1

REVISTA DIXITAL

DE ARTE E CULTURA

Fonte do Maio—Esteiro

Nº 29

ABRIL-MAIO—2016

The Muros Times -Revista Dixital Muradana de Arte e Cultura-

2

Indice:

Cruceiro e petroglifo de Crus da Pedra (p/ Xocas Figueiras) Páx. 3

Valió la pena (p/ Amado Barrera) páx. 4-5

Datos de población 2015 páx. 6-7

¿Qué debo saber si uso un Marcapasos? (p/ Dr. Ricardo Castillo ) páx. 8-9

D. Andrés Santos Ortigueira (p/ Alejandro Castiñeira Ruíz) páx. 10

Que non te aten (p/ Manuel Iglesias Turnes) páx. 11

Repaso pola historia de Esteiro (II) (p/ Santi Llovo) páx. 12-16

Locucions latinas máis usadas páx. 17

Datos de Muros en 1880 páx. 18-19

Pedrafita do Outeiro das Capas (p/ Elixio Vieites.) páx. 20

Cañonazos en Muros (p/ Manuel Lago Álvarez.) páx. 21

Dúbidas do Galego (p/ César Lorenzo Gil) páx. 22-23

Unha estrada necesaria páx. 24-26

Cousas do Facebook (p/ Nieves Formoso Vidal) páx. 27

Os enterros na parroquial de Muros (p/ Manuel Lago Álvarez) páx. 28-31

Un ser humano chamado Anajata (p/ Cintia París) páx. 32-33

Fondo que estamos en Vigo ¡ (p/ José María García Rodriguez) páx. 34

A Voz dos nosos Poetas( Manuel Mª Pena Silva) páx. 35

A voz os nosos Poetas (p/ José María García Rodríguez) páx. 35

Faime caso (p/ Marcelino García Lariño) páx. 36

A Santa Compaña e as Xans (p/ Manuel Lago Álvarez) páx. 37-39

“THE MUROS TIMES” non se responsabiliza nin se identifica coas opinions

verquidas por parte dos seus colaboradores nos materiais publicados.

The Muros Times Nº 29—ABRIL—MAIO —2016

Director: Jorge Lago Rama - Editor: Manuel Lago Álvarez

Difusión da Cultura—

Depósito legal : C2437-2013

3

p/ Xokas Figueiras.

Tipo de ben: Cruceiro,

Concello: Muros

Parroquia: Louro (Santiago)

Lugar: San Francisco

Outra denominación do ben: Petróglifo do Crucei-

ro

Cronoloxía: Século XX,

Descrición:

O cruceiro está nun penedo no que hai escavados

uns chanzos para alcanzar o cume. No cumio da

pedra, a modo de pedestal, ten insertado un varal

que sostén unha cruz nova en sustitución da antiga

que desapareceu hai moitos anos.

A carón do cruceiro hai un petróglifo, situado sobre

unha lousa granítica de 3’7 por 4’5 m. Consta dunha

combinación de tres círculos concéntricos, un dos

cales, o exterior, está incompleto. Ten unha cazoleta

central.

Propiedade: Pública

Uso actual: Sen uso

Código no Catálogo da Xunta: GA15053023

Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xunta

e dos PXOM)

Elementos mobles:

Tradición oral:

Referencias bibliográficas:

J.J. Eiroa. Rey Pepa: Guía de los petróglifos de Mu-

ros.

http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/siotuga/

documentos/urbanismo/MUROS/

documents/22396CA004.PDF pax. 11

Afeccións:

Ten camiño de acceso?: Si

Está cuberto de maleza: Non

Está afectado por algunha obra: Si

Estado de conservación: Regular

Atópase en perigo nestes momentos?:

O cruceiro atópase en bastante bo estado, a cruz

desapareceu a principios do século pasado e recen-

temente foi colocada á actual.

O petróglifo atópase imperceptible, segundo os veci-

ños, por unhas obras cercanas.

Onde está localizado: Latitude: 42.7612888942

Lonxitude: -9.06838774681

Empregamos o sistema de coordenadas WGS84

Cruceiro e petróglifo da Crus da Pedra

4

Insondable mar del tiempo

cuyas olas son los años

por las lagrimas salobres

de tristeza y desengaños

cuyos flujos y reflujos

miden Tololo mortal

cuando placida, traidora

cuando en ira, arroladora

quien a ti mar insondable

darse puede sin temblar

Percy B Shelley, versión

un tanto libre que apren-

dí cuando a montar en

bici y ya no olvidé)

Koriahn y Travis soña-

ban navegar la mar

Océana y más allá, al

otro lado atracar del ho-

rizonte lejano, hay otro

continente allá, le dice

ella, mayor, a su herma-

nito pequeño, se llama

Europa, allí está, de

donde nuestro abuelos

vinieron. Quién pudiera

navegar!

Es un día de olas bravas golpeando acantilados, el

agua rebota y vuelve a la mar...

La niña se aburre, el mal tiempo es una lata. Pero

no deja de pensar, y se le ocurre...¿y si lanzamos

un mensaje al mar? Un mensaje en una botella, a

algún sitio llegará, incluso puede que el viento la

lleve al otro lado del mar.

Se romperá la botella, Travis le dice riendo. Pues

en una de plástico la metemos y ya está.

Mamá, vamos a echar un mensaje en una botella al

mar!!

La idea le gusta a Mamá, es una aventura emocio-

nante que no tiene peligro ninguno pero suspenso

todo, porque ella ha oido que a veces se han en-

contrado botellas con mensajes que han pasado de

uno a otro lado, con las corrientes marinas y eso.

La niña escribe, buena letra, pensando las pala-

bras:

Lo primero, no alarmar:

A quien interese: Esta no es una llamada de au-

xilio. (eso es importante aclararlo, ya desde el

principio, pues si no, igual se organiza una opera-

ción de rescate y menudo lío luego)

Hoy es 6 de Noviembre de 1988. (importa para que

se sepa el tiempo empleado)

Estamos en Harpswell, Maine. (y el punto de salida)

Estamos disfrutando del violento estruendo de las

olas marinas. (contemos algo de nosotros)

Tenemos una pequeña cabaña en Long Point para

cuando visitamos el Océano.

Me aburría y decidí enviaros un mensaje

De Koriahn Doughty + Travis (hay que firmar los

mensajes)

P.S.: Enviadnos una carta a para que sepamos

quién y dónde recogió nuestro mensaje. Imprescin-

dible, si alguien la encuentra, necesitamos saberlo.

Van los tres a la costa, la madre escoge un lugar

estratégico donde la botella no sea inmediatamente

devuelta a la brava costa o playas de la zona. Un

extremo de una punta de tierra donde el agua cho-

ca pero pasa de largo...

Allá va el mensaje en su nave redonda, allá va el

alma de los niños buscando infantiles almas que

tocar. Allá va la aventura, la ilusión, la alegría innata

de una raza inquieta, la humana, buscando saltar

horizontes lejano y abrazar corazones hermanos.

Allá va....

Todo comenzó en un día gris poco antes de comen-

zar el curso escolar. Cinco amigos , José Ramón,

Marcos ,Ismael, Ángely José Ricardo, nos dirigimos

a la playa de siempre a buscar objetos o esqueletos

de animales marinos. Lo solíamos hacer siempre

que en el día anterior a la búsqueda había hecho

mal tiempo en la mar. Porque el mar siempre es

una sorpresa!!.

Ramón fantaseaba con encontrar un mensaje en

una botella, así que el siempre prestaba más aten-

ción a las botellas que traía la mar a la playa. Pero

claro, había montones!!.

Recuerdo que a mi me gustaba mucho darle pata-

das a todo lo que se me cruzaba y fue ahí donde le

di fuerte a una botella de Sprite y le dije a los de-

más… - Mira, quizás en esa botella vaya un mensa-

je (bromeaba)-.

Entonces Ángel y Marcos intentaron abrirla pero era

muy difícil. Creo recordar que uno de ellos siempre

VALIÓ LA PENA

Amado Barrera

5

llevaba una pequeña navaja y así fue como conse-

guimos abrirla. Y vaya SORPRESA!!!!...No lo po-

díamos creer!!!. Al no entender mucho la lengua

inglesa decidimos entregársela al profesor, Ángel

se haría cargo.

(José Ricardo Piñeiro, alias PRIMI)

¡Habíamos encontrado un mensaje en una botella¡

¡Que venía del otro lado del mar! ¡De Norteaméri-

ca! Como en las películas, qué emoción, qué cosa

tan extraordinaria, qué acontecimiento, qué emo-

ciones.

No había naufragado en la mar la botella, el men-

saje a destino había llegado. Qué ilusión les haría

a Koriahn y Travis saberlo. Qué ilusión nos hacía

que lo supieran, que nosotros teníamos aquí su

mensaje. Había que escribirles, venía una direc-

ción bastante clara. Ángel redactó la carta:

Y allá fue por correo postal, que botarla a la mar

sería absurdo.

Pasó un día y otro día, un mes y otro mes pasó, y

de Maine no volvía ninguna contestación.

26 años pasado habían y aquél viejo profesor en

un cajón escondida aquélla carta encontró.

¿Valía la pena intentarlo ya, todavía, tanto tiempo

después? ¿para qué? Si los encontramos ahora,

conseguiremos qué.

¡Que Korihan y Travis lo sepan! Seguro que a ve-

ces se acuerdan de aquélla infantil aventura, de

aquél sueño marinero, de aquélla apuesta azarosa.

Un viaje no termina si no hay regreso, aquéllos ni-

ños aún se sentirán náufragos en su mensaje em-

botellado, que no regresó nunca.

Que los cinco de Esteiro vean cerrado el bucle,

vean cumplida su parte en la historia: comunicar el

hallazgo. De nada habrá servido aquél mágico en-

cuentro, aquél sueño cumplido de Ramón (Año

después nuestro querido amigo Ramón falleció en

un accidente de coche a los 14 años. Sin el

(nuestro “capitán”) no hubiéramos vivido con tanta

intensidad nuestra niñez). Y que sepamos por fin

nosotros quienes fueron aquéllos ilusos ilusionados

amigos que lanzaron la botella.

Ahora y gracias a nuestro profesor Amado, pode-

mos cerrar ese círculo ya que nunca en todos es-

tos años supimos quienes la habían escrito

Que unos y otros contacten, primero los de aquí

entre ellos 27 años después cada uno tiene su vida

lejos de Esteiro, al cual acudimos siempre que po-

demos ,porque allí tenemos nuestros recuerdos de

niños, nuestras vivencias, nuestro pequeño paraí-

so.

Y luego, claro, contactar con aquéllos críos

que hoy ya tampoco lo serán. Quiénes serán, qué

habrá sido de ellos, cuánto se acordarán de aquél

día. Y ahora estamos todos unidos por este círculo

que la distancia y los años habrá cerrado felizmen-

te.

VALIÓ LA PENA: Había muchos Travis en

Internet. Pero el primero dijo que él ayudaría. Gra-

cias, Travis Fullmer. Él y sus amigos se pusieron a

ello. Al día siguiente encontraron a Koriahn. Ense-

guida me escribió un mensaje, esta vez sin botella,

vía Facebook. No lo ví. Pero mientras, Abeijón, otro

exalumno afincado en N.York, se puso también a

ello y también los encontró. Reaccioné. TENÍA A

LOS DOS NIÑOS (no tres, eran dos hermanos).

Se ha cerrado el círculo, la nave ha vuelto a casa

de su viaje por el mar por y por el tiempo. De su

naufragio.

DE su doble naufragio: La carta de Ángel, de Ra-

món, de los cinco y de los 300 alumnos del colegio

HABÍA LLEGADO A SU DESTINO POR CORREO

POSTAL, Koriahn y Travis sí vieron su aventura

lograda, la noticia se extendió por su pueblo, salió

en sus periódicos Y CONTESTARON a sus amigos

españoles... que nunca recibieron esa respuesta.

Les faltaba, a ellos, allá, ese bucle por completar.

Tendrian mal la dirección, pensaron también. No lo

volvieron a intentar tampoco.

Ahora han revivido aquélla alegría, ahora los viaje-

ros del tiempo de uno y otro lado henos visto cum-

plida una ilusión, un imposible.

Ahora nos hemos encontrado unos a otros,

aquí y allí, y nos hemos hermanado.

Ahora podemos poner el THE END a esta histo-

ria. De este cuento de Navidad.

VALIÓ LA PENA.

6

Datos de población 2015

Censo Electoral de españoles (Muros) residentes en el extranjero a 2/2016: Según las estadísticas ofrecidas por el INE a 1/2/2016 había censados en el extranjero 1799 emigrantes cuyo origen o residencia es el municipio de Muros. A continuación mostramos la evolución de los últimos años del numero de emigrantes censados en el extranjero de Muros.

7

Muros - Habitantes según lugar de nacimiento.

Según los datos publicados por el INE procedentes del padrón municipal de 2015 el 80.98% de los habitan-tes empadronados en el Municipio de Muros han nacido en dicho municipio, el 16.38% han emigrado a Muros desde diferentes lugares de España, el 12.67% desde otros municipios de la provincia de La Coruña, el 1.33% desde otras provincias de la comunidad de Galicia, el 2.39% desde otras comunidades autónomas y el 2.63% han emigrado a Muros desde otros países.

En el siguiente gráfico podemos ver la evolución de la estructura de la población en el municipio de Muros a lo largo de los años, comenzando en 1996 hasta 2015 en la que se puede observar:

Disminuyen (-2.427) los habitantes nacidos en Mu-ros, pasando del 87.51% al 80.98%.

Aumentan (11) los habitantes nacidos en la provin-cia de La Coruña, pasando del 10.33% al 12.67%.

Disminuyen (-11) los habitantes nacidos en la co-munidad de Galicia, pasando del 1.13% al 1.33%.

Aumentan (63) los habitantes nacidos en el resto de España, pasando del 1.03% al 2.39%.

Aumentan (100) los habitantes nacidos en otros paí-ses, pasando del 0.00% al 2.63%.

Según los datos ofrecidos por el INE en la es-tadística del padrón los habitantes empadrona-dos en Muros que han nacido en otros países ascienden a 236.

153 habitantes, 54 hombres y 99 mujeres nacidos en América.

70 habitantes, 39 hombres y 31 mujeres nacidos en Europa.

10 habitantes, 5 hombres y 5 mujeres naci-dos en Asia.

3 habitantes, 2 hombres y 1 mujer nacidos en África.

8

¿Qué debo saber si uso un Marcapasos?

p/ Dr. Ricardo Castillo

¿Cuanto dura un marcapasos?

Los marcapasos implantados actuales duran gene-

ralmente entre ocho y diez años (dependiendo del

tipo de condición cardíaca) y, en la mayoría de los

casos, permiten que la persona lleve una vida nor-

mal. Además, con los avances en los sistemas de

circuitos de los marcapasos, se ha reducido el ries-

go de interferencias provenientes de ciertos apara-

tos, como por ejemplo los microondas, que en el

pasado podían alterar o afectar de alguna forma a

los marcapasos.

¿Qué precauciones deben tomarse con un

marcapasos implantado?

Debe llevarse siempre la información resumida de

su marcapaso, día de colocación, y frecuencia car-

diaca a la que fue colocada.

Anteriormente, las personas con marcapasos co-

rrían el riesgo de que produjeran interferencias con

el funcionamiento correcto de sus marcapasos si se

acercaban demasiado a muchos elementos de uso

diario. Sin embargo, con mejorías en tecnología de

los marcapasos, este tipo de interferencia es menos

común.

Según la Asociación Estadounidense del Corazón

(American Heart Association) y los fabricantes de

marcapasos, no se ha demostrado que los siguien-

tes elementos alteren el funcionamiento de los mar-

capasos actuales:

Hornos microondas.

· Electrodomésticos de cocina como licuadoras, tos-

tadoras y cuchillos eléctricos.

· Televisores (incluyendo el control remoto), radios

AM y FM y estéreos.

Transmisores de TV y radio.

Radios ham y CB.

Mantas eléctricas y almohadillas térmicas.

·Afeitadoras eléctricas, secadores de cabello, riza-

dores y demás electrodomésticos para el cuidado

personal.

· Maquinarias de jardinería, como tijeras eléctricas.

· Dispositivos para la apertura de puertas de gara-

jes.

·Detectores de metal.

·Computadoras.

·Fotocopiadoras y máquinas de fax.

· Herramientas de taller con descarga a tierra apro-

piada (excepto los generadores de energía o los

equipos de soldadura de arco).

¿Qué se dice acerca del uso de teléfonos mó-

viles?

Actualmente, los teléfonos móviles no afectan el

funcionamiento de los marcapasos. La mayor parte

de los marcapasos fabricados en la actualidad po-

see un filtro que permite utilizar prácticamente todos

los teléfonos celulares usados en el mundo, inclu-

yendo las tecnologías analógica y digital. Sin em-

bargo, la Comisión Federal de Comunicaciones

(Federal Communications Commission) está conce-

diendo nuevas frecuencias para los teléfonos móvi-

les que pueden hacer que los marcapasos sean

menos confiables. Se están llevando a cabo estu-

dios para investigar más el tema.

9

¿Qué hacer con los detectores de metales?

Actualmente los marcapasos que se están fabri-

cando no deberían verse afectados por estos dis-

positivos de seguridad, siempre y cuando quienes

los usan pasen y se alejen del detector a una velo-

cidad normal. No obstante, el metal en el marcapa-

sos puede activar una alarma de seguridad. Esté

preparado para mostrar una tarjeta de identifica-

ción del marcapasos o una pulsera de identifica-

ción médica para poder pasar por los puestos de

control de seguridad.

¿Qué situaciones puede interferir el uso ade-

cuado de un Marcapasos?

· Evite trabajar con imanes o sostenerlos o trans-

portarlos cerca del marcapasos.

· Evite los aparatos de resonancia magnética nu-

clear (RMN) u otros campos magnéticos grandes,

ya que el desempeño del marcapasos puede resul-

tar afectado. Asimismo no se permiten los objetos

de metal cerca de los aparatos de RMN.

· Absténgase de la diatermia (utilización de calor

en fisioterapia para tratar los músculos).

· Apague los motores grandes, como los de los

automóviles o los barcos, si está trabajando en

ellos ya que pueden "confundir" temporalmente el

ritmo del marcapasos. No utilice sierras de cadena,

debido al contacto cercano con los componentes

del motor.

Evite las maquinarias de alto voltaje o de radar,

como los soldadores de arco eléctrico, los cables

de alta tensión, las instalaciones de radar, los hor-

nos de fundición, los hornos eléctricos de acero y

demás equipos industriales con corriente alta. Evi-

te trabajar en espacios confinados cerca de torres

y antenas de transmisión de radio o televisión.

· Si un dentista o un cirujano tiene que someter a

su hijo a un procedimiento quirúrgico, dígale que

su hijo lleva un marcapasos, de esta forma no se

utilizará la electrocoagulación para controlar las

hemorragias (el aparato de electrocoagulación

puede cambiar la programación del marcapasos).

Determinados procedimientos médicos pueden

afectar ocasionalmente el funcionamiento del mar-

capasos, pero podrían llevarse a cabo de manera

satisfactoria si se realizan algunos ajustes en la

configuración del marcapasos. Estos procedimien-

tos incluyen los siguientes:

· Litotricia extracorpórea por onda de choque

(ESWL) - procedimiento que disuelve los cálculos

renales.

· Ablación por radiofrecuencia - procedimiento que

utiliza ondas radiales para controlar los ritmos irre-

gulares del corazón.

· Terapia de estimulación trascutánea eléctrica del

nervio (TENS) - dispositivo utilizado para aliviar el

dolor agudo o crónico.

· Tratamientos de radiación terapéutica para el

cáncer.

10

p/ Alejandro Castiñeira Ruiz

Aunque de profesión Guardia Civil su gran pasión

fue la historia de Muros como así lo atestiguan los

documentos que aun hoy día pueden ser consulta-

dos en La Hemeroteca de la Diputación de Ponteve-

dra.

En el año 1892,en el Nº2 de la Revista GALICIA

DIPLOMATICA le es publicado un artículo en el cual

hace alusión a un croquis realizado por el de las fa-

chadas de la Torre de Matasueiro en el ayuntamien-

to de Mazaricos la cual se hallaba en ruinas y de las

mismas unas inscripciones que copio con gran difi-

cultad.

En el mismo número envió una copia del << croquis

del Castillo de Peñafiel en el Pindo de Galicia y sus

letreros >>

Asimismo hace alusión a unas Inscripciones graba-

das sobre la puerta principal de la Capilla denomina-

da Virgen del Monte, situada en la denominada Feria

de Carballina, término de la Parroquia de Sª Mª de

Coiro en el Ayuntamiento de Mazaricos.

Y terminando con este artículo envió copia de una

inscripción gravada dentro de un escudo al costado

izquierdo de la puerta lateral de la Iglesia de Santa

María do Campo en Muros:

ESTA OBRA SE YZO A ESPENSAS DEL GREMIO

DE LA MAR AÑO 1784

En el mismo año de 1892 la Revista GALICIA DI-

PLOMATICA en su Nº6 le publica la primera parte

de << Documentos para la Historia de la Villa de Mu-

ros. BULA de erección de la Colegiata de Santa Ma-

ría de Muros, año de 1504, copia de la traducción

castellana por D. Andrés Santos Ortigueira >> en la

cual hace una copia de dicha Bula.

En el año 1893 se le publica la segunda parte de la

BULA de erección de la Colegiata de Santa María de

Muros. Al final del artículo se hace alusión a que se

ignora el paradero del documento original y que la

copia de Andrés es la segunda del original.

Mi bisabuelo nació el 1-12-1861 en San Esteban de

Paleo—Coruña . Falleció en Muros en 1936. Mi

abuelo era Alejandro Castiñeira Rodriguez , maestro

en Muros , casado con Manuela Santos Otero. Llevo

un estudio genealógico desde hace mas de 10 años

sobre el apellido Castiñeira. Mi padre se llamaba

Jose Manuel Castiñeira Santos, de profesión Alférez

de Navío en la Armada.

En el estudio que llevo acabo tengo constatado en

este momento que mis ancestros llevaban naciendo

en Muros y el Barrio de la Virgen del Camino , como

mínimo desde finales de 1600.

Este pretende ser un pequeño homenaje a mi Bisa-

buelo de su Biznieto, Alejandro Castiñeira Ruiz.

D. Andrés Santos Ortigueira

11

Que non te aten Unha novela ambientada en Louro

e Cabanas (a Baña)

Autor: Manuel Iglesias Turnes

Non sei mover as miñas personaxes por paisaxes

descoñecidas. Teño que velas andar polos espazos

que eu ando. Por isto as terras de Muros están

presentes en boa parte de Que non te aten, a miña

segunda novela. Levo dende os dezaoito anos

disfrutando desta

terra; así pois, cando

mando ós

protagonistas de

vacacións, por forza,

o destino de praia

ten que ser Louro.

Verédelos de

camping na Bouga,

bañándose na Praia

do Espadanal, no cumio do Monte Louro, ou tomado

unha cervexa no Curro da Praza.

Que non te aten (Xerais, 2016) é unha novela

escrita para dar visibilidade as gandeiras e

gandeiros de hoxe: xente moi preparada,

empresarios que levaron o sector leiteiro a situalo

entre o máis moderno de Europa. Non é xusto que

descoñezamos esta realidade. Galicia está no mapa

das nove zonas punteiras nesta actividade

(Holanda, Dinamarca, etec). Mais o rural está

estigmatizado. Os medios de comunicación insisten

en dar unha imaxe de atraso. Xa sabedes, que se o

Manolo de Xaniño (aquel que caíu no pilón,

borracho, e non se erguía), un que ten un coleiro

grandísimo, unha cabaza, unha pataca...

Se falamos dunha Galicia moderna, hai que falar

das granxas de vacún leiteiro, que utilizan as

técnicas máis avanzadas en nutrición, reprodución e

benestar dos animais. Unha desas granxas aparece

retratada nesta miña nova aventura literaria,

propiedade dunha familia formada por tres

xeracións: avós, fillos e netos. Mais Que non te aten

non é un ensaio sobre a situación deste sector. É

unha novela de amor e desamor, de sexo, de

infelidades, que fala do dereito a sermos libres.

Na trama central hai un triángulo amoroso

protagonizado por un mozo que, por falta de

decisión, e por que lle presta, mantén relación con

duas mozas á vez. Pensa que é mérito seu, mais a

verdade é que é vítima da súa inmadurez. Á vez

transcorre outra historia na que o noivo non entende

que a súa compañeira teña dereito a vivir un minuto

da súa vida lonxe do seu control. É unha novela moi

de hoxe, onde as redes sociais forman parte da

trama.

Despois de transcorrido un mes da súa aparición

nas librarías, a editorial está a piques de publicar a

segunda edición. As rapazas de Xan, a miña

primeira novela, un retrato do rural dos anos 50 do

pasado século, vai pola terceira. Non teño, pois,

mais que agradecemento a todas as persoas que

me len. Que non son poucas. Grazas.

Santiago, 7 de abril de 2016

12

Do libro de Santi Llovo

"MEMORIA SALGADA DUN POBO"

Aínda que algunhas fontes sinalan a data de

construción da igrexa vella de Esteiro en 1850, o

certo é que era xa parroquia a lo menos desde

1764, ano da primeira inscrición dun neno no libro

independente de bautizados de Esteiro. A partida

de bautismo comezaba do seguinte xeito: “En la

Iglesia parroquial de Santa Mariña de Esteiro a

dieciseis días del mes de octubre del año 1764: yo

don Andrés de Creo presbítero, excusando a don

Manuel Francisco de Ponte, cura propio de la

iglesia de Santiago de Tal y Santa Mariña de

Esteiro , bauticé solemnemente y puse los santos

óleos……”.

Aparte dos antigos libros sacramentais da

parroquia, existe no Arquivo Diocesano de Santiago

outra interesante documentación referida á

administración parroquial, que resulta determinante

para confirmar algún aspecto concreto da historia

de Esteiro relacionado co ámbito eclesiástico. Así,

sabemos que dende hai moitos anos existiron

varias confrarías dependentes da Igrexa de Esteiro:

Confraría das Ánimas do Purgatorio, con

información dende 1684.

Confraría do Rosario, con información dende

1740.

Confraría do Santísimo, con información

dende 1852.

Tamén existe abundante información sobre foros e

outros dereitos que a igrexa tiña naqueles tempos.

Neste senso, cómpre referirse a unha

documentación, encadernada en forma de libro e

datada en 1698, chamada: “ Pleito sobre los bienes

y rentas de las Iglesias de Esteiro y Tal”.

Finalmente pode atoparse unha interesantísima

documentación sobre a “reconstrución”, a mediados

do século XIX, da igrexa parroquial. Sobre este

asunto creo que interesa resaltar o seguinte:

O 29 de decembro de 1846 iniciouse un expediente

de reedificación da igrexa de Esteiro no

Arcebispado de Santiago.

En 1850 a igrexa vella estaba “en ruínas” e

pechada dende había anos.

Houbo nese ano de 1850 un primeiro intento de

reconstrución: “Cuando se intentó edificar la iglesia

de dicha parroquia en el campo llamado de la

Agreira, sito en el lugar de Solleiros …. adjudicada

la obra al maestro cantero don Manuel Nieto en

14.000 reales …. se decidió suspender la obra por

REPASO POLA HISTORIA DE ESTEIRO.

OS ORÍXENES (II)

Interior e parte posterior da igrexa vella de

Esteiro

13

falta de servicio de la gente, por desobediencia del

vecindario, que consistía en servicio de carreto y

peonaje…”.

O 18 de marzo dese ano 1851 celebrouse no atrio

da igrexa unha xuntanza veciñal, coa asistencia do

cura párroco e do alcalde de Muros. Da acta

correspondente destaca o seguinte contido: “A

solicitud de varios vecinos se preguntó cuál era el

deseo de los vecinos, y todos acordes

unánimemente expresaron que su ánimo es que la

nueva iglesia se componga o reedifique haciéndola

más espaciosa y capaz para el vecindario, pero

dándole toda la grandeza y hermosura que sea

compatible con las facultades y riqueza de la

localidad…… se obligan a dar para este fin cada

uno 20 reales de vellón, en la inteligencia de quien

no quiera pagar debe prestar el servicio personal de

peonaje a dos reales diarios…… nombran para

contratar la obra a los vecinos José y Benancio

Portals junto a Andrés Piñeiro….. creemos acertado

que la edificación de ella se haga en el mismo lugar

que la actual… se decidió fuese edificada en el sitio

llamado el campanario y diste de la primitiva unas

70 varas castellanas y de donde es vista por todo el

vecindario…”.

Encargouse o proxecto ao profesional de escultura

e arquitectura veciño de Cee, don Manuel Nimo.

Na planilla e directorio da obra feito polo

mencionado profesional, reflectíase unha igrexa de

26 “varas castellanas”, cunha capela maior e dúas

colaterais.

Para contratar o remate da obra expúxose o prego

de condicións no atrio da Igrexa de Esteiro e nos

“sitios más públicos de Noya y Muros”. O

orzamento total era de 18.000 reais, pagadoiro en

oito prazos, e un ano de execución.

O remate da obra adxudicouse o 28 de abril ao

mestre canteiro Francisco Antonio Arca, veciño de

San Martín de Figueiroa, Concello de Cercedo,

Partido de Tabeirós.

Cambiando de fonte documental, resulta

especialmente interesante o documento outorgado

ante un escribán de Porto do Son polo mencionado

mestre canteiro en xuño de 1851. Trátase dunha

escritura de “Obligación y Fianza” que, pola súa

singularidade, vaise reproducir nunha parte

substancial: “En Porto do Son, parroquia de San

Vicente de Noal, a 28 de junio de 1851, Francisco

Antonio Arca, profesor de cantería y arquitectura,

vecino de san Martín de Figueiras, partido judicial

de Tabeirós, provincia de Pontevedra dijo: Que

hallándose sacado a públicas posturas para remate

en el mes de abril último la construcción de una

iglesia nueva, a cimientis, de Santa Marina de

Esteiro, anejo de la parroquia de Santiago de Tal,

del partido de Muros, también se presentó licitador

con otros pretendientes, vajo el pliego de

condiciones estipuladas por los apoderados y el

señor cura párroco de aquellas dos iglesias,

quedando la última postura la de don José

Martínez, de Santa María de Buyo en 17.700 reales

y posteriormente rebajada por don Aquilino de la

Torre de Santa Cristina de Barro con la media

décima de dicha cantidad: y el 28 del mismo abril,

el compareciente se mostró nuevo licitador con la

otra media décima de rebaja de aquella referida

suma, en que fue rematada la obra vajo la garantía

de nueve capítulos contenidos en dicho pliego …. y

se obliga con su persona y bienes presentes y

futuros de construir y edificar la nueba iglesia de

Santa Marina de Esteiro a cimientis, de

mampostería de lucimiento como el frontis

semejante al de la parroquia de Abelleira, con su

longitud, altura y latitud que tiene acordados en

14

diferentes pliegos …. desde la fecha de su remate

hasta el último de año de 1852, siendo

responsables de las peonadas, la parroquia de

Santa Marina de Esteiro y sus apoderados …”.

Resulta evidente que, polo emprazamento e forma

actual da igrexa vella de Santa Mariña de Esteiro,

ou ben modificouse o proxecto inicial ou xurdiron

moitos problemas coa execución da obra. Respecto

a súa situación, a igrexa fíxose a uns 60 metros do

actual campanario, co cal parece que se reedificou

onde estaba a anterior. En canto á forma, tal e como

se pode apreciar, non se respectou tampouco o

proxecto orixinal. Da clásica planta en cruz pasouse

a unha rectangular, aínda que a fronte, tal e como

estaba previsto, si que e moi similar ao da Igrexa de

San Esteban de Abelleira.

Independentemente de que o proxecto puido

modificarse, é certo que houbo problemas co

construtor. Isto confirmouse cunha escritura

outorgada o 23 de agosto de 1851 ante un notario

de Muros polos veciños de Esteiro, José e Benancio

Portals xunto con José Piñeiro. No documento

apoderan a don Joaquin Duque para que os

represente e defenda na reclamación de cartos

efectuada polo mestre construtor don Francisco

Antonio Arca contra os veciños de Esteiro, polas

obras encargadas e feitas na Igrexa de Esteiro .

Aínda que ten trazos neoclásicos, o carácter austero

e anodino da igrexa na súa estrutura exterior, leva a

pensar que carece practicamente de estilo

arquitectónico. Tal como se pode apreciar na

actualidade a igrexa fíxose en momentos

diferentes. En calquera caso, o que agora

coñecemos como a igrexa vella de Santa Mariña de

Esteiro levantouse en 1851 sobre outra anterior.

A mediados do século pasado, por mor da

ampliación do cemiterio parroquial, alterouse o

entorno desta igrexa. Cara ao Sur existían uns

impoñentes cipreses, dentro dun especie de atrio,

que con esa actuación desapareceron totalmente.

Así mesmo, diante da entrada principal atopábanse

unha serie de panteóns que por mor da referida

obra leváronse para o entonces novo fondo de

cemiterio.

Aparte da igrexa de Solleiros, hai quen di que no

Maio houbo unha capela e na Silvosa outra, adicada

a San Fins. Nembargante, non puiden confirmar

esta información con ningún documento oficial.

Tamén quero resaltar que o nome da parroquia, e

por tanto a súa invocación, estivo dende tempo

inmemorial adicada a Santa Mariña ou a Santa

Marina, alternáronse durante séculos ambos nomes.

Aparte do manuscrito xa aludido denominado

“Memorias del Arzobispado de Santiago”, escrito en

1607 por don Gerónimo del Hoyo, en que se refería

literalmente á Felegresía de Santa Mariña de

Esteiro, o primeiro documento “oficial” que atopei

co nome de Santa Mariña foi unha partida de

bautismo do ano de 1683 . Nas primeiras partidas

do libro sacramental compartido entre Tal e Esteiro,

aparecían indistintamente Santa Mariña ou Santa

Marina. No primeiro libro referido exclusivamente a

Esteiro, xa aparecían case todas as inscricións

referidas a Santa Mariña.

15

Como é ben sabido, a parroquia de Esteiro deixou

de ser anexa da de Tal en 1956, cando se construíu

a nova igrexa parroquial, quedando a vella

exclusivamente para o culto funerario. Respecto á

construción da nova igrexa, don Jaime García

Rodríguez, párroco emérito de Santiago de Tal e

Santa Mariña de Esteiro, escribiu un excelente

traballo chamado “Memoria da igrexa de Esteiro no

seu 50 aniversario 1956-2006”, de obrigada lectura

para aqueles que queiran afondar no tema.

Independentemente de cando e onde foi construída

a igrexa, pódese dicir que Esteiro, como núcleo

independente de poboación, non existía ata a

chegada dos chamados fomentadores cataláns a

finais do século XVIII. O que agora coñecemos

como Esteiro eran varios lugares dispersos nos que

vivían unhas poucas familias co que podían extraer

da terra e do mar.

No extracto do plano xeométrico anterior, levantado

entre 1791 e 1794 polo enxeñeiro don Antonio

Alcalá, pódense apreciar que, por unha banda, non

se reflicte ningún núcleo de poboación no que agora

coñecemos como Esteiro, cando si reflicte Muros, O

Freixo e Noia e, por outra, ao río Maior chámalle

“Río de Esteiro”.

Da análise dos libros sacramentais pódese concluír

así mesmo que ata o ano 1800, a poboación

localizábase fundamentalmente nos seguintes

lugares: Creo, Maio, Reboredo, Riomaior, Solleiros,

Silvosa, Trasdacosta, Trión e Uhía. Pola súa parte,

os apelidos máis comúns eran: Maio, Rama,

Romero e sobre todo Piñeiro. Outros eran menos

frecuentes como: Abeijón, Agra, Campos, Castro,

Fernández, García, Ínsua, Lado, Moledo, Montes,

Neto, Núñez, Oanes, Paz, Rey, Rodríguez e Tubío.

Destes apelidos, varios xa desapareceron da

bisbarra, e algún deles nos leva a pensar que as

orixes dos veciños de Esteiro están en lugares

próximos, pero do interior, pertencentes aos

concellos de Mazaricos e de Outes, como Suevos,

Valadares Mirás ou Lestayo. Na actualidade, nestes

lugares son frecuentes algún deses apelidos.

De seguido vaise a reproducir un extracto, referido á

bisbarra de Esteiro, do denominado “Derrotero de

las costas de España en el Océano Atlántico y de

las islas Azores o Terceras para inteligencia y uso

de las cartas esféricas” feito en 1789 polo tenente

xeral da Real Armada don Antonio Valdés.

Ata que coa chegada dos cataláns empezouse a

pescar e procesar a pesca dunha maneira industrial,

coa conseguinte aparición dos asalariados, a

economía da bisbarra era autenticamente de

subsistencia. Os habitantes das aldeas e lugares

que conformaban Esteiro vivían do que conseguían

extraer da terra e máis do mar. A diferenza con

outros pobos do interior, a abundancia de pesca na

costa supuxo unha táboa de salvación en moitos

anos nos que as constantes choivas traducíanse

nunha perda das colleitas e conseguintemente en

fame.

Aínda que as familias non vivían preto do mar, a

maioría dos homes, a lo menos na temporada da

sardiña, adicábanse á pesca. Xa dende mediados

do século XVIII tiña que haber moitos mariñeiros en

Esteiro porque, tal e como se exporá noutro

apartado deste traballo, o 5 de xullo de 1769

asinábase, precisamente en Esteiro, unhas novas

Ordenanzas de pesca para a Ría de Muros .

16

A poboación da bisbarra non deixou de medrar en

todo o século XVIII ata a súa derradeira década, de

tráxicas consecuencias para todo o litoral. Neses

anos a Coroa Española, representada por Carlos

IV, tiña constantes conflitos con outros países,

como Inglaterra, Francia e mesmo Portugal.

Cómpre lembrar que en 1751 empezou a funcionar

a matrícula do mar e os mariñeiros estaban

obrigados a servir á Marina cando fora preciso. Por

tanto, a man de obra masculina íase a servir

durante anos e en moitos casos nunca regresaban.

Unha vez superadas estas circunstancias, a

poboación volverá medrar con forza.

A continuación reprodúcese un extracto, tamén

referido á bisbarra de Esteiro, dun documento

sobre a actividade económica, datado en 1798.

Antes do século XIX, Galicia exportaba

regularmente gando e peixe salgado a Castela e

Portugal e, a finais do XVIII, xa existía con Cataluña

comercio marítimo regular. Tratábase

fundamentalmente da importación de viños e

augardentes e, para compensar os retornos das

embarcacións empezouse a remitir peixe salgado.

Esta época coincide coas primeiras chegadas de

cataláns aos pobos e vilas da Galicia costeira, pero

só en estadías de temporada, retornando aos seus

portos de orixe.

Desde a súa chegada, a mediados do século XVIII,

os cataláns ademais do comercio de viño e

salgadura dedicáronse a outras actividades

económicas como a venda de xabón, compra

venda de gando, negocios de préstamo, factorías

para la elaboración de curtidos e de papel, etc. Non

obstante, nas primeira épocas non se produce un

verdadeiro asentamento. Permanecían en tanto

duraba “a costeira da sardiña”, limitándose a

adquirir sardiña cochada polos propios pescadores

galegos. Non foi ata 1790 e especialmente trala

Guerra da Independencia (1808–1814), cando se

efectúa o asentamento masivo e definitivo dos

cataláns. Nesa segunda ondada comezaron a

establecerse en Esteiro e con eles dou comezo o

que se podería chamar o século dourado de

Esteiro.

—-O—-

17

Locucións latinas

máis usadas

Din que o Latín é unha lingua morta, pero resulta

que é todo o contrario. O latín é a base do 80 por

cento dos idiomas galego, español, francés,

italiano e portugués, por iso non é de estrañarnos

que no noso vocabulario incluamos certas

palabras ou frases latinas que utilizamos

comunmente para referirnos a tal ou cal concepto,

aínda que non saibamos o que realmente

significan.

As locucións latinas son expresións en latín que se

utilizan no galego cun significado próximo ao

orixinal latino. Como o latín foi a lingua de

expresión cultural e científica en Europa ata o

século XVIII, estas locucións perviviron na linguaxe

xurídica, técnico, relixioso, médico e científico.

Recollemos aqui cales son as locucións latinas

que máis utilizamos os galegos.

Álter ego. Tradúcese como “outro eu” e úsase

para designar á persoa en quen se ten absoluta

confianza ou ben á persoa real ou ficticia en quen

un se recoñece, coa que se identifica.

Ad hoc. Tradúcese como “para isto”, e segundo a

RAE significa “adecuado, apropiado, disposto

especialmente para un fin”.

A priori. Significa “antes”.

Ad lítteram. Quere dicir “ao pé da letra” ou

“literalmente”.

Currículo vítae. Literalmente tradúcese como

“carreira da vida” e é o currículo ou a relación dos

títulos, honras, cargos, traballos realizados, datos

biográficos, etc., que cualifican a unha persoa.

Coitus interruptus. Esta locución significa

literalmente “coito interrompido”. Úsase para

designar o método anticonceptivo que consiste en

interromper o coito antes de que se produza a

exaculación.

Déficit. É o nome que recibe a falta, perda ou

escaseza de algo.

Delírium trémens. Denomínase así ao delirio con

tremores, axitación e alucinacións que sofren os

alcohólicos crónicos.

Grosso modo. Locución latina que se pode

traducir como “aproximadamente” ou “en liñas

xerais” ou “a grandes liñas”.

Motu proprio. Quere dicir por propia vontade e

iniciativa, espontaneamente, sen coacción. Non se

debe escribir “motu propio” nin “de motu propio”.

Vox pópuli. Pódese traducir como “voz do pobo”.

Emprégase como locución nominal co sentido de

“rumor popular que corre na fala da xente”.

Ópera prima. Fai referencia á primeira obra dun

autor.

Annus horríbilis. É un ano horrible, ano dos

horrores. En oposición a annus mirábilis.

In albis. Úsase para describir a sensación de que

alguén está ou queda “en branco” ou sen

comprender o que se oe ou le.

In fraganti. Atrapado no momento de cometer o

delito, captado en flagrancia

Ex professo. A propósito; acto feito

deliberadamente

In memóriam. En memoria de ou en recordo de,

adóitase usar moito nas tumbas e epitafios.

In vitro. Tradúcese “en vidro”; fai referencia a

experimentos de laboratorio; feito nun tubo de

ensaio e non sobre o propio organismo.

Lapsus. Falta ou erro cometido por descoido;

equivocación.

Modus vivendi. Modo de vivir; modo de gañarse a

vida; forma de gañarse o pan; labor que permite

vivir dela.

Modus operandi. Modo de proceder; forma de

actuar; modo de traballar.

Ipso facto. No acto; polo mesmo feito;

inmediatamente.

Hábitat Lugar onde vive unha especie animal ou

vexetal

18

Muros: Ayuntamiento de 7154 habitantes

Muros (San Pedro): Lugar donde reside el

Ayuntamiento y cabeza de partido judicial,

situado a 94 kilometros de la Coruña. Casino.

Ayuntamiento:

Alcalde: Don Carlos Iglesias Lago

Tte de Alcalde: D. José Suárez Malvarez.

Juzgado de Primera Instancia:

Juez: Don José Bermúdez de Castro

Promotor fiscal: D. Rafael Ageitos.

Escribano: D. Ramón Reinoso.

Registrador de la propiedad:

D. Angel Antonio Mata

Secretario del Juzgado Municipal:

D. Clemente Calviño

Cónsules:

Francia: D. Jacobo Bermúdez

Vice-Cónsul Portugal: D. Jacobo Bermúdez.

PROFESIONES – COMERCIO –

INDUSTRIAS.

Abogados:

D. Alfredo García Salgado, D. Ramón Suárez

Aceite y Vinagre:

Manuel Agrafojo, Vicente Beiro, Juan Dubert,

Bartolomé Fabeiro, Juan Fernández Piñeiro,

Maria Antonia González, Baltasar Lago, Felipe

Lago, María Antonia López, Manuel Rodríguez

Mallo, Rafael Seguín.

Administrador de fincas:

Lino García.

Bodegoneros:

Jacobo Arias,Antonio Baza, José Castaño,

Juan Figueiras, Catalina García, María

González, Serafina Lago, Ramón Lasmo,

Bernardo Longo, Andrés Novo, Roque

Quinteiro, Rosalía Rama, Nicolás Talbo.

Carnicero:

Lino García

Carpintero

José García

Cerero:

José Couto.

Cirujanos: Angel Neira y Figueroa, Antonio

Vilariño y Campos, Joaquín Gómez (Abelleira),

José Romaní Figueiras (Esteiro)

Drogueros:

Angel Díez Lucas, Carlos Iglesias, Adelaida

Portals.

Farmaceúticos:

Juan Campelo Rodríguez, Joaquín Iglesias

Siaba.

Ganado lanar:

Domingo Lago

Harinas (Molinos de):

Tomás Agra, Ignacio Alborés Andrés

Caamaño, Pedro Figueiras, José Fornís

Vázquez, José Fuentes y Lado, Domingo Lago,

José Giames, Rita Lago, Domingo Lago

González, Andrés Lago Fernández, Manuel

Lariño, Manuel Lutago González, Cándido

Lestón, José Lestón, Paula Lestón, Ventura

Lestón, Manuel Lestón Lestón, Juan Lestón y

Mayo, José Mayo Lestón, Ramón Neira, Josefa

Núñez, Manuela Núñez, José Núñez Piloto

Ramón Pais, Frnacisco Penela, Benito Pérez,

Datos de Muros en 1880

19

José Piñeiro Lutin, Manuel Roca, Pedro

Rodríguez Quidar, Tomás Rúa, José Saborido

Núñez, Pedro Sande, Rosalia Santiago, Ramón

Tajes Lago, Juan Tajes Vieito, Francisco Vara,

Gregorio Vázquez.

Herreros:

Agustín Agra, Ramón Agrafojo, Manuel Benito

Formoso.

Loza:

Manuel Lariño, Mateo Puegui.

Médicos:

José María Calderón y Caamaño, Domingo

Pérez de Luna, Subd.

Mercería:

José Tubío

Navieros:

José Ignacio Lojo, Adelaida Portals, Félix

Romaní, José Romaní, Manuel Romero, Féliz

Sernaris, Siaba Iglesias.

Notarios:

Ramón Brocos Carrillo, José M. Cereijo

Fernández.

Pastas para sopa:

Fructuoso Díez, Rosa Fiuza.

Pastelerías:

Leonor Lago Ferreira, Manuel lamela, María

Siaba.

Procuradores:

Joaquón Fernández Martínez, Manuel Fuentes

Otero, Antonio Martínez Benito, Carlos

Mouriño.

Sal:

Manuel Longa Luces, Matilde París Pardiñas.

Salazón (Fábricas de)

Bartolomé Alvarez, Casiano Campelo, José

Castellar, Abelardo Dubert, Felipe Fernández

Fajardo, Manuel Iglesias, José ignacio Lago,

Ventura Moreno, José Portales, Pablo Portales,

Venancio Portales, Juana Riveiro, Félix

Romaní, José Romaní, Manuel Romero, Viuda

de Francisco Bouza, Siaba Iglesias, Francisco

Turar Cacellar.

Tejidos:

Manuel Castro, Ventura Conde, Aelardo

Dubert, Manuel Fernández, María Josefa

Fernández, Ramón Fuentes,Lino García, Juana

Iglesias Lago, Manuela Lago, Manuel Lojo,

José Ignacio López, Angeles Luces M.

Vinos y licores:

Miguel Ballesteros, Manuel Barreiros, Pedro

García, Antonio Novo, Andrea Tajes.

Zapateros:

Manuel Fernández Barreiro, Juan Fernández y

Fernández, Manuel Pazos, Felipe Oviedo

20

Pedrafita do Outeiro das Capas

p/ Elixio Vieites.

Tipo de ben: Monumento megalítico (túmulo, dol-

men, pedrafita...),

Concello: Muros / Muros (comarca)

Parroquia: Torea (San Xián)

Lugar: Riomao (Outeiro das Capas)

Cronoloxía: Descoñecida,

Descrición: A pedrafita mide uns 2,5 metros de

altura e o diámetro da súa sección redondeada vai-

se reducindo coa altura. Ten dúas grandes pedras

de forma case esférica na súa base que parecen

ser elementos relacionados coa rocha principal. Nos

traballos arqueolóxicos de prospección levados a

cabo para a construción do parque eólico Pedregal-

Tremuzo, xuño do 2004, non indican a existencia

deste elemento, pois non está incluído no catálogo

de achados. A localización está moi cerca da con-

fluencia dos concellos de Muros, Outes e Mazaricos

polo que puido servir ao longo do tempo de fito de

demarcación dos seus terreos.

Propiedade: Descoñecida

Uso actual: Sen uso

Categoría do Ben: Non está inventariado

Elementos mobles:

Tradición oral:

Referencias bibliográficas: http://

catalogaciondepedrafitasdegali-

cia.blogspot.com.es/2014/03/mapa-das-pedrafitas-

de-galicia.html

Resultados da prospección arqueolóxica do parque

Pedregal- Tremuzo

(non se contempla a pedrafita)

http://digital.csic.es/bitstream/10261/5493/1/

CAPA20.pdf - pax 23 e 117

Afeccións:

Ten camiño de acceso?: Si

Está cuberto de maleza: Non

Está afectado por algunha obra: Si

Estado de conservación: Bo

Atópase en perigo nestes momentos?:

Está a carón dun viravento e dentro do terreo do

parque eólico Pedregal-Tremuzo

Onde está localizada: Latitude: 42.8456864547

Lonxitude: -9.00522172451

Empregamos o sistema de coordenadas WGS84

21

Cañonazos en

Muros

p/ Manuel Lago Alvarez.

No aire sen tempo que a historia atesoura, non é

difícil atoparnos con mil e un feitos de armas nos

que o patrimonio arquitectónico relixioso e civil su-

friu os consecuencias de diferentes contendas. A

Vila de Muros non foi allea a elas, e querendo ou

sen querer, foi escenario dalgunhas batallas que

deixaron pegada tanxible nalgúns edificios; un de-

les, o Santuario da Virxe do Camiño, que en xuño

do ano 1805, do mesmo xeito que a Vila, foi bom-

bardeado por un buque de guerra inglés.

Os feitos, perfectamente documentados nos arqui-

vos do Almirantazgo da Súa Graciosa Maxestade,

sucederon o día 4 de xuño de 1805, e foron prota-

gonizados polo buque Loire, ao mando do Capitán

Maitland e sucederon así:

Despois de atacar diferentes poboacións da

ría de Camariñas, e habendo feito presos a mariñei-

ros do buque Esperanza, soubo por estes de que

no porto de Muros había fondeada unha nave cor-

saria francesa, de nome “Confiance”, armada con

27 canóns. Posto en rumbo a Muros, ás nove da

mañá do día 4 de xuño, ao pasar o faro Rebordiño,

o Loire viuse sorprendido polo fogo dos canóns do

castelo da Vila, que provocaron nove feridos na tri-

pulación do navío inglés. Aínda que o Capitán Mai-

tland ordenou contestar o fogo, viu que os canóns

dos muradáns estaban moi ben situados e que po-

derían causar máis danos ao seu buque, por iso,

ordenou ao tenente Yeo asistido nesta ocasión po-

los tenentes dos marines reais Samuel Mallock e

Joseph Douglas e o segundo tenente en funcións

Charles Clinch, que asaltasen por terra a fortaleza e

inutilizaran os seus canóns.

O castelo foi tomado ao asalto, sendo os

seus defensores apresados, mentres o Loire, bom-

bardeaba a Vila e os seus arredores. Paralelamente

o capitán Maitland, tras facerse cargo dos dous cor-

sarios franceses e dun bergantín mercante español

tamén fondeado, enviou unha mensaxe á poboa-

ción asegurando que en ningún momento dar actos

de pillaxe nin se atentaría contra as vidas e bens de

propios.

Unha delegación formada por notables de

Muros (o capitán Maitland escribe no Diario de na-

vegación do Loire, que uno dos delegados era o

Bispo de Muros) agradeceu persoalmente ao capi-

tán inglés o seu nobre xesto así como o cristián pro-

ceder do tenente Yeo e os seus homes cos feridos

españois e franceses do fortín.

Ao pouco da batalla o Loire abandonou Muros, le-

vándose ao buque francés “Confiance”, e outros

dous, de ahi a frase moi coñecida de Muros: “A

confianza levouna ou inglés”.

Deste bombardeo, conserva o Santuario da Virxe

do Camiño, dous impactos de bala de canón que

locen nas fachadas este e sur.

22

P/ César Lorenzo Gil

Hoxe reparamos na cociña. En moitas casas,

nas que se come nesa habitación, é espazo para a

conversa e, polo tanto, para a lingua. Mais hoxe fi-

camos no recanto máis silencioso, onde só se sente

o tintineo dos pratos e vasos e o motor da máquina

a lavar; canto máis modernas, menos barulleiras.

En galego, esa máquina non se chama lava-

vaixelas senón lavalouza. Debemos empregala con

xénero feminino. “Non prendas a lavalouza até que

estea chea de todo”. Loxicamente, lavavaixelas é un

castrapismo, un mal calco do castelán lavavajillas.

Quere isto dicir que vaixela tamén é unha pa-

labra incorrecta? Non. Podemos utilizala como sinó-

nimo perfecto de louza pero sempre en rexistros

máis cultos ou específicos. Por exemplo, é un tanto

solemne dicir: “Vou lavar a vaixela” pero si podemos

dicir: “Regaleiche diñeiro pola túa voda porque en

cuestión de vaixelas, é mellor escoller cadaquén a

súa” ou “O Pazo de Versalles garda unha valiosísi-

ma colección de vaixelas francesas do século

XVIII”.

Para gardar ou poñer a escorrer as pezas da

louza, o galego tamén ten unha palabra propia: lou-

ceiro. Nalgunhas comarcas usan as variantes tamén

correctas de cunqueiro ou alzadeiro.

Se o moble só se usa para gardar pratos, co-

pas e demais louza, xa seca, podemos empregar

ademais chineiro. Esta palabra debe ser moderna

en galego xa que en moitas casas se di á castelá,

chinero.

A lacena é ben un oco de obra dentro das cociñas

que serve como andel para gardar cousas ou unha

parte do chineiro que conta con baldas e porta. Por

extensión, podemos chamarlle lacena ao propio mo-

ble chineiro.

Polo xeral, a lavalouza está perto da pía, é dicir, o

oco onde se lava a louza a man. En galego tamén

podemos chamarlle vertedoiro, non fregadeiro, pala-

bra considerada un castrapismo. Si podemos usar o

verbo fregar neste contexto. “Na repartición de tare-

fas, non sei como fixo pero ao final só ten que fregar

a louza”. O campo léxico de fregar aínda se amplía

ao obxecto co que lavamos. Amais de estropallo,

esa pequena porción de material sintético (en tem-

pos foi esparto, hoxe xa non) pode denominarse

fregador, fregaduxo ou freganzo. Non debemos em-

pregar en ningún caso o castelanismo salvaúñas

para definir a esponxa que leva incorporado un es-

tropallo. Tamén nese caso podemos empregar fre-

gador ou directamente esponxa.

Dúbidas do Galego

Lavavaixelas

23

A baeta, en tempos, definía un tipo de tea basta e

cuberta de pelo que non valía para vestir, polo

que se empregaba en mesteres máis básicos. Un

deles o de limpar e secar a pía. Hoxe unha baeta

é directamente ese trapo permanentemente húmi-

do, case sempre de cor amarela ou alaranxada.

O outro trapo que usamos na cociña, o que serve

para non nos queimar coas cazolas ou para secar

a louza, ten en galego moitos nomes. Amais de

trapo ou trapo de cociña podemos usar mulido,

rolla ou rodela.

Falaba de cazola. Esa é unha das moitas pala-

bras que podemos utilizar para definir os recipien-

tes metálicos ou porcelánicos onde cociñar. Na

miña casa usouse sempre o metonímico porcela-

na. “Teño unha porcelana de macarróns que se

van derramar”. Non se admite no galego están-

dar. Segundo a forma debemos empregar unhas

palabras ou outras. Se o recipiente é cilíndrico

usaremos pota, cazarola ou ola (por exemplo, o

recipiente onde se fai o caldo ou tamén se cocen

verduras, por exemplo, unha ola exprés). Se é

redonda e baixa, chamarémoslle cazola. De ser

de barro e ter a barriga e a boca anchas, o nome

é pucheiro. Unha versión do pucheiro con tres pés

que quedou en desuso ao desapareceren as larei-

ras era o pote.

Se é máis larga ca alta, o nome propio é tarteira.

“Esta tarteira de ferro faime uns arroces bárba-

ros”. En galego admítense tanto paella coma pae-

lleira, co significado de tarteira de moi pouco fon-

do útil para facer arroz ao estilo valenciano.

O cazo e o cazolo son utensilios de pequeno ta-

maño que se empregan para ferver líquidos ou

cociñar cantidades moi pequenas. Diferéncianse

no tamaño. A pesar de ser contraditorio dado o

sufixo diminutivo, o cazolo é maior ca o cazo.

As tapas das tarteiras e demais cazolas tamén se

poden chamar tampas. Na miña casa son rollas,

igual ca os tapóns das botellas. Mais ese signifi-

cado non aparece nos dicionarios máis coñecidos

agás en dous, no Estraviz e no vocabulario que

recolleu ese sabuxo de palabras en perigo de ex-

tinción que é Elixio Rivas.

Outras pezas que non faltan no seu lugar

correspondente da lavalouza son os cubertos ou

servizos. Nese apartado o galego está en franca

decadencia e xa case se perderon as palabras

propias. Diremos culler e culleriña; garfo e coitelo.

Cuchilo é un castrapismo. Unha culler grande,

das que se usan para botar a sopa, chámase cu-

llerón ou cazo. “Compra un cullerón que cullerada

a cullerada non hai quen encha seis pratos!”.

Tamén cando está furado e ten dentes para me-

llorar apañar os espaguetes se chama cullerón ou

cullerón para os espaguetes. Para apañar a ensa-

lada usaremos unha pinza. Miña nai chámalle

gancholo á pinza en cuxos extremos ten dentes.

En realidade, o gancholo, na Maraña e en Ceque-

liños, é un instrumento agrícola que ten varios

dentes (polo menos catro) en curva (é coma unha

culler ou unha man dentada) e serve para levan-

tar do chan esterco, herba ou batume. A palabra

gancholo non aparece en ningún dicionario e non

sei como lle chaman noutros lugares nin cal é a

palabra estándar para este significado.

24

Resulta inmensamente encomiable comprobar

como os novos profesionais formados nas

universidades galegas para os seus traballos de fin

de carreira escollen como asuntos de referencia

temas relacionados con carencias de

infraestruturas, melloras no hábitat, solucións á

melloras de servizos, etc, e case sempre para as

poboacións e bisbarras que mellor coñecen, que

non outras que aquelas nas que viven. É o caso da

recentemente Licenciada pola Escola Técnica

Superior de Enxeñeiros de Camiños, Canais e

Portos da Universidade da Coruña, a outéense

Lidia Caamaño Caamaño, quen no seu traballo de

fin de carreira ven de plantexar unha solución

perfectamente aceptable ao problema de

comunicación e tráfico entre as localidades de O

Freixo e Muros.

A nova profesional, no seu anteproxecto prantexa

unha solución real e posible para enlazar Muros coa

nova estrada a Santiago, vía variante de Outes,

corredor e autovía, o que sacaría a Muros da súa

secular falta de comunicacións rápidas coas

principais redes viarias galegas.

A solución proposta por Lidia Caamaño, supón a

construción dun vial polo interior, que preservando

o roteiro da costa, evita o paso polas travesías das

poboacións costeiras, o que suporía un menor

número de kilometros a percorrer e unha ganancia

en tempo para achegarnos as estradas de alta

capacidade, xunto con unha maior comodidade e

seguridade na condución.

O anteproxecto e moi coidadoso e respetuoso co

medio ambiente, concretando de forma moi clara

as necesarias medidas de correción de impacto

medioambiental. Con todo, si algún día este

proxecto se levara adiante viría a sacar a Muros da

súa eterna falta de comunicacións, póndonos a

Unha estrada necesaria.

25

altura doutras moitas vilas galegas que dende fai

tempo viron solucionado este problema. Non sería

máis que facer efectiva unha das moitas débedas

históricas que as administracións teñen con Muros.

Por historia, necesidade, razón e dereito, Muros

necesita dunha nova estrada que nos saque do

illamento actual.

Co permiso da autora, publicamos en TMT texto e

ortofotos contidos no meritorio traballo de fin de

carreira da outense Lidia Caamaño Caamaño.

Anteproyecto de una variante a la

carretera comarcal AC-550

Este anteproyecto consiste en la definición de las

obras necesarias para la construcción del primer

tramo de una variante a la AC-550 que servirá para

conectar Muros con la nueva AC-554, y así reducir

el tiempo de recorrido entre dicha población y Noia.

El siguiente tramo será abordado en un proyecto

distinto. Lo que se pretende con este anteproyecto,

es reducir el tiempo de viaje entre ambas poblacio-

nes, y mejorar la comodidad y seguridad en la cir-

culación, así como el despeje de las poblaciones

costeras de la mayor parte del tráfico y, como con-

secuencia, de las retenciones y de la contaminación

acústica y atmosférica que este genera. Para ello,

se plantearán tres alternativas, y se establecerá un

análisis comparativo entre ellas con el fin de elegir

la más adecuada. Los criterios que se han tenido

en cuenta en el análisis son: trazado geométrico,

impacto ambiental, coste económico y funcionali-

dad. Finalmente la opción elegida ha sido la alter-

nativa 2. La variante proyectada tiene una longitud

de 7.771,39 metros y cuenta con un viaducto de

470 metros sobre el río Maior en Esteiro. Además,

al discurrir por un terreno accidentado, se vio nece-

saria la colocación de carriles adicionales de circu-

lación lenta en parte del trazado. Los enlaces elegi-

dos han sido para Bornalle un enlace de trompeta,

y para Esteiro, unas pesas formadas por dos glorie-

tas situadas a ambos lados de la variante, sobre la

DP-5305, y un paso superior sobre la carretera an-

terior. Ambos enlaces están justificados por la

“Instrucción de accesos en las carreteras conven-

cionales de titularidad de la comunidad autónoma

de Galicia”, ya que nuestra IMD supera los 5000

vehículos.

26

ANTECEDENTES Y SITUACIÓN ACTUAL

El presente anteproyecto constituye una asignatu-

ra necesaria para finalizar el Grado en Tecnología

en la Ingeniería Civil impartido en la Escuela Téc-

nica Superior de ingenieros de Caminos Canales y

Puertos de la Universidad de la Coruña.

Al tratarse de un anteproyecto de tipo académico,

se llevaran a cabo una serie de simplificaciones y

limitaciones que no podrían admitirse en un pro-

yecto real, tales como estudios geológicos y geo-

técnicos, campañas de sondeos y ensayos, dispo-

sición de material cartográfico y topográfico real y

adaptado al proyecto en cuestión.

Este anteproyecto consiste en la definición de las

obras necesarias para la construcción del primer

tramo de una variante a la AC-550 que servirá pa-

ra conectar Muros con la nueva AC-554, y así re-

ducir el tiempo de recorrido entre dicha población

y Noia. Dicho tramo comienza en Bornalle

(Abelleira), sobre el PK 48+500 de la AC-550 y

termina en Catasueiro (Sabardes), en la glorieta

que enlaza con la AC-554. El siguiente tramo, Bor-

nalle-Muros, quedaría para ser analizado en un

proyecto independiente. La obra afectará a los mu-

nicipios de Outes y Muros, ambos pertenecientes

a la provincia de A Coruña.

La AC-550 está integrada en la red primaria básica

de la RAEGA (Rede de Autonómica de Estradas

de Galicia), y une Noia con Muros bordeando toda

la costa y atravesando todos los núcleos de pobla-

ción allí situados, lo que genera retenciones y una

disminución de la velocidad. Los principales tra-

mos en travesía de esta carretera en el tramo Ca-

tasueiro-Bornalle son: Sabardes, Esteiro y Tal,

donde la velocidad permitida es de 50 km/h. En el

resto del recorrido podemos encontrar velocidades

entre 60 y 80 km/h, aunque son tramos cortos, de

transición entre los de poblado. También cuenta

con múltiples intersecciones, que generan atascos

y, en alguna ocasión, accidentes. Destacando, la

intersección de la AC-550 con la DP-5305 y una

vía que conduce a la playa de Parameán, en Es-

teiro. Las retenciones en este punto son importan-

tes, especialmente en verano.

En cuanto a las características del trazado, la AC-

550 destaca por sus numerosas curvas de bajo

radio, lo que hace que la conducción sea incómo-

da y peligrosa. También existen algunas rectas

demasiado largas que favorecen el aumento de la

velocidad por parte del conductor, y por lo tanto,

del riego de accidente. Además, abundan las zo-

nas con mala visibilidad debidas tanto a los cam-

bios de rasante como a curvas demasiado cerra-

das, y el estado del firme es deficiente en parte del

tramo. Por último, decir que la IMD del tramo de

estudio de la AC-550, es de 6790 vehículos/día,

con un porcentaje de pesados del 5%, y un nivel

de servicio E.

27

Cousas de facebook

p/ Nieves Formoso Vidal

Un dos erros máis comúns ao compartir un post nun

grupo de facebook é o de non comprobar o tipo de

privacidade que ten a nosa publicación. Suponse

que cando publicamos algo nun grupo e para que

todos os seus compoñentes o vexan, sexan ou non

“amigos”, dándose casos nos que quen comparte

(descoñecedor da privacidade do que publicou) non

é quen de entender que si todos os compoñentes

do grupo non ven o seu post, é por que o publicou

só para un público determinado, que case sempre é

porque o compartilo dende un perfil no que só

poden ver as publicacións os “amigos”, o compartilo

sigue gardando esa reserva de privacidade, non

podendo ser visto por xente diferente a quen se ten

como “amigos” no seu perfil. Esta é o mensaxe

que aparece cando alguén comparte algo que ten

termos de privacidade.

Evitar esto. é tan doado como seguir estas

intruccións: Fai clic sobre o icono que aparece

xunto á data na cal ese comentario ou ligazón foi

publicado. Se queres que os teus subscritores e o

resto dos usuarios de Facebook poidan ver esa

historia, elixe a opción “Público”. Si queres que só

os teus amigos de Facebook teñan acceso a ela

selecciona ”amigos”. Se non desexas que ninguén

máis poida vela, elixe “solo eu”. A opción

personalizado permitirache configurar de maneira

aínda máis detallada quen ten acceso a ela. E se

creaches listas de amigos terás tamén a opción de

seleccionar unha delas.

Comparte as túas historias adecuadamente. Poida

que algunhas merezan ser vistas por todos, mentres

que outras unicamente polo teu grupo de amigos.

Se máis tarde cambias de opinión podes volver

editar a súa privacidade, pero en todo caso o

normal e prudente é que cando se comparte algo en

un grupo, todos os seus compoñentes podan ver ó

publicado, sexan amigos ou non de quen o

publicou.

28

p/ Manuel Lago Álvarez

Dende os primeiros anos do cristianismo foi

sempre de piadosa costume soterrar aos fieis

defuntos en sagrado, sendo o interior dos templos

o lugar escollido como o máis apropiado. Co paso

dos séculos e co aumento da poboación os

templos quedáronse pequenos pasando a usarse

como necrópoles os adros das igrexas. O

soterramentos dentro dos templos quedaron

exclusivamente reservados para aquelas familias

que podían pagar a beneficio da “´fabrica” das

igrexa as cantidades que establecesen as

parroquias.

No caso de Muros ao ser o Concello patrono da

Colexiata e da parroquial, era este quen dispuña o

prezo da ocupación. Así, en documento municipal

de 1º de abril de 1780, recollese o seguinte:

“Copia del arreglo que Su Merced la Justicia y

Regimiento de la Villa de Muros –como patrono de

ambas iglesias Parroquial y colegial- hizo de las

sepulturas de ellas en 1º de abril de 1780:

<Adviértese de que en la Parroquial se hallavan

siete filas de sepulturas hasta llegar al arco de la

Capilla Mayor, y que, por la primera fila que se

hallase al bajar las escaleras de la puerta principal,

se deberá pagar, reales 8

Por la segunda 10

Por la tercera 12

Por la cuarta 14

Por la quinta 16

Por la sesta 18

Por la septima, junto al arco principal, 20. Y las de

la Capilla Mayor, aunque sea con licencia de la

Sra. Justicia y Regimiento, deberá pagar cada una,

44 reales.>

<<Del propio modo se hallavan en la Colegiata que

llaman de cajón y moda hasta llegar al rejado de

piedra que está debajo del arco principal de la

Capilla Mayor, siendo la primera fila de dichas

sepulturas la que se encontrase primero al entrar

por cualesquiera de las dos puertas, que por ella

se deberá pagar, reales, 12.

Por la segunda 12

Por la tercera 14

Por la cuarta 16

Por la quinta de junto al rejado de piedra 20

Y por las de la Capilla Mayor, con la referida

licencia de la Justicia, 44.

Advirtiendo que en la dicha Colegiata y quasi

debajo del arco de la Capilla de las Animas, que

mira al cuerpo de dicha Iglesia, se hallarán algunas

sepulturas para Párvulos y por cada una de ellas

se deberán pagar Rs. 8 >>.

Ademais destas sepulturas –chamemos de

“común”, pero de pago-- había outras

especialmente ubicadas e que eran destinadas a

albergar os restos mortais de persoas de certa

relevancia social. Polos anos de 1560, Dona Inés

Rodríguez, viúva de Sancho López de Ozconez

andaba en preito co Concello. A lea viña de que

esta viúva consideraba que a sepultura onde fora

soterrado o seu defunto marido, (dentro da

Colexiata) era da súa propiedade. O sempre

lembrado muradán, Don Manuel Fabeiro Gómez,

no seu libro “Páxinas Históricas de Muros”, ao

transcribir as actas capitulares do ano 1560, fai

Os enterros na parroquial de Muros.

29

referencia a estes feitos, sinalando a intervención

decisiva para a resolución do litixio, do Visitador e

Provisor da cidade e Arcebispado de Santiago, Dr.

Carriazo, que na súa visita inspectora a Muros do 16

de abril de 1560, estando na Colexiata, comprobou

(“bisitó e bido por vista de ojos”), que a sepultura

onde estaba soterrado o citado Sancho López de

Ozconez, estaba situada enrriba “de las trades del

altar al pie del Evangelio debajo de la lámpara”, e

que fora soterrado naquel sitio de privilexio debido a

que Sancho López de Ozconez fora xuíz da Vila, e

que por tal honra, os herdeiros non pagaran

cantidade algunha. O Dr. Carriazo dispuxo que o

lugar que ocupaba a sepultura era propiedade da

Igrexa, e que os ósos do defunto continuaran alí,

sen que nin viúva nin fillos nin descendentes tiveran

dereito á posesión do espazo ocupado.

De datos extraíados dos libros de difuntos, aparece

como a última persoa soterrada dentro da Colexiata

de Muros, en data de 9 de agosto de 1830, o prior

da mesma, Ldo. D. Juan Antonio Calderón, falecido

aos 85 anos de idade. A anotación de defunción

recolle que foi sepultado na Colegiata, a “duelo”.

A día de hoxe, na Colexiata só se conserva un

sartego que conten os restos de D.Lourenzo Afonso,

falecido no ano 1410, e que fora “procurador” da

obra da Colexiata. O sartego atópase baixo o arco

30

gótico dereito do altar maior e conservase en moi

bo estado. (NB.: Lourenzo Afonso, mercader,

aparece citado nun documento de data 22 de

novembro de 1407, que se atopa entre os que

forman parte do libro da “Luminaria de San Pedro e

Santa María de Muros”, e no que como executor

dos bens de Pero Yanes Neto, manda que coas

rentas dunha horta propiedade do finado Pedro

Yanes, se alimente a luz da igrexa de San Pedro).

O enterramentos dentro das igrexas traían consigo

o problema da insalubridade dos templos, debido a

descomposición dos cadáveres, que aínda

soterrados, provocaban o que en séculos anteriores

denominaban “miasmas” (vapores procedentes de

cadáveres que corrompían a atmosfera e

provocaban enfermidades nas persoas que os

inspiraban).

Foi durante o reinado do Rei Carlos III e debido a

unha progresión de epidemias, entre elas unha na

Vila de Pasaxes no ano 1781, da que morreron 83

das 120 persoas que alí vivían, epidemia que se

atribuíu ao “fetor intolerable que exhalaba la

parroquia de aquel pueblo por los muchos

cadáveres allí sepultados”, por elo, e vistos outros

moitos casos noutros pobos de España, o Rei, por

Real Cédula de 3 de abril de 1787, dispuxo que se

prohibise os enterramentos dentro das igrexas,

dando instrucións para que se construísen

cementerios lonxe das poboacións e que estes

estiveran abicados en lugares ben ventilados, e de

contrario as poboacións en relación aos ventos

dominantes, para libralas canto se pudese das

perigrosas “miasmas”.

As autoridades locais, lonxe de obedecer as

ordenes do rei, fixeron caso omiso, e seguiuse

enterrando nos templos, co consentimento de

párrocos e priores que querían seguir conservando

o dereito a ofrecer “sepulturas de dignidade” para

aqueles que puderan comprar este dereito. No ano

1857, de novo unha Real Orden insistía na creación

de cemiterios nos 2655 pobos que carecían deles.

En 1888, aínda que xa existían en España 10091

cemiterios, decidiuse a clausura de 7186 debido as

súas malas condicións hixiénicas.

Foto de 1924

31

Foi despois do ano 1857 cando en Muros se

reorganizou o cemiterio de San Pedro. Xa en moi

mal estado o corpo principal da anterga parroquial

de San Pedro, aproveitáronse parte dos seus

sillares para construír o muro que sirveu de

cimentación aos primeiros panteóns que se fixeron,

que son os que dan ao barrio da Fonte Vella. O

primeiro panteón edificado foino de orden de Don

Domingo Malvares y Guiance, no ano 1874, aínda

que hai un túmulo no que aparece inscrita a data de

1869.

No muro que sustenta estes panteóns hai un bo

número de sillares nos que hai incripcións

románicas, que seguramente fan referencia a

persoas e feitos relacionados coa construción e

reformas da primitiva igrexa de San Pedro que data

de finais do século X, e que dou nome a parroquia

trala visita do Bispo Pedro de Mezonzo a Muros, no

ano 998, ano despois de que o caudillo árabe

Almanzor, arrasase Compostela.

Os soterramentos fora da Colexiata facíanse no

adro da parroquial de San Pedro, que estaba en

plano coa planta da igrexa. As reformas posteriores

a 1857, supuxeron a elevación do terreo, co soporte

do muro novo, deixando un bo número de laudas

baixo o recheo feito, xunto co cambio no acceso ao

adro, que de antes da obra se facía ao remate das

escaleiras da rúa da Fonte Vella.

A finais dos anos vinte do século anterior,

acometeuse a obra de ampliación do cemiterio,

ganando espazo coa construción dun novo muro

baixo para salvar o desplome do terreo, e retraendo

o muro existente ao que se apegaron panteóns que

se construíron en diferentes etapas. A nova porta

de entrada, deseñada e construída polo meritorio

mestre canteiro muradán Don Francisco Iglesias,

sustitueu a anterior que polo seu oeste daba ao

camiño que conduce ao barrio do Carme. Tamén

nesta ocasión volveron a aproveitarse os poucos

sillares que quedaban do corpo da igrexa de San

Pedro.

Como curiosidade, das miñas pesquisas so puden

atopar un sillar- neste caso algo irregular- que ten

unha inscrición de difícil lectura. Está a media

altura do muro, a esquerda, baixando a escaleira

interior do cemiterio.

32

Un ser humano chamado Anajata p/ Cintia París

Poderíamos dicir que Anajata foi a creación

dunha asociación para o coidado e protección dos

animais do Concello de Muros e comarca, mais

quedaríasenos corta esta descrición porque Anaja-

ta é sinónimo de esperanza, ilusión, esforzo, traba-

llo e moito carisma.

En novembro do ano pasado un grupo de

persoas reunímonos para poñer en práctica unha

acción, unha acción que intentaría dar voz aos que

están fartos de gritar e que ninguén escoita, aos

que están presentes no noso día a día e que son

tan queridos como tamén sofren de ser infravalora-

dos por moitos de nós: os animais ou, como nos

gusta chamarlles, os peludos. Naquela mesa respi-

rábase aire fresco, un golpe de enerxía vital que

nos impulsaba a todos a sorrir, a ter forza e ganas

para loitar por unha sociedade un pouco máis xus-

ta cun sector que estaba ahí, que nunca deixou de

estar mais nunca foi mirado con lupa. Tras falar e

falar sobre o tema, Anajata púxose en marcha, era

hora de botarse adiante aínda sabendo que non ía

ser a gusto de todos esta iniciativa e que habería

moitas fochancas na nosa vida como grupo.

Os obxectivos principais da asociación son a

educación e información do concepto animalista e

ecoloxista da sociedade dun modo gradual e posi-

tivo, o cumprimento da lei de protección animal, e,

sobre todo, darlle unha oportunidade a todos aque-

les animais que sofren a violencia e o abandono

do humano e que, ao mesmo tempo, estes e os

veciños do Concello e comarca puideramos levar a

cabo unha convivencia saudable, limpa e respe-

tuosa.

O noso primeiro foco de atención foron os gatos

da rúa, os mesmos que se seguen a reproducir

sen ningún tipo de control e que sofren as conse-

cuencias de vivir á intemperie. Puxemos en prácti-

ca o método CES (Capturar, Esterilizar e Soltar),

facilitando así a vida deles e a nosa. Ao esterilizar

aos gatos, estamos conseguindo que non exista

un número elevado de camadas á vez que evita-

mos os malos olores das rúas, xa que non se sen-

ten ca necesidade de marcar o territorio deixando

un cheiro desagradable para os veciños. Esta

práctica é levada a cabo dende fai moitos anos en

moitos paises e cada vez máis polos concellos e

asociacións animalistas e está considerado o único

modo eficaz para o control de colonias e mellora

da convivencia cos humanos.

Outro dos métodos para que a convivencia sexa

agradable, é poñer casetas para os gatos nas zo-

nas con maior urxencia conseguindo, así, que lles

sirvan de refuxio nos días de choiva. Dentro das

casetas poranse o comedeiro e o bebedoiro que

serán repostados únicamente por persoas previa-

mente autorizadas polo concello. Como moitos

sabemos, xa existe unha caseta na Academia de

San Xosé que, entre todos, deberemos de respec-

tala. Todo aquel que se sinta ca curiosidade pode

ir a botarlle unha ollada, pero sen enturbiar a tran-

quilidade dos animais.

Mais como o camiño faise ca suma de pa-

sos pequenos e firmes, e como só a ilusión non

paga os grandes gastos que supón a nosa labor,

puxemos en marcha unha serie de iniciativas onde

33

os cartos recadados destínanse integramente ao

coidado e mantemento dos peludos que chegan as

nosas mans. Porén, comezamos ca venta dos fa-

mosos laciños laranxas que inundaron os estable-

cementos muradáns e que incluso chegaron máis

lonxe da nosa vila, poñendo un toque de color á vez

que se mostraba unha certa solidariedade ca nosa

causa. Seguimos ca participación no concurso reali-

zado polo Concello que tiña como obxectivo alumar

o pobo cun toque de orixinalidade e, aproveitando a

imaxinación dos nosos integrantes, puxémonos

mans á obra para crear un mural que reflectira a

esencia de Anajata. Como non se nos pasa unha e

para nós todo é unha oportunidade máis para dar-

nos a coñecer, tamén aproveitamos algún que outro

día de mercado para poñernos co noso posto ven-

dendo todo tipo de artigos, moitos deles feitos a

man. Contamos cun posto no Mercado de Muros

que utilizamos para crear eventos tan soados como

da Mostra de Respostería ou EmpanadArte, onde

participaron activamente moitos establecementos

do Concello como tamén o fixeron moitos artistas

que colaboraron con nós para crear concertos e

darlle o toque musical as noites de troula.

Porque, xa que estamos, ¿Por qué non aproveitar e

promocionar o noso Concello, e darlle mais vida ao

mesmo interactuando co comercio e a hostelería e

ampliando a proposta cultural e de ocio?

Tamén temos presenza nas redes sociais e

calquera que lle preste coñecernos mellor poderá

visitar o noso Facebook: Anajata Asociación anima-

lista. Neste perfil tentamos ser amenos e ter cone-

xión directa ca xente interesada no que facemos e

todo o que nos traemos entre mans. O fin desta

presencia na rede é conectar dunha forma orixinal e

divertida animando a todos aqueles lectores que

nos aportan uns minutos de atención a colaborar

con nós e cos nosos queridos peludos. Durante os

poucos meses de existencia da asociación xa son

varios os casos que nos chegaron de abandono e

que precisaron da boa vontade das persoas preo-

cupadas por estes animais. Podemos dicir que o

balance é positivo xa que conseguimos darlles un

fogar a moitos deles e, respecto aos que quedan

esperando, non dubidamos que encontrarán pronto

a súa segunda oportunidade. Grazas tamén aos

socios que colaboran mensualmente e de forma

puntual ca nosa asociación polo aporte económico

e desinteresado que tanto nos da a vida.

Se todo ser humano ten un soño, o noso é poder

crear un refuxio para ter un espazo onde poder le-

var a cabo as nosas labores de adopción e non de-

pender totalmente das casas de acollida, as cales

son o noso sustento diario a día de hoxe. Normal-

mente, toda persoa que loita pola súa ilusión acaba

conseguindo o proposto e nós non imos ser menos

porque contamos, non só cun espírito loitador, se-

nón con moitas persoas valentes, dispostas a dalo

todo. Somos un equipo en crecemento onde os áni-

mos son constantes e as nosas forzas únense para

seguir adiante. Somos conscientes de que o noso

camiño é dos longos mais o bo dos camiños con

moito percorrido son as experiencias que vas ob-

tendo no tramo e, no noso caso, sabemos que se-

rán moitas e estaremos dispostos a aprender de

todas elas. A boa vontade, o respecto e a ilusión

son uns bos ingredientes para elaborar a receita do

progreso, un progreso para o Concello de Muros e

comarca, para os seus veciños, para os seus ani-

mais e para o seu entorno. Somos unha gran fami-

lia e esperamos seguir crecendo abríndolle as por-

tas a máis persoas dispostas a axudarnos neste

gran ser humano que estamos a construír, onde o

corazón bombea a ritmo de loita e onde o noso

oxíxeno non é outro que as ganas de seguir adian-

te. Por eles e por nós.

34

p/ José María García Rodriguez

O millor periplo mariñeiro de Muros, disque foi o de

Zafacoquiña, alcume que non séi o qué quer dicir.

0 caso e que se fixo patrón de'costa. Encomendá-

ronlle un barco de dous paus pra facer unha viaxe

a Vigo. Marcóu a data. Era no inverno. Resultóu un

serán de todo los demos, con -chuvia, treboadas e

unha borralleira que nin o lume do faro se vía. Pidí-

ronlle que non embarcara. Non fixo caso. Era o

patrón, ¿ou non? Estaba graduado. Sabía o que

tiña que facer. Chegarónlle os mariñeiros cubertos

con roupas de auga que nonas poideron sacar de

enriba.

Mandóu rubir ancoras, izar velas. Púxose ao timon.

A xente Ile dicía: "Deus che guíe" e il engadía:

"Amén". Os salseiros entraban no barco. Barríano.

O home que iba na proa, amarrouse ao pau maior,

non fora que o levase o mar. O barco fendía as

ondas, escorado pola banda de estribor. Runxía.

Bruaba o vento. E Zafacoquiña de pe, no timón.

Unha volta, outra. Imos en bulina. Agora un largo.

¡Mar aberto!

—Trincade os foques, mandóu Zafacoquiña.

Non faltaba máis. De sócato berróu o patron:

—¡Ancoras embaixo! ¡Fondo que estamos en Vigo!

Todo o mundo a durmir até mañán...

E durmiron e despertaron. Estaban...

—Isto e igualiño a Muros, dixo Manoliño o grume-

te.

—Non e igualiño... ¡E Muros!

Zafacoquiña puxo unha tenda na Praza do Cristo,

onde cando eu era meniño comprábamos soldadi-

ños de chumbo.

¡FONDO QUE ESTAMOS EN VIGO!

35

A voz dos nosos poetas

Onde a rompente máis brilla.

Ollo que le na paisaxe

azul salientando armiño;

ollo que imparte aloumiño

a indomable personaxe.

Ollo que non ten paraxe

albisca no alén aliño;

ollo, avarento, adiviño,

ávido de reportaxe.

O mar alzado en beleza

sobrancea marabilla;

vagas subliñan braveza

de combater contra quilla.

Ollo!, o visor pon presteza

onde a rompente máis brilla.

(Rioderradeiro)

http://rioderradeiro-

naeiroa.blogspot.com.es

Cantigoliñas de

Pepe de Tuca

p/ José Mª García Rodríguez

Díxome Pepe de Tuca,

que nono fora esquecer:

falar ben quer vir de gracia,

esquirbir de adeprender.

A Estreliña do luceiro

váise coa craridá.

Non fagas tempo de amores

coas horas de traballar.

Nin te coides daquil home,

que de liste ben cho alaben,

moito nono debe ser,

cando todo o mundo a sabe.

Calquera pode facer

troco dun can por un galgo.

0 sangue todo é bermello,

quen tén diñeiro e fidalgo.

Ao pe dun cereixo verde,

pódese considerar,

que non tén moitos amigos

o que tén pouco que dar.

A troita díxolle ao río,

non te vaias ãpurar,

te poñas coma te poñas,

téste que afogar no mar.

A Delorosa de Muros,

tén sete espádoas no peito,

soidade tén sete letras

que firen do mesmo xeito.

Fotografía: Benigno do Roxo

36

FAIME CASO

p/ Marcelino García Lariño

Do vello Perilla, do que xa falei outra vez, a xen-

te di que non era moi asisado. A verdade é que

cordo-cordo non sería; pero sabio non me diga-

des que non o era. O pobre andaba a pedir, e

facíao porque era pobre, non por gusto, aínda

que, eso si, sabía moi ben pedir e máis a quen

pedir, que non todos somos iguales; eso será

na constitución, pero non no cotián convivir, ma-

iormente no vivir dos pobres, mendigos e indi-

xentes que todos son a mesma cousa e da

mesma raza que é a dos que viven a conta da

esmola. Non pedía o vello Perilla por tódalas

portas nin por tódolos lugares. Nas freguesías

de Serres (de onde el era) nin na de Muros o

facía. Na de Carnota si; pero soamente en de-

terminadas casas, non en todas, que na varia-

ción vai o gusto, e un gusta do que máis e me-

llor da o óbolo, a graza e a caridade, que veñen

a ser tres cousas distintas e só unha verdadeira.

Este vello que presumía de comunista, xactába-

se de se-lo home que máis liberdade de expre-

sión tiña de España, incluso nos tempos da dita-

dura, na que, segundo el, falaba o que quería e

lle daba a gana contra o réxime ou a relixión ou

os caciques (que tamén os hai agora tanto ou

máis que antes) perante de quen fose: falanxis-

ta ou republicano, sen que ninguén lle retruca-

se. Un serán atopou un conveciño seu, labrego

podente, que tiña un fillo a estudio na Universi-

dade de Santiago para avogado, suoroso e es-

gotado cavando co legón unha leira. O vello Pe-

rilla, comunista e con liberdade de expresión,

parouse, apoiouse no bastón, estivo un pouco

tempo mirando para o seu veciño, e logo díxo-

lle:

–Manuel, ¡que toliño es Manuel!

–¿E porque mo dis, Perilla?

–Porque logo non sería mellor, que tiveras o teu

fillo sachando co legón, que ti non podes máis

coa alma, en vez de te-lo dándolle a carreira de

avogado en Santiago.

O Manuel tamén se recostou no legón, limpouse

a suor co pano da man, reflexionou e, moi con-

vencido, contestoulle.

–Pois non che falta razón. Non podo máis comi-

go. Tanto traballar... ¡para qué! Ás veces envé-

xote, Perilla. Quixera ser libre e sen preocupa-

cións como es ti.

Ó que lle respondeu o esmoleiro comunista con

toda liberdade de expresión:

–Non es porque non queres, Manuel. Únete a

min, que che levo eu a Carnota, que teño unhas

casas que non só me dan a esmola, senón ta-

mén roupiña e convídanme a xantar. Mira: cos

cartiños que sacas das esmolas dáche dabondo

para tabaco e aínda che sobra, e a comida xa a

tes asegurada.¡Para que queres cartos, leiras e

fillos con carreira, se estás escaralladiño de ves!

—-XXX—-

37

A Santa Compaña e as Xans.

p/ Manuel Lago Álvarez

É moi difícil atopar xentes que queiran falar da

Santa Compaña. Moito máis difícil, ou case impo-

sible, e que alguén fale das “Xans”. Santa Compa-

ña e Xans conforman unha parte importante do

patrimonio cultural inmaterial da nosa Galicia; son

parte do ser i estar do máis íntimo das nosas cren-

zas nun mundo que non vemos, pero que nos es-

pera mais alá do alén.

Hai quen afirma que a chegada da luz pública as

nosas aldeas fixo desaparecer a Santa Compaña

e as Xans. Quen tal di, faino dende o descoñece-

mento pleno. Que no mundo de hoxe non se fale

destas procesión de ánimas, non quer dicir que

non existan. Certo que os tempos mudaron, e con

eles, -afortunadamente-, o acercamento á persoa

dunha maior cultura en tódolos eidos. Pero, máis

cultura non ten porque considerar –en moitos ca-

sos- que se trataran e traten certos temas relacio-

nados co “máis alá” como andrómenas propias de

vellos incultos. Crer ou non crer e cousa de cada

un, pero aos que creemos, déixesenos co noso.

Só pedimos que como nós respetamos aos outros,

estes nos respeten a nós.

Feito este pequeno introito, vamos ao tema. A

Santa Compaña é unha procesión de ánimas en

pena que errantes percorren os camiños dunha

parroquia. Vestidas as ánimas de túnicas negras

con capucha, cos pes descalzos e na man unha

candea acendida, marchan polos camiños en pro-

cesión de dúas filas, estando ao fronte delas un

espectro maior que se chama “estadea”, e que

porta unha cruz e un caldeiro de auga bendita.

Este espectro é un mortal (home ou muller), está,

pero non o sabe, xa que ao día seguinte non lem-

brará nada, pero a súa saúde irase debilitando,

véndoselle un aspecto cada días máis fúnebre. Só

poderá librarse do fatal destino si no camiño da

procesión atopa con alguén a quen lle traspase

cruz e caldeiro.

A Santa Compaña vaga sempre despois das doce

da noite. Empezando o seu percorrido nos arredo-

res das igrexas parroquiais. Rezo de rosarios,

marmullos, cantos fúnebres e o son dunha campa-

íña acompañan o cortexo, visitando os arredores

de aquelas casas nas que en breve haberá unha

defunción. A súa presenza pode ser detectada.

Ao seu paso, os sons da noite desaparecen. Os

cans ouvean de forma incontrolada e os gatos e

outros animais foxen despavoridos. Un forte chei-

ro a cera e o marmullo do vento traendo melodías

cegas, din da presenza das ánimas.

38

En caso de atoparse con ela, non mirala. O mellor

facer un círculo no chan e meterse dentro del, ou

si non da tempo, tirarse ao chan e pórse boca

abaixo, pórse a rezar e facer por non escoitar a

voz nin o son da compaña. Tamén tirarse boca

abaixo e esperar sen moverse, aunque a compaña

lle pase por encima. Nunca tomar una vela que

nos tenda algún defunto da procesión, pois este

xesto queda un condenado a formar parte dela. -

En último caso, botar a correr moi rápido. –Contan

que a Santa Compaña non terá o poder de captu-

rar a alma do mortal que se cruza con ela si este

se atopa pisando os peldaños dun "cruceiro", que

solen estar situados en los cruces dos camiños ou

si porta unha cruz consigo e logra esgrimila a tem-

po.

E moitos se preguntarán o porqué das aparicións

da Santa Compaña. As respostas son moi varia-

das. As numerosas lendas sobre esta compañía

de defuntos en pena contan que se aparecen nos

camiños próximos aos camposantos en busca de

algo ou alguén, e que sempre aparecen cun moti-

vo polo cal é símbolo de desastre ou maldición. Os

motivos polos que esta compañía de almas erran-

tes poden aparecer son:

- Para reclamar a alma de alguén que morrerá

pronto. Contan que quen recibe a visita da Compa-

ña morrerá no prazo dun ano.

- Para reprochar aos vivos,faltas ou erros cometi-

dos. Se a falta é especialmente grave, o mortal

que a cometeu podería recibir a visita da Compaña

para que a encabece, condenado así a vagar ata

que outro mortal substitúalle.

- Para anunciar a morte dun coñecido do que pre-

senza a procesión.

- Para cumprir unha pena imposta por algunha au-

toridade do máis aló.

Sexa como sexa estas aparicións das animas son

premonitorias de sucesos que acontecerán no fu-

turo inmediato e que non traerán cousa boa.

A Procesión dás Xans e semellante á da Santa

Compaña pero diferenciase en que non son pan-

tasmas de mortos os que van nela, senón pantas-

mas de vivos. Son os que nas terras de Muros

chamamos “AMINAS”. E si, son vivos, que non

saben que forman parte de tal procesión. Ao día

seguinte non lembrarán nada, nin estarán cansos

nin tampouco, como sucede co portador da cruz

na procesión da Santa Compaña, se lles notará

ningún tipo de palidez ou desencaixe da súa facia-

na.

Marchan en dúas fileiras e levan un cadaleito.

Canto máis preto do cadaleito van os membros,

máis inminente é a súa morte. Os que van máis

lonxe poden tardar ata tres ou catro anos. O que

39

se atopa con esta procesión, só a ve, pero non

sente. O encontro dáse case sempre nos cruces

dos camiños, onde é costume deterse cos defun-

tos para que os curas boten responsos.

Se o que a atopa é un amigo dos que van na pro-

cesión, o único que lle fan é levalo polo aire a ou-

tra parte; se é inimigo, danlle unha gran malleira e

arrástrano polas silvas.

Son poucas as persoas que ven a procesión dás

Xans, pois para isto necesítase posuír unha destas

condicións: que o padriño de quen a ve rezase mal

o credo cando o bautizaron, ou ben que o cura

cambiase os santos óleos confundindo os da ex-

trema unción cos do bautismo. Tal erro pódese

remediar bautizándose de novo. A isto último pu-

dera ter relación co cambio feito fai anos na Litur-

xia do Bautismo. Moitos lembrarán que na cerimo-

nia de bautismo, os padriños do neno ou nena,

tiñan que recitar e proclamar o Credo de memoria,

en nome do bautismado. Moitas veces a confu-

sión era grande, por mor de que Credos había e

hai dous (o Apostólico e o Niceno). Agora, a Igre-

xa cambiou a fórmula. O crego interroga aos pa-

driños: Celebrante- Creedes que Deus, Creador do

ceo e da terra é o noso Pai?.Todos- Si, creo. Ce-

lebrante- Creedes que Xesucristo, que naceu de

Santa María Virxe, morreu, foi sepulto, resucitou

de entre os mortos e está no ceo xunto a Deus

Pai, é o noso único Salvador?. Todos- Si, creo,

etc.

Querendo ou sen querer, con esta nova forma litúr-

xica, case é imposible que por non rezarlle ben o

Credo ao bautizado, este teña a facultade de ver

as Xans.

Ver as Xans non é augurio de morte propia. Os

que van a morrer son os que forman parte da pro-

cesión, e moitas veces son persoas coñecidas da

persoa que se atopa coa procesión. A prudencia

das persoas que viron as Xans fai que nunca se

mencione o encontro e moito menos que fagan

público o nome das persoas que viron na proce-

sión, xa que estas están chamadas a deixar este

mundo en tempo breve.

Para quen teña interese no tema, hai no canal

youtube vídeos con testemuñas de xentes que vi-

ron estas procesións de animas e aminas. Hai

tamén unha curtametraxe dirixida e montada polo

alumnado de 4º de ESO do IES A Guía, no que

uns xoves escenifican o encontro dun deles coa

procesión das Xans. (https://www.youtube.com/

watch?v=_qDs3J9wTQo)

40

COLABORA:

CONCELLO DE MUROS