-mica que se deseña é a característica dunha endodiglosia: isto é, a evidencia dunha:_5Ímetría entre a competencia productiva e mais esoutra receptiva, dentro de varie-iizes dunha mesma Iingua. Así, soamente cani^ajooTrna lingüística mais elevada. . , , , , •^~r^fM^^-f^*a' lí • i ii_xe de pousar sobre unha base social nativa, os estractos mellor situados dentro da; edade, prenderá a hora de podermos rexistrar, xa con plenitude, unha diglosia

"_r.cional na que o latín culto monopolice (Díaz y Díaz: 1981) os usos máisjyp--.-entes da linguaxe. Pero o certo é que ben poderiamos considerar aínda que oír-iuema endodiglósico do que fixemos mención continuou vixente, non obstante,zn un tempo situado entre os séculos VIII-XII, dependendo das diferentes áreas, ecus, no noso caso e dadas as características sociais, culturáis... que inciden, posibel-— ente teñamos que acudir á data mais serodia de entre todas as apuntadas, o quezc 5 proxecta nos confíns do Xl-comezos do XII.

Seguindo sempre coa exposición de Wright, sucedería tamén que, durante moitoKxnpo, non se daría establecido unha relación isoniórfica entre sistemas fonolóxicos; ;:sremas gráficos. De tal modo, e por tomarmos o exemplo exposto por Marino~iz (1998: 77), unha forma gráfica como aurícula puido ser lida, co paso do tempo,

-9 Pensemos, por exemplo, no caso do árabe, onde a desaparición da unidade política non impli-~c unha situación semellante.

22 O MARCO LINGUISTICO-CULTURAL

como /au'rikula/; máis tarde /o'rikula/, /o'rekula/, /o'rekla/ e, finalmente, l~,'r*¿=i-Caberíalle así, paradoxalmente, á reforma levada adiante polosj:arolinxios, pretcn-

dendo restaurar unha pronuncia culta e estandarizada gafa OS oficios Í3 litUffla, Odefinitivo asentamiento' das formas romances. De ai, repetimos, a importancia decomprender que a disgregación veu promovida aínda desde o propio latín, nomomento en que se pretende (re) imponer unha pronuncia común, xa completa-mente descoñecida para a inmensa maioría da poboación. A reforma carolinxia,como subliñamos máis arriba, resulta ser un axente, probabelmente, de maior pesoque a invasión dos bárbaros30 na hora de que os romances inicien a súa andainaautónoma. Polo demais, en segunda instancia, sucede tamén que soamente a con-solidación de tradicións escritas estábeis, nun lento transcorrer que culminará coacceso dos vulgares á imprenta e máis á oficialidade das chancelerías, é quen de soli-dificar a nítida e definitiva distinción entre o latín e romance(s), xa comprendidoscomo sistemas lingüísticos distintos e conscientemente percibidos polos falantese/ou escribentes.

Podemos resumir o ata aquí exposto sublifiando que:

/ a) Desde datas moi antigás existiron variedades dentro do latín falado; varieda-des que, polo demais, introduciron unha relación dialéctica co latín culto escrito.

b) Iso non impediu que, tamén durante séculos, a distinción latín/romance nonse percibise como a existencia real de dúas linguas diferentes, senón como varieda-des dun mesmo idioma: algo que fai inoperantes conceptos como galego, astur-leo-nés, catalán..., interpretados no senso actual, con anterioridade, polo menos, aoséculo XIII.

c) Rexistramos unha ampia cronoloxía durante a cal aínda que se continúa aescribir en latín clásico, baixo esa fórmula escrita común actúan agachados, en rea-lidade, diferentes xeitos de pronuncia (sociais e xeográficos). Isto é, viviríamosnunha situación de endodiglosia.

d) A reforma dos tempos de Carlos Magno, introducida a fins do XI entre nos,propicia: 1°: Unha volta á pronuncia clásica do latín nos usos elevados; 2° Comoconsecuencia do anterior, xorden diferentes experimentos dunha nova escrita, naque o texto escrito se asemelle ao texto falado, a fin de revelarse comprensíbel paraa maioría dos falantes.

e) As fórmulas gallaeco vocabulo ou lettem galleen, polo tanto, deben ser inter-pretadas como «ler (e/ou escribir) á galega» e non no senso de «idioma galego».

A situación que acabamos de describir non é compartida plenamente desde apanorámica da romanística tradicional, para a cal a conciencia metalingüística da

30 De feito non se produciu unha xermanización da Galia ou da Hispania, senón unha romaniza-ción dos francos, suevos e/ou visigodos.

DO LATÍN AO ROMANCE

la/ e, finalmente, /o'reXa/.polos carolinxios, preten-:i os oficios da liturxia, oétimos, a importancia dedesde o propio latín, nocia común, xa completa-m. A reforma carolinxia,abelmente, de maior pesoees inicien a súa andainanén que soamente a con-scorrer que culminará coancelerías, é quen de soli-ance(s), xa comprendidospercibidos polos falantes

) do latín falado; varieda-:a co latín culto escrito.

inción latín/romance nonites, senón como varieda->s como galego, astur-leo-

Ofidade, polo menos, ao

aínda que se continúa aictúan agachados, en rea-ficos). Isto é, viviríamos

da a fms do XI entre nos,usos elevados; 2° Como

s dunha nova escrita, na.'ciarse comprensíbel para

o tanto, deben ser inter-3 de «idioma galego».

tida plenamente desde aiencia metalingüística da

ispania, senón unha romaniza-

; _.:.i entre latín e romance como dúas realidades diferentes que se ato:¿nio. nunha situación de diglosia funcional «lásic^. Non oU^tamc, <,»

.- :.-¿dores que defenden tal posición, non deixan de admitir que a pro-..:.- ikomedieval se realizaría, habitualmente, en concordancia co siste-

»» do romance (Puentes Romay: 1994: 271). Da nosa parte, pensamos que,poñendo reparos á hipótese da escrita logográfica, parecen de peso os ele-

..; -.: .:ntan cara a unha falta de verdadeira conciencia nos falantes respec-• a que latín e romance(s) fosen, de veras, dúas linguas perfectamente diferentes,

¡o menos, dúas linguas diferentes na perspectiva actual. Se cadra, puido acon-•XET que si houbese quen fose capaz de establecer os límites con certa solvencia;

" :¿~én e ceno que incluso aqueles que aparecen situados nun plano cultural¡penor non deixan de amosar unha imaxe que está aínda ben lonxe de calquera

: . ::. :n coa perspectiva que hoxe manexamos decote. Así sucede, por exemplo,: canecido, e inconcluso, traballo levado a cabo por Dante Alighieri e titulado De

igui Eloquentia (1304-1307). Improvisado dialectólogo, o xenio da Divinamtedia divide as linguas da Europa Occidental, primeiro, polo xeito de diciren>: desta maneira, teriamos os chamados «idiomas do norte» —que din j/ó— e «as

raguas do sur», á súa vez divididas en tres grupos: a) as que din oc; b) as que din oílis que din si. En pleno século XIV, Dante chega a afirmar que, en Italia, o núme-

de romances vulgares (1990: 4-41) sobrepasa o millar, sen que ningunha destas¿antes lie pareza adecuada para ocupar o posto do latín. Ou sexa; se ben o autor

¿A Divina Comedia é quen de distinguir entre a.grammatica e mais as variedades vul-está aínda moi distante de poder establecer os mapas de ditas variedades e

¡o de caracterízalas adecuadamente. Ahonda, porén, con que esteamos diante--rri verdadeiro sociolingüista avant la lettre, por canto Dante se decata da diversi-¿ade de rexistros e de usos como un feito natural e por canto chega a establecerarada como os habitantes dos diferentes barrios dunha mesma cidade se expresan de

bcrna diverxente.Con todo o anteriormente exposto non pretendemos afirmar que non existise

-r--gnnria sorte de oposición durante o Medievo entre latín e romance e/ou que estar-^nca fose percibida dalgunha maneira. Mais as teses de Wright parécennos espe-¡rsimente acertadas á hora de describir a complexidade dun proceso moito maisJento e enleado do que nun principio se puidera concluir e que incluso resulta per-:::.:;. na próxima realidade lingüística galega dunhas décadas atrás.31 En realida-

-: Polo demais, á hora de procurar exemplos que nos fagan entender como a noción de estar a falar:.: .na de seu é algo que pode resultar intricado para a conciencia dos falantes sometidos a deter-

-TT.--aJa.< conxunturas socio-político-culturais, non temos que recuar demasiado no tempo nin seque-B k moi lonxe das nosas propias fronteiras. O autor destas liñas —e pensó que, comigo, outros moi-ns habitantes do noso país, con idades cercanas/superiores aos córenla anos e mínimamente atentos a:i=rrminados procesos— ere que pode e debe relatar aquí unha repetida experiencia, aínda co risco de

24 O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL

de, coidamos que tanto a separación entre latín e romance como a facultada de dis-tinguir con nitidez entre as diferentes variedades vulgares so pode ter efecto realcando se dan a man dous procesos_que caminan á par: a consolidación dos respe-

tivos romances como Ijnguas oficiáis ñas cKancelerías reais e como Variedades CÜÍlhatradición escrita continuada e, ao tempo, os progresos na conformación das monar-quías territoriais. Desde logo, non cabe dúbida que, ao longo dos sáculos medievais,os diferentes territorios foron configurando diferentes personalidades que están nabase, nos alicerces das comunidades e das nacións, con ou sen estado, que hoxecoñecemos. Sen embargo, estaríamos a cometer un anacronismo se considerásemosque Galicia, ou Gástela, Aragón, Francia..., se organizaban no século XIII comonacións, no senso moderno do termo, perfectamente desefiadas. E iso por algo tansimple como o feito de que, na xeira que examinamos, a Cristiandade era a única everdadeira nación existente.32 Igualmente, se ben as teses de Menéndez Pidal sonválidas á hora de explicar onde abrollaron as diferentes formas romances peninsula-res e como se foron espallando cara ao sur, perpetraríamos unha dislocación —tmesmo unha dislocación do pensamento do propio filólogo español— se chegase-mos a afirmar que, en pleno século XI ou XII, existía unha efectiva nitidez de estar afalar leonés, galego, castelán... cando nin sequera estaban aínda enmarcadas as estre-mas entre a grammatica e as formas vulgares.

Non deixa de ser certo, porén, que se foi producindo un lento evoluír ao longoda Idade Media e que desa evolución, confusa e chea de reviravoltas, van partir asmudanzas que se deán máis adiante. A distinción entre latín e romance; a distinciónprogresiva entre os diferentes romances... caminan, como xa indicamos, á canda da

se afastar un momento das convencións formáis. Estimónos a referir á lembranza de ter comprobadopersoalmente, e tamén a través do relato de compañeiros, amigos..., como familiares e/ou concidadánsseus —con escasa ou nula formación académica— ficaban absolutamente abraiados cando, ao saír porvez primeira de Galicia e compartir departamento nun expreso con persoas da súa mesma orixe socio--económico-cultural —mais nacidas e/ou habitando as térras de León, Gástela...— comprobabancomo os/as labregos/as da meseta se expresaban correctamente en idioma castelán: algo que parecíainaudito para os oídos e os olios de xentes que, nunha verdadeira nebulosa lingüística, chegaran a pen-sar que tal linguaxe constituía un rexistro soamente ao alcance das persoas cultas e de posición eleva-da. Ou dito noutras palabras: o feito de que alguén de evidente condición social humilde, e sen for-mación escolar —por máis que ese alguén fose natural e vecino de Venta de Baños, Medina deRioseco...— fose capaz de utilizar o castelán coa mesma fluidez dun avogado, médico, notario... o gale-go viña ser algo que batía coa ¿mago mundi dun notábel número dos nosos concidadáns, incapaces deestablecer os límites entre galego e castelán, de concibilos a ambos os dous como o que realmente son:idiomas diferenciados.

32 A título de exemplo, pensemos que, polo menos ata a chamada Restaurado de 1640, Portugalera considerada —e niso concordaban plenamente os propios portugueses— como unha parte máis deEspaña: un concepto, á súa vez, que non ía para alen do xeográfico ou, se queremos, xeográfico-cul-tural.

ROMANCE GALEGO E/OU GALBGO-PORTUGUÉS

:omo a facultada de dis-só pode ter efecto real

msolidación dos respec-como variedades cúriha

información das monar-o dos sáculos medievais,onalidades que están nau sen estado, que hoxe¡ismo se considerásemosm no século XIII comoadas. E iso por algo tan•istiandade era a única ede Menéndez Pidal sonias romances peninsula-s unha dislocación —e0 español— se chegase-fectiva nitidez de estar aida enmarcadas as estre-

1 lento evoluír ao longoiviravoltas, van partir ase romance; a distincióni indicamos, á canda da

•mbranza de ter comprobado) familiares e/ou concidadáns: abraiados cando, ao saír poras da súa mesma orixe socio-i, Gástela... — comprobabanna castelán: algo que parecíaa lingüística, chegaran a pen-as cultas e de posición eleva-án social humilde, e sen for-/enta de Baños, Medina dedo, médico, notario... o gále-os concidadáns, incapaces des como o que realmente son:

dos diferentes reinos, a medida que os propios monarcas así se tltu-- : — : 5: reí de Gástela, reí de Francia, reí de Portugal... A ruptura da £r°-

•ni i mi n l i e a consolidación das monarquías absolutas corre parella tamén ááe das administracións de contar cunha ferramenta de traballo

: :. r :: codos e, asemade, de procurar dar brillo e elevar esa ferramentauera competidor, demosttando a súa validez e superioridade. Que

: XVII... se escriban gramáticas das linguas vulgares; que nesa mesma- t mais os outros busquen argumentat a superioridade do francés, do

_ • _ - —i lin^ua compañeira do imperio, finalmente— é algo que non pode-de vista e que nos remite ao carácter de institución socio-cultural, fontenacional, que os idiomas, de veras, acaban, ou poden acabar, por posuír

: - enro dado da historia.

LANCE GALEGO E/OU GALEGO-PORTUGUÉS

amo vimos liñas atrás, a denominación galega-portugués non se corresponde- _ . - . .:,on da lingua romance, nin en Galicia nin en Portugal, durante o perío-

•ofieval. ¿Como coñeceron, como bautizaron, por así dicilo, nesa altura crono-ío, os propios falantes (e escribentes) o seu idioma? Se indagamos na documen-

• conservada, poderemos constatar como, curiosamente, a cualificación galega•-.:;: ror vez primeira na obra de Jofre de Foixá. autor catalán que redactou,

•B >éd!ia. do XIII, un tratado de poética ttobadoresca, as Regles de Trabar, onde pode-E rea: 1993: 5S4-55733) o seguinte parágrafo: Lengatgefay a gardar, car si tu

\ftrun cantar en francés, no.s tayn quy méseles proengal ne cicilia ne gallego ne altrewfge quf sia strayn aaquell. Non obstante, pregúntase R. Matiño Paz (1998: 142)Ktior de se o testemuño que vimos de citar nos pode permitir ou non unha pre-cc acerca de cales eran os límites exactos que considetaba para o noso idioma;

: era galego tamén, para el, para Foixa, a modalidade empregada ao sur do: ;.i pretendermos ofrecer unha resposta definitiva, coidamos que se Jofre de

_ :: necia o noso lirismo, coñecería, igualmente, a procedencia xeográfica dos_ _.:.•-.-..dores; é dicir, fosen estes galegos, portugueses ou doutro lugat calquera...

irsradista catalán considera que a lingua que están a empregar é sempre o galego.oa base nesa declaración, daquela, habería que falar dunha literatura medieval tro-

galega e habería que falar dun idioma galego —e, na nosa apreciación,

de 1640, Portugal; — como unha parte máis dese queremos, xeográfico-cul-

- Da mesma autora, «Galego-portugués e provenzal, como alofonías na Idade Media» en Poetas; : lingua galega. Actas do I Congreso, Santiago de Compostela, 1993, Vigo, Galaxia: 57-74.

" en en Freixeiro Mato (1998: 25) e Monteagudo (1999: 119-120).

26 O MARCO LINGÜISTICO-CULTURAL

dunha literatura galega, en verso e en prosa— ata os lempos de Fcrnáo Lopes, xa quenon vemos aparecer por ningures o vocábulo portugués. Non obstante, e comovimos en parágrafos anteriores, se cadra estamos a proxectar en exceso unka únicadeclaración conservada; a prudencia, dunha banda, e a perspectiva diacrónica, repi-

támolo novamente, aconsellan, ou iso interpretamos, seguir considerando o etique-

dado galega-portugués e literatura galega-portuguesa como as solucións menos extre-madas.

Máis sexa como fose, logo da declaración de Foixa... o silencio. O certo é quepara darmos con calquera outra aparición/explicitación do vocábulo galego —refe-rido á lingua, claro é— temos que agardar aínda un bo anaco: exactamente,(Monteagudo: 1999: 120-121) ata fins do XIV e fins do XV. Mentres, as designaciónsmáis frecuentes van ser esoutras de romaneo (coas variantes romanz, romance, roman-

cio...), nos textos escritos no actual territorio galego, e linguagem (lenguagem, nossa

lenguagem), nesoutros redactados en térras portuguesas (Freixeiro Mato: 1998: 23-24; Monteagudo: 1999: 118-119). Como puntualiza de novo Marino Paz (1998:151), a primeira percepción verdadeiramente nítida do que pode ser lingüistica-mente galego e do que pode ser idiomaticamente portugués aparece no relatorio dosactos celebrados en 1572 con motivo do traslado a Monterrei dos restos mortais deD. Alonso de Acevedo y Zúñiga. Sen dúbida, unha data ben serodia, pero que nonnos debe sorprender a teor de todo o que levamos comentado ata o momento e ateor tamén de que, como acerta a mostrar Monteagudo (1999: 117), o recoñece-

mento dos romances xa como realidades diverxentes do latín xa como sistemas dife-renciados entre eles mesmos,34 soamente pode ter efectivo rexistro cando se produ-za a estabilización de sistemas gráficos autónomos, coa inestimábel aportación daimprenta.

Máis é un deber do filólogo buscar, en todo momento, non so a cronoloxía,senón tamén os eidos xeográfícos de cada texto concreto. E por iso que, propoñen-do a fórmula común galega-portugués, non pretendemos ocultar o feito de estarmos,en realidade, perante un verdadeiro mosaico de falares, de variedades neolatinas, degrande semellanza entre elas, que teñen o seu primeiro solar na Galicia Magna. Istoé: entendemos que o proceso non consiste, exactamente, na contundencia dunmesto toro primitivo do que, máis tarde, xurdirían ¿MAS ponías. Polo contrario, desde

o primeiro momento xa é posíbel percibir certas modalidades dialectais no espaciogalego-portugués: modalidades ao N. e ao S., pero tamén ao O. e ao L., como ten

34 Coidamos que son significativas ao respecto as anotacións nos códices das Cantigas de SantaMaría. Así, no códice E lemos —nunha nota de letra do século XVI, adicionada no XVIII—: Cantigasde nra. Sa. en Portugués, digo, en Gallego, y milagros de nra. S". por D. Alonso el Sabio. Así mesmo, ato-pamos no códice T: Cantigas y milagros de Santa María en lengua Portuguesa, digo en Gallego por el ReyDon Alfonso el Sabio. Está descabalado.

ROMANCE GALEGO E /ou

Fernáo Lopes, xa queon obstante, e comoen exceso unha únicactiva diacrónica, repi-jnsiderando o etique-¡lucións menos extre-

encio. O certo é quecábulo galega —refe-anaco: exactamente,ntres, as designaciónsanz, romance, roman-rem (lenguagem, nossa:iro Mato: 1998: 23-) Marino Paz (1998:pode ser lingüistica-rece no relatorio dosios restos mortais de:rodia, pero que non> ata o momento e a9: 117), o recoñece-. como sistemas dife->tro cando se produ-nábel aportación da

on so a cronoloxía,• iso que, propoñen-o feito de estarmos,

dades neolatinas, deGalicia Magna. Istocontundencia dun

'olo contrario, desdeiialectais no espacio'. e ao L, como ten

> das Cantigas de Santa.da no XVIII—: Cantigas' Sabio. Así mesmo, ato-ügo en Gallego por el Rey

oportunamente Clarmda de Azevedo Maia (1986: 905-935).jsxamos así, concordando en boa medida con Marino Paz (1998: 106-129) e

L Monteagudo (1999: 122-123), que o que se acabou producindo de certo foi- '¿mentó independente destes falates, ao N. e S. do Miño35 por mor da dife-

: trzxectoria histórica e cultural de galegos e portugueses. É dicir; escribir, pro-¡r a fórmula galego-portugués —e o etiquetado de literatura galego-portuguesa—

BU ssnifica negarmos a pluralidade de solucións que se deron: algunhas presentes: comezo, outras a faceren eclosión a medida que nos afastamos no tempo.

L. e preciso indicar aínda que o noso comportamento non resulta diferente para: -e aconteceu aínda noutras áreas da Romanía: o triunfo, a canonización

• ;z sa e efecto de circunstancias socio-políticas, dunha modalidade determinada:: _ . " • . - - í categoría de dialectais, populares... todas as demais que concorreron

i_c:os dun idioma. Ou dito doutro xeito: tamén no caso do castelán ou do cata-•on houbo nun comezo unha única forma estandarizada, un toro común niti-

BKiite concluido. Antes ben, foi perfectamente posíbel, por exemplo, que as_ _ i ; ¡ .10 castelán de Burgos e do castelán de Toledo se consolidasen —se rea-. -.'. independentemente— se os devires históricos tivesen determinado a exis-- i; lous reinos diferentes ata os nosos días: o reino de Gástela, dunha parte e- - i; ioledo, doutra. É dicir; no principio non foi a base común, senón un

i; diferentes «ponías» —que podemos considerar baixo o etiquedado con-i-:-£ de «galego-portugués», «castelán», «catalán», etc.— que ou ben se reagru-

ri.xo un esquema común como consecuencia das circunstancias históricas,i c caso do castelán, ou ben, como sucede entre nos, tiveron desigual fortuna aor c mais ao sur dunha fronteira que acabou por elevarse á condición de tal. Enfusión, parécenos, como xa subliñamos máis arriba, un labor estéril discutir a

_¿ade/imposibilidade dunha literatura galego-portuguesa (no apartado lírico): - ::;senc¡a dunha literatura galega/literatura portuguesa (en prosa), ao longo

i sécalos XIII e XTV. Nin as diferencias lingüísticas, nin a xeografía na que se pro-_ : desenvolvemento desa literatura, nin aínda as disimilitudes gráficas:i ... posúen, na nosa estima, un peso de abondo. Despois de todo, se chegamos

. . rriar como válidas estas últimas, teriamos a posibilidade de que o Cancioneiro-_ _ü debería ser considerado dentro da literatura galega (ou galego-portuguesa)

••oes o da Vaticana e da Biblioteca Nacional se establecen como textos redacta-seimente en idioma portugués. Ademáis, e tendo en conta (Marino Paz: 1998:

§ que un exame da lingua de documentos como a célebre Noticia de Torta demos-

Nesta liña, parécenos ben interesante —partindo dos traballos de H. Kloss e Z. Muljavic— a- - n que fai H. Monteagudo, segundo a cal o galego-portugués é unha lingua por distancia

_ _ . r i O e o portugués constitúen dous idiomas por elaboración (Cfr. Monteagudo, Henrique• Sobre a polémica da Normativa do Galego» en Grial, n° 107: 298-305).

28 O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL

tra que dito texto ben puidera tcr orixc en calqucra lugar do reino de Galicia... ¿ala

onde, de certo, podemos dilatar o concepto de galego/vs/portugués?

Chegados aquí, consideramos que fica xa suficientemente expresada a nosa opi-

nión. Irnos tentar a partir deste momento, situar os principáis riscos que podencaracterizar á linguaxe da etapa trobadoresca en relación co galego actual, deixando

para máis adiante a análise dos procesos, paralelos a aqueloutros socio-políticos, quenos conducen cara á fin do Medievo.

A) Aspectos fonéticos

Polo que se refire ao vocalismo, no caso das vocais tónicas, o galego-portuguésdos trobadores presenta, como na actualidade, sete elementos que constitúen(Ferreiro: 1995: 26-42) a continuidade directa do sistema máis xeral do latín vulgar,evolución, á súa vez, do latín clásico. Sen embargo, nunha análise máis detida é pos/-bel comprobar que, en liñas xerais (Azevedo Maia: 1986: 508-519), a distribuciónentre Id e /e/ dun lado, e entre h/ e /o/, doutro, estaba máis en consonancia coaedomoloxía do que acontece na actualidade. Da súa parte, polo que se refire aosditongos tónicos é posíbel rexistrar alternancias entre /oi/ /ui/ de xeito que atopa-mos: coitado I cuitado; coidadolcuidado ou soidadelsuidade.

Porén, no caso da posición átona, a alternancia vocálica xorde arreo. En realida-de, o galego-portugués tina escasamente fixado o sistema de vocais átonas (AzevedoMaia: 1986: 310-427) e, desta maneira, concluímos a alternancia entre as dúasvocais laterais: /e/ e /i/ e máis as dúas velares: /e/ e /o/: dezía/dizía; egreia/igreia;corafón/curagón; cobertolcubería... No caso, finalmente, do o átono, esta vocal, tantocando refire /ü/ como /o/ do latín clásico, está representada de forma case unánimepolo grafema -o.36 Canto ao timbre, a forma máis xeneralizada é a presencia de /o/no masculino singular e plural.

Un dos apartados máis significativos da lingua medieval, en relación co galegoactual, é, sen dúbida, a presencia de vocais nasais. Prodúcese esa caída nasalizando,primeiro, a vocal anterior, se ben que o proceso de desnasalización comezou axiña ede tal xeito podemos documentar formas desde comezos do XIII (Azevedo Maia:1986: 573-576) como: moesteiro, perteeger, poer... En todo caso, estas vocais podenaparecer en posición pretónica: feestra, geesta; tónica: máo, serea ou postónica: irmáa,orfaa . Compre indicar que cando se trata da terminación latina -inu, -ina, rexistra-mos, primeiro, unha vocal nasal e logo a transformación desa nasalidade nunha

36 Sen embargo, nalgúns dos primeiros documentos cofiecidos, caso do Testamento de Esteva Pérez(1259), atopamos formas en -u (Marino Paz: 1998: 99-100).

de Galicia... ¿atas?

;sada a nosa opi-iscos que poden

actual, deixandodo-políticos, que

;alego-portuguésque constitúen

1 do latín vulgar,ais detida é posí-

), a distribuciónconsonancia coaque se refire aosseito que atopa-

rreo. En realida-átonas (Azevedoia entre as dúaswíz; egreia/igreia;esta vocal, tanto

la case unánimepresencia de /o/

[ación co galegoida nasalizando,:omezou axiña e(Azevedo Maia:tas vocais podenostónica: irmáa,u, -ina, rexistra-isalidade nunha

tftito de Esteva Pérez

ROMANCE GALEGO E/OU GALEGO-PORTUGUÉS 2.9

. c - 11 nunha consoante nasal palatal; de ai que poidamos atopar, noslaraoaáoiescos, a dobre solución: cdmíolcdminho.

- :: "ii ¿o -n-, un dos episodios siginficativos reside na súa conservación,er. i: curnentos nos que se verifica unha vacilación gráfica entre for-

' - :í '- "."ocal que precedía o -n- e outras grafías ñas que o -n- aparece

-•-. - : caso de bona, irmana, una... que, desde logo, xorden tamcn nal-•K ff-rrrK conservados desde B e V.37 Da nosa parte, entendemos, seguindo a

cívedo Maia (1986: 580), que os escribáns dubidaron á hora de repre-:. . 11 ce reito que explica que rexistremos, ao tempo, mano e mao; asu-

- . • rnesmo documento.

r 3BOC daquela, da caída das consoantes intervocálicas é frecuente a aparición

— =-: s hiatos tanto se as dúas vocais son idénticas como se diferentes; desteDarnos formas como: créenla, door, riir, seer... O hiato pode emerxer, igual-

;:ción tinal, e para indicalo, atopamos a vocal repetida: ceeo, maao, tal•E de: ¿eos, che o...

- - - refire, agora, ao consonantismo, unha das características que chama: - : - é a existencia dun fonema bilabial oclusivo /b/ —representado gra-

sase como «b»— á beira do bilabial fricativo /P/, representado como «v» ouCae» fcmbra M. Ferreiro (1995: 179) probabelmente a esta oposición habe-•K eogadir aínda o labiodental sonoro /v/, procedente do -f- latino

. :. aínda que /v/ moi axiña se debeu asimilar a /|3/. De todos os xei-:i: Maia: 1986: 472-485), pódese observar, xa desde fms do XIII, confu-: : e v na documentación conservada: lavar!labor, bóo/voo; vender-ben-

_ c_e. polo demais, dimana común en todo o norte da Península ata con-

- - :: rjr.ema /b/ conservado actualmente. Mais se nos situamos no reino. . .: eremos, non obstante, como se manten claramente a oposición fonoló-

Na opinión de Clarinda de Azevedo Maia, a diferencia do que acon-: ni central peninsular, a reconquista occidental non apagou «todos os

i Dmas mocárabes» o que explica, daquela, que o centro e o sur portu-Incn 3. cabo unha distinción que mesmo chegou a callar na lingua canónica,

r_ ees cié a norma de Coímbra-Lisboa.

- :_ i ia ecapa trobadoresca presentaba, en principio, un complexo sistema; i; sibilantes. Deste xeito, rexistrábanse tres parellas:

-__ e Ciares fricativas (xorda e sonora): /s/vs/z/

:: irica trobadoresca, algúns dos estudiosos —tal é o caso de M. Rodrigues Lapa—OG»C se trata de arcaísmos, ao tempo, gráficos e fonéticos e que, polo tanto, tiñan unha fun-

cieterminada.

3O O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL

-dúas palatais fricativas (igualmente, xorda e sonora): /J/vs/3/

-dúas alveolares africadas (xorda e sonora): /ts/vs/dz/

(A este sistema habería que engadir aínda unha posíbel oposición entre a palatalafricada xorda: /t|Y e a sonora /?/).

Pero o sistema entrou rápidamente en crise. De feito, produciuse, xa a partir doséculo XIII, a perda do elemento oclusivo inicial, transformándose, daquela, en fone-mas fricativos predorso-alveolares, xordo e sonoro. E dicir; chegariamos, aproxima-damente logo de 1350, a un novo sistema onde destacan dous fonemas predorso-dento-alveolares fricativos: /s/vs/z/ en oposición, á súa vez, co par de apicoalveola-res fricativos: /s/vs/z/. En realidade, e como acabamos de sinalar, o proceso xa seamosa na documentación de fins do XIII, cando observamos a dúbida entre «c» ( e«c») e «s», «ss» (Azevedo Maia: 1986: 446-449): códisón, conosuda, maldisón, vers-sas...^ Mais, en todo caso, o normal, dentro dos cancioneiros, é que se verifique adiferencia entre /s/, grafado «s-» e «-ss-» (sete,fossado, nossó) e /z/, grafado «-s-» (pesar,casa} ; así mesmo, entre /ts/, grafado «5» ou «c+e,ei» (fraga, ceo, ma$á) e I azi, coagrafía «z» (dizer, fezesse); entre ///, grafado «x» (leixar, peixe) e /3/, escrito «j», «i» ou«g» (jamáis, gente, trager). Como veremos máis adiante, compre agardar, non obs-tante, ao final do período medieval para que teña lugar a definitiva evolución do sis-tema cara aos actuáis estándares do galego e do portugués, respectivamente(Ferreiro: 1995: 182-184).

B) Aspectos morfosintácticos

Polo que atinxe ao artigo, é habitual a aparición da denominada segunda forma,cando a palabra que o precede acaba en -r ou en -s: leváde-lo caminh'errado; melho-Lofezestes... Ñas composicións de amigo aparece, en ocasións, o 1- arcaico conservado:sediü la fremosa, seu sirgo torcendo', a las aves, meu amigo... Igualmente, anotamos apresencia da forma í/perante o substantivo reí: algo que (Ferreiro: 1995: 250-251)é explicábel por un proceso de pronuncia enfática e non, como outros teñen suxe-rido, como castelanismo e/ou leonesismo.

No tocante ao substantivo, chama a atención o feito de que os acabados en -or—algo que acontece, tamén, cando se trata de adxectivos— posúan unha únicaforma para o masculino e o feminino: o senhor/a senhor, o pastor/a pastor; razóador...

Ben polo contrario do que sucede na actualidade, os rematados en -age/-agem—de orixe galo-románica— presentan unha tendencia cara ao xénero masculino:linbdge, linguagem...

38 Tales formas deberían aparecer grafadas con «c».

posición entre a palatal

_- .N :~E GALEGO E/OU GALEGO-PORTUGUÉS

•m na formación do comparativo perifrástico, a carón do usual.:;._.:' — o chus: dizédelhis ca chus negr'é ca pez.

-~~ pronomes, pode aparacer xa a palatalización do pronome en; cha,- - -i ucueloutras sen palatalizar. Do mesmo xcito, alternan as for-

• o.:e::o: ihe/lhi; Ikesllhis. Finalmente, tamén rexistramos a alter-. -.;--:: mego/comego... Polo demais, xorde a anteposición do pro-

.-; e a presencia de pronomes mesoclíticos: dir nos ía.

: -:-.i i:; posesivos destacan as formas: ta, sa en concordancia coask_ No caso do posesivo para a 1a persea observamos a alternancia

.: e minha,^ onde a vocal nasal xa se transformou nunca vocal

•pmb c^nha consoante nasal palatal. Polo demais, o posesivo pode aparecer• coomrio da norma actual— sen estar precedido do correspondente

- .c-3 na máo, as aves ferir.

,. . • - :ef_-= aos verbos, nun comezo xorden as formas etimolóxicas que, sen-.Ti: mudanzas logo por mor da analoxía. Así acontece, por exemplo

• ex -axr, nos cales a 1a persoa do presente de indicativo (ou subxuntivo)é-sac conhosco, paresco... Polo que afecta ao pretérito perfecto, vemos a

: -: :orinas en -o: esteva, fezo... e esoutras en -e; jouvc, prougue...: ::¿~os palatalizacións: figi, quige... En fin, é de destacar aínda a

ma ai -mJ* no participio dos verbos da 2a conxugación: conogudo, perdudo... e: - : or Tirapos compostos con aver. aquela é que m'ouve aparefuda.

--;•• "erbios, atopamos formas que desaparecerán do idioma: adur•), alhir («noutra parte»), eire («onte»)...

preposicións, podemos comprobar as alternancias: antre/entre;a aparición de formas hoxe desaparecidas: ergas/ergo («excepto», «a

_

lésicos

s±»liña.do como un aspecto constituínte da lingua dos cancioneiros a pre-; i_r. importante número de galicismos e/ou provenzalismos. En reali-

: _.—ero destes vocábulos non semella especialmente elevado; agora ben,Íes. iso si é certo, tivo unha grande acollida e uso: afán, assaz, eos, cousir,

:-.-:-., solaz, vergeu... Algúns destes galicismos e/ou provenzalismos son:: eos poemas de Afonso X, tal é o caso de basonha, piet ou senher.

*GnÍQ fimciona como adxectivo, mía ten carácter monosilábico.

32 O MARCO LINGÜÍSTICO-CULTURAL

Polo que afecta, finalmente, á presencia de castelanismos, o número deles e aínda

escaso ao longo do séculos XIII e na maior parte do XIV; acentuaranse, como vere-mos, no actual territorio galego ñas últimas décadas do XIV e durante todo O XV.

BIBLIOGRAFÍA FUNDAMENTAL

Askins, Arthur L.F et alii (1997): «Novos fragmentos de textos xurídicos gaíegos(s. XIV)», in Revista de Literatura Medieval (Separata), IX, 1997, Madrid, Credos:

21-25.

Baldinger, Kurt (1971): La formación de los dominios lingüísticos en la PenínsulaIbérica, Madrid, Credos.

Brea, Mercedes (1993): «Plurilinguismo» en w. AA. Dicionário da literatura medie-val galega e portuguesa (cord. G. Lanciani e G. Tavani), Lisboa, Caminho: 554-557.

Dante Alighieri: (1990): De vulgari eloquentia (trad. e comentarios de C. Marazzinie C. Del Popólo), Milán, Mondadori.

Díaz y Díaz, M. C. (1960): «El latín de la Península Ibérica 1. Rasgos lingüísticos»,e Alvar, C. et alii (dirs.): Enciclopedia Lingüística Hispánica, Madrid, CSIC, vol. I:153-197.

Díaz y Díaz, M. C. (1981): «El cultivo del latín en el siglo X», in Anuario de EstudiosFilológicos IV (1981): 71-81.

Emiliano, A. H. (1997): «A lingua notarial latino-bracarense e a reforma gregoria-na» in Castro, I. (ed.), Actas do XII Encontró Nacional da Associafáo Portuguesa, deLingüística, Lisboa, Associa9áo Portuguesa de Lingüística, vol. 2: 91-109.

Ferreiro, Manuel (1995): Gramática histórica galega, Santiago de Compostela,Laiovento.

Ferreiro, Manuel (1997); Gramática histórica galega II. Lexicografía, Santiago deCompostelsa, Laiovento.

Freixeiro Mato, X. R. (1998): «A lingua do reino de Caliza» in W. AA. Polo reino deCaliza, Vigo, A Nosa Terra: 21-37.

Lorenzo, Ramón (1993): «Algunhas consideracións sobre a evolución do vocalismoen galego e portugués» in Actas do VIII Encontró da Assoiagáo Portuguesa deLingüística, Lisboa, Associacao Portuguesa de Lingüística: 9-26.

Lorenzo, Ramón (1993): «Algunhas consideracións sobre a evolución do sistemaconsonantico do galego medieval ó moderno» in Kabatek, J e Schónberger, A.

"LTURALBIBLIOGRAFÍA FUNDAMENTAL 33

lanismos, o número deles é aíndao XA'; acentuaranse, como vere-s do XIV e durante todo o XV.

iros de textos xurídicos galegos•ata), IX, 1997, Madrid, Credos:

nios lingüísticos en la Península

Dicionário da literatura medie-avani), Lisboa, Caminho: 554-

e comentarios de C. Marazzini

Ibérica 1. Rasgos lingüísticos».Hispánica, Madrid, CSIC, vol. I:

siglo X», in Anuario de Estudio*

acárense e a reforma gregoria-nal da Associagáo Portuguesa deguística, vol. 2: 91-109.

ja, Santiago de Compostela,

r n. Lexicografía, Santiago de

Baliza» in W. AA. Polo reino de

tbre a evolución do vocalismo

o da Assoiafño Portuguesa deuística: 9-26.

•obre a evolución do sistemaFCabatek, J e Schónberger, A,

prenr Literatur und Kultur Galiciens. Akten des 2. Gemeinsamen-. . -:•-: •\ichigen Lusinatistik un Katalanistik. Frankíurt, Domus

^Kfe&Hopa: 13-26.

u& de Azevedo (1986): Historia do Galega-Portugués, Coímbra,•ncstigacáo Científica: 297-882.

>98): Historia da lingua galega, Santiago de Compostela, Sotelo

^L= í> 52&M. R. (1980): Orígenes del español. Estado lingüístico de la Península

IÁOSSÍ ¿sigloXI, Madrid, Espasa Calpe (9a ed.).

Henrique (1999): Historia social da lingua galega, Vigo, Galaxia:

J.A. (1994): «Acerca de la pronunciación altomedieval: a propósi-. reciente», in Evyphrosbye 22: 269-281.

988): «La sociolingüística moderna y el romance temprano», in. (du:), Actes du XVIIIe congres international de linguistique et de philo-

•ÍBBBSÍ, Tübingen, Max Niemeyer, vol. V: 11-18.

989): Latín tardío y romance temprano en España y la Francia caro-- : - : Credos.

>91a): Latín and the Romance Laguages in the Early Middle Ages,ara. York, Routdledge: 103-113.

>91b): «La enseñanza de la ortografía en la Galicia de hace mil18: 5-25.

)93): «Los cambios metalingüísticos medievales» in Hilty, G. (ed.),Sangres International de Linguistique et Philologie Romanes (Université

6-11 avril 1992), Tübingen/Basilea, A. Franscke Verlang, vol. 2: 607-